A learned commendation of the politique lawes of Englande vvherin by moste pitthy reasons & euident demonstrations they are plainelye proued farre to excell aswell the ciuile lawes of the Empiere, as also all other lawes of the world, with a large discourse of the difference betwene the. ii. gouernements of kingdomes: whereof the one is onely regall, and the other consisteth of regall and polityque administration conioyned. written in latine aboue an hundred yeares past, by the learned and right honorable maister Fortescue knight ... And newly translated into Englishe by Robert Mulcaster.

Leges ciuiles s̄actiūt, qd {per}t{us} sēper sequitur vē∣trem, vt si mulier seruilis cōdicionis nubat viro cōdici¦onis liberae, Proles eorū seru{us} erit, et ecōūso, seru{us} mari¦tat{us} liberae, nō nisi liberos gignit. Sed lex Anglioe nun∣quā matris, sed sē∣per patris condi∣cionē imitari par∣tū iudicat. Vt ex libera etiā ex na∣tiua non nisi libe∣rū liber generet, et non nisi seruū in matrimonio {pro}

creare potest ser∣u{us}, Que putas le∣gū harū melior ē in sētētiis suis? cru¦delis ē lex, q̄ libe∣ri prolē sine cul∣pa subdit seruitu∣ti. Nec min{us} cru∣delis cēsetur, quae liberae sobolē sine merito redigit in seruitutē. Legistae vero dīcūt, leges Ciuiles p̄ualere in his iudiciis suis. Nā dicūt: qd non po∣test arbor mala¦fruct{us} bonos face¦re. Ne{que} arbor bo∣na fructus malos facere. Ac ōni•• le∣gis sētētia est, qd plātatio q̄libet ce¦dit solo quo īseri¦tur. Certior quo∣{que} multo ē {per}t{us}, q̄ eū fuderūt viscer’ quam quis eum pater procreauit

Ad hec legis An∣gliae cōsulti dicūt: qd, {per}t{us} ex legitti∣mo thoro nō cer∣ti{us} noscit matrem quā genitorē suū Nā am bae leges q̄ iam contendunt, vniformiter dicūt qd ipse est pater, quem nuptiae de∣mōstrāt. Nunquid tunc magis est cō¦ueniens, vt filii cō¦ditio ad patris po¦ti{us} quā ad matris conditionem refe¦ratur, cum de cō∣iugatis dixerat A¦dā? erunt ipsi duo in carne vna. qd domin{us} exponēs in euangelio ait: Iam non sūt duo sed vna caro, et cum masculinum concipiat femini∣num,

ad masculi∣nū qd dignius est referri debet tota caro sic facta vna Quare Adam et Euam vocauit do¦minus, non Euā, sed quia caro vna ipsi erant, ambos eos vocauit ipse nomine viri, vide licet, Adam: vt pa¦tet Genesis quin∣to capit’. Ipsae quo¦{que} ciuiles leges di∣cunt: qd mulieres semper coruscāt, radiis maritorum suorum. Vnde. C qui professione se excusant. libro no no .l. fi. text{us} sic lo¦quitur: Mulieres honore marito∣rum erigimus, et genere nobilita∣m{us}, et forū ex eo¦rum

{per}sona statui∣mus, et domiciliū mutam{us} Sin autē minoris ordinis virū postea sorti∣tae, priore dignita¦te priuatae, posteri¦oris mariti conse∣quantur cōditio∣nē et domiciliū. et cū nomē patris et nō matris gerat {pro}les ōnis, et maxi¦mè masculin̄. Vn∣de tūc {pro}uenir’ po¦terit, qd fili{us} ratio¦ne matris amitte∣ret honorē, cōdi∣cionemue patris sui mutaret, cuius tamē nomē ip̄e re¦tinebit, p̄sertī dū honor’ patris eius¦dē ac conditione resplendeat mat{er} ei{us} et dū viri ho∣nor vel conditio

nunquā {per} vxoris vitiū denigratur. Crudelis nēpe cē¦seretur lex que si∣ne causa filiū libe∣ri seruituti cōmit∣tit, et terrā {pro} qua liber ille īnocēs a crimine innocētis filii sui titulo, non sudanti tradet ex¦traneo possidēdā, ac patris nomē e∣tiā filii seruitutis nota cōmaculat. Crudelis etiā ne∣cessario iudicabi∣tur lex q̄ seruitu∣tē augmentat, et minuit libertatē, Nam pro ea natu¦ra semper implo∣rat humana. Quia ab hōine et {pro} vi∣cio ītroduct’ ē ser¦uitus. Sed libertas

a deo hominis est īdita naturae, Qua¦re ipsa ab homine sublata, sēper redi¦re gliscit, vt facit ōne qd libertate naturali priuatur. Quo īpius et cru∣delis iudicandus ē qui libertati nō fauet Hec consi∣derantia Angliae iura, in omni casu libertati dant fa∣uorē. Et licet iura illa iudicent eum seruū, quē seruus in coniugio ex li∣bera procreauit, non per hoc iura illa rigida, crude∣liaue sentire po∣terunt. Nam mu∣lier q̄ cōiugio ser∣uo se subiecit, fac¦ta ei caro vna, quo ipsa vt dicūt leges

suprascriptae, eius cōseq̄tur cōditio∣nem, et {pro}prio ar∣bitrio se fecit an∣cillā, sed poti{us} ser¦uā, nullatenus a lege coacta, qua∣liter et faciunt q̄ se seruos reddunt in curiis regū, vel in seruitutē se vē¦dunt nullatenus ad hoc compulsi Quomodo tunc liberū sācire pos∣sūt leges filium il¦lum, quem mater talis, taliter est e∣nixa? nūquā enī sic subiectus ē vir vxori, licet maxi∣ma domina ipsa fuerit, vt subiecta est libera hec ser∣uo, quē ipsa fecit dominum eius, di¦cente domino vx¦ori omni. Eris sub

potestate viri, et ipse dominabitur tuī. Et quid est qd dicunt legistoe illi, de fructu arboris bōae vel maloe. nō∣ne cōditionis libe¦roe vel seruilis est vxor omnis, qua∣lis est maritus ei{us}? et in cui{us} solo plā¦tauit marit{us}, dum vxor eius est sibi caro vna? Nonne in {pro}prio? quid si surculū dulcis na¦turae inseruerit ip∣se stipiti arboris acerbae: Dūmodo arbor illa eius est. nōne fruct{us} (licet ex stipite redolēt) sē{per} sint fruct{us} ei{us} Sic ex muliere ge¦nita {pro}les, mariti ē progenies, fuerit mater libera vel ā¦cilla. Sāctiūt tn̄ le¦ges Angliae, qd do¦min{us}

natiuae a li∣bero ī matrimon̄ sūptae ip̄o īcōsulto cum eam repudia¦re nequeat dicen∣te euāgelio: quos deus coniunxit, homo nō seperet: re cuperabit ver∣sus liberum illum, omne damnum quod ipse sustinuit ratione deperditi seruicij, et amissoe ancillae suae. Hec iam vt estimo, est summa et forma legis Angliae, in casu iam enarrato. Quid igitur iam ti¦bi videtur prīceps in casu isto? et quae legum predicta∣rum p̄stantior aut eligibiliora te iu∣dicatur?