Llyfr y resolusion yr hwnsydd yn dysgv ini bawb : wneuther ein goreu a rhoi cwbl o'n Gristianogion hynny ydyw'ar ymadael a'n drwy fuchedd, a throi at ddaioni a duwioleb / wedi ei gyfiethu yn Gy mraeg gan y Dr. I.D. ...

PENNOD. I. Am y rhwystrau sydd yn llestair i ddynion roi eu bryd ar wasanaethu Duw, ac yn gyntaf, am yr anhawsder a'r caledi a dybygir eu bod mewn buchedd dduwiol.

ER maint o resymmau ac o ystyriaethau a osod∣wyd i lawr o'r blaen, i geisio dwyn, a denu dynion i rôi eu bryd ar beth mor anghenrhei∣diol ac ydyw gwasanaethu Duw; etto y mae llawer o Gristianogion yn y byd, y rhai y mae eu calonnau naill a'i wedi eu maglu gan ddyfyrrwch y bywyd hwn, ai gwedi eu rhoi o Dduw i fynu i feddwl an∣ghymmeradwy, nad ymroant hwy vn gronyn i'r cais a'r cyrch a roddwyd arnynt; ond eu dangos eu hunain yn galettach na'r Adamant, ac nid yn vnig gwrthwynebu a diystyru 'r cwbl, ond gydâ hynny chwilio am escusodion dros eu diogi a'i hannuwio••∣deb, a dwyn rhesymau trostynt, i'w colledigaeth eu hunain. Rhesymmau yr wyf yn eu galw hwy, fel y gelwir hwy yn gyffredin, er nad oes yn siccr

vn peth mwy yn erbyn rheswm na bod i ddyn fy∣ned yn elyn i'w enaid ei hun, fel y mae 'r Scrythur lân yn dywedyd fod pechaduriaid anhydyn, Dihar. 8.36. Ond etto er hynny, mae ganddynt eu hescu∣sodion: a'r cyntaf a'r pennaf o'r cwbl ydyw, bod buchedd dduwiol yn boenus ac yn galed, ac am hyn∣ny na allant hwy ddioddef ei chanlyn: yn enwedig y rhai a dducpwyd i fynu, yn dyner ac yn fwythus, ac ni buant erioed gynnefin a'r cyfryw arwder, ac y tybiant ein bod ni yn ei ofyn ar eu dwylo hwy. Ac y mae hyn yn rhwystr mawr, helaeth, cyffredinol, ac yn attal llawer iawn oddiwrth y moddion fydd i∣ddynt i ymchwelyd at Dduw, ac am hynny y mae'n rhaid atteb hynny yn helaeth yn y fan hon.

2. Yn gyntaf gan hynny, pe rhôn a bod ffordd buchedd dduwiol mor galed mewn gwirionedd, ac y mae'r gelyn yn peri i lawer dybied ei bod hi; et∣to mi a allwn ddywedyd yn hydda, gydâ S. Ioan aur-eneu, gan fod y gwobr mor fawr, ac mor anfeidrol ac y dangosasom eisus, na ddylid cyf∣rif yn fawr boen yn y byd a gymmerid i ddyfod o hyd iddo. Drachefn, mi a allwn ddy∣wedyd gyda S. Awstin dduwiol, gan ein bod ni beunydd yn y byd hwn yn cymmeryd poen fawr i ochel gwrthwyneb bychan, megis clefyd, carchar, colled am dda, a'r cyffelyb: pa boen a ddylem ni ei gwrthod i geisio gochel tra∣gywyddoldeb tân vffern, a grybwyllwyd am dano or blaen? Y cyntaf o'r pethau hyn y mae S. Paul yn ei ystyried, pan yw 'n dywedyd, Nid yw dioddefia∣dau yr amser presennol hwn, yn haeddu eu cyffelybu i'r gogoniant a ddatguddir i ni yn y fuchedd a ddaw, Rhuf. 8.18. Yr ail peth y mae S. Petr yn ei ysty∣ried pan yw yn dywedyd, Gan fod yn rhaid i'r ne∣foedd a'r defnyddiau, a'r ddaiar, a'r gwaith a fyddo

ynddi, ymollwng; a bod yn ddir y daw Christ i farnu, ac i dalu i bawb yn ôl ei gweithredoedd; pa ryw fâth ddynion a ddylem ni fod mewn sanctaidd ymar∣weddiad a duwioldeb, 2 Pet. 3.10. Megis pe dy∣wedid, ni ddylem ni dybied fod na llafur, da phoen, na thrafael yn y byd, yn ormodd nac yn rhy galed i ni, i geisio gochel dychryndod y dydd hwnnw. Y mae Sainct Awstin yn gofyn y Questiwn yma, Pabeth dybygem ni a wnai'r glŵth goludog, pettai efe yr awrhon yn y bywyd yma drachefn: oni byddai efe fawr ei boen a'i ofal yn gynt nag yr ai efe yn ei ôl drachefn i'r lle poenus hwnnw? Mi a allwn chwa∣negu at hynny y poenau anfeidrol a gymmerodd Christ trosom ni; yr anfeidrol ddoniau a roddodd efe i ni? yr anneirif bechodau a wnaethom ni yn ei erbyn ef; aneirif esamplau 'r Sainct a gerddasant y llwybr yma o'n blaen ni: ac wrth hynny i gyd ni ddylem ni wneuthur cyfrif yn y byd o boen a llafur cyn lleied, pettai wir fod gwasanaeth Duw mor flin ac y mae llawer yn ei gyfrif.

3. Ond mewn gwirionedd, nid yw'r peth felly ddim, ac nid yw hynny ond hud a dichell y gelyn i geisio ein digaloni ni. Y mae tystiolaeth Christ ei hun yn olau yn y pwngc yma, Fy iau i sydd esmw∣yth, a'm baich sydd yscafn, Mat 11.30. Ac y mae 'r anwyl garedig ddisgybl Sainct Joan, yr hwn oedd fwyaf achos iddo i wybod cyfrinach ei feistr yn hyn o beth, yn dywedyd yn eglur, Ei orchymynion ef nid ydynt drymion, 1 Joan. 5.3. Beth yw'r achos wrth hynny, sydd yn peri i lawer o ddynion dybied eu bod mor anhawdd? Yn siccr, heb law cyfrwys∣der a dichell y cythraul yr hwn yw'r achos pennaf; vn achos yw, am fod dynion yn clywed clefyd tra∣chwant yn eu cyrph, ac nad ydynt yn ystyried gry∣fed yw'r feddyginieth a roed i ni yn ei erbyn. Y maent yn llefain gydâ S. Paul, eu bod yn gweled

cyfraith yn eu haelodau, yn gwrthryfela yn erbyn cy∣fraith eu meddwl, Rhuf. 7.23. (yr hyn yw gwrth∣ryfel trachwant, a adawyd yn ein cnawd ni trwy bechod dechreuol) ond nid ydynt nac yn cyfaddef, nac yn ystyried gydâ 'r vn Sainct Paul, fod grâs Duw trwy Jesu Grist yn eu gwared hwy oddiwrth yr vnrhyw. Nid ydynt hwy yn cofio ymadrodd com∣fforddus Christ wrth Sainct Paul, yn ei brofedigae∣thau mwyaf, Digon i ti fy ngras i i'th gryfhau yn eu herbyn hwy i gyd, 2 Cor. 12.9. Mae'r gwyr hyn yn gwneuthur fel y gwnaeth disgybl Eliseus wrth fwrw ei olwg yn vnig ar ei elynion, hynny ydyw ar lu mawr y Syriaid oedd yn barod i osod arno, a dybiodd ddarfod am dano, ac na bai bossibl iddo sefyll yn eu golwg hwy, hyd oni chafodd ef genhadiad gan Dduw, trwy weddi'r prophwyd, i weled yr Angylion oedd yn sefyll yno yn bresen∣nol, i ymladd trosto ef, ac yna efe a welodd yn amlwg mai cryfaf oedd ei blaid ef. 2 Reg. 6.

4. Felly y gwyr hyn, wrth edrych yn vnig ar ein trueni ni a gwendid ein naturiaeth, trwy'r rhai y mae profedigaethau beunyddol yn cyfodi yn ein herbyn ni; y maent hwy yn cyfrif y gâd yn boenus a'r gorfod yn ammhossibl ei gael, am na phrofasant hwy erioed, gan eu hesgeulusdra eu hunain, yr am∣ryw gymmorth gras, a chynnorthwyau ysprydol eraill, y mae Duw yn wastad yn eu danfon i'r sawl sy fodlon i fyned i'r gad hon er ei fwyn ef. Yr oedd Sainct Paul wedi profi yn helaeth o'r cym∣morth hwnnw, yr hwn wedi iddo gyfrif yr holl bethau calettaf ac allai fod, sy'n dywedyd yn ych∣waneg, Ond yn y pethau hyn oll yr ydym ni yn fwy na chwnowerwyr, trwy'r hwn a'n carodd ni, Rhuf. 8.37. &c. Ac yma y mae efe yn datgan ar gyho∣edd, na all nac angeu, nac einioes, nac Angylion, na thywysogaethau, na meddiannau, na phethau presen∣nol,

na phethau i ddyfod, nac vchder, na dyfnder, nac vn creadur arall, ei wahanu ef oddiwrth gariad Duw ynghrist Jesu: a hyn oll y mae ef yn ei ddy∣wedyd o hyder ar gymmorth ysprydol oddiwrth Grist, trwy'r hwn y mae yn hyderu dywedyd y gall∣ai efe wneuthur pob peth, Phil. 4.13. Fe a brofasei Dafydd ynteu rym ei gymmorth ef, pan yw yn dy∣wedyd, mi a redais ffordd dy orchymmynion, pais ehengaist fy nghalon, Psal. 119. 32. Yr ehengi yma ar galon oedd yn dyfod trwy gyssur ysprydol yr enneiniad oddi mewn, yr hwn sydd yn egori ac yn ehengi'r galon a gaewyd ac a gyfyngwyd gan ing a chystudd, wrth dywallt gras ynddi: megis y meddalhaa ac yr ymehenga pwrs neu god a fo wedi crino a chaledu, wrth ei iro ag olew. A phan oedd y gras hwnnw yn bresennol, y dywedai Dda∣fydd, nid yn vnig ei fod efe yn rhodio ffyrdd gor∣chymmynion Duw yn hawdd ac yn esinwyth, ond ei fod yn eu rhedeg: fel y bydd olwyn men yn llefain ac yn cwyno tan lwyth bychan tra fo hi sŷch; ond pan fwrier ychydig olew ynddi, hi a rêd yn llawen ac yn ddistaw ddinad. Ac y mae hynny yn vnion iawn yn dangos ein ystad a'n cyflwr ninnau, y rhai heb help a chymmorth Duw, nid ydym abl i wneu∣thur dim, ond trwy ei help ef ydym abl i wneuthur beth bynnag y mae efe yr awrhon yn ei ofyn gen∣nym ni.

5. Ac yn siccr, mi a ofynnwn i'r gwyr hyn sydd yn meddwl fod ffordd Cyfraith Dduw mor galed ac mor anhawdd, pa fodd y gallai'r prophwyd ddy∣wedyd, Bu mor llawen gennyf ffordd dy dystiolaethau a'r holl olud, Psal. 119.14. Ac mewn man arall, en bod hwy yn fwy dymunol nag aur, ie nag aur coeth lawer, ac yn felysach nâ'r mêl, ac na diferiad di∣liau mêl, Psal. 19.10 & 119.72. Wrth y gei∣riau hyn y mae efe yn rhoi i fuchedd dduwiol, nid

yn vnig y bri a'r parch a haeddai vwch law holl dryssorau'r byd; ond hefyd yn dangos ei bod yn hyfryd, yn ddifyr, ac yn beraidd; a hynny i ores∣gyn ac i wradwyddo y rhai oll sy yn ei gwrthod ac yn ei hesgeuluso, yn rhith ei bod yn galed, ac yn anhawdd. Ac os gallai Dafydd ddywedyd cym∣maint yn amser yr hên gyfraith; oni allwn ni yn gy∣fiawnach o lawer ddywedyd hynny yn amser y gy∣fraith newydd, pan roddwyd gras yn helaethach, fel y dyweid yr Scrythur, Joan. 1.17. A thitheu Gristion truan, yr hwn wyt yn dy dwyllo dy hunan a'r tŷb ac a'r meddwl hwnnw, dywaid i ml pa ham y daeth Christ i'r byd? pa ham y cymmerodd efe cymmaint o boen a llafur yn y byd yma? pa ham y collodd efe ei waed? pa ham y gweddiodd efe at ei Dad cyn fynyched trosot ti? pa ham yr ordeini∣odd efe y Sacramentau i fod megis yn bibellion i ddwyn gras i ti? pa ham y danfonodd efe yr yspryd glân i'r byd? pa beth y mae 'r gair yma Efengyl, neu goelsain, neu Newyddion da, yn ei arwyddoc∣cau? pa beth yw meddwly gair yma Grâs, a'r dru∣garedd a ddûg efe gydag ef? beth y mae 'r gair com∣fforddus yma Jesu yn ei ddwyn ar ddallt i ni? Ond i'n gwared ni oddiwrth bechod y mae hyn i gyd? oddiwrth y pechod a aeth heibio meddaf, trwy ei vnig farwolaeth ef: oddiwrth y pechod a ddêl, trwy 'r vn farwolaeth, a thrwy gymmorth ei sanctaidd ras ef, a roddwyd i ni trwy 'r moddion hynny yn hela∣ethach nag o'r blaen? Ond hyn yn bennaf a weithi∣odd dyfodiad Christ, fel y dywed y prophwyd, y gwneid y ffyrdd gwyr-geimion yn vnion, a'r anwa∣stad yn wastadedd, Esa. 40.4. Luc. 3.4. Ond hyn oedd yr achos y cynnysgaeddodd efe ei eglwys a chynnifer o ddoniau bendigedig yr yspryd glan, ac ag amryw radau arbennig, i wneuthur iau ei wasa∣naeth yn beraidd, a buchedd dda yn esmwyth, a

rhodio yn y gorchymynion yn hyfryd: fel y gall dynion bellach ganu mewn cystuddiau, a bod yn' hy∣derus mewn peryglon, ac yn ddiofal mewn gwrth∣wyneb, a bod yn siccr o gael y maes ym mhob math ar brofedigaethau? Ond hyn yw dechreu, a cha∣nol, a diwedd yr Efengyl? Ond y rhai hyn oedd addewidion y prophwydi; a llawenchwedl yr Efen∣gyl; a phregeth yr Apostolion; ac addysg, a chre∣diniaeth, a gwaith a gorchwyl yr holl Sainct? Ac yn ddiweddaf, ond hyn yw verbum abbreuiatum Y gair a fyrhawyd, yn yr hwn y mae 'n sefyll holl gy∣foeth a thrysor Christianogaeth? Rhuf. 9.28.

6. Ar grâs yma sydd o'r fath nerth a grym yn yr enaid yr êl i mewn iddo, ac y newidia ei holl gy∣flwr ef: ac y gwna yn oleu ac yn eglur y pethau oedd o'r blaen yn dywyll, ac yn hawdd ac yn es∣mwyth y pethau oedd o'r blaen yn galed ac yn an∣hawdd. Ac o'r achos hwnnw y dywedir am dano yn yr Scrythur lân, ei fod yn gwneuthur yspryd ne∣wydd a chalon newydd. Megis lle y mae Ezeciel wrth grybwyll am y peth hyn, yn dywedyd megis allan o enau Duw, Mi a roddaf iddynt galon newydd, ac a roddaf yspryd newydd o'i mewn hwynt; fel y rho∣diont yn fy neddfau, ac y cadwont fy marnedigae∣thau, ac y gwnelont hwynt, Ezec. 36.26. A ellir dywedyd dim yn y byd yn eglurach? Ac am far∣wolaethu a gorchfygu ein gwynniau, y rhai trwy eu gwrthryfel sydd yn gwneuthur ffordd gorchym∣mynion Duw yn anhyfryd; y mae S. Paul yn ty∣stiolaethu yn oleu, fod Duw yn rhoi i ni râs yn he∣laeth, trwy ddioddefaint Christ, i wneuthur hynny; canys y mae 'n dywedyd, Ni a wyddom hyn, ddar∣fod croes-hoelio ein hên ddŷn ni gydâ Christ, er mwyn dirymmu corph pechod, fel rhag llaw na wasanaethom bechod, Rhuf. 6.6. Wrth grybwyll am yr Hen ddŷn, a chorph pechod, y mae S. Paul yn deall ein

gwynniau gwrthryfelgar ni a'n trachwant, y rhai hefyd a groes∣hoeliwyd ac a ddinistrywyd trwy ardderchoccaf aberth Christ, fel y gallwn ni trwy 'r grâs a bwrcaswyd i ni yn yr a∣berth honno, mewn rhyw fesur da, wrthwynebu a gorchfygu y gwyniau hyn, a ninnau wedi ein rhydd∣hau mor helaeth oddiwrth wasanaeth a chaethiwed pechod. A hon yw'r oruchafiaeth ardderchog gy∣fan gwbl, a ddechreuir yn y byd hwn, ac a orphen∣nir yn y byd a ddaw, yr hon a addawodd Duw er cyhyd o amser, i bob enaid Christianogaidd, trwy gyfrwng Christ, pan ddywedodd efe, Nac ofna ca∣nys yr wyfi gydâthi: na lwfrhâa, canys myfi yw dy Dduw; mi a'th gadarnhaf di ac a'th gynnorthwy∣af di, ac a'th gynnhaliaf di a deheulaw fy ngwr cyfiawn i. Wele cywilyddir a gwradwyddir y rhai oll a ymladdant i'th erbyn: dy wrthwyneb-wyr fy∣ddant megis diddim, ac a ddifethir. Ti a'i ceisi, ac ni's cei hwynt, sef y rhai a ymgynhennasant â thi. Y gwyr a ryfelant â thi a fyddant megis diddim, ac megis peth heb ddim. Canys myfi 'r Arglwydd dy Dduw a ymaflaf yn dy ddeheulaw, ac a ddywed wrthyt, nac ofna, myfi a'th gynnorthwyaf di, &c. Esa. 41.10.

7. Wele yma addaw i ni oruchafieth gyflawn yn erbyn ein gwrthryfelwyr, trwy gymmorth deheu∣law cyfiawn wr Duw; hynny ydyw yn erbyn ein gwyniau anllywodraethus, trwy gymmorth grâs o∣ddiwrth Jesu Grist. Ac er nad ydys yma yn addaw tynnu 'r gwrthryfelwyr hyn ymaith yn llwyr, ond yn vnig en gorchfygu a'i gwradwyddo; etto y mae yn dywedyd, y byddant hwy megis diddim, ac megis peth heb ddim. Ac wrth hynny yr arwyddocceir, na rwystrant hwy i ni fod yn gadwedig, ond yn hytrach ein dyrchafu, a'n rhwyddhâu tu a'n Iechyd∣wriaeth.

wriaeth. Oblegid fel y mae 'r anifeiliaid gwyllti∣on, er eu bod o naturiaeth yn greulon, ac yn barot∣tach i wneuthur niweid i ddyn yn hytrach nâ chym∣mwynas, etto pan feistroler hwy a'i dofi, y maent yn myned yn fuddiol iawn ac yn anghenrhaid i ni: felly 'r gwyniau gwrthryfelgar hyn eiddom ninnau, er eu bod o honynt eu hunain yn gyfryw ac a'n han∣rheithient ni yn gwbl, etto wedi darfod i ni vnwaith eu darostwng a'i marwolaethu trwy râs Duw, hwy a wnant i ni lês mawr iawn, tu ac at weithredu pob math ar rinweddau da; megis y gwna chwerwder a digofaint lês i ni tu ac at gynneu ac ennyn zêl y∣nom, a chasineb i beri i ni erlid pechod, a meddwl vchel i beri i ni ddiystyru 'r byd ac ymwrthod ag ef, a chariad i beri i ni ymgais ac ymgyrhaeddyd a phob gweithred fawrfrydig wrolwych, ynghyfer y doniau a'r cymmwynasau a dderbyniasam ni gan Dduw. Heb law hyn, fe a adawyd y gâd a'r ym∣drech yma i ni i ddarostwng ein gwyniau, er mwyn mawr llês i ni; hynny yw, er mwyn ein dioddef∣garwch, a'n goruchafiaeth, ac i gael o honom ni 'r gorfod yn y bywyd hwn; ac er mwyn cael o ho∣nom ein gogoneddu a'n coroni yn y fuchedd a ddaw: fel y mae S. Paul yn dywedyd am dano ei hun, ac yn ei siccrhau i eraill trwy ei esampl ei hun.

8. Bellach gan hynny, aed y Christion diowg∣swrth, a rhoed ei law yn ei fonwes, neu dan ei wre∣gys, fel y dyweid yr Scrythur lan, a dyweded, Mae llew ar y ffordd, a llewes yn yr heolydd, ac fe a'm lleddir i: fel na lyfaso fyned allan o'r drysau, Dih. 19.24. Dyweded, Nad ardd efe gan oer∣der y gayaf, Dih•••• 26.13. Dyweded, anhawdd yw gweithio, ac am hynny ni chwynna efe na'r drain na'r ysgall allan o'i winllan, ac nid adeilada ei magwyr hi, Dih. 24.30, 31. Hynny ydyw, dywe∣ded

fod ei wyniau yn gryfion, ac am hynny na's gall mo'i gorchfygu hwy; a bod ei gorph yn dyner ac yn foethus, ac am hynny na faidd efe roi gor∣mod poen arno, a bod ffordd buchedd dduwiol yn rhwystrus ac yn anhawdd, ac am hynny nas meidr efe ymroi i'w chychwyn hi. Dyweded hyn i gyd, a llawer ychwaneg, o'r pethau y mae Christianogi∣on diog segurllyd yn arfer o'i dwyn yn esgus dro∣stynt: dyweded hynny drosto ei hun, meddaf, cymmaint ac a fynno, a chyn fynyched ac y mynno; nid yw 'r cwbl ond esgus, a cham esgus, ac esgus yn gwneuthur mawr ammarch a dirmyg ar nerth a grym gras Christ, a brynodd efe a'i chwerw-dost ddioddefaint, nid ydyw ond esgus ddywedyd fod ei iau ef yr awrhon yn anhyfryd, ac ynteu ei hun wedi ei wneuthur ef yn esmwyth, Mat. 11.30. fod ei faich ef yr awrhon yn drwm, ac ynteu wedi ei wneuthur ef yn ysgafn; fod ei orchymmynion ef yr awrhon yn dôst, gan fod yr yspryd glan yn tae∣eru 'r gwrthwyneb, 1 Jo. 5.3. ein bod ni yr awr∣hon tan gaethiwed ein gwyniau, a'n trachwantau, ac ynteu trwy ei ras wedi ein gwared ni, a'n gw∣neuthur yn wir ryddion, Rhuf. 7.25. Os yw Duw gydâ ni, pwy a all fod i'n herbyn, medd yr Apostol, Rhuf. 8.31. Yr Arglwydd yw fy, ngobaith, a m iechydwriaeth, a'm nerth, medd Dafydd sanctaidd, rhag pwy yr ofnaf? yr Arglwydd yw nerth fy my∣wyd, rhag pwy y dychrynaf? Pe gwersyllai llu i'm herbyn, nid ofna fy nghalon: pe cyfodai câd i'm her∣byn, er hynny mi a fyddwn hyderus. A pheth yw 'r achos o hynny? Canys yr wyt ti gyda mi, Psal. 27.1, 3. & 28, 7. Psal. 23.4. Oh Arglwydd, yr wyti yn ymladd yn fy mhlaid, yr wyti yn fy nghymmorth i a th râs, a thrwy nerth dy ras di y caf yr oruchafiaeth: pe codei holl dorfoedd fy nge∣lynion i'm herbyn ar unwaith, sef y byd, y cnawd,

a'r cythreul; mi a gaf nid yn vnig yr oruchafiaeth ar••ynt, ond mi a'i caf yn hawdd ac yn esmwyth, a thrwy hyfrydwch a llawenydd. Canys cymmaint a hynny y mae S. Ioan yn ei arwyddoccau, oblegid wedi iddo ddywedyd nad yw gorchymmynion Christ yn drymion, y mae efe yn dywedyd yn y man ar ôl hynny megis i ddangos yr achos paham nad y∣dynt hwy drymion, Oblegid beth bynnag a aned o Dduw y mae yn gorchfygu'r byd. Hynny yw, y mae 'r gras yma, a'r cymmorth nefol a ddanfonir i ni oddiwrth Dduw, yn gorchfygu 'r byd a'i holl wrthwyneb a'i brofedigaethau, a chyda hynny yn gwneuthur gorchymmynion Duw yn esmwyth, a buchedd dduwiol yn dra-hyfryd ac yn beraidd, 1 Ioan. 5.3, 4.

9. Ond fe a allai y dywedwch ••hwi, Y mae Christ ei hun yn cyfaddef bod buchedd dduwiol yn iau ac yn faich, pa fodd wrth hynny y dichon fod yn hyfryd ac yn esmwyth, fel y dywedwch ei bod? Fy atteb yw, fod Christ yn dywedyd ym mhellach, ei bod yn iau esmwyth ac yn faich ysgafn. Ac y mae hynny yn tynnu ymaith eich gwrthwynebchw∣edl chwi, a chyda hynny yn arwyddoccau fod rhyw faich nid yw na thrwm na thost ar y neb a'i dycco, ond yn hytrach yn ei gymmorth ac yn ei lonnychu: fel mae 'r baich plu ar gefn yr aderyn yn cynnal yr aderyn i fynu, a heb fod yn flin iddo ddim. Felly hefyd er ei fod yn iau, y mae 'n iau esmwyth, ac yn iau comfforddus, ac yn iau sy fwy hyfryd na'r mêl, ac na'r dil mêl, fel y dywaid y proph∣wyd. Psal. 19.10. A pha ham hynny? am ein bod ni yn tynnu ynddo gyda chymmar hynaws mwyn∣aidd: yr ydym ni yn tynnu yr iau gyda Christ; Hynny ydyw, y mae ei ras ef yn y naill ben i'r iau, a ninnau yn gwneuthur ein goru yn y penarall. Ac o herwydd pan fo ŷch mawr ac ŷch bychan yn tynnu

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

ynghyd, bod y pwys i gyd ar wddf yr ych mawr, am ei fod ef yn codi yr iau yn lân oddiar wddf y llall; ac dyna 'r achos tra fom ninnau yn tynnu yn yr iau yma gyda Christ sy fwy na nyni, ei fod ef yn ysgafnhau yr holl bwys oddiarnom ni, ac yn gofyn yn vnig fod ini fyned rhagom gydag ef yn gom∣fforddus, ac na wrthodom fyned tan yr iau gyd ag ef, am fod y boen i gyd yn eiddo ef, a'r hyfry∣dwch yn eiddom ninnau. Hyn y mae efe yn ei ar∣wyddoccau yn eglur pan yw 'n dywedyd, Deuwch attafi bawb ac sydd yn flinderog ac yn llwythog, ac mi a esmwythaaf arnoch, Matth. 11.28. Yma y gwelwch ei fod yn ein hannog ni i gymmeryd yr iau hwn, yn vnig fel y gallai ef wrth hynny ein llonnychu ni, a thynnu'r baich oddiarnom: ie me∣ddaf, tynnu 〈◊〉〈◊〉 baich oddiarnom a'n llonnychu, ac nid ein llwytho ni a'n blino mewn modd yn y byd: ein dadlwytho ni o feichiau trymion ac ieuau'r byd hwn: oddiwrth faich gofal, a baich trymder, a baich cynfigen, a châs, a malais; a baich balchder, a baich ymgyrhaedydd am swyddau, a baich cy∣bydd-dod, a baich annuwioldeb, a baich tân vffern. Oddiwrth yr holl feichiau, a'r ieiau gofidus hyn, yr ewyllysiai Grist ein gwared ni, trwy roi ar ein gwarrau ni ei iau of yn vnig a'i faich, a'r rhei'ny wedi eu hysgafnhau a'i pereiddio gan ei sanctaidd râs ef, fel nad ydyw flin eu dwyn hwy, ond es∣mwyth a hyfryd, a chomfforddus, fel y dangoswyd vchod.

10. Achos arall pa'm y mae 'r iau yma mor es∣mwyth, a'r baich mor ysgafn, a ffordd gorchym∣mynion Duw mor hyfryd gan wyr da, yw yr Ca∣riad sy ganddynt tu ac at Dduw, yr hwn biou 'r gorchymmynion. Oblegid nid oes vndynna's gŵyr, ac na's profodd ynddo ei hun, gryfed gwŷn yw gwŷn cariad, ac fel y mae yn gwneuthur yn hawdd

ac yn esmwyth y boen fwyaf yn y byd. Pa beth sydd yn peri i'r fam gymmeryd cymmaint o boen yn magu ac yn meithrin ei phlentyn, ond cariad yn vnig? Pa beth sy'n peri i'r wraig eistedd mor ddi∣wyd wrth erchwyn gwely ei gŵr pan fo'n glaf, ond cariad yn vnig? Pa beth sydd yn peri ••'r anifeiliaid, ac i adar yr awyr, hepcor peth o'i hymborth ei hun, a rhoi eu bywyd mewn perygl, i borthi eu rhai bach, ond nerth cariad yn vnig? Y mae S. Aw∣stin yn dilyn y pwngc yma ymmhell ac yn helaeth, trwy lawer o esamplau eraill: megis esampl y marsiandwr, yr hwn ni wr∣thyd antur yn y byd ar for, o gariad ar elw; yr heliwr ni wrthyd ddrwg dywydd yn y bŷd, o gariad ar ei helwriaeth; y rhyfelwr, ni wrthyd berygl marwolaeth, o gariad ar yr anrhaith. Ac y mae ef yn dywedyd ym mhell∣ach yn y diwedd, ac os gall cariad dŷn tu ac at greaduriaid yn y byd yma fod cymmaint ac y gallo beri iddo wneuthur poen a llafur yn esmwyth, ac na thybier ei bod yn boen, ond yn hytrach yn ddi∣fyrrwch ac yn hyfrydwch; pa faint mwy y bydd i gariad gwyr da tu ac at Dduw wneuthur eu holl bo∣en hwy'n gomfforddus, a gymmeront yn ei wasa∣naeth ef?

11. Yr anfeidrol gariad yma oedd yr achos y ty∣biai Grist am yr holl boenau a'r cystuddiau a ddio∣ddefodd ef er ein mwyn ni nad oeddynt hwy ddim A'r cariad yma hefyd oedd yr achos y tybiai lawer Christion am yr holl flinderau a'r poenau a ddiodde∣fasant hwy er mwyn Christ, nad oeddynt hwy ddim. Nid oedd carcharau, ac arteithiau, a cholled am an∣rhydedd, a da, a bywyd hefyd, ddim ond pethau gwael gan lawer o wasanaethwyr Duw, wrth y cariad gwresog yma. Y cariad yma a yrrodd lawer o wyryfon, a phlant ieuaingc tyner, i'w hoffrym∣mu

eu hunain yn amfer erlid er cariad ar yr hwn yr oeddid yn eu herlid o'i achos. Y cariad yma a barodd i Apolonia dduwiol o Alexandria, pan ddugpwyd hi at y tân i'w llosgi er mwyn Christ, ddiangc allan o ddwylo y rhai oedd yn ei harwein, a rhedeg i'r tan yn llawen o honi ei hun. Y cariad yma a wna∣eth i Jgnatius yr hen ferthyr gynt wedi darfod ei gondemnio i'w daflu i'r anifeiliaid gwylltion, (am ei fod yn ofni y gwrthodent hwy ei gorph ef, fel y gwrthodasent lawer o ferthyron o'r blaen) ddy∣wedyd na adawai ef iddynt wneuthur felly, ond yr annogai ac y cyffroai efe hwynt i ddyfod atto, ac i ddwyn ei fywyd oddiarno, trwy rwygo ei gorph ef yn ddrylliau.

12. Ac dyma 'r pethau a weithia cariad gwresog, yr hwn sydd yn peri i'r pethau sydd o honynt eu hu∣nain yn dra anhawdd ac yn dra ofnadwy, fod yn be∣raidd ac yn hyfryd: ac yn hytrach o lawer y gall beri i gyfreithiau a gorchymmynion Duw, y rhai o honynt eu hunain sydd dra chyfiawn, a rhesymol, a sanctaidd, a hawdd, fod yn hyfryd ac yn esmwyth. Da amantem, medd S. Awstin & sentit quod dico, si autem frigido loquor, nescit quid loquor: moes i mi wr a fo yn caru Duw, ac ef a wŷr ynddo ei hun fod yn wir y peth yr wyf yn ei ddywedyd; ond os a Christion oerllyd y chwedleuaf, ni ddeall efe beth yr wyf yn ei ddywedyd. Ac dyma 'r achos pa ham y mae Christ, wrth son am gadw ei orchymmy∣nion, mor fynych yn adrodd y gair yma Cariad, megis yr achos siccraf sy 'n peri cadw gorchymmy∣nion Duw, ac o eisiau bod cariad yn y byd, nid y∣dyw 'r byd yn eu cadw hwy ddim, fel y mae efe yno yn dangos. O, cerwch fi, cedwch fy ngorchym∣mynion, medd efe, Ioan. 14.15, 21, 23. A thrachefn,

Yr hwn sydd a'm gorchymmynion i ganddo efe yw 'r hwn sydd yn fy ngharu i. Drachefn, Yr hwn sydd yn fy ngharu i, a geidw fy ngorchymmyn. Ac yn y geiriau diweddaf hyn, y gallwn ni ystyried ei fod ef yn dywedyd wrth yr hwn sydd yu ei garu, Fy ngorchymmyn, yn y rhif vnig, oblegid i'r cyfryw vn, nad yw ei holl orchymmynion ef ond megis vn gorchymmyn, yn ôl yr hyn a ddyweid S. Paul, mai Cariad yw cyflawnder y gyfraith: am ei fod yn cynnwys y cwbl, Rhuf. 13.10. Ond wrth yr hwn nid yw yn ei garu, y dywed Christ, Fy gorchymmynion, yn y rhif lliosog; gan arwy∣ddoccau wrth hynny, eu bod hwy i'r cyfryw vn yn llawer, ac yn drymion hefyd, am nad oes ganddo gariad i'w gwneuthur hwy yn esmwyth. Yr hyn y mae S. Ioan hefyd yn ei ysspyssu, pan yw yn dy∣wedyd, Hyn yw cariad Duw, bod i ni gadw ei or∣chymmynion ef, a'i orchymmynion ef nid ydynt dry∣mion, 1 Ioan. 5.3. Hynny yw, nid ydynt hwy drymion i'r hwn sydd a chariad Duw ganddo, ac onid e nid rhyfedd eu bod yn dra thrymion. Oble∣gid trwm y tybiwn ni fod pob peth ac yr ydym ni yn ei wneuthur yn erbyn ein hewyllys. Ac felly wrth hyn hefyd, ddarllennydd mwynlan, y gelli di wybod amcan pa vn a wna cariad Daw ai bod ynot ti, ai nad ydyw.

13. Ac dyma ddau fodd bellach, sy 'n gwneu∣thur buchedd dduwiol gwyr da yn esmwyth iddynt yn y byd hwn. Y mae yn canlyn amryw foddion eraill, fel y gallo yr ymesgusodwyr esgeulus yma weled mor anghyfiawn ac mor anwir yw eu hesgus hwy, sef yw hynny, cam dybied fod yn anhawdd byw yn dduwiol: er bod i fuchedd dduwiol mewn gwirionedd gymmaint o freiniau of gyffur, vwch law buchedd y rhai annuwiol, ie yn y byd hwn.

A'r modd nesaf, sydd yn canlyn ar ôl y rhai o'r bla∣en, ydyw rhyw yspysol a neillduol oleuni deall sydd yn perthyn i'r rhai cyfiawn, ac a elwir yn yr Scry∣thur lan, Prudentia Sanctorum, Doethineb y Sainct; yr hyn nid yw ddim amgen na rhyw wreichion o ddoethineb nefol, sydd trwy ryw neillduol fraint wedi eu rhoi i'r rhai duwiol yn y fuchedd hon: trwy 'r hyn y maent yn derbyn goleuni tra chom∣fforddus, a deall mewn pethau ysprydol, yn enwe∣dig ynghylch eu hiechydwriaeth eu hun, a'r pethau a berthyn iddi. A hyn yr oedd y prophwyd Da∣fydd yn ei feddwl pan ddywedai, Ti a ddangosaist i mi lwybr bywyd. A phan ddywedodd efe am dano ei hun, Deellais fwy na 'm holl athrawon; Deellais yn well nâ 'r henuriaid. A thrachefn mewn lle arall, Peraist i mi wybod doethineb yn ddirgel, Psal. 16.11. Psal. 119.19, 100. Psal. 51.6. Hwn yw 'r go∣leuni hwnnw y mae Sainct Ioan yn dywedyd am da∣no, fod Christ yn goleuo ei weision ei hun ag ef: a hwn yw enneiniad yr Yspryd glân yr hwn y mae'r vn Apostol yn dywedyd fod Duw yn ei roi i'r rhai duwiol, i'w dysgu hwy ymmhob peth ac a fo an∣ghen-rhaid i'w hiechydwriaeth, Io. 1.9. 1 Io. 2.27. Ac dyma hefyd waith Duw yn yscrifennu ei Gy∣fraith ynghalonnau dynion, yr hyn y mae efe yn ei addaw trwy 'r prophwyd IEREMI, Ier. 31.33. ac dyma ddysgu dynion gan Dduw ei hun, yr hyn a addawyd trwy 'r prophwyd Esai, Esa. 54.13. Ac yn ddiweddaf, dyma 'r deall ardderchog ynghy∣fraith yr Arglwydd, a'i orchymmynion, a'i gyfi∣awnderau, yr hwn yr oedd Dafydd dduwiol yn ei ddeisyfu yn gymmaint, ac yn ei ofyn cyn fynyched yn y psalm dra duwiol honno sydd yn dechreu, Gw∣yn eu byd y rhai perffaith eu ffordd: hynny ydyw, yn y bywyd hwn, Psal. 119.

14. Trwy 'r goleuni deall yma, a'r wybodaeth nefol, a'r ymglywed yma oddiwrth yr yspryd glân, mewn pethau ysprydol; yr helpir y rhai duwiol yn fawr yn ffordd cyfiawnder; am eu bod yn cael eu gwneuthur yn abl iiawn farnu er eu cyfarwyddo eu hunain yn y pethau a gyfarfyddo a hwynt; yn ôl yr hyn a ddywaid S. Paul, Yr hwn sydd ysprydol sydd yn barnu pob peth. A'r dyn anianol nid yw yn der∣byn y pethau sydd o yspryd Duw, 1 Cor. 2.14, 15. Onid yw hyn yn datguddio braint buchedd dduwiol yn fawr? Y llawenydd, a'r cyssur, a'r comffordd sydd oddiwrthi; a'r gofid a'r trueni anesgorol sydd o'r gwrthwyneb? Oblegid pettei ddau yn rhodio ynghŷd, y naill yn ddall, a'r llall yn gweled yn eglur, pa vn o honynt a flinai ac a ddiffygiai yn gyn∣taf? Taith pa vn a fyddai debyg i fod yn boenu∣saf? Ond digon ychydig i flino gwr dall? Ystyri∣wch chwithau ym mha dywyllwch blinedig y mae 'r annuwiol yn rhodio. Ystyriwch pa vn a wnantai bod yn ddall ai nad ydynt! Y mae S. Paul, yn y lle a ddangoswyd o'r blaen, yn dywedyd na's gallant hwy dderbyn dim gwybodaeth ysprydol. Ond ty∣wyllwch mawr ydyw hynny, 1 Cor. 2.14, 15. Drachefn, y mae 'r prophwyd Esai yn darlunio eu cyflwr hwy ym mhellach, pan yw yn dywedyd megis o enau 'r annuwiol, ni a balfasom a'r parod fel deillion, ie fel rhai heb lygaid y palfalasom: ni a dramgwyddasom ar hanner dydd fel yn y cyfnos, Esa. 59.10. Ac mewn lle arall y mae 'r Scrythur yn ei osod allan etto yn oleuach, ynghŷd a'i boen a'i lafur, a hynny allan o enau 'r annuwiol eu hunain, yn y geiriau hyn, Ni thywynnodd llewyrch cyfiawn∣der i ni, ac ni chododd haul cyfiawnder arnom: ni a ymflinasom mewn anialwch anhyffordd▪ &c. Dyma ym∣ddiddanion pechaduriaid yn vffern, Doeth. 5.6. Wrth y geiriau hyn y gwelir, nid yn vnig bod yr

annuwiol yn byw mewn tywyllwch mawr, ond he∣fyd bod y tywyllwch yma yn boenus iawn iddynt hwy: ac felly o'r gwrthwyneb, bod y goleuni sydd i'r cyfiawn, yn esmwythder mawr iddynt ar ffordd duwioldeb.

15. Vn peth arbennig arall, sydd yn gwneuthur ffordd buchedd dduwiol yn esmwyth ac yn hyfryd i'r rhai a rodiant ynddi, a hwnnw ydyw'r cyssur cuddiedig, dirgel, y mae Duw yn ei dywallt yng∣halonnau y rhai sy'n ei wasanaethu ef. Dirgel yr wyf yn ei alw, am nad oes neb yn ei adnabod, nac yn gwybod oddiwrtho, ond yn vnig y rhai a'i pro∣fasant: ac o'r achos hwnnw y mae Christ ei hun yn ei alw ef yn Manna cuddiedig, ac yn enw newydd, yr hwn nid edwyn neb, ond yr hwn sydd yn ei dder∣byn, Datc. 2.17. Ac y mae 'r prophwyd yn dy∣wedyd am dano, Mor fawr yw dy ddaioni a ro∣ddaist i gadw i'r sawl a'th ofnant, Psal. 31.19. A thrachefn mewn lle arall, Neillduaist law graslon i'th etifeddiaeth, Psal. 68.10. Ac y mae prophwyd a∣rall yn dywedyd, megis o enau Duw yn crybwyll am yr enaid defosionol sydd yn ei wasanaethu ef, Mi a'i denaf hi, ac a'i dygaf i'r anialwch, ac yno mi a ddywedaf wrth fodd ei chalon hi, Os. 2.14. Ac wrth yr holl eiriau hyn, anialwch, a neillduo, a chu∣ddiedig, yr arwyddocceir mai braint dirgel cuddie∣dig yw hwn, a roir yn vnig i'r rhai duwiol, ac nad oes i galonnau cnawdol y rhai annuwiol, na rhan na chyfran ynddo. Ond ni all tafod dŷn yspysu faint a gwerthfawrocced hyfrydwch y cyssur nefol yma: etto ni a allwn fwrw amcan arno wrth eiriau Da∣fydd, yr hwn wrth grybwyll am y gwin ysprydol, sydd yn dywedyd fod ynddo'r fath nerth ai fod yn meddwi pob vn a'i profo: hynny ydyw y gwna efe iddynt na wypont ac na chlywont ddim oddi∣wrth

bethau daiarol, Psal. 36.8. megis am S. Petr, wedi iddo yfed ychydig o hono, efe a'i gollyngodd ei hun tros gôf yn y man, ac a chwedleuodd megis gwr wedi amhwyllo, am adeiladu pebyll yn y fan honno, a gorphywys yno byth, Mat. 17.4. Dy∣ma Afon yr hyfrydwch, fel y mae 'r prophwyd yn ei galw, sydd yn tarddu allan o fryn y nef, a thrwy ffyrdd dirgel yn dyfrhau calonnau ac yspryd y rhai duwiol, ac yn eu meddwi hwy a'r llawenydd ann∣rhaethadwy y mae yn ei ddwyn gyd â hi, Psal. 36.8. Dyma dippyn o dammaid prawf yn y bywyd hwn o'r llawenydd nef, a roddir i'r rhai da, i'w com∣fforddi hwy ac i roi cyssur ynddynt i fyned rhag∣ddynt yn eu duwioldeb. Oblegid fel y mae mar∣siandwyr a fo 'n chwennych gwerthu eu marfiandi∣aeth, yn fodlon i chwi i gael gweled a theimlo, ac weithiau, i brofi'r pethau y bônt yn eu gwerthu, er mwyn eich annog chwi i brynu ganddynt, felly y mae 'r hollalluog Dduw, am ei fod megys yn chwen∣nych gwerthu i ni lawenydd nef, yn fodlon i roi peth o hono, i'w brofi ym mlaenllaw i'r rhai y mae efe yn eu gweled yn chwennych prynu: er mwyn peri iddynt gynnyg yn rhwydd, ac na rusont dalu cymaint neu fwy nag y mae ef yn ei ofyn, Datc. 3.18. Dyma'r anfeidrol lawenydd a'r gorfoledd sydd ynghalonnau y rhai cyfiawn, yr hwn y mae 'r prophwyd yn ei feddwl pan yw yn dywedyd, Llef gorfoledd ac iechydwriaeth sydd ym mhebyll y cyfiawn, Psal. 118.15. A thrachefn, Gwyn ei fyd y bobl a adwaenant yr hyfrydlais: sef yw hynny, y rhai sy gydnabyddus ag anfeidrol lawenydd a hy∣srydwch y cyssur a'r diddanwch calon yma, Psal. 89.15. Yr oedd S. Paul wedi profi o hono, pan yscrifennodd efe'r geiriau hyn, ynghanol ei holl la∣furiau er mwyn Christ, Yr wyf yn llawn o ddidda∣nwch, ac yn drachyflawn o lawenydd, yn ein holl or∣thrymder,

2 Cor. 7.4. Pa beth ddwysach nâ hyn a ellir ei ddywedyd, i brofi fod gwasanaeth Duw yn hyfryd? Yn siccr, ddarllenydd mwynaiddlan, pe bait ti vnwaith wedi profi ddim ond cymmaint ac vn defnyn o'r llawenydd nefol yma, ti a roit yr holl fyd er cael vn defnyn arall o hono, neu o'r hyn lleiaf rhag colli drachefn yr vn defnyn a gawsit.

16. Ond ti a ofynni i mi, pa ham a thitheu yn Gristion yn gystal ac eraill, na phrofaist ti erioed etto o'r cyssur yma? I hynny 'r attebaf, nad yw hwn, fel y dangoswyd o'r blaen, fwyd i bob genau, ond Gwlith-law a neilltuwyd i etifeddiaeth Duw yn vnig, Psal. 68.9. Gwin ydyw hwn o gell Duw ei hun, a roed i gadw i'w briodferch ef; fel y mae 'r Cani∣ad yn dangos: hynny ydyw i'r enaid defosionol sy wedi ymroi i wasanaethu Duw, Can. 2.4, 5. Bron y diddanwch yw hon, i'r plentyn yn vnig i sugno o honi ac i ymlenwi arni, tel y dywaid y prophwyd Esai, Es. 66.11. Ac ni all yr enaid sy wedi bo∣ddi mewn pechod, a difyrrwch y byd, fod yn gy∣frannog o'r dawn yma, na'r galon a fo 'n llawn o ofalon bydol a meddyliau cnawdol. Oblegid fel nas gallai Arch Duw, ac eilun Dagon sefyll ar vnwaith ar yr vn allor; felly nis gall Christ a'r byd sefyll ar vnwaith yn yr vn galon, 1 Sam 5: Ni ddanfo∣nodd Duw mo'r Manna hyfryd i bobl Israel, tra barhaodd y peillied a'r winwyn a ddygasent o'r Aipht. Felly ni ddenfyn efe mo'r diddanwch nefol yma i titheu, hyd oni ymarloesech o'th holl feddy∣liau gorwag. Marsiandwr doeth yw efe, er ei fod yn hael, ni rydd efe ddim o'i drysor i'w brofi, lle y gwypo nad oes ewyllys i brynu. Dyro dy fryd yn siccr vnwaith ar wasanaethu Duw, ac yno ti a gai glywed oddiwrth y llawenydd yma yr wyfi'n son am dano, sel y cafodd llawer mil o'th flaen di; ac ni thwyllwyd neb erioed etto yn hyn o beth. Fe

ddiangodd Moesen yn gyntaf allan o'r Aipht, i fy∣nyddoedd Madian, cyn i Dduw ymddangos iddo; ac felly y bydd rhaid i'th enaid ditheu ymadael a gwagedd y byd, cyn y gallo edrych am y didda∣nwch yma, Exod. 2. Ond er cynted yr ymro∣ddech di yn gwbl i wasanaethu Duw, yno ti a gai groesaw mwy nag yr oeddit yn ei ddisgwyl. Oble∣gid mewn gwirionedd tynerach yw ei gariad ef ar y rhai newydd ddyfod i'w wasanaeth, nag ar y rhai sy'n ei wasanaethu ef er ys talm, fel y mae efe yn dangos yn eglur wrth ddammeg y mab afradlon: yr hwn a groesawodd efe â mwy o lawenydd a daintethfwyd, na'r brawd hynaf oedd yn ei wasa∣naethu ef er ys hir o amser, Luc. 15. Ac o hyn y mae dau achos; y naill, o lawenydd cael gwasa∣naethwr newydd, fel y dengys S. Luc yn y text; a'r llall, rhag i hwnnw, oni chai ddim cyssur yn y dechreuad ddychwelyd yn ei ôl drachefn i'r Aipht: fel y mae Duw, wrth esampl meibion Israel, yn dangos yn oleu yn y geiriau hyn; Pan ollyngodd Pharao bobl Israel allan o'r Aipht, ni arweiniodd yr Arglwydd hwynt drwy ffordd gwlâd y Philistiaid, er ei bod yn nes, oblegid dywedodd Duw, rhag i'r bobl edifarhau pan welont ryfel, a dychwelyd yn eu hôl i'r Aipht, Exod. 13.17. Ac o'r ddau achos hyn∣ny ti a elli fod yn siccr y cait ti ddiddanwch arben∣nig, a chomflordd, yngwasanaeth Duw, pe rhoit ti dy fryd arno, fel y cafodd gwŷr eraill o'th flaen di; ac a brofasant wrth hynny, nad ydyw'r ffordd yn galed ac yn anhawdd, fel y mae y rhai bydol yn tybied am dani; ond yn esmwyth, ac yn hyfryd, ac yn gomfforddus, fel yr addawodd Christ, Mat. 11.30.

17. Yn ôl y rhagor-fraint yma o ddiddanwch ca∣lon, y mae vn arall yn canlyn, yr hwn sydd yn gwneuthur gwasanaeth Duw yn hyfryd, a hwnnw

yw tystiolaeth cydwybod dda, yr hon y gwnai S. Paul cymmaint cyfrif o honi a'i galw yn Orfoledd iddo, 2 Cor. 1.12. Ac y mae yr yspryd glân yn dywedyd am dani ym mhellach trwy enau'r gwr doeth, Gwledd wastadol yw calon lawen, neu gydwy∣bod dda, Dih. 15.15. Ac o hynny y gallwn gas∣glu, am y gwr duwiol, gan fod ei feddwl ef yn ddiogel, a'i galon yn llawen, a'i gydwybod yn he∣ddychol, ei fod ef yn byw bob amser mewn gw∣ledd ddiddan lawenwych. A pha fodd wrth hynny y mae 'r bywyd yma yn galed ac yn anhyfryd, fel yr ydychwi yn tybied ei fod? yn y gwrthwyneb, yr annuwiol, gan fod ei gydwybod yn cael ei blino wrth ymwybod ac ymglywed a'i bechod, y mae efe bob amser yn cael ei boeni o'r tu mewn iddo, fel yr ydym ni yn datllain fod Cain yn ôl iddo ladd ei frawd Abel; ac Antiochus am y drygioni a wnae∣thai efe i Ierusalem; a Iudas am ei fradwriaeth yn erbyn ei feistr, Gen. 4. 1 Mach. 6. Mat. 27. ac y mae Christ yn arwyddoccau hynny am bob rhai drwg yn gyffredinol, pan yw yn dywedyd, fod yn∣ddynt brŷf yn cnoi eu cydwybod o'r tu mewn. Y rheswm o hynny y mae'r Scrythur yn ei agori mewn lle arall, pan yw yn dywedyd, Peth ofnus yw dry∣gioni, ac yn rhoi barn i'w erbyn ei hun, a'r gydwy∣bod yn gwasgu arno fydd yn darogan pethau blin yn wastad. Hynny ydyw, y mae 'n darogan ac yn ty∣bieid fod pethau creulon aruthrol yn dyfod yn ei er∣byn, fel y mae yn bwrw ddarfod iddo eu haeddu, Doeth. 17.11. Ond ym mhellach, y mae Job ddu∣wiol vwch ben pawb eraill yn gosod allan gyflwr gofidus y rhai annuwiol, yn y geiriau hyn, Holl ddyddiau 'r annuwiol y bydd efe yn ymofidio, a rhi∣fedi'r blynyddoedd a guddiwyd oddiwrthy traws. Trwst ofnadwy sydd yn ei glustiau ef: mewn heddwch y tyb∣ia y daw y dinistruda arno. Ni chred efe y dychwel

allan o dywyllwch, ac y mae'n disgwyl bod y cleddyf yn gwilied arno. Y mae efe yn crwydro am fara pa le y byddo: efe a wyr fod dydd tywyllwch yn barod wrth ei law. Cystudd a chyfyngdra a'i brawycha ef. Hwy a'i gorchfygant fel brenhin parod i ryfel. Job 15.20.

18. Ond rhyfedd y darlunio yma y mae 'r ys∣pryd glân ei hun ar gydwybod ddrwg? Pa beth a ellir meddwl ei fod yn fwy ei ofid a'i drueni nâ 'r dŷn yma, sy ar fath ymmladd, ac ymgigyddio o fewn ei galon ei hun? Pa ddychryni∣adau, pa gyfyngder, a grybwyllir y∣ma amdanynt? Y mae S. Joan Aur∣enau yn gwneuthur traethawd godidog ar y pwngc yma. Dyma arfer pechaduriaid, medd efe, drwgdybio pob peth; ammeu eu cysgod eu hunain; ofni pob sŵn a thrwst, er lleied fyddo; a thybied fod pob dŷn a fo'n dyfod tu ac attynt, yn dyfod yn eu herbyn hwy. O bydd rhai yn chwed∣leua a'i gilydd, hwy a dybiant mai sôn y maent am eu pechodau hwy. Cyfryw beth yw pechod, ac y mae yn ei gyhuddo ei hun, er na bo neb yn achw∣yn arno; ac yn ei gondemnio ei hun, er na bo neb yn tystiolaethu yn ei erbyn: y mae efe bob amser yn gwneuthur y pechadur yn ofnus, fel y mae du∣wioldeb a chyfiawnder yn gwneuthur y gwrthwy∣neb. Gwrandewch fel y mae 'r Scrythur lan yn datgan ofn y pechadur, a hyder y cyfiawn, Yr an∣nuwiol a ffŷ heb neb yn ei erlid, medd yr Scrythur, Dih. 28.1. Pa ham y mae efe yn ffô onid oes neb yn ei erlid? Am fod ei gydwybod o'i fewn yn ei gyhuddo ac yn ei erlid, yr hon y mae efe bob amser yn ei harwain gydag ef. Ac fel nas gall efe ffo oddiwrtho ei hun, felly nis gall efe ffo oddiwrth ei gyhuddwr oddi fewn ei gydwybod ei hun; ond i ba le bynnag yr êl efe, mae honno yn ei ymlid ac

yn ei fflangellu, ac y mae ei archoll yn anaele. Ond nid yw 'r cyfiawn felly ddim, Y cyfiawn sydd hŷ me∣gis llew, medd Solomon, Dih. 28.1. Hyd hyn y mae geiriau S. Chrysostom.

19. Wrth y geiriau hynny, ac felly hefyd wrth yr Scrythurau a ddangoswyd, y gallwn adnabod rhagor fraint arall sydd i fuchedd dduwiol, yr hwn yw gobaith a hyder, y trysor mwyaf, a'r tlŵs cy∣foethoccaf, sydd gan Gristianogion wedi ei adael iddynt yn y fuchedd hon. Oblegid wrth hwn yr ydym ni yn myned trwy bob cystudd, a thrallod, a gwrthwyneb, yn dra llawen, fel y dengys S. Jaco, Jac. 1.2. Wrth hwn y dywedwn gyda S. Paul, Yr ydym yn gorfoleddu mewn gorthrymderau, gan wybod fod gorthrymder yn peri dioddefgarwch, a dioddefgarwch brofiad, a phrofiad obaith; a gobaith ni'n cywilyddia, Rhuf. 5.3. Dyma ein cyssur tra∣chadarn-gryf ni, Dyma ein hangor siccr ni ym mhob math ar dymmhestl, fel y dyweid Sainct Paul, Y mae gennym ni gyssur crŷf, y rhai a ffoesom i gym∣meryd gafael yn y gobaith a osodwyd on blaen; yr hwn obaith sy gennym megis angor yr enaid, yn ddio∣gel ac yn siccr, Heb. 6.18. Dyma ardderchog Helm yr iechydwriaeth, fel y mae 'r Apostol yn ei alw, yr hon sydd yn derbyn yr holl ddyrnodiau a allo 'r bŷd hwn eu rhoi arnom, 1 Thess. 1.8. Ac yn ddiweddaf, dyma 'r vnig ddiogelwch sydd yng∣halon gwr duwiol, yr hwn sydd yn peri iddo, er na bywyd nac angeu, nac iechyd na chlefyd, na go∣lud na thlodi; na hawddfyd nac adfyd, er maint fo ystorm a thymmhestl yr adfyd, eistedd i lawr mewn llonyddwch, a dywedyd yn dawel gyda 'r pro∣phwyd, Yn Nuw y gobeithiaf, nid ofnaf beth a wn∣êl cnawd i mi, Psal. 56.4. Ie efe a ddyweid ym mhellach gyda Job dduwiol ynghanol ei holl ofidiau, Pe lladdai efe fi, etto mi a obeithiaf ynddo ef, Job

13.15. A hyn yw bod, fel y dywedodd yr Scry∣thur o'r blaen, yn hyderus fel llew, yr hwn sy gnawd iddo fod yn hyderusaf ac yn ddewraf pan fo mwya 'r perygl arno, a pho nessaf fyddo i'w angeu, Dih. 28.1.

20. Ond yn awr, fel y dywaid yr Yspryd glân, Non sic impij, non sic, Psalm 1. Ni all yr annuwi∣ol ddywedyd felly; nid oes iddynt hwy na rhan yn yr hyder yma, na chyfran yn y diddanwch yma: oblegid gobaith y drygionus a dderfydd am dano, medd yr Scrythurlân. A thrachefn, Gobaith y dry∣gionus sydd ddigter, Dih. 10.28. Dih. 11.23. Ac etto ym mhellach, Gobaith yr annuwiol sydd ffi∣eidd-dra, ac nid cyssur, i'r enaid, Job 11.20. A'r iheswm o hyn sy ddauddyblyg. Yn gyntaf, am nad yw 'r annuwiol mewn gwirionedd (er eu bod yn dy∣wedyd y gwrthwyneb ar eiriau) yn rhoi eu gobaith, a'i goglud, a'i hyder yn Nuw; ond yn y byd, ac yn eu cyfoeth, ac yn eu cryfder, ac yn eu caredigi∣on, ac yn eu swyddau, ac yn nhwyllodrus fraich dŷn, Ier. 17.5. yn y modd y dengys y prophwyd megis allan o'i geneuau hwy, pan yw yn dywedyd, Ni a osodasom ein gobaith ar gelwydd. Hynny y∣dyw, Ni a osodasom ein gobaith mewn pethau dar∣fodedig, y rhai a'n twyllodd ni, Es. 28.15. A hyn y mae 'r Scrythur yn ei yspysu yn eglurach etto, gan ddywedyd, Fel llwch, yr hwn a arwain y gwynt; ac fel ewyn teneu, yr hwn a yrr y dymmhestl, ac fel y mŵg a wasgerir gan wynt, neu fel côf am ymdei∣thydd tros vn diwrnod, yr a gobaith yr annuwiol ym∣aith, Doeth. 5.14. Wrth yr holl ddull-ymadrodd yma y mae 'r Yspryd glan yn hyspyssu i ni ofered ydyw 'r pethau y mae 'r annuwiol yn rhoi eu hym∣ddiried ynddynt, ac fel y mae 'r pethau hynny yn pallu ganddynt yn ôl ychydig amser, ar bob achlysur bach o wrthwyneb a ddigwyddo.

21. Hyn hefyd y mae Duw yn ei feddwl, p••n yw yn gwneuthur trŵst a tharanau yn erbyn y rhai oedd yn myned i'r Aipht i geisio help, ac yn rhoi eu hyder ar nerth Pharao; ac yn eu melldigo hwy am hynny, ac yn addaw y trŷ hynny yn wrad∣wydd iddynt, Es. 30.2. A hynny sydd i'w ddeall yn briodol am bawb ac sy 'n rhoi eu hymddiried pennaf mewn cynnorthwyau bydol; fel y mae pawb o'r rhai annuwiol, er maint a fo eu ffuant i'r gwrth∣wyneb mewn geiriau. Ac o achos y ffuant hwnnw y mae Iob yn eu galw hwy yn rhagrithwyr: oble∣gid lle y dywed y gŵr doeth, Gobaith y drygionus a dderfydd am dano; y mae Iob yn dywedyd, Der∣fydd am obaith y rhagrithiwr, Dih. 10.28. Iob 8.13. Lle y mae yn galw'r drygionus yn rhagrith∣wyr, am eu bod yn dywedyd eu bod yn rhoi eu hyder ar Dduw, a hwythau mewn gwirionedd yn ei roi ar y byd. Yr hyn beth, heb law'r Scrythur Iân, sydd eglur hefyd wrth brawf beunyddol. Ob∣legid, a phwy y mae 'r annuwiol yn ymgynghori yn ei negeseuau a'i betrusder? A'i â Duw yn ben∣naf, ynteu â'r byd? A phwy y mae efe yn ymgais yu ei gystadd? Ar bwy y mae efe yn galw yn ei glefyd? oddiwrth bwy y mae 'n gobeithioam ddi∣ddanwch yn ei adfyd? I bwy y mae efe 'n rhoi di∣olch yn ei hawddfyd? Pan êl gŵr bydol ynghylch rhyw orchwyl o bwys, ydyw efe yn ymgynghori yn gyntaf â Duw, pa beth a ddigwydd o'r gorchw∣yl hwnnw? Ydyw efe 'n syrthio ar ei liniau, ac yn gofyn ei gymmorth ef? Ydyw efe yn tueddu 'r gor∣chwyl yn gwbl ac yn bennaf at anrhydedd Duw? Ac onid ydyw, pa fodd y gall efe obeithio help ar ei law ef? Pa fodd y gall efe gyrchu atto am ei gym∣morth, yn y peryglon a'r rhwystrau a ddigwyddo yn y gorchwyl hwnnw? Pa fodd y gall efe roi hy∣der yn y byd yn yr hwn nid oes iddo gyfran yn y

byd yn y gorchwyl hwnnw? Nid yw ond rhagrith gan hynny (fel y dyweid Iob yn ddigon gwir) i'r dŷn hwnnw ddywedyd fod ei hyder ar Dduw; ac ynteu mewn gwirionedd a'i hyder ar y byd: yn Pharao y mae; yn yr Aipht y mae; ym mraich dŷn y mae; mewn celwydd y mae. Nid yw efe yn adeiladu ei dŷ gydâ 'r gwr doeth, ar y graig; ond gyda 'r ynfyd, ar y tywod: ac am hynny, fel y mae Christ yn dywedyd iddo yn siccr, pan ddis∣cynnodd y glaw, a dyfod o'r llifddyfroedd, a chwythu o'r gwyntoedd, a churo ar y tŷ hwnnw (yr hyn a fydd ar ddydd marwolaeth) yna y syrth y tŷ hwnw, a'i gwymp a fydd mawr, Mat. 7.27. Mawr fydd, o herwydd y gyfnewid a gaiff efe ei weled; mawr, o herwydd y mawr ddychryn a gaiff efe, mawr, o herwydd y mawr ofid a gaiff efe ei ddioddef, mawr, o herwydd colli anhydraeth lawenydd nef; mawr o herwydd syrthio mewn poenau tragywyddol yn vff∣ern; mawr fydd ym mhob ffordd, bydd di siccr o hynny, frawd anwyl, ac oni bai hynny ni buasai 'r gair yma mawr, byth yn dyfod allan o enau Duw. A digon yw hynny am y rheswm cyntaf, paham y mae 'n ofer gobaith yr anghyfiawn, am nad ydynt yn ei roi ar Dduw ond ar y byd.

22. Yr ail rheswm yw, o herwydd pe rhôn i∣ddynt a bod yn rhoi eu gobaith yn Nuw, a hwy∣thau yn byw yn annuwiol, nid yw hynny ond ofer: a gwell y dylai hynny gael ei alw yn rhyfyg nag yn obaith. Ac er mwyn deall hynny y mae 'n rhaid gwybod, megis y mae 'r Scrythur lân yn cyfrif dau fath ar ffydd, y naill yn ffydd farw, heb weithredo∣edd da, sef yr hon sydd yn credu pob peth yr y∣dych chwi yn ei ddywedyd am Grist, ond nid y∣dyw yn cadw ei orchymmynion; a'r llall yn ffydd fywiol, yn ffŷdd yn cyfiawnhau, yr hon sydd nid yn vnig yn credu, ond hefyd yn gweithredu trwy

gariad, fel y mae geiriau Sainct Paul, Iac. 2.14. Mat. 7.21. Gal. 3.6. felly y mae dau fath ar o∣baith hefyd yn canlyn y ddwy ffŷdd hyn, y naill yw gobaith y rhai da, sydd yn dyfod o gydwybod dda, am yr hon y dywedais o'r blaen: a'r llall yw 'r eiddo 'r drygionus, ac sydd yn sefyll mewn cyd∣wybod euog, yr hyn mewn gwirionedd nid yw wir obaith, ond yn hytrach rhyfyg. Hyn y mae S. Ioan yn ei brofi yn oleu, pan yw yn dywedyd, Anwy∣lyd, os ein calon ni'n condemna, y mae gennym hy∣der ar Dduw. Hynny ydyw, os ein calon nid yw euog o fuchedd annuwiol. Ac y mae 'r geiriau sy nesa 'n canlyn, yn hyspyssu hynny yn well, y rhai yw, Pa beth bynnag a ofynnom yr ydym yn ei dder∣byn ganddo ef, oblegid ein bod yn cadw ei orchymmy∣nion ef, ac yn gwneuthur y pethau sydd yn rhyngu bodd yn ei olwg ef, 1 Jo. 3.21. Yr vn peth y mae Sainct Paul yn ei gadarnhau, pan yw yn dywedyd, Diwedd y gorchymmyn yw cariad o galon bûr, a chydwybod dda, a ffydd ddiragrith, 1 Tim. 1.5. Wrth esponi 'r geiriau hyn, y mae S. Awstin mewn amryw eirau, ac mewn amryw leoedd o'i waith, yn profi yn helaeth, na ell∣ir deall fod gwir obaith lle ni bô cyd∣wybod dda. Y mae S. Paul, medd efe, yn rhoi 'r gair hyn (o gydwybod dda) yn angwha∣neg o achos gobaith; oblegid pwy bynnag sydd yn∣ddo betrusder cydwybod ddrwg, y mae yn anobei∣thio cael mwynhau yr hyn y mae yn ei gredu, A thrachefn, Ffydd pawb fydd yn ei galon a'i gydwybod ei hun, wrth y modd y mae yn ei glywed ei hun yn caru Duw. A thrachefn mewn llyfr arall, Y mae 'r Apostol yn rhoi cydwybod dda yn lle gobaith, oblegid hwnnw yn vnig sydd a go∣baith ganddo, yr hwn sydd ganddo gydwybod dda:

a'r neb y mae cydwybod euog ddrwg yn ei bigo, y mae 'n cilio yn ôl oddiwrth obaith, ac nid yw yn gobeithio dim ond ei ddammedigaeth ei hun. Mi a allwn yma adrodd llawer ychwaneg of freinlau bu∣chedd dduwiol, y rhai fydd yn ei gwneuthur hi yn esmwyth, ac yn hawdd, ac yn hyfryd, ac yn gom∣fforddus, oni bai fod y pennod yma yn myned yn hir: ac am hynny mi a gyffyrddaf yn vnig, me∣gis wrth fyned heibio, a dau neu dri o'r pyngciau pennaf eraill: y rhai er hynny a ofynnent hir drae∣thawd, pe datgenid hwy yn ôl eu teilyngdod a'i gwiwdeb. A'r cyntaf yw gwerthfawr fraint y rhydd-did y mae y duwiol yn ei fwynhau, vwch law yr annuwiol, fel y mae Christ, yn addaw yn y gei∣riau hyn, Os arhoswch yn fy ngorchymmyn i, chwi a fyddwch ddiscyblioni mi yn wir: a chwi a gewch wybod y gwirionedd, a'r gwirionedd a'ch rhydhaa chwi, Ioan 8.31. A'r geiriau hyn y mae Sainct Paul megis yn eu hesponi, ac yn dywedyd, lle y mae Yspryd yr Arglwydd yno y mae rhydd-did, 2 Cor. 3.17. Ac wrth y rhydd-did yma y deellir ein bod ni yn rhyddion oddiwrth drais a thrawsder a thraha, a chreulondeb, a chaethiwed ein gwyniau llygredig a'n trachwantau ni, y rhai y mae yr annuwiol mor gaeth iddynt, ac na bu erioed gaethwas yn y cyfryw gaethiwed i wr o'r trawsaf, ac o'r creulonaf, ac o'r aunrhugaroccaf. A hyn a ellir ei ddeall o ran wrth yr vn esampl yma. O byddai wr wedi priodi gw∣raig gyfoethog, bryd-weddol, foneddigeiddwych, a fai gynnysgaeddol o bob math a'r gynueddfau da a rhinweddau ac a ellid meddwl eu bod mewn gw∣raig; a bod o'r gwr er hynny wedi ei hurtio, a'i faglu, a'i rwydo cyn belled, o gariad rhyw gardot∣tes ddiffaith anhonest, a fai forwyn waith yn ei dŷ ef; ac y gwrthodai gwmpeini a chyfeillach ei wraig er ei mwyn hi, ac y treuliai ei amser yn cellwair ac

Yn cymhŵedd â'r fudrog honno, ac yn ei gwasana∣ethu hi; a rhedeg, a cherdded, a sefyll, wrth ei harchiad hi; a rhoi ei holl olud a'i feddiannau ar ei llaw hi, i'w treulio, ac i'w difa, ac i'w hanrheithio wrth ei hewyllys hi; ac na naccai mo honi o ddim, ond gweini iddi, a gwasanaethu arni wrth ei ham∣naid; ie a pheri i'w wraig wneuthur hynny hefyd; oni thybygech chwi fod bywyd y gwr hwnnw yn o∣fidus, ac yn flin, ac yn gaeth iawn? Ac etto yn siccr y mae 'r caethiwed yr ydym ni yn sôn am dano, yn dostach, yn flinach, ac yn gaethach o lawer. Ob∣legid nid oes ac ni all bod na gwraig, nac vn crea∣dur arall yn y byd, mor dêg nac mor brydweddol nac mor fonheddig ac ydyw rhad yspryd Duw, yr hwn y mae dŷn pan y gwnaed wedi ei ddyweddio ag ef, ac ynteu er hynny yn ei fwrw ymaith ac yn ei wrthod, er cariad ar wyniau 'r cnawd sydd elyn iddo, ac sydd greadur o'r fath wrthunaf wrth y rheswm a roed mewn dyn: ac etto ynghariad hwn∣nw neu yn hytrach yn ei gaethiwed, y gwelwn fod y rhai annuwiol wedi eu boddi mor llwyr, ac y ma∣ent yn ei wasanaethu ddydd a nôs trwy fawr boen, a pherygl, a thraul, ac yn cymmell yr ysprydoliae∣thau da a.ddêl oddiwrth yspryd Duw i roi lle, wrth bob amnaid a gorchymmyn o'r eiddo 'r feistres newydd yma, yr hon yw gwyniau a chwant y cnawd. Oblegid i ba beth y maent yn llafurio? I ba beth y maent yn gwilio? I ba beth y maent yn pentyrru cyfoeth ynghyd, ond yn vnig i wasanaethu eu gwy∣niau a'i trachwantau? I ba beth y maent yn curo eu hymmennyddiau, ond yn vnig i fodloni'r Teiran traws creulon yma a'i wyniau?

23. Os mynnwch chwi weled yn siccr mor greu∣lon ac mor dostur yw 'r gwasanaeth a'r caethiwed yma; ystyriwch ymbell esampl neillduol o hono. Cymmerwch i mi ddyn y mae trachwant y cnawd

yn cael ei lywodraethu mewn rhyw wyniau, megis mewn anlladrwydd neu'r cyffelyb; a pha boen a gymmer efe er ei mwyn hi? Pa lafurio a wna efe? Pa chwyssu y mae yn y gwasanaeth a'r caethiwed yma? Mor gadarn ac mor gryf y mae efe yn cly∣wed y llywodraeth hwnnw arno? Cofiwch gryfder Sampson, a doethineb Salomon, a duwioldeb Dafydd, fel y goresgynnwyd hwy gan lywodraeth eu trach∣wantau. Iupiter, Mars, a Hercules, y rhai am eu mawr wrolaeth a gyfrifai 'r Paganiaid yn dduwiau, oni orchfygwyd hwy, ac oni wnaed hwy yn gaethi∣on trwy hudoliaeth y llywodraethwr traws hwn? Ac o mynnwch wybod etto ym mhellach beth yw ei gryf∣der, ac mor greulon y mae'n ei arfer ar y rhai ni waredodd Christ allan o'i gaethiwed ef, ystyriwch, yn lle esampl, gyflwr tostur rhyw wraig a fai an∣ffyddolon i'w gwr priod, yr hon er ei bod yn gwy∣bod ei bod hi wrth dorri ei phriodas, yn cwympo i fil o beryglon, ac anghymmhesurwydd, sef colli ffafor Duw, a chael câs ei gŵr, ac anfodloni ei thy∣lwyth, ac ammherchi ei chorph ei hun, os ceir gwy∣bod arni, ac ynddiweddaf mawr gwymp a pherygl ei henaid a'i chorph; etto er mwyn rhyngu bodd y llywodraethwr traws yma chwant y cnawd, hi a an∣turia wneuthur y pechod, beth bynnac fo'r perygi a'r enbydrwydd a ddel o'i wneuthur.

24. Ac nid yn y pwngc yma, o anlladrwydd yn vnig, ond ym mhob peth arall, y mae dŷn mewn caethiwed ir llywodraethwr hwnnw ac i'w wyniau. Edrychwch ar wr a fo gwag-ogoneddus neu yn ym∣gyrhaeddyd am oruchafiaeth, a gwelwch fel y mae efe yn gwasanaethu ar hynny; mor ofalus ac mor ddiwyd y mae efe yn gwneuthur ei orchymmyn, hynny ydyw, mor dyfal ydyw i ymgais ag ychy∣dig wynt a ddel allan o enau dynion, ac i ymlid plu∣en fach sydd yn hedeg o'i flaen ef yn y gwynt;

chwi a gewch weled nad yw ef yn gadael heibio nac vn peth, nac vn amser, na dim yn y byd, er ceisio mwynhau hynny. Y mae efe yn codi yn foreu, ac yn mynd yn hwyri gysgu; yn ymdrafferthu'r dydd, ac yn ymofalu'r nos; yma y truthia ac y gwenhiei∣thia, ac accw y rhagrithia; yma yr ymostwng ac yr ymoblyga, ac accw yr edrych yn vchel; yma y gw∣na rai ar ei blaid, ac accw y cais ochel gwrthwyne∣bwyr. Ac at hynny y cyfeiria ef ei holl weithre∣doedd, ac y tuedda ei holl fatterion eraill, megis dull ei fuchedd, ei gadw cyfeillach, a gwifgad ei ddillad, a dull ei feirch, a'i weision, a'i ymddidda∣nion, a'i ymarweddiad, a'i gellwair, a'i edrychiad, ie ai gerddediad yn yr heolydd.

25, Yr vn modd yr hwn sydd yn gwasanaethu ei arglwyddes mewn gwŷn cybydd-dod; pa dôst ofi∣dus gaethiwed y mae efe yn ei ddioddef? Y mae ei galon ef wedi ei murio yngharchar gan arian, fel y mae yn rhaid iddo feddwl yn vnig am y rhei 'ny, a sôn am danynt, a breuddwydio am danynt, a dy∣chymmygu ffyrdd newydd i geisio ychwaneg o ho∣nynt, heb wneuthur dim yn y byd ond hynny. Pe gwelych chwi Gristion ynghaethiwed y Twrc, we∣di ei rwymo erbyn ei droed â chadwyni mewn rhwyf∣long, i wasanaethu yno byth ac i rwyfo; ni allech chwi amgen na thosturio wrth ei gyflwr ef. A pha beth a wnawn ninnau wrth ofid a thrueni'r dŷn yma, yr hwn fydd mewn caethiwed i greadur gwaelach a distadlach nag vn Twrc, ac nag vn creadur rhesy∣mol arall, hynny ydyw, i ddernyn o fettel, gan yr hon y mae efe yngharchar, yn rhwym, nid yn vnig enbyn ei draed, fel na allo gerdded i vnlle, yngwrth∣wyneb i'w budd ac i'w gorchymmyn hi; ond hefyd erbyn ei ddwylo, erbyn ei enau, erbyn ei lygaid, erbyn ei glustiau, erbyn ei galon, fel nas gallo na gw∣neuthur, na dywedyd, na gweled, na chlywed, na

meddwl am ddim, ond am ei gwasanaethu hi? A fu erioed gaethiwed cymmaint â hyn? Ond gwir ynteu a ddywedodd Christ, Pwy bynnac sydd yn gw∣neuthur pechod, y mae ef yn was i bechod. Ac ond da y dywaid Sainct Petr, Gan bwy bynnag y gorch∣fygwyd neb, y mae efe wedi myned yn gaethwas i hwn∣nw. Ioan 8.34. 2 Petr. 2.19.

26. Ac oddiwrth y caethiwed hwn y gwaredir y rhai duwiol, trwy nerth Christ, a'i gymmorth, yn gymmaint a'i bod hwy yn llywodraethu ar eu gwy∣niau a'i trachwantau, ac nid y rhein'i yn llywodrae∣thu arnynt hwy. Hyn a addawodd Duw trwy 'r Prophwyd Ezeciel, gan ddywedyd, A hwy a gant wybod mai myfi yw'r Arglwydd; pan dorrwyf rwy∣mau eu hiau hwynt a'i gwared hwynt o law y rhai oedd yn mynnu gwasanaeth ganddynt, Ezec. 34.27. A'r daioni yma yr oedd Dafydd dduwiol yn ei gydna∣bod ynddo ei hun, pan ddywedodd efe yr geiriau nerthol hyn wrth Dduw, O Arglwydd, yn ddian dy wâs di ydwyfi, dy was di ydwyfi, mab dy wasanaeth∣wraig; dattodaist fy rhwymau, a minnau a aber∣thaf i ti aberth moliant, ac a alwaf ar enw'r Arglwydd, Psal. 116. 16. Y daioni yma hefyd y mae Sainct Paul yn ei gydnabod pan yw yn dywedyd ddarfod croes∣hoelio ein hen ddyn ni gydâ CHRIST, er mwyn dirymmu corph pechod, fel rhag llaw na wasanaethom bechod. Wrth yr hen ddyn yma, a chorph pechod y mae efe yn deall ein trachwant ni, yr hwn a farwolaethir trwy ras Christ ym mhlant Duw. Rhuf. 6.6.

27. Yn oly braint yma ar rydd-did y canlyn braint arall o gymmaint pwys ac ynteu, a hwnnw yw▪ rhyw heddwch nefol a llonyddwch meddwl, yn ô yrhyn a ddywaid y prophwyd, Ei babell ef sydd mewn heddwch. Ac mewn lle arall, Heddwch mawr sydd i'r rhai a garant dy gyfraith di, Psal. 119. 165. Ac yn y gwrthwyneb y mae'r Prophwyd Esai yn

datcan yr ymadrodd yma yn fynych oddiwrth Dduw▪ Nid oes heddwch i'r annuwiol medd yr Arglwydd, Es. 59.21. Ac y mae hefyd yn dywedyd am yr vn dynion, Distryw ac aflwydd sydd yn eu ffyrdd; a ffordd tangnefedd nid adnabuant, Esa. 59.7.8. Y rheswm o'r rhagor yma sy rhwng y duwiol a'r annuwiol a ddangoswyd o'r blaen yn yr hyn a ddywedais am yr amrafael wyniau sydd ynddynt. Oblegid y duwiol, gan ddarfod iddynt, trwy nerth grâs Christ ddarostwng cryfder mwyaf eu gwyniau, sydd yn myned rhagddynt yn eu buchedd yn dra es∣mwyth ac yn dawel trwy fod ei yspryd ef yn eu cyfarwyddo hwy, a hynny heb na gwyniau na thrall∣od yn y byd ac sydd yn blino nemmor arnynt, yn y matterion mwyaf a ddigwyddo yn eu bywyd hwy. Ond yr annuwiol am na ddarfu iddynt farwolaethu y gwyniau hynny, hwynt hwy a deflir ac a drallodir gan y gwyniau hynny, megis gan wynt gwrthwy∣neb crŷf. Ac am hynny y mae Esai yn cyffelybu eu cyflwr hwy i fôr tymmhestlog aflonydd, Es. 57.20. a S. Iaco yn ei gyffelybu i ddinas neu wlad a fo mewn rhyfel a therfysg o'i mewn ei hun, Iac. 3.14. Ac o hyn y mae dau achos, y naill am fod gwyniau trachwant, y rhai sy lawer ac anfeidrol agos mewn rhifedi, yn trachwantu ar ôl aneirif o bethau, ac na ddigonir hwy byth, ond bod yn debyg i'r sugneion hynny mae 'r gwr doeth yn crybwyll am danynt, y rhai sy'n llefain yn wastad Moes moes, heb gael eu gwala byth, Dih. 30.15. Megis, i ddwyn i chwi esampl, pa brŷd y caiff y neb a fo chwannog i o∣ruchafieth ddigon o anrhydedd, na'r anllad ddigon o drythyllwch? na'r cybydd ddigon o arian? Ni chânt hwy byth; ac am hynny, megis na's gall y fam honno, na bô tôst iawn arni, yr hon a fyddei iddi lawer o blant yn llefain ar vnwaith a hitheu heb ddim bara ganthi i'w dorri rhyngddynt: felly y mae

'n ddir bod yn flin ac yn dôst iawn ar yr annuwiol a fo aneirif o wyniau yn galw arno yn awyddus am ymroi i'w deisyfiadau hwy, yn enwedig gan nas gall ddigoni vn o'i deisyfiadau lleiaf hwynt.

28. Achos arall o'r blinder sy arnynt hwy ydyw, bod y gwyniau trachwant anllywodraethus yma, yn fynych yn wrthwyneb i'w gilydd, ac yn gofyn pethau gwrthwyneb, fel cymmysg Babel, lle'r oedd y naill dafod yn dywedyd yn wrthwyneb i'r lall, a hynny mewn amryw ieithoedd gwrthwyneb i'w gi∣lydd. Felly y gwelwn ninnau yn fynych, fod chw∣ant i anrhydedd yn dywedyd, Treulia yn hydda, ond medd gwŷn cybydd-dod Attal dy law. Medd anlladrwydd, Anturia yma: ond medd balchder, Na wna ddim, fe all hynny fod yn ammraint mawr i ti. Medd digofaint dial dy gam, ond medd Chw∣ant i oruchafiaeth, Gwell i ti na chymmerych ar∣nat. Ac yn ddiweddaf, yma y cyflawnir yr hyn a ddywaid y Prophwyd, Gwelais anwiredd a chynnen yn y ddinas. Anwiredd, am fod holl ddymuniadau 'r gwyniau hyn yn dra anghyfiawn, am eu bod yn erbyn gair Duw. Cynnen, am fod y naill o honynt yn llefain yn erbyn y llall yn eu dymuniadau, Psalm 55.10. Oddiwrth yr holl ofidiau hyn y gware∣dodd Duw 'r cyfiawn, trwy roddi iddynt ei heddwch ef yr hwn sydd vwch law pob deall, fel y dywaid yr A∣postol, a'r hwn ni ddichon y byd ei roddi, na phrofi o hono fel y dywaid Christ ei hun, Phil. 4.7. Io. 14.17, 27.

29. A chynnifer a hyn, o achosion a ellir en dan∣gos yr awrhon, (heb law llawer eraill yr wyf yn eu gadael heibio,) i wirio geiriau Christ, fod ei iau ef yn ysgafn ac yn esmwyth: sef, help a chym∣mo••th grâs; cariad Duw; goleuni deall oddiwrtli yr yspryd glàn, diddauwch calon oddifewn; llony∣ddwch cydwybod; yr hyder sydd yn dyfod o hyn∣ny; rhydid enaid a chorph; a hyfryd orphywys

ein hysprydoedd ni, tu ac at Dduw, tu ac at ein cymmydog, a thu ac attom ein hunain. Trwy 'r moddion hynny, a'r help, a'r breiniau, a'r doniau ardderchog, y cynnorthwyir y duwiol yn amgen na'r annuwiol, fel y dangoswyd, ac y gwneir eu ffordd hwy yn esmwyth, ac yn oleu, ac yn hy∣fryd. Ac at hynny y gallwn chwanegu y didda∣nwch yma, yn ddiweddaf cyssur, er nad yw leiaf, sef edrych a disgwyl am daledigaeth; hynny ydyw▪ am ogoniant a dedwyddyd tragywyddol i'r rhai duwiol; a damnedigaeth tragywyddol i'r rhai annu∣wiol. Ac dyma beth mawri ddwyn cyssur a chom∣ffordd i'r naill, os bydd eu bywyd yn boenus mewn duwioldeb, ac i drallodi ac i flino 'r llaill ynghanol holl blesser a difyrrwch eu pechodau. Y mae 'r gweithiwr wrth feddwl am y cyflog a gaiff efe yn yr hwyr, yn cymmeryd calon i fyned rhagddo yn ei waith, er poenused fo iddo. O byddai ddau yn cyd siwrneio tu a'i gwlâd, y naill i dderbyn anrhy∣dedd a pharch am y gwasanaeth da a wnaethai tra fuasai oddi cartref, a'r llall yn garcharor i dderbyn barn cyfraith am y fradwriaeth a wnaethai mewn gwledydd dieithr yn erbyn ei Arglwydd; ni fy∣ddent hwy ill dau, i'm tŷbi, mor llawen hyfryd y naill, a'r llall, yn eu lletty ar y ffordd: ac er bod yr vn o honynt a fai mewn perygl, yn canu ac yn cymmeryd arno fod yn galonnog ac yn wirion, ac yn dangos wyneb têg llawen: etto da y gallai 'r llall dybieid, fod llawer oer-loes yn ei galou ef o'r tu mewn, fel y mae 'n ddiammau ynghalon pob rhai annuwiol, pan feddyliont ynddynt eu hunain am y byd a ddaw. Pe b••asai Ioseph a phobydd Pharao yn gwybod yn y carchar, pa gwttws a gai bob vn o honynt (sef y cai'r naill ar y dydd a'r dydd alw ar∣no i'w wneuthur yn arglwydd ar yr Aipht, a'r llall i'w grogi ar bren) fe fuasai anhawdd iddynt fod

mor llawen y naill a'r llall, tra fuasent fyw ynghyd yn y carchar. Y cyffelyb a ellir ei ddywedyd yn wiriach o lawer, am y duwiol a'r annuwiol yn y byd hwn. Oblegid pan feddylio 'r naill am ddydd ei marwolaeth yr hwn yw 'r diwrnod y gwaredir hwy allan o garchar, ni ddichon bod na lammo eu calonnau hwy gan lawenydd, wrth ystyried pa beth a ddigwydd iddynt ar ôl hynny, Ond y llaill a fydd blin arnynt, ac a syrthiant mewn trymfryd a thri∣stwch, bob gwaith ac y clywont sôn am farwolaeth, neu y meddyliont am dani: am fod yn siccr gan∣thynt fod angeu yn dwyn gwenwyn gydag ef i∣ddynt hwy, fel y dywaid yr Scrythur lân, Pan fo marw'r drygionus, fe ddarfu am ei obaith ef. Dih. 11.7.

30. Felly, frawd anwyl, os yw 'r holl bethau hyn felly, pa beth bellach a allai dy attal di rhag rhoi dy fryd ar y peth yr wyf yn dy annog i'w w∣neuthur? A ddywedi di etto, er hyn i gyd, fod y peth yn galed, a'r ffordd yn anhyfryd? Neu a goe∣li di rai eraill sydd yn dywedyd i ti hynny, er na wyddant hwy ond llai nag a wyddost di, o'r peth hynny? Coelia yn hyttrach air ac addewid Christ, sydd yn dy siccrhau di o'r gwrthwyneb: coelia y rhesymmau a ddangoswyd o'r blaen, y rhai sy 'n profi hynny yn eglur: Coelia dystiolaeth y rhai a brofasant hynny ynddynt eu hunain, fel y gwnaeth y brenhin Dafydd, a S. Paul, a S. Ioan Efangylwr; y rhai y dangosais i ti y tystiolaethan o'r blaen, all∣an o'i genau hwy eu hunain: Coelia lawer cant, a droir ynghred beunydd trwy râs Christ, o fyw yn annuwiol i wasanaethu Duw; y rhai sydd i gyd yn tystiolaethu ac yn dangos, ddarfod iddynt gael yn wir mwy nag a ddywedais i, nag a allwyf ei ddy∣wedyd yn y matter yma.

31. Ac o herwydd y gelli di atteb a dywedyd, nad oes dim o'r cyfryw wyr lle 'r wyti, i ddangos i ti ddarfod iddynt hwy eu hunain brofi hynny; mi a allaf ddywedyd, ac yr wyf yn dywedyd i ti yn lle gwir, ar fy nghydwybod ger bron Duw; ddarfod i mi siarad fy hun a llawer o'r cyfryw rai; a chym∣meryd cyssur mawr wrth weled cadarn law Dduw, ac anfeidrol haelioni ei fwyneidd-dra ef tu ac attynt yn y peth yma. Oh, frawd anwyl, ni all vn tafod ddatgan pa beth a welais i yn hyn o beth; ac etto ni welais i mo'r rhan leiaf o'r hyn yr oeddynt hwy yn clywed oddiwrtho. Ond hyn a allaf ei ddywedyd, am y rhai a wyddis eu bod yn gyfarwydd, ac yn chwarae mor deg ac mor vnion ac y gall eraill ddad∣lwytho eu cydwybodau iddynt, er mwyn cael cys∣sur neu gyngor ganddynt; mai rhan ydynt o'r rhai y mae 'r prophwyd yn dywedyd am danynt eu bod yn gwneuthur eu gorchwyl mewn dyfroedd mawrion, ac yn gweled gweithredoedd yr Arglwydd a'i ryfe∣ddodau yn y dyfnder: sef yn nyfnder cydwybodau dynion y rhai y maent yn eu hadrodd gyd â lliaws o ddagrau, pan gyffyrddo Duw â hwynt â'i fendige∣dig râs. Coelia fi ddarllennydd rhywiogaidd, ca∣nys yr wyf yn dywedyd y gwir ger bron ein har∣glwydd Jesu, mi a welais gyssur cymmaint ac mor rhagorol mewn llawer o bechaduriaid mawr yn ôl eu troi, ac nas gall calon ond prin ei amgyffred, ac nad oedd y calonnau a'i derbyniasent ond braidd yn gallu ei gynnwys: mor helaeth yr oedd y gwlith nefol yn diferu i lawr oddiwrth haelionus law Dduw. Ac fel na bo i ti dybied fod hyn yn ddieithr, rhaid i ti wybod fod etto goffa am vn gwr duwiol a elwid, Ephrem, ddarfod iddo gael diddanwch mor rhyfe∣ddol o faint yn ôl iddo droi at ddaioni, ac y cym∣mhellid ef yn fynych i waeddi ar Dduw; Oh Ar∣glwydd, tro heibio dy law oddiwrthyf, am nad yw

fy nghalon i yn abl i dderbyn llawenydd mor anfeidrol. Ac y mae 'r cyffelyb yn ysgrifennedig am Sainct Bernard, ei fod ef dros ennyd o amser yn ôl iddo droi oddiwrth y byd, megys wedi ei ddifuddio o'i syn∣hwyrau, gan faint y diddanwch a gawsai efe am Dduw.

32. Ond onis gall hyn oll dy annog di, ond myn∣nu o honot arhos yn dy anhyder, gwarando dystio∣laeth vn, a wni y gwnai di goel arno, yn enwedig ac ynteu yn dywedyd y peth a brofodd ynddo ei hun: hwnnw yw'r merthyr a'r athraw sanctaidd Sainct Cyprian, yr hwn wrth ysgrifennu at wr a garai, ac oedd o'i gy∣frinach ef ac a elwid Donatus, sydd yn cyfaddef ei fod ef, cyn iddo droi, o'r vn meddwl ac yr wyt ti∣theu; sef meddylio fod yn ammhossibl iddo newidio ei fuchedd, a chael y fath gomffordd mewn buchedd dduwiol ac a gafodd efe wedi hynny: ac ynteu o'r blaen yn ymarfer â phob math ar ddrwg ymarwe∣ddiad. Ac am hynny y mae ef yn dechreu ei drae∣thawd at ei gyfaill yn y modd hyn, Accipe quod sen∣titur ante quam discitur, Cymmer y peth a glywir oddiwrtho, cyn y dysger; ac felly y mae'n myned rhagddo mewn hir draethawd, ac yn dangos ddarfod iddo yr awrhon weled a phrofi 'r peth ni allai efe erioed ei gredu cyn iddo droi, er bod Duw wedi ei addaw iddo. Y cyffelyb y mae S. Awstin yn ei sgrifennu am da∣no ei hun, yn llyfrau ei gyffes, lle y mae yn dangos y mynnai ei wyniau ef er dim ac a fai, beri iddo goelio cyn iddo droi, na byddai efe byth abl i ddioddef peth mor galed ac mor dost ac yw buchedd dduwiol: yn enwedig am bechodau 'r cnawd, y ••uasai efe fyw yn drythyll nwyfus yn∣ddynt hyd yr amser hwnnw, ni thybygid bod yn

bossibl iddo byth eu gadael, a byw yn ddiwair: ac er hynny efe a gâfodd wybod wedi, fod y peth yu esmwyth, ac yu hyfryd, ac heb ddim caledi ynddo. Ac am hynny y mae efe yn torri allan i'r geiriau hyn, Fy Nuw, bid i mi gofio, a chyfaddef dy dru∣gareddau di tu ac attaf; llawenyched fy esgyrn, a dywedant wrthyt, Oh Arglwydd, pwy sydd fel ty∣di? Dattodaist fy rhwymau; ac mi a aberthaf i ti aberth moliant. Y rhwymau hyn oedd rwymau tra∣chwant, y rhai oedd yn ei rwymo ef mewn caethi∣wed cyn ei droi, fel y mae efe yn cyfaddef yno ond yn y man ar ôl hynny efe a waredwyd odd••wr∣thynt, trwy gymmorth sancteiddiaf râs Duw. Psal. 35.10. Psal. 116.16.

33. Fy nghyngor ••i gan hynny, ddarllennydd hawddgar, gan fod iti gynnifer o dystiolaethau, ac o esamplau, ac o resymmau, ac addewidion o'r peth; oedd fod i ti vnwaith o'r hyn lleiaf brofi ynot dy hun beth a wna hyn ai bod yn wir ai peidio: yn enwedig gan ei fod yn fatter o gymmaint o bwys, ac yn haeddu cystal gael gennyt ei brofi: hynny ydyw, am ei fod yn perthyn cyn nessed i'th le∣chydwriaeth dragywyddol di. Pe deuai ddyn gwa∣el attat, a chynnyg i ti er anturio vn goron aur; w∣neuthur i ti fil o goronau trwy gelfyddyd Alchymi: pe rhon a'th fod yn ammau nac yw efe ond coegwr a thwyllwr, etto gan fod gobaith o ynnill cymmaint, ac nid yw 'r antur ond colled cyn lleied, ti a fyddit debyg iawn i brofi 'r matter vnwaith, er a wnelai vn goron. Pa faint mwy y dylit ti brofi 'r matter yma, lle ni elli di golli dim wrth ei brofi; ond os ffynna gennyt, ti a elli ynnill cymmaint ac a dâl tra∣gywyddol lawenydd nef.

34. Ond etto yma ar y ffordd, ni allafi nas rhy∣buddiwyf di am vn peth y mae'r hên dadau a Sainct Duw aeth o'th flaen di trwy'r afon yma sy'n terfynu

rhwng gwasanaeth Duw a'r bŷd, yn ei ddywedyd ddarfod iddynt hwy ei brofi: hynny ydyw bod yn rhaid i ti cyn gynted ac yr amcenych roi dy fryd ar ymadael â'r bŷd a gwasanaethu Duw, ddisgwyl am gyrchfaau, ac ymladdau, a rhy∣fel cyhoedd o'th fewn dy hun, fel y mae Sainct Cyprian, Sainct Awstin, S. Grigor, a S. Bernard, yn dywedyd ddarfod iddynt hwy ei gael ynddynt eu hunain. Hyn y mae Cyril ac Origen yn ei ddan∣gos yn helaeth mewn amryw leoedd. Hyn y mae Sainct Hilar yn ei brofi drwy resymmau ac esamplau. Hyn y mae 'r gŵr doeth yn dy rubuddio di am dano, ac yn ewyllysio i ti, P••n ddelych i wasanaeth yr Arglwydd baratoi dy e∣naid i brofedigaeth. Ecc. 2.1. A'r rheswn o hynny ydyw, am fod y cythraul, tra oedd mewn heddy∣chol feddiant o'th enaid ti o'r blaen, yn aros yn llo∣nydd ac yn ceisio ym mhob modd dy foddloni di trwy osod gar dy fron di bob dyfyrrwch cnawdol a phob math ar hyfrydwch newydd ar ôl ei gilydd. Ond pan welo efe dy fod yn amcanu ymadael ag ef, ef a ddechreu yn y man ymgynddeiriogi, a chodi ter∣fysg o'th fewn di, a therfysgu nef a daiar, cyn y collo ef ei deyrnas yn dy enaid ti. A hyn sydd am∣lwg wrth esampl yr hwn a waredodd Christ, wrth ddyfod i wared o'r mynydd yn ol ei weddnewidi∣ad, oddiwrth yspryd byddar mud. Oblegid er na chymmerai'r cythraul arno na dywedyd na chlywed, ••••a oedd efe yn cael meddiannu'r corph hwnnw yn llonydd; etto pan orchymmynnodd Christ iddo fy∣ned allan, efe a glywodd ac a waeddodd hefyd, ac a rwygodd ac a ddrylliodd y dyn truan hwnnw, fel y tybiodd pawb ar a oedd yn sefyll yno ei fod efe wedi marw yn siccr, Marc. 9. A hyn a ddangos∣wyd

trwy ffigur yn histori Laban, yr hwn ni fli∣nodd ronyn ar ei fab yn y gyfraith Jacob, hyd oni chychwynnodd ymadael ag ef, Gen. 31. Ac etto yn amlygcach yr hyspyswyd hyn yngwaith Pharao, yr hwn pan wybu efe vnwaith fod pobl Israel a'i brŷd ar ymadael allan o'i deyrnas ef, ni pheidiodd efe â'i blino hwy yn dost, fel y tystiolaetha Moesen, hyd oni waredodd Duw hwynt yn gwbl allan o'i ddwylo ef, a hynny trwy gwymp a dinistr yr holl Aipht eu gelynion hwy: A'r ymwared hwnnw a ddyweid y tadau duwiol a Sainct yr Eglwys, ei fod yn ffigur amlwg o warediad ein heneidiau ni allan o gaethiwed y cythraul.

35. Acos mynni di gael esampl eglur o'r hyn oll a ddywedais i o'r blaen, mi a allwn ddwyn i ti lawer o esamplau; ond rhag bod yn rhyhir, digon fydd esampl troad Sainct Awstin yn vnig, fel y mae efe yn tystiolaethu ei hun yn llyfrau ei gyffes. Esampl ryfeddol ydyw, ac y mae 'n cynnwys llawer o byng∣ciau godidog comfforddus. Ac yn siccr pwy byn∣nag a'i darllenno i gyd trwyddi, yn enwedig yn y chweched, a'r seithfed, a'r wythfed llyfr o'i gyffes ef; efe a gaiff ei gy∣ffroi a'i addysgu yn fawr wrth, hyn∣ny. Ac mi a attolygaf arnati ddar∣llennydd sydd yn d••all lladin, fwrw golwg o'r hyn lleiaf ar rai pennodau o'r wythfed llyfr, lle y dat∣gennir troad y Sanct yma, yn ôl aneirif o ymla∣ddau. Rhyhir a fyddai ei adrodd yma, er ei fod yn gyfryw mewn gwirionedd ac na bai raid i neb fod yn flin gantho ei glywed. Yno y mae efe yn dan∣gos pa drallod a blinder a gafodd efe yn yr ym∣drech yma rhwng y cnawd a'r yspryd, rhwng Duw yn tynnu o'r naill du, a'r byd, a'r cnawd a'r cy∣thraul yn dal or tu arall. Efe a aeth at Simplicianus hên wr dysgedig, a Christion dwyfol: efe aeth at

Sa••ct Ambros esgob Milan: ac wedi iddo ymddi∣ddan â hwynt, ef a gafodd mwy o flinder nag o'r blaen. Efe a ymgynghorodd a'i gyfeillion, Nebri∣dius ac Alipius, ond nid oedd hynny i gyd yn es∣mwythau dim arno; hyd oni ddaeth o'r diwedd ryw Gristion oedd wr llys a chapten, a elwaid Pon∣tition, a dywedyd iddo ef ac i Alipius, ar ryw ach∣lysur, am fuchedd dduwiol Sanct Anthoni, yr hwn ychydig o'r blaen a ymroesai i fyw yn neillduol ac yn vnig yn yr Aipht; fel y clywodd efe hefyd fod eraill yn gwneuthur, ie yn Milan, lle 'r oedd efe yr amser hwnnw. Pan glywodd efe hynny efe a dyn∣nodd o'r neilldu, ac a gafodd ymdrech tra ofnadwy ag ef ei hun: am yr hwn y mae efe yn ys∣grif••••nu fel hyn, Pa beth na's dywedais i yn fy erbyn fy hun yn yr ymdrech yma? Pa fodd y curais i, ac y ffrewyllais fy enaid fy hun, i beri iddo dy ganlyn di, O Arglwydd? Ond yr oedd ••y enaid i yn tynnu yn ôl, ac yn gwrthod, ac yn ymesgusodi: a phan orchfygwyd ei holl resym∣mau ef, efe a grynodd ac a ofnodd, megis rhag an∣geu, rhag ei dynnu oddiwrth ei ddrwg after yn pe∣chu. Ac wrth hynny ef a ymdreuliodd hyd angeu. Wedi hyn ef a aeth i'r ardd gyd ag Alipi∣us e•• gyfaill, ac yuo efe a lefodd wrtho ef, Quid hoc est? Quid patimu••? Surgunt in∣docti & Caelum capiunt, & nos cum doctrinis nostris, sine corde, ecce vbi volutamur in carne & sanguine. Pa beth yw hyn? Alipius, pa beth yr ydym ni yn ei ddioddef tan gaethiwed pechod? y mae gwŷr annysgedig (fei Anthoni ac eraill; oblegid annys∣gedig▪ oedd efe) yn cippio 'r nef trwy drais, a nin∣nau a'n holl ddysg gennym, heb galonnau, wele fel yr ydym ni yn ymdreiglo mewn cnawd a gwaed. Ac yno y mae ef yn myned rhagddo, ac yn dangos y blinderau rhyfeddol anghredadwy a gafodd efe yn

yr ymdrech yma'r dwthwn hwnnw: Wedi ••ŷn efe a aeth allan i berllan, ac yno y cafodd efe etto ymdrech mwy. Oblegid yno yr oedd ei holl bles∣ser a'i ddigrifwch bydol yn ymddangos yngŵydd ei lygaid ac yn dywedyd, Dimittesne nos, & a momen∣to isto non erimus tecum vltra in Aeternum, &c. Pa beth? a ymadewi di â nyni? Ac oni chawn ni fod gydâ thi byth mwy, o'r munyd yma allan? Oni bydd cyfraithlon i ti wneuthur hyn neu'r llall byth yn ol hyn? Ac yna medd Sainct Awstin, tro oddi wrth feddwl dy was feddylio am y peth y maent yn ei roi yn erbyn fy enaid: pa frynti, pa ddifyr∣rwch cywilyddus a osodent hwy ger bron fy llygaid i? O'r diwedd y mae yn dywedyd, yn ol ymdrech hir a ma••th, ddyfod arno dymmestl ryfedd o wylo: a chan nas gallai ei wrthwynebu, efe a redodd y∣maith oddiwrth Alipius, ac a'i bwriodd ei hun ar y ddaiar tan ffigys-••••en, ac a adawodd i'w lygaid wy∣lo eu hamcan, a hwythau yn y man a ollyngasant li∣feiriaint o ddagreu. Ac ychydig wedi myned y rhai hynny heibio, efe a ddechreuodd ddywedyd wrth Dduw yn y modd hyn, Et tu Domine, vsque∣quo? quam diu, quamdiu, cras & cras? quare non modo? quare non hac hora finis est turpitudinis meae? O Arglwydd, pa hyd y gadewi di i mi fod fel hyn? pa hyd, pa hyd y dywedaf, Yforu, yforu? pa ham na's gwnawn heddyw? pa ham na bydd diben ar fy muchedd aflan i yr awr hon? Ac yn ol hyn y canlyn ei ryfeddol ymchweliad ef, ac ymchweliad Alipius ei gyfaill ef, yr hon am ei fod ef ei hun vvedi ei gosod i lawr yn fyrr, mi a adroddaf ei eiriau ef ei hun; y rhai sy fel y canlyn yn y man, ar ol y rhai o'r blaen.

36. Mi a ymddiddenais fel hyn a Duw, ac a wylais yn drachwerw, ynghyd a dwfn ofid calon; ac wele mi a glywn lef, fel pettai lais bachgen neu eneth yn

canu o ryw dŷ ger llaw, ac yn adrodd yn fynych Cymmer a darllein, Cymmer a darllein. Ac yn ebrwydd mi a newidiais fy wynebpryd, ac a dde∣chreuais feddwl yn dra difrif ynof fy hun, a fyddai blant arfer o ganu dim o'r fath beth, mewn chwa∣rae yn y byd ar y byddent yn ei wneuthur: ond nid yw 'n dyfod yn fy nghof glywed dim o'r fath beth erioed. Am hynny mi a attelais nerth fy na∣grau, ac a godais i fynu, heb fedru dirnad dim am∣gen, nâ dyfod y llef honno o'r nef, i beri i mi ego∣ri 'r llyfr oedd gennyf gydâ mi, (yr hwn oedd Epi∣stolau Sainct Paul) a darllein y bennod gyntaf a gy∣farfyddai a mi. Oblegid mi a glywswn o'r blaen am Sainct Anthoni, fel y rhybuddiasid ef i droi, wrth glywed darllain gwers o'r Efengyl, yr oeddid yn ei darllain, pan oedd efe, ar ryw achlysur yn dyfod i'r ••glwys; a'r wers honno oedd, Dôs, gwerth gwbl 〈◊〉〈◊〉 sydd gennyt, a dyro i'r tlodion; a thi a gai drysor yn y nef, a thyred a chanlyn fi, Mat. 19.21. Yr ymadrodd yma a gymmerodd Sainct Anthoni, me∣gis pe y dywedasid wrtho ef ei hun yn neillduol; ac yn y man efe a droodd at••ati, o Arglwydd. Am hynny mi a aethym finnau ar frys i'r man lle'r oedd Alipius yn eistedd, oblegid yno y gadawswn fy llyfr pan ymadaws••n: mi a'i cippiais i fynu, ac a'i he∣gorais, ac a ddarllennais yn gyfrinachol ddistaw y bennod gyntaf a ddaeth i'm golwg, ac yno yr oedd y geiriau hyn, Nid mewn cyfaddech, a meddw∣dod; nid mewn cydorwedd, ac anlladrwydd; nid mewn cynnen, a chynfigen: Ond gwisgwch am danoch yr Arglwydd Jesu Ghrist; ac na wnewch ragddar∣bod tros y cnawd, er mwyn cyflawni ei chwantau ef, Rhuf. 13.13. Pellach na'r ymadrodd yma nis dar∣llennwn, ac nid oedd raid i mi•• Oblegid yn y man gyda diwedd yr ymadrodd hwnnw, fe ffoawdd holl dywyllwch petrusder ymaith o'm calon, megis pe

buasai lewyrch diogelwch wedi ei dywallt ynddi. Ar hynny mi a roais fy mŷs, neu ryw nôd arall nid wyf yr awrhon yn ei gofio, ar y lle a ddarllennaswn, ac a geuais y llyfr, ac ag wynebpryd heddychol mi a ddangosais y cwbl i Alipius. Ac ynteu wrth, hynny a fynegodd yr hyn a weithiesid ynddo yn∣teu, yr hyn nis gwyddwn i o'r blaen, ac a ddeisy∣fiodd gael gweled y peth a ddarllennaswn i; ac mi a'i dangosais iddo. Efe a'i hystyriodd i gyd oll ac a aeth ym mhellach nag y darllennaswn i. Oblegid y mae'n canlyn yn Sanct Paul, (yr hyn nis gwyddwn i) Derbynniwch attoch yr hwn sydd wan yn y ffydd, Rhuf. 14.1. Yr hyn a fwriodd Alipius atto ei hun, ac a agorodd ei holl betrusder i mi. Ond trwy y rhybudd yma eiddo Sainct Paul, efe a siccrhawyd, ac a gyssylltwyd attafi yn fy amcan da, ond er hyn∣ny yn dawel, ac heb ddim cyngyd trallodus, fel yr oedd ei naturiaeth a'i foddion, yn yr hyn yr oedd efe, yn rhagori arnafi, yn y rhan oreu.

37. Yn ôl hyn ni a aethom at fy mam i, ac a ddywedasom y peth iddi hitheu, a hi fu lawen ganthi: ni a'i mynegasom iddi mewn trefn, hithau a laweny∣chodd ac a orfoleddod, ac a'th fendithiodd di ô Arglwydd (yr hwn wyt gadarnach a haelach, nag y medrwn ni na gofyn na deall) am ei bod yn gweled ddarfod i ti ganiattau iddi o'm plegid i, fwy nag y byddei hi arfer o'i ofyn yn ei hocheneidiau trymion tosturus. Oblegid ti a'm tro∣esit i felly attat ti, fel na cheisiais i byth wraig, na dim gobaith arall yn y byd hwn: ond byw ac arhos yn y rheol ffydd honno, yn yr hon y datguddiaist fi iddi, cynnifer o flynyddoedd o'r blaen. Ac felly ti a droist ei thristwch hi yr awrhon, yn llawenydd helaethach nag a fedrai hi ei ddymuno, ac yn llawe∣nydd

cuach a diweiriach, nag a fedrai hi ei ofyn oddiwrth fy mhlant i a'm hwyrion pe buaswn i yn ceisio gwraig. O Arglwydd, yr wyfi yn was i ti, yr wyn yr awrhon yn was i ti, ac yn fab i'th wasa∣naethwraig, ti a ddattodaist fy rhwymau; a min∣nau a aberthaf i ti am hynny aberth moliant. Mo∣lianned synghalon a'm tafod innau dydi, a dyweded fy esgyrn wrthyt; O Arglwydd, pwy sydd fel ty∣di? Dywedent hwy hynny, ô Arglwydd, ac atteb ditheu, mi a attolygaf i ti, a dywed wrth fy enaid, Mysi yw dy iechydwriaeth. Hyd hyn y mae geiriau S. Awstin, Li. 9. ca. 1.

38. Yn yr esampl ryfeddol hon am droad y gwr enwog yma, y mae amryw bethau i'w hystyried, i'n diddanu ni, ac i'n haddysgu hefyd. Yn gyntaf, y mae i ni ystyried yr ymdrech mawr a fu rhyngtho a'i elyn ysprydol, cyn gallu diangc allan o'i feddiant a'i lywodraeth ef. A diammau fod yn fwy yr ym∣drech hwnnw, am fod yn rhaid iddo ef wedi hyn∣ny fod yn golofn cymmaint yn Eglwys Dduw. Ac ni a welwn na chafodd Alipius cymmaint o wrthwy∣neb, am fod y gelyn yn gweled nad oedd ynddo ef ond llai o ddeunydd o lawer nag oedd yn Awstin, i niweidio ei deyrnas ef. Yr hyn a ddylai roi com∣ffordd mawr i'r rhai sy 'n clywed gwrthwyneb mawr, a phrofedigaethau cryfion yn erbyn eu gal∣wedigaeth: a bod yn siccr ganddynt, fod hynny yn arwydd o ras a ffafor, os hwy a ant rhagddynt yn wrol. Felly y galwyd S. Paul, fel yr ydym yn darllain, trwy nerth a gwrthwyneb mawr, trwy ei daro i lawr i'r ddaiar, a'i wneuthur yn ddall cyn iddo droi; am ei fod ef yn llestr etholedig i ddwyn Enw Christ at y Cenhedloedd. Act. 9.

39, Yn ail y mae i'w ystyried, er bod yn y gwr hwn wyniau cadarngryf o flaen ei ymchweliad, a hynny yn y clefydau mwyaf, ac anhawsaf eu hia∣chau,

ac sy fynychaf yn blino y rhai bydol; me∣gis mewn chwant i oruchafiaeth, cybydd-dod, a phechodau 'r cnawd, fel y mae efe ei hun yn cyfa∣ddef o'r blaen: a'r clefydau hynny oedd mewn gwirionedd mor grŷf yn ei berchennogi ef, ac y ty∣biai efe yn ammhossibl, cyn ei droi, allu eu darostwng a'i gorchfygu hwy byth: etto wedi hynny efe a gafodd brofi 'r gwrthwyneb trwy help holl∣alluog ras Duw. Yn drydydd hefyd y mae i ni y∣styried, nid yn vnig iddo gael goruchafiaeth orche∣stol ar y gwynian hyn, ond cael o hono hefyd fawr hyfrydwch yn ffordd buchedd dduwiol. Oblegid, ychydig yn ôl iddo droi, y mae efe yn scrifennu fel hyn: Ni chawn i byth ddigon, o Arglwydd, yn y dyddiau hynny, o'r rhyfeddol hyfrydwch a ro∣ddaist i mi; pa faint a wylais i yn dy hymnau a'th ganeuau di, ac mor grŷf i'm cyffroid gan leisiau dy Eglwys di yn canu 'n beraidd hyfryd? Y lleisiau hynny a redent i'm clustiau, a'th wirionedd a do∣ddodd i mewn i'm calon, ac oddiyno y berwodd allan naws duwioldeb, ac a barodd i ddagrau redeg oddiwrthyf, ac yr oeddwn mewn cyflwr tra happus ganddynt. Li. 9. ca. 6.

40. Yn bedwerydd y mae i'w ystyried er mwyn ein haddysgu ni a pheri i ni ei ganlyn, beth oedd ymarweddiad y gwr hwn ynghylch ei alwedigaeth: yn gyntaf drwy ei chwilio a'i phrofi, wrth gyrchu at Sainct Ambros, a Simplicianus ac eraill; drwy ddarllein gair Duw, ac arfer o gwmpeini da, a'r cyffelyb: yr hyn a ddylyt titheu, ddarllennydd mwynlan, ei wneuthur, pan glywech dy gyffroi o'r tu mewn: ac nid gorwedd yn farw, fel y gwna llawer, drwy wrthwynebu yr yspryd glan yn am∣lwg, a phob ysprydoliaethau da; ac heb roi clûst cymmaint ac vnwaith i Grist yn curo wrth ddrws eu

cydwybodau. Heb law hyn, ni wrthododd S. Aw∣stin, fel y gwelwn ni, mo'r moddion i adnabod ei alwedigaeth, ond gweddio, ac wylo, a mynych ymnaillduo ac ymddidoli ar ei ben ei hun oddiwrth gwmpeini, i ymddiddan â Duw yn y matter hwn∣nw. Yr hyn nis gwna llawer o honom ni byth: ond yn hytrach ffieiddo a gochel pob moddion a allai yn dwyn ni i feddwl am droi at Dduw. Yn ddiweddaf, S. Awstin, wedi iddo vn∣waith weled beth oedd ewyllys Duw yn oleu, nid oedodd mo 'r peth ddim hwy; ond torri ymaith yn nerthol oddiwrth yr holl fyd a'i orwa∣gedd; a rhoi i fynu ddarllain a dysgu Areithyddi∣aeth ym Milan; ac ymadael â phob gobaith o gael goruchafiaeth yn y llŷs, ac ymroi i wasanaethu Duw yn gwbl: ac am hynny nid rhyfedd gael o hono ef cymmaint diddanwch a chodiad gan Dduw yn ôl hynny, a chael bod yn aelod mor wiw yn ei Eglwys ef. A'r esampl yma a ddylai bawb ei chanlyn, ac y sydd yn chwennych cadw cydwybod dda, cyn belled ac y goddefo cyflwr a buchedd pob dŷn.

41. Ac yma ar hyn o achlysur, ni allafi beidio a'th rybuddio di, ddarllennydd hynaws, a'th ragrybu∣ddio di trwy esampl S. Awstin, y bydd rhaid i bawb ac a fo yn meddwl rhoi ei fryd ar wasanaethu Duw yn gwbl, wneuthur hynny megis trwy gymmell yn y dechreuad. Oblegid fel y mae yn hawdd diffodd tân os rhuthrwch arno trwy nerth, ond os cymme∣rwch ef yn araf ac yn esmwyth, a rhoi vnllaw ar∣no ar ôl y llall, chwi a ellwch yn hytrach wneuthur niweid i chwi eich hun na diffodd y tan: felly am ein gwyniau ninnau, y rhai sy 'n gofyn gwroldeb a chalondid yn y dechreuad, y rhai pwy bynnag a'i harfero, ynghyd a'r moddion eraill sydd yn per∣thyn i hynny, yn dra diau efe a gaiff weled fod yn esmwyth y peth y mae efe yr awrhon yn tybied ei

fod yn drwm; a bod yn dra hyfryd y peth y mae efe yr awrhon yn ei gyfri 'n ddiflas. Er mwyn profi hynny, a diweddu 'r pennod yma hefyd, mi a adroddaf draethawd byrr allan o Bernard, yr hwn yn ôl ei arfer, sydd yn profi 'r peth yn gymmwys allan o'r Scrythurau. Y mae Christ yn dywedyd wrthym, Cymmerwch fy iau i arnoch, a chwi a gewch orphywysdra, Mat. 11.29. Dyma newyddion rhyfeddol, ond y mae 'n dyfod oddiwrth yr hwn sydd yn gwneuthur pob peth yn newydd: Bod y neb sy 'n cymmeryd yr iau arno, yn cael esmwythdra; a'r neb sydd yn gadael y cwbl, yn cael y can cymmaint. Efe a wy∣ddai hynny (sef y gwr oedd wrth fodd calon Duw) yr hwn a ddywedodd yn y Psalm, A lŷn gorseddfaingc anwi∣redd wrthyt ti ô Arglwydd, yr hwn wyt yn cymmeryd arnat fod poen yn dy orchymmynion di. Ond poen yw hon a gymmerai vn arno ei bod mewn gorchymmyn, frawd anwyl? sef baich ysgafn, ac iau esmwyth, a chroes wedi ei henneinio. Felly yn yr hên amser y dywedodd efe wrth Abraham, Cymmer dy fab Isaac, yr hwn a hoffaist, ac offrymma ef i mi yn boeth offrwm, Gen. 22.2. Dyma boen a dybid ei bod mewn gorchymmyn: oblegid er dar∣fod offrymmu Isaac, nid ei ladd ef ond ei sanctei∣ddio a wnaed wrth hynny. Titheu gan hynny, os clywi lef Duw o fewn dy galon yn ewyllysio i ti offrymmu Isaac, yr hyn a arwyddoccau llawenydd, neu chwerthin; nac ofna vfyddhau iddi yn ffyddlon ac yn ddianwadal: a pha beth bynnag a dybio dy ewyllys llygredig di o'r peth, bydd di ddiogel: Nid Isaac, ond yr hwrdd a fydd marw yn yr a∣chos: nid dy lawenydd di a dderfydd am dano, ond dy gyndynrwydd yn vnig, yr hwn y mae ei gyrn

ynglyn mewn drain, ac nis gall fod ynoti heb pigi∣adau cyfyng betrusder. Nid yw dy Arglwydd ond dy brofi di, fel y profodd efe Abraham, i edrych beth a wnei di. Isaac, (hynny ydyw, dy lawen∣ydd di yn y byd hwn) ni bydd marw ddim, fel yr wyti yn tybied, ond byw fydd: yn vnig mae 'n rhaid ei godi fo i fynu ar y coed, er mwyn cael o'th lawenydd di fod yn vchel, ac er mwyn cael o honot ti ogoneddu, nid yn dy gnawd dy hun, ond yn vnig ynghroes dy Arglwydd, trwy 'r hwn hefyd i'th gro∣es-hoeliwyd titheu; i'th groes-hoeliwyd meddaf, ond i'r byd i'th groes-hoeliwyd; oblegid i Dduw yr wyti yn fyw etto, a hynny yn hytrach nag yr oeddit o'r blaen.

Notes

• Chrys. lib. de com∣punct. cordis.
• Hom 16. ex So.
• Felly y prawf S. Aw∣stin, lib. 2. de pec. mer. cap. 6.
• Ser. 9. de verb. Dom.
• Euseb. lih. 6. cap. 34.
• Tract. 27. in Joan.
• Ond, gwers 15 y mae efe yn ar∣fer y lliosog.
• Felly y mae 'r lladin.
• Chrys. ho. 8. ad pop. Antioch.
• De doct Christ. ca••. 17.
• Ffydd pawh yn ei. galon. Prae∣jatin Psal. 31.
• Gofr. in vit. Bern.
• Lib. Epist. 1.
• Lib: 6. Confess. c. 12.
• C••pr. lib. 1. cap 1. Aug. lib. 1. doct. Christ. cap. 23. Greg. Mor. lib. 4. c. 24. li, 30. c. 18. Cy∣ril lib. deorat. Orig. ho. 30 in ex & levit, & 11 Ios. Hilar in Psal. 118.
• Lib. 8. Confess. c. 1. & 2.
• Cap. 7.
• Cap. 1.
• Monica oedd ei henw: gwraig dduwiol iawn ydoedd fel y mae efe 'n dangos, lib. 9. cap. 9.11, 12, 13.
• Li. 6. ca. 6. & 16.
• Li. 9. ca. 2.
• In verba Evang∣ecce nos reli{que} om∣nia, &c.
• Ps. 94.20. Felly y mae yn y lla∣din.