Testament Newydd ein arglwydd Jesu Christ. Gwedy ei dynnu, yd y gadei yr ancyfiaith, 'air yn ei gylydd or Groec a'r Llatin, gan newidio ffurf llythyreu y gairiae-dodi. Eb law hyny y mae pop gair a dybiwyt y vot yn andeallus, ai o ran llediaith y 'wlat, ai o ancynefinder y devnydd, wedy ei noti ai eglurhau ar 'ledemyl y tu dalen gydrychiol.

Cysecrlan Euan∣gel Iesu Christ erwydd Ioan.

❧Pen. j

Duwdap, dyndap, a' swydd Iesu Christ. Testiolaelh Ioan. Galwedigaeth Andreas, Petr. &c.

YN y dechrae ydd oeð y Gair,* 1.1 a'r Gair oeð y gyd a Duw, a'r Ga¦ir hwnw oeð Duw. Hwn oedd yn y de∣chre gyd a Duw. Oll a wnaethpwyt trwy 'r Gair hwnw, ac eb∣ddaw ny wnaethp∣wyt dim a'r a wnae∣thpwyt. Ynddaw yð oedd * 1.2 bywyt, a'r by∣wyt oedd 'oleuni dy∣nion. A'r goleuni a ‡ 1.3 dywyn yn y tywyllwch, a'r tywyllwch nid oedd yn ei * 1.4 amgyffred.

Ydd oedd gwr a ddanvonesit y ‡ 1.5 gan Dduw, a' ei enw oedd Ioan. Hwn a ddaeth yn testiolaeth, y destiolaethu * 1.6 o'r goleuni, y n y chredent oll trwy ddaw. Nyd efe oedd y goleuni hwnw, eithr e ddan∣fonesit y destiolaethu o'r goleuni. Hvvnvv oeð y gw∣ir 'oleuni y sy yn goleuo pop dyn 'syn ‡ 1.7 yn dyuot

ir byd. Yn y byd ydd oedd ef, a'r byd a wnaeth∣pwyt trwyddaw ef: a'r byd nyd adnabu ddim o ha∣naw. At yr ei-'ddaw y hun y daeth, a'r ei-'ddaw yhun ny's * 1.8 dderbynesont ef. A' chynniuer a ei der∣byniesont ef, rhoes y-ddwynt ‡ 1.9 vraint y vot yn veibion i Dduw, 'sef ir sawl a credant yn y Enw ef, yr ei a anet nyd o waed, nac o ewyllys y cnawd, na'c o 'wyllys gwr, eithyr o Dduw. A'r Gair hvv∣nvv a wnaethpwyt yn gnawt, ac a drigiawd * 1.10 yn ein plith, (a' gwelsam ei 'ogoniant, vegis gogo∣niant vn ganedic vap yvvrth y Tad) yn lawn'rat a' gwirionedd. Ioan a testolaethei ‡ 1.11 am danaw, ac a lefei, gan ddywedyt, Hwn oedd yr vn y ddy∣wedais am danaw, Hwn y ddaw ar v' ol i, oedd * 1.12 vlaen or i mi: can ys y vot yn gyntaf ei ragorvrai•••• na mi. Ac oei gyflawnder ef yd erbyniesam bavv•• oll, a' 'rhat dros rat. Can ys y Ddeðyf a roet trwy Moysen, eithyr y Rat a' gwirioneð ‡ 1.13 ys y trwy Ie∣su Christ. Ny welas nep Dduw er ioed: yr ‡ 1.14 vn-Map-geni, yr hwn 'sy ym-monwes y Tat, hw∣nw ai * 1.15 amlygawdd ef i ni.

* 1.16¶A' hyn yw testiolaeth Ioan, pan ddanvone•• yr Iuðaeon Offeiriait a' Levitae o Gaerusalem, y ofyn 'yddaw, Pwy 'n wyti? Ac ef a gyffe sawdd, ac ny wadawdd ac a addefawdd yn ddiledlef, Ni•• mi yw'r Christ. Yno y gofynesont iddaw, Beth yntef? Ai Elias yvv ti? Ac ef a ddyuot, Na'c * 1.17 ef. A'dyvvedent, Ai 'r Prophwyt yw ti? Ac ef a ‡ 1.18 wrth∣ebawð, Na'c ef. Yno y dywedesont wrthaw, Pwy 'n wyt val y gallom ni roi atep ir ei a'n danvon∣awdd ni? beth dywedy am danad dyhun? Eb yr

yntef, Mi yvv llef vn yn * llefain yn y diffaith, ‡ 1.19 Cy∣weiriwch ffordd yr Arglwyð, mal y dyuot Esaias Prophwyt. A'r ei a ddanvonesit, oeðent o'r Pha∣risaiait. Ac wy a 'ovynesont iddaw, ac a ddywede∣sont wrthaw, Paam gan hyny y batyddy, anyd wyt' y Christ, na'c Elias, na'r Prophwyt? Ioan ei hatebawdd, gan ddywedyr, Mi 'sy yn baty∣ddio a dwfr: eithyr y mae vn yn sefyll yn eich plith, a'r nyd adwaenw-chwi. Efe yw yr vn a ddaw ar v'ol i, * 1.20 ac a wnaed yn vlaenawr i mi, yr hwn mi nyd wy deilwng y ‡ 1.21 ddatdod carrae y escit. Y pe∣thae hyn a wnaethpwyt ym-Bethabara y tuhwnt i Iorddanen, lle batyddiei Ioan.

Tranoeth gwelet o Ioan yr Iesu yn dyuot a∣taw, a 'dywedyt, Wely yr Oen Duw yr hwn 'sy yn * 1.22 tynnu-ymaith pechotae 'r byt. Hwn yw ef am yr vn y ddywedais, A'r v'ol i y mae ‡ 1.23 gwr yn dyuot yr hwn a wneithit yn vlaenawr rhagof: can vot ei ragorieth * 1.24 yn gyntaf na mi. A' mi nyd adwaenwn ef: eithyr mal yr amlygit ef ir Israel, am hyny y daythy-mi, gan vatiðio a dwfr. Sef y testolaethei Ioan, gan ddywedyt, Ys gwelais yr Yspryt yn descend, o'r nef megis colomben, ac hi a ‡ 1.25 a arosei arnaw. A' mi nyd adnabum ef: eithr yr hwn am danvonawdd i vatydddio a dwfr, * 1.26 y ef a ddyvot wrthyf, Ar yr hwnll y gwelych yr Yspryt yn descend ac yn aros yn vvastat arnaw, hwnw yw'r vn 'sy yn batyddio ‡ 1.27 a'r Yspryt glan. A' mi a i gwelais ac a testolaethais mai hwn yw Map Duw..

Tranoeth y safawdd Ioan, a' dau o ei ddisci∣pulon: ac a edrychoð ar yr Iesu yn * 1.28 gorymðaith,

ac a ddyuot, Wely yr oen Duw. Yno clybot o'r ðan ddiscipul ef yn ymadrodd, a' ‡ 1.29 dilyn yr Iesu. A'•• Iesu a droes, ac y gwelawdd hwy yn * 1.30 dilyn, ac a edyuot, wrthwynt, Pa beth a geisiwch? A' hwy a ddywedesont wrthaw Rabbi (yr hyn o ei dde∣ongl yw, Athro, p'le ðwyt yn trigio? Dywedawð wrthynt, Dewch, a'gwelwch. Daethant, a' gwe∣lesant lle yr oedd ef yn trigiaw, ac aros a wnae∣thant y gyd ac ef y diernot hwnw: can ys ydd oedd hi yn-cylch yr ddecved awr. ‡ 1.31 Andreas, brawt Simon Petr, oedd vn o'r ddau a glywsent y gan Ioan, ac y dilynesent ef. Hwn yma a gafas, y vrawt Simon yn gyntaf, ac a ddyuot wrthaw, Ys cawsam y Messias, yr hwn o ei ddeongl, yw y Christ. Ac y duc ef at yr Iesu. A'r Iesu a edry∣chawdd arnaw, ac a ddyuot, * 1.32 Ti yw Simon vap Ioan: ti a elwir Cephas, yr vn wrth ddeongl yw ‡ 1.33 maen.

* 1.34Tranoeth yr ‡ 1.35 wyllesei 'r Iesu vyned i Gali∣laia, ac y cafas ef Philip, ac y dyuot wrthaw, Di∣lyn vi. A' Philip oeð o Bethsaida, dinas Andreas ac Petr. Cahel o Philip Nathanael a' dywedyt wrthaw, Ys cawsam hvvn yscrifennawdd Moysen o hanaw yn y Ddeddyf, ef, a'r Prophwyti, 'sef Iesu o Nazaret map Ioseph. Yno y dyuot Natha∣nael wrthaw, 'All dimda ddyvot o Nazaret? Dy∣wedyt o Philip wrthaw, Dyred, ‡ 1.36 a' gwyl. Iesu a welas Nathanael yn dyvot ataw, ac a ddyuot, am dano, Wely, yn ddiau Israeliat, yn yr hwn nyd oes * 1.37 dichell. Dywedei Nathanael wrtho, O b'le yr adnabuost vi? Yr Iesu atepawdd ac a ddyuot wr∣thaw,

Cyn na galw o Philip dydi, pan oeddyt 'y dan y fficuspren, mi ith ‡ 1.38 welwn. Nathanael atep∣awdd, ac eb yr ef wrthaw, Rabbi, ti yw * 1.39 yr Map Duw: ti yw yr Brenhin yr Israel. Iesu ate∣pawdd ac a ddyuot wrthaw, Can ddywedyt o ha∣nof y-ty, Mi ath welais ydan y fficuspren, y credy? cai weled pethae mwy na 'rein. Ac ef a ddyuot ‡ 1.40 wrthaw, Yn wir, yn wir dywedaf y-chwy, * 1.41 Ar ol hyn y gwelwch y nef yn agoret, ‡ 1.42 a'r An∣gelon Duw yn escend, ac yn descend ar * 1.43 y Map y dyn.

❧Pen. ij

Christ in troi 'r dwfr yn win. Ef yn gyrru 'r prynwyr ar gwerthwyr allan or Templ. Ef yn rac rhybuddiaw am ei varwolaeth ai gyuodedigaeth. Ef yn troi llawer, ac yn anymddiriaid wrth ddyn.

A'R trydydd dydd y bu priodas yn-Ca¦na drefyn-Galilaia,* 1.44 a'r mam yr Ie∣sur oedd yno. A' ‡ 1.45 gelwit yr Iesu ef ai ddiscipulon i'r briodas. A' phan * 1.46 ballodd gwin, y dywedawð mam yr Iesu wrthaw, Nid oes 'win ‡ 1.47 y∣ddynt. Yr Iesu a ddyuot wrthei. Peth ys yð i mi a wnel a thi wreic? ny ddeuth vy awr eto. Y vam ef a ddyvot wrth y gwasanaethwyr, Peth bynac a ddyweto ef wrthych, gwnewch. Ac ydd oedd yno chwech ddwfrlestri o vain, wedy gosot, yn ol devot * 1.48 puredigaeth yr Iuddaeon a weddei ynthwynt dau ‡ ffirkin nei dri. Yr Iesu a ddyuot wrthynt,

Llanwch y dyfrlestri o ddwfr. Yno eu llanwa∣sant wynt yd yr * 1.49 emyl. Yno y dyvot ef wrthynt, Gellyngwch yr awrhon a' dygwch at lywodrae∣thwr y wledd. Ac wy ei dyge sont. A' gwedy pro vi o lywrdraethwr y wledd y dwfr a wneuthesit yn win, (can na wyddiat ef o bale y cawsit: anid y gwasanaethwyr a elyngesent y dwr, a wyðent) llywodraethwr y wledd a alwodd ar y ‡ 1.50 priodas∣wr, ac a ddyvot wrthaw, Pop dyn a 'osyt win da yn gyntaf, a gwedy yddyn * 1.51 yvet yn dda, yno vn a vo gwaeth: tithae a gedweist y gwin da yd yr awrhon. Hyn o ddechrae ‡ 1.52 arwyddion a wnaeth yr Iesu yn Cana tref yn Galilaia, ac a ddangoses ei 'ogoniant, a' ei ddyscipulon a credesōt ynthaw.

Gwedy yddo * 1.53 vyned i wared i Capernaum, ef a' ei vam, a'i vroder a'i ðiscipulō: ac nyd aroesont y∣no ny-mawr o ddyðie. Can ys ‡ 1.54 Pasc yr Iuðeon oedd yn agos. Am hyny ydd aith yr Iesu i vynydd i Caerusalem. Ac ef a gavas yn y Templ yr ei a werthent ychen, a' deueit, a' cholombenot, a ne∣widwyr arian, yn eistedd yno. Ac ef a wnaeth * 1.55 ffrewyll o reffynnae, ac y gyrrawdd wy oll y ma es o'r Templ y gyd a'r deueit, a'r ychen, ac a dy∣wallodd ‡ 1.56 arian y newidwyr, ac a ddymchwe∣lawdd y borddae, ac a ddyuot wrth yr ei a werth∣ent colombennot * 1.57 Dygwch ffvvrdd y pethe hyno ddyma: na wnewch duy vy-Tat, yn tuy ‡ 1.58 march∣••at. A' ei ddiscipulon a gofiesont, val ydd oedd yn escriuenedic, Y gwynvytam dy duy a'm * 1.59 y sawdd i. Yno ydd atepynt yr Iuddaeon, ac y dywedynt wrthaw, Pa ‡ 1.60 sign a ddangosy i ni, * 1.61 can ys gw∣nai

di y pethae hyn? Atepawdd yr Iesu a' dywe∣dawdd wrthynt, * 1.62 Goyscerwch y Templ hon,‡ 1.63 ac mevvin tri-die y cyfodaf hi drachefyn. Yno y dywe∣dynt yr Iuddaeon, Chwech blynedd a' dau 'gain y buwyt yn adailiad y Templ hon ‡ 1.64, ac a gyuody di hi mevvin tri die? Ac * 1.65 y cf a ddywedesei am Templ ei gorph. Am hyny cy gynted y cyuodes ef o veirw, y cofient ey ddiscipulon ddywedyt o ha∣naw hyn wrthynt: a' hwy a credessont * 1.66 yr Scrip∣thur, a'r gair a ddywedesei yr Iesu. Ac val yr oedd ef yn-Caerusalem ‡ 1.67 ar y Pasc yn yr ‡ 1.68 wyl, llawer a gredesont yn y Enw ef,* 1.69 wrth weled y gwyrthiae a wnaethoeðoedd ef. A'r Iesu nyd ym∣ddiriedawð yðyn am danaw ehun, can ys adwa∣eniad ef hwy oll, ac nad oedd * 1.70 arnaw eisiae testi∣••laethu o nep am ddyn: can y vot yn gwybot pa beth oedd ‡ 1.71 mewn dyn.

❧Pen. iij

Christ yn addyscu Nicodemus ynghylch yr adenedigaeth. Am Fydd. Am serch Duw er lles y byd. Dysceidaeth a' batydd Ioan. A'r testiolaeth a ddwc ef am Christ.

YDd oedd * 1.72 dyn o'r Pharisaiait,* 1.73 a' ei enw yn Nicodemus ‡ 1.74 pennaeth ymplith yr Iuðaeon. Hwn a ðeuth at yr Iesu liw nos, ac a ðyvot wr∣thaw, * 1.75 Rabbi, ni y wyddam mae ‡ 1.76 dyscawdur wyt wedy dyvot y wrth Dduw: can na ddychon nep

wneythy'r y * 1.77 gwrthiae hyn a wney di, ‡ 1.78 a ny byðei Duw gyd ac ef. Yr Iesu a atepoð ac a ðyuot wrthaw, Yn wir, yn wir y dywedaf yt', A ðiethr geni dyn drachefyn, ny * 1.79 ddygon ef welet teyrnas Duw. Nicodemus a dddyvot wrthaw, Pa vodd y dychon dyn eni ac ef yn hen? a all ef vynet i * 1.80 groth ei vam drachefyn, a' geni? Yr Iesu atepawdd, Yn wir, yn wir y dywedaf yti, addieithr geni dyn a ddwfyr ac or yspryt, ny ddichon ef vynetd y mewn teyrnas Duw. Yr hynn a 'anet or cnawt, ys y gnawt: a'r hynn a 'anet o'r Yspryt ys yð yspryt. Na ryvedda ðywedyt o hanof wrthyt, Y byd ‡ 1.81 rait eich geni * 1.82 drachefyn. Y gwynt lle mynno, a chw∣yth, a' ei lef a glywy, eithyr ny wyddost o b'le y daw, ac y bale ydd a: velly y mae pop dyn a a'net o'r Yspryt. Nicodemus atepawdd ac a ddyvot wrthaw, ‡ 1.83 Paddelw y dychon y pethae hynn vot? Yr Iesu a atepawdd ac a ddyvot wrthaw, A ywti yn * 1.84 ðyscyawdr yr Israel, ac ny wyddost y pe∣thae hynn? Yn wir, yn wir y doedaf wrthyt, yr hynn a wyddam a ddywedwn, a'r hyn a welsam a testoliaethwn: a'n testiolaeth ny dderbyniwch. A's pan ddywetaf ychwy pethe daiarol, ny chred∣wch, pa vodd a's dywetwyf ychwy, am pethae nefolion y credwch. Can nad escen nep ir nef, a ddieithr hwn a ddescenawdd o'r nef, ys ef Map y dyn yr hwn ys y'n y nef. A' megis y derchafawð Moysen y ‡ 1.85 sarph yn y diffeith, velly y bydd * 1.86 rait bot derchavael Map y dyn, y n y bo y bwy bynac a cred yntaw, na choller, ‡ 1.87 yn amyn caffael bywyt tragyvythawl.

¶Can ys velly y carodd Duw y byt,* 1.88 y n y roðes ef * 1.89 ei vnig-enit vap, y'n y vydei i bop vn a greda ynthaw, na choller, amyn caffael bywyt tragy∣vythawl. Can na ddanvonawdd Duw ei vap i'r byt, i ‡ 1.90 varny'r byt, anyd er * 1.91 iachay yr byt trw∣ydaw ef. Yr vn a cred ynthaw ef, ny vernir: a'r vn ny thred a varnwyt eisioescan na chredodd yn.* 1.92 E∣nw yr ‡ 1.93 vnigenit vap Duw. A' hynn yw'r varne∣digaeth, can ðyvot golauni ir byt, a' chary o ddy¦nion dywyllwch yn vwy na'r golauni, o erwydd bot y gweithrededd wy'n ðrwc. O bleit pop vn yn gwnethy drwo, ys y gas gātho yr golauni, ac ny ‡ 1.94 ðaua i'r golauny, rac * 1.95 argyoeddy ei weithredeð Ar hwn a wna wirionedd a ddaw i'r golauni, yn y bo ‡ 1.96 cyhoedd ei weithredoedd, mae * 1.97 o erwydd Duw y gweithred wyt wy.

Gwedy y pethe hyn y daeth yr Iesu ef a ei ddisci∣pulon i * 1.98 dir Iudaia, ac yno y trigia wdd y gyd ac wynt, ac y betyddyawdd. Ac ydd oedd Ioan hefyt yn batyddiaw yn Ainon ‡ 1.99 geyr llaw Salim, can ys bot * 1.100 dyfredd lliosawc yno: a' daethant vvy, ac eu betyddiwyt.* 1.101 Can na vwriesit eto Ioan yn-car char. Yno y ‡ 1.102 bu 'orchestrhwng discipulon Ioan a'r Iuddaeon, yn-cylch * 1.103 purhau. A' daethwynt ad Ioan, ac a ddywedesont wrthaw, Rabbi, hwn oedd y gyd a thi y tu ‡ 1.104 hwnt i Iorddonen, i'r vn y testolaethais-ti, * 1.105 nycha, y batyddia ef, a' phawp oll 'sy yn dyuot attavv. Ioan a atepawdd, ac addy∣not, Ny aill dyn dderbyn dim a ny's ‡ 1.106 roddir y∣ddaw o'r nef. * 1.107 Chwychwi ychunain ydyw vn-te∣stion i, ar ddywedyt o hano vi, ‡ 1.108 Nyd mi yw yr

Christ, * 1.109 eithr darvot vy 'n anvon o y vlaen ef. Hwn 'sy iddo ddyweddivvreic, y w'r dyweddiwr: a' char y dyweðiwr yr hwn a saif ac y clyw ef, a lawenha yn vawr, o bleit llef y dyweddiwr. Y llawenydd hyn meu vi gan hyny a gyflawnwyt. Raid yðaw ef * 1.110 ymangwanegy, ac y minefymleihau. Hwn a ddaeth o dduchod, ysy ‡ 1.111 goruwch pavvp oll: hwn ysy o'r ddaiar, y sy o'r ddayar, ac o'r ddaiar yr y∣madrodd: hwn a ddaeth o'r nef y sy goruch pavvp oll. A' hyn a welawdd ac a glywawdd, hyny a ie∣stolaetha ef: a'i destiolaeth ef ny dderbyn nebun▪ Hwn a dderbyniavvdd y destiolaeth ef, ys ef a inse∣liawdd * 1.112 mai Duw 'sy gywir. Can ys yr hwn a ddanvonawdd Duw, a ‡ 1.113 lafara 'airiae Duw: can nyd wrth vesur y mae Duw yn rhodðy iddo yr Y∣spryt. Y Tat a gar y Map, ac a roddes bop peth oll yn ey law. Hwn a gred * 1.114 yn y Map, y mae iddo ‡ 1.115 vywyt tragyvythawl, a' hwn nyd vvyddhao i'•• Map, ny wyl ef vywyt, anyd digofain Duw a er∣ys arnaw.

❧Pen. iiij

Ymddiddan Christ a'r wraic o Samareia. Ei vawrserch ar a Dad ai gynayaf ef. Ymchweliat y Samarieit, A'r Ga∣lilaieit. Podd yr iachaodd ef vap y llywiawdwr.

WEithian pan wybu yr Arglwydd, glybot o'r Pharisaiait, wneuthy 'r o * 1.116 hanaw ef a' batyddiaw vwy o nifer ðiscipulon nac Ioan, ‡ 1.117 cyd na vadyddiai Iesu ehun: eithr ey ddiscipulon) ef a adawodd Iuda∣ia,

ac aeth ymaith i'r Galilaia. A' * 1.118 dir oedd y-dd∣aw vyned trwy Samareia. Yno y deth ef y ðinas yn Samareia a elwit Sychar, yn ‡ 1.119 gyfagos at y * 1.120 vaenawr a roesei Iacov y'w vap Ioseph. Ac yno ydd oedd ffynnon Iacov. Yno 'r Iesu wedy' blino y gan ‡ 1.121 y daith a eisteddawdd velhyn * 1.122 ar y ffynnō yn cylch y ‡ 1.123 chwechet awr ytoedd hi: Daeth gwraic o Samareia i gody dwfr. Dywedyt o'r Ie¦su wrthei, * 1.124 Moes i mi ddiawt. Can ys ei ddisci∣pulon aethēt ymaith i'r dinas, i brynu bwyt. Yno y dyuot y wraic o Samareia wrthaw, Pa vodd ywa' thydi yn Iuddew, y govynny ddiawt i mi, yr hon wyf'wraic o Samareia? Can nad yw'r Iuddaeon yn ‡ 1.125 ymgystlwng a'r Samareit. Ate∣pawdd Iesu ac a ddyuot wrthei, Pe's adwaenyt * 1.126 ddawn Duw, a' phwy 'n yw a ddywait wrthyt, Moes i mi ddiawt, tudi a' ovynesyt ‡ 1.127 y-ddaw ef, ac ef a roe fei yty y dwfr bywyt. Dywedawdd y wraic wrthaw, Arglwydd, Nyd oes genyt ddim y gody-dwfr, a'r pytew 'sy ddwfyn: ac o b'le y mae genyt y dwfr byw hvvnvv?* 1.128 Ai mwy wy-ti na'n tat ni Iacov, yr hwn a roes i ni y ‡ 1.129 pytew hwn, ac ef ehun a yfawdd o hanaw, a' ei blant, ai ani∣uailieit. Atepawdd 〈◊〉〈◊〉 Iesu a' dywedawdd wr∣thei, * 1.130 Pwy pynac a yfo o'r dwfr hwn, a sycheda drachefyn: and pwy pynac a yfo o'r dwfr a roðwy vi ydddaw, ny sycheda ‡ 1.131 yn dragyvyth: eithyr y dwfr a roddwy vi ydd-aw a vyð yn daw yn ffynnō o ddwfr, yn * 1.132 tarðu i'r ‡ 1.133 bywyt tragyvythawl. Dy∣wedawdd y wreic wrthaw, Arglwydd, ‡ 1.134 dyro i mi or dwfr hwnw, val na sychedwyf,* 1.135 ac na ddelwyf

yman y gody dvvr. Dywedawdd yr Iesu wrthei, Dos, galw dy 'wr, a' dyred yman, Y wreic a ate∣poð ac a ðyuot, Nyd oes i mi vn gwr. Yr Iesu a ðy∣uot wrchei, Da dywedaist, Nyd oes y mi vn gwr. Canys bu y-ti bemp gwyr, a'r hwn ys y yti' nawr nyd yw wr yti: gwir a ddywedeist ar hyny. Dy∣wedawdd y'wraic wrthaw, Arglwydd, gwelaf may Prophwyt * 1.136 ytwyt. Ein tadae a addolent yn mynyth hwn, a chvvychwi a ddywedwch, ‡ 1.137 mai yn Caerusalem y mae'r lle y dylir addoly. Yr Ie∣su a ddyvot wrthei, Hawreic, cred vyvi, y mae yr awr yn dyuot, pryd na'c yn y monyth hwn, na'c yn-Caerusalem yr a ddoloch y Tat. Chwychvvi a addolwch * 1.138 y peth ny wyddoch, nyni a addolwn y peth a wyðam: can ys yr ‡ 1.139 iechyd'sydd * 1.140 or Iuðeā. Eithyr dyuot y mae yr awr, ac ys owrhon y mae hi, pan yw ir gwir addolwyr addoly y Tat mevvyll yspryt a' gwirioneð: can ys y Tat a ‡ 1.141 vyn y cyfryw 'r ei y'w addoly ef. ‡ 1.142 Yspryt yw Duw, a'r sawl y a ddolant ef,* 1.143 raid yddwynt ey a ddoli mevvyn ys∣pryt a' gwirionedd. Dywedawð y wraic wrthaw Gwn i y daw Messias, ys ef yr hwn a elwir Christ: gwedy y del hwnw, ef a venaic y ni bop peth oll. Dywedyt o'r Iesu wrthei, Ys mi yw yr ‡ 1.144 hwn a ddywait wrthyt.

Ac * 1.145 yn hyn y daeth ey ddiscipulon, ac a ryve∣ddasont y vot ef yn ymddiddan a gwraic: ny ddy∣vot neb ‡ 1.146 hagen wrthaw, Beth a * 1.147 gaisy? nai pa∣am yr ‡ 1.148 ymddiðeny a hi? Yno y gadawdd y wraic hei dvvfr steen, ac aeth ymaith ir dinas, ac a ddy∣uot wrth y dynion yno, Dewch, gwelwch ‡ 1.149 wr a

ddyuot i mi gymeint oll ar a wnaethym. Anyd hwn y w'r Christ? Yno myned o hanynt allan or dinas, a' dyuot ataw.

Yn cyfamser, * 1.150 ydd archei y discipulon ‡ 1.151 iddo, gan ddywedyt, * 1.152 Rabbi, bwyta. Ac ef a ddyuot wrthynt. Mae ‡ 1.153 y mi vwyt y'w vwyta, a'r ny wy∣ddo-chwi. Yno y dyuot y discipulon wrth ei gy∣lydd, A dduc nep yddo vwyt? Yr Iesu a ddyuot wrthynt, Vy-bwyt i yw gwneuthu 'r ewyllys yr hwn a'm danvonawdd i, a ' gorphen y waith ef. A ny ddywedw-chwi, Mae etwa petwar-misic, ac yno y daw 'r cynayaf? * 1.154 Nychaf, y dywedaf y chwi, ‡ 1.155 derchefwch eich llygaid, ac edrychwch ar y * 1.156 bro∣ydd: can ys gwynion ynt eisus ‡ 1.157 ar gynayaf. A'r hwn a * 1.158 gynayafa a dderbyn gyfloc, ac a gynull ffrwyth i vywyt tragyvythawl, mal y bo ac ir hwn a heuo, ac ir hwn a ‡ 1.159 gynayafa gael gydlawene∣chu. Can ys yn hyn y mae'r * 1.160 gair yn 'wir, Mai vn a heuha, ac arall a ved. Mi a'ch danvoneis chvvi i vedi yr hyn ny's ‡ 1.161 llafurieso-chwi vvrtho: e∣raill a * 1.162 lafuriesont, a' chwitheu a aethoch y'w ‡ 1.163 lla∣fur hwy. Yno llawer o'r Samarieit o'r dinas ho∣no a gredesont ynddaw, o bleit hyn * 1.164 a ddywe∣dawdd y 'wraic yr hon a destolaethesei, Ef a ddy∣uot i mi gymeint oll a'r a wnaethym. A' phan ðaeth y Samarieit ataw, yð atolygesant yddaw, ar ‡ 1.165 aros y gyd a hwy: ac ef a arosawdd yno ddau ddiwarnot. A' mwy o lawer o gredesont o bleit hyn a ddywedawdd ef ehun. Ac wy a ddywedesōt wrth y wreic, Nid ym yn credu weithian o bleit a ddywedais-ti: can ys ni a ei clywsom ef ynunain,

ac a wyddam mai hwn yn ‡ 1.166 ddiau yw 'r Christ' sef Iachawdur y byd.* 1.167

Velly a'r ben y ddau-ddyð ef aeth ymaith o ddy∣no, ac aeth ir Galilaia. Can ys-ef yr Iesu a de∣stolaethesei, na ‡ 1.168 chae Prophwyt anrydeð yn ei wlat ehun. Yno wedy y ddyuot i'r Galilaia, yd er∣nynynt y Galilaieit ef, yr ei a welesont yr oll pethe a wnaethoeddoedd ef yn-Caerusalem ar yr' wyl: can ys wy hefyt a aethent ir 'wyl.* 1.169 A'r Iesu a dda∣eth drachefyn i'r Cana tref yn-Galilaia, lle gwna∣ethoeddoedd ef y dwfr yn 'win.

¶Ac yð oeð ryw * 1.170 Pendevic ac yðaw vap yn glaf yn-Capernaum. Pan glypu ef ddyuot Iesu o'r Iudaia i'r Galilaia, ydd aeth ef ataw, ac a atoly∣gawdd yddaw ddyvot i waret, ac iachay y vap ef, can ys ydd oedd e ‡ 1.171 wrth vron marw. Yno y dyvot yr Iesu wrthaw, A ny welwch arwyddion a 'ry∣veddodae, ny chredwch. Y pendevic a ddyuot wr∣thaw, Arglwydd, dyred * 1.172 i wared cyn marw vy map. Yr Iesu a ddyvot wrthaw, Does ymaith, y mae dy vap yn vyw: a' chredawdd y ‡ 1.173 dyn y gair a ddywedesei'r Iesu wrthaw, ac aeth ymaith. Yr awrhon ac ef yn mynet i wared, y * 1.174 cyfarvu ei wa∣sanaethwyr ac ef, ac y vanegosont, gan ðywe∣dyt, Mae dy vap yn vyw. Yno y govynawdd ef ydd∣wynt yr awr y gwellaesei arnaw. Ac wy a ðywe∣desont wrthaw, Doe yseithfet awr y gadawdd y * 1.175 cryd ef, Yno y gwybu, r tat ddarvot yn yr awr hōno y dywedesei'r Iesu wrthaw, Mae dy vap yn vyw A' chredy a wnaeth ef, a' ei oll tuy. Yr ail ‡ 1.176 miragl hynn a wnaeth yr Iesu drachefyn, wedy y ddyvol

ef o'r Iuddaia i'r Galilaia.

❧Pen. v

Ef yn iachau yr dyn a vesei glaf amyn dwy blyddedd da'u∣gain. Yr Iuddaeon yn y gyhuvdaw ef. Christ yn atep trosdaw ehun, ac yn y argyoeddy hwy. Gan ddangos drwy destoliaeth ei Dat. Am Ioan. O y weithredoedd ef Ac o'r Scrythur 'lan pwy 'n yw ef.

GWedy hyny, ydd oedd * 1.177 gwyl yr Iuddaeon, a'r Iesu a escendawð i Caerusalem. Ac y mae yn-Cae∣rusalem wrth y ‡ 1.178 ðevaidiawc 'lyn a elwir in Ebreo Bethesda, ac i∣ddo pemp porth: yn yr ei'n y gor∣wedei lliaws mawr o gleifion, o ddaillion, cloffion, a' gwywedigion, yn dys∣gwyl am gyffroedigeth y dwrf. Can ys Angel yr Arglvvydd a ddescennei ar amsere ir llyn, ac a gyn nyrfei 'r dwfr: yno pwy pynac yn gyntaf ar ol cyn nyrfiat y dwfr, a ddescendai y mywn, a iachaijd o ba ryw * 1.179 haint bynac a vei arnaw. Ac ydd oedd yno ryw ‡ 1.180 ddyn yr hwn a vesei yn glaf * 1.181 n'a••yn es dwy ‡ 1.182 vlwyðyn da'ugain. Pan 'welawdd yr Iesu ef yn gorwedd, a' gwybot y vot ef ys cyhyd o amser yn glaf, ef a ddyuot wrthaw, A wyllysy dy wneu∣thu'r yn iach? Atepawdd y claf yddaw, Arglwyð, nyd oes genyf nep, pan gynnyrfer y dwfr, i'm * 1.183 dodi yn y llyn: eithy'r tra vwy vi yn dyuot, arall a ‡ 1.184 ddescend o'm blaen. Dywedawdd yr Iesu

wrthaw, * 1.185 Cyvot: cymer ymaith dy ‡ 1.186 glwth a' rhodia. Ac yn ebrwydd y gwnaed y dyn yniach, ac ef gymerth-ymaith ei 'lwth, ac a rodiawdd: a'r Sabbath oedd ar y * 1.187 diernot hwnw. Dywedyt am hyny o'r Iuðaion wrth hwn a wnaethesit yn iach, Dydd Sabbath yw hi: nyd yw gyfreithlawn y-ti ‡ 1.188 gymryd-ymaith dy 'lwth. Attepawdd ydd∣wynt, Hwn a'm gwnaeth i yn iach, ys ef a-dyuot wrthyf, Cymer dy * 1.189 'lwth a' rhodia. Yno y govyn∣nesont iddaw, Pa ddvn yw hwnw a ddyvot wr∣thyt, Cymer-ymaith dy 'lwth, a' rhodia? A'hwn a iachaesit, ny wyddiat pwy 'n oedd ef: can ysyr Iesu a dynnesi ymaith y wrth y dyrfa 'oedd yn y van hono. Gwedy hyny y cafas yr Iesu ef yn y Templ,* 1.190 ac addyuot wrthaw, Wely ‡ 1.191 ith wnaeth∣pwyt yn iach: na phecha mwyach, rac dyvot y-ty beth a vo gwaeth.

Y dyn aeth ymaith, ac a venegawdd i'r Iudda∣eon. * 1.192 may 'r Iesu oedd hwn a ei gwnaethesei ef yn iach. Ac am hyny ydd ‡ 1.193 erlidiynt yr Iuddeon yr Iesu, ac y caisynt y ladd ef, can y-ddaw wneu∣thyd y pethae hyn ar y dydd Sabbath. A'r Iesu y atepawð wy, Vy-Tat ys y yn gweithiaw yd hyn, a' minef'sy y yn gweithiaw. Am hyny y caisiai'r Iuðaeon yn vwy y lað ef: nyd yn vnic can ydd-aw dori'r Sabbath: eithyr dywedyt hefyt mai Duw oedd ei Dat, a'i wneuthu'r y hun yn * 1.194 gydstat ay Duw. Yno ydd atepawð yr Iesu, ac y dyuot wrth∣wynt, Yn wir y dywedaf y chwi, Nyd aill y Map ‡ 1.195wneuthu'r dim o hanaw ehun, anyd hyn a wyl ef y Tat yn y wneuthu'r: can ys pa bethae bynac

a * 1.196 wna ef, y pethae hyny a wna'r Map hefyt. Can ys y Tat a gar y Map, ac a ddengys y-ddo pop peth oll, a'r wna a yntef, ac ef a ðengys y-ddaw weithre∣doedd mwy na 'r-ein, val y bo y chwi ryveddu. Can ys mal y cyvyt y Tat y meirw, ac ei ‡ 1.197 bywha, velly y bywha y Map yr ei a * 1.198 ewyllysa ef. Can ys ny varn y Tat nebun, eithyr yr oll varn a roddes ef ‡ 1.199 ir Map. * 1.200 Yny bo i bawp anrydeddy y Map, mal yr anrydeddant y Tat: hwn nid yw yn an∣rydeðu 'r Map, nid yw hvvnvv yn anrydeddu 'r Tat, yr hvvn yd anvonawdd ef.

Yn wir, yn wir y dywedaf y chwi, yr hwn a clyw vy-gair, ac a gred * 1.201 yn hwn a'm danvonawdd, y mae yddaw * 1.202 vywyt tragyvythawl, ac ny ddaw i varn, eithyr ef ‡ 1.203 aeth ffwrdd o yvvrth * 1.204 angae i'r bywyt. Yn wir, yn wir y dywedaf y chwi, y daw yr ‡ 1.205 amser, ac yrowan yw, pan glyw 'r meirw lef Map Duw: a'r sawl a ei clywant, a vyddant vyw. Can ys megis y mae * 1.206 ir Tat vywyt ynddo y hun, velly hefyt y rhoddes ef i'r Map vot iðo vywyt yn ddo ‡ 1.207 y hun. Ac a roes y-ddaw * 1.208 veddiant ‡ 1.209 do y roi barn, can y vot ef yn vap dyn. Na ryveddwch hyn: can ys-daw yr awr yn yr hon y bydd ir sawl oll ynt yn y * 1.210 beddae, glywet y ‡ 1.211 leferydd ef. Ac e ddaw allan, yr ei a wnaethant dda, i gyfodiadi∣gaeth bywyt: a'r ei a wnaethant ddrwc i gyfodiad∣igeth barn. Ny alla vi wneuthur dim o hanof vy hunan: mal y clywaf, y barnaf: am barn i 'sy gyfi∣on, can na cheisiaf vy 'wyllys vy hun, eithyr ewy∣llys y Tat yr hwn a'm danvonawdd i. A's testo∣laethwn am dana vy hun, nyd oedd vy-testiola∣eth

i * 1.212 gywir. Chwichvvi a ddanvonesoch at Ioan ac y ef a destolaethawdd ‡ 1.213 ir gwirionedd. A' 〈◊〉〈◊〉 chymeraf destoliaeth y gan ddyn: eithyr y p••∣thae a ddywedaf, val yr * 1.214 iachaijr chwi. Efe oed•• ‡ 1.215 ganwyl yn Lloscy, ac yn * 1.216 tywynu: a' chwich•••• a ‡ 1.217 vynesech dros amser ymlawenychu yn y lew∣ych ef. Eithyr y mae i mi testoliaeth mwy na th••∣stolaeth Ioan: can ys y gweithredoedd a roes y Tat i mi y'w * 1.218 gorphen, 'sef y gweithredoedd hy∣ny,* 1.219 a'r ydd wy vi yn ei gwneythur, a testolaetha•••• am ‡ 1.220 dana vi, may 'r Tat am danvonawdd. A'r Tat yntef, yr hwn am danvonawdd, a destolae∣tha am danaf. Ny chlywsoch y ‡ 1.221 leferydd ef vn am∣ser, ac ny welsoch ei * 1.222 wedd. A' y 'air ef nyd y•• ‡ 1.223 ychwi yn aros ynoch: can ys yr vn a ddanvon•••• ef, hwnw ny chredwch. Chwiliwch yr Scry••∣thurae:* 1.224 can ys ynthwynt hvvy y tybiwchwt y c••∣ffwch vywyt tragyvythawl a' hwy ynt yr ei a des••∣olaethant am dana vi. Ac ny ddewchwi ata vi, y gaffel o hanoch vywyt. Ny dderbyniaf * 1.225 vawl y gan ddynion. Eithr mi ach adwaen, nad oes gen∣ychgariat Duw ynoch. Myvi a ðaethym yn Enw vy-Tat, ac ni'm derbyniwch vi: a's arall a dea•• yn y enw hun, hwnw a dderbyniwch. Pa voð y gel∣lw-chwi gredu, a' chwi yn derbyn ‡ 1.226 anrydedd y gan y gylydd, eb ychvvy gaisiaw 'r anrydeddy * 1.227 sydd o Dduw yn vnic? Na thybiwch y cyhuða•• vi chwi wrth-vy-Tad: y mae vn a'ch cyhudda chvvi 'sef Moysen, yn yr hwn yr ymðiriedw chwi. Cans pe's credyssech ‡ 1.228 Moysē, chvvi am credyssech ind: can ys o hano vi ydd escrivenawdd ef.* 1.229 Ac a ny

chredwch ei yscrifennae ef, py 'wedd y credwch vy-gairiae i?

❧Pen. vj

Yr Iesu yn porthy pemp mil o wyr a phemp torth a' dau bys∣codyn. Ef yr myned ymaith, rac yddyn y wneythur ef yn vrenhin. Ef yn argyoeddu cnawdawl wranvwyr y 'air ef. Bod yr ei cnawdol yn ymrwystro wrthaw. Nyd yw y cnawd yn proffitio dim,

GWedy y pethae hyny ydd aeth yr Ie∣su tros vor Galilaia,* 1.230 neu Tibe∣rias. A' thorf vawr y cynlynawð ef, o bleit yddwynt welet y * 1.231 arwy∣ddion ef, ‡ 1.232 a'r a wnaethoeð ar y cleifion. Ac ef aeth yr Iesu ir * 1.233 mo∣nyth, ac yno yr eisteddawdd cyd aei ddscipulon. Ac ydd oedd hi yn agos ir Pasc, gwyl yr Iuðeon. A'r Iesu a gyuodes i vynydd ei lygait, a' phan weles dyrfa vawr yn dyuot attaw, ef a dyvot wrth Philip, O b'le y prynwn vara, val y caffo yr ei hynn beth yw vwyta? (a hynn a ddywedawdd, yw brobi ef: can ys efe a wyddiat peth a wnelei) Philip a atepawdd iddaw, Nid oedd ddigon gwerth * 1.234 daucant ceiniawc o vara yddwynt, y gahel o pop vn o hanwynt ychydic. Yna y dyvot wrthaw vn oei ddiscipulon, ys ef An∣dras, brawt Simon Petr, Mae yma vachcenyn, a' phemp torth haidd ganthaw, a' dau pyscodyn: eithyr beth yw hynny ymplith ‡ 1.235 cynniver? A'r

Iesu a ddyvot, Gwnewch ir dynion hyn eistedd, (Ac ydd oedd yno wellt-glas lawer) yno yr eiste∣ddawdd y gwyr yn-cylch pemp mil o rifedi. A'r Ie∣su a gymerth y bara, ac a ddiolches, ac ei rhanoð ir discipulon, a'r discipulō ir * 1.236 ei oeddynt yn eisteð: a'r vn moð or pyscot cymmeint ac a vynnesont. A gwedy yðwynt gahel ‡ 1.237 digon, ef a ddyuot wrth ei discipulō, Cesclwch y brivwyt a weðilloð, rac colli dim. Yno y casclasont, ac a lanwesant daudder bascedait or briwvwyt, or pemptorth haidd oedd yngweddill can yr ei a vesynt yn bwyt a. Yno pan * 1.238 welawð y dynion wneythyd or Iesu ‡ 1.239 yr arwyð hyn, y dywedesant, Diau mae hwn yw'r Proph∣wyt a ddauei ir byt,

Velly pan wybu Iesu vot yn y bryd hwy ddy∣uot, a'i * 1.240 gymryd ef yw wneuthur yn Vrenhin, ef a ‡ 1.241 dynnawdd heibio drachefyn ir mynyth vvr∣tho y hunan.

Gwedy daruot yddei hwyrhay, y ddiscipulon ef a ddescenesont i'r mor, ac a * 1.242 aethant i'r lhong, a' myned tros y mor tu a Chapernaum: ac ‡ 1.243 weithi•• ydd oedd hi yn dywyllvvch, ac ny ddaethoeddoedd yr Iesu atwynt. A' chodi o'r mor y gan wynt mawr yn chwythu. A gwedy yddynt rwyso yn∣eylch pemp * 1.244 stad ar vcain, neu ddec stad ar ycain, wy welent yr Iesu yn ‡ 1.245 gorymddaith ar y mor, ac yn dynesau at y llong: ac ofny a wnaethant. Ac ef a ddyuot wrthynt, Mivi * 1.246 yw: nac ofnwch. Yno yn ewyllyfgar yd erbyniesont ef ir llong, a'r llong oedd yn y van wrth y * 1.247 tir ir lle ydd elent.

Tranoyth y popul yr ei a safai y tu arall ir mor a

welawdd nad oedd llong arall yno, anyd yr vn, yr aethei ey discipulon yddhi, ac nad aethesei yr Iesu y gyd ei ddifcipulon i'r llong, eithyr myned ymaith oei ddiscipulon ef vvrthyn yhunain, a' dyuot llon∣gae eraill o Tiberias yn gyfagos ir van lie y bwy∣tesent y bara, gwedy ir Arglwydð ddiolwch. And pan welawdd y * 1.248 popul nad oedd yr Iesu yno, na ei ddiscipulon, a' hwythe a gymeresont longae, ac a daethont i Capernaum, ‡ 1.249 gan geisiaw yr Ie∣su. A' gwedy yddwynt y gahel ef y tu arall ir mor, wy ddywedesont wrthaw, Rabbi, pa bryd yd ae∣thost yman? Yr Iesu a atepawdd ydd-wynt, ac a dyuot, Yn wir, yn wir y dywedaf y chwi, Nyd ych i'm caisiaw, o bleit ywch welet y ‡ 1.250 gwyrthiae, anyd o bleit ywch vwyta o'r torthae, ach' llenwi. Na * 1.251 thraveiliwch am y bwyt a ‡ 1.252 gollir, eithyr am y bwyt a barha i vywyt tragywythawl, yr hwn a rydd Map y dyn y chwi: ran ys ‡ 1.253 hwn a inseliawð Duw'r Tat. Yno y dywedesont wrthaw, Pa beth a wnawn val y gallom * 1.254 weithiaw gwaithredoeð Duw? Yr Iesu a atepawð ac a ddyuot wrthynt, ‡ 1.255 Hyn yw gwaithret Duw, credu o hanoch yn yr hwn, a ddanvonawdd ef. Dywedesont gan hyny wrthaw, Pa 'r arwydd gan hyny a wnei di, val ey gwelom ac y'th' credom? pa beth wyt' yn ei weithredu? Ein ni a vwytesont y Manna yn y di∣ffeithvvch, megis y mae yn scrivenedic, Bara o'r nef a roes ef yddwynt yw vwyta. Yno y dyvawt yr Iesu wrthwynt, Yn wir, yn wir y dywedaf ychwy, Nyd Moysen a roes y-chwi ybara hwnw o'r nef, eithyr * 1.256 y Tat meuvi ysy yn

rhoddiy-chwy y gwir vara o'r nef. Can ys bara Duw y dyw'r hwn 'sy yn descend o'r nef, ac yn rhoddy bywyt i'r byt. Yno y dywedesont wrthaw, Arglwydd, byth dyro i ni y bara hwn. Dywe∣dawð yr Iesu wrthynt, Mivi yw'r bara 'r bywyt: yr vn a ddel ata vi, ny's newyna ddim, a'r vn a gred yno vi, ny sycheda byth. Eithyr mi ddywe∣dais, ychwy, can ac ychwy vy-gweled, ac ny chre∣desoch. * 1.257 Oll a'r y mae 'r Tat yn y roi y my, a ðaw ataf: a' hwn 'sy yn dyuot ataf, ny's bwriaf ‡ 1.258 all∣an. Can ys descenais o'r nef, nyd i wneythu 'r vy 'wyllys * 1.259 i, eithyr ewyllys yr vn am danvonoði. A' hyn yw 'wyllys y Tat yr hwn a'm danvonawð i, na bo o'r oll a roddes ef i mi, golli o hanof ðim, eithyr ei ‡ 1.260 gyvodi drachefyn yn y dydd dywethaf. A' hyn yw 'wyllys yr hwn a'm danvonawdd i, bod y bawp dyn a'ra wyl y Map, ac a gred yndaw, gahel bywyt tragyvythawl: a' mi y cyfodaf ef y vynydd yn y dydd dywethaf. Yno y * 1.261 murmure∣sont yr Iudaeon wrthaw, o bleit dywedyt o ha∣naw.‡ 1.262 Mivi yw'r bara, a ddescendas o'r nef. A' dy∣wedyt a wnaethant, Anyd hwn yw Iesu map Ioseph, yr hwn a adwaenom ni y dat a y vam▪ pa vodd gan hyny a dywait ef, * 1.263 mai O'r nef y descen∣dais? Yno atep o'r Ieshu a' dywedyt wrthynt, Na vurmurwch ‡ 1.264 yn eich plith. Ny aill nep ddyvot a∣ta vi, o ddyeithr ir Tat, yr hwn am danvonawdd i, y dynnu ef: ac mi y cyfodaf ef y vyny yn y dydd dywethaf. Y mae yn escrivenedic yn y Prophwy∣ti, Ac wy a * 1.265 vyddant oll dyscedic y gan Dduw. Pawp dyn gan hyny a'r a glybu, y gan y Tat, ac

a ddyscawdd, a ddaw at y-vi. Nyd erwydd gwe∣led o nep y Tat, anyd yr vn y 'sydd o Dduw, ‡ 1.266 ys ef a welawdd y Tat. Yn wir, yn wir y dywedaf y chwi, Yr vn a gred yno vi, * 1.267 mae yddaw vuchedd dragyvythawl. Mivi yw 'r bara 'r vuchedd. Eich tadae chvvi a vwytesont y Manna yn y diffeith∣vvch, a' marw ‡ 1.268 a wnaethont. Hwn yw 'r bara sy yn descëd o'r nef, yd pan yw i'r neb a vwytao o ha naw, na bo marw. Ys mi yw 'r bara bywiol, yr hwn a ðescendais o'r nef: a's bwyty nebun o'r bara hwn e vydd byw byth: a'r bara a roddwy vi, vy-cnawd yw, yr hwn a roddwy vi tros * 1.269 vywyt y byt. Yno yr ymrysonent yr Iuddeon a ei gylydd, gan ddy∣wedyt, Pa vodd y gaill hwn roddi i ni y gnawd yvv vwyta? Yno y dyvawt yr Iesu wrth-wynt, Yn wir, yn wir y dywedaf y-chwi, * 1.270 A ny vwytewch' gnawt y Map y dyn, ac yfet ei waet, ‡ 1.271 nyd oes y chwy vywyt ynoch. Pwy pynac a vwytao vy-cna∣wd, i, ac a yfo vy-gwaet, y mae iddaw * 1.272 vywyt tragyvythawl, a' mi y cyfoda ef y vyny yn y dydd dy∣weddaf. Can ys vy-cnawd i y sydd wir vwyt, a'm gwaed i 'sy wir ddiawt. Hwn a vwyty vy-cnawd, ac a yf vy-gwaed, a dric yno vi, a mi yndo ef. Mal yd anvonawð vi y byw Dat,‡ 1.273 velly y byw vi * 1.274 trwy y Tat, a' hwn a'm bwyty i, byw vyð yntef trywo vi. Hwn yw 'r bara a ddescendnoð o'r nef: nyd val y bwytaodd ych tadae chwi y manna, a' marw o hanynt. Yr vn a vwyty o'r bara hwn, a vydd byw byth. Y pethe hyn a ddyvot ef yn y Synagog, gany dyscu hvvy yn-Capernaum. Llawer gan hyny o ey ddiscipulon (wrth * 1.275 glybot hyn) a ddywedent,

Calet yw'r ‡ 1.276 ymadrodd hyn: pwy a aill ei glybot? Eithyr yr Iesu yn gwybot yndo.* 1.277 ef bot ei ddisci∣pulon yn murmuro wrth hyn, a ðyvot wrthynt, A ydyw hyn ych ‡ 1.278 rhwystro chwi? Beth pe's gwe∣lech Vap y dyn yn escend i'r lle'r oedd ef * 1.279 gynt. Yr Yspryt yw'r peth a ‡ 1.280 vywha: ny * 1.281 lesa 'r cnaw•• ddim: y geiriae ydd wy vi yn ei ymadrodd wrthych yspryt a' bywyt ynt. Eithyr y mae 'rei o hanoch * 1.282 ny chredāt: can ys-gwyðiat yr Iesu o'r dechreu∣at,‡ 1.283 pa 'rei oeddent a'r ny chredent, a' pha-vn y bradychei ef. Ac ef a ddyvawt, Am hyny y dywe∣dais wrthych, na aill nep ddyvot ata vi, any's rhoðir ydd-aw y gan * 1.284 vy-Tat. O'r pryd hyny allan yr ‡ 1.285 ymadawodd llawer o ei ddiscipulon, ac nyro∣diesont mwy y gyd ac ef. Yno y dyuot yr Iesu wrth y dauddec, Ai wyllysw-chwithev hefyt vyned yma∣ith? Yno ydd atepawdd Simon Petr yddaw, Ar∣glwydd, at pwy 'r awn? Y mae genyt 'airiae bu∣chedd tragyvythawl: ac ydd ym ni yn credu ac yn gwybot may ti yw'r Christ y Map Duw byw. Yr Iesu ei hatepoð, Anyd * 1.286 mi ach detholais chwi ddauddec, ac o hanoch y mae vn yn ddiavol? Ac ef ddywedei hyny am Iudas Iscariot 'ap Simon: can ys hwn oedd ai vryd ar y vradychu ef, ‡ 1.287 ac efe yn vn o'r deuddec.

❧Pen. vij

Yr Iesu yn argyweðu ymgymeriat ei gerent. Amryw dyb a•• varnedigaeth am Christ ymplich y werin. Ef yn dangos pa ddelw yr adwaenir y gwirionedd. Y camwedd wnaet

ac ef. Y Pharisaieit yn ceryddu y swyddogion can na ddalient wy ef. Ac yn rhoi senn i Nicademus am ddadleu y gyd ac ef.

AR ol y pethe hyny * 1.288 gorymdaith a oruc yr Iesu yn-Galilaia, ac nyd wyllysawð ef ‡ 1.289 'orymddaith yn Iu∣daia: can ir Iuddaeon gaisiaw y y ladd ef. A' gwyl yr Iuddaion sef gvvyl y Pepyll oedd yn agos. Dywe∣dynt gan hyny ei vroder wrthaw, Dos ymaith o yma, a' cherdda i Iudaia, val ac y gwelo dy ðisci∣pulon dy weithredoedd yr ei a wnei. Can nad oes * 1.290 nep a wna ddim yn y ddirgel ac yntef yn caisiaw bot yn ‡ 1.291 gyhoeddedic. A's y pethe hyn a wnai, * 1.292 e∣glura dyhun i'r byt. Can ny's credent ei vroder yndo hyd hyn. Yno dywedyt or Iesu wrthynt, Ny ddaeth vy ‡ 1.293 amser i eto: eich amser chwi 'sydd ‡ 1.294 yn wastat yn parat. Ny all y byt ych casau chwi: ac e am casau i, can i mi destiolaethu * 1.295 a'm danaw, vot ey weithredoedd e yn ddrwc, ‡ 1.296 Escennw-chwi ir wyl hon: nyd escenda vi eto ir wyl hon: can na chyflawnwyt vy amser i eto. Y pethe hyn a ðyvawt ef wrthynt, ac a arosawdd yn-Galilaia. A' chy gynted yr escendent y vroder ef, yno yr escenawð yntefir * 1.297 wyl, nyd yn oleu, anyd vegis yn ddirgel. Yno y ceisiai'r Iuddeon ef yn yr wyl, ac y dywe∣dent, P'le mae ef? A' murmur mawr oedd ‡ 1.298 am danaw ym-plith y * 1.299 populoedd. Rei a ddywedent, Y mae ef yn wr da: yr eill a ddawedynt, Nyd yvv ef: eithr y mae e yn twyllo yr bopl. Er hyny ny ‡ 1.300 lafa∣rawdd

nep yn * 1.301 eglur am danaw, rac ofn yr Iu∣ddaeon. Ac yn awr ‡ 1.302 wedy darvot haner yr wyl, yr escennawdd yr Iesu ir Templ, ac y dyscawdd hvvy. A'r Iuddeon a ryveddesont, gan dywedyt * 1.303 Podd y ‡ 1.304 gwyr hwn yr * 1.305 Scythurae ac yntef erioed eb ddyscu? Yr Iesu a atepawdd yddynt, ac a ddy∣vawt, Y dysc meu nyd yw veu, eithyr yddaw ef yr hwn am danvonawdd i. A's wyllysa nep wnen∣thur y 'wyllys ef, ef a wybydd am y ddysceideth, ay o Dduw y mae hi,‡ 1.306 ai mivi sy yn lla varu o hano vy hun. Hwn a lefair o hano y hun, a ymgais y 'ogoniant y hun: eithyr hwn a ymgais 'ogoniant yr vn ai danvonawdd ef, hwnw 'sy gywir, a' dim * 1.307 ancyfiawnder ynto nyd oes. Any roes Moysen y chwi Ddeddyf, ac eto nyd oes nep o hanoch yn ca∣dw 'r Ddeddyf? Paam ‡ 1.308 y ceisiwch vy lladdi? Y popul a atepawdd, ac a ddyvawt, Y mae cythraul * 1.309 genyt: pwy 'sy yn caisio dy ladd? Yr Iesu a ate∣pawð ac a ddyuot wrthynt, Vn gweithred a wna∣ethym, ac ydd ych oll yn ryveddeu. ‡ 1.310 am hyny Moysen a roes y-chwy Enwaediat, (nyd * 1.311 can y vot o Voysen, eithr am y vot o'r Tad ae) a' chvviary dydd Sabbath a enwaedwth ar ddyn. A's derbyn dyn ar y Sabbath enwaediat, rac bod tori ‡ 1.312 Deðyf Moysen, a * 1.313 ddigiwch vvi wrthy vi, can y-my veneu∣thur dyn yn † 1.314 holl-iach ar y dydd Sabbath? Na vernwch * 1.315 erwydd y golwc, eithyr bernwch vaen giffwn. Yno y dyvawt r'ei ‡ 1.316 o hanym wy o Ca∣salem, Anyd hwn yw 'r vn, a gaisant vvy ei ladd * 1.317 A nachaf yr ymadrodd ef yn ‡ 1.318 gyhoeddus ac ny ddywedant ddim wrthaw: a wyr * 1.319 penaethi∣eit

yn ‡ 1.320 ddiau mae hwn yw'r gwir Christ? Eithyr ni adwaenam hwn o b'le * 1.321 ymae ef: a' phan ddel y Christ, ny wybydd nep o b'le y mae ef. Yno y llefai yr Iesu yn y Templ ac ef yn ei dyscu, gan ðy∣wedyt, Ys adwaenoch vi, ac adwaenoch o b'le ydd wyf: ‡ 1.322 ac ny ddaethym o hano vy hun, eithr ys gwir yw'r vn am danvonawdd i, yr hwn nyd adwaenw-thwi. A' mivi y hadwaen ef: can ys o hanaw ydd wyf, ac ef am danvonawdd i. Yno y caisiesont y ddalha ef, ac ny roy nep 'law arnaw, can na ðaethesaiy awr ef * 1.323 etwa. A' llawer o'r dy∣dyrfa a gredesont yndaw, ac a ddywedesont, Pan ddel y Christ, a wna ef vwy o ‡ 1.324 wyrthieu nac a wnaeth hwn? Clywet o'r Pharisaieit bot y bopul yn * 1.325 murmuro y pethe hyn am danaw, a' danvon o'r Pharisaieit a'c Archoffeirieit ‡ 1.326 swyddogion y'w ddalha ef. Yno y dyvawdd yr Iesu wrth-wynt, E••o * 1.327 ychydic enhyd ydd wyf y gyd a chwi, ac yno ydd af at hwn a'm danvonawdd. Chvvi a'm caisi∣wch, ac ny'm cefwch: a' lle ydd-yw vi, ny ellw∣chwi ddyvot. Yno y dywedent yr Iuddaeon yn y p••ith yhunain, I b'le bydd i hwn vyned, val na chaffom ef? Ai myned a wna ef at yr ei 'sy ar was∣car ymplith y ‡ 1.328 Groecieit, a dyscu 'r Groeciait? Pa ymadrodd yw hwn a ddyvawt ef, Chvvi a'm cai∣siwch, ac ny'm cefwch? ac lle'r * 1.329 yw-vi,‡ 1.330 ny ellw∣chwi ddyvot? Yno yn y dydd mawr dywethaf o'r wyl, y savawdd yr Iesu ac y llefawdd,* 1.331 gan ddy∣wedyt, A's sycheda nep, dauet ata vi, ac yfet. Yr hwn a gred yno vi megis y dywait yr Scrythur, allan oi vru ef y ll ifa ‡ 1.332 avonydd o ddwfr byw (Hyn

a ddyvawt ef a'm yr Yspryt yr hwn a dderbynym yr ei a gredent * 1.333 yndo ef: can ys yd hynn nyd oedd doniae yr Yspryt glan vvedy ei rhoddi o bleit na ðaro∣edd eto gogonedu yr Iesu) Llawer oedd can hyny o'r popul, pan glywsant yr ymadrodd hwn, a ddy∣wedesont, Yn wir hwn yw'r Prophwyt. Greill a ddywedesont, Hwn yw'r Christ: a'r ei a ddywe∣dent, ‡ 1.334 Ac a ddaw 'r Christ o'r Galila ia? Any ddywait yr Scrythur 'lan may o had Dauid, ac o dref Beth-lechem, lle ydd oedd Dauid y dawr'r Christ? Ac ydd oedd ymryson ym-plith y popul oy bleit ef. A'r ei o hanaddynt a vynesent y ddaly ef, eithyr na roddei nebun ddwylaw arnaw. Yno y daeth swyddogion at yr Archoffeirieit ar Phari∣saieit, ac y dywedesont wrthwynt, Paam na ddu∣gesoch ef? Atep o'r swyddogion, Nyd * 1.335 ymddidda∣nawdd gwr erioed val y gwr hwn. Yno ydd ate∣pawdd y Pharisaieit, A dwyllwyt chwitheu hefyd▪ A gredavvdd ‡ 1.336 neb or * 1.337 pennaethieit nei o'r Phari∣saieit yndo ef? Eithyr y ‡ 1.338 werin hyn, a'r nyd edwyn y Ddeðyf, ynt vellticedic. Dywedyt o Nicodemus wrthynt, (yr hwn a ddaethei at yr Iesu o hyd nos ac oedd vn o hanynt.) A varn ein * 1.339 Deddyf ni ne∣bun nes nag yddi yn gyntaf ei glywet, a' gwybat pa beth a wnaeth ef? Wytheu a atepesont ac a ddy∣wedesont, wrthaw Yw-tithe hefyd o'r Galilaia? Chwilia a' gwyl: can ys o'r Galilaia ny chyfyt 〈◊〉〈◊〉 Prophwyt. A' phawp aeth yw duy yhunau.

❧Pen. viij

Christ yn gwaredu hon a ddaliesit yn tori priodas. Ef e yw goleuni 'r byt. Ef yn dangos o b'le y daeth, baam, ac i b'le ydd a. Pa rei 'sy gaithion, a' pha 'r ei 'sy ryddion. Am yr ei breiniol ar ei gwasaidd, a' ei gwobr hwy. Ef yn gofyn gwaethaf ei 'elyniō. Ac wrth vot ei ersid, yn en∣ciliaw ymaith.

A'R Iesu aeth ir mynyth * 1.340 yr oliw∣ydd, ‡ 1.341 a'r borae dyð e ddaeth dra∣chefyn ir Tēpl, a'r oll popl a ðaeth at aw, ac ef a eisteddawdd y lawr, ac y dyscawdd hwy. Yno y duc y Gwyr-llen a'r Pharisaieit wreic ataw, hon a ddaliesit * 1.342 yn tori pri∣odas, ac y ‡ 1.343 dodesont hi yn y cenol, ac a ðywesont wrthaw, Athro, y wreic hon a ddaliwyt yn tori priodas, ys ar y weithred. A' Moysen yn y Dde∣ddyf a' orchymynawdd i ni, bot llapyddiaw y cy∣fryw 'rei: a' pha beth * 1.344 a ddywedy di? A' hyn a ddy∣wedent y'w ‡ 1.345 demto ef, val y * 1.346 cahent devnydd, y gyhuðaw ef, A'r Iesu a ‡ 1.347 grymoð i lawr,‡ 1.348 ac ai vys a scrivenawð ar y ddaiar. A' thra oeddent yn pa∣ran ymofyn ac ef, yr ymderchawð ef, ac y dyvawt wrthynt, Yr vn o hanoch ys id yn ddipechot, tav∣led y maen cyntaf atei. A' thrachefyn y crymawð ef, ac ydd escryvenawdd ar y ðaiar. A' phan glyw∣sant hyny, can ei cydwybot yhunain yn ei cyhaðaw, yr aethant allan bop vn ac vn, gan ddechrae o'r ei hynaf yd yr ei diwethaf: a'r Iesu a adawyt ‡ 1.349 yn vnic, a'r wreic yn sefyll yn y cenol. Gwedy i'r Iesu * 1.350 ymdderchafel, ac eb iddo weled nep, namyn

y wreic, ef a dyvawt wrthei, Ha-wreic, p'le mae dy gyhuddwyr? a varnawð nep di yn euawc? Hithe a ddyvawt, Na ddo nep, Arglwydd. A'r Iesu a ddyvawt, Ac nyth varna vine di yn euawc: * 1.351 cerða ac na phecha mwyach.

Yno drachefn y dyvawd yr Iesu wrthynt, can ddywedyt, Mivi yw * 1.352 goleuni y byt: yr vn a'm dilyno vi, ny rodia yn y tywyllwch, eithyr e gaiff 'oleuni y ‡ 1.353 bywyt. Yno y dywedent y Pharisaieit wrthaw, Ti a destoliaethy o hanat ty vn: nyd * 1.354 gwir yw dy destoliaeth di. Yr Iesu a atepawdd ac a ddyvawt wrthynt, ‡ 1.355 Cy testolaethwyf o ha∣no vyhun, y mae vy-testoliaeth i yn gywir: can ys-gwn o b'le y daethym, ac y b'le ydd af: a' chwi ny wyddoch o b'le y daethym' nac y b'le ydd af. Chwichchvvi a vernwch * 1.356 erwydd y cnawd: mivi ny varnaf nebun. Ac ‡ 1.357 a's mi a varn, y varn veu∣vi ysy gywir: can nad wyf yn vnic, eithyr mi a'r Tat, yr vn a'm danvonawdd. A' hefyt e scrivenit yn * 1.358 y Ddeddyf yddoch, bot testolaeth dau ddynion yn gywir. Mi yw 'r vn a destolaethaf am dana vy vn, a'r Tat a'm danvonawdd i, a destiolaetha a'm danaf i. Yno y dywedesont wrthaw, P'le y mae dy Dat? Atepawdd yr Iesu, Ac ny 'm adwa∣enoch vi, na'm Tat. Pe's adwenesech vi, ys adwa∣waenesoch vy-Tat hefyt. Y geiriae hyn a ‡ 1.359 lava∣rawdd yr Iesu yn y tresor * 1.360 va, ac ef yn ei dyscu yn y Templ, ac ‡ 1.361 nyd ymavlodd neb yndo: can na ddaethei eto y awr ef. Yno y dyvawd yr Iesu drachefyn wrthynt, Mivi af ymaith, a' chvvi a'm caisiwch, ac a vyddwch veirw yn eich pechodae.

Lle ydd vi, ny ellw-chwi ddyvot. Yno y dywedent yr Iuddaion, A * 1.362 ladd ef y hun: can iddo ddywe∣dyt, Lle ydd a vi, ny ellw-chwi ddyvot? Yno y dyvawt ef wrthynt. Chwichvvi 'sy o ddisod: mivi 'sy o ddvchod: chwichvvi 'sy o'r byt hwn: mivi nyd yw o'r byt hwn. Am hynny y dywedais wrthych, Y byddwch veirw yn eich pechotae: can ys a ddi∣eithyr ywch gredu, mai mivi yw ef, chvvi vyddwch veirw yn eich pechotae. Yno y dywedesont vvy wr∣thaw, Pwy yw ti? A'r Iesu a ddyvawt wrthynt, Sef ‡ 1.363 y peth a ddywedeis wrthych o'r dechreuat. Y mae genyf lawer o bethe y'w dywedyt, ac y'vv barnu * 1.364 am danoch: eithr yr vn a'm danvonawð i, 'sy gywir, a'r pethae a glywais ganthaw, yr ei hyn a adroddaf i'r byt. Ny ‡ 1.365 ddyellesont vvy mai am y Tat y * 1.366 llavarei ef wrthynt. Yno y dyvawd yr Iesu wrthynt, Gwedy y derchavoch ‡ 1.367 Vap y dyn, yno y gwybyddwch mai mivi yw ef, ac nad wyf' yn gwneuthur dim o hano vy vn, eithyr mal im dyscawdd y Tat, velly ydd wyf yn * 1.368 llavaru y pethe hyn. Can ys yr vn am danvonawdd i, ysy 'gyd a mi: ny adawdd y Tat vi yn vnic, can ys i mi wneuthur ‡ 1.369 bop amsery pethae sy * 1.370 dda gan∣tho ef. Ac ef yn ‡ 1.371 llavaru y pethae hyn, llaweroedd a gredesont yntaw. Yno y dyvawt yr Iesu wrth yr Iuddaeon yr ei a credesont * 1.372 ynthaw. A's chwi a arhoswch yn y gair meuvi, yn wir discipulon i mi * 1.373 ytych, ac a wybyddwch y gwirionedd, a'r gwiriouedd ach ‡ 1.374 ryddha. Atepesont y ddaw, * 1.375 Had Abraham ydym ni, ac ny ‡ 1.376 wasanaethesam ni neb erioed: paam y dywedy di, Eich gwneir

chvvi yn vvyr rhyddion? Atepawdd yr Iesu yðynt Yn wir, yn wir y dywedaf y-chwi, Mai pwy py nac a wna bechot, ys y was i'r pechat. A'r gwas nyd * 1.377 aros yn y tuy yn dragyvyth: and y Mapa aros yn tragyvyth. A's y Map gā hyny ach rhyð∣ha chwi, rhyddion yn ddilys vyddwch. Mi wn mai had Abraham ydych, eithyr yð ych yn caisiaw vy lladd i, can nad ‡ 1.378 oes lle ir gair meuvi ynochwi. Mivi a * 1.379 lafaraf yr hyn a welais y gyd a'm tati: a' chwitheu a wnewch yr hyn a welsoch y gyd a'ch tat chwi. Atepesont a' dywedesont wrthaw, Ein tat ni yw Abraham. Yr Iesu a ddyvawt wrthynt, Pe plant i Abraham vyddech, chvvi gwnaech wei∣thredoedd Abraham. Ac ynawr y ceisiwch vyllað i, gwr a ddyvawt i chwi 'r gwirionedd, yr hyn a glywais y gan Dduw: hyn ny wnaeth Abrahā. Chwi 'sy yn gwneuthu'r gweithredoedd ych tat chwi. Yno y dywedesont wrthaw, Ny 'anet ni o ‡ 1.380 'odnep: y ni y mae vn tat, 'sef Duw. Am hyny y dyvawt yr Iesu wrthynt, Pe Duw vyddei eich Tat, yno y carech vi: can ys mi a * 1.381 ddeilliais, ac a ddeuthym o ‡ 1.382 ywrth Dduw, ac ny's daethym o ha∣no vyhun, eithyr ef a'm danvonawdd i. Paam nad ych yn dyally yr y madrodd hyn meuvi? sef am na ellwcharos * 1.383 clywet y geiriae meuvi. Chwichvvi ‡ 1.384 y sydd o'ch tad y diavol, a' chwantae eich tad a wnewch.* 1.385 Ef e vu ‡ 1.386 laddwr dyn or dechreuat, ac nyd arosawdd yn y gwirionedd: can nad oes gwi∣rionedd yndaw. Pa bryd bynac y dywait ef * 1.387 cel∣lwydd ‡ 1.388 o hanaw ehuny dyweit: can ys celwy∣ddoc yw, * 1.389 a 'r tad iddo. A' Chvvithe can i mi ddy∣wedyt

y gwirionedd ywch', ny 'm credwch.

¶Pwy 'n hanoch a * 1.390 hona pechat arnaf?* 1.391 ac a's ytwyf yn dywedyt y gwir, pa am na chredwch vi? Y nep sydd o Dduw, a wrendy 'airiae Duw: am hynn ny wrandewch chwi, can nad yw-chwi o Dduw. Yno yr atepawdd yr Iuddaeon ac y dywe∣dent, wrtho, Pa nad da ‡ 1.392 y dywedwn mae Sa∣mareit wyt, a' bot cythraul genyt? yr Iesu a ate∣pawdd, Nid oes cythrael cenyf, eithyr ydd wyf yn anrydðdy * 1.393 vy-tad, a' chwi am dianrydeðesoch i. Ac nid wyfi yn ceisiaw vygogoniant vyhun: y mae a ei cais ac a varn. Yn wir, yn wir y dywedaf wrthych, a's caidw nep vy-gair i, ny wyl ef byth angae. Yno y dyvod yr Inddeon wrthaw, Yr awr∣hon y gwyddam vot cythrael genyt. Abraham a vn varw, a'r Prophwyti, a' thi a ddywedy. A chaidw vn vy-gair i, ny ‡ 1.394 phrawf ef vyth angae. A wyti vwy na'n tad Abrahā, yr hwn a vu varw? a'r Prophwyti a vuant vairw: pwy ddwyt yn dy wneythyr dy hunan? Yr Iesu a atepawdd, A's mi a'm ‡ 1.395 gogoneddaf vyhun,* 1.396 vy-gogoniant nyd yw ddim: vy-Tad yw'r hwnn am gogonedda vi, yr hwn a ddywedw chwi, vot yn Dduw y chwy. Ac nyd adnabuoch chwi ef: anid mi y adwaen ef, ac a dywedwn nyd adwaenwn, mi vyddwn gel∣wyddoc val chwithae: eithyr mi y adwaen ef, ac wyf yn cadw ei 'air. Abraham eich tad a vu lawen-iawn ganthaw weled vy-dydd i, ac ef ei gweles, ac a lawenechawdd. Yno y dyvot yr Iuddaeon wrthaw. Nyd wyt eto ddec blwydd a da'ugain oed, ac a weles ti Abraham? Yr Iesu a

ddyvot wrthynt, Yn wir, yn wir y dywedaf wrth∣ych, cyn bot Abraham, ydd yw vi. Yno y cymere∣sont wy geric, y'w davly ataw, a'r Iesu a ym guddiawdd, ac aeth allan o'r Templ.

❧Pen. ix

Am yr vn a anet yn ddall. Coffess y mabddall. I ba ryw ddaillion y dyry Christ yddynt welet.

AR Iesu yn myned heibio, ef a ganvn ddyn dall * 1.397 o y 'enedigaeth. A' go∣fyn iddaw o ei ddiscipulon, gan ddy∣wedyt, ‡ 1.398 Athro, pwy'n a bechawð, ai hwn ai * 1.399 rieni, pan enit ef yn ddall? Atep o'r Iesu, ac ny pechawdd hwn, na ei rie∣ni, eithyr er bod ‡ 1.400 dangos gweithredoedd Duw arno ef. * 1.401 Raid i mi weithiaw gweithredoedd yr hwn a'm danvonawdd i, tra vo hi yn ddydd; y mae'r nos yn dyvot pryd na aill neb weithiaw. Tra vyddwyf yn y byt, goleuni wyf i'r byt. Pan ddywedodd ef val hyn, y poyrodd ef ar y ðaiar, ac y gwnaeth ef ‡ 1.402 briðgyst o'r * 1.403 poer, ac a irawð y prið∣gyst ar lygaid y dall, ac a ðyvot wrthaw, ‡ 1.404 Cerdda, ymolch yn y llyn Siloam ('sef a ddeonglir yn An∣vonedic.) Ef aeth ymaith gan hyny, ac a ymol∣chawdd ac a ddaeth drachefn * 1.405 yn gweled. Yno 'r cymydogion a'r ei y gwelsent ef ‡ 1.406 or blaen pan vysei ef yn ddall, a ddywedesont, A nyd hwn yw'r vn a eisteddei ac a gardotei? R'ei a ddywedent, * 1.407 Ys hwn yw ef: ereill y ddywedynt, Y mae yn

‡ 1.408 gyffelyp iddaw. Yntef a ddyvawt, Mivi yw ef. Can hyny y dywedent wrthaw. Py weð ynte ydd agorwyt dylygait? Ef a atepawdd, ac a ddyvot, * 1.409 Yr dvn a elwir Iesu, a wnaeth ‡ 1.410 gistbridd, ac a irawdd vy llygait, ac a ddyvawt wrthyf. Cerdda y lyn Siloam, ac ymolch. Ac y aethym ac a ymol∣thais, ac a * 1.411 gefais vy-golwc. Yno y dywedesont wrthaw, P'le mae ef? Ef a ddyuot, Ny wn i.

VVy dducsont at y Pharisaieit hwnvv y vesei ‡ 1.412 gynt yn ddall. A'r dydd Sabbath ydoedd hi, pan wnaethoeddoedd yr Iesu y * 1.413 priddgist, ac ydd a go∣roedd y lygait ef. Yno trachefyn yr ymofynnei 'r Pharisaieit hefyt ac ef, pa vodd y ‡ 1.414 cawsei ef ei * 1.415 olwc. Ac ef a ddyvawt wrthynt. Ef a ddodes briddgist ar vy llygaid, ac mi a ymolcheis, a' mi gwelaf. Yno y dywedynt yr ei or Pharisaieit, Nid hanyw'r dyn hwn ‡ 1.416 o Dduw, can na chaidw ef y dydd Sabbath. Ereill a ddywedynt, Pa vodd y gaill * 1.417 dyn ac ef yn pechaturus, wneythu'r cyfryw wyrthiae? Ac ydd oedd ‡ 1.418 ancydvot * 1.419 yn y plith wy. Yno y dywedent wrth y dall drachefyn, Py beth a ddywedy di am danaw ef, can iddaw agori dy lygait? Ac ef a ddyvawt, Mai Prophwyt yw ef. Yno ny chredawdd yr Iuddaeon am danaw (y vot ef yn ddall, a 'chael ei 'olwc nes yddynt 'alw am ‡ 1.420 rieni yr vn a gawsei ei 'olwc. A' govynesont y ðynt gan ðywedyt, A-y hwn yw ych map chwi, yr vn * 1.421 a ðywedw-chwi ‡ 1.422 ddaruot y eni yn ddall? Pa wedd gan hyny y gwyl ef * 1.423 yr awrhon? Atep oei rieni ef yddynt, a' dywedyt, Ys gwyðam may hwn ytyw ein map ni, a' ei eni yn ddall: and trwy pa

vodd y gwyl ef yr awrhon, ny's gwyddam: * 1.424 ai pwy 'n a agorawdd y lygait ef, ny's gwyddam ni: y mae ef o oedran: govynnwth yddaw: ef a ‡ 1.425 etyp drostaw ehun. Y geiriae hyn a ddyvawt y rieni ef, can yddynt vot yn ofni yr Iuddaion: o bleid e dda∣roedd ir Iuddaeon ‡ 1.426 ddarparu eisioes a's coffessei nebun mai efe ytoedd y Christ, bot * 1.427 y escommuno ef allan or Synagog. Am hynny y dywedesei y rieni ef, Y mae ef o oedran: gofynnwch yddaw. Yno ‡ 1.428 eilwaith y galwesont ar y dyn a vesei yn ddall, ac wy ddywedesont wrthaw, Dyro 'ogoniant y Dduw: cans gwyddam ni vot y dyn hwn yn pecha∣tur. Yno ydd atepawdd ef ac y dyvawt, A ytyw ef yn pechatur anyd yvv, ny's gwn i: vn peth awn i, vy-bot i yn ddall, ac yrowon * 1.429 yn gwelet. Yno y dywedesont wrthaw drachefyn, Pa beth a wna∣eth e y-ty? ‡ 1.430 pa vodd ydd agoroedd ef dy lygait? Ef atepawdd yddwynt, Dywedas y-chwy * 1.431 eisi∣us, ac ny chlywech: paam yr ewyllyswch ei gly∣wet drachefyn? a ewyllysw-chwi hefyt vot yn ðis∣cipulon iddaw ef? Yno y rhoeson▪ senn yddaw, ac y dywedesont, Bydd di ddiscipul yddo: ydd ym ni yn ddiscipulon i Voysen. Nini a wyddam ymddi∣ddam o Dduw a Moysen: a'r dyn hwn ny wydd∣am o b'le mae ef. Y dyn a atepawdd ac a ddyvawt wrthwynt, Diau vot hyn yn ryvedd, can na wy∣ddo-chwi o b'le * 1.432 y mae ef, ac eto ef a agores vy lly∣gait i. A' gwyddam na ‡ 1.433 chlyw Dew bechaturi∣eit: eithyr a's bydd vn yn aðolwr Duw, ac yn gw∣neythu 'r y wyllys ef, hwn a erglyw ef. * 1.434Er ioed ny chlyspwyt agori o neb lygait ‡ 1.435 vn a'enit ynðall.

* 1.436Pe na bysei y gvvr hwn o Dduw, ny allesei ef w∣neuthu 'r dim. Atepesont, a' dywedesōt wrthaw, Ym-pechotae ith anet ti yn ollawl, ‡ 1.437 a' thi a'n dy∣scy ni? Ac vvy y bwrieson ef allan. Yr Iesu a gly∣pu ddarvot yddynt y vwrw ef allan: a' gwedy y∣ddaw y gahel ef, y dyvawt wrthaw, A yw ti yn credu ym-Mab Duw? Yntef a atepawdd ac a ddyvot, Pwy 'n yw ef, Arglwydd, val y credwyf ynddaw? A'r Iesu a ddyvawt wrthaw, A' thi y gweleist ef, a' hwnw ydyw 'sydd yn * 1.438 ymddiðan athi. Yno y ‡ 1.439 'syganei yntef, Arglwyð, Ydd wyf yn credu. A y aðoli ef a wnaeth. A'r Iesu a ðyvot, I varnv y deuthy-mi ir byd hwn, * 1.440 y'n y bo i'r ei ny welant, gael gwelet: ac ir ei a welant, vot yn ddei∣llion. A'r ei o'r Pharisaieit ar oeð gyd ac ef, a gly∣wsant y petheu hyn, ac a ddywedesont wrthaw, A ydym nine ddeillion hefyt? A'r Iesu a ddyvot, wr∣thynt, Pe deillion vyddech, ny byddei ‡ 1.441 y chwy be∣chot: and yr owrhon y dywedwch, yð ym yn gwe∣let: can hyny y mae eich pechot yn aros.

❧Pen. x

Christ yw'r gwir vugail, a'r drws. Amryw varncu am Christ Ydd ys yn gofyn iddo, ai efe yw Christ. Ei weithredo∣edd yn datcan y vot ef yn Dduw. Bot galw y penawdu∣risit yn dduwiae.* 1.442

YN wir, yn wir y dywedaf y chwi. Hwn nyd a * 1.443y mewn drwy'r drws ir * 1.444gorlan y deveit, anid dringo fforð arall, lleitr ac * 1.445 yspeiliwr yw ef. Ei∣thyr hwn a a y mewn drwy 'r drws,

yw bugail y devait. I hwn yð agor y * 1.446 drysor a'r devait a wrendy ei leferyð, a'ei ðeveit ehun a eilw ‡ 1.447 wrth y h'enw, ac ei dwc allan. A' phan ddanvo∣no ei ddeveit ehun allan, ydd a o ei blaen wy, a'r deueit y canlyn ef: can ys adwaenant y leferydd ef. A'r dyn dieithr ny's canlynant, anid * 1.448ciliaw ‡ 1.449ywrthaw. can ys nad adwaenant leferydd di∣eithreit. Y ‡ 1.450 parabol hwnn a ddyvot yr Iesu wrth∣wynt ac ny ddyallesont wy pa bethae oeð yr hynn ddywedesei ef wrthwynt. Yno y dyvot yr Iesu wrthwynt drachefyn, Yn wir, yn wir y dywedaf wrthych, Mi yw'r drws y deveit. Cynniuer oll a ddeuthant om blaen, llatron ynt ac yspeilwyr: eithyr ny wrandawawdd y deveit ddim hanwy••. Mybi yw'r drws: trywo vi a's aa nep y mewn, e vydd cadwedic, ac ef aa y mewn ac aa allan, ac a gaiff borfa, Y lleitr ny ddaw, an'd i ledrata, ac y ladd, ac y ddinistriaw: myvi a ddeuthym val y caffent * 1.451 vywyt ac er caffael o hanwynt yn ‡ 1.452 ehelaeth.

* 1.453¶Mivi yw 'r bugailda: y bugail da a ryð ei enait dros ei ddevait. Eithyr y gwas-cyfloc a'r hwn nyd yw bugail, ac * 1.454 nyphiae'r deveit, a wyl y blaidd yn dyvot, ac a edy yr deveit, ac a gilia, a'r blaidd ei ysglyfia, ac a darfa 'r deveit. A'r gwas-cyfloc a ‡ 1.455 gilia, can y vot ef yn was-cyfloc, ac eb ovaly am y deveit. Mi yw'r bugail da, ac a adwaen * 1.456y deue∣it meuvi, ac im adwdenir y gan ‡ 1.457y meuvi. Mal yr edwyn y Tat vyvi, velly ydd adwaen i y'r Tat: a' mi a ddodaf vy * 1.458eneit dros vy- deveit. Ac y mae y mi ddefait eraill, yr ei nid ynt or ‡ 1.459 gorlan hon: a'

rhait i mi * 1.460areiliaw yr ei hynny, ac wy a wran∣dawant vy lleferydd: Ac e vydd vn gorlan ac vn bugail.

Am hyny car vy-Tat vivi, can y mi vot yn * 1.461do∣di vy einioes y lavvr, val ey cymerwyf hi drachefyn. Ny ddwc neb hi o ‡ 1.462 ddyarnaf, eithyr mi ai dodaf hi y lavvr, ac mae i mi veðiant y'vv dodi hi ylavvr, ac mae ym' veddiant y'w chymmeryd drachefyn: y gorchymyn hwn a dderbyniais y gan vy-Tad.

Yno * 1.463 y bu ‡ 1.464 amrafael rhwng yr Iuddaeon am yr ymadroddion hyn. A' llawer o hanynt a ddy∣wedent, Y mae cythrael ganthaw, ac mae we∣dy ynuydu: * 1.465 paam y gwrandewch ‡ 1.466 ef. Ereill a ddywedent. Nid yw 'r 'ein 'eiriae vn * 1.467 a chythra el ganthaw: a all y cythrael agori llygait y dailli∣on? Ac ydd oedd hi yn vvyl y ‡ 1.468 Cyssecr yn Cairusa∣lem, a'r gayaf oeð hi. A'r Iesu a rodiei yn y Templ ym-porth * 1.469 Selyf. Yno y daeth yr Iuddaeon oy amgylch ef, ac y dywedesont wrthaw, Pa hyd y ‡ peri i ni * 1.470 bedrusaw? A's ti yw 'r Christ, dyweid i ni yn ‡ 1.471 eglur. Yr Iesu a atepawdd, Dywedais y chwy▪ ac ny chredwch: y gweithredoedd yr yw vi yn gwneythu 'r yn Enw vy-Tat, yr ei hyny a destolaethant am dana vi. Eithyr chwi ny chre∣dwch: can nad ydych o'm deveit, mal y dywedais y chwy. Y deueit mauvi a * 1.472 glywant vy llef i, a' mi y adwaen hwy, ac wy am dilynant i, a' mi a rof yddynt vuchedd tragyvythawl, ac nys cyfergollir wy byth, ac ‡ 1.473 ny's treisia nep wy y maes om llaw i. Vy Tad yr hwn y rhoes vvy y-mi, ys y vwy nag phavvb o••, ac * 1.474ny's gai•• nep y dwynhwy a•• ā o law

vy-Tat. Mivi a'r Tat vn ydym. Yno yr Iudda∣eon drachefyn a * 1.475 godesont ‡ 1.476vain, yw lapyddiaw ef. Yr Iesu a atepawdd ydd-wynt, Llawer o wei∣thredoeð da a ddangoseis ywch' o ywrth vy-Tat: am ba vn o'r gweithredoeð hyn y llapyddiwch vi? Yr Iuðeon a atepesōt iðo, gan ðywedyt, Am wei∣thret da nid ym ith lapyddio, eithyr am gablediga∣eth, * 1.477'sef am y tiyn ðyn, wnethur dy vn yn Dduw. Yr Iesu y atepawdd wy, Anyd yw 'n scrivenedic yn eich Deddyf chvvi, Mi ddywedais, duwiae yt∣ych? A's galwawdd ef wy yn dduwiae ‡ 1.478ar yr ei'n y bu gair Duw vvedy * 1.479 draethu, ac na ellir ‡ 1.480datdod yr Scrypthur-'lan,† 1.481 a ddywedw-chwi am dano yr hwn a sancteiddiawdd y Tat, ac ei danvonawdd ir byt, Ydd wyt yn cablu, o bleit dywedyt o hanof, Map Duw ytwyf? Anyd wyf yn gwneuthur gw∣eithredoedd vy-Tat, na chredwch * 1.482 vi. Ac ad wyf vine yn ei gwneuthur, ‡ 1.483 cyd na chredoch vi, eto credwch y gweithredoedd, val y gwybyddoch ac y cretoch, vot y Tat yno vi, a' mine yndaw ef. Yno drachefyn y ceisiesont y ddalha ef: ac ef a * 1.484 ddian∣goð allan o'u dvvylaw hvvy, ac aeth drachefyn tros Iorddanen, i'r lle y bysei Ioan yn batyddio ‡ 1.485 yn gyntaf, ac a arosawdd yno. A' llawer a * 1.486 ddaeth∣ant ataw, ac a ddywedent ny wnaeth Ioan vn ‡ 1.487 gwyrth: eithyr pop peth oll ar a ddyvawd Ioan am y gvvr hwn, oeddent wir. A' llawer a grede∣sont ynddaw yno.

❧Pen. xj

Christ yn codi Lazarus o varw. Yr Archoffeirieit a'r Phari∣saieit

yn ymgygcori yn y erbyn ef. Caiaphas yn prop∣wyto. Christ yn tynnu o ddiar y ffordd.

AC ydd oedd * 1.488vn yn glaf, a elvvit Lazarus o'r Bethania 'sef tref Mair, a' hi chwaer Martha. (A'r Mair oedd hi yr hon a iroð yr Ar∣glwydd ac ireid gvvyrthfavvr,‡ 1.489 ac a sychawdd y draet ef a' hi gwallt, yr hon oedd ei brawt Lazarus wedy clefychu.) Am hyny yd anvonawdd y chwi∣oredd ef attaw gan ddywedyt, Arglwydd, wely, yr hwn a gery di, 'sy 'n glaf. Pan glybu 'r Iesu, y y dywedawdd, Nyd yw 'r * 1.490 clefyt hwn ‡ 1.491 yd an∣geu, eithyr er gogoniant Duw, mal y gogone∣dder Map Duw * 1.492 trwy hyny.

A'r Iesu a garei Vartha a' ei chwaer, a' Laza∣rus. A' gwedy yddaw glywed y vot ef yn glaf, er hyny ef arosawdd ddau ddydd yn 'oystat yn y lle ydd ydoedd. Yno yn ol hyn, y dywedawdd wrth ei ddiscipulon, Awn i'r Iudaia drachefyn. Y disci∣pulon a ddywedesont wrthaw. * 1.493Athro, ‡ 1.494 yn hwyr y ceisiawdd yr Iuddaeon dy lapyddiaw di, ac a ai di yno drachefyn? Yr Iesu a atebawdd, Anyd oes deuddec awr * 1.495 o ddydd? A's rodia nep y dydd, ny ‡ 1.496 thancwydda ef, can ydd-aw weled goleuni y y byt hwn. Eithr a's rhodia nep y nos, ef a dranc∣wydda, can nad oes goleuni yndaw. Y pethe hyn a ddyvawt ef, ac wedy hyn ysyganei wrthynt, Y mae ein car Lazarus yn * 1.497 hunaw: eithyr yð wyf yn myned yw ‡ 1.498 ddihunaw ef. Yno y dyvawt eu

ðiscipulon, Arglwyð, ad yw ef yn * 1.499 hunaw e vyð ‡ 1.500 holliach. A'r Iesu a ddywedesei am y * 1.501 angae ef: ac wythe a dybiesont mai am gysciat cynthun y dywedesei ef. Yno y dyvawt yr Iesu yddynt yn ‡ 1.502 eglaer, E vu varw Lazarus. A' llawen * 1.503 wyf er ech mwyn chwi, nad oeddwn yno, val y cre∣doch: eithyr awn at-aw. Yno y dyuot Tho∣mas (yr hwn a elwir Didymus) wrth ei * 1.504 gydis∣cipulon, Awn nine hefyt, ‡ 1.505 val y bom veirw gyd ac ef.

Yno y daeth yr Iesu, ac ei cafasefwedy * 1.506 ddody yn y beð ys pedwar diwarnot ‡ 1.507weithian, (A'Be∣thania oedd yn agos i Cairsalem, yn-cylch pemp thec * 1.508stad o y wrthi.) A' llawer o'r Iuddaeon a ddaethesent at Vartha a' Mair ‡ 1.509 yw confforddid hvvy am eu brawd. Yno Martha pan * 1.510gigle hi ddyvot o'r Iesu, aeth y gyvarvot ac ef: a' Mair a eisteddawdd yn tuy yn vvastat. Yno y dyvot Mar∣tha wrth yr Iesu, Arglwydd, pe byesyti yma, ny besei varw vy-brawd. Eithyr yr owrhon y gwn i hefyt, mai pa bethe pynac a erchych ‡ 1.511 i Dduw y dyry Duw y-ty. Yr Iesu a ddyvot wrthei, Egy∣fyt dy vrawt drachefyn. Martha a ddyvot wr∣thaw, Mi wn y cyvyt ef yn y cyvodiadigaeth yn y dydd * 1.512 dywethaf. Yr Iesu a ddyvot wrthei, Mi yw'r cyvodiadigaeth a'r ‡ 1.513 bywyt: yr vn a gred yno vi, * 1.514er y varw, byw vydd. A' phwy pynac'sy vyw ac a gred yn o vi, ny bydd marw byth. A wyt yn credu hyn? Hi ddyweddoð wrthaw, ‡ 1.515Yrwyf, Ar∣glwydd, mi gredaf mai ti yw'r Christ Map Duw, yr hwn oedd ar ddyvot i'r byt.

A' gwedy yddhi ddywedyt hyn, hi aeth ymaith, ac a' alwodd Vair hi chwaer * 1.516 yn ddirgel, gan ddywedyt, E ddaeth ‡ 1.517 y Dysciawdur ac y mae yn galw am danati. A' phan clybu hithe, hi a godes yn ebrwydd, ac a ddaeth ataw ef. O bleit ny dda∣ethei 'r Iesu etwa ir dref, and ydd oedd ef yn y lle y cyfwrddesei Martha ac ef. Yno yr Iuddaeon yr ei oeddent y gyd a hi yn tuy, ac y confforddient hi, pan welesont Vair, a' chvyody o hanei ar ffrwst, a' mynet allan, y dilinesōt hi, gan ðywedyt, Mae hi yn mynet ir * 1.518bedd, y wylaw yno. Yno gwedy dyvot Mair ir lle 'r oedd yr Iesu, a' ei wel∣ed ef, hi a gwympawdd y lawr wrth y draet ef, gan ddywedyt wrthaw, Arglwydd, pe besyt' yma, ny besei varw ve-brawd. Can hynny pan welas yr Iesu hi yn wylaw, a'r Iuðaeon hefyd yn wylaw r'ei ddaethei y gyd ac yhi, ef a ‡ 1.519 griddvanodd yn yr yspryt, ac a * 1.520ymgynnyrfodd, ac a ddyvot, P'le y dodesoch ef? Dywersont wrthaw, Arglwydd, dyred a' gwyl. A'r Iesu a wylawdd. Yna y dy∣vawd yr Iaddaeon, ‡ 1.521 Wely, * 1.522mal yr oedd e yn y garu ef. A'r ei o hanaddynt a ddywedent, Any allesei hwn a agorawð lygeit y dall, ‡ 1.523wneuthur hefyt, val na bysei hwn varw? Yno 'r Iesu drache∣fyn a * 1.524 griddvanodd yntho yhun, ac a ddaeth i'r ‡ 1.525 bedd. * 1.526 A' gogof ydoedd, a' ‡ 1.527 llech a ðodesit arno. Dywedawð yr Iesu, Cymerwch ymaith y * 1.528 llech. Martha chwaer hwn a veisei varw, a ddyvot wr∣thaw, Arglwydd, y mae ef * 1.529weithian yn drewi: can ys e vu varvv er ys pedwar diernot, Yr Iesu a ddyvot, wrthei, Any ddywedais y-ty,‡ 1.530 pe a's cre∣dyt,

y * 1.531gwelyt 'ogoniant Duw? Yno y cymere∣sōt ymaith y llech or lle y dodesit y ‡ 1.532 marw. A'r Ie∣su a dderchafawdd eu * 1.533lygaid ac a ddyvot, Y Tat, ddwy'n diolvvch y-ty, can darvot y-ty vy ‡ 1.534clywet, Mi 'wn y clywyt vi * 1.535 bop amser, eithyr o bleit y popul 'sy yn sefyll o y amgylchyn, y dywedaisym hynn, val y credant, mai tudi am danvonawð. ‡ 1.536 A' gwedy iddo ddywedyt y pethe hyn, ef a lefawdd a llef vchel, Lazarus dyre'd allan. Yno hwn a vesei varw, a ddaeth allan, ‡ 1.537wedy rwymo o traeda' dwylo * 1.538 a rhwymyne, ai wynep a rwymesit a ‡ 1.539nap kyn. Yr Iesu a ddyuot wrthynt, Gellyngwch ef yn rhydd, a' gedwch iddo wyned ymaith.

Yno llawer o'r Iuddaeon, y ðaethent at Vair, ac a welesont y pethe, 'rei wnaethoedd yr Iesu, a gredesont yndo ef. An'd 'rei o hanynt aethant y∣maith at y Pharisaieit,* 1.540 ac a ddywedesont ydd-wynt y pethe a wnaethoedd yr Iesu. Yno y cynu∣llawð yr Archoffeiriait a'r Pharisaieit ‡ 1.541 synneðr, ac ey dywedesōt, Pa beth a wnawn? can ys y mae'r dyn hwn yn gwneythur llawer o wyrthiae. A's gadwn yddo val hyn, pavvp oll a credant ‡ 1.542yndo, ac yddaw y Ruueinwyr ac a * 1.543 gymerant ymaith a' ein lle, a'r genedl hefyt. Yno vn o hanaddynt a elvvit Caiaphas, vn oedd Archoffeiriat y vlwyðyn hono, a' ddyuot wrthwyut, Nyd y-chwi yn dya∣lly dim oll, ac nyd ych yn ystyried ‡ 1.544y llesa i ni, bot marw vn * 1.545 dyn tros y popul ‡ 1.546 ac na chyfergoller yr oll * 1.547 genetl. Hyn a ddyvod ef nyd o hano yhun: eithyr can y vot yn Archoffeiriat y vlwyddyn ho∣no y prophwytawdd ef y byddei 'r Iesu varw itos

y genetl: ac nyd tros y genetl yn vnic, eithr ar vot yddaw gascly hefyt ynghyd yn vn blant Dew yr ei a 'oyscaresit. Yno or dydd hwnw allan y cyd ym∣gygcoresont, yw * 1.548ddienyddu ef. Iesu gan hyny ny rodiawdd mwyach yn ‡ 1.549 gyoeddus ym-plith yr Iuddaeon, eithyr mynet o ddyno y wlat ysydd yn agos i'r diffaithvvch, y ddinas y elwir Ephraim, ac aros yno y gyd au' ddiscipulon.

A'r ‡ 1.550Pasc yr Iuddaeon oedd yn agos, a' llawer o'r wlat aeth y vynydd y Gairusalem o vlaen y Pasc, yr ymlanhay. Yno y ceisiesont vvy 'r Iesu, ac a ddywedent wrth y gylydd, ac wy yn sefyll yn y Templ, Beth a dybywchwi, * 1.551can na ddaw ef ir ‡ 1.552wyl? Ac e roesei 'r Archoffeirieit a'r Pharisaiait hefyt 'orchymyn, a's gwyðiat neb p'le ydd oedd ef a•• ddangos o hanaw, val y gallent y ddalha ef.

❧Pen. xij

Christ yn escuso gweithred Mair. Ewyllys da yr ei tu ac ato ef, a' chynðaredd ereill yn y erbyn ef a'Lazarus. Cōmoy∣nas y * 1.553 groc. Y weddi ef. Atep y Tat. Y varwoleth ef, a' ei ffrwyth. Ef yn annoc i ffyð. Delli yr ei, a' gwendit yr eill.

YNo yr Iesu chwech diernot cyn y Pasc a ddaeth i Bethania, lle yr oeð Lazarus, y vesei varw, 'rhwn a godesei ef* 1.554 o vairw. Wy wnaethēt y-ddaw yno swper, a' Martha o∣edd yn gwasanaethu: a' Lazarus oedd vn or ei a eisteddent i vwyta

y gyd ac ef. Yno y cymerth Mair ‡ 1.555 bunt o irait o * 1.556 spicnard tra gwerthvawr, ac a irawdd draet yr Iesu, ac a sychawdd ei draet ai gwallt, a'r tuy a lanwyt o arogl yr ‡ 1.557 irait. Yno y dyvawt vn oi ddiscipulon, 'sef Iudas Iscariot 'ap Simon, yr hwn oedd ar vedr y vradychu ef, Paam na werthit yr irait hwn er trichant ceinioc, a'u roddi i'r tlodi∣on? Ef a ddywedei hyny, nyd o herwydd y * 1.558 go∣valei ef am y tlodion, anyd am y vot ef yn lleidr, a' bot ‡ 1.559 yr amner ganthaw, ac yn * 1.560 dwyn hyn a ro∣ddit yndo. Yno y dyvot yr Iesu, Gedwch yddh••: erbyn dydd vy-claddedigeth eu cadwodd hi hyn. Can ys y tlodion ‡ 1.561 a gewch * 1.562 bop amser gyd a chwi: a' minefny chewch bop amser. Velly tyr••a ‡ 1.563liosawc o'r Iuddaeon a wybu y vot ef yno: ac vvy ddaethant nyd er mvvyn yr Iesu yn vnic, eithr er mvvyn gwelet Lazarus hefyt, yr vn a godesei ef o vairw. Yno yr ymgygcorawdd yr Archoffeiriat, ar yddyn * 1.564 ddivetha Lazarus hefyt, o bleit bot llawer o'r Iuddaeon er y vwyn ef yn myned y∣maith, ac yn crcdu yn yr Iesu.

Tranoeth tyrfa liosawc rhon a ddaethei erbyn ir 'wyl, pan glywsāt y dauei 'r Iesu i Gaerusalem, a gymeresont geinciae o'r palmwydd, ac aethant ymaith y * 1.565 gyfwrdd ac ef, ac a lefesont, Hosanna, Bendigedic yvv 'r Brenhin yr Israel yr hwn 'sy yn dyvot yn Enw yr Arglwydd. A'r Iesu a gafas ‡ 1.566 asennic, ac a eisteddawdd arnaw, megis y mae yn escrivenedic, Nac ofna, haverch Tsion: nacha dy Vrenhin 's yn dyvot gan eistedd ar * 1.567 ebol asen. Ac ny ðyallei ey ddiscipulon y pethe hyn y ‡ 1.568 waith

gyntaf: eithyr wedy gogoneddu yr Iesu, yno y coftesont vvy, pan yvv bot y pethe hyn yn escrivene∣die * 1.569 o honaw, a' daruot yddynt wneuthur y petheu hyn yddaw ef. Y dyrva gan hyny rhon oedd y gyd ac ef, a destolaethawdd 'alw o hanaw ef Lazarus allan o'r bedd, ac yddo y gody ef o vairw. Am hyn y cyfarvu y ‡ 1.570 dorf hefyt ac ef, can ys clywsent w∣neuthur o hanaw y micacl hwn. A'r Pharisaieit a ddywedesont wrthyn y hunain, A welwch na'd yw yn * 1.571tycio ðim? Nacha 'r byd sy yn myned ar y ol ef.

Ac ydd oedd ryvv Groecwyr yn y plith wy, r' ei ddaethent y vynydd y addoli * 1.572 ar yr 'wyl. Ac wy ddaethant at Philip, yr hwn oeð o Bethsaida yn-Galilaia, ac a ddeisyfesont arnaw, gan ddywe∣dyt, ‡ 1.573 Arglwydd, * 1.574 ni a wyllysem 'weled yr Ie∣su. Philip a ddaeth ac a ðyvot i Andreas: a' thra∣chefyn Andreas a' Philip a ddywedesont i'r Ie∣su. A'r Iesu a atepawdd ydd-wynt, can ddywe∣dyt, Eddaeth yr ‡ 1.575 awr, pan y gogonedir Map y dyn. Yn wir, yn wir y dywedaf y-chwy. * 1.576 A ny syrth y gronyn gwenith ir ddaiar a' marw, ef a a∣ros yn vnic, eithyr a's bydd marw, e ðwc ffrwyth lawer. Hwn a garo eu ‡ 1.577 einioes, ei cyll, a' hwn a gasao ei einioes yn y byt hwn. ei caidw i vywyt tragyvythawl. A's gwasanaetha nep vi, dylynet vi: can ys lle y bwy vi, yno hefyt y bydd vy-gwas: ac a's gwasauaetha neb vi, vy-Tat y anrydeða ef. Yr owrhon y cynhyrfir vy enait: a' pha beth ddywedaf? Y Tat, cadw vi rhac yr awr hon: ei∣thyr o bleit hyn y daethym' i'r awr hon. Y Tat,

gogonedda dy Enw. Yno y daeth llef or nef, gan ddyvvedyt, A'u gogoneddais, ac au gogoneddaf drachefyn. Yno y popul oedd yn gorsefyll, ac yn yn clywet, a ddyvot mai * 1.578 taran ytoedd hi: yr-eill a ddywedent, Angel a ‡ 1.579 lavarawdd wrthaw. Yr Iesu atepoð ac a ðyvot, Ny ðaeth y llef hon o'm pleit i, eithr er ych mwyn chwi. Yr owrhon y mae barn y byt hwn: yr owrhō y tevlir allan tywysoc y byt hwn. A' mi o'm derchefit * 1.580 or ðaiar, a dynnaf bavvp oll atafinef. A' hyn a ðyvot ef, can arwyddo∣cau o ba angae y byðei ef varw. Y popul eu ate∣poð, Nini a glywsam o'r ‡ 1.581 Ddeðyf, yr aros y Christ yn tragyvythol: a' pha voð y dywedy di, vot yn * 1.582ðir derchavel y Map y dyn y vynyð? pwy 'n yw'r Map y dyn hwnw? Yno y dyuot yr Iesu wrthynt, Eto ychydic ‡ 1.583 enhyt y mae'r goleuni y gyd a chwi: rodiwch tra vo y chwy 'oleuni, rac dyvot y tywyll∣wch ar eich gwartha: can ys hvvn a rodia yn y ty∣wyllwch, ny wyr i b'le ydd a. Tra vo'r goleuni y chwy, credwch yn y goleuni, val y boch yn blant i'r goleuni. Y pethe hyn a adroddodd yr Iesu. ac aeth ymaith, ac a ymguddiodd y wrthwynt. A' * 1.584 chyd gwneuthur o hanaw gymeint o wrthiae ‡ 1.585 geyr y bron hwy, eto ny chredent vvy yndo. Mal y cyflawnit ymadrodd Esaias y Prophwyt, yr hwn a ddyvot ef, Arglwydd pwy a gredawdd * 1.586y 'n ymadrodd ni? ac y bwy'n ‡ 1.587datguddiwyt braich yr Arglwydd? Am hyny ny allent vvy gredu, can i Esaias ddywedyt drachefyn, Ef a ddallawdd y llygait wy, ac a galedawdd ei calonae, val na w••∣lent a ei llygait, ac na ðyallent a ei calonae, ac ym∣chwelyt

vvy, ac y mi y iachau hwy. Y pethae hyn a ddyvot Esaias pan welawdd y 'ogoniant ef, ac yr ymadroddawdd * 1.588 am danaw. Er hyny ‡ 1.589 ac o'r pennadurieit llawer a gredesont yndaw: eithyr * 1.590o bleit y Pharisaieit, ny's ‡ 1.591 cyffessesont vvy ef, rac eu * 1.592 rhoi allan o'r Synagog. Can ys-carent voliant dynion yn vwy na moliant Duw. A'r Ie∣su a lefawdd, ac a ddyvot, a gred yno vi, ny chred yno vi, eithyr yn hwn am danvonawdd i. A'm gweli, a wel hwn am danvonawdd i, Mi a ðeu∣thym yn 'oleuni i'r byt, val y bo y bwy bynac a gred yn o vi, nad aroso yn y tywylwch. Ac a's clyw neb vy-geiriae, ac * 1.593 ny chred, mi ny's barna ef: can na ddaethym' ‡ 1.594 i varnu 'r byt, eithyr y * 1.595 ia∣chau 'r byt. A'm gwrthoto i, ac nyd erbynio vy-ge∣iriae, y mae iddo vn a ei barn: y gair y adroddeis i, hwnw y barn ef yn y dydd dyweðaf. Can ys mi nyd ymadroddeis o hanaf vyhun: eithyr y Tat yr hwn am danvonawdd i, efe a roes i mi 'orchymyn pa beth ddywedwn, a' pha beth a ymadroddwn. A' mi wn vot y 'orchymyn ef yn vywyt tragyvyth ol: y pethe gan hyny 'r wy vi yn ei ymadrodd, a yma∣droddaf megis ac y dyweddawdd y Tat * 1.596 y-my.

❧Pen. xiij

Christ yn golchi traet y discipulon. Can y h'annoc y vvylltot a' chariat. Ef yn dywedyt yddynt am Iudas vradwr. Ac yn gorchymyn yddyn yn ddyfri garu eu gylydd. Ef yn rhybuddio ymblaen am ymwad Petr.

YNo * 1.597 cyn no gwyly Pasc, a'r Iesu yn gwybot ddyvot y awr ef, y ‡ 1.598y∣madw o'r byt hwn at y Tat, can iddo garu * 1.599 yr eiddaw yr ei oedd∣ent yn y byt, yd y dywedd y ca∣roð ef hwy. A' gwedy darvot swp∣er (ac yr owon dodi o ddiavol yn∣calon Iudas Iscariot, ap Simon, y vradrychu ef) yr Iesu yn gwybot roddy o'r Tat yddaw bop peth oll yn y ddwylo, ay vot ef wedy dyvot ywrth Dduw ac yn myned at Dduw, cyvodi o honaw y ar swper, a' ‡ 1.600 rhoi heibio ei ðillat vchaf, a' chymeryd ‡ 1.601 llieinyn, ac ymwregysu. Gwedy hyny, ef a dy∣wallodd ddwfr * 1.602 ir cawc, ac a ddechreuawdd 'olchy traet y discipulon, a'ydysychu a'r llienyn, ar hvvn y gwregysit ef. Yno y daeth ef at Simon Petr, yr hwn a ddyuot wrthaw, Arglwydd, ai ti a ylch vy traet i? Yr Iesu a atepodd ac a ddyvot wrthaw, Yr hyn a wna vi, ny wyddos ti yr owrhon: eithyr ti ei gwybyddy ‡ 1.603 gwedy hyn. Petr a ddyvot wr∣thaw, Ny chei 'olchy vo-traet i byth. Yr Iesu ei atepoð, A nyth 'olchaf di, ny chai ddim ran y gyd a mi. Simon Petr a ddyvot wrthaw, Arglwydd, nyd vy-traet yn vnic, amyn hefyd y dwylo a'r pen. Yr Iesu a ddyvot wrthaw, Hwn a 'olchwyt, nyd oes * 1.604 eisie arno anyd golchy ei draet, eithyr ymae yn 'lan ‡ 1.605oll: a' chwithe ydych yn 'lan, eithyr nyd pavvp oll. Can ys ef a wyddiat pwy y brady∣chei ef: am hyny y dywedawdd, Nyd ydych yn 'lan bavvp oll.

Velly gwedy iddo olchy eu traet, a' chymeryt ei

ddillat, ac eistedd o honavv y lawr drachefyn, y dy∣vot wrthynt, A wyddoch pa beth a wneuthym 'y-chwy? Chwi am gelwch yn Athro. ac yn, Arglwyð ‡ 1.606ac iawn y dywedwch: can ys velly 'r wyf. A's mi * 1.607yntef ac yn Arglwydd, ac yn Athro yvvch, a 'olchais eich traet, chwy chvvi hefyt a ðylech'olchy traet y gylydd. Can ys roesym esempl y chwy, ar wneuthur o hano chwi, megis ac y gwnaethy-mi ychwi. Yn wir, yn wir y dywedaf y-chwi, Nyd yw 'r gwas yn vwy na'u Arglwyð, na'r * 1.608 cenadwr yn vwy na'r hwn a ei danvonawð ef. A's gwyddo∣chvvi y pethe hyn, ‡ 1.609 gwynvydedic ydych, a's gwne∣wch hwy.

Nyd wyf yn dywedyt am danoch ‡ 1.610 bawp, mivi awn pw'r ei a * 1.611ddetholeis i: eithyr bot hyn er cy∣flawny 'r Scripthur 'lan, 'sef Hwn 'sy yn bwyta bara gyd a mi, a godes eu sawdl yn v'erbyn i. ‡ 1.612 O hyn allan y dywedaf ychwy cyn na eu ddyvot, val gwedy y del, y credoch * 1.613mai mivi yw ef. Yn wir, yn wir y dywedaf y-chwi, A's anvonafi nebun, hwn y derbyn ef, a'm derbyn i, a' hwn a'm der∣byn i, a dderbyn yr vn am danvonawdd i. Gwedy dywedyt o'r Iesu y pethe hynn, ef gynnyrfit yn yr Yspryt, ac a testolaethawdd, ac a ddyvot, Yn wir yn wir y dywedaf y chwy, mai vn o hanoch am bradycha i. Yno 'r discipulon a edrychesont ar y gylydd, gan ‡ 1.614 betrusaw am ba vn y dywedesei ef. Yno yð oeð vn o ei ddiscipulon yr hwn a * 1.615ogwy∣ddei ar ‡ 1.616vonwes yr Iesu, yr hwn a garei 'r Iesu. Ar hwn gan hyny yr amneidiawð Simon Petr, i ym••fyn o hanaw pwy'n oedd yr hwn y dywedesei

ef am danaw. Ac yntef yn gogwyddo ar vonwes yr Iesu, a ddyvot wrthaw, Arglwydd, pwy 'n yw ef? Yr Iesu atepawdd, Hwnw yw ef, yr vn y y rhoddwy vi iddo * 1.617 dameit wedy 'r ‡ 1.618 i mi ei enlly∣nu: ac ef a * 1.619 enllynawdd dameit, ac eu rhoes i Iudas Iscariot, 'ap Simon. A' gwedy 'r tameit, yr aeth Satan ymevvn ynthaw. Yno y dyuot yr Iesu wrthaw, Awnelych, gwna ‡ 1.620 yn ebrwydd. Ac ny wyddiat neb o hanwynt y oedd yn eistedd i vvvyta, am ba beth y dywedesei hyny wrthaw. Cā ys rei a dybient am vot * 1.621 yr amner gan Iudas, y dywedesei 'r Iesu wrthaw, Pryn y pethe 'sy ‡ 1.622 ar∣nom eisieu erbyn yr wyl: neu yddo roi peth ir tlo∣dion. Yno * 1.623 cy cyntet yd erbyniawdd ef y tameit, ef aeth yn y man ‡ 1.624 y maes, a'r nos oedd hi.

A gwedy y vynet ef y maes, y dyvot yr Iesu. Yr owrhon y gogoneddwyt y Map y dyn, a' Duw a 'ogoneddwyt ynddaw. A's Duw a 'ogoneddwyt ynddaw, Duw hefyt y gogonedda ef ynddaw e∣hun, ac yn ebrwydd y gogonedda ef, yntef. Ha * 1.625 blantynot, eto enhyt bacb ydd wyf gyd a chwi: chvvi am caisiwch,‡ 1.626 ac mal y dywedais wrth yr Iu∣ddaeon, I b'le ydd a vi, chwychvvi ny aill ddyvot: hefyt i chwi y dywedaf yr awrhon, Gorchymyn ne wydd 'wyf yn roi ychwy, ar garu o hanoch y gy∣lydd: mal y cerais i chwy chvvi, a'r y chwy garu garu bavvb y gylydd * 1.627Wrth hyn y gwybydd pawp eich bot yn ddiscipulon i mi, a's cerwch bavvb y gy∣lydd. Simon Petr a ddyvot wrthaw, Arglwydd, I b'le ydd at d^l? Yr Iesu ei atepawdd, ‡ 1.628 I b'le ydd a vi, ny elly di vy-canlyn yr owrhon: eithyr

canlyny vi ‡ 1.629gwedy. Petr a ðyvot wrthaw, Argl∣wydd, paam na allaf dy ganlyn yr owrhon? vy einioes a ddodaf ymaith * 1.630 drosot'. Yr Iesu ei ate∣pawdd, A ddodi ymaithdy einioes droso vi? Yn wir yn wir y dywedaf y ti, Ny chan y ceilioc, nes yti vy-gwadu deir-gwaith.

❧Pen. xiiij

Ef yn arfu ei ddiscipulō a dyddanwch yn erbyn trallot. Ef yn escen ir nefoedd y paratoi lle i ni. Y ffordd, y gwirioned a'r bywyt. Y Tat a' Christ yr vn. Pa wedd y dylem we∣ddiaw. Yr * 1.631addaw ir sawl a gatwant y 'air ef.

AC ef a ddyvot wrth ei ddiscipulon,* 1.632 Na * 1.633thrwblereich calon: ydd ych yn credy yn-Duw, credwch yno vi hefyt. Yn-tuy vy-Tat y mae llawer o drigvae a' pheamgen, ys dywedyswn ychwy. Mi af i ‡ 1.634 baratoi lle y chwy. A' * 1.635 gwedy ydd elwyf i baratoi lle ychwy, mi a ddauaf drachefyn, ac a'ch cymeraf ataf vyhun, mal yn y lle ydd wy vi, y bo chwi hefyt. Ac i b'le ydd a vi, y gwyddoch, a'r fforð a wyddoch. Thomas a ðyvot wrthaw, Arglwyð, ny wyddam i b'le yð ai: a * 1.636ph'wedd y gallom wy∣bot y ffordd,? Yr Iesu a ðyvot wrthaw, ‡ 1.637 Mi yw'r ffordd, a'r gwirionedd, a'r ‡ 1.638 bywyt. Ny ddaw nep at y Tat, anyd trywo vi. Pe'd adnabyddesech vi, vy-Tat a adnebyddesech hefyt: ac o hynn allan ydd adwaenoch ef, ac ei gwelsoch: Philip a ðyvot wrthaw, Arglwyð, dangos i ny dy Tat, a' * 1.639 digon

genym. Yr Iesu a ddyvot wrthaw, Bum gyd a chwi gyhyt o amser, ac nyd adnabuost vi, Philip? yrhwn a'm gwelawdd i, a welawdd vy-Tat: a' pha wedd y dywedy di ‡ 1.640 dangos i ni d-y Tat? A ny chredy, vy-bot i yn y Tat, a' bot y Tat yno vi? Y gairiae ydd wyf yn ey * 1.641 dywedyt wrthych, nid o hanof vyhun ydd wyf yn ey dywedyt: eithyr y Tat yr hwn ys y yn trigio ynof, efa wna y gweithre∣doedd. Credwch vi, * 1.642 pan yw i mi vot yn y Tat, a'r Tat yno vi: ‡ 1.643 ac anyd e, er mwyn y gweithre∣doedd, credwch vi. Yn wir, yn wir y dywedaf wrthych, hwn a cred yno vi, y gweithredeð a wna vi, a wnaiff yntef hefyt, a'r ei mwy na'rhein a wnaiff: can ys at vy-Tat ydd a vi. A' pheth bynac a * 1.644archoch yn vy Enw, hynny a wnaf, yny 'ogo∣nedder y Tat yn y Map. A'd erchwch ddim yn vy Enw, mi ei gwnaf.

* 1.645 * 1.646A cherwch vi, cedwch vy-gorchmyniō, a' myvy a weðiaf ar y Tat, ac e ryð y chwy ‡ 1.647 ddiðanwr a∣rall, mal ydd aros ef y gyd a chwi yn tragyvyth, ys ef Yspryt y gwirionedd, yr hwn ny ddychon y byt ei ðerbyn, cā na wyl y byt ef, ac na'd edwyn: a' chvvi chwi y adwaenoch ef: can y vot ef yn trigo gyd a chwi, ac y-noch y byð. Ny's gadawaf chwi yn ymddivaid: anid mi a ddauaf atoch. Eto * 1.648y∣chydic enhyd, a'r byt ni'm gwyl mwyach, a' chwi a'm gwelwch, can ys byw vyvy, byw vyddwch chwithe hefyt, Y diernot hwnw y gwybyddwch vy-bot i yn vy-Tat, a' chwi yno vi, a myvi yno∣chwi. Y neb ys ydd a'm gorchymyneu gantho, ac y ew cadw, ef yw'r hwn a'm car i: a' hwn a'm car

i, a gerir gan ve-Tat: a' mi y caraf ef, ac a ym∣ddangosaf yddaw. Iudas a ddyvot wrthaw (nyd yr vn Iscariot) Arglwydd, pa beth yw'r achos yr ymddangosy i ni, ac nyd i'r byt? Yr Iesu ate∣pawdd, ac a ddyvot wrthaw, A's car nep myvi, ef a gaidw vy-gair, a'm Tat y car ef, a' ni ddauwn ataw, ac a drigwn gyd ac ef. Y nep ni'm car, ny chaidw vy-geiriae, a'r gair yr hwn a glywch, nid yw veu, anid gair y Tat yr hwn am anvones. Y pe∣thae hynn a ddywedais wrthych, a mi gyd a chwi yn aros. Eithyr y Diddanwr, ys ef yw yr Yspryt glan, yr hwn a ddenvyn y Tat yn vy Enw, efe a a ddysc ychwy ‡ 1.649 yr oll pethae, ac a ddwc ar gof y chwy * 1.650 yr oll pethae, a'r a ðywedeis y-chwy. ‡ 1.651 Tā∣gneddyf a 'adawaf * 1.652 gyd a chwi: vy-tangneddyf a roddaf ychwi: nyd mal y rhydd y byt, y rhodda vi ychwi. Na chynuyrfer eich calon, ac nac ofner. Ys clywsoch moð y dywedais wrthych, Af ymaith, a' danaf atoch. * 1.653 Pe carech vi, ys llawenechech,‡ 1.654 can i mi ddywedyt, Af at y Tat: can ys mwy yw vy-Tat no myvi. Ac yr awrhon dywedais y chwi, cyn ei ddyvot, mal pan ddelo, y peth y credoch'. Yn ol hyn ny ddywedaf ny-mawr o pethae wrthych: can ys ‡ 1.655 tywysawc y byt hwn 'sy yn dyvot, ac nid oes iddo ddim yno vi. Anid hyn sydd er gwybot or byt, y caraf vy-Tat: a' megis i gorchymynawð y Tat y-my, velly y gwnaf. Codwch, awn ymaith o ddyma.

❧Pen. xv

Y melus ddiddamoch a'r cydgariat rhwng Christ ai aylodeu

‡ 1.656dan ddamer y winwydden. Am ei cyffredin vlinderwch ai hymlit. Swydd yr Yfpryt glan a'r Apostolen.

* 1.657MIvi yw 'r winwydden, a'm Tat ys a * 1.658 lavurwr. Pop caingen ny ddwc ffrwyth ynofi, ef ei tynn y∣maith:‡ 1.659 a' phop vn a ddwc ffrwyth, ef ei carth, mal hi dyco mwy o ffrwyth. Yr awrhon ydd ywch' yn 'lan can y gair, a ðywedais ychwi. Aroswch ynof, a' mi ynoch: megis na all y gain∣gen ddwyn ffrwyth o hanei ehun, a nyd erys yn y winwyddyn, velly nyd 'ellwch chwi, anyd aro∣swch ynof. Mi yw'r winwydden: chwi yw'r can∣genae: y nep a aroso ynof, a mi yndaw, hwnn a ddwc ffrwyth lawer: can ys eb ofi, ny ellwch 'w∣neythy dim. An'd erys vn ynofi, e a* 1.660tavlwyt allan val cangē, ac a‡ 1.661wywa: ac y cesclir wy, ac ei tavlir yn tan, ac ei lloscir. A'd aroswch y nof, ac aros o'm gairiae ynoch, erchwch beth bynac a ewylly∣soch, ac eu gwnair y chwy. Yn hynn y gogoneðir * 1.662vy-Tat, ar y chwi ddwyn ffrwyth lawer, a'ch gwnaethy'r yn ddiscipulon i mi. Mal y carawddy Tat vi, velly y ceraisi chwi: trigwch yn vy-cariat. A's vy-gorchymynion a gedwch, aros a wnewch' yn vy-cariat, megis ac y cedweis i 'orchmyniō vy-Tat, ac ydd arosaf yn y gariat ef. Y pethae hyn a ddywedeis wrthych,‡ 1.663y n yd aroso vy llewenydd ynoch, a' bot eich llawenydd yn gyflawn.

* 1.664Hwn yw'r gorchymyn meuvi, bot y chwi gar•• bavvp eu gylydd, mal y cerais i chwichvvi. Cariat

mwy no ‡ 1.665 hwn nyd oes gan nep, pan* 1.666ddyd nebvn ei‡ 1.667einioes tros ei gereint. Chwychvvi yw vy-cere∣int, a's gwnewch * 1.668 y pethae bynac a orchymynaf ychwy.‡ 1.669Weithian, ny'ch galwaf chvvi yn weisiō, can na wyr y gwas pa beth a wna ei Arglwydd: eithyr gelweis chwi yn gereint: cā ys * 1.670 yr oll bethe ar a glyweis y gan vy-Tat, a wnethum-yn-wy∣vodedic y-chwy. Nyd chwychvvi am ‡ 1.671 detholawdd i, eithyr mivi ach detholais chwi, ac ach * 1.672darpa∣reis chvvi, y vyned o hanoch a' dwyn ffrwy••h, a' bot ich ffrwyth aros, val ba herh bynac a archoch ar y Tat yn vy Enw i, y rhoddo efy-chwi.

¶Y pethae hynn a 'orchymynaf y-chwy,* 1.673 cary o hanoch y gylydd. A's y byt a'ch casaa, gwyddoch gasay o honaw vi cyn na chwi. Pe o'r byt y bysech, y byt a garei yr eiddo: a chan nad ych or byt, eithyr imi ech * 1.674ethol allan or byt, am hynny y casaa'r byt chwi. ‡ 1.675 Coffewch y gair a ddwedais ychwy, Nid mwy gwas na ei Arglwydd. A's erliedesont vi, wy ach erlidiant chwi hefyt: a's vy-gair i a gatwasant, wy gatwant eich gair chwi. Eithyr y pethae hyn oll a wnant y-chwy er mwyn vy Enw i, can nad adnabuant yr hwn am danvonawdd. Pe byswn eb ddyvot, ac eb ymddiddan * 1.676ac wynt, ny byddei arnynt pechat: an'd yr owrhon nid oes yddwynt liw ymescus. Y nep am casaa i, a gasaa vy-Tat hefyt. Pe na's gwnaethwn weithre∣doedd yn y plith wy, yr ei ny's gwnaethei nep arall, ny bysei pechat arnynt: ac yr owrhon y gwelsont, ac a'm casefont ‡ i a'm Tat. Eithr hynn ys ydder cwplay y gair, a ysrivenir yn y Deddyf

wy, Wy am casesont i * 1.677yn rhat. An'd pan ddely ‡ 1.678Dyddanwr, yr hwn a ddanvonwy vi atoch y wrth y Tat, ys ef Yspryt y gwirionedd, yr hwn a * 1.679ddaw y wrth y Tat, hwnw, a testiolaetha ‡ 1.680am danaf, a' chwi destoliaethwch hefyt, can eich bot o'r dechraeat gyd a mi.

❧Pen. xvj

Ef yn y coffan hwy am y * 1.681 groc, ac am eu gwendit yhunain a ddawei. Ac am hyny y mae yn y cofforddio hwy a gadd∣ewit or Yspryt glan. Am ad-ddyvodiat Christ. Am ei‡ 1.682es∣ceniad. Erchi yn Enw Christ, tangneddyf yn-Christ, ac yny byt blinderwch.

Y Pethe hyn a ddywedais y chwy, rat bot ych * 1.683rhwystro chvvi. Hwy ach ‡ 1.684 escommunant chwi: * 1.685 and e ðaw 'r amser, y bydd i pwy pynac ach lladdo, dybiet y vot yn gwneuthu'r gwasanaeth y Dduw. A'r pethe hyn a wnant y chwy, can nad adnabuant y Tat, na mivi. Eithyr y pethe hyn a ddywedais ychwy, val pan ddel yr awr, y ‡ 1.686cofioch, * 1.687ddarvot i mi ddywe∣dyt hyny y-chwy. A'r pethe hyn ny's ddywedais y chwy o'r dechreuat, o bleit vy-bot y gyd a chwi. Ac yr awrhon ydd af ymaith at yr hwn om danvo∣nawdd, ac nyd oes yr vn o hanoch yn ymofyn a mi, I b'le 'rai di▪ Eithyr can i mi ddywedyt y pethe hyn ychwy, y mae eich calonæ yn llawn tristit. Ei∣thyr mi a ddywedaf y chwi 'r gwirionedd, lles yw

ychwy vy myned i ymaith: o bleit a nyd af ymaith, ny ddaw y* 1.688Diddanwr atoch: eithr a's af ymaith, mi ei danvonaf atoch. A' gwedy del ‡ 1.689ef, yntef a * 1.690argywedda y byt ‡ 1.691o bechot, ac o gyfiawnder, ac o varn. O bechot, can na chredant ynof. O gyfi∣awnder, can vy-bot yn myned at vy-Tat, ac ny 'm gwelwch mwyach: O varn, can ys * 1.692tywysoc y byt hwn a varnwyt. Y mae i mi etwa lawer o be∣thae y'w dywedyt wrthych, eithyr ny ellwch ei dwyn yr awrhon.

And pan ðel ef yr hwn yw Yspryt y gwirionedd, ef ach * 1.693 arwein chwi ir oll wirionedd: can ys nyd ymadrodd ef o hanaw ehun, anyd pethe y bynac a glyw ef, a ymadrodd ef, ac a venaic ychwy y pe∣the sy‡ 1.694ar ddyvot. Efe am gogonedda i: can ys o'r meuvi yd erbyn ef, ac ei * 1.695 menaic y chwy. Oll bethe 'sy eiddo y Tat 'sy veuvi: am hynny y dywedais,* 1.696 mai o'r meuvi y cymer ef, ac eu menaic y-chwy. Y chydic enhyd, ac ny'm gwelwch: a' thra chefyn y-chydic enhyd, a' chvvi am gwelwch: can ys myvi a at vy-Tat. Yno y dyvot rei o'r discipulon wrthyn, y gylyð, Beth yw hynn a ddyweit ef wrthym,* 1.697 Y chydic enhyt, ac ny'm gwelwch, a' thrachefyn, y-chydic enhyd, a' chvvi am gwelwch, ac, Can ys mivi a at vy-Tat? Can hyny y dywedesont, Beth yw hyn a ddyweit ef, Ychydic enhyt? ny's gwydd∣am pa beth a ddywet ef. A'r Iesu a wybu y chwe∣nychent ymofyn ac ef, ac a ddyvot wrthynt, Ai ymofyn ydd ych ai gylydd am ddywedyt o ha∣nof hyn, Ychydic enhyt, ac ny'm gwelwch: a thra chefyn, ychydic enhyt, a' chvvi a'm gwelwch? Yn

wir, yn wir ydywedaf wrthych, y bydd y chwi wylo ac * 1.698 alaru, a'r byd a lawenha: a' chwi a dristewch, eithyr eich tristit ‡ 1.699 a ddymchwelir yn llawenydd. Gwraic * 1.700 wrth escor-dyn-bach vydd mewn trystit, can ddyvot y h'awr: eithyr gwedy geni yði 'r dyn-bach, ny chofia hi mwyach o'r‡ 1.701go∣fit, * 1.702 gan lawenydd geni dyn ir byt. A' chwithe gā hyny ydych mewn tristit: eithyr e vydd ym' eich gwelet drachefyn, a'ch calonae a lawenycha, ach llewenydd ny's dwc nep y arnoch.* 1.703 ‡ 1.704 A'r dydd hw¦nw nyd erchwch ddim arnaf. Yn wir, yn wir y dywedaf y chwy, pa bethae bynac a archoch ar vy-Tat yn vy Enw i. ef ei * 1.705 rhydd y ychwy. Yd hynn nyd archesoch ddim yn vy Enwi: erchwch, a' der∣byniwch, val y bo cyflawn eich llawenydd. Y pe∣the hyn a adroddeis wrthych ‡ 1.706 ym-parabolae: and e ddawr amser, pryd nad ymadrodwyf mwyad wrthych ym-parabolae: eithyr menagaf ywch yn eglur am y Tat. Yn dydd hwnw yr erchwch yn vy Enw i, ac nyd wyf yn dywedyt wrthych, y gwe∣ddia vi ar y Tat trosoch. Can ys ef y Tat 'syddith caru, o bleit caru o hanoch vi, a' chredu dyvot o hanof allan ywrth Dduw. Danthym allan ywrth y Tat, a' deuthym ir byt: trachefyn ydd wyf yn gadaw 'r byt, ac yn myned at y Tat: Dywedawð eu ddiscipulon wrthaw, Wele 'r awrhon * 1.707 yr yma∣droddy yn eglur, ac ny ddywedy vn ‡ 1.708parabol. Yr owrhon y gwyddam y gwyddosti bop peth oll, ac * 1.709nyd rait yty ymofyn o ncp athi. Wrth hyn y gwy∣ddam,‡ 1.710 ddyvot o hanot allan ywrth Dduw. Yr Iesu a atepawdd yddynt, A gredwchvvi yr owr∣hon?

Nacha, yr awr yn dyvot, ac 'sy eisioes we∣dydyuot, pan ich goyscerer ‡ 1.711pawp at yr eiddaw, ac im gedwch vi yn vnic: ac nyd wyf yn vnic: can y Tat ys y gyd a mi. Y pethe hyn a * 1.712lavarais wr∣thych, y gaffael o hanoch ynof dangneddyf: yn y byt y ceffwch 'orthrymder, eithr byddwch o ‡ 1.713 con∣fort da: mivi a * 1.714 'orchyvygeis y byt.

❧Pen. xvij

Gweddi Christ ar y Tat, a' throstro yhun a' thros ei Ebestyl a' he••yd tros y sawl oll a dderbyniant y gwirionedd.

Y Pethe hyn a adroddawdd yr Iesu, ac a dderchavawdd ei * 1.715lygait er nef, ac a ddyvot, Y Tat, mae'r awr wedy dyuot: gogonedda dy Vap, megis ac y gallo dy Vap dy 'ogoneddu di. Mal y rhoddeist yddaw veddiant ar bop ‡ 1.716 cnawt, y roddy o hanaw vuchedd dragyvythawl y gyn∣niuer oll ac a roðeist yddaw. A' hon ywr * 1.717vucheð tragyvythawl, 'sef yddyn dy adnabot ti y vot yn vnic wir Dduw, a'rhwn a ddāvoneist Iesu Christ.* 1.718 Mivi ath 'ogoneddais ti ar y ddaiar: cwpleis y gwaith y roddeist ymy yw wneuthur. Ac yr awr∣hon gogonedda vi, tu di Dat, gyd a ‡ 1.719thydy, a'r gogoniant a * 1.720 oedd i mi gydathi o vlaen bot y byt. ‡ 1.721Eglurais dy Enw y ddynion yr ei a roðeist ymi allán or byt: tau di oddent, a' rhoddaist hwy i mi, a' chadwasant dy'air. Yr awrhon y gwyddaut, am yr oll pethae bynac a'r a roddeist i mi, y bot o * 1.722 ha∣no

ti. Can ys rhoesym yddynt y geiriae, a rhoðeist y mi, ac wynt eu derbyniniesont, ac a wybuont yn ddieu ddyuot o hanof y wrthyt, ac a gredesont mai tu am danvonawdd i. Mivi sy yn gweddiaw drostynt: nyd wyf yn gweddiaw tros y byt, eithr tros yr ei a roddeist y-my: can ys tau ydynt. A'r oll vau yyn tau, a'r tau yyn vau, ac im gogoneddit ynddynt. Ac yrowrhon nyd wyfmwyach yn y byt, eithyr bot rhei 'n yn byt, a' mi 'sy yn dyuot atat. Y Tat sanct, cadw hwy yn dy Enw, 'sef yr ei a ro∣ðeist ymy, yn y vont vn, val ydd ym ni. Tra oeðwn gyd ac wynt yn y byt, mi ei cedweis hvvy yn dy Enw: yr ei a roddeist y-my, a gedweis, ac ny cho∣llwyt yr vn o hanynt anyd y map y cyfergoll, er cy∣flawuy 'r Scrythur 'lan. Ac yr awrhon yd af atat, a'r peth•• hyn ydd wyf yn y hadrodd yny byt, val y caffant vyllewenydd yn gyflawnedic ynddynt e∣hunain. Mivi a rois yddynt dy 'air, a'r byt y ca∣faodd hwy, can nad ynt o'r byt, megis ac nad wy vi o'r byt. Nyd weddiaf a'r gymeryt o hanoti hwy allan o'r byt, eithyr ar y ty y cadw hwy y wrth ddrwc. Nyd ynt vvy o'r byt, megis ac nyd yw vinef o'r byt. Sancteiðia hwy ath wirioneð: dy 'air 'sy wirionedd. Megis yd anvoneist vi ir byt, velly yd anvoneis i'n hwy ir byt. Ac er y mwyn hwy yr ym∣sancteiddia vi, megis ac y sancteiddier hwythe he∣vyt trwy 'r gwirionedd. Ny weðiaf tros y'r 'ei hyn yn vnic, eithyr tros y sawl hefyt a'r a gredant y nof vi, trwy y gair hwy, megis y byddant vvy oll yn vn, mal ti, Dat, vvyt yno vi, a' myvi yno ti: sef mal y bont wythe hefyt yn vn ynom', mal y credo

'r byt ddarvot y ti vydanvon i. A'r gogoniant a ro∣ddeist i mi, a rois i ydd wynt, mal y bont vn, me∣is ydd ym ni vn, myvi ynddynt hvvy, a' thi yno vi, y n y vont* 1.723gwbl yn vn, ac y ny wypo 'r byt, mai ti am danvonawdd i, ac y cereist hwy, megis y ce∣raist vi. Y Tad, wyllysu' ddwyf am yr ei a roddeist y-my, y bot wy gyd a mi yn y lle ac ydd yw vi, val y cahant ‡ 1.724 edrych y gogoniant meuvi, yr hwn a roddeist y mi: can ys ceraist vi cyn no bot sailiat y byt. A Dat cyfiawn, y byt hefyt nith adnabu, a' mivi ath adnabuo, a'r ei hyn a adnabuant,* 1.725 mai tudia'm danvonawdd. A' mi ddatcenais yddynt dy Enw, ac eu datcanaf, y n y bo y cariat y cereist vi; ynddynt-hwy, a' mine ynddynt hvvytheu.

❧Pen. xviij

••rad Christ. Getreu y 'eneu ef yn taro y swyðogion ir llawr. Petr yn trychu y maes glust Malchus. Dwyn Christ drachbron Annas a' Caiaphas. Petr yniwadu ef. Ef yn menegi i Pilatus pa yw y deyrnas ef.

GWedy ir Iesu ðywedyt ypethe hyn,* 1.726 yð aeth allan ef a ei ðiscipulō dros * 1.727garoc Cedron, lle ydd oeð garð, yr hon ydd aeth y mewn, ef a ei ddiscipulon. Ac Iudas yr hwn a ei bradychoð ef, y adwaenei hefyt y lle: can ys mynych y bysei 'r Ie∣su yn ‡ 1.728tramvy yno ef a' ei ddisipulon. Ac Iudas wedy iddo gahel * 1.729catyrfa o wyr a' swyddogion,

gan yr Archoffeiriait, a'r Pharisaiait, a ðenth yno a' chanthwynt‡ 1.730dan-llestri a'* 1.731thewyniō ac arbae. Yno 'r Iesu yn gwybot pop peth a ddelei arnaw, aeth rhacddaw, ac a ddyvot wrthynt, Pwy' ddyth yn ei gaisiaw? Wy ei atepesont, Iesu o Nazaret. Yr Iesu a ddyvot wrthwynt, Myvi yw ef. Ac Iu∣das hefyt yr hwn y bradychodd ef, oedd yn fefyll gyd ac wynt. Ac‡ 1.732er cynted y dybot ef wrthwynt, Myvi yw ef, wy aethant yn * 1.733 wysc ei cefn, ac a syrthiesont ir llawr. Yno y gofynodd yddwyn tra∣chefyn, Pwy 'ddych yn ei gaisiaw? Ac wy a ddy∣wedesont, Iesu o Nazaret, Yr Iesu a atepawdd, Dywedeis y-chwy, mae myvi yw ef: can hyny a's mi a gaisiwch, gadwch ir ei hynn vyned ymaith Hyn a vu er cyflawny'r gair yr hwn a ddywedesei ef, O'r ei'n a roddeist ymy, ny cholleis i ‡ 1.734 nebun. Yno Simon Petr ac canthaw gleðyf, ei tynawð, ac a drawodd was yr Archoffeiriat, ac a dores ei glust ðeheu ymaith. Ac enw yr gwas ytoeð Mal∣chus. Yno y dyvot yr Iesu wrth Petr, Dod dy gleddyf yn y wain: Anyd yfaf * 1.735 or cwpan a roðes vy-Tat ymy? Yno 'r ‡ 1.736 gywdawt a'r * 1.737 penciwdod a' swyddogion yr Iuddaeon a ddaliesont yr Iesu, ac ei rhwymesont, ac ei ducesont at Annas yn gyntaf (can ys ‡ 1.738 chwegrwn ytoeð ef i Caiaphas, yr hwn oedd Archoffeiriat y vlwyddyn hono) ac Caiaphas oeð hwn, a roesei gycor ir Iuðeon, mae rhaidiol oeð i vn dyn varw tros y popl. Ac Simon Petr oeð yn‡ 1.739cālyn yr Iesu, a' discipul arall a'r dis¦cipul hwnw oedd yn adnabyddus* 1.740gan yr Archo∣ffeiriat: am hyny yð aeth ef y mewn gyd a'r Iesu i

lys yr Archoffeiriat. Ac Petr oedd yn sefyll allan wrth y drws. Yno ydd aeth allan y discipul arall oedd adnabyddus gan yr Archoffeiriat, ac a ym∣ddiddanawdd a'r * 1.741 ddrysores, ac a dduc Petr y mywn. Yno y ddrysores a ðyvot wrth Petr, Anyd yw tithef yn vn o ddiscipulon y dyn hwn? Ef a ðy∣vot, Nac wyf. A'r gweision a'r swyddogion a sa∣vent yno, yr ei a wnaethent daan glo: can ys oer∣vel ytoedd, ac wy a ymdwyment. Ac Petr hefyt a safai yn ei plith, ac a ymdwymei. Yno'r Archo∣ffeiriait a ymofynodd a'r Iesu am ei ddiscipulon, ac am ei ddysc. Yr Iesu a atepawdd yð-aw. Myvi a ymadrodeis ar ‡ 1.742 'oystec ir byd, myvi vyth o∣edd yn * 1.743 athrawy yn y Syngog ac yn y Templ, lle y dawei'r oll Iuddaeon ynghyt yn oystat, ac yn ‡ 1.744guddiedic ny ddywedais i ddim. Paam y go∣vynny i mi? gofyn ir ei'n am clywsant, pa beth ðy∣wedeis wrthwynt: * 1.745nycha, wyntwy a wyddant pa beth a ddywedais. Gwedy iddaw ddywedyt y pethae hyn, vn or swyddogogion oedd yn sefyll geir llaw, a ‡ 1.746 drawoð yr Iesu a ei wialen, gan ðy∣wedyt, A atepy'r Archoffeiriat velly? Yr Iesu ei atepoð. A's dywedais yn ddrwc, testolaetha o'r drwc: ac a's dywedais yn dda, paam i'm trawy? Ac Annas ei danvones ef yn rhwym at Caiaphas yr Archoffeiriat. Ac Simon Petr oedd yn sefyll ac yn ymdwymaw, a' dywesont wrthaw, A nyd yw tu hevyt yn vn o y ðiscipulon ef? Ef a watawð, ac a ddyvot, Nac wyf. Vn o weision yr Archofei∣riat, car i hwn y toresei Petr ei glust, a ddyvot vvrthavv, Any welais i dydy yn yr 'ardd gyd ef?

Yno Petr a wadawdd trachefyn, ac yn y van y ca∣nawdd y ceiliawc. Yno y ducesont yr Iesu o ywrth Caiaphas ir dadleduy. A'r borae ytoeð hi, ac wyn∣twy nid aethāt ir dadlaeduy, rac eu halogy, anyd mal y gallent vwyta yr Pasc. Pilatus yno aeth a∣llā atwynt, ac a ðyuot, Pa achwyn 'sy genwch yn erbyn: y dyn hwnn? Atep a wnaethant a' dywe∣dyt wrthaw, Pe bysei hwn eb wneythy * 1.747 drwc ny roddesem ni ef atat. Yno y dyvot Pilatus wr∣thynt, Cymerw-chwi ef, a' bernwch ef ‡ 1.748 wrth eich * 1.749 deðyf eich hunain. Yno y dyvot yr Iuddaeon wr∣thaw, Nid ‡ 1.750 rydd i ni roi nep i angae. Hynny vu e•• cyflawny 'r gair a ddywedesei 'r Iesu, gan arwy∣ddocay o pa angae y byddei varw. Velly Pilatus aeth y mewn ir dadlaeduy trachefyn, ac a alwoð yr Iesu, ac a ðyyvot wrthaw. Ai-tu yw'r Brenhin yr Iudaeon? Yr Iesu a atepawdd iddavv, Ae o ha∣nat tuhun y dywedy hynn, ai er eill ei dyvot yty am danaf? Pilatus a atepawdd. Ae Iuddew‡ 1.751yw vi? dy * 1.752 genedl dy hun, a'r Archoffeiriait, a'th re∣esan di ataf vi. Pa beth a wnaethost? Yr Iesu a atepawdd, Vy- ‡ 1.753teyrnas i nid yw o'r byt hwnn: pe o'r byt hwnn vysei vy-teyrnas, yn wir vy∣gwasanaethwyr a ymddladdent, mal na'm rho∣ddit ir Iuddaeon: an'd yr owrhon nid yw vy∣teyrnas o ddyma. Pilatus yno a ddyvot wrthaw, Can hyny ai * 1.754 Teyrn ytwyt? Yr Iesu a atepawdd. Tu ys y'n dywedyt mae ‡ 1.755 Teyrn ytwyf: er mwyn hyn i'm ganet, ac er mwyn hyn y dauchym ir byt, 'sef i tostolaethy * 1.756 ir gwirioneð: pop vn a hanyw o'r gwirionedd, a ‡ 1.757wrendy vy lleferydd. Pilatus a

ddyvot wrthaw, Pa beth yw gwirionedd? A' gwedy iddaw ddywedyt hyn, ef aeth allan dra∣chefyn at yr Iuddaeon, ac a ddyvot wrthwynt, Nyd wyf yn cahel vn bai arno. Anid mae genych ddevot, vot i mi ellwng ychwy vn yn rhydd ‡ 1.758 ar y Pasc. Velly a ewyllysiwch i mi ellwng i chwi yn rhydd* 1.759Vrenhin yr Iuddaeon? Yno y llefesont oll drachefyn, can ddywedyt, Nyd hwnn, amyn Ba∣rabas: a'r Barabbas hwnw oedd ‡ 1.760 leitr.

❧Pen. xix

Pryd na allei Pilat 'ostegu cynddaredd yr Iuddaeon yn er byn Christ, ef y delifrodd ef ai arscrivē yw grogi rbwng dau leitr. Wy yn bwrw * 1.761 coelbrenni am y ddillat ef. Ef yn gorchymyn ei vam i Ioan. Yn galw am ‡ 1.762 lyn, Yn marw, bot tyllu y ystlys ef, ei gymeryd o yar y groc. Ei gladdu.

YNo y cymerth Pilatus yr Iesu ac ‡ 1.763ydd yscyrsiawdd ef. A'r milwyr a blethesont coron o ddrain, ac ei gesodesont ar ei benn. Ac a * 1.764 roe∣sont wise ‡ 1.765 burpur am danaw, ac a ddywedesont, Henpych well, V∣renhin yr Iuddaeon. Ac wy y * 1.766 trawsant ef a ei gwiail. Yno Pilatus aeth allan trachefyn, ac a ddyvot wrthwynt, ‡ 1.767 Nycha, ydd wyf yn ei ddwyn ef allan ychwi, val y gwypoch, nad wyf yn cahel vn bei arnaw. Yno y deuth yr Iesu allā yn* 1.768arwain coron o drain, a gwise‡ 1.769pur∣pur. Ac Pilatus a ddyvot wrthwynt, * 1.770Nycha 'r dyn. Yno yr Archoffeiriat ar twysogiō pan welsāt ef, a

lesāt cā ðywedyt,‡ 1.771Croc, croc ef. Pilatus a y ðyvot wrthwynt, Cymerw-chwi ef a' chrogwch: can nad yw vi yn cael bai arnaw. Yr Iuddaeon a ate∣pesont yddaw, y mae i ni * 1.772 Ddeddyf ac ‡ 1.773 erwydd ein Deddyf ni, ef ddyly varw, can yddaw ei wney∣thyd ehun yn Vap Duw, A' phan glypu Pilatus yr ymadrodd hwnw, ef ofnoð yn vwy, ac aeth dra∣chefyn ir dadlaedy, ac a ðyvot wrth yr Iesu, Ob'le ith hanyw ti? A'r Iesu ny roddes vn atep iddaw. Yno y dyvot Pilatus wrthaw, A ny ddywedy di beth wrth y-vi? A ny wyddost vot i mi veddiant ith groci, a' bot i mi veddiant ith ellwng? Yr Iesu a atepawdd, Ny byddei yty ddim meddiant yn v'er byn, pe na's roesit y-ty oðuchod: can hyny yr hwn a'm rhodes yty, ysy vwy ei bechot. Ac o hynny a∣llan y caisiawdd Pilatus y ellwng ef: an'd yr Iu∣ddaeon a lefent, gan ddywedyt, A's * 1.774 gellyngy di hwn, nyd wyt ti gar i Caisar: can ys pwy bynac ei gwna ehun yn Vrenhin, ef a ddywait yn erbyn ‡ 1.775 Caisar. Pan glywodd Pilatus yr ymadrodd hy∣ny, ef a dduc yr Iesu allan, ac a eisteddawdd ar yr orseddfainc yn y lle a elwyt y Palmaut, ac yn He∣breo Gabbatha. Ac ydd oedd hi yn ddarpar y Pasch, ac yn-cylch y chwechet awr, ac ef a ddyvot wrth yr Iuðeon, * 1.776 Nycha eich Brenhin. Ac wy a lefent, Y∣maith ac ef, ymaith ac ef, croc ef. Pilatus a ddyvot wrthynt. A crocaf vi eich Brēhin? Yr Archofferiait atepesont, Nyd oes y ni Vrenhin oddiethr Cai∣far. Yno ef y rhoes ef yddwynt, y'w groci. Ac wy gymersont yr Iesu, ac ei dusesont ymaith. Ac ef a dduc ei ‡ 1.777groc, ac a ddeuth i le a elwit y Penglocva yr hwn a elwir yn Hebreo Golgotha: lle cregesōt

ef, a' dau etaill gyd ac ef, vn o pop parth, a'r Iesu yn y cenawl. Ac Pilatus a escrivenawdd titul ac ei gesodes ar y * 1.778 groc, ac yð oedd wedy'r escriveny IESV O NAZARET BRENHIN YR IVDDAEON. A'r titul hwn a ddarlleawð llawer or Iuddaeon: can ys y lle y crogesit yr Iesu, oedd yn agos i'r dinas: ac ydd oedd yn yscrivenedic yn Hebreo, Groec, a' Llatin. Yno y dyvot yr Archoffeiriait yr Iuðaeon wrth Pilatus, Nag yscrivena, y Brēhin yr Iuðe∣on, eithr bot yðo ðywedyt, Brenhin yr Iuðeon yt∣wyf. Pilatus a atepoð, yr hyn a escrivēnais, a yscri¦venais. Yno 'r milwyr wedy yð wynt grogi'r Iesu a gymersont ei ddillat ac ei gwnaethant yn bedair rhā, i bob milwr ran, ay bais ef: a'r bais oeð ‡ 1.779 yn ddiwniat, wedy'r weheu o'r cwr uchaf trwyddhei. Can hyny y dywedesont wrth ei gylydd, Na * 1.780 ra∣nwn yhi, anid bwriwn am denei, pwy bieuvydd. Hyn 〈◊〉〈◊〉 vu er cyflawni yr Scrythur a ddywait, Ra∣nesant vy-gwisc yn ei plith, ac ‡ 1.781 ar vy-pais y* 1.782bw∣riesōt goelbrenni. Velly 'r milwyr a wnaeth hyn yn ddiau. Yno y sefynt wrth groc yr Iesu ei vam, a' chwaer ei vam, Mair gvvraic Cleopas, a' Mair Magdalen. A' phan weles yr Iesu ei vam, a'r discipul yn sefyll ger llaw y garei ef, y dyvot wrth ei vam, Wreic, wely dy vap. Yno y dyvoc wrth y discipul,‡ 1.783Wele dy vam: ac or awr hono y cymerth y discipul y hi * 1.784 ato adref. Ar ol hynny pan wybu yr. Iesu vot pop peth wedy 'r‡ 1.785ddybenny, er mwyn cyflawny 'r Scrythur, e ddyvot, Mae arnaf sy∣chet. Ac ydd oedd yno lestr wedy 'r 'osot yn llawn o vinegr: ac wy a ••anwesont * 1.786 yspong o vinegr:

ac ei roesynt ynghylch paladr hyssop, ac ei * 1.787 dode∣sont wrth ei enae. A' gwedy i'r Iesu gymeryd ‡ 1.788yr vynecr, y dyvot, * 1.789 Dibennwyt. Ac a ei ben ar og∣wydd y rhoddes e yr yspryt. Yr Iuddeon yno (can y bot yn Ddarpar, rac bot y cyrph yn aros ‡ 1.790 ar y groc ar y dydd Sabbath: (can ys mawr oedd y Sabbath hwnw) a ddeifysesont ar Pilatus gahel drylliaw y escairie hwy, a'ei tynnu i lawr. Yno y daeth y milwyr, ac a ddrylliesont esceirie 'r cyntaf, ac ysceiriae 'r llall, yr hwn a grogesit gyd a'r Iesu. An'd pan ddaethant at yr Iesu, a' ei weled wedy marw eisioes, ny ddrylliesont y esceirie ef. Eithyr vn o'r milwyr a gwaew a * 1.791 wanodd y ystlys ef, ac yn van ydaeth allan waed a dwfr. A'r hwn a we∣lawdd, a restolaethawdd, a' gwir yw y destoliaeth ef: ac ef a wyr ei vot yn dywedyt gwir, val ac y cre∣do chwi. Can ys y pethe hyn a wnaethpwyt, val y cyflawnit yr Scrythur, Ny drillir ascwrn o ha∣naw. A' thrachefyn e ddywait Scrythur arall, Wy a welant yr vn a ‡ 1.792 wanasont trywoð. Ac yn ol hyn, Ioseph o Arimathaia (yr hwn oedd ddiscipul yr Iesu, 'n amyn yn ddirgel rac ofn yr Iuddaeon) a archawdd ar Pilatus gahel tynny i lawr gorph yr Iesu. Ac Pilatus a ganiataodd yddaw. Yno y deuth ef ac y cymerth gorph yr Iesu. Ac a ðeuth Nicodemus hefyt, (yr hwn yn gyntaf a ddeuthei at yr Iesu o hyd nos) ac a dduc * 1.793 gymysc or myrth ac Aloes, yn-cylch cant ‡ 1.794 poys. Yno y cymersont gorph yr Iesu, ac ei * 1.795rhwymesont, mewn llieniae a'r aroglae, megis y mae yr arvet gan yr Iu∣ddaeon ar gladdy. Ac yn y van lle crogesit yr Ie∣su,

ydd oedd ‡ 1.796 gardd, ac yn yr 'ardd * 1.797 monwent newydd, yn yr * 1.798 hon ny ddodesit dyn erioet. Ac yn y van hono y dodesont vvy'r Iesu, o achos dydd Darpar yr Iuddaeon, can ys bot y ‡ 1.799 vonwent yn agos.

❧Pen. xx

Mair Magdalen yn dyvot ir bedd, Ac Petr ac Ioan. Y ddau Angel yn ymðangos. Christ yn ymddangos i Mair Mag∣dalen. Ac y'w oll ddiscipulon. Ancrediniaeth a' chyffess Thomas.

AC ar y dydd cyntaf o'r wythnos y deuth Mair Magdalen,* 1.800 yn vorae ac y hi eto yn dywyll, * 1.801 ir vōwent, ac a weles y maen wedy'r dreiglo y ar y ‡ 1.802vonwent. Yno y rhedawð hi, ac hi deuth at Simon Petr, ac at y discipul arall yr hwn oeð hoff can yr Iesu, ac a ðyvot wrthwynt, Wy a ðugesont ymaith yr Arglwydd or * 1.803 vonwent, ac ny wyðam p'le y dodesont ef. Petr yno aeth allan, a'r discipul arall, ac a ðeuthan ‡ 1.804 ir vonwent. Ac a redesont ill dau ar vnwaith, a'r discipul arall hwn a ragre dodd o vlaen Petr, ac a ddeuth yn gyntaf* 1.805ir von∣went. Ac ef a ‡ 1.806grymawdd, ac a ganvu y llieniae wedy'r 'osot: er hyny nyd aeth ef y-mewn. Yno y deuth Simon Petr ar y ol ef, ac aeth i mewn i r * 1.807vonwent, ac a ganvu'r llieiniae wedy'r 'osot, ar ‡ 1.808ffunen a vesei* 1.809am ei ben, nid wedy'r 'osot gyd a'r llieiniae, anid wedy'r blygy ynghyt mewn lle

* 1.810o'r neilltuy. Yno yðaeth y mewn y discipul arall hefyt, yr hwn a ddeutheiyn gyntaf ‡ 1.811 ir vonwent, ac ef ei gwelawdd, ac a gredawdd. Can ys yd hyn ny's gwyddent vvy yr Strythur, y byddei raid yddaw gyfody drachefn o veirw, A'r discipulon aethant ymaith y'w cartref ehunain.

A' Mair oedd yn sefyl allan wrth y bedd yn wy∣law: ac val yr oedd hi yn wylaw, hi a * 1.812ymostyn∣gawdd ir bedd, ac a welas ddau Angel ‡ 1.813yn-gwy nion, yn eistedd vn wrth y pen, * 1.814 ac arall wrth y traet, lle dodesit corph yr Iesu. A' dywedesont wr∣thei, Ha wreic ‡ 1.815 paam yr wyly? Dywedawdd hi wrthynt, Wy a gymersont ymaith vy Arglwydd, ac ny wn p'le y dodesont ef. Gwedy dywedyt o ha∣nei val hyn, hi a ymchwelodd * 1.816 trach hi chefn, ac a welawdd yr Iesu yn sefyll, ac ny wybu mai yr Iesu ydoedd. Dywedyt or Iesu wrthei, A-wrait, pa wylo ydd wyt? pwy ddwyt yn ei geisio? Hithe yn tybiet ‡ 1.817 mai'r garddwr oedd ef, a ddyvot wr∣thaw, * 1.818 Arglwyð, a's ti y ‡ 1.819 duc ef ymaith, dyweit i mi p'le y dodeist efe, a' mi y dugafe ymaith. Dy∣wedyt yr Iesu wrthei, Mair. Hithe a ymchwe∣loð, ac a ddyvot wrthaw, Rabboni, yr hwn yw oei ddywedyt, * 1.820Athro. Dywedyt o'r Iesu wrthei, Na chyfwrðam vi: can na'd escēnais i etwa at vy-Tat, eithr dos at vy-broder, a' dywet wrthyn, Es∣cennaf at vy-Tat i, a'ch Tat chwi, ac at vy-Duw i, a'ch Duw chwi. Daeth Mair Magdalen, ac a venagodd ir discipulon weled o hanei yr Argl∣wydd, a' dywedyt o hanaw y pethe hyn‡ 1.821wrthei.

¶Y dydd hwnw yn yr hwyr nos yr hwn oedd y

dydd cyntaf or wythnos, ac a'r drysae yn gayad, lle ydd oedd y discipulon wedyr ymgynnull rac ofn yr Iuddaeon, y daeth yr Iesu ac y savawdd yn y cenawl, ac y dyvot wrthwynt, * 1.822Tangweddyf y∣wch. A' gwedy iddaw ddywedyt hyn, e ddango∣ses yddwynt ei ddwylaw, a' ei ystlys. Yno y lla∣wenychawð y discipuion wrth welet yr Arglwyð. Yno y dyvot yr Iesu wrthwynt drachefyn, * 1.823Tan∣gneðyf ywch, megis yd anvones ‡ 1.824 vy-Ta vyvi, velly yd anvona vi chwithae. Ac wedy iddaw ddy∣wedyt hyny, ydd anhetlawdd ef arnwynt, ac a ðy∣vot wrthwynt ‡ 1.825 Cymerwch, yr yspryt glan. Pwy bynac y madaeoch ei pechatae, eu maddeuir yðynt * 1.826a'r eiddo pwy pynac yr atalioch, eu a atalijr.

¶Yno Thomas vn o'r deuðec, a elwit Didymus,* 1.827 nyd oeð y gyd a hwy pan ðaeth yr Iesu. Dywedyt o'r discipulon eraill gan hyny wrthaw, Gwelsam yr Arglwydd: ac yntef a ddyvot wrthyn, * 1.828 Any welaf yn ei ddwylo ol ‡ 1.829y cethri, a' dodi vy-bys yn ol y cethri, a' dodi vy llaw yn eu ystlys, * 1.830ny's cre∣dwyfi ddim.

Ac‡ 1.831ar ben wyth diernot drachefyn ydd oedd eu ddiscipulon y mewn, a' Thomas y gyd a hwy. Yno dyvot o'r Iesu a'r drysaw yn gayad, a' sefyll yn y* 1.832cenol, a'dywedyt,‡ 1.833Tāgneðyf ywch* 1.834Gwedy y dyvot ef wrth Thomas. Dod dy vys yma, a' gwyl vy-dwylo, ac esten dy law,‡ 1.835 a' dod yn v'yst∣lys, ac na vydd ancrededyn amyn creddyn. Yno yr atepawdd Thomas, ac y ddyvot wrthaw, Ys ti yvv vy Arglwydd, a'm Duw. Yr Iesu a ðyvot wr∣thaw, Thomas, can yty vy-gwelet, y credaist.

Ys gwynvydedic yr ei ny welsant, ac a grede∣sant.

A' llawer hefyt o arwyddion eraill a wnaeth yr Iesu yn-gwydd ei ddiscipulon, a'r nyd yw yn yscri∣venedic yn y llyfer hwn. Eithyr y pethe hyn a escri∣vennir, val y credoch mai'r Iesu yw'r Christ y Map Duw, ac y chwi gan gredu gaffael bywyt trwy y Enw ef.

❧Pen. xxj

Christ yn ymddangos yw ddiscipulon drachefyn. Ef yn gor∣chymyn i Petr yn ddirfing ae o brysur borthi y ddeueit ef Ef yn ei rubuddiaw ymblaen o ei varwolaech. Ac am am∣ryw wyrthiae Christ.

GWedy 'r pethe hyn yr ymðangosoð yr Iesu drachefyn yw ddiscipulon wrth vor Tiberias: ac vellyn yr ymddangosawdd ef. Yr oedd yn∣ghyt Simon Petr, a' Thomas, yr hwn a elwit Didymus, ac Na∣thanael o Cana yn-Galilaia, a' meibion Zebedaius, a' dau eraill o'i discipulon. Si∣mon Petr a ddyvawt wrthynt, Mi af i pyscota. Wythe a ddywedesont wrthaw. A' nine awn gyd a thi. Wy aethant ymaith, ac a escenesont i'r llong eb oludd, a'r nos hono ny ddaliesont vvy ddim. Ac yr owon wedy dyvot y boreu, y savawdd yr Iesu ar y 'lan: ny wyddiat * 1.836hagen y discipulon mai y ve oeð yr Iesu. Yno y dyvot yr Iesu wrthynt

Ha * 1.837wyr a oes genwch ddim ‡ 1.838bwyt? Atepesont iddo, Nag oes. Yno y ddyvot ef wrthynt, Bwri∣wch allan y rhwyt y tu deheu i'r llong, a chwi a gewch. Wrth hyny y bwriesōt allan, ac nyd oedden ðim abl yw thynu, gan * 1.839liaws y pyscot. Am hyny y dyvot y discipul yr hwn oedd yr Iesu yn ei garu,* 1.840 wrth Petr, ‡ 1.841Yr Arglwydd yw ef. Pan glypu Si∣mon Petr may 'r Arglwydd oedd ef, yntef a wre∣gysodd ei* 1.842huc (can ys ydd oedd ef yn noethlymyn) ac y ‡ 1.843 bwriodd y hun ir mor. Eithyr y discipulon eraill a ddaethant mewn llong (can nad oeddent pell ywrth y tir, anyd yn-cylch dau cant cuvydd) ac a dynnesant y rhwyt a'r pyscot. * 1.844A' chygynted y daethāt ir tir, y gwelsant varworyn, a' physcodyn wedy ddody arnoddynr, a' bara. Yr Iesu a ðyvot wrthyn, Dygwch beth o'r pyscot, y ddaliesoch yr owrhon. Simon Petr a ‡ 1.845escennawð ac dynnoð y rhwyt i'r tir, yn llawn pyscot mawrion, * 1.846cant a 'thri ar ddec a daugain: a' chyt bot‡ 1.847cynniuer, er hyny ny ddryllioð y rhwyt. Yr Iesu a ddyvot wr∣thynt, Dewch a' chyniewch.* 1.848 Ac ny veiddiawdd yr vn or discipulon ymofyn ac ef, Pwy yw ti, ac wy yn gwybot may'r Arglwydd oedd ef. Yno yr Iesu a ddaeth ac a gymerth vara, ac a roes yddynt, a' physcot yr vn modd. Llyma 'r owrhon y drydedd waith yr ymðangosawdd yr Iesu y'w ðiscipulon, gwedy yddo adgyvody o veirw.

Yno gwedy yddyn giniawa, yr Iesu a ddyvot wrth Simon Petr, Simon 'ap Iona, A gery di vi yn vwy na rhein? Ef a ddyvot wrthaw, ‡ 1.849 Do Arglwydd, tu wyddost y caraf i di. Ef a ddyvot

wrthaw, ‡ 1.850 Portha vy wyn. Ef a ðyvot wrtho dra∣chefyn yr ail waith, Simon 'ap Iona a gery divi? Ef a ðyuot wrthaw, * 1.851 Do Arglwyð, tu wyddost y caraf i di. Ef a ddyvot wrthaw, Portha vy-de∣ueit. Efa ddyuot wrthaw y drydedd waith, Si∣mon 'ap Iona, a geri di vi. ‡ 1.852 Tristau a wnaeth Petr o bleit yddo dywedyt wrthaw y * 1.853 drydedd waith, A gery di vi: ac a ddyuot wrthaw, Argl∣wydd, tu a wyddost bop peth oll: tu wyddost y ca∣raf di. Yr Iesu a ddyuot wrthaw, Porth vy-de∣ueit, Yn wir, yn wir y dywedaf y-ty, Pan oeddyt yn ieuanc, tu a ymwregysyt, ac a rodut lle mynut: eithr pan * 1.854 vych hen, ti a estendi dy ðwylo, at arall ath wregysa, ac ath ‡ 1.855 arwein lle * 1.856 nyd ir wylly∣sych. A' hyn a ddyvot ef, yn arwyddocau gan pa angae y gogoneddei ef Dduw. A' gwedy yddo ddywedyt hyn, y dyvot wrthaw, ‡ 1.857 Dilin vi. Yna y troes Petry amgylch, ac a welawdd y discipul oedd yr Iesu yn ei garu, yn dilin, yr hwn hefyt a roesei ei bwys ar y ddwyfron ef ar swper, ac a ddy∣wedesei, Arglwydd, pwy 'n yw hwn ath vrady∣cha di? Can hynny pan welawdd Petr * 1.858 hwn, y dyuot ef wrth yr Iesu, Arglwydd, pa beth a vvna hwn? Yr Iesu a ddyuot wrthaw, A's mynnaf iðo aros y n y ddelwyf, beth 'sy y ti? ‡ 1.859 Dilin di vi. Yno ydd aeth y gair hwn ym-plith y broder, na byddel varw y discipul hwnw. Ac ny ddywedesei 'r Iesu wrthaw, Ny bydd ef varw: eithyr A's mynnaf iðo aros y 'n y ddelwyf, beth 'sy y ti? Hwn yw'r disci∣pul hvvnvv ys ydd yn testolaethu am y pethe hym, ac a escrivennodd y pethe hynn, a' gwyddam vot y

testoliaeth ef yn wir. Ac y mae hefyt llawer o pe∣thae eraill ar a wnaeth yr Iesu, yr ei pe yd yscri∣bennit vvynt * 1.860 eb-ado-vn, tybiet ydd wyf na's ga∣llei'r oll vyt ‡ 1.861 amgyffret y llyfreu a esrrivennit. Amen.

Notes

• * 1.1

  Yr Euangel ar ddie Na∣talic Christ.
• * 1.2

  buchedd
• ‡ 1.3

  lewycha
• * 1.4

  gynnwys
• ‡ 1.5

  wrth
• * 1.6

  am y
• ‡ 1.7

  a ddaeth
• * 1.8

  arfollesōt
• ‡ 1.9

  veddiant
• * 1.10

  ynam
• ‡ 1.11

  o hanaw
• * 1.12

  om blaen i
• ‡ 1.13

  a ddaeth
• ‡ 1.14

  datca∣nawdd
• * 1.15

  vnganedic vap
• * 1.16

  Yr Euangel y .iiij. Sul yn yr Aduent.
• * 1.17

  wyf
• ‡ 1.18

  a tebawdd
• ‡ 1.19

  Vnionwch
• * 1.20

  oedd
• ‡ 1.21

  ellwug
• * 1.22

  dileu, toddy
• ‡ 1.23

  vn
• * 1.24

  om blaen i
• ‡ 1.25

  yn aros
• * 1.26

  ef, y vo, hwnw
• ‡ 1.27

  yn, drwy
• * 1.28

  rhodio
• ‡ 1.29

  chanlyn
• * 1.30

  canlyn
• ‡ 1.31

  Andro
• * 1.32

  Ys ti Si∣mon
• ‡ 1.33

  Petr, ca∣rec, craic
• * 1.34

  ne tradwy
• ‡ 1.35

  ydd ai
• ‡ 1.36

  ac edrych
• * 1.37

  hoceed
• ‡ 1.38

  welais, ganvum
• * 1.39

  bwnw vap
• ‡ 1.40

  Gwedy
• * 1.41

  ar
• ‡ 1.42

  Vap
• * 1.43

  ar
• * 1.44

  A' thrad∣wy
• ‡ 1.45

  goh••ðwyt
• * 1.46

  darvu'r oedd-diffic
• ‡ 1.47

  ganthynt Yr Euāgel yr ail Sul gwedy yr Ystwyll.
• * 1.48

  glanhat, carthiat
• * 1.49

  sef .xv. gal wyn ai ym∣pop vn
• ‡ 1.50

  chwaethu, blasy
• * 1.51

  or, gib, yn gyforioc
• ‡ 1.52

  ygwra, y gwr a brio∣desit
• * 1.53

  ei gwala
• ‡ 1.54

  ryveðdoae gwyrthiae, miraclae
• * 1.55

  ddescen
• ‡ 1.56

  vfydd, ari∣an, bath
• * 1.57

  yscwrs o dennynod, o chwipcord
• ‡ 1.58

  marcet, masnach
• * 1.59

  Ewch ar, Dygwch, Cymerwch
• ‡ 1.60

  arwydd, argoel vi∣raci.
• * 1.61

  bwytaodd
• * 1.62

  pā wanich
• ‡ 1.63

  Dinistr∣wch, My∣scwch,
• ‡ 1.64

  a' thi. &c.
• * 1.65

  y vo, ••fe
• * 1.66

  ir
• ‡ 1.67

  pryd, am∣ser
• ‡ 1.68

  ffest
• * 1.69

  arwyddiō miraglae.
• * 1.70

  yn raid iddo
• ‡ 1.71

  yn-nyn
• * 1.72

  vn
• * 1.73

  Yr euangel ar y Sul Trin¦tot.
• ‡ 1.74

  Reolwr
• * 1.75

  Athro
• ‡ 1.76

  athro
• * 1.77

  arwydion
• ‡ 1.78

  eb vac
• * 1.79

  all
• * 1.80

  vola
• ‡ 1.81

  dir
• * 1.82

  o dduchot
• ‡ 1.83

  Pywedd
• * 1.84

  athro
• ‡ 1.85

  neidr
• * 1.86

  dir
• ‡ 1.87

  onid
• * 1.88

  Yr Euāgel ar ddie Llun y Sulgwyn.
• * 1.89

  cadw
• ‡ 1.90

  damno
• * 1.91

  cadw
• * 1.92

  vnig ene∣dic
• ‡ 1.93

  damno
• ‡ 1.94

  ddaw
• * 1.95

  cyhuddo
• ‡ 1.96

  eglur
• * 1.97

  yn-nuw
• * 1.98

  gyfoeth, artal
• ‡ 1.99

  wrth, yn agos
• * 1.100

  dwr lawer
• * 1.101

  roisit, ddo∣desit
• ‡ 1.102

  byðei gwe stiō, ymofin
• * 1.103

  carthiat glanhat
• ‡ 1.104

  draw
• * 1.105

  wele
• ‡ 1.106

  roddwyt
• * 1.107

  Chwithau
• ‡ 1.108

  Nad
• * 1.109

  ond
• * 1.110

  dyvu, gyn nyddu, gyn nyrchu, a∣mylhau
• ‡ 1.111

  vchlaw
• * 1.112

  taw
• ‡ 1.113

  adrodd
• * 1.114

  ir
• ‡ 1.115

  vuchedd
• * 1.116

  Iesu
• ‡ 1.117

  er
• * 1.118

  rhaid
• ‡ 1.119

  ger llaw, wrth
• * 1.120

  vro, cyvo∣eth
• ‡ 1.121

  ymddaith, siwrnei
• * 1.122

  vro, cyvo∣eth
• ‡ 1.123

  sef haner dydd
• * 1.124

  Dod, rho, dyro
• ‡ 1.125

  gytwng, cytwysedd, medleio
• * 1.126

  y rhodd, rhodðiat
• ‡ 1.127

  ganto
• * 1.128

  ffynnon
• ‡ 1.129

  ffynnon hon
• * 1.130

  Pop vn
• ‡ 1.131

  mwy byth
• * 1.132

  boglynu, ne••tio
• ‡ 1.133

  vuckedd tragywy∣ddawl
• ‡ 1.134

  vuckedd tragywy∣ddawl
• * 1.135

  moes
• * 1.136

  yw-ti
• ‡ 1.137

  taw
• * 1.138

  yr hyn
• ‡ 1.139

  iachawd∣urieth
• * 1.140

  o y wrth yn
• ‡ 1.141

  gais, ym∣gais
• ‡ 1.142

  gais, ym∣gais
• * 1.143

  Duw sy yspryt
• ‡ 1.144

  sy yn ym∣ddiddan a ••hi
• * 1.145

  ar hyny, yn y cyfam∣ser
• ‡ 1.146

  er hynny
• * 1.147

  vynny
• ‡ 1.148

  chwedleuy
• ‡ 1.149

  ddyn
• * 1.150

  adoly∣gawdd
• ‡ 1.151

  arno
• * 1.152

  Athro
• ‡ 1.153

  genyf
• * 1.154

  Wele
• ‡ 1.155

  codwch, cwnwch
• * 1.156

  gwledydd
• ‡ 1.157

  yw cynay∣afu
• * 1.158

  ved
• ‡ 1.159

  vedo
• * 1.160

  dywediat
• ‡ 1.161

  thrasae∣soch
• * 1.162

  drafaelesō
• ‡ 1.163

  trafel
• * 1.164

  dwediat
• ‡ 1.165

  drigiaw, dario
• ‡ 1.166

  chai
• * 1.167

  ddilys
• ‡ 1.168

  chai
• * 1.169

  ffest
• * 1.170

  vrenhinol Yr Euāgel yr xxi. Sul gwe∣dy Trintot.
• ‡ 1.171

  ymbron
• * 1.172

  obry
• ‡ 1.173

  gwr
• * 1.174

  cyhyrdd∣awdd
• * 1.175

  ddeirton
• ‡ 1.176

  arwydd gwyrth
• * 1.177

  ffest
• ‡ 1.178

  ddefeidfa, varchnat deveid
• * 1.179

  glwyf
• ‡ 1.180

  wr
• * 1.181

  and
• ‡ 1.182

  vlynedd
• * 1.183

  bwrw ir llyn
• ‡ 1.184

  neida
• * 1.185

  Cwyn
• ‡ 1.186

  wely
• * 1.187

  dydd hwn
• ‡ 1.188

  ddwyn dy wely
• * 1.189

  wely
• * 1.190

  voth
• ‡ 1.191

  ðiangesei, giliefei
• * 1.192

  taw
• ‡ 1.193

  erlynai
• * 1.194

  gyffal, 'ogyfuwch, gymetrol
• ‡ 1.195

  weithredu
• * 1.196

  wnel, wei threda
• ‡ 1.197

  bywia, by∣woca
• * 1.198

  vynno
• ‡ 1.199

  ac y, ar y
• * 1.200

  Er mwyn bot
• * 1.201

  ir
• * 1.202

  vuchedd
• ‡ 1.203

  addian∣gawdd
• * 1.204

  varwoleth
• ‡ 1.205

  awr
• * 1.206

  y gan y
• ‡ 1.207

  yntau
• * 1.208

  awdurtot
• ‡ 1.209

  ac hefyt
• * 1.210

  monwēti
• ‡ 1.211

  lais
• * 1.212

  gymesur
• ‡ 1.213

  Ymae aral
• * 1.214

  gyd ar
• ‡ 1.215

  iucn
• * 1.216

  catwer
• ‡ 1.217

  ewyllyse∣swch
• * 1.218

  llewychu
• * 1.219

  cwplau
• ‡ 1.220

  o hanof
• ‡ 1.221

  lais
• * 1.222

  rith, lun 'osgeth
• ‡ 1.223

  genych
• * 1.224

  o hanaft
• * 1.225

  'ogoniant
• ‡ 1.226

  gogoniāt, moliant
• * 1.227

  hanyw, addaw
• ‡ 1.228

  Voysen
• * 1.229

  am danaf
• * 1.230

  Yr Euangel y .iiij. Sul yn y Grawys
• * 1.231

  gwyrthiae
• ‡ 1.232

  yr ei, hyn
• * 1.233

  mynydd
• * 1.234

  cymeint
• ‡ 1.235

  sef ynghy∣lch pemp punt o'n hath ni
• * 1.236

  gwesteion
• ‡ 1.237

  ei gwala
• * 1.238

  wybu
• ‡ 1.239

  y miracl, y gwyrth
• * 1.240

  gymmell, ddirio
• ‡ 1.241

  aeth y∣maith
• * 1.242

  ddringesōt
• ‡ 1.243

  yn awr, yr awrhon
• * 1.244

  sef wyth∣fet ran mill tir
• ‡ 1.245

  rhodio
• * 1.246

  'sydd
• * 1.247

  wlat
• * 1.248

  werin
• ‡ 1.249

  i
• ‡ 1.250

  arwyddiō
• * 1.251

  weithi∣wch, lafuri∣wch
• ‡ 1.252

  ddervydd, gyll
• ‡ 1.253

  ddervydd, gyll
• * 1.254

  weithredu
• ‡ 1.255

  Hon, Lly∣ma
• * 1.256

  vynhad
• * 1.257

  Pop peth
• ‡ 1.258

  ymaith
• * 1.259

  vy hun
• ‡ 1.260

  gwnny, gychwyn
• * 1.261

  grwgna∣chodd
• ‡ 1.262

  descenawð
• * 1.263

  taw
• ‡ 1.264

  ••yd ai gy∣lydd, rhyn∣goch eich hunain
• * 1.265

  ddyscir oll
• ‡ 1.266

  hwn-yma
• * 1.267

  e gaiff vywyt
• ‡ 1.268

  vuon veirw
• * 1.269

  vuchedd, hoydel
• * 1.270

  O ddiethr y chwi vwyta
• ‡ 1.271

  nad
• * 1.272

  vuchedd
• ‡ 1.273

  y gan, erwydd, o bleit
• * 1.274

  vuchedd
• * 1.275

  glywct
• ‡ 1.276

  gair, peth, defnydd
• * 1.277

  ehun
• ‡ 1.278

  cwympo, trangwydo
• * 1.279

  or blaen
• ‡ 1.280

  vywocka
• * 1.281

  vuddola, profitia
• * 1.282

  nyd ynt yn credu
• ‡ 1.283

  pethae
• * 1.284

  vynhad
• ‡ 1.285

  aethont
• * 1.286

  dewisais
• ‡ 1.287

  cyd boed, er i vot
• * 1.288

  rhodio
• ‡ 1.289

  rodio, dramwy
• * 1.290

  vndyn
• ‡ 1.291

  glaer, honneit, amlwe, enwoe
• * 1.292

  amlyga ymdangos,
• ‡ 1.293

  cyfnot, pryd
• ‡ 1.294

  bop pryd, vyth
• * 1.295

  o hanaw
• ‡ 1.296

  Cwchwi vyny
• * 1.297

  ffest
• ‡ 1.298

  o ei bleic
• * 1.299

  werin
• ‡ 1.300

  soniodd, ynganodd
• * 1.301

  oleu, ddi∣ragrith
• ‡ 1.302

  yn, am
• * 1.303

  Pa ddelw
• ‡ 1.304

  medr
• * 1.305

  llythyrae, ddysc, len
• ‡ 1.306

  ymadrodd
• * 1.307

  enwiredd
• ‡ 1.308

  yr amee∣nwch
• * 1.309

  ynot
• ‡ 1.310

  Er
• * 1.311

  erwydd
• ‡ 1.312

  Gyfraith
• * 1.313

  sorwch
• † 1.314

  gwbl
• * 1.315

  ar ol
• ‡ 1.316

  or Caeru∣salemieit
• * 1.317

  Ac wely
• ‡ 1.318

  ar offer
• * 1.319

  penaduri∣eit
• ‡ 1.320

  ddilys
• * 1.321

  yr hanyw
• ‡ 1.322

  eto
• * 1.323

  eto
• ‡ 1.324

  arwyðion
• * 1.325

  manson
• ‡ 1.326

  cywdawt, gwein do∣gion
• * 1.327

  hetys
• ‡ 1.328

  Groeg∣wyr, Ce∣nedloedd
• * 1.329

  wy, vi, bwyf
• ‡ 1.330

  dythwn, diwarnot
• * 1.331

  y maes of vola
• ‡ 1.332

  ll••feiriaint aberoedd, naint
• * 1.333

  sef yn yr Iesu
• ‡ 1.334

  Can ny
• * 1.335

  ddyvot dyn
• ‡ 1.336

  yr vo, vn∣dyn
• * 1.337

  penadu∣ricit
• ‡ 1.338

  bopul
• * 1.339

  Cyfraith
• * 1.340

  olivar
• ‡ 1.341

  ar glais y dydd, ac ar y cynddydd
• * 1.342

  mewn godinep
• ‡ 1.343

  gosodesont
• * 1.344

  meddi
• ‡ 1.345

  brofi
• * 1.346

  gallent
• ‡ 1.347

  brofi
• ‡ 1.348

  ymostyn∣godd
• ‡ 1.349

  wrtho y hun
• * 1.350

  ymgodi drachefyn
• * 1.351

  dos
• * 1.352

  lleuver llewych, go∣leuat
• ‡ 1.353

  ••uchedd
• * 1.354

  awn, cym∣mesur
• ‡ 1.355

  ••uchedd
• * 1.356

  ar ol
• ‡ 1.357

  or
• * 1.358

  eich Cy∣fraith
• ‡ 1.359

  adroddodd ddyvot
• * 1.360

  duy
• ‡ 1.361

  ny roes nep law arno
• * 1.362

  ddivetha, ddiva
• ‡ 1.363

  yr hyn
• * 1.364

  o hanoch
• ‡ 1.365

  wybuont
• * 1.366

  dywedei
• ‡ 1.367

  y Map dyn
• * 1.368

  adrodd, dy wedyt
• ‡ 1.369

  yn wasto∣dol
• * 1.370

  voðlawn, ryng bodd
• ‡ 1.371

  adrodd, dy∣wedyt
• * 1.372

  Gr. iddo
• * 1.373

  vyddwch
• ‡ 1.374

  dianc
• * 1.375

  Hil
• ‡ 1.376

  vuam ni gaechion i neb
• * 1.377

  erys
• ‡ 1.378

  chynwysir
• * 1.379

  adroddaf
• ‡ 1.380

  ffornic∣rwydd
• * 1.381

  y can
• ‡ 1.382

  ffornic∣rwydd
• * 1.383

  gwranda
• ‡ 1.384

  a hanyw
• * 1.385

  lawrnðioc
• ‡ 1.386

  a hanyw
• * 1.387

  gau
• ‡ 1.388

  or eiðaw, oi briod
• * 1.389

  a thad y celwydd
• * 1.390

  yrr
• * 1.391

  Yr Euangel y pempet Sul yn y Grawys.
• ‡ 1.392

  iawn, di∣vai
• * 1.393

  vynhad,
• ‡ 1.394

  chwaytha, vlasa
• ‡ 1.395

  chwaytha, vlasa
• * 1.396

  camnolaf
• * 1.397

  vabdall, ðall kinenid
• ‡ 1.398

  Rabbi
• * 1.399

  dad ei vā
• ‡ 1.400

  amlygu, eglurhau
• * 1.401

  Dir
• ‡ 1.402

  glai, gyst,
• * 1.403

  golof.
• ‡ 1.404

  Dos
• * 1.405

  gan
• ‡ 1.406

  gynt
• * 1.407

  Ll'yma
• ‡ 1.408

  debic
• * 1.409

  Y gwr
• ‡ 1.410

  glai, bridd∣gist
• * 1.411

  adwelais
• ‡ 1.412

  vnwaith
• * 1.413

  clai
• ‡ 1.414

  cathoddei
• * 1.415

  ddrem
• ‡ 1.416

  o bleid Duw
• * 1.417

  pechatur o ddyn
• ‡ 1.418

  ymryson, amrafael
• * 1.419

  rhyngth∣ynt
• ‡ 1.420

  dad ai vā
• * 1.421

  meddw∣chwi
• ‡ 1.422

  sy vapðall
• * 1.423

  yn awr
• * 1.424

  neu
• ‡ 1.425

  ddywet, wrthep
• ‡ 1.426

  osot, orde∣inhay
• * 1.427

  y ddisyna∣gogy
• ‡ 1.428

  drachefyn
• * 1.429

  y gwelaf
• ‡ 1.430

  paddelw
• * 1.431

  yr awrhō, yn awr, gy∣nef
• * 1.432

  yð hanoeð
• ‡ 1.433

  wrendy ar
• * 1.434

  O ddechr∣eu byt
• ‡ 1.435

  mabddall
• * 1.436

  A ny
• ‡ 1.437

  ac a ddys∣cy nyni?
• * 1.438

  hwedleua
• ‡ 1.439

  dywedei
• * 1.440

  val
• ‡ 1.441

  arnoch
• * 1.442

  Yr Euāgel ar ddie Marth y•• Sul gwyn.
• * 1.443

  ny ddaw ir
• * 1.444

  ny ddaw ir
• * 1.445

  gail
• * 1.446

  porthawr
• ‡ 1.447

  erwydd erbyn
• * 1.448

  ffo
• ‡ 1.449

  ddamee hon
• ‡ 1.450

  ddamee hon
• * 1.451

  vuchedd
• ‡ 1.452

  amlach
• * 1.453

  Yr Euangel yr ail Sul gwe dy'r Pafc.
• * 1.454

  nyd eiðo'r
• ‡ 1.455

  ffoa, ffy
• * 1.456

  vyneveit i
• ‡ 1.457

  ys ydd i mi
• * 1.458

  einioes, bywyt
• ‡ 1.459

  ffold, bu∣arth, cayor
• * 1.460

  goleth, ddwyn ataf
• * 1.461

  rhoi, gosot
• ‡ 1.462

  y cenyf
• * 1.463

  ancydfod, ancymod
• ‡ 1.464

  yr aeth hi yn
• * 1.465

  arno
• ‡ 1.466

  pa wrando wnewch arno,
• * 1.467

  cythraeli∣edic
• ‡ 1.468

  Adn ewy∣ddiat
• * 1.469

  Solomon
• * 1.470

  amheu, ddowto, ddysgwyl? y lleddy yn calon?
• ‡ 1.471

  vraw, leu. ddiragath
• * 1.472

  wrendy ar
• ‡ 1.473

  ny'w
• * 1.474

  nyd abl, nys digon
• * 1.475

  gymersōt
• ‡ 1.476

  vainu, da∣flu
• * 1.477

  ac
• ‡ 1.478

  wrth
• * 1.479

  roddi
• ‡ 1.480

  wrth
• † 1.481

  ancwblau, dirymi••, dattroi, tori
• * 1.482

  y my
• ‡ 1.483

  er
• * 1.484

  aeth, dyn∣noð ymaes
• ‡ 1.485

  y waith
• * 1.486

  gyrchesont
• ‡ 1.487

  arwydd, mirael
• * 1.488

  neb
• ‡ 1.489

  enneinioð
• * 1.490

  haint
• ‡ 1.491

  angheuol, varwol
• * 1.492

  canthaw, wrth hwnw
• * 1.493

  Rabbi
• ‡ 1.494

  yn awr
• * 1.495

  yny
• ‡ 1.496

  thripia
• * 1.497

  cyscu
• ‡ 1.498

  ddyffroi
• * 1.499

  cyscu
• ‡ 1.500

  gwych
• * 1.501

  varw
• ‡ 1.502

  oleu, ddi∣ledlef
• * 1.503

  genyf
• * 1.504

  gymddei∣thion
• ‡ 1.505

  y varw
• * 1.506

  bot
• ‡ 1.507

  erbyn hyn
• * 1.508

  ystod 'sef agos i dwy villeir
• ‡ 1.509

  y gwyno yddynt, yw dyhuðo
• * 1.510

  glybu
• ‡ 1.511

  ar
• * 1.512

  olaf
• ‡ 1.513

  vnchedd
• * 1.514

  cyd bei ef varw
• ‡ 1.515

  Do
• * 1.516

  dan llaw
• ‡ 1.517

  yr Athro
• * 1.518

  vonwent
• ‡ 1.519

  grwythoð, ffromodd,
• * 1.520

  aroes e∣bwch nei er thwch
• ‡ 1.521

  Synna
• * 1.522

  ymgy∣ffroes
• ‡ 1.523

  beri
• * 1.524

  carei
• ‡ 1.525

  vonwent
• * 1.526

  ffromawð
• ‡ 1.527

  maen
• * 1.528

  Ac yn ogof yr oedd
• * 1.529

  maen
• ‡ 1.530

  yr owrhon
• * 1.531

  cayt weled
• ‡ 1.532

  corph
• * 1.533

  olwc
• ‡ 1.534

  gwrando
• * 1.535

  yr wastat
• ‡ 1.536

  gwrando
• ‡ 1.537

  yn rhwym
• * 1.538

  ac amwisc
• ‡ 1.539

  ffunen
• * 1.540

  eisteddfot, gygcor
• ‡ 1.541

  ddo
• ‡ 1.542

  ddo
• * 1.543

  ddileant
• ‡ 1.544

  vot yn lles yn rhaid
• * 1.545

  gwr
• ‡ 1.546

  val
• * 1.547

  nasion
• * 1.548

  ladd, ðiva, ddivetha
• ‡ 1.549

  amlwc, oleu
• ‡ 1.550

  ffest
• * 1.551

  pryd
• ‡ 1.552

  ffest
• * 1.553

  groes
• * 1.554

  y wrth a mai••w
• ‡ 1.555

  bwys
• * 1.556

  lavand
• ‡ 1.557

  oelment
• * 1.558

  arwein
• ‡ 1.559

  y pwrs
• * 1.560

  arwein
• ‡ 1.561

  ysy
• * 1.562

  ynwastat
• ‡ 1.563

  vawr, amyl
• * 1.564

  ladd
• * 1.565

  gyfarvot
• ‡ 1.566

  asenyn, a∣senbach, ne ieuanc
• * 1.567

  lwdn
• ‡ 1.568

  pen, tro, or blaen
• * 1.569

  am danaw
• ‡ 1.570

  dyrva, po∣pul
• * 1.571

  gwney∣thur lles yn y byt? yn di∣goni
• * 1.572

  yn, erbyn
• ‡ 1.573

  Tiwr, Hawr, Syra
• * 1.574

  Da oedd genym &c.
• ‡ 1.575

  amser
• * 1.576

  O ddyethr syrthio, cwympo,
• ‡ 1.577

  hoedl
• * 1.578

  trwst
• ‡ 1.579

  ymddidda∣nodd ac ef
• * 1.580

  y ar
• ‡ 1.581

  Gyfraith
• * 1.582

  rait
• ‡ 1.583

  amser
• * 1.584

  er
• ‡ 1.585

  yn y gwyð
• * 1.586

  yr e glur∣wyt
• ‡ 1.587

  hyn o gly∣wodd ge∣nym?
• * 1.588

  o hanaw
• ‡ 1.589

  do
• * 1.590

  rac
• ‡ 1.591

  addefesont
• * 1.592

  disynago∣gi, escom∣muno
• * 1.593

  eb gredu
• ‡ 1.594

  er barnu
• * 1.595

  gadw, wa∣red
• * 1.596

  wrthyf
• * 1.597

  vlaen
• ‡ 1.598

  drengy, dramwy, vyned
• * 1.599

  y briodo∣lion
• ‡ 1.600

  diosc, diharu
• ‡ 1.601

  twel ffu∣nen, pilin
• * 1.602

  mewn trwp
• ‡ 1.603

  yn ol hyn, rbac llaw
• * 1.604

  raid iddo
• ‡ 1.605

  gwbl, y gyd
• ‡ 1.606

  a' da
• * 1.607

  gan hyny
• * 1.608

  apostol
• ‡ 1.609

  gwyn eich byd, ded∣wydd
• ‡ 1.610

  oll
• * 1.611

  ddewysais
• ‡ 1.612

  Yr awrhō
• * 1.613

  taw
• ‡ 1.614

  ddowto
• * 1.615

  bwysawdd
• ‡ 1.616

  ascre
• * 1.617

  vwydyn, lymeit
• ‡ 1.618

  drochi, w∣lychu
• * 1.619

  wlychawð
• ‡ 1.620

  ar vrys, chwipyn
• * 1.621

  y pwrs
• ‡ 1.622

  rait i ni wrthyn
• * 1.623

  er
• ‡ 1.624

  allan
• * 1.625

  vesbionos
• ‡ 1.626

  y chwaen
• * 1.627

  Yn, Ar
• ‡ 1.628

  Ir ll••
• ‡ 1.629

  yn ol hyn
• * 1.630

  erot, er dy vwyn
• * 1.631

  promiss
• * 1.632

  Yr Euāgel ar ddydd Philip ac Iaco
• * 1.633

  chyntyr∣oer, thallodr
• ‡ 1.634

  ddarpary
• * 1.635

  chyd
• * 1.636

  phaddelw
• ‡ 1.637

  Myvi
• ‡ 1.638

  vuchedð
• * 1.639

  boddlon
• ‡ 1.640

  gad i nl weled
• * 1.641

  adrodd
• * 1.642

  vymot
• ‡ 1.643

  or lleial
• * 1.644

  'ovynoth
• * 1.645

  Yr Euangel ar y Sul gwyn
• * 1.646

  As cerwch
• ‡ 1.647

  gōforddwr
• * 1.648

  y thwaen
• ‡ 1.649

  pop peth
• * 1.650

  y cwbyl
• ‡ 1.651

  Hedwch
• * 1.652

  i
• * 1.653

  i
• ‡ 1.654

  A's
• ‡ 1.655

  pennaeth, pennadur
• ‡ 1.656

  vvrth
• * 1.657

  Yr Euāgel ar dydd Marc.
• * 1.658

  diwylli∣awdr tir
• ‡ 1.659

  glanha
• * 1.660

  vwrir
• ‡ 1.661

  grina
• * 1.662

  vynhad
• ‡ 1.663

  val
• * 1.664

  Hyn
• ‡ 1.665

  hyn
• * 1.666

  yw
• ‡ 1.667

  rydd
• * 1.668

  enaid, ho∣edl
• ‡ 1.669

  beth bynac
• * 1.670

  Bellach, o hyn allan
• ‡ 1.671

  dewisodd
• * 1.672

  gosodeis, ordeiniais
• * 1.673

  Yr Euāgel ar ddydd Simon ac Iudas.
• * 1.674

  dywys
• ‡ 1.675

  Cofiwch.
• * 1.676

  wrthynt
• * 1.677

  eb achos
• ‡ 1.678

  Conffor∣dwr
• * 1.679

  a ddeillia, gynnyrchia
• ‡ 1.680

  o hanof
• * 1.681

  groes
• ‡ 1.682

  dderchafel
• * 1.683

  trangwy∣ddo
• ‡ 1.684

  disynago∣gant
• * 1.685

  ys, ie
• ‡ 1.686

  coffaoch meddylioch
• * 1.687

  ddywedyt o hanof Yr Euangel y iiij. Sul gwedy yr Pasc.
• * 1.688

  conffor∣diwr, dyhu∣ddwr
• ‡ 1.689

  hwnw
• * 1.690

  argyhoeða
• ‡ 1.691

  am, can, o bleit
• * 1.692

  pennaeth
• * 1.693

  tywys
• ‡ 1.694

  y
• * 1.695

  dengys
• * 1.696

  Yr Euangel y iij. Sul gwedy yr Pasc.
• * 1.697

  Ychwaen
• * 1.698

  girad
• ‡ 1.699

  droir, ðaw
• * 1.700

  ar enedi∣geth etiveð
• ‡ 1.701

  dravel
• * 1.702

  o
• * 1.703

  ymy Yr Euangel y v. Sul gwedy'r Pasc.
• ‡ 1.704

  Ac yn y
• * 1.705

  dyry, dyd
• ‡ 1.706

  ar ddame∣gion
• * 1.707

  y dywedy
• ‡ 1.708

  ddamec
• * 1.709

  ‡es cifie
• ‡ 1.710

  Llyma
• ‡ 1.711

  pop vn i briodolion
• * 1.712

  adroddais, ddywedais
• ‡ 1.713

  sir, cyssir, galhon
• * 1.714

  orvyddais
• * 1.715

  olwc
• ‡ 1.716

  dyn
• * 1.717

  bywyt
• * 1.718

  gorphe∣nais
• ‡ 1.719

  thidyhun
• * 1.720

  gefeis
• ‡ 1.721

  Amlygais datcenais
• * 1.722

  y eanyt
• * 1.723

  berffaith
• ‡ 1.724

  dremio, welet
• * 1.725

  declerieis
• * 1.726

  Yr Euāgel ar dydd Gwener y croglith.
• * 1.727

  avon, nant
• ‡ 1.728

  cyrchy treiglo
• * 1.729

  cywdawt
• ‡ 1.730

  lanterni
• * 1.731

  ffaculae, tyrs
• ‡ 1.732

  cy
• * 1.733

  llwyr i hol
• ‡ 1.734

  yr vn
• * 1.735

  yr
• ‡ 1.736

  dyrva,
• * 1.737

  capten
• ‡ 1.738

  tad ynghy∣fraith
• ‡ 1.739

  dilin
• * 1.740

  ar
• * 1.741

  porthores
• ‡ 1.742

  argyhoed
• * 1.743

  dyscy
• ‡ 1.744

  ddirgel, dan llaw
• * 1.745

  wele
• ‡ 1.746

  gernodi∣awdd
• * 1.747

  afrifet
• ‡ 1.748

  erwydd, yn ol, Cyfraith
• * 1.749

  afrifet
• ‡ 1.750

  cyfreith∣lawn
• ‡ 1.751

  wy
• * 1.752

  nasion
• ‡ 1.753

  brenhin∣iaeth
• * 1.754

  Brenhin
• ‡ 1.755

  Brenhin
• * 1.756

  gyd a'r
• ‡ 1.757

  glyw
• ‡ 1.758

  erbyn pryd y my∣nediac
• * 1.759

  Deyrn
• ‡ 1.760

  lawryðioc
• * 1.761

  cyte, cvv∣tyfe
• ‡ 1.762

  ddiavvt
• ‡ 1.763

  y ffrywil∣liodd
• * 1.764

  dodesont
• ‡ 1.765

  coch
• * 1.766

  cernodie∣sont
• ‡ 1.767

  Wele
• * 1.768

  dugy, dwyn, gwisco.
• ‡ 1.769

  porphor, coch
• * 1.770

  Wele, Llyma
• ‡ 1.771

  Crocsa, croshoela
• * 1.772

  Gyfraith
• ‡ 1.773

  wrth, yn ol
• * 1.774

  maddeuy, rhyddhey
• ‡ 1.775

  yr ympe∣rawtr
• * 1.776

  Wely
• ‡ 1.777

  groes
• * 1.778

  groes
• ‡ 1.779

  eb wniat
• * 1.780

  ohanwn, pharthwn
• ‡ 1.781

  am
• * 1.782

  y tynesont gyttysae
• ‡ 1.783

  Nycha
• * 1.784

  yw gar∣tref, ai yr eiddaw
• ‡ 1.785

  orphen, ddyweddy
• * 1.786

  yspwrn
• * 1.787

  estenesont
• ‡ 1.788

  o'r
• * 1.789

  Gorphen∣nwyt
• ‡ 1.790

  ynghroc
• * 1.791

  vrathodd
• ‡ 1.792

  vrathefant trwyðaw
• * 1.793

  gyffeith
• ‡ 1.794

  punt
• * 1.795

  amdoi
• ‡ 1.796

  allan
• * 1.797

  bedd
• * 1.798

  hwn
• ‡ 1.799

  bedd
• * 1.800

  Yr Euāgel ar die Pasc
• * 1.801

  at y bedd
• ‡ 1.802

  bedd
• * 1.803

  bedd
• ‡ 1.804

  at y bedd
• * 1.805

  at y bedd
• ‡ 1.806

  ogwy∣ddawdd
• * 1.807

  bedd
• ‡ 1.808

  voled
• * 1.809

  ar
• * 1.810

  wrtho y hun
• ‡ 1.811

  at y bedd
• * 1.812

  ymogwy∣ddodd, ymgrymoð
• ‡ 1.813

  mewn gwynion ddillat
• * 1.814

  ar llall
• ‡ 1.815

  pa wylo ydd wyt?
• * 1.816

  yn llwyr
• ‡ 1.817

  taw ger∣ðyð, llanwr
• * 1.818

  Tiwr, Ha wr, Syra
• ‡ 1.819

  cymerth
• * 1.820

  Dysci∣awdr
• ‡ 1.821

  yddi Yr Euangel y Sul cyntaf gwedyr Pasc.
• * 1.822

  Heddwch
• * 1.823

  vynhad
• ‡ 1.824

  Heddwch
• ‡ 1.825

  derbynwch
• * 1.826

  ar eino
• * 1.827

  Yr Euangel ar ddie gwyl Thomas.
• * 1.828

  O ddiethr i mi welet
• ‡ 1.829

  yr hoelion
• * 1.830

  Nys bydd i mi gredu
• ‡ 1.831

  gwedy
• * 1.832

  perfedd
• ‡ 1.833

  Heddwch
• * 1.834

  Yn ol hyn
• ‡ 1.835

  anffyðlon
• * 1.836

  ar hyny
• * 1.837

  vechcin, veibion
• ‡ 1.838

  enllyn
• * 1.839

  Treilli∣wch
• * 1.840

  rac meint
• ‡ 1.841

  Mai ir ar∣glwydd oeð
• * 1.842

  hucyn, bais
• ‡ 1.843

  neitiodd, a gymerth y naw yn y
• * 1.844

  Ac er
• ‡ 1.845

  neitiodd
• * 1.846

  tri arðec a saithugain
• ‡ 1.847

  cymmeint
• * 1.848

  rwygodd
• ‡ 1.849

  Caraf
• ‡ 1.850

  Pasc, Bwyda
• * 1.851

  Caraf
• ‡ 1.852

  Pryderu
• * 1.853

  dairgw∣aith
• * 1.854

  heneiðyth
• ‡ 1.855

  tywys
• * 1.856

  ny my∣nych
• ‡ 1.857

  Canlyn
• * 1.858

  cf
• ‡ 1.859

  canlyn
• * 1.860

  bop vn
• ‡ 1.861

  gynwys, dderbyn