Y Beibl Cyssegr-lan. Sef yr Hen Destament, a'r Newydd..

TESTAMENT NEWYDD EIN Harglwydd IESV GRIST. (Book New Testament)

Rom. 1.16.

Nid cywilydd gennif Efengyl Grist, o blegit gallu Duw yw hi er iechydwria∣eth i bob vn a'r sydd yn credu.

Anno 1588.

❧ Efengyl Iesu Grist yn ôl Sanct MATHEW.

PENNOD. I.

1 Achau Crist yr hwn yw 'r Messiah a addawsid i'r ta∣dau. 18 Genedigaeth Iesu Grist.

LLyfr* 1.1 cenhedliad Iesu Grist fâb Da∣fydd, fâb Abraham.

2* 1.2 Abraham a gen∣hedlodd Isaac,* 1.3 I∣saac a genhedlodd Iacob,* 1.4 Iacob a genhedlodd Iudas a'i frodyr.

3 Ac* 1.5 Iudas a genhedlodd Phares a Zara o Thamar, a Phares a genhedlodd Esrom, ac Esrom a genhedlodd Aram.

4 Ac Aram, a genhedlodd Aminadab, ac A∣minadab a genhedlodd Naasson, ac Naasson a genhedlodd Salmon:

5 A* 1.6 Salmon a genhedlodd Booz o Ra∣chab, a Booz a genhedlodd Obed o Ruth, ac Obed a genhedlodd Iesse.

6 Ac* 1.7 Iesse a genhedlodd Dafydd frenin, a* 1.8 Dafydd frenin a genhedlodd Salomon o'r hon (a fuase wraig) Vrias.

7 A Salomon a genhedlodd Roboam, a Roboam a genhedlodd Abia,* 1.9 ac Abia a genhed∣lodd Asa.

8 Ac Asa a genhedlodd Iosaphat, ac Iosa∣phat a genhedlodd Ioram, ac Ioram a genhed∣lodd Ozias.

9 Ac Ozias a genhedlodd Ioatham, ac Io∣atham a genhedlodd Achaz, ac Achaz a genhed∣lodd Ezechias.

10 Ac* 1.10 Ezechias a genhedlodd Manasses, a Manasses a genhedlodd Amon, ac Amon a genhedlodd Iosias.

11 Ac* 1.11 Iosias a genhedlodd Iechonias a'i frodyr yng-hylch amser y caeth-gludiad i Ba∣bilon.

12 Ac yn ôl y caeth-gludiad i Babilon* 1.12 Ie∣chonias a genhedlodd Salathiel, a* 1.13 Salathiel a genhedlodd Zorobabel.

13 A Zorababel a genhedlodd Abiud, ac A∣biud a genhedlodd Eliacim, ac Eliacim a gen∣hedlodd Azor.

14 Ac Azor a genhedlodd Sadoc, a Sadoc a genhedlodd Achim, ac Achim a genhedlodd Eliud.

15 Ac Eliud a genhedlodd Eleazar, ac Ele∣azar a genhedlodd Matthan, a Matthan a gen∣hedlodd Iacob.

16 Ac Iacob a genhedlodd Ioseph gŵr Mair, o'r hō y ganed Iesu yr hwn a elwir Crist.

17 Yr holl oesoedd gan hynny o Abraham i Ddafydd [ydynt] bedair cenhedlaeth ar ddêc: ac o Ddafydd hyd y caethgludiad i Babilon pe∣dair cenhedlaeth ar ddêc: ac o'r caeth-gludiad i Babilon hyd Grist, pedair cenhedlaeth ar ddêc.

18 A genedigaeth Iesu Christ oedd fel hyn: wedi dyweddio Mair ei fam ef ag Ioseph, cyn eu dyfod hwy yng-hyd, hi a gafwyd yn feichiog trwy yr Yspryd glân.

19 Ac Ioseph ei gŵr hi am ei fod efe yn gy∣fiawn ac heb ewyllysio ei* 1.14 hortio hi, a amca∣nodd ei rhoi hi ymmaith yn ddirgel.

20 A thra 'r ydoedd efe yn bwriadu hyn, we∣le Angel yr Arglwydd yn ymddangos iddo ef trwy [ei] hun gan ddywedyd, Ioseph mab Da∣fydd nac ofna gymmeryd Mair dy wraig, o ble∣git yr hyn a genhedlwyd ynddi sydd o'r Yspryd glân.

21 A hi a escor ar fab, a thi a elwi* 1.15 ei enw ef Iesu: o blegit efe a achub ei bobl* 1.16 rhag eu pe∣chodau.

22 A hyn oll a wnaethpwyd i gyflawni 'r hyn a ddywedodd yr Arglwydd trwy 'r pro∣phwyd, gan ddywedyd:

23* 1.17 Wele, Morwyn a fydd feichiog, ac a ddwg fab, a hwy a alwant ei enw ef Emmanu∣el, yr hwn os cyfieithir a arwyddocâ, Duw gyd â ni.

24 Ac Ioseph pan ddeffroes o gwsc a wna∣eth megis y gorchymynnase Angel yr Arglw∣ydd iddo ef, ac a gymmerodd ei wraig.

25 Ac nid adnabu efe hi hyd oni escorodd hi ar ei mab cyntaf-anedic, a galwodd ei henw ef Iesu.

PEN. II.

Y gwyr doethion y rhai ydynt flaenffrwyth y cenhedlo∣edd yn addoli Crist. 13 Ioseph yn cilio i'r Aipht, a'r Iesu ai fam. 16 Herod yn lladd y rhai bychain, 22 Io∣soph yn troi i Galiaea.

☞ YNa pan anwyd yr Iesu yn Bethlehem dinas o Iudaea yn nyddiau Herod fre∣nin,* 1.18 wele, doethion a ddaethant o'r dwyrain i Ierusalem,

2 Gan ddywedyd, pa le y mae Brenin yr I∣ddewon yr hwn a anwyd؛ canys gwelsom ei se∣ren ef yn y dwyrain, a daethom iw addoli ef؛

3 Pan glywodd Herod frenin [hyn,] efe a gyffroes, ac Ierusalem oll gyd ag ef.

4 Wedi casclu o honaw ef yr holl archoffei∣riaid ac scrifēnyddion y bobl, efe a ymofynnodd â hwynt, pa le y genid Crist.

5 Ac hwy a ddywedasant wrtho ef, yn Beth∣lehem Iudaea: canys felly yr scrifennwyd trwy 'r prophwyd,

6 Tithe* 1.19 Bethlehem gwlad Iuda, nid lleiaf wyt ym mhlith tywysogion Iuda: canys o honot ti y daw y tywysog, yr hwn a fugeilia fy mhobl Israel.

7 Yna Herod wedi galw y doethion yn ddir∣gel a'i holodd hwynt yn fanwl am yr amser yr ymddangosase y seren,

8 Ac efe ai danfones hwynt i Bethlehem, gan ddywedyd, ewch ac ymofynwch yn fanwl am y bachgen, ac wedi i chwi ei gaffael ef, my∣negwch i mi trachefn, fel y gallwyf finne ddy∣fod, ai addoli ef.

9 Hwythau wedi clywed y brenin a aethāt, ac wele y seren yr hon a welsent yn y dwyrain a aeth o'i blaen hwynt, hyd oni ddaeth hi a sefyll goruwch y lle yr oedd y bachgen.

10 A phan welsant y seren, llawenhau a w∣naethant â llawenydd mawr dros benn.

11 A phan ddaethant i'r tŷ, hwy a gawsant y bachgen gyd â Mair ei fam, a chan syrthio i'r llawr hwy ai haddolasant ef, ac a agorasant eu tryssorau, ac a offrymmasant iddo anrhegion, sef aur, thus, a myrr.

12 Ac wedi eu rhybuddio hwy gan Dduw trwy freuddwyd na ddychwelent at Herod, hwy a aethant drachefn iw gwlad at hŷd ffordd arall. ☜

☞ 13 Ac wedi iddynt ymado,* 1.20 wele Angel yr Arglwydd a ymddangosodd i Ioseph trwy ei hun, gan ddywedyd, cyfot, a chymmer y bach∣gen a'i fam, a ffo i'r Aipht, a bydd yno hyd oni ddywedwyf i ti, canys ceisio a wna Herod y bachgen iw ddifetha.

14 Ac yntef pan gyfododd a gymmerth y bachgē a'i fam o hŷd nos, ac a giliodd i'r Aipht.

15 Ac yno y bu hyd farwolaeth Herod, fel y cyflawnid yr hyn a ddywedodd yr Arglwydd trwy 'r prophwyd, gan ddywedyd:* 1.21 o'r Aipht y gelwais fy Mab.

16 Yna Herod pan weles ei siommi gan y doethion a ffrōmodd yn aruthr, ac efe a ddanfo∣nodd ac a laddodd yr holl fechgin y rhai oeddynt yn Bethlehem ac yn ei holl gyffiniau o ddwy∣flwydd oed, a thann hynny, wrth yr amser am yr hwn y gofynnase efe yn fanwl i'r doethion.

17 Yna y cyflawnwyd yr hyn a ddywedasid trwy Ieremias y prophwyd gan ddywedyd,

18* 1.22 Llef a glywyd yn Rama, galar ac ŵy lofain, ac ochain mawr: Rachel yn ŵylo am ei phlāt ac ni fynne hi ei chyssuro am nad oeddynt. ☜

19 Yna wedi marw Herod, wele, Angel yr Arglwydd a ymddangoses i Ioseph trwy ei hun yn yr Aipht,

20 Gan ddywedyd, cyfot a chymmer y bach∣gen a'i fam a dôs i dir Israel: canys y rhai oedd∣ynt yn ceisio enioes y bachgen a fuant feirw.

21 Ac wedi ei gyfodi efe a gymmerth y bach∣gen a'i fam, ac a ddaeth i dîr Israel.

22 Eithr pan glybu efe fod Archelaus yn teyrnasu yn Iudaea yn lle ei dâd Herod, efe a of∣nodd fyned yno, ac wedi ei rybuddio gan Dduw trwy ei hun, efe a giliodd i dueddau Galilæa.

23 A phan ddaeth, efe a drigodd mewn di∣nas a elwid Nazareth, fel y cyflawnid yr hyn a ddywedasid trwy y prophwydi, mai Nazaread, y gelwid ef.

PEN. III.

Pregeth, swydd, a buchedd Ioan, efe yn ceryddu y Pha∣risaeaid. 13 Ac yn bedyddio Crist.

AC yn y dyddiau hynny* 1.23 y daeth Ioan fe∣dyddiwr gan bregethu yn niffaethwch Iudaea,

2 A chan ddywedyd, edifarhewch, canys da∣eth teyrnas nefoedd yn agos.

3 O blegit hwn yw efe, yr hwn y dywed∣wyd am dano trwy y prophwyd Esaias, gan ddywedyd,* 1.24 llef vn yn llefain yn y diffaeth∣wch, paratoiwch ffordd yr Arglwydd, iniawn∣wch ei lwybrau ef.

4 A'r Ioan hwnnw oedd a'i* 1.25 ddillad o flew camel, a gwregis o groē yng-hylch ei lwynau: a'i fwyd ef oedd locustiaid, a mêl gwyllt.

5 Yna yr* 1.26 aeth allan atto ef Ierusalem ac holl Iudaea, a'r holl wlâd oddi amgylch yr Ior∣ddonen.

6 Ac hwy a fedyddiwyd gāddo ef yn yr Ior∣ddonen, gan gyffessu eu pechodau.

7 A phan welodd efe lawer o'r Pharisæaid ac o'r Saducaeaid yn dyfod iw fedydd ef, efe a ddywedodd wrthynt hwy:* 1.27 ô genhedlaeth gwi∣berod, pwy a'ch racrybuddiodd i ffoi rhag y llid a fydd؛

8 Am hynny dygwch ffrwythau addas i e∣difeirwch.

9 Ac na fyddyliwch ddywedyd ynoch eich hunain, y mae* 1.28 genym ni Abraham yn dad: ca∣nys yr ydwyf yn dywedyd i chwi, y dichō Duw o'r meini hyn gyfodi i fynu blant i Abraham.

10 Ac yr awr hon y gosodwyd y fwyall ar wreiddin y prennau: am hynny* 1.29 pob pren yr hwn ni ddwg ffrwyth da a dorir i lawr, ac a de∣flir i'r tân.

11 Myfi yn ddiau ydwyf yn eich* 1.30 bedyddio chwi â dwfr i edifeirwch, euhr yr hwn a ddaw ar fy ôl i sydd gadarnach nâ myfi, escidiau yr hwn nid ydwyf deilwng iw dwyn: efe a'ch be∣dyddia â'r Ysbryd glân ac â thân.

12* 1.31 Yr hwn [y mae] ei wyntill yn ei law, ac efe a lwyr lanhâ ei lawr dyrnu, ac a gascl ei we∣nith iw yscubor, eithr yr vs a lysc efe â thân an∣niffoddadwy.

13 Yna y daeth* 1.32 yr Iesu o Galilæa i'r Ior∣ddonen at Ioan iw fedyddio ganddo.

14 Eithr Ioan a orafunodd iddo ef, gan ddywedyd, y mae arnaf eisieu fy medyddio gen∣nit ti, ac a ddeui di attafi؛

15 Yna yr Iesu gan atteb a ddywedodd wr∣tho ef, gâd yr awr hon, canys fel hyn y gwedde i ni gyflawni pob cyfiawnder: yna efe a adawodd iddo ef.

16 A'r Iesu wedi ei fedyddio a ddaeth yn y fan i fynu o'r dwfr, ac wele y nefoedd a agorwyd iddo, ac [Ioan] a welodd Ysbryd Duw yn des∣cyn fel colomen, ac yn dyfod arno ef.

17 Ac wele lef o'r nefoedd yn dywedyd, hwn* 1.33 yw fŷ annwyl Fab yn yr hwn i'm bodlonwyd.

PEN. IIII.

Crist yn ymprydio, yn cael ei demptio, 4 Ac yn gorch∣fygu diafol â'r scrythyrau 11 Yr Angelion yn gwa∣sanaethu iddo. 12 Efe yn dechreu pregethu edifeir∣wch. 18 Yn galw Petr, Andreas, laco, ac Ioan. 23 Yn pregethu yr Efengyl, ac yn iachau 'r holl gleifion.

☞ YNa yr arweinwyd yr Iesu i'r anialwch drwy yr yspryd iw demptio gan ddiafol.* 1.34

2 Ac wedi iddo ymprydio ddeugain nhiwr∣nod a deugain nôs, yn ôl hynny efe a newynodd.

3 Yna y daeth y temptiwr atto ef, ac a ddy∣wedodd, os ti yw Mâb Duw, arch i'r cerric hyn fod yn fara.

4 Ac yntef a attebodd ac a ddywedodd, y mae yn scrifennedic,* 1.35 nid trwy fara yn vnic y bydd byw dŷn, ond trwy bob gair a ddaw o enau Duw.

5 Yna y cymmerth diafol ef i'r ddinas sanc∣taidd, ac ai gosodes ef ar binacl y deml,

6 Ac a ddywedodd wrtho, os Mab Duw wyt, bwrw dy hun i lawr: canys scrifennedic yw,* 1.36 y rhydd efe orchymyn iw angelion am da∣nat, ac hwy a th ddygant yn eu dwylo, rhag taro o honot dy droed wrth garreg.

7 Yr Iesu a ddywedodd wrtho, y mae yn scrifennedic trachefn,* 1.37 na themptia 'r Arglw∣ydd dy Dduw.

8 Trachefn y cymmerth diafol ef i fynydd tra vchel, ac a ddangosodd iddo holl deyrnasoedd y bŷd a'u gogoniant,

9 Ac a ddywedodd wrtho, hyn oll a roddaf i ti, os syrthi i lawr a'm haddoli i.

10 Yna y dywedodd 'r Iesu wrtho, ymma∣ith Saran: canys scrifennedic yw,* 1.38 yr Ar∣glwydd dy Dduw a addoli, ac ef yn vnic a wa∣sanaethi.

11 Yna y* 1.39 gadawodd diafol ef, ac wele am∣gelion a ddaethant, ac a weinasant iddo ef. ☜

12 A phan glybu 'r Iesu draddodi* 1.40 Ioan, efe a ddychwelodd i Galilæa,

13 A chan ado Nazareth, efe a aeth, ac a ar∣hosodd yn Caperna••m yr hon sydd wrth y môr yng-hyffiniau Zabulon a Nephthalim:

14 Fel y cyflawnid yr hyn a ddywetpwyd trwy Esaias y prophwyd, gan ddywedyd,

15* 1.41 Tir Zabulon a thîr Nephthalim [wrth] ffordd y môr o'r tu hwnt i'r Iorddonen, Galilæa y cenhedloedd:

16 Y bobl a oedd yn eistedd mewn tywyll∣wch a welodd oleuni mawr: ac i'r rhai a eiste∣ddent ym mro a chyscod angeu, y cyfododd go∣leuni.

17 O'r pryd hynny y dechreuodd yr Iesu bre∣gethu, a dywedyd,* 1.42 edifarhewch o herwydd te∣yrnas nefoedd a nessaodd.

18 ☞ Fel yr oedd yr Iesu yn rhodio wrth fôr Galilæa, efe a ganfu ddau frodyr,* 1.43 Simon yr hwn a elwir Petr, ac Andreas ei frawd yn bwrw rhwyd i'r môr, (canys pyscod-wŷr oedd∣ynt)

19 Ac efe a ddywedodd wrthynt, deuwch ar∣fy ôl i, ac mi a'ch gwnaf yn byscod-wŷr dynion.

20 Ac hwy yn y fan gan adel y rhwydau a'i dilynasant ef.

21 Ac wedi ei fyned ef oddi yno, efe a welodd ddau frodyr* 1.44 eraill, Iaco [fab] Zebedeus, ac Ioan ei frawd mewn llong gyd â Zebedeus eu tad, yn cyweirio eu rhwydau, ac a'u galwodd hwy.

22 Ac hwy yn ebrwydd gan adel y llong a'u tâd a'i canlynasant ef. ☜

23 Ac yna 'r aeth yr Iesu o amgylch holl Galilæa gan ddyscu yn eu synagogau, a phre∣gethu Efengyl y deyrnas, ac iachau pob clefyd, a phob afiechyd ym mhlith y bobl.

24 Ac aeth sôn am dano ef trwy holl [wlâd] Syria: ac hwy a ddugasant atto yr holl rai drwg eu hwyl o amryw glefydau, ac wedi eu nychu gan gnofeudd, a'r rhai cythreulic, â'r rhai lloeric, a'r sawl oeddynt a'r parlys arnynt, ac efe a'u hiachaodd hwynt.

25 A thyrfa fawr ai canlynodd ef o Galilæa, a Decapolis, ac o Ierusalem, ac o Iudaea, ac o'r gwledydd o'r tu hwnt i'r Iorddonen.

PEN. V.

Crist yn dangos dedwyddwch neu wynfyd dyn. 13 Bod Eglwyswyr yn halen y ddaiar, yn oleuni y byd, ac yn ddinas wedi ei gosod ar fryn. 16 Am weithredoedd da. 19 Dyfod Crist i gyflawni 'r gyfraith.

☞ A Phan welodd [yr Iesu] y tyrfaoedd,* 1.45 efe a estynnodd i'r mynydd: ac wedi iddo ef eistedd, ei ddiscyblion a ddaethant atto:

2 Ac efe a agorodd ei enau, ac a'u dyscodd gan ddywedyd,

3 Gwyn eu bŷd y* 1.46 tlodion yn yr yspryd, ca∣nys eiddynt yw teyrnas nefoedd.

4 Gwyn eu byd* 1.47 y rhai galarus, canys hw∣ynt a ddiddênir.

5 Gwyn eu bŷd* 1.48 y rhai addfwyn: canys hwy a feddiannant y ddaiar.

6 Gwyn eu bŷd y rhai sy* 1.49 arnynt newyn a syched am gyfiawnder: canys hwy a ddiwellir.

7 Gwyn eu bŷd y trugarogion: tanys hwy a gânt drugaredd.

8 Gwyn eu bŷd* 1.50 y rhai glân o galon: ca∣nys

hwy a welant Dduw.

9 Gwyn eu bŷd y tangneddyf-wŷr: canys hwy a elwir yn blant Duw.

10 Gwyn eu bŷd y rhai* 1.51 a erlidir er mwyn cyfiawnder: canys eiddynt yw teyrnas nefoedd.

11 Gwyn eich bŷd* 1.52 pan eich cablo dynion a'ch erlid, a dywedyd pob rhyw ddryg-air am danoch er fy mwyn i, ac hwy yn gelwyddog:

12 Byddwch lawen a hyfryd, canys mawr yw eich gwobr yn y nefoedd: oherwydd felly yr erlidiasant hwy y prophwydi y rhai a [fuant] o'ch blaen chwi.

13 Chwi* 1.53 ydych halen y ddaiar, eithr o difla∣sodd yr halen, â* 1.54 pha beth yr helltir ef? ni thâl efe mwy ddim, onid iw fwrw allan, a'i sathru gan ddynion.

14 Chwi yw goleuni y byd, dinas a osodir ar fryn ni ellir ei chuddio.

15 Ac ni oleuant ganwyll a'i dodi dan lestr,* 1.55 onid mewn canhwyllbren, a goleuo a wna hi i bawb a'r sy yn y tŷ.

16 Llewyrched felly eich goleuni ger bron dynion, fel y gwelant eich gweithredoedd da chwi, ac y gogoneddant eich Tâd yr hwn sydd yn y nefoedd.

17 Na thybiwch fy nyfod i dorri 'r gyfraith neu 'r prophwydi, ni ddaethym i dorri onid i gyflawni.

18 Canys yn wir meddaf i chwi, hyd oni* 1.56 ddarfyddo nef a daiar, ni dderfydd vn iod, nac vn tippin o'r gyfraith hyd oni chwpleir oll.

19 Pwy bynnac can hynny a dorro'r vn o'r gorchymynnion lleiaf hyn, ac a ddysc i ddynion felly, lleiaf y gelwir ef yn nheyrnas nef: ond pwy bynnac ai gwnelo, ac ai dysco i eraill, hwn∣nw a elwir yn fawr yn nheyrnas nefoedd.

20 ☞ Canys meddaf i chwi, oni bydd eich* 1.57 cyfiawnder yn helaethach nâ[chyfiawnder] yr scrifennyddion a'r Pharisæaid, nid ewch i deyr∣nas nefoedd.

21 Clywsoch ddywedyd wrth y* 1.58 rhai gynt, na ladd, canys pwy bynnac a laddo, euog fydd o farn.

22 Eythr yr ydwyfi yn dywedyd i chwi, mai pwy bynnac a ddigio wrth ei frawd heb ystyr, a fydd euog o farn, a phwy bynnac a ddy∣wedo wrth ei frawd, Raca, fydd euog o gyng∣or: a phwy bynnac a ddywedo, ô ynfyd, a fydd euog o dan vffern.

23 A chan hynny os dygi dy rodd i'r allor, ac yno dyfod i'th gof fod gan dy frawd ddim yn dy erbyn:

24 Gâd ti ynod offrwm gerbron yr allor, a dos ymmaith: yn gyntaf cymmod â th frawd, ac yno tyret, ac offrwm dy rodd.

25 Cytuna â'th wrthwynebwr yn gyflym, tra fyddech ar y ffordd gyd ag ef,* 1.59 rhag i'th wrth∣wynebwr dy roddi di yn llaw 'r ynad, ac i'r ynad dy roddi at y rhingill, a'th daflu yng-harchar.

26 Yn wir meddaf i ti, na ddeni allan oddi yno hyd oni thelech yr hatling eithaf. ☜

27 Clywsoch ddywedyd wrth y rhai gynt,* 1.60 na wna odineb.

28 Eithr yr ydwyfi yn dywedyd i chwi, pwy bynnac a edrycho ar wraig iw chwennychu hi, iddo wneuthur eusus â hi odineb yn ei galon.

29 Os* 1.61 dy lygad dehau dithe a'th rwy∣stra, tynn ef allan, a thafl oddi wrthit: canys gwell i ti golli vn o'th aelodau, nâ thaflu dy holl gorph i vffern.

30 Hefyd os dy law ddehau a'th rwystra, torr hi ymmaith, a bwrw oddi wrthit: canys gwell i ti golli vn o'th aelodau, nâ thaflu dy holl gorph i vffern.

31 Dywetpwyd hefyd,* 1.62 pwy bynnac a oll∣yngo ymmaith ei wraig, rhoed iddi lythr yscar.

32 Ond yr ydwyfi yn dywedyd i chwi, mai pwy bynnac a ollyngo ei wraig ymmaith onid o achos godineb, a wna iddi fod yn gwneuthur godineb, a phwy bynnac a briodo yr hon a ys∣carwyd, y mae efe yn gwneuthur godineb.

33 Trachefn rhwi a glywsoch ddywedyd wrth y rhai o'r cynfyd,* 1.63 na thwng anudon, eithr tâl dy lwon i'r Arglwydd.

34 Ond meddafi i chwi, na thwng ddim, nac i'r nef, canys gorseddfa Duw yw:

35 Nac i'r ddaiar, canys maingc ei droed ef yd yw: nac i Ierusalem, canys dinas y Brenin mawr ydyw.

36 Ac na thwng i'th ben, am na elli wneu∣thur vn blewyn yn wynn nac yn ddu.

37 Eithr* 1.64 bydded eich ymadrodd chwi, Ie, Ie, nag ê, nag ê, o blegit beth bynnac sydd tros ben hyn, o ddrygioni y mae.

38 Clywsoch ddywedyd,* 1.65 llygad am ly∣gad, a daint am ddaint.

39 Eithr yr ydwyfi yn dywedyd wrthych chwi,* 1.66 na wrthwynebwch ddrwg, ond pwy bynnac a'th darawo ar dy rudd dehau, tro 'r llall atto ef hefyd.

40 Ac i'r neb a fynno ymgyfreithio â thi, a dwyn dy bais, gâd iddo dy gochl hefyd.

41 A phwy bynnac a'th gymhello vn filltir, dôs gyd ag ef ddwy.

42* 1.67 Dyro i'r hwn a gais gennit, ac na thro oddi wrth yr hwn sydd yn ewyllysio echwyna gennit.

43 Clywsoch ddywedyd,* 1.68 câr dy gymydog, a chasâ dy elyn.

44 Eithr yr ydwyfi yn dywedyd wrthych chwi, bendithiwch y rhai a'ch melldithiant, gw∣newch dda i'r sawl a'ch casânt,* 1.69 a gweddiwch tros y rhai a wnêl niwed i chwi, ac a'ch erlidiāt,

45 Fel* 1.70 y byddoch blant eich Tad yr hwn sydd yn y nefoedd: canys y mae efe yn peri iw haul godi ar y drwg a'r da, ac yn glawio ar y cyfiawn ar anghyfiawn.

46 O blegit os cerwch y sawl a'ch caro, pa wobr sydd i chwi؛ om wna 'r publicanod yr vn peth؛

47 Os cyferchwch eich brodyr yn vnic, pa ragoriaeth yr ydych chwi yn ei wneuthur, onid

ydyw y publicanod yn gwneuthur felly؛

48 Byddwch chwi gan hynny yn berffaith, fel y mae eich Tad yr hwn sydd yn y nefoedd yn berffaith.

PEN. VI.

Am eluseni, 5. gweddi, 16. ympryd. 25. Gwahardd gofalu am bethau bydol.

GOchelwch rhag gwneuthur eich elusen yng-ŵydd dynion er mwyn cael eich gwe∣led ganddynt, os amgen ni chewch dâl gan eich Tâd yr hwn sydd yn y nefoedd.

2* 1.71 Am hynny pan wnelech dy elusen na phâr ganu vdcorn o'th flaen, fel y gwna 'r rhagrith∣wŷr yn y Synagogau, ac ar yr heolydd iw mo∣li gan ddynion, yn wir meddaf i chwi y maent yn derbyn eu gwobr.

3 Eithr pan wnelech ti elusen, na ŵyped dy law asswy pa beth a wna dy law ddehau,

4 Fel y byddo dy elusen yn ddirgel, a'th Dad yr hwn a wêl yn y dirgel a dâl i ti yn yr amlwg.

5 A phan weddiech na fydd fel y rhagrith∣wŷr, canys hwy a garant sefyll, a gweddio yn y Synagogau, ac yng-honglau yr heolydd, er mwyn cael eu gweled gan ddynion: yn wîr me∣ddaf i chwi, y maent yn derbyn eu gwobr,

6 Tithe pan weddiech dos i'th stafell, ac we∣di caeu dy ddrws, gweddia ar dy Dâd yr hwn [sydd] yn ddirgel, a'th Dad yr hwn a wêl yn y dirgel a'th obrwya di yn yr amlwg.

7 Hefyd pan weddioch na fyddwch siaradus fel y cenhedloedd, canys y maent yn tybied y gwrandewir hwy am eu haml eiriau.

8 Am hynny na thybygwch iddynt hwy, ca∣nys gŵyr eich Tâd pa bethau sy arnoch eu hei∣sieu, cyn ceisio o honoch ganddo.

9 Am hynny gweddiwch chwi fel hyn,* 1.72 Ein tâd yr hwn ydwyt yn y nefoedd, sancteiddier dy enw.

10 Deled dy deyrnas, bydded dy ewyllys ar y ddaiar, megis yn y nefoedd.

11 Dyro i ni heddyw ein bara beunyddiol,

12 A maddeu di i ni ein dyledion fel y ma∣ddeuom ninnau i' n dyled-wŷr.

13 Ac nac arwain ni i brofedigaeth, eithr gw∣aret ni* 1.73 rhag drwg: canys eiddot ti yw 'r deyr∣nas, a'r nerth, a'r gogoniāt yn oes oesoedd, Amē.

14 O* 1.74 blegit os maddeuwch i ddynion eu camweddau, eich Tâd nefol a faddeu hefyd i chwithau.

15 Eithr oni faddeuwch i ddynion eu cam∣weddau, ni faddeu eich Tâd i chwithau eich camweddau.

16 ☞ Hefyd pan ymprydioch,* 1.75 na fyddwch wyneb sarric fel rhagrith-wŷr: canys anffurfio eu hwynebau y byddant, er ymddangos i ddyni∣on fod yn ymprydio, yn wir meddaf i chwi, y maent yn derbyn eu gwobr.

17 Eithr pan ymprydiech di, eneinia dy benn, a golch dy wyneb,

18 Rhag ymddangos i ddynion fod yn ymp∣rydio, onid i'th Dâd 'r hwn sydd yn ddirgel, a'th Dâd yr hwn a wêl yn ddirgel a dâl i ti yn ālwg.

19 Na chesclwch dryssor i chwi ar y ddaiar, lle y mae gwyfyn a rhwd yn llygru, a lle y mae lladron yn cloddio trwodd, ac yn lladratta:

20 Eithr cesclwch i chwi dryssorau yn y nef,* 1.76 lle nid oes na gwyfyn na rhwd yn llygru, a lle ni's cloddia 'r lladron trwodd, ac ni's lladratânt.

21 Canys lle y mae eich tryssor, yno y bydd eich calon hefyd. ☜

22* 1.77 Goleuni 'r corph yw 'r llygad, am hyn∣ny o bydd dy lygad yn syml, dy holl gorph fydd yn oleu.

23 Eithr os bydd dy lygad yn ddrwg, dy holl gorph fydd yn dywyll, am hynny os bydd y go∣leuni yr hwn sydd ynot yn dywyllwch, pa faint [fydd] y tywyllwch؛

24 ☞ Ni ddichon neb wasanaethu dau ar∣glwydd,* 1.78 canys naill ai efe a gasâ 'r naill, ac a gâr y llall, ai efe a ymlyn wrth y naill, ac a es∣ceulusa 'r llall: ni ellwch wasanaethu Duw a golud-bydol.

25* 1.79 Am hynny meddaf i chwi, na ofelwch am eich bywyd pa beth a fwyttaoch, neu pa beth a yfoch: nac am eich cyrph, pa beth a wi∣scoch: onid yw 'r bywyd yn fwy nâ'r bwyd? a'r corph yn fwy nâ'r dillad؛

26 Edrychwch ar adar y nefoedd, o blegit nid yddynt nac yn medi, nac yn cywain i'r yscu∣boriau, ac y mae eich Tâd nefol yn eu porthi hw∣ynt, onid ydych chwi yn rhagori arnynt hwy؛

27 A phwy o honoch gan ofalu a ddichon chwanegu vn cufydd at ei faint؛

28 A pha ham yr ydych chwi yn gofalu am ddillad؛ dyscwch pa wedd y mae lili 'r maes yn tyfu: nid ydynt yn llafurio, nac yn nyddu.

29 Eithr yr wyf yn dywedyd i chwi, na bu Solomon yn ei holl ogoniant mor drwsiadus ag vn o'r rhai hyn.

30 Am hynny os dillada Duw * lysieun y maes, yr hwn sydd heddyw, ac y foru a fwrir i'r ffwrn, oni [ddillada efe] chwi yn fwy o lawer, ô rai o ychydig ffydd؛

31 Am hynny na ofelwch gan ddywedyd, beth a fwytawn? neu beth a yfwn؛ neu â pha beth yr ymddilladwn؛

32 Canys am y pethau hyn oll yr ymofyn y cenhedloedd, o blegit eich Tâd nefol a ŵyr fod arnoch eisieu yr holl bethau hyn.

33 Eithr yn gyntaf ceisiwch deyrnas Dduw ai gyfiawnder, a'r holl bethau hyn a roddir i chwi yn chwaneg.

34 Na ofelwch gan hynny dros drannoeth, canys trannoeth a ofala trosto ei hunan, digon i'r diwrnod ei ddryganiaeth ei hun. ☜

PEN. VII.

1 Crist yn gwahardd barn ehud 6 a bwrw pethau sanc∣taidd i gwn. 13. Am y porth cyfyng, a'r vn ehang. 15 Am y gau brophwydi. 18 Y pren a'i ffrwyth. 24 Am y ty ar y graig, a'r ty ar y tyfod.

NA fernwch, fel na'ch barner.

2 Canys â* 1.80 pha farn y barnoch, i'ch bernir: ac â pha fesur y mesuroch, y mesurir i

chwithau trachefn.

3 A pha ham y gweli di y brycheun sydd yn llygad dy frawd, ac na ddealli di y trawst sydd yn dy lygad dy hun؛

4 Neu pa fodd y dywedi wrth dy frawd,* 1.81 gâd ti i mi fwrw allan y brycheun o'th lygad, ac wele drawst yn dy lygad dy hun؛

5 Oh ragrithiwr, bwrw allan yn gyntaf y trawst o'th lygad dy hun, ac yna y canfyddi fw∣rw allan y brycheun o lygad dy frawd.

6 Na roddwch y peth sydd sanctaidd i gŵn, ac na theflwch eich gemmau o flaen môch, rhag iddynt eu sathru dan draed, a throi trachefn a'ch llarpio chwi.

7* 1.82 Gofynnwch, a rhoddir i chwi, ceisiwch, ac chwi a gewch: curwch ac fe agorir i chwi:

8 Canys pwy bynnac a ofynno, a dderbyn: a'r neb a gais a gaiff: ac i hwn a guro 'r agorir.

9 A oes vn dŷn o honoch yr hwn os gofyn ei fab iddo fara, a rydd iddo gareg؛

10 Neu os gofyn efe byscodyn, a ddyri efe sarph iddo؛

11 Os chwy-chwi gan hynny, a chwi yn ddrwg a fedrwch roddi rhoddion da i'ch plant, pa faint mwy y rhyddeich Tad yr hwn sydd yn y nefoedd bethau da i'r rhai a ofynnant iddo؛

12 Am hynny,* 1.83 beth bynnac a ewyllysioch ei wneuthur o ddynion i chwi, felly gwnewch chwithau iddynt hwy: canys hyn yw 'r gy∣fraith a'r prophwydi.

13* 1.84 Ewch i mewn trwy 'r porth cyfyng: canys ehang [yw] 'r porth, a llydan [yw] y ffordd sydd yn arwain i ddestruw, a llaweroedd ydynt yn mynedi mewn yno.

14 O blegit cyfyng [yw 'r] porth, a chûl yw 'r ffordd yr hon sydd yn arwain i'r bywyd, ac ychydig sydd yn ei chael hi,

15 ☞ Ymogelwch rhag y gau brophwydi y rhai a ddeuant attoch yng-wiscoedd defaid, onid oddi mewn bleiddiaid rheupus ydynt hwy.

16 Wrth eu ffrwyth yr adnabyddwch hw∣ynt:* 1.85 a gesclir grawn-win oddi ar ddrain, neu ffigus oddi ar yscall؛

17 Felly pob pren da a ddwg ffrwyth da, a phren drwg ffrwyth drwg.

18 Ni ddichon pren da ddwyn ffrwythau drwg, na phren pwdr ddwyn ffrwythau da.

19* 1.86 Pob pren a'r ni ddwg ffrwyth da, a dorir i lawr, ac a deflir i'r tân.

20 O herwydd pa ham, wrth eu ffrwyth yr adnabyddwch hwynt.

21* 1.87 Nid pwy bynnac a ddywed wrthif, Ar∣glwydd, Arglwydd, a ddaw i deyrnas nefoedd, ond yr hwn a wna ewyllys fy Nhâd yr hwn [sydd] yn y nefoedd. ☜

22 Llaweroedd a ddywedant wrthif yn y dydd hwnnw, Arglwydd, Arglwydd, oni phro∣phwydasom yn dy enw di, ac oni fwriasom all∣an gythreuliaid yn dy enw di, ac oni wnaethom weithredoedd mawrion trwy dy enw di؛

23* 1.88 Ac yna yr addefaf iddynt, ni's adnabum chwi er ioed, ewch ymmaith oddi wrthif, ô wei∣thred-wŷr anwiredd.

24 Pwy bynnac gan hynny a glywo gennif y geiriau hyn, ac a'u gwna,* 1.89 mi ai cyffelybaf ef i ŵr doeth, yr hwn a adailadodd ei dŷ ar graig:

25 A'r glaw a ddescynnodd, a'r llifeiriant a ddaethant, a'r gwyntoedd a chwythasant, ac a ruthrasant ar y tŷ hwnnw, ac ni syrthiodd, am ei sylfaenu ar graig.

26 Ond pwy bynnac a glywo fyng-eiriau hyn, ac ni's gwna, a gyffelybir i ŵr ffôl, yr hwn a adailadodd ei dŷ ar dywod,

27 A'r glaw a ddescynnodd, a'r llif-ddyfro∣edd a ddaethant, a'r gwyntoedd a chwythasant, ac a gurasant ar y tŷ hwnnw, ac efe a syrthiodd, a'i gwymp ef a fu fawr.

28 Ac fe ddarfu wedi i'r Iesu orphen y gei∣riau hyn,* 1.90 synnu ar y dyrfa gan ei ddysc ef.

29 Canys yr oedd efe yn eu dyscu hwynt fel vn ag awdurdod ganddo, ac nid fel yr scrifen∣nyddion.

PEN. VIII.

Crist yn iachau dyn gwahan-glwyfus. 5 Ffydd y cap∣ten, 11 Galwedigaeth y cenhedloedd, 14 Iachau chwegr Petr, sef mam ei wraig ef. 19 Y gwr llên a e∣wyllysic ddilyn Crist. 23 Efe yn llonyddu yr mor a'r gwynt. 28 Ac yn gyrru cythreuliaid allan o ddau ddyn ddiefylic i'r genfaint foch.

☞ AC wedi ei ddyfod efe i wared or my∣nydd, llawer o bobloedd a'i dilynodd ef.

2 Ac* 1.91 wele vn gwahan-glwyfus a aeth ac ai haddolodd ef, gan ddywedyd: Arglwydd, os mynni, ti a elli fyng-lanhau.

3 A'r Iesu a estynnodd ei law, ac a gyffyrdd∣odd ag ef gan ddywedyd, mynnaf, glanhaer di: ac yn y fan ei wahan-glwyf ef a lanhauwyd.

4 Yna y dywedodd yr Iesu wrtho, gwêl na ddywedech wrth neb, eithr dos, ac ymddangos i'r offeiriad, ac offrymma y rhodd a orchymyn∣nodd* 1.92 Moses er testiolaeth iddynt.

5* 1.93 Wedi dyfod yr Iesu i Capernaum y da∣eth atto ef Ganwriad gan ddeisufu arno,

6 A dywedyd, Arglwydd y mae fyng-wâs yn gorwedd gartref yn glaf o'r parlys, ac mewn poen ddirfawr.

7 A'r Iesu a ddywedodd wrtho ef, mi a'i hi∣achâf ef pan ddelwyf.

8 A'r Canwriad di hattebodd ef gan ddywe∣dyd, Arglwydd nid ydwyf deilwng i ddyfod o honot tann fyng-hronglwyd, eithr yn vnic dy∣wet y gair, a'm gwâs a iacheir.

9 Canys dŷn ydwyfi tann awdurdod, ac y mae gennif filwŷr tanaf, a dywedaf wrth hwn, cerdda, ac efe a aiff, ac wrth arall tyret, ac efe a ddaw, ac wrth fyng-wâs, gwna hyn, ac efe a'i gwna.

10 A'r Iesu wrth glywed hyn a ryfeddodd, ac a ddywedodd wrth y rhai oeddynt yn canlyn, yn wir meddaf i chwi, ni chefais gymmaint ffydd yn yr Israel.

11 Ac yr ydwyfi yn dywedyd i chwi, y daw llawer o'r dwyrain a'r gorllewyn, ac a eistedd∣ant

gyd ag Abraham, Isaac, ac Iacob yn nheyr∣nas nefoedd.

12 A* 1.94 phlant y deyrnas a deflir i'r tywyll∣wch eithaf, yno y bydd wylofain a rhingcian dannedd.

13 Yna y dywedodd yr Iesu wrth y Canw∣riad, dos ymmaith, a megis y credaist bydded i ti i a'r wâs a iachauwyd yn yr awr honno. ☜

14 A phan ddaeth yr Iesu i dŷ Petr, efe a welodd ei chwegr* 1.95 ef yn gorwedd, ac yn glaf o'r crŷd.

15 Ac efe a gyffyrddodd â'i llaw, a'r crŷd a'i gadawodd hi, ac hi a gododd i fynu, ac a wnaeth wasanaeth iddynt hwy.

16 Wedi ei hwyrhau hi, hwy a ddugasant atto* 1.96 ef lawer o rai cythreulic, ac efe a fwriodd allan yr ysprydion â'i air, ac efe a iachaodd yr holl gleifion,

17 Fel y cyflawnid yr hyn a ddywedasid trwy Esaias y prophwyd gan ddywedyd,* 1.97 efe a gym∣merodd ein gwendid ni, ac a ddug ein clefydau.

18 A'r Iesu yn gweled torfeuydd lawer o'i amgylch a* 1.98 orchymynnodd [iddynt] fyned trosodd i'r lann arall.

19 A rhyw scryfennydd a ddaeth, ac a ddy∣wedodd wrtho, Athro, mi a'th ganlynaf i ba le bynnac yr eleth.

20 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, y mae ffa∣uau gan y llwynogod, a chan ehediaid y nefoedd nythod, onid gan Fab y dyn nid oes le i roddi ei ben i lawr.

21 Ac* 1.99 vn arall o'i ddiscyblion a ddywedodd wrtho, Arglwydd goddef i mi yn gyntaf fyned a chladdu fy nhâd.

22 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, canlyn fi, a gâd ti i'r meirw gladdu eu meirw.

23 ☞* 1.100 Ac wedi iddo fyned i'r llong, ei ddys∣cyblion ai canlynasant ef.

24 Ac wele, cynnwrf mawr a gyfodes yn y môr fel y cuddiwyd y llong gan y tonnau: ei∣thr efe oedd yn cyscu.

25 Yna y daeth ei ddiscyblion atto, ac a'i de∣ffroasant, gan ddywedyd, ô Arglwydd, cadw ni, darfu am danom ni.

26 Ac efe a ddywedodd wrthynt, pa ham yr ydych yn ofnus ô chwi o ychydig ffydd؛ yna y cododd efe, ac y ceryddodd y gwyntoedd a'r môr, a bu dawelwch mawr.

27 A'r dynion a ryfeddasant gan ddywe∣dyd, pa ryw vn yw hwn, canys y gwyntoedd a'r môr ydynt yn vfuddhau iddo ef?

28 Ac wedi* 1.101 ei ddyfod efe i'r lann arall i wlâd y Gergesiaid, dau ddiefylic a gyfarfuant ag ef, y rhai a ddaethent o'r monwentau yn dra creulon, fel na alle neb fyned y ffordd honno.

29 Ac wele hwy a lefasant, gan ddywedyd, Iesu fâb Duw beth syddi ni (a wnelom) â thi؛ a ddaethost ti ymma i'n poeni cyn yr amser؛

30 Ac yr oedd ym mhell oddi wrthynt gen∣faint o fôch lawer yn pori.

31 A'r cythreuliaid a ddeisyfiasant, gan ddy∣wedyd, os bwri ni allan, gad ti i ni fyned i'r gen∣faint fôch.

32 Ac efe a ddywedodd, ewch, ac hwy gan fyned allan, a aethant i'r genfaint fôch: ac wele 'r holl genfaint fôch a ruthrodd tros y dibin i'r môr, ac a fuant feirw yn y dyfroedd.

33 Yna y ffoawdd y mechiaid, ac wedi eu dyfod hwy i'r ddinas, hwy a fynegasant bob peth, a pha beth a ddarfuase i'r rhai yr oedd y cy∣threuliaid ynddynt.

34 Ac wele 'r holl ddinas a ddaeth allan i gyfarfod â'r Iesu: a phan ei gwelsant, attolyga∣sant iddo y madael o'i cyffiniau hwynt. ☜

PEN. IX.

1 Crist yn iachau 'r parlys, 9 yn galw Mathew, 18 yn cyfodi merch y capten, 20 yn iachau 'r wraig o'r haint gwaed, 28 yn rhoddi i ddau ddall eu golwg, 32 ac i fudan leferydd, 37 Ac yn ystyried y cynhaiaf a'r cynhaiaf-wyr.

☞ AC efe a aeth i mewn i'r llong, ac a aeth trosodd, ac a ddaeth iw ddinas ei hun.

2 Ac* 1.102 wele, hwy a ddugasant atto ŵr claf o'r parlys, yn gorwedd mewn gwely, a'r Iesu yn gweled eu ffydd hwy, a ddywedodd wrth y claf o'r parlys, ha fâb cymmer gyssur, maddeu∣wyd i ti dy bechodau.

3 Ac wele, rhai o'r scrifennyddion a ddywe∣dasant ynddynt eu hunain, y mae hwn yn cablu.

4 A phan welodd yr Iesu eu meddyliau y dywedodd, pa ham y meddyliwch ddrwg yn eich calonnau؛

5 Canys pa vn hawsaf ai dywedyd, maddeu∣wyd i ti dy bechodau, ai dywedyd, cyfot a rhodia؛

6 Eithr fel y gwypoch fod meddiant i Fâb y dŷn ar y ddaiar i faddeu pechodau, (yna y dywe∣dodd efe wrth y claf o'r parlys) cyfot, cymmer dy welŷ, a dôs i'th dŷ.

7 Ac efe a gyfodes, ac a aeth ymmaith iw dŷ ei hun.

8 Felly pan welodd y dyrfa, rhyfeddu wna∣ethant, a gogoneddu Duw, yr hwn a roese gy∣fryw awdurdod i ddynion. ☜

9 ☞ Ac fel yr oedd yr Iesu yn myned oddi yno,* 1.103 efe a ganfu ŵr yn eistedd wrth y dollfa yr hwn a elwid Mathew, ac a ddywedodd wrtho, canlyn fi, ac ele a gyfodes, ac a i canlynodd.

10 Ac fe ddarfu a'r [Iesu] yn eistedd i fwytta yn nhy [hwnnw,] wele, publicanod law∣er a phechaduriaid a ddaethant, ac a eisteddasant gyd â'r Iesu a'i ddiscyblion.

11 A phan welodd y Pharssaeaid [hynny] hwy a ddywedasant wrth ei ddiscyblion ef: pa ham y bwytu eich Athro chwi gyd a'r Publica∣nod a phechaduriaid؛

12 A phan glybu 'r Iesu, efe a ddywedodd wrthynt, nid rhaid i'r rhai iach wrth feddig, ond i'r rhai cleifion.

13 Ond, ewch, a dyscwch pa beth yw [hyn,]* 1.104 trugaredd yr ydwyf yn ei ewyllysio, ac nid a∣berth: canys ni ddaethym i alw y rhai cyfiawn, ond y* 1.105 pechaduriaid i edifeirwch. ☜

14 Yna* 1.106 y daeth discyblion Ioan atto, gan ddywedyd, pa ham yr ydym ni a'r Pharisæaid yn ymprydio llawer, a'th ddiscyblion di heb ym∣prydio?

15 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, a all plant priod-fab alaru tra fyddo y priod-fab gyd â hwynt؛ ond y dyddiau a ddeuant pan ddyger y priod-fab oddi arnynt, ac yna yr ymprydiant.

16 Hefyd ni rydd neb lain o frethyn cri mewn hên wisc: canys yr angwhanegiad a dynn [beth] oddi wrth y wisc, a'r rhwygfa fydd yn waeth.

17 Ac ni ddodant win newydd mewn costre∣lau hên: canys felly y torre y costrelau, ac y gollyngid y gwin allan, ac y collid y costrelau: eithr gwin newydd a ddodant mewn costrelau newydd, ac [felly] y cedwir y ddau.

18 ☞ Tra yr oedd* 1.107 efe yn dywedyd hyn wrthynt, wele, daeth rhyw bennaeth, ac a'i ha∣ddolodd ef, gan ddywedyd, fe a fu farw fy merch yr awr hon, eithr tyret a gosot dy law arni, a byw fydd hi.

19 A'r Iesu a godes, ac a'i canlynodd ef, a'i ddiscyblion.

20 Ac wele wraig yr hon y buase gwaed-lif arni ddeuddeng mhlynedd, a ddaeth o'r tu cefn iddo, ac a gyffyrddodd ag ymyl ei wisc ef.

21 Canys hi a ddywedase ynddi ei hun, os gallaf gyffwrdd â'i wisc ef yn vnic, iach fy∣ddaf.

22 Yna 'r Iesu a drôdd, a phan ei gwelodd hi, a ddywedodd, ha ferch bydd gyssurus, dy ffydd a'th iachaodd, a'r wraig a iachauwyd o'r awr honno allan.

23 A phan ddaeth yr Iesu i dŷ 'r pennaeth, a gweled y cerddorion a'r dyrfa yn terfyscu,

24 Efe a ddywedodd wrthynt, ewch ym∣maith, can nad marw 'r llangces, onid cyscu y mae hi: ac hwynt a'i gwatwarasant ef.

25 Ac wedi bwrw y dyrfa allan, efe a aeth i mewn, ac a ymaflodd yn ei llaw hi, a'r llangces a gyfodes.

26 A'r gair o hyn a aeth tros yr holl dîr hwnnw. ☜

27 Ac fel yr oedd yr Iesu yn myned oddi yno, dau ddeillion ai canlynasant ef gan lefain a dywedyd, Mâb Dafydd trugarhâ wrthym.

28 Ac wedi iddo ddyfod i'r tŷ, y deillion a ddaethant atto, a'r Iesu a ddywedodd wrthynt, a ydych chwi yn credu y gallafi wneuthur hyn؛ Ac hwy a ddywedasant wrtho, ydym Argl∣wydd.

29 Yna y cyffyrddodd efe â'u llygaid, gan ddywedyd: yn ôl eich ffydd bydded i chwi.

30 A'u llygaid a agorwyd, a'r Iesu a orchy∣mynnodd iddynt tann fygwth gan ddywedyd, gwelwch na's gwypo neb.

31 Onid wedi iddynt ymado, hwy ai clodfo∣rasant ef trwy 'r tîr hwnnw.

32 Ac hwynt yn myned allan, wele, [rai]* 1.108 yn dwyn atto fudan a chythrael ynddo.

33 Ac wedi bwrw y cythrael o honaw, llefa∣rodd y mudan, a rhyfeddodd y dyrfa, gan ddy∣wedyd, ni welwyd y cyffelyb er ioed yn I∣srael.

34 A'r Pharisæaid a ddywedasant, trwy* 1.109 bennaeth y cythreuliaid y mae efe yn bwrw a∣llan gythreuliaid.

35 A'r Iesu a aeth o amgylch yr holl* 1.110 ddi∣nasoedd, a'r trefydd gan ddyscu yn eu Sinago∣gau, a chan bregethu Efengyl y deyrnas, a chan iachau pob clefyd, a phob afiechyd ym mhlith y bobloedd.

36 A* 1.111 phan welodd efe y dyrfa, efe a dostu∣riodd wrthynt, am eu bod wedi blino, a'u gwas∣caru fel defaid heb iddynt fugail.

37 Yna y dywedodd efe wrth ei ddiscybli∣on, y* 1.112 cynhaiaf yn ddiau sydd yn fawr, a'r gweith-wŷr yn anaml,

38 Am hynny attolygwch i Arglwydd y cynhaiaf, yrru gweith-wŷr iw gynhaiaf.

PEN. X.

Crist yn rhoddi iw Apostolion awdurdod i iachau cle∣fydau, ac i bregethu yr Efengyl, 13 Gan rybu∣ddio pa lwyddiant a pha flinder a gaent hwy, 22 a chan eu hannog i barhau yn ddioddefgar, 24 am i Grist ddioddef yn gyntaf, 30 am fod Duw yn gofalu trosom fel na wnelo ein dioddefaint ni∣wed, 37 am y dylem garu Duw yn fwy nâ dim bydol, 39 Ac am fod yn fuddiol dioddef hyd far∣wolaeth er mwyn Crist, 40 Ac yn ddiweddaf y mae yn annog i dderbyn a mawrhau pregeth-wyr.

AC efe a alwodd eu ddeuddec discybl atto, ac a* 1.113 roddes iddynt allu yn erbyn yspry∣dion aflan, iw bwrw hwy allan, ac i iachau pob clefyd a phob afiechyd.

2 A henwau y deuddec Apostol yw y rhai hyn: y cyntaf, Simon yr hwn a elwir Petr, ac Andreas ei frawd, Iaco [mâb] Zebedeus, ac Ioan ei frawd.

3 Philip, a Bartholomeus: Thomas, a Mathew y publican: Iaco [mâb] Alpheus, a Lebbeus yr hwn a gyfenwid Thadeus:

4 Simon y Canaanead, ac Iudas Iscariot yr hwn hefyd ai bradychodd ef.

5 Y deuddec hyn a yrrodd yr Iesu ymmaith, ac a orchymynnodd iddynt, gan ddywedyd, nac ewch i ffordd y cenhedloedd, ac na ddeuwch i ddinasoedd y Samariaid.

6 Eithr ewch yn hytrach* 1.114 at gyfrgolledic ddefaid tŷ Israel.

7 Ac wrth fyned pregethwch gan ddywe∣dyd* 1.115 fôd teyrnas nefoedd yn agos.

8 Iachewch y cleifion, glanhewch y rhai gwahan-glwyfus, cyfodwch y meirw, bwriwch allan gythreuliaid, derbynniasoch yn rhâd, rho∣ddwch yn rhâd,

9 Na* 1.116 feddwch aur. nac arian, nac efydd i'ch pyrsau.

10 Nac screpan i'r daith, na dwy bais, nac escidiau, na ffonn: canys* 1.117 teilwng i'r gweithi∣wr ei fwyd.

11 Ac* 1.118 i ba ddinas bynnac, neu dref yr eloch,

ymofynnwch pwy sydd addas ynddi, ac yno tri∣gwch, hyd onid eloch ymmaith.

12 A phan ddeloch i dŷ, cyferchwch iddo gan ddywedyd, tangneddyf i'r tŷ hwn.

13 Ac os bydd y tŷ yn deilwng, deued eich tangneddyf arno: ac oni bydd yn deilwng, dych∣weled eich tangneddyf attoch.

14 A phwy* 1.119 bynnac ni'ch derbynio chwi, ac ni wrandawo eich geiriau, pan ymadawoch o'r tŷ hwnnw, neu o'r ddinas honno, escytwch y llwch oddi wrth eich traed.* 1.120

15 Yn wir meddaf i chwi, y bydd esmwy∣thach i dir y Sodomiaid, a Gomorriaid yn nydd y farn, nag i'r ddinas honno.

16 Wele* 1.121 yr ydwyfi yn eich danfon fel de∣faid ym mysc bleiddiaid: byddwch am hynny mor gall â seirph, ac morddiniwed a cholomen∣nod.

17 Eithr ymogelwch rhag dynion, canys hwy a'ch rhoddant chwi i fynu i'r cyngor, ac a'ch ffrewyllant chwi yn eu Synagogau.

18 A chwi a ddygir at raglawiaid a brenhi∣noedd o'm hachos i, er testiolaeth iddynt, ac i'r cenhedloedd.

19 Eithr pan* 1.122 i'ch rhoddant chwi i fynu, na ofelwch pa fodd neu pa beth a lefaroch: ca∣nys rhoddir i chwi yn yr awr honno pa beth a lefaroch.

20 Canys nid chwy-chwi yw 'r rhai sy yn llefaru, onid Yspryd eich Tâd yr hwn sydd yn llefaru ynoch.

21 A'r* 1.123 brawd a fradycha 'r brawd i farwo∣laeth, a'r tâd y mab, a'r plant a godant yn er∣byn eu tâd a'u mam, ac a barant eu marwolaeth hwynt.

22 A châs fyddwch gan bawb er mwyn fy enw:* 1.124 ond yr hwn a barhauo hyd y diwedd, efe fydd cadwedic.

23 A phan i'ch erlidiant yn y ddinas hon, ffoiwch i vn arall: canys yn wîr y dywedaf wr∣thych, na orphennwch [holl] ddinasoedd Israel nês dyfod Mâb y dŷn.

24 Nid* 1.125 yw 'r discybl yn vwch nâ'i athro, na'r gwâs yn vwch na ei arglwydd.

25 Digon i'r discybl fôd fel ei athro, a'r gwâs fel ei arglwydd:* 1.126 os galwasant berchen y tŷ yn Beelzebub, pa faint mwy [y galwant] ei dŷ-lwyth ef?

26 Am hynny nac ofnwch hwy,* 1.127 o blegit nid oes dim cuddiedic a'r nas datcuddir, na dim dirgel a'r na ddaw i ŵybodaeth.

27 Yr hyn yr ydwyf yn ei ddywedyd wr∣thych chwi yn y tywyllwch, dywedwch yn y go∣leuni: a'r hyn a glywch yn eich clust pregeth∣wch ar [ben] y tai.

28 Ac nac ofnwch y rhai a laddant y corph, ac ni allant ladd yr enaid, eithr yn hytrach ofn∣wch yr hwn a ddichon ddestruwio yr enaid gyd â'r corph yn vffern.

29 Oni werthir dau aderyn y tô er ffyrling؛ ac ni syrth yr vn o honynt i'r llawr heb eich Tâd chwi.

30 Ac y mae hefyd eich* 1.128 holl wallt wedi eu cyfrif.

31 Nac ofnwch gan hynny, chwi a dêlwch fwy nâ llawer o adar y tô.

32 Pwy* 1.129 bynnac gan hynny a'm cyffesa fi yng-ŵydd dynion, minnef ai cyffesaf yntef yng∣ŵydd fy Nhâd yr hwn sydd yn y nefoedd.

33 A phwy bynnac a'm gwado i yng-ŵydd dynion, minnef ai gwadaf yntef yng-ŵydd fy Nhâd yr hwn sydd yn y nefoedd.

34 Na* 1.130 thybygwch fy nyfod i ddanfon tang∣neddyf ar y ddaiar: ni ddaethym i ddanfon tangneddyf, onid cleddyf.

35 Canys mi* 1.131 a ddaethym fel yr ymryfae∣lie dŷn yn erbyn ei dâd, a merch yn erbyn ei mam, a gwaudd yn erbyn ei chwegr.

36 A gelynnion dŷn fydd tŷ-lwyth ei dŷ ei hun.

37 Yr* 1.132 hwn sydd yn caru tâd neu fam yn fwy nâ myfi, nid yw deilwng o honofi, a'r neb sydd yn caru mâb neu ferch yn fwy nâ myfi, nid yw deilwng o honofi.

38 A'r* 1.133 hwn nid yw yn cymmeryd ei gro∣es, ac yn canlyn ar fy ôl i, nid yw deilwng o ho∣nofi.

39 Y* 1.134 neb sydd yn cael ei einioes, a'i cyll: a'r neb a gollodd ei einioes o'm plegit i, a'i caiff hi.

40 Y* 1.135 neb sydd yn eich derbyn chwi, sydd yn fy nerbyn i: a'r neb sydd yn fy nerbyn i, sydd yn derbyn yr hwn a'm danfonodd i.

41 Y neb sydd yn derbyn prophwyd yn enw prophwyd, a dderbyn wobr prophwyd, a'r neb sydd yn derbyn [vn] cyfiawn yn enw [vn] cyfi∣awn, a dderbyn wobr [vn] cyfiawn.

42 A* 1.136 phwy bynnac a roddo i'r vn o'r rhai bychain hyn phioled o [ddwfr] oer yn vnic yn enw discybl, yn wîr y dywedaf i chwi, ni chyll efe ei wobr.

PEN. XI.

1 Crist yn pregethu, 2 Ioan yn danfon ei ddiscybli∣on at Grist, 21 dialedd Duw yn erbyn gwranda∣wyr anniolchgar, 25 a'r diolch a roddodd Crist am egluro o'r Tâd yr Efengyl i'r dynion gwirion.

A Darfu wedi gorphen o'r Iesu orchymyn iw ddeuddec Apostol, iddo ef fyned oddi yno i ddyscu a phregethu yn eu dinasoedd hwy.

2 ☞ A phan glybu Ioan yng-harchar [am] weithredoedd Crist,* 1.137 efe a ddanfonodd ddau o'iddiscyblion, ac a ddywedodd wrtho,

3 Ai tydi yw 'r hwn a ddaw, ai disgwil yr y∣dym ni am arall؛

4 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt, ewch a mynegwch i Ioan y pethau a gly∣wsoch, ac a welsoch.

5 Y mae 'r deillion yn gweled eil-waith, a'r cloffion yn rhodio: a'r cleifion gwahanol wedi eu glanhau, a'r byddariaid yn clywed: y mae y meirw yn cyfodi,* 1.138 a'r tlodion yn cael pregethu yr Efengyl iddynt.

6 A dedwydd yw 'r hwn ni rwystrir o'm ple∣git i.

7 A hwy yn myned ymmaith, yr Iesu a dde∣chreuodd ddywedyd wrth y dyrfa am Ioan, pa beth yr aethoch allan i'r anialwch i edrych am dano؛ ai corsen yn escwyd gan y gwynt؛

8 Eithr pa beth yr aethoch iw weled؛ ai dŷn wedi ei wisco â dillad esmwyth؛ wele y rhai sy yn gwisco dillad esmwyth, mewn tai bren∣hinoedd y maent.

9 Eithr pa beth yr aethoch chwi iw weled؛ ai prophwyd? îe, meddaf i chwi, a mwy nâ phro∣phwyd.

10 Canys hwn ydyw y neb y mae yn scri∣fennedic am dano,* 1.139 wele yr ydwyf yn anfon fyng-hennad o flaen dy wyneb, yr hwn a bara∣toa dy ffordd o'th flaen. ☜

11 Yn* 1.140 wir meddaf i chwi, ym mhlith plant gwragedd ni chododd neb mwy nag Io∣an fedyddi-wr, er hynny yr hwn sydd leiaf yn nheyrnas nefoedd sydd fwy nag ef.

12 Ac o amser Ioan fedyddi-wr hyd hyn,* 1.141 y treisir teyrnas nefoedd, a'r treiswŷr sy yn myned â hi wrth nerth.

13 Canys yr holl brophwydi a'r gyfraith, a brophwydasant hyd Ioan.

14 Ac os ewyllysiwch ei dderbyn, efe yw* 1.142 Elias yr hwn oedd ar ddyfod.

15 Y neb sydd iddo glustiau i wrando gwrā∣dawed.

16 Eithri ba beth y cyffelybafi y genhedla∣eth hon؛* 1.143 cyffelyb yw i blant yn eistedd yn y marchnadoedd, ac yn llefain wrth eu cyfeillion,

17 Ac yn dywedyd, canasom bibell i chwi, ac ni ddawnsiasoch: canasom alar-nad i chwi, ac ni chwynfanasoch.

18 Canys daeth Ioan heb na bwytta nac y∣fed, ac meddant, y mae cythrael ganddo.

19 Daeth Mâb y dŷn yn bwytta ac yn yfed, ac meddant, wele ddŷn glwth, ac yfwr gwin, cy∣faill publicanod a phechaduriaid: a doethineb a gyfiawnhauwyd gan ei phlant ei hun.

20 Yna* 1.144 y dechreuodd efe edliw i'r dinasoedd, yn y rhai y gwnaethid y rhan fwyaf o'i weithre∣doedd mawrion ef, am nad edifarhausent.

21 Gwae tydi Corazin: gwae tydi Beth∣saida: canys pe gwnaethid yn Tirus a Sidon y gwrthiau a wnaethpwyd ynoch chwi, hwy a edifarhausent er ys talm mewn lliain sach a lludw.

22 Eithr dywedaf i chwi, mai esmwythach fydd i Tirus a Sidon yn nydd y farn nag i chwi.

23 A thydi Capernaum yr hon a dderchefir hyd y nefoedd, a dynnir i lawr hyd yn vffern: ca∣nys pe gwnaethid yn Sodoma y gwrthiau a wnaethpwyd ynot ti, hwy a fuasent yn aros hyd heddyw.

24 Eithr yr ydwyf yn dywedyd i chwi, mai esmwythach fydd i dîr Sodoma yn-nydd y farn nag i ti.

☞ 25 Yn yr amser hynny yr attebodd yr Ie∣su, ac efe a ddywedodd,* 1.145 I ti yr ydwyf yn diolch ô Dad, Arglwydd nef a ddaiar am i ti guddio y pethau hyn rhag y doethion a'r rhai call, ai dangos o honot i'r rhai bychain.

26 Diau ô Dâd, mai felly y rhyngodd bodd i ti.

27* 1.146 Pob peth a roddwyd i mi gan fy Nhâd: ac nid edwyn neb y Mâb, eithr y Tâd: ac nid ed∣wyn neb y Tâd ond y Mâb: a'r hwn yr ewylly∣sio 'r Mâb ei ddangos iddo.

28 Dewch atta fi bawb a'r y sydd yn flinde∣rog ac yn llwythog, ac mi a esmwythâf arnoch.

29 Cymmerwch fy iau arnoch, a dyscwch gennif, am fy mod yn fwyn, ac yn ostyngedic o galon: a chwi a* 1.147 gewch orphywyldra i'ch enei∣diau.

30 Canys* 1.148 fy iau sydd esmwyth a'm baich sydd yscafn. ☜

PEN. XII.

1 Y discyblion yn tynnu tywys yr yd. 10 Crist yn ia∣chau 'r llaw ddiffrwyth. 22 Efe yn gwared y dall, mud, cythreulic, 25 Ac yn amddeffyn ei waith. 31 Am gablaeth yn erbyn yr Ysbryd glân. 33 Y pren da, a'r drwg. 42 Y Ninifeaid a brenhines Saba yn si∣ampl i'r lddewon. 48 Gwir fam a brodyr Crist.

YR amser hynny* 1.149 yr aeth yr Iesu ar y dydd Sabboth trwy 'r ŷd, ac yr oedd chwant bwyd ar ei ddiscyblion ef, ac hwy a ddechreua∣sant dynnu tywys yr ŷd, a bwytta.

2 A phan welodd y Pharisæaid, y dyweda∣sant wrtho, wele, dy ddiscyblion yn gwneuthur yr hynn* 1.150 nid yw gyfraithlawn ei wneuthur ar y Sabboth.

3 Ac efe a ddywedodd wrthynt,* 1.151 oni ddar∣llenasoch pa beth a wnaeth Dafydd pan oedd arno newyn, a'r rhai oeddynt gyd ag ef؛

4 Fel y daeth efe i mewn i dŷ Dduw, ac y bwyttaodd y bara gosod, yr* 1.152 hwn nid oedd gy∣fraithlawn iddo ei fwytta, nac i'r rhai oeddynt gyd ag ef, onid yn vnic i'r offeiriaid؛

5 Neu, oni ddarllenasoch yn y gyfraith fôd yr offeiriaid ar y Sabboth yn y Deml yn torri yr Sabboth, a'u bôd yn ddiargyoedd؛

6 Eithr yr ydwyfi yn dywedyd i chwi, fod ymma vn mwy nâ'r Deml.

7 Ond pe gŵyddech pa beth yw hyn,* 1.153 tru∣garedd a ewyllysiaf, ac nid aberth, ni farnasech chwi yn erbyn y rhai diniwed.

8 Canys Arglwydd ar y Sabboth yw Mâb y dŷn.

9 Ac* 1.154 efe a bassiodd oddi yno, ac a aeth iw Synagog hwynt.

10 Ac wele, yr oedd yno ddŷn a'i law wedi diffrwytho: ac hwy a ofynnasant iddo, gan ddy∣wedyd, ai cyfraithlawn iachau ar y Sabboth؛ fel y gallent ei gyhuddo ef.

11 Ac efe a ddywedodd wrthynt, pa ddŷn o honoch fydd, ac iddo vn ddafad, ac o syrth honno mewn pwll ar y dydd Sabboth, nid ymeifl yn∣ddi a'i chodi allan؛

12 Pa faint gwell gan hynny ydyw dŷn

nâ dafad؛ ac felly cyfraithlawn yw gwneu∣thur yn dda ar y dydd Sabboth.

13 Yna y dywedodd efe wrth y dŷn, estyn dy law, ac efe a'i hestynnodd: a hi a wnaed yn iach fel y llall.

14 Yna 'r aeth y Pharisæaid allan, ac a ym∣gynghorasant yn ei erbyn ef, pa fodd y gallent ei ddifetha ef.

15 A phan wybu yr Iesu hynny, efe a gili∣odd oddi yno, a thyrfa fawr a'i dilynodd ef, ac efe ai hiachâodd hwynt oll.

16 Ac a orchymynnodd iddynt na chyhoe∣ddent ef.

17 Fel y cyflawnid yr hyn a ddywedasid trwy Esaias y prophwyd, gan ddywedyd:

18* 1.155 Wele fyng-wasanaeth-ŵr yr hwn a dde∣wisais, fy annwylyd yn yr hwn y mae fy enaid yn fodlon: gosodaf fy Yspryd arno, ac efe a ddengys farn i'r cenhedloedd.

19 Nid ymryson efe, ac ni lefain, ac ni chlyw neb ei lais ef yn yr heolydd?

20 Ni thyrr efe gorsen yssig, ac ni ddiffydd efe lîn yn mygu, hyd oni ddygo farn i fuddugo∣liaeth.

21 Ac yn ei enw ef y gobeithia y cenhedloedd.

22 Yna* 1.156 y ducpwyd atto vn cythraelic, dall a mud, ac efe ai iachaodd ef, fel y llefarodd, ac y gwelodd yr hwn [a fuase] ddall a mud.

23 A synnodd ar yr holl bobl, gan ddywe∣dyd, onid hwn yw Mab Dafydd؛

24 Eithr pan glybu y Pharisæaid, hwy* 1.157 a ddywedasant, nid yw hwn yn bwrw allan gy∣threuliaid onid trwy Beelzebub pennaeth y cy∣threuliaid.

25 A'r Iesu yn gŵybod eu meddyliau a ddy∣wedodd wrthynt, pob teyrnas wedi ymrannu yn ei herbyn ei hun, a aiff yn anghyfannedd, a phob dinas neu dŷ wedi ymrannu yn ei erbyn ei hun ni saif.

26 Felly os Satan a fwrw allan Satan, y mae efe wedi ymrannu yn ei erbyn ei hun: pa wedd gan hynny y saif ei deyrnas ef?

27 Ac os trwy Beelzebub yr ydwyfi yn bwrw allan gythreuliaid, trwy bwy y mae eith plant chwi yn eu bwrw hwynt allan? ac am hynny y byddant hwy yn farn-wyr arnoch.

28 Eithr os ydwyf yn bwrw allan gythreu∣liaid trwy Yspryd Duw, yna y daeth teyrnas Dduw attoch.

29 Canys pa fodd y dichon neb fyned i mewn i dŷ y cadarn, ac y speilio ei dŷ, oddi eithr iddo yn gyntaf rwymo y cadarn: ac yna yr yspeilia efe ei dŷ ef.

30 Y nêb nid yw gyd â mi, sydd yn fy er∣byn: a'r neb nid yw yn casclu gyd â mi, sydd yn gwascaru.

31 Am hynny y dywedaf wrthych chwi,* 1.158 pob pechod a chabledd a faddeuir i ddynion: onid ca∣bledd yn erbyn yr Yspryd ni faddeuir i ddynion.

32 A phwy bynnac a ddywedo air yn erbyn Mab y dŷn, fe a faddeuir iddo: onid pwy bynnac a ddywedo yn erbyn yr Yspryd glân, ni's ma∣ddeuir iddo, nac yn y bŷd hwn, nac yn y byd a ddaw.

33 Naill ai gwnewch y prenn yn dda, a'i ffrwyth yn dda, ai gwnewch y pren yn ddrwg, a'i ffrwyth yn ddrwg: canys y pren a adweinir wrth ei ffrwyth.

34 Oh genhedloedd gwilberod* 1.159 pa wedd y gellwch ymadrodd pethau da a chwi yn ddrwg؛ canys o helaethrwydd y galon y lefara y genau.

35 Y dŷn da o bryssor da ei galon a ddwg allan bethau da, a dŷn drwg o dryssor drwg a ddwg allan bethau drwg.

36 Eithr yr ydwyf yn dywedyd wrthych mai am bob gair segur a ddywed dynion, y rho∣ddant hwy gyfrif yn nydd y farn.

37 Canys wrth dy eiriau i'th gyfiawnheir, ac wrth dy eiriau i'th gondemnir.

38 Yna 'r attebodd rhai o'r scrifennyddion, a'r Pharisæaid gan ddywedyd,* 1.160 Athro, chwe∣nychem weled arwydd gennit.

39 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt, cenhedlaeth ddrwg odinebus sydd yn cei∣sio arwydd, eithr ni roddir iddi ond arwydd y prophwyd Ionas.

40 Canys fel y* 1.161 bu Ionas dri-diau a thair nôs ym mol y morfil, felly y bydd Mab y dŷn dri∣diau a thair nôs yng-halon y ddaiar.

41 Gwŷr Ninife a gyfodant yn y farn gyd â'r genhedlaeth hon, ae a'i condemnant,* 1.162 am i∣ddynt hwy edifarhau wrth bregeth Ionas: ac wele vn mwy nag Ionas ymma.

42 Brenhines y dehau a gyfyd yn y farn gyd â'r genhedlaeth hon, ac a'i condemnia hi:* 1.163 am i∣ddi hi ddyfod o eithafon y ddaiar, i glywed doe∣thineb Salomon, ac wele vn mwy nâ Salo∣mon ymma.

43 A* 1.164 phan êl 'r yspryd aflan allan o ddŷn, efe a rodia ar hŷd lleoedd sychion, gan geisio gorphywyso, ac heb gael.

44 Yna medd efe, mi a ddychwelaf i'm tŷ o'r lle y daethym, ac wedi y delo, y mae yn ei gael yn wag, wedi ei yscubo a'i drwsio.

45 Yna yr aiff efe, ac a gymmer atto faith yspryd eraill scelerach nag ef ei hun, a hwy a ânt i mewn, ac a drigant yno a* 1.165 gwaeth fydd diwedd y dŷn hwnnw na'i ddechreuad: ac felly y bydd i'r genhedlaeth ddrwg hon.

46 Tra* 1.166 ydoedd efe yn llefaru wrthy dyrfa, wele ei fam a'i frodyr yn sefyll allan, yn ceisio ymddiddan ag ef.

47 Yna y dywedodd vn wrtho ef, wele dy fam a'th frodyr yn sefyll allan, yn ceisio ymddi∣ddan â thi.

48 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd wrth hwn a ddywedase wrtho, pwy yw fy mam؛ a phwy yw fy mrodyr?

49 Ac wedi iddo estyn ei law tu ag at ei ddiscy∣blion efe a ddywedodd, wele fy mam a'm brodyr.

50 Canys pwy bynnac a wna ewyllys fy Nhad yr hwn sydd yn y nefoedd, efe yw fy

mrawd, fy chwaer, a'm mam.

PEN. XIII.

1 Eglurdab am gyflwr teyrnas Dduw trwy ddammeg yr hâd, 34 yr achos yr ymddiddanodd Crist trwy ddamhegion, 24 Damhegion eraill am yr efrau, 31 am yr hâd mustard, 33 am y sur-does, 44 am y tryssor cuddiedig, 45 am y perl, 47 ac am y rhwyd 53 Crist yn cael ei esceuluso gan ei wlad-wyr ei hun.

Y Dydd hwnnw yr aeth yr Iesu allan o'r tŷ, ac yr eisteddodd efe wrth lann y môr.

2 A* 1.167 phobl lawer a ymgynnullasent atto ef, hyd oni [orfu] iddo ef fyned i'r llong, ac ei∣stedd: a'r holl dyrfa a safodd ar y lann.

3 Yna y llefarodd efe wrthynt lawer o be∣thau drwy ddamhegion, gan ddywedyd, wele 'r hau-wr a aeth allan i hau.

4 Ac fel yr oedd efe yn hau, peth a syrthiodd ar hyd y ffordd, a'r adar a ddaethant, ac a'i difâ∣sant.

5 Peth a syrthiodd ar dir carregog lle ni chawsant fawr ddaiar, ac yn y man y tyfasant, can nad oedd iddynt ddyfnder daiar.

6 Ac wedi cyfodi 'r haul y poethasant, ac o eisieu gwreiddio y gwywâsant.

7 A pheth a syrthiodd ym mhlith drain, a'r drain a godasant, ac a'u tagasant hwy.

8 Peth hefyd a syrthiodd mewn tîr da, ac a ddugasant ffrwyth, peth ar ei ganfed, arall ar ei drugeinfed, arall ar ei ddecfed ar hugain.

9 Y neb sydd iddo glustiau i wrando, gwrā∣dawed.

10 Yna y daeth y discyblion, ac a ddyweda∣sant wrtho, pa ham yr wyt yn llefaru wrthynt trwy ddamhegion؛

11 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt, a'm roddi i chwi ŵybod dirgelwch teyr∣nas nefoedd, ac ni roddwyd iddynt hwy.

12 O blegit* 1.168 pwy bynnac sydd ganddo, i hwynnw y rhoddir, ac efe a gaiff helaethrwydd: eithr pwy bynnac nid oes ganddo, oddi arno ef y dygir yr hyn sydd ganddo.

13 Am hynny 'r ydwyf yn llefaru wrthynt hwy ar ddamhegion: canys hwy yn gweled, nid ydynt yn gweled: ac yn clywed, nid ydynt yn clywed, nac yn deall,

14 Felly ynddynt hwy y cyflawnwyd pro∣phwydoliaeth Esaias,* 1.169 yr hon sydd yn dywe∣dyd: gan glywed y clywch, ac ni ddehellwch, ac yn gweled y gwelwch, ac ni chanfyddwch.

15 Canys brashauwyd calon y bobl hyn, ac hwy a glywsant a'u clustiau yn drwm, ac a ga∣eâsant eu llygaid, rhag canfod â'r llygaid, a chlywed â'r clustiau a deall â'r galon, a throi fel yr iachawn i hwynt.

16 Eithr dedwydd yw eich llygaid chwi, am eu bod yn gweled, a'ch clustiau, am eu bod yn clywed.

17 O blegit yn wîr y dywedaf i chwi, mai* 1.170 llawer o brophwydi a rhai cyfiawn a ddeisyfi∣asant weled y pethau a welwch chwi, ac ni wel∣sant: a chlywed yr hyn a glywch chwi, ac ni chlywsant.

18 Gwrandewch chwithau ddammeg yr hau-wr,

19 Pa* 1.171 bryd bynnac y clyw neb air y deyr∣nas, ac efe heb ei ddeall, y mae y drwg yn dyfod, ac yn cippio 'r hyn a hauwyd yn ei galon ef: ac dymma 'r hwn a hauwyd ar hŷd y ffordd.

20 A'r hwn a hauwyd yn y tîr carregog, yw 'r vn sydd yn gwrando y gair, ac yn ebrwydd drwy lawenydd yn ei dderbyn.

21 Ond nid oes wreiddin ynddo ei hun, a thros amser y mae efe: a phan ddelo trallod neu erlid o blegit y gair, yn y fan efe a rwystrir.

22 A'r hwn a hauwyd ym mhlith y drain, yw 'r hwn sydd yn gwrando y gair: onid gofal y bŷd hwn, a thwyll cyfoeth sydd yn tagu y gair, ac yr ydys yn ei wneuthur ef yn ddiffrwyth.

23 Ond yr hwn a hauwyd yn y tîr da, yw yr hwn sydd yn gwrando y gair, ac yn ei ddeall, sef yr hwn sydd yn dwyn, ac yn rhoddi ffrwyth, peth ar ei ganfed, arall ar ei drugeinfed, arall ar ei ddecfed ar hugain.

24 Dammeg arall a osodes efe iddynt, gan ddywedyd,* 1.172 ☞ Teyrnas nefoedd sydd gyffelyb i ddŷn a hauodd hâd da yn ei faes.

25 A thra yr oedd y dynion yn cyscu, y daeth ei elyn ef, ac a hauodd efrau ym mhlith y gwe∣nith, ac a aeth ymmaith.

26 Ac wedi i'r egin dyfu, a dwyn ffrwyth, yna yr ymddangosodd yr efrau hefyd.

27 A gweision gŵr y tŷ a ddaethant, ac a ddywedasant wrtho: arglwydd, oni hauaist ti hâd da yn dy faes؛ o ba lê gan hynny y mae yr efrau ynddo?

28 Ac yntef a ddywedodd wrthynt, y gelyn ddŷn a wnaeth hyn: a'r gweision a ddyweda∣sant wrtho, a fynni di i ni fyned ai casclu hwynt؛

29 Ac efe a ddywedodd, na fynnaf, rhag i chwi wrth gasclu 'r efrau, ddiwreiddio 'r gwe∣nith gyd â hwynt.

30 Gadewch i'r ddau gŷd-tyfu hyd y cyn∣haiaf, ac yn amser y cynhaiaf, mi a ddywedaf wrth y medel-wŷr, cesclwch yn gyntaf yr efrau. a rhwymwch yn yscubau iw llosci, a chesclwch y gwenith i'm yscubor. ☜

31 Dammeg* 1.173 arall a roddes efe iddynt, gan ddywedyd, cyffelyb yw teyrnas nefoedd, i ronyn o hâd mwstard, yr hwn a gymmer dŷn, ac a haua yn ei faes.

32 Yr hwn sydd leiaf o'r holl hadau: ond wedi iddo dyfu, mwyaf vn o'r llysiau ydyw, ac efe a aiff yn brenn fel y delo adar yr awyr a ny∣thu yn ei gangau ef.

33 Dammeg* 1.174 arall a ddywedodd efe wr∣thynt, gan ddywedyd, cyffelyb yw teyrnas nefo∣edd i surdoes, yr hwn a gymmere gwraig, ac ai cuddie mewn tri phecced o flawd, oni sure y cwbl.

34 Hyn oll a ddywedodd yr Iesu trwy* 1.175 ddamhegion wrth y dyrfa, ac heb ddamhegion ni ddywedodd efe ddim wrthynt.

35 Fel y cyflawnid yr hyn a ddywetpwyd gan y prophwyd, gan ddywedyd,* 1.176 agoraf fyng∣enau mewn damhegion, a mynegaf ddirgelion er pan seiliwyd y bŷd.

36 Yna yr anfonodd yr Iesu y dyrfa ym∣maith, ac yr aeth i'r tŷ, a'i ddiscyblion a ddaeth∣ant atto gan ddywedyd, eglura i ni ddammeg afrau y maes.

37 Yna yr attebodd efe, ac a ddywedodd wrth∣ynt, yr hwn sy yn hau yr hâd da, yw Mâb y dŷn:

38 A'r maes yw 'r bŷd, a'r hâd da, hwynt hwy yw plant y deyrnas, a'r efrau ydynt blant y drwg.

39 A'r gelyn yr hwn a'u hauodd hwynt hwy, yw diafol,* 1.177 a'r cynhaiaf yw diwedd y bŷd, a'r medel-wŷr yw 'r angelion.

40 Megis gan hynny y cynhullir yr efrau, ac eu lloscir yn tân, felly y bydd yn niwedd y bŷd.

41 Mâb y dŷn a ddenfyn ei angelion, ac hwy a gynhullant allan o'i deyrnas ef yr holl dramg∣wyddiadau, a'r rhai a wnant anwiredd.

42 Ac a'u bwriant hwynt i'r ffwrn dân, yno y bydd ŵylo a rhingcian dannedd.

43 Yna* 1.178 y llewyrcha y rhai cyfiawn, fel yr haul yn nheyrnas eu Tâd: yr hwn sydd iddo glustiau i wrando, gwrandawed.

44 Drachefn cyffelyb yw teyrnas nefoedd i drysor cuddiedic mewn maes, yr hwn wedi i ddŷn ei gaffael, a guddie efe, ac o lawenydd am dano, efe a gilie, ac a werthe yr hyn oll a fedde, ac a bryne y maes hwnnw.

45 Drachefn cyffelyb yw teyrnas nefoedd i farsiandŵr, yr hwn a geisie berlau da,

46 Ac wedi iddo gaffael vn perl gwerth∣fawr, a âe, ac a werthe gymmaint oll ac a fedde, ac a'i pryne ef.

47 Trachefn cyffelyb yw teyrnas nefoedd i rwyd a fwrid yn y môr, yr hon a gascle o bob rhyw beth.

48 Yr hōn wedi ei llenwi, a ddygent i'r lann, ac a eisteddent, ac a gasclent y rhai da mewn lle∣stri, ac a fwrient heibio y rhai drwg.

49 Felly y bydd yn niwedd y bŷd, yr angeli∣on a ânt allan, ac a ddidolant y rhai drwg o blith y rhai cyfiawn.

50 Ac a'u bwriant hwy i'r ffwrn dân, yno y bydd ŵylofain a rhingcian dannedd.

51 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, a ddarfu i chwi ddeall hyn oll؛ hwythau a ddywedasant wrtho, do Arglwydd.

52 Yna y dywedodd efe wrthynt, am hynny pob scrifennudd wedi ei ddyscu i deyrnas nefo∣edd, a gyffelybir i berchen tŷ, yr hwn a ddwg allan o'i dryssor [bethau] newydd a hên.

53 Ac wedi i'r Iesu ddywedyd y damhegi∣on hyn, efe a ymadawodd oddi yno,

54 Ac efe a ddaeth iw wlâd ei hun, ac a'u dys∣codd hwynt yn eu Synagogau,* 1.179 oni synnodd arnynt, gan ddywedyd, o ba le y daeth y doethi∣neb hyn a'r gwrthiau i'r dŷn hwn؛

55 Ond* 1.180 hwn yw mab y saer؛ onid ei fam ef a elwir Mair؛ a'i frodyr Iaco, ac Ioses, a Si∣mon, ac Iudas؛

56 Ac onid yw ei chwiorydd oll gyd â ni؛ o ba le gan hynny y mae ganddo y pethau hyn oll?

57 Ac hwy a rwystrwyd o'i blegit ef, yna y dywedodd yr Iesu wrthynt,* 1.181 nid yw prophwyd heb anrhydedd onid yn ei wlâd ei hun, ac yn ei dŷ ei hun.

58 Ac ni wnaeth efe fawr wrthiau yno, o blegit eu hanghreduniaeth hwynt.

PEN. XIIII.

1 Tyb Herod am Grist. 3 Carchar Ioan a'i ddihenydd. 23 Iesu yn porthi pum mil o bobl, 23 Ac yn rhodio ar y môr.

Y* 1.182 Pryd hynny y clybu Herod y Tetrarch sôn am Iesu,

2 Ac efe a ddywedodd wrth ei weision, hwn yw Ioan fedyddiwr, efe a gyfodes o feirw, ac am hynny y mae gwrthiau yn gweithio ynddo ef.

3 Canys* 1.183 Herod a ddaliase Ioan, ac a'i rhw∣ymase, ac a'i dodase yng-harchar o blegit Hero∣dias gwraig Philip ei frawd ef.

4 Canys Ioan a ddywedodd wrtho,* 1.184 nid cy∣fraithlawn i ti ei chael hi.

5 A phan oedd yn ei fcŷd ef ei roddi ef i far∣wolaeth, efe a ofnodd y bobl, canys* 1.185 hwy a'i cymmerent ef fel prophwyd.

6 Eithr pan gadwyd dydd genedigaeth He∣rod, dawnsiodd merch Herodias ger eu bronn hwy, ac hi a ryngodd fodd Herod:

7 Fel yr addawodd efe trwy lw y rhodde efe iddi beth bynnac a geisie hi.

8 Ac y hi wedi ei dyscu gan ei mam, a ddy∣wedodd, dyro i mi ymma ben Ioan fedyddiwr mewn dyscl.

9 A'r brenin a fu drîst ganddo, eithr o her∣wydd y llw, a'r rhai a eisteddent gyd ag ef wrth y ford, efe a orchymynnodd ei roi ef [iddi hi.]

10 Ac efe a anfonodd gennad, ac a dorrodd ben Ioan yn y carchar.

11 A ducpwyd ei ben ef mewn dyscl, ac a'i rhoddwyd i'r llangces, ac hi a'i dug iw mam.

12 A'i ddiscyblion ef a ddaethant, ac a gym∣merâsant ei gorph ef, ac a'i claddâsant, ac a ae∣thant, ac a ddywedâsant i'r Iesu.

13 A phan glybu 'r Iesu,* 1.186 efe a giliodd oddi yno mewn llong i anghyfannedd-le o'r nailltu, ac wedi clywed o'r dyrfa, hwy a'i dilynasant ef ar draed allan o'r dinasoedd.

14 A'r Iesu a aeth ymmaith, ac a welodd fin∣tai fawr, ac a dosturiodd wrthynt, ac efe a iacha∣odd eu cleifion hwynt.

15 Ac* 1.187 wedi ei myned hi yn hwyr y daeth ei ddiscyblion atto, gan ddywedyd: y lle sydd ang∣hyfannedd, a'r awr a aeth weithian heibio: goll∣wng y dyrfa ymmaith i fyned i'r dinasoedd i brynu iddynt fwyd.

16 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, nid rhaid iddynt fyned ymmaith: rhoddwch chwi iddynt beth iw fwytta.

17 Yna y dywedasant wrtho, nid oes gen∣nym

ymma onid pum torth, a dau byscodyn.

18 Ac efe a ddywedodd, dygwch hwynt ym∣ma i mi.

19 Ac efe a orchymynnodd i'r dorf eistedd ar y gwellt glâs, ac a gymmerth y pum torth, a'r ddau byscodyn, ac a edrychodd i fynu tu a'r nef, ac a fendithiodd, ac a dorrodd, ac a roddes y tor∣thau iw ddiscyblion, a'r discyblion i'r dyrfa.

20 A hwy oll a fwytâsant, ac a gawsant eu digon, ac a godâsant o'r briwfwyd yr hwn oedd yng-weddill ddeuddec bascedaid.

21 A'r rhai a fwytâsent oeddynt yng-hylch pum mîl o wŷr heb law gwragedd a phlant.

22 Ac yn y fan y gyrrodd yr Iesu ei ddiscy∣blion i fyned i'r llong, ac i fyned i'r lan arall o'i flaen ef, tra y gollynge efe y dyrfa ymmaith.

23 Ac wedi iddo ddanfon y dyrfa ymmaith, efe a escynnodd i'r mynydd wrtho ei hun i we∣ddio:* 1.188 ac wedi ei hwyrhau hi, yr oedd efe yno yn vnic.

24 A'r llong oedd bellach yng-hanol y môr, ac a drallodit gan donnau, canys gwynt gwrth∣wyneb ydoedd.

25 Ac yn y bedwaredd ŵylfa o'r nos yr aeth yr Iesu attynt, gan rodio ar y môr.

26 A phan welodd y discyblion ef yn rho∣dio ar y môr, y dychrynâsant hwy, gan ddywe∣dyd, drychiolaeth ydyw, ac hwy a waeddasant rhag ofn.

27 Ac yn y man y llefarodd yr Iesu wrthynt, gan ddywedyd, cymmerwch gyssur, myfi yd∣wyf, nac ofnwch.

28 Yna yr attebodd Petr ef, ac a ddywe∣dodd, ô Arglwydd, os ty di yw, arch imi ddyfod attat ar y dwfr.

29 Ac efe a ddywedodd, tyret: ac wedi descyn o Petr o'r llong, efe a rodiodd ar y dwfr, i ddy∣fod at yr Iesu.

30 Ond pan welodd efe wynt cadarn, efe a ofnodd: a phan ddechreuodd suddo, efe a lefodd, gan ddywedyd, Arglwydd cadw fi.

31 Ac yn y man yr estynnodd yr Iesu ei law, ac a ymaflodd ynddo ef, ac a ddywedodd wrtho, ty di o ychydig ffydd, pa ham y petrusaist؛

32 Ac er cynted yr aethant i'r llong y peidi∣odd y gwynt.

33 Yna y daeth y rhai oeddynt yn y llong* 1.189 ac a'i haddolasant ef, gan ddywedyd, yn wîr Mâb Duw ydwyt ti.

34 Ac wedi iddynt fyned trosodd, hwy a dda∣ethant i dîr Genezareth.

35 A phan adnabu gwŷr y fan honno ef, hwy a ddanfonasant i'r wlâd honno o amgylch ogylch, ac a ddugasant atto y rhai oll oeddynt mewn anhwyl,

36 Ac a attolygasant iddo gael cyffwrdd yn vnic ag ymyl ei wisc ef: a chynifer ag a gyffyr∣ddodd â hi, a iachauwyd.

PEN. XV.

Crist yn escusodi ei ddysc yblion am fwyta y tywys yd ar y Sabboth gan ddangos rhagrith y Pharisæaid, 15 A chan egluro iw ddiscyblion nad yr hyn sydd yn myned i'r corph sydd yn halogi y corph, 32 Ac yn porthi llawer â phedair torth o fara.

YNa* 1.190 yr scrifennyddion a'r Pharisæaid y rhai oeddynt o Ierusalem a ddaethant at yr Iesu gan ddywedyd,

2 Pa ham y mae dy ddiscyblion di yn torri traddodiadau yr henafiaid؛ canys nid ydynt yn golchi eu dwylo pan fwyttânt fara.

3 Ac efe a attebodd ac a ddywedodd wrthynt, a pha ham yr ydych chwi yn torri gorchymyn Duw trwy eich traddodiad chwi؛

4 Canys Duw a orchymynnodd, gan ddy∣wedyd,* 1.191 Anrhydedda dy dâd a'th fam: a'r hwn a felldithio dâd neu fam, lladder ef yn farw.

5 Eithr yr ydych chwi yn dywedyd, pwy bynnac a ddywed wrth dâd neu fam, drwy y rhodd [a offrymmir] gennifi y daw llesâd i ti,

6 Er nas anrhydedda efe ei dâd neu ei fam, [di-fai fydd:] ac fel hyn y gwnaethoch orchy∣myn Duw yn ofer trwy eich traddodiad eich hun.

7 Oh ragrithwŷr, da y prophwydodd Esai∣as am danoch chwi, gan ddywedyd,

8* 1.192 Nesau y mae y bobl hyn attaf â'u ge∣nau, a'm hanrhydeddu a'u gwefusau, a'u calon sydd bell oddi wrthif.

9 Eithr ofer i'm hanrhydeddant i gan ddys∣cu gorchymynnion dynion yn ddysceidiaeth.

10 Yna y galwodd efe y dyrfa atto gan ddy∣wedyd wrthynt, clywch a dehellwch.

11 Nid yr hyn sydd yn myned i'r genau, sydd yn halogi dŷn, ond yr hyn sydd yn* 1.193 dyfod allan o'r genau, hynny fydd yn halogi dŷn.

12 Yna y daeth ei ddiscyblion, ac a ddywe∣dasant wrtho, oni ŵyddosti rwystro y Pharisæ∣aid wrth glywed yr ymadrodd hyn؛

13 Ac yntef a attebodd, ac a ddywedodd,* 1.194 pôb planhigin a'r ni's plannodd fy Nhâd ne∣fol a ddiwreiddir.

14 Gadewch iddynt,* 1.195 tywysogion deillion i'r deillion ydynt, ac os y dall a dywys y dall, y ddau a syrthiant yn y ffos.

15* 1.196 Yna yr attebodd Petr ac a ddywedodd wrtho, eglura i ni y ddammeg hon.

16 Yna y dywedodd yr Iesu, a ydych chwi etto heb ddeall؛

17 Onid ydych chwi yn deall etto fôd yr hyn oll sydd yn myned i'r genau, yn cilio i'r bola, ac y bwrir ef allan i'r gaudŷ؛

18 Eithr y pethau a ddeuant allan o'r genau sy yn dyfod o'r galon, a hwynt hwy a halogant ddŷn.

19* 1.197 Canys o'r galon y mae meddyliau drwg yn dyfod, llofruddiaeth, tor-priodas, godinebu, lledrat, cam destiolaeth, cabledd.

20 Dymma y pethau sy yn halogi dŷn, eithr bwytta â dwylo heb olchi ni haloga ddŷn.

☞ 21 A'r Iesu a aeth oddi yno,* 1.198 ac a giliodd i dueddau Tyrus a Sidon.

22 Ac wele, gwraig o Canaan a ddaeth o'r

parthau hynny, ac a lefodd, gan ddywedyd wr∣tho, trugarhâ wrthif, ô Arglwydd fâb Dafydd: y mae fy merch yn ddrwg ei hwyl gan gythrael.

23 Eithr nid attebodd efe iddi vn gair, yna y daeth ei ddiscyblion atto, ac yr attolygâsant iddo, gan ddywedyd, gollwng hi ymmaith, ca∣nys y mae hi yn llefain ar ein hôl.

24 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd,* 1.199 ni'm danfonwyd onid at ddefaid colledic tŷ Israel.

25 Er hynny hi a ddaeth, ac a'i haddolodd ef, gan ddywedyd, ô Arglwydd cymmorth fi.

26 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd, nid da cymmeryd bara y plāt ai fwrw i'r cenawō cŵn.

27 Hithe a ddywedodd, gwîr yw ô Arglw∣ydd, er hynny y mae 'r cenawō cŵn yn bwytta 'r briwsion a syrth oddi ar fwrdd eu harglwyddi.

28 Yna yr attebodd yr Iesu, ac a ddywedodd wrthi, ha wraig mawr yw dy ffydd, bydded i ti fel yr wyt yn ewyllysio: a'i merch a iachawyd yn yr awr honno. ☜

29 Ar* 1.200 Iesu gan fyned oddi yno, a ddaeth ger llaw môr Galilæa, ac efe a escynnodd i'r mynydd, ac a eisteddodd yno.

30 A daeth atto dorfeudd mawrion,* 1.201 a chan∣ddynt gloffion, deillion, mudion, efryddion, ac eraill lawer: ac hwy a'u bwriasant i lawr wrth draed yr Iesu, ac efe a'u hiachaodd hwynt.

31 ☞ Fel y rhyfeddodd y dyrfa, wrth weled y mudion yn dywedyd, a'r rhai anafus yn iach, a'r cloffion yn rhodio, a'r deillion yn gweled: ac hwy a ogoneddâsant Dduw yr Israel.

32* 1.202 Yna y galwodd yr Iesu ei ddiscyblion atto, ac a ddywedodd, yr ydwyf yn tosturio wrth y dyrfa, am iddynt aros gyd â mi er ys tri-diau bellach, ac nad oes ganddynt ddim iw fwytta: a'u gollwng hwy ar eu cythlwm ni's gwnaf, rhag eu llewygu ar y ffordd.

33 A'i ddiscyblion a ddywedasant wrtho, o ba le y caem ni gymmaint o fara yn y dyffaeth∣wch, ag y diwellid tyrfa gymmaint؛

34 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, pa sawl torth sydd gennych؛ a hwy a ddywedâsant, saith, ac ychydig byscod bychein.

35 Yna y gorchymynnodd efe i'r dyrfa ei∣stedd i lawr ar y ddaiar.

36 A chan gymmeryd y saith dorth, a'r pyscod, a diolch, efe a'u torrodd, ac a'u rhoes iw ddiscyblion, a'r discyblion i'r dyrfa.

37 Ac hwy oll a fwyttasant, ac a gawsant ddigon: ac a godasant o'r briwfwyd yr hwn oedd yng-weddill saith fascedaid.

38 A'r rhai a fuasent yn bwytta oeddynt bedeir-mil o wŷr, heb law gwragedd a phlant.

39 Yna wedi iddo ollwng y dyrfa i fford, efe a aeth i long, ac a ddaeth i dueddau Magdala.

PEN. XVI.

Atteb Crist i'r rhai a geisiâsant gāddo ef arwydd. 6 Cy∣ngor i wrthod sur a llefeinllyd athrawiaeth y Pharisæ∣aid. 13 Tyb y bobl am Grist. 17 Ffydd yn dyfod oddi wrth Dduw. 18 Craig yr Eglwys, ac agoriadau nef. 21 Crist yn prophwydo am ei farwolaeth. 24 Cyflwr y gwir ddiscybl. 27 A dyfodiad Crist.

YNa y* 1.203 Pharisæaid a'r Saducaeaid, gan ddy∣fod a themtio a geisiâsant ganddo ddangos iddynt arwydd o'r nef.

2 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd wrth∣ynt, pan fyddo hi yn hwyr y dywedwch, hi a fydd tywydd têg, canys y mae 'r wybr yn gôch.

3 A'r boreu [y dywedwch] heddyw [y bydd] dryg-hin, am fôd yr wybr yn gôch, ac yn drist: ô ra∣grith-wŷr, medrwch ddeall wyneb yr wybr, ac oni [fedrwch] farnu am ar wyddiō yr amserau؛

4 Y mae y* 1.204 genhedlaeth ddrwg a godine∣bus yn ceisio arwydd, ac arwydd ni's rhoddir iddi, onid arwydd y prophwyd* 1.205 Ionas: ac felly efe a'u gadawodd hwynt, ac a aeth ymmaith.

5 Ac* 1.206 wedi dyfod ei ddiscyblion ef i'r lann arall, hwy a ollyngasent tros gof gymmeryd bara [gŷd ag hwynt.]

6 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, edrych∣wch, a mogelwch rhag sur-does y Pharisæaid a'r Saducaeaid.

7 Ac hwy a resymmasant yn eu plith eu hunain, gan ddywedyd, hyn sydd am na dduga∣som fara.

8 A'r Iesu yn gŵybod [y peth,] a ddywe∣dodd wrthynt, chwy-chwi o ffydd fechan, pa ham yr ydych yn meddwl ynoch eich hunain, na ddygasoch fara؛

9 Ond* 1.207 ydych chwi yn deall etto, nac yn co∣fio y pum torth, pan oedd bum mîl [o bobl] a pha sawl bascedaid a gymmerasoch chwi?

10 Na'r* 1.208 saith torth pan oedd saith mîl [o bobl,] a pha sawl cawellaid a gymmerasoch chwi؛

11 Pa hā nad ydych yn deall, mai nad am fa∣ra y dywedais wrthych, ar ymogelyd o honoch rhag sur-does y Pharisæaid a'r Sabucaeaid؛

12 Yna y dehallasant hwy, na ddywedase efe am ymogelyd o honynt rhag sur-does bara, ond rhac athrawiaeth y Pharisæaid a'r Sadu∣caeaid.

13 ☞ Ac wedi dyfod yr Iesu i dueddau Caesaria Philip, efe a ofynnodd iw ddiscybli∣on,* 1.209 pwy y mae dynion yn dywedyd fy mod i Mâb y dŷn.

14 Ac hwy a ddywedasant, rhai sy yn dywe∣dyd mai Ioan fedyddiwr, a rhai mai Elias, ac eraill mai Ieremias, neu vn o'r prophwydi.

15 Ac efe a ddywedodd wrthynt, pwy me∣ddwch chwi ydwyfi؛

16 Yna Simon Petr a attebodd, ac a ddy∣wedodd, ti* 1.210 ydwyt Crist, Mâb y Duw byw.

17 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, gwyn dy fŷd ti Simon mâb Ionas, canys nid cîg a gwa∣ed a ddatcuddiodd [hyn] i ti, eithr fy Nhâd yr hwn sydd yn y nefoedd.

18 Yr ydwyfi hefyd yn dywedyd i ti, mai ti ydwyt Petr, ac ar y graig hon yr adailadaf fy Eglwys, a phyrth vffern ni's gorchfygant hi.

19 Ac* 1.211 mi a roddaf i ti agoriadau teyrnas ne∣foedd, a pha beth bynnag a rwymech ar y ddaiar, a fydd rwymedic yn y nefoedd: a pha beth byn∣nag

a ryddhaech ar y ddaiar, fydd wedi ei rydd∣hau yn y nefoedd. ☜

20 Yna y gorchymynnodd efe iw ddiscybli∣on na ddywedent i neb, mai efe oedd Iesu Grist.

21 O hynny allan y dechreuodd yr Iesu fy∣negu iw ddiscyblion fod yn anghenrhaid iddo fyned i Ierusalem, a dioddef llawer gan yr he∣nuriaid, a chan yr arch-offeiriaid, a'r gwŷr llên, a'i ladd, a chyfodi y trydydd dydd.

22 Yna Petr a'i cymmerth ef o'r nailltu, ac a ddechreuodd ei geryddu ef, gā ddywedyd, Argl∣wydd trugarhâ wrthit ty hun, ni's bydd hyn i ti.

23 Yna y trôdd efe, ac a ddywedodd wrth Petr, dôs ar fy ôl Satan, canys rhwystr ydwyt ti i mi, am nad ydwyt yn deall y pethau sy o Dduw, ond y pethau sy o ddynion.

24 Yna y dywedodd yr Iesu wrth ei ddiscy∣blion,* 1.212 os myn nêb ddyfod ar fy ôl i, gwaded ef ei hun, a chymmered ei groes, a dilyned fi.

25* 1.213 Canys pwy bynnac a ewyllysio gadw ei fywyd, a'i cyll, a phwy bynnac a gollo ei fywyd o'm plegit i, a'i caiff.

26 Canys pa lesâd i ddŷn er ennill yr holl fŷd, o chyll efe ei enaid ei hun؛ neu pa beth a rydd dŷn yn gyfnewid am ei enaid؛

27 Canys Mâb y dŷn a ddaw yng-ogoniant ei Dâd, gyd â'r angelion, ac* 1.214 yna y rhydd efe i bob dŷn yn ôl ei weithredoedd.

28* 1.215 Yn wîr y dywedaf wrthych, fod rhai o'r sawl sydd yn sefyll ymma a'r ni phrofāt angeu, hyd oni welant fâb y dŷn yn dyfod yn ei fren∣hiniaeth.

PEN. XVII.

2 Ymrithiad Crist ar fynydd Thabor. 11 Am Elias, ac Ioan fedyddiwr. 20 Grym ffydd, ympryd, a gweddi. 22 Crist yn rhagfynegi am ei ddioddefaint. 24 Ac yn ta∣lu teyrn-ged.

AC* 1.216 chwe diwrnod wedi [hynny] y cym∣merodd yr Iesu Petr, ac Iaco, ac Ioan ei frawd, ac ai dug hwynt i fynydd vchel o'r nailltu

2 Ac efe a ymrithiodd ger eu bron hwy, a'i wyneb a ddiscleiriodd fel yr haul, a'i ddillad oedd cyn wynned â'r goleuni.

3 Ac wele Moses, ac Elias yn ymddangos iddynt, ac yn ymddiddan ag ef.

4 Yna yr attebodd Petr, ac a ddywedodd wrth yr Iesu, ô Arglwydd, da ydyw i m fod ym∣ma: os ewyllysi, gwnawn ymma dair pabell, vn i ti, ac vn i Moses, ac vn i Elias,

5 Ac efe etto yn llefaru, wele gwmwl goleu yn eu cyscodi hwynt, ac wele lef o'r cwmwl yn dywedyd,* 1.217 hwn yw fyng-haredig Fâb yn yr hwn i'm bodlonwid, gwrandewch arno ef.

6 A phan glybu y discyblion hynny, syrthi∣asant ar eu hwynebau, ac hwy a ofnasant yn ddirfawr.

7 Yna y daeth yr Iesu, ac y cyffyrddodd â hw∣ynt, ac a ddywedodd, cyfodwch, ac nac ofnwch.

8 Ac wedi iddynt dderchafu eu golwg, ni welsant neb onid yr Iesu yn vnic.

9 Fel yr oeddynt yn descyn o'r mynydd y gorchymynnodd yr Iesu iddynt gan ddywedyd, na ddywedwch y weledigaeth i neb, hyd oni chy∣fodd Mâb y dŷn o feirw.

10 A'i ddiscyblion a ofynnasant iddo, gan ddywedyd, pa ham gan hynny y* 1.218 mae 'r scrifen∣nyddion yn dywedyd fod yn rhaid i Elias ddy∣fod yn gyntaf.

11 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrthynt, Elias yn ddiau a ddaw yn gyntaf, ac a edfryd bôb peth.

12 Eithr yr ydwyfi yn dywedyd i chwi, ddy∣fod o Elias yn barod, ac nad adnabuont hwy ef, a gwneuthur o honynt iddo ef beth bynnac a fynnasant: felly y bydd i Fâb y dŷn ddioddef ganddynt hwy.

13 Yna y dehallodd y discyblion, mai am Ioan fedyddiwr y dywedase efe wrthynt.

14 Ac wedi ei ddyfod at y dyrfa, y daeth rhyw ddŷn, ac a ofynnodd iddo ar ei liniau,

15 Ac a ddywedodd, ô Arglwydd trugarhâ wrth fy mâb: o blegit y mae efe yn lloeric, ac yn dioddef llawer, canys y mae efe yn syrthio yn y tân yn fynych, ac yn y dwfr lawer gwaith.

16 Ac mi* 1.219 a'i dugym ef at dy ddiscyblion di, ac ni allasant hwy ei iachau ef.

17 Yna yr attebodd yr Iesu, ac a ddywedodd, ôh genhedlaeth anffyddlon a gwrthnysig, pa hŷd y byddaf gyd â chwi؛ pa hŷd y dioddefaf chwi؛ dygwch ef ymma attafi.

18 A'r Iesu a geryddodd y cythrael, ac efe a aeth allan o honaw: a'r bachgen a iachwaydd i'r awr honno.

19 Yna y daeth y discyblion at yr Iesu o'r nailltu, ac y dywedasant, pa ham na allem ni ei fwrw ef allan؛

20 A'r Iesu a ddywedodd, o blegit eich ang∣rhedyniaeth: canys yn wîr y dywedaf i chwi,* 1.220 pe bydde gennych ffydd gymmaint a gronyn o hâd mwstard, chwi a ddywedech wrth y my∣nydd hwn, symmut oddi ymma draw, ac efe a symmude, ac ni bydde dim amhossibl i chwi.

21 Eithr nid aiff y rhywogaeth hwn allan, onid trwy weddi ac ympryd.

22 Ac* 1.221 fel yr oeddynt hwy yn aros yn Ga∣lilaea, y dywedodd yr Iesu wrthynt, Mab y dŷn a roddir yn nwylo dynion.

23 Ac hwy a'i lladdant, a'r trydydd dydd y cyfyd efe: ac hwy a aethant yn drist iawn.

24 Ac wedi dyfod o honynt i Capernaum, y rhai oeddynt yn derbyn arian y deyrn-ged a ddaethant at Petr, ac a ddywedasant, onid yw eich Athro chwi yn talu teyrn-ged؛

25 Yntef a ddywedodd, ydyw: ac wedi ei ddy∣fod ef i'r tŷ, yr Iesu a achubodd ei flaen ef, gan ddywedyd, beth yr wyt ti yn ei dybied Simon؛ gan bwy y cymmer brenhinoedd y ddaiar de∣yrn-ged ne dreth؛ gan eu plāt, ai gā estroniaid؛

26 Petr a ddywedodd wrtho, gan estroniaid, yna y dywedodd yr Iesu wrtho, gan hynny y mae y plant yn rhyddion.

27 Er hynny, rhag i ni eu rhwystro hwynt, dos i'r môr, a bwrw fach, a chymmer y pyscodyn

cyntaf a ddêl i fynu, ac wedi agoryd ei safn, ti a gai ddarn o vgain ceniog: cymmer hynny a dyro iddynt drosofi a thithe.

PEN. XVIII.

1 Pwy sydd fwyaf yn nheyrnas nef, 6 Am rwystrau. 12 Y ddafad golledic. 15 Beth sydd iw wneuthur pan gaffer cam. 23 Dammeg y brenin yn mynny cyfrif gan ei weisson.

☞ A'r amser hynny y daeth y discyblion at yr Iesu gan ddywedyd,* 1.222 pwy sydd fwyaf yn nheyrnas nefoedd؛

2 A'r Iesu a alwodd atto fachgenyn, ac ai'i gosodes yn eu canol hwynt,

3 Ac a ddywedodd, yn wîr y dywedaf i chwi o ddieithr troi o honoch, a bod fel plant bychain, nid ewch i deyrnas nefoedd.

4 Pwy hynnac gan hynny a ymostyngo fel y bachgenyn hwn, hwnnw y m 'r mwyaf yn nhe∣yrnas nefoedd.

5 A phwy bynnac a dderbyn gyfryw blen∣tyn yn fy enw i, a'm derbyn fi.

6 A* 1.223 phwy bynnac a rwystro vn o'r rhai bychain hyn a gredant ynofi, gwell oedd iddo pe crogid maen melin am ei wddf, a'i foddi yng∣waelod y môr.

7 Gwae 'r bôd o blegit rhwystrau: canys angērhaid yw dyfod rhwystrau: er hynny gwae 'r dŷn hwnnw o achos yr hwn y dêl y rhwystr.

8 Am hynny* 1.224 os dy law, neu dy drod a'th rwystra, torr hwynt ymmaith a thafl oddi wr∣thit: gwell yw i ti fyned i fywyd yn gloff neu yn anafus, na'th daflu, ac i ti ddwy law, a dau droed i dân tragywyddol.

9 Ac os dy lygad a'th rwystra, tynn ef allan, a thafl oddi wrthit: gwell yw i ti fyned i fywyd ag vn llygad, nag â dau lygad dy daflu i dân vffern

10 Edrychwch na ddirmygoch yr vn o'r rhai bychain hyn: canys yr ydwyf yn dywedyd i chwi,* 1.225 fod eu hangeliō hwynt yn y nefoedd bôb amser yn gweled wyneb fy Nhâd, yr hwn sydd yn y nefoedd.

11 Canys* 1.226 daeth Mâb y dŷn i gadw yr hyn a gollasid. ☜

12 Beth dybygwch chwi,* 1.227 os bydde i ddŷn gant o ddefaid, a myned o vn o honynt ar ddis∣perod, oni adawe efe yr am yn vn cant, a myned i'r mynyddoedd, a cheisio 'r hon a aeth ar ddispe∣rod؛

13 Ac os bydde iddo ei chael hi, yn wîr meddaf i chwi, mai llawenach ganddo am y ddafad honno, nag am yr am yn vn cant y rhai nid aeth∣ant ar ddisperod.

14 Felly nid yw ewyllys eich Tâd yr hwn sydd yn y nefoedd, gyfergolli 'r vn o'r rhai by∣chain hyn.

15 Heb law hynny,* 1.228 os pecha dy frawd i'th erbyn, dôs a dangos iddo ei fai rhyngot ag ef yn vnic, os efe a'th wrendu, ti a ennillaist dy frawd.

16 Ac os efe ni'th wrendu, cymmer gyd â thi etto vn neu ddau, fel* 1.229 o enau dau neu dri o dystion y safo pôb gair

17 Ac os diystyra efe hwynt, dywet i'r egl∣wys, ac os efe ni fynn wrando 'r eglwys chwa∣ith, bydded efe i ti megis yr ethnic a'r Publican.

18* 1.230 Yn wir meddaf i chwi, pa beth bynnac a rwymoch ar y ddaiar, a rwymir yn y nef, a pha beth bynnac a ryddhaoch ar y ddaiar, a rydd∣heuir yn y nef.

19 Trachefn yn wir y dywedaf wrthych, os cŷduna dau o honoch ar y ddaiar am ddim oll, beth bynnac a ddeisyfant a roddir iddynt gan fy Nhâd yr hwn sydd yn y nefoedd.

20 Canys ym mha le bynnac yr ymgynhu∣llo dau neu dri yn fy enw i, yno 'r ydwyf yn eu mysc hwynt.

21 ☞ Yna y daeth Petr atto ef, ac a ddy∣wedodd, Arglwydd, pa sawl gwaith y pecha fy mrawd i'm herbyn, ac y maddeuaf iddo,* 1.231 ai hyd saith-waith؛

22 Yr Iesu a ddywedodd wrtho, nid ydwyf yn dywedyd wrthit, hyd saith waith, onid hyd ddeng-waith a thrugain saith waith.

23 Am hynny y mae yn gyffelyb teyrnas ne∣foedd i ddŷn [a oedd] yn frenin a fynne gael cy∣frif gan ei weision,

24 A phan ddechreuodd gyfrif, fe a ddug∣pwyd atto vn a oedd yn ei ddyled ef o ddeng∣mil o dalentau.

25 A chan nad oedd ganddo ddim i dalu, fe a orchymynnodd ei arglwydd ei wrthu ef a'i wraig, a'i blant, a chwbl a'r a fedde, a thalu ['r ddylêd.]

26 A'r gwâs gan syrhio i lawr a attolygodd iddo gan ddywedyd, arglwydd bydd dda dy ym∣maros wrthif, a mi a dalaf i ti y cwbl oll.

27 Yna arglwydd y gwâs hwnnw a drugar∣haodd wrtho, ac a'i gollyngodd, ac a faddeuodd iddo y ddylêd.

28 Ac wedi myned o'r gwâs ymmaith, efe a gafodd vn o'i gyfeillion, yr hwn oedd yn ei ddy∣lêd ef o gant ceinioc, ac efe a ymaflodd ynddo, ac ai llindagodd, gan ddywedyd, tâl i mi yr hyn sydd ddyledus arnat.

29 Yna y syrthiodd ei gydwas wrth ei draed ef, ac a ymbiliodd ag ef gan ddywedyd, bydd ymarhous wrthif, a thalaf i ti y cwbl oll.

30 Ac ni's gwnai efe, onid myned ai fwrw ef yng-harchar, hyd oni dale efe 'r hyn oedd ddyle∣dus.

31 A phan weles ei gyd-weision y pethau a wnelsid, yr oedd yn ddrwg dros benn ganddynt, ac hwy a ddaethant, ac a fynegâsant iw hargl∣wydd yr holl bethau a fuasent.

32 Yna y galwodd ei arglwydd arno ef, ac a ddywedodd wrtho, ha wâs drwg, maddeuais i ti yr holl ddylêd honno, am i ti ymbil â mi.

33 Ac oni ddylesit tithe dosturio wrth dy gŷd∣was, megis, ac y tosturiais i wrthit ti؛

34 A'i Arglwydd yn llidig a'i rhoddes ef i'r poen-wŷr, hyd oni thale yr hyn oll oedd ddyle∣dus iddo.

35 Ac felly yr vn modd y gwna fy nefol Dân

i chw••thau, oni faddeuwch o'ch calonnau bob vn iw frawd eu camweddau.☜

PEN. XIX.

Am yscariaeth, ac am rai diweir 13 Plant yn cael dy∣fod at Grist. 16 Yr ymrysymmiad a fu rhwng y gwr ieuangc goludog â Christ. 25 a'r ymrysymmiad a dyfodd o hynny rhwng Crist a'i ddyscyblion.

AC* 1.232 Wedi i'r Iesu orphen yr ymmadro∣ddion hynny, efe a ymadawodd â Gali∣laea, ac a ddaeth i dueddau Iudaea tu hwnt i'r Iorddonen.

2 A thyrfeuydd lawer a'i dilynasant ef, ac e∣fe a'u hiachaodd hwynt yno.

3 Yna y daeth y Pharisæaid atto, gan ei dem∣tio a dywedyd wrtho, ai cyfraithlawn i ŵr yscar â'i wraig am bob achos؛

4 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt, oni ddarllēasoch, i'r hwn a'u gwnaeth o'r dechrau,* 1.233 eu gwneuthur yn wryw a benyw؛

5 Ac efe a ddywedodd,* 1.234 o blegit hynny y gâd dŷn dâd a mam, ac y glŷn wrth ei wraig, a'r ddau fyddant vn cnawd.

6 Ac felly nid ydynt mwy yn ddau, onid yn vn cnawd, am hynny nac yscared dŷn yr hyn a gysylltodd Duw.

7 Hwythau a ddywedâsant wrtho, pa ham gan hynny y gorchymynnodd* 1.235 Hoses roddi llythyr yscar, a'r gollwng hi ymmaith؛

8 Yntef a ddywedodd wrthynt, Moses o herwydd caledrwydd eich calonnau a oddefodd i chwi yscar â'ch gwragedd: eithr o'r dechreu nid felly yr oedd.

9 Ac meddaf i chwi,* 1.236 pwy bynnac a wrthod∣o ei wraig, onid am odineb, a phriodi vn arall, ei fôd yn torri priodas, a bôd pwy bynnac a brio∣do yr hon a yscarwyd, yn torri priodas.

10 [Yna] y dywedodd ei ddyscyblion wrtho, os felly y mae 'r matter rhwng gŵr a gwraig, nid da gwreica.

11 Ac efe a ddywedodd wrthynt, nid yw pawb yn derbyn y gair hwn, onid y rhai y rho∣ddwyd iddynt.

12 Canys y mae rhai diweir a aned felly o groth [eu] mam: ac y mae rhai diweir a wnaeth dyniō yn rai diweir, ac y mae rhai diweir y rhai a'u gwnaethant eu hun yn ddiweir er mwyn teyrnas nefoedd: y neb a ddichon dderbyn [hyn,] derbynied.

13 Yna y* 1.237 dygwyd atto blant, fel y chodde ei ddwylo arnynt, ac y gweddie: a'r discyblion a'u ceryddodd hwynt.

14 A'r Iesu a ddywedodd, gadewch i blant, ac na waherddwch iddynt ddyfod attafi: canys i'r cyfryw rai y mae teyrnas nefoedd.

15 Ac wedi iddo roddi ei ddwylo arnynt, e∣fe a aeth ymmaith oddi yno.

16 Ac* 1.238 wele vn a ddaeth, ac a ddywedodd wrtho, Athro da, pa beth da a wnaf, fel y caff∣wyf fywyd tragywyddol؛

17 Yntef a ddywedodd wrtho, pa ham y gelwi fi yn dda? nid da neb ond vn, sef Duw: ond os ewyllysi fyned i mewn i'r bywyd, ca∣dw 'r gorchymynnion.

18 Efe a ddywedodd wrtho yntef, pa rai؛ a'r Iesu a ddywedodd, y rhai hyn,* 1.239 na ladd: na thor briodas: na ledrata: na ddwg gam destiolaeth.

19 Anrhydedda dy Dâd a'th fam: a châr dy gymydog fel ty hun.

20 Y gŵr ieuangc a ddywedodd wrtho, mi a gedwais hyn oll o'm hieuengtid, beth sydd yn eisieu i mi etto؛

21 Yr Iesu a ddywedodd wrtho, os ewylly∣si fôd yn berffaith, dos, gwerth yr hyn sydd gen∣nit, a dyro i'r tlodion, a thi a gei dryssor yn y ne∣foedd: a thyret dilyn fi.

22 A phan glybu y gŵr ieuangc yr ymma∣drodd hyn, efe a aeth i ffordd yn drist: canys yr oedd yn berchen da lawer.

23 Yna y dywedodd yr Iesu wrth ei ddiscy∣bliō, yn wîr y dywedaf i chwi, mai yn anhawdd yr aiff y goludog i deyrnas nefoedd.

24 A thrachefn meddaf i chwi, haws yw i gamel fyned trwy grau y nodwydd ddur, nag i oludog fyned i mewn i deyrnas nef.

25 A phan glybu ei ddiscyblion ef hyn, syn∣nu a wnaethant yn aruthr, gan ddywedyd, pwy gan hynny a all fôd yn gadwedic؛

26 A'r Iesu a edrychodd arnynt, ac a ddy∣wedodd wrthynt, gyd â dynion amhossibl yw hyn, ond gyd â Duw pob peth sydd yn bossibl.

27 ☞ Yna* 1.240 Petr a attebodd, ac a ddywe∣dodd wrtho, wele nyni a adawsom bob peth, ac a'th ddilynasom di: beth gan hynny fydd i ni؛

28 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, yn wîr meddaf i chwi* 1.241 pan eisteddo Mâb y dŷn ar or∣sedd ei ogoniant, chwychwi y rhai a'm dilyna∣soch i yn yr adenedlgaeth, îe, chwychwi a eiste∣ddwch ar ddeuddec gorsedd, ac a fernwch ddeu∣dec-llwyth Israel.

29 A phwy bynnac a wrthodo dai, neu frodyr neu chwiorydd, neu dâd, neu fam, neu wraig, neu blant, neu diroedd, er mwyn fy enw i, efe a dderbyn y cant cymmaint, a bywyd tragywy∣ddol a etifedda efe.

30* 1.242 Ond llawer o'r rhai blaenaf a fyddant yn olaf, a'r rhai olaf yn flaenaf.☜

PEN. XX.

Dammeg o gyflogi gwaith-wyr i'r win-llan, 17 Crist yn eu rhybuddio hwynt i ddioddef. 20 Deisyfiad mam meibion Zebedeus, ac atteb Crist. 30 Dau ddeillion yn cael eu golwg.

☞ CAnys teyrnas nefoedd sydd debyg i ber∣chen tŷ yr hwn a aeth allan a hi yn dydd∣hau i gyflogi gweith-wŷr iw win-llan.* 1.243

2 Ac wedi cyduno â'r gweith-win er ceini∣og y dydd, efe a'u hanfonodd hwy iw win-llan.

3 Ac efe a aeth allan yng-hylch y drydedd awr, ac a welodd eraill yn sefyll yn segur yn y farchnadfa,

4 Ac efe a ddywedodd wrthynt, ewch chwi∣thau hefyd i'r win-llan, a pha beth bynnac a fydd chflawn mi a'i rhoddaf i chwi, ac hwy a ae∣thant ymmaith.

5 A thrachefn efe a aeth allan yng-hylch

y chweched a'r nawfed awr, ac a wnaeth yr vn modd.

6 Ac efe a aeth allan yng-hylch yr vnfed awr ar ddêc, ac a gafas eraill yn sefyll yn segur, ac a ddywedodd wrthynt, pa ham yr ydych chwi yn sefyll ymma ar hŷd y dydd yn segur؛

7 Dywedasant wrtho, am na chyflogodd neb nyni: yntef a ddywedodd wrthynt, ewch chwithau hefyd i'r win-llan, a pha beth bynnac fyddo cyfiawn, chwi a'i cewch.

8 A phan aeth hi yn hwyr, arglwydd y win∣llan a ddywedodd wrth ei oruchwiliwr, galw 'r gweith-wŷr, a dyro iddynt eu cyflog, gan dde∣chreu o'r rhai diwethaf hyd y rhai cyntaf.

9 A phan ddaeth y rhai [a gyflogasid] yng∣hylch yr vnfed awr ar ddêc, cafodd pob vn gei∣niog.

10 A phan ddaeth y rhai cyntaf, hwy a dy∣biasant y caent fwy, eithr hwythau a gawsant bob vn geiniog.

11 Ac wedi iddynt gael, grwgnach a wnae∣thant yn erbyn gŵr y tŷ,

12 Gan ddywedyd, mai vn awr y gweithi∣odd y rhai olaf hyn, a thi a'u gwnaethost hwynt yn gyst al â ninnau, y rhai a ddugasom bwys y dydd a'r gwrês.

13 Yntef a attebodd i vn o honynt, ac a ddy∣wedodd, y cyfaill, nid ydwyf yn gwneuthur dim cam â thi: ond er ceiniog y cydunaist â mi؛

14 Cymmer yr hyn sydd eiddot ti, a dos ym∣maith: yr ydwyf yn ewyllysio rhoddi i'r olaf hwn megis i tithe.

15 Neu, onid cyfreithlawn i mi wneuthur a fynnwyf am yr eiddo fi؛ a ydyw dy lygad ti yn ddrwg am fy mod i yn dda?

16* 1.244 Felly y bydd y rhai olaf yn flaenaf, a'r rhai blaenaf yn olaf: canys llawer a alwyd, ac y∣chydig a ddewiswyd. ☜

17 Ar* 1.245 Iesu a aeth i'fynu i Ierusalem, ac a gymmerth y deuddec discybl o'r nailltu ar y ffordd, ac a ddywedodd wrthynt,

18 Wele, nyni yn myned i fynu i Ierusa∣lem, a Mâb y dŷn a draddodir i'r arch-offeiriaid, ac i'r scrifennyddion, a hwy ai condemniant ef i farwolaeth,

19 Ac* 1.246 ai traddodant ef i'r cenhedloedd iw watwar, ac iw fflangellu, ac iw groes hoelio: a'r trydydd dydd yr adgyfŷd efe.

20 ☞ Yna y daeth mam meibion Zebedeus atto yng-hŷd a'i meibion,* 1.247 gan addoli a deisyf peth ganddo ef.

21 Ac efe a ddywedodd wrthi, pa beth a fyn∣ni? y hi a ddywedodd wrtho, dywat am gael o'm dau fâb hyn eistedd y naill ar dy law ddehau, a'r llall ar dy law asswy yn dy frenhiniaeth.

22 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd, ni ŵyddoch beth yr ydych yn ei geisio, a ellwch chwi yfed y cwppan yr ydwyfi ar yfed o ho∣naw؛ a'ch bedyddio a'r bedydd y bedyddir fi؛ dywedasant wrtho, gallwn.

23 Ac efe a ddywedodd wrthynt, diogel yr yfwch o'm cwppan, ac i'ch bedyddir â'r bedydd i'm bedyddir ag ef, eithr eistedd ar fy llaw dde∣hau, ac ar fy llaw asswy, nid i mi y mae rhai, eithr i'r sawl y darparwyd gan fy Nhâd [y rhoddir.]

24 A* 1.248 Phan glybu y dêc hyn, hwy a lidia∣sant wrth y ddau frodyr.

25 A'r Iesu a'u galwodd hwynt atto, ac a ddywedodd, gŵyddoch fôd pennaethiaid y cen∣hedloedd yn tra arglwyddiaethu arnynt hwy, a'r gwŷr mawrion yn arfer awdurdod arnynt hwy.

26 Eithr nid felly y bydd yn eich plith chwi, ond pwy bynnac a fynno fôd yn fawr yn eich plith chwi, bydded yn wenidogi chwi,

27 A phwy bynnac a fynno fod yn bennaf yn eich plith, bydded eich gwâs chwi,

28 Megis* 1.249 ni ddaeth Mab y dŷn iw wasa∣naethu, ond i wasanaethu, ac i roddi ei enioes yn bridwerth tros lawer.☜

29 Ac a* 1.250 hwynt hwy yn myned o Iericho y dilynodd tyrfa fawr ef.

30 Ac wele ddau ddeillion yn eistedd ar fin y ffordd, pan glywsant fod yr Iesu yn myned heibio, a lefasant, gan ddywedyd, Arglwydd fâb Dafydd trugharhâ wrthym.

31 A'r dyrfa a'u ceryddodd hwynt fel y ta∣went: hwythau a lefasant fwy-fwy, gan ddy∣wedyd, Arglwydd fâb Dafydd trugarhâ wr∣thym.

32 Yna y safodd yr Iesu, ac a'u galwodd hwynt, ac a ddywedodd, pa beth a ewyllysiwch i mi ei wneuthur i chwi؛

33 Dywedasant wrtho, ô Arglwydd ago∣ryd ein llygaid.

34 A'r Iesu gan dosturio, a gyffyrddodd â'u llygaid, ac yn ebrwydd y cafodd eu llygaid olwg, ac hwy a'i dilynasant ef.

PEN. XXI.

Crist yn marchogeth ar assyn i Ierusalem, 12 yn gyrru y pryn-wyr a'r gwerth-wyr allan o'r Deml, 19 y ffigus-pren yn gwywo, 25 bedydd Ioan, 28 pwy sydd yn gwneuthur ewyllys Duw, 35 y gwin∣llan-wyr anghyfiawn yn arwyddocau anniolchgar∣wch yr Iddewon.

☞ A* 1.251 Phan ddaethant yn gyfagos i Ieru∣salem a'u dyfod hwy i Bethphage i fy∣nydd yr Oliwydd, yna yr anfonodd yr Ie su ddau ddiscybl,

2 Gan ddywedyd wrthynt, ewch i'r dref sydd ac eich cyfer chwi, ac yn y man chwi a gewch assyn yn rhwym, ac ebol gyd â hi: go∣llyngwch hwynt, dygwch attafi.

3 Ac os dywed neb ddim wrthych, dywed∣wch fod yn rhaid i'r Arglwydd wrthynt: ac yn y man, efe a'u gollwng hwynt.

4 A hyn oll a wnaethpwyd i gyflawni yr hyn a ddywedasid trwy 'r prophwyd, gan ddy∣wedyd,

5* 1.252 Dywedwch i ferch Sion, wele dy Fre∣nin yn dyfod attat yn fwyn, ac yn eistedd ar as∣syn, ac ebol, llwdn assyn arferol â'r iau.

6 Y discyblion a aethant, ac a wnaethant fel

y gorchymynnodd yr Iesu iddynt.

7 Ac hwy a ddugasant yr assyn a'r ebol, ac a ddodâsant eu dillad arnynt, ac a'i gosoda∣sant ef ar hynny.

8 A thyrfa ddirfawr a danâsant eu dillad ar y ffordd: eraill a dorrasant gangau o'r gwŷdd, ac a'u tanâsant ar hyd y ffôrdd.

9 A'r dyrfa bobl y rhai oeddynt yn myned o'r blaen, a'r rhai oeddynt yn dyfod ar ôl a lefâ∣sant, gan ddywedyd: Hosanna i fâb Dafydd: bendigedic fyddo 'r hwn sydd yn dyfod yn enw yr Arglwydd, Hosanna yn y goruchelder.

10 Ac wedi ei ddyfod i Ierusalem, y ddinas oll a gynhyrfodd, gan ddywedyd, pwy yw hwn؛

11 A'r bobl a ddywedasant, hwn yw 'r Iesu y prophwyd o Nazareth yn Galilæa.

12* 1.253 A'r Iesu a aeth i mewn i Deml Dduw, at ai taflodd hwynt oll allan y rhai oeddynt yn gwerthu ac yn prynu yn y Deml, ac a ddymch∣welodd i lawr fyrddau y newid-wŷr arian, a chadeiriau y rhai oeddynt yn gwerthu colo∣mennod.* 1.254

13 Ac efe a ddywedodd wrthynt, y* 1.255 mae yn scrifennedic, tŷ gweddi y gelwir fy nhŷ maufi, eithr* 1.256 chwi a'i gwnaethoch yn ogof ladron.☜

14 Yna y daeth y deillion a'r cloffion atto yn y Deml, ac efe a'u hiachaodd hwynt.

15 A phan welodd yr arch-offeiriaid a'r scri∣fennyddion y rhyfeddodau a wnaethe efe, a'r plant yn llefain yn y Deml, ac yn dywedyd, Ho∣sanna i fâb Dafydd, hwy a lidiâsant,

16 Ac hwy a ddywedâsant wrtho, a wyt ti yn clywed yr hyn a ddywed y rhai hyn؛ a'r Ie∣su a ddywedodd wrthynt, ydwyf, oni ddarllenâ∣soch er ioed,* 1.257 O enau plant bychain, a rhai yn sugno y perffeithiaist foliant؛

17 Ac efe a'u gadawodd hwynt, ac a aeth o'r ddinas i Bethania, ac a leteuodd yno.

18 A'r boreu fel yr oedd efe yn dychwelyd i'r ddinas, yr oedd arno newyn.

19 A phan welodd efe ryw ffigus-bren ar y ffordd, efe a ddaeth atto, ac ni chafodd ddim arno ond dail vn vnic, ac efe* 1.258 a ddywedodd wrtho, na thyfed ffrwyth arnat byth mwyach, ac yn e∣brwydd y crinodd y ffigus-bren.

20 A phan welodd y discyblion, hwy a ryfe∣ddâsant gan ddywedyd,* 1.259 pa fodd y crînodd y ffi∣gus-bren yn y fann؛

21 A'r Iesu a attebodd ac a ddywedodd wr∣thynt,* yn wir meddaf i chwi, os bydd gennych ffydd, ac heb ammau dim, ni wnewch yn vnic hyn [a wnaethym] i'r ffigus-bren, eithr hefyd os dywedwch wrth y mynydd hwn, ymgyfot, a bwrw dy hun i'r môr, hynny fydd.

22 A'r hyn* 1.260 oll a ddymunoch mewn gwe∣ddi gan gredu, a dderbyniwch chwi.

23 Ac wedi ei ddyfod efe i'r Deml, yr arch∣offeiriaid a henariaid y bobl a ddaethant atto fel yr oedd efe yn athrawiaethu, gan ddywedyd hyn,* 1.261 wrth ba awdurdod yr wyt yn gwneuthur hyn؛ a phwy a roddes i ti yr awdurdod hyu؛

24 A'r Iesu a attebodd, ac a ddylwedodd wr∣thynt, minne a ofynnaf i chwithau vn gair, yr hwn os mynegwch i mi, minnef a fynegaf i chwithau, wrth pa awdurdod yr wyf yn gwneu∣thur hyn.

25 Bedydd Ioan, o ba le yr oedd? ai o'r nef, ai o ddynion؛ yna y rhysymmâsant yn eu plith eu hunain, gan ddywedyd: os dywedwn mai o'r nef, efe a ddywed wrthym, pa ham gan hynny na's credâsoch ef.

26 Ac* 1.262 os dywedwn mai o ddynion, y mae arnom ofn y bobl: canys y mae pawb oll yn cymmeryd Ioan fel prophwyd.

27 Yna yr attebâsant i'r Iesu gan ddywe∣dyd, ni ŵyddom ni: ac yntef a ddywedodd wr∣thynt, nid wyf finne yn dywedyd i chwi wrth pa awdurdod yr wyf yn gwneuthur hyn.

28 Ond beth a dybygwch chwi? yr oedd i ŵr ddau fab, ac efe a ddaeth at yr hynaf, at a ddywedodd, dôs fâb a gweithia heddyw yn fyng∣winllan.

29 Ac yntef a attebodd, ac a ddywedodd, nid âf fi: ond wedi hynny yn ôl edifarhau arno, efe a aeth.

30 A phan ddaeth efe at yr ail, efe a ddywe∣dodd yr vn modd, ac efe a attebodd, ac a ddywe∣dodd, mi a âf arglwydd: ac nid aeth efe.

31 Pa vn o'r ddau a wnaeth ewyllys y tâd؛ dywedasant wrtho, y cyntaf. Yr Iesu a ddywe∣dodd wrthynt, yn wir meddaf i chwi, yr aiff y Publicanod a'r puteinied o'ch blaen chwi i de∣yrnas Dduw.

32 Canys* 1.263 daeth Ioan attoch yn ffordd cy∣fiawnder, ac ni chredasoch ef: ond y Publita∣nod a'r puteiniaid a'i credâsant ef: chwithau yn gweled nid edifarhausoch wedi hynny fel y cre∣dech ef.

33 Clywch ddammeg arall:* 1.264 yr oedd rhyw ddŷn o berchen tŷ yr hwn a blannodd win-llan, ac ai caeodd hi o amgylch, ar a wnaeth ei win∣wryf, ac a adeiladood dŵr, ac a'i gosododd i la∣fur-wŷr, ac a aeth i bell.

34 A phau nesaodd amser y ffrwythau, efe a ddanfonodd ei weision at y llafur-wŷr i dder∣byn ei ffrwythau hi:

35 A'r llafurwŷr a ddaliasant ei weision ef, ac a darawsant vn, ac arall a laddâsant, ac arall a labyddiâsant hwy.

36 Trachefn efe a anfonodd weision eraill mwy na'r rhai cyntaf: ac hwy a wnaethant iddynt hwythau yr vn modd.

37 Ac yn ddiweddaf all efe a anfonodd at∣tynt hwy ei fab ei hun, gan ddywedyd, hwy a barchant fy mâb i.

38 A phan welodd y llafur-wŷr y mab, hwy a ddywedasant yn eu plith en hun,* 1.265 hwn yw yr etifedd: deuwch lladdwn ef, a chymmerwn ei etifeddiaeth ef.

39 Ac wedi iddynt ei ddal ef, hwy a'i cym∣merâsant ef, ac a'i taflâsant allan o'r win-llan, at a'i lladdâsant ef.

40 Am hynny, pan ddel arglwydd y win∣llan, pa beth a wna efe i'r llafur-wŷr hynny؛

41 Hwy a ddywedasant wrtho, efe a ddife∣tha yn llwyr y dynion drwg hynny, ac a esyd ei win-llan i lafur-wŷr eraill, y rhai a roddant i∣ddo ffrwyth yn eu hamserau.

42 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, oni ddarllenasoch chwi er ioed yn yr scrythyrau,* 1.266 y maen yr hwn a wrthododd yr adeilad-wŷr, hwnnw a wnaethpwyd yn benn congl؛ yr Ar∣glwydd a'i gwnaeth, a rhyfedd yw yn ein gol∣wg ni.

43 Am hynny meddaf i chwi, y dygir teyr∣nas Dduw oddi arnoch chwi, ac a'i rhoddir i genedl a ddygo ei ffrwyth.

44 A phwy* 1.267 bynnac a syrthio ar y maen hwn efe a ddryllir: at ar bwy bynnac y syrthio, efe a'i mâl ef yn chwilfriw.

45 A phan glybu 'r arch-offeiriaid a'r Pha∣risaeaid ei ddamhegion, hwy a ŵybuant mai am danynt hwy y dywedase efe.

46 Ac hwy yn ceisio ei ddala, a ofnasant y bobl, am eu bod yn ei gymmeryd ef fel proph∣wyd.

PEN. XXII.

1 Dammeg y briodas yn arwyddocau galwedigaeth y cenhedloedd, 11 a dialedd rhagrith-wyr, 16 ymrysymmaid am deyrn-ged, 31 am yr adgyfo∣diad 36 y gorchymyn mwyaf, a'r ail, 41 Iesu yn ymresymmu â'r Pharisæaid am y Messias.

A'R Iesu* 1.268 gan atteb a lefarodd wrthynt trachefn mewn damhegion, gan ddywe∣dyd,* 1.269

2 ☞ Cyffelyb yw teyrnas nefoedd i ddyn a oedd frenin, yr hwn a wnaethe briodas iw fâb.

3 Ac a ddanfonodd ei weision i alw y rhai a wahoddasid i'r briodas, ac ni fynnēt hwy ddyfod

4 Trachefn efe a anfonodd weision eraill, gan ddywedyd, dywedwch wrth y rhai a waho∣ddwyd, wele, paratoais fyng-hinio, fy ŷchen a'm pascedigion a laddwyd, a phob peth sydd barod, deuwch i'r briodas.

5 Ac hwy yn ddiystyr ganddynt, a aethant ymmaith, vn iw faes, ac arall iw fasnach.

6 A'r llaill a ddaliasant ei weision ef, a chan wneuthur yn drahaus â hwynt a'u lladdasant.

7 A phan glybu y brenin, efe a lidiodd, ac a ddanfonodd allan ei luedd-wŷr, ac a ddinistriodd y lleiddiaid hynny, ac a loscodd eu dinas hwynt.

8 Yna efe a ddywedodd wrth ei weision, yn wir y briodas sydd barod, ond y rhai a wahodda∣sit, nid oeddynt deilwng.

9 Ewch gan hynny allan i'r priffyrdd, a chynnifer ag a gaffoch gwahoddwch i'r brio∣das.

10 A'r gweision hynny a aethant allan i'r priffyrdd, ac a gasclasant yng-hŷd gynnifer oll ag a gawsant, drwg a da, a llanwyd y briodas o wahaddedigion.

11 A phan ddaeth y brenin i mewn i weled y gwahaddedigion, efe a ganfu yno ddyn heb wisc priodas am dano.

12 Ac efe a ddywedodd wrtho, y cyfaill, pa fodd y daethost i mewn ymma heb fod gennit wisc priodas؛ ac yntef a aeth yn fûd.

13 Yna* 1.270 y dywedodd y brenin wrth y gwei∣sion, rhwymwch ei draed a'i ddwylo: cymmer∣wch ef ymmaith, a theflwch i'r tywyllwch ei∣thaf, yno y bydd ŵylofain a rhingcian dannedd.

14* 1.271 Canys llawer sy wedi eu galw, ac y∣chydig wedi eu dewis.☜

15 ☜ Yna* 1.272 'r aeth y Pharisæaid, ac a gym∣merasant gyngor pa fodd y dalient ef yn [ei] ymmadrodd.

16 Ac hwy a ddanfonasant atto eu discy∣blion yng-hŷd a'r Herodianiaid gan ddywedyd, Athro, gŵyddom dy fôd ti'n air-wîr, ac yn dyscu ffordd Dduw mewn gwirionedd, ac nad oes ar∣nat ofal rhag nêb: o blegit nid wyt yn edrych ar ŵyneb dynion.

17 Dywet i ni gan hynny, beth yr wyt ti yn ei dybied, ai cyfreithlawn talu teyrn-ged i Cae∣sar, ai nid yw؛

18 A'r Iesu yn gŵybod eu drygioni hwy, a ddywedodd, pa ham yr ydych yn fy nhemtio i, chwi ragrith-wŷr؛

19 Dangoswch i mi arian y deyrn-ged, ac hwy a roesant atto geiniog.

20 Ac efe a ddywedodd wrthynt, eiddo pwy yw y ddelw hon a'r orgraph?

21 Dywedasant wrtho, eiddo Caesar, yna y dywedodd yntef wrthynt:* 1.273 telwch chwithau yr hyn sydd eiddo Caesar i Caesar, ar hyn sydd eiddo Duw i Dduw.

22 A phan glywsant hwy hyn, rhyfeddu a wnaethant, a'i adel, a myned ymmaith.☜

23 Y* 1.274 dydd hwnnw y daeth y Saducaeaid atto, y rhai sy yn dywedyd, nad oes adgyfodiad, ac hwy a ofynnasant iddo,

24 Gan ddywedyd, ô Athro, fe a ddywe∣dodd* 1.275 Moses, os bydd marw nêb, heb iddo blant, prioded ei frawd ei wraig ef, a choded hâd iw frawd.

25 Ac yr oedd gyd â ni saith o frodyr, a'r cyn∣taf a briododd wraig, ac a fu farw, ac efe heb hi∣liogaeth iddo, ac a adawodd ei wraig iw frawd.

26 Yn yr vn modd yr ail, a'r trydydd, hyd y seithfed.

27 Ac yn ddiweddaf oll y bu farw y wraig hefyd.

28 Yn yr adgyfodiad gan hynny, gwraig i bwy o'r saith fydd hi؛ canys hwynt-hwy oll a'i cawsant hi.

29 A'r Iesu a attebodd, at a ddywedodd wrthynt, yr ydych mewn amryfusedd am na ŵy∣ddoch yr scrythyrau, na nerth Duw.

30 O blegit yn yr adgyfodiad nid ydynt yn gwreica, nac yn gŵra, eithr y maent fel angeli∣on Duw yn y nefoedd.

31 Ac am adgyfodiad y meirw, oni ddarlle∣nasoch yr hyn a ddywetpwyd wrthych gan Dduw, yr hwn a ddywedodd,* 1.276

32 Myfi yw Duw Abraham, Duw Isaac,

a Duw Iacob: nid yw Duw, Dduw y rhai meirw, ond y rhai byw.

33 A* 1.277 phan glybu y bobl hynny rhyfeddu a wnaethant am ei athrawiaeth ef.

☞ 34 Ac wedi clywed o'r Pharisæaid ddarfod [i'r Iesu] ostegu y Saducaeaid,* 1.278 hwythau a ymgynnullasant i'r vn lle.

35 Ac vn o honynt yr hwn oedd gyfraithiwr a ofynnodd iddo gan ei demtio, a dywedyd,

36 Athro, pa vn yw 'r gorchymyn mawr yn y gyfraith؛

37 Yr Iesu a ddywedodd wrtho,* 1.279 ceri yr Ar∣glwydd dy Dduw â'th holl galon, ac â'th holl enaid, ac â'th holl feddwl.

38 Hwn yw 'r cyntaf, a'r gorchymyn mawr.

39 A'r* 1.280 ail sydd gyffelyb i hwn, ceri dy gy∣mydog fel tydi dy hun.

40 Yn y ddau orchymyn hyn, y mae 'r holl gyfraith a'r prophwydi yn sefyll.

41 Ac* 1.281 wedi ymgasclu o'r Pharisæaid yng-hyd, yr Iesu a ofynnodd iddynt,

42 Gan ddywedyd, beth a dybygwch chwi am Grist؛ mâb i bwy ydyw؛ dywedasant wr∣tho, Mâb Dafydd.

43 Yntef a ddywedodd wrthynt, pa fodd gan hynny y mae Dafydd yn yr ysprydd yn ei a∣lw ef yn Arglwydd, a gan ddywedyd,

44* 1.282 Dywedodd yr Arglwydd, wrth fy Ar∣glwydd, eistedd ar fy neheulaw hyd oni osod∣wyf dy elynion yn droed-faingc i'th traed.

45 Am hynny os galwodd Dafydd ef yn Ar∣glwydd, pa fodd y mae efe yn Fâb iddo?

46 At ni fedre nêb atteb gair iddo, ac ni fei∣ddiodd nêb o'r dydd hwnnw allan ymofyn ag ef mwy.☜

PEN. XXIII.

Crist yn dangos awdurdod a buchedd y Pharisæaid. 8 Yn dyscu gostyngeiddrwydd. 13 Crist yn cyhoe∣ddi gwae i'r Pharisaeaid a'r scrifennyddion am eu hamryw amryfusedd a'u rhagrith. 37 Crist yn cwyno i lerusalem ei hanwybodaeth a'i dinistr.

YNa y dywedodd yr Iesu wrth y bobl a'i ddiscyblion,

2 Gan ddywedyd,* 1.283 yng-hadair Moses y mae yr scrifennyddion a'r Pharisæaid yn eistedd.

3 Yr hyn oll gan hynny a ddywedant wrth∣ych am eu cadw, cedwch, a gwnewch: eithr ar ôl eu gweithredoedd na wnewch, canys y ma∣ent yn dywedyd, ac heb wneuthur.

4 O blegit y maent* 1.284 yn rhwymo beichiau trymmion, ac anhawdd eu dwyn, ac yn eu gosod ar yscwyddau dynion: ac hwy eu hunain ni sy∣flant hwynt ag vn o'u bysedd.

5 Y maent yn gwneuthur eu holl weithre∣doedd iw gweled o ddynion:* 1.285 canys y maent yn gwneuthur yn llydan eu Phylacterau, ac yn gwneuthur ymylwaith eu gwiscoedd yn fawr.

6 Caru y maent y lle vchaf mewn gwleddo∣edd,* 1.286 a'r prif eisteddleodd mewn cymmanfâu,

7 A chyfarch yn y marchnadoedd, a'u galw gan ddynion, Rabbi, Rabbi.

8 Eithr* 1.287 na'ch galwer rhwi Rabbi: canys vn yw eich Athro, Crist: chwithau oll brodyr ydych.

9 Ac na elwch nêb yn dâd i chwi ar y ddaiar:* 1.288 canys vn Tâd sydd i chwi, yr hwn [sydd] yn y nefoedd.

10 Ac na'ch galwer yn athrawon: canys vn yw eich Athro chwi, [sef] Crist.

11 A'r mwyaf yn eich plith, bydded yn wei∣nidog i chwi.

12 A* 1.289 phwy bynnac a ymdderchaf a ostyng∣ir: a phwy bynnac a ymostyngo a dderchefir.

13 Eithr gwac chwi scrifennyddion, a Pha∣risaeaid ragrithwŷr canys yr ydych yn cau teyr∣nas nefoedd o flaen dynion:* 1.290 canys chwi nid ydych yn myned i mewn, ac nid ydych yn gadel i'r rhai a aent i mewn, fyned i mewn.

14 Gwae chwi scrifennyddion a Pharisae∣aid ragrith-wŷr,* 1.291 canys yr ydych yn difa tai y gwragedd gweddwon, a [hynny] yn rhith hir weddio, am hynny y derbyniwch farn fwy.

15 Gwae chwi scrifennyddion a Pharisae∣aid rangrithwŷr canys amgylchu yr ydych y Môr a'r tîr i wneuthur vn proselit: ac wedi y gwne∣ler, yr ydych yn ei wneuthur ef yn fâb vffern yn ddau mwy nâ chwi eich hunain.

16 Gwae chwi dywysogion deillion, y rhai ydych yn dywedyd, pwy bynnac a dwng i'r Deml nid yw ddim: ond pwy bynnac a dwng i aur y Deml y mae efe mewn dylêd.

17 Chwychwi ffyliaid a deillion, pa vn fwy∣af ai 'r aur, ar 'r Deml fydd yn sancteiddio 'r aur؛

18 A phwy bynnac a dwng i'r allor, nid yw ddim: ond pwy bynnac a dyngo i'r offrwm yr hwn sydd arni, y mae efe mewn dylêd.

19 Chwy chwi ffyliaid a deillion, pwy vn fwyaf ai 'r offrwm, ai 'r allor yr hon sydd yn sancteiddio 'r offrwm؛

20 Pwy bynnac gan hynny a dwng i'r allor, sydd yn tyngu i'r hyn oll sydd arni.

21 A* 1.292 phwy bynnac a dwng i'r Deml, sydd yn tyngu iddi, ac i'r hwn sydd yn presswylio ynddi.

22 A'r hwn a dwng i'r nefoedd, sydd yn tyngu i orsedd-faingc Duw, ac i'r hwn sydd yn eistedd arni.

23 Gwae* 1.293 chwi scrifennyddion a Phari∣saeaid ragrithwŷr: canys yr ydych yn degymmu y mintys, a'r anys, a'r cwmin, ac yn gadel pe∣chau trymmach or gyfraith, sef barn, a thruga∣redd, a ffyddlondab, y pethau byn sy raid eu gwneuthur, ac na adawer y lleill.

24 Chwychwi dywysogion deillion, y rhai ydych ynhidlo gŵybedyn, ac yn llyngcu camel.

25 Gwae* 1.294 chwi scrifennyddion a Pharisæ∣aid rhagrithwŷr: canys yr ydych yn glanhau y tu allan i'r cwppan a'r ddyscl, ac o'r tu mewn y maent in llawn yspail, a gormodedd.

26 Tydi Pearisæad dall, glanhâ yn gyntaf y tu mewn i'r cwppan a'r ddyscl, fely byddo y tu allan yn lân hefyd.

27 Gwae chwi scrifennyddion a Pharisæaid

rhagrith wŷr: canys tebyg ydych chwi i fe∣ddau wedi eu gwyn-galchu, y rhai a welir yn brydferth oddi allan, ac oddi mewn ydynt yn llawn o escyrn y meirw, a phob aflendid.

28 ac felly yr ydych chwithau: oddi allan yr ydych yn ymdangos i ddynion yn gyfiawn, ac o fewn yr ydych yn llawn rhagrith, ac anwi∣redd.

29 Gwae chwi scrifennyddion a Pharisae∣aid rhagrith-wŷr: canys yr ydych yn adailadu beddau 'r prophwydi, ac yn addurno beddau y rhai cyfiawn,

30 Ac yr ydych yn dywedyd, pe buasem ni yn nyddiau ein tadau, ni buasem ni gyfranno∣gion â hwynt o waed y prophwydi.

31 Ac felly yr ydych yn testiolaethu am da∣noch eich hunain, eich bod yn blant i'r rhai a laddasant y prophwydi.

32 Cyflawnwch chwithau hefyd fesur eich tadau.

33 Oh seirph, hiliogaeth gwiberod, pa fodd y gellwch ddiangc rhag barn vffern?

34 Am hynny ☞ Wele,* 1.295 yr ydwyf yn anfon attoch brophwydi, a doethion, ac scrifennyddion, a rhai o honynt a leddwch, ac a groes-hoeliwch, a rhai o honynt a ffrewyllwch yn eich Synago∣gau, ac a erlidiwch o dref i dref.

35 Fel y del arnoch chwi yr holl waed gwi∣rion a'r a ollyngwyd ar y ddaiar, a* 1.296 waed Abel gyfiawn, hyd waed Zacharias fâb Barachias yr* 1.297 hwn a laddasoch rhwng y deml a'r allor.

36 Yn wir meddaf i chwi, daw hyn oll ar yr oes hon.

37* 1.298 Ierusalem, Ierusalem, yr hon ydwyt yn lladd y prophwydi, ac yn llabyddio y rhai a ddanfonir attat, pa sawl gwaith y mynnaswn gasclu dy blant yng-hŷd, megis y cascl yr iâr ei chywion tann ei hadenydd, ac nis mynnech.

38 Wele yr ydys yn gadel eich tŷ chwi yn anghyfannedd.

39 Canys meddaf i chwi, ni'm gwelwch yn ôl hyn, hyd oni ddywedoch, bendigedic yw 'r hwn sydd yn dyfod yn enw yr Arglwydd. ☜

PEN. XXIIII.

2 Dinistr y Deml, 11 rhybudd rhag gau athrawia∣eth, 29 Arwyddion diwedd y byd, 32 cyffely∣brwydd o'r ffigus-brenn, 45 yn rhybuddio i fod yn ofalus.

A'R* 1.299 Iesu a aeth allan, ac a aeth o'r deml, a'i ddiscyblion a ddaethant atto i ddangos iddo adailadaeth y Deml.

2 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, oni wel∣wch chwi hyn oll؛ yn wir meddaf i chwi,* 1.300 ni a∣dewir ymma garreg ar garreg a'r ni ddattodir.

3 Ac wedi iddo ef eistedd ar fynydd yr Oli∣wŷdd, ei ddiscyblion a ddaethant atto o'r nailltu gan ddywedyd, mynega i ni pa bryd y bydd y pethau byn, a pha arwydd fydd o'th ddyfodiad, ac o ddiwedd y bŷd.

4 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt,* 1.301 edrychwch rhag i nêb eich twyllo chwi.

5 Canys daw llawer yn fy enwi, gan ddy∣wedyd, mi yw Crist, ac a dwyllant lawer.

6 Ac chwi a gewch glywed am ryfeloedd, a sôn am ryfeloedd: gwelwch na'ch tralloder: canys rhaid yw bôd [hyn] oll, eithr nid yw y di∣wedd etto.

7 Canys cyfyd cenedl yn erbyn cenedl, a theyrnas yn erbyn teyrnas, ac fe a fydd newyn, a heintiau, a daiar-grynedigaethau mewn man∣nau.

8 A dechreuad gofidiau yw hyn oll.

9 Yna i'ch* 1.302 rhoddant chwi i'ch gorthrym∣mu ac a'ch lladdant, ac chwi a gaseîr gan yr holl genhedloedd er mwyn fy enw i.

10 Ac yna y rhwystrir llawer, ac y brady∣chant eu gilydd, ac y casant eu gilydd.

11 Ac fe a gyfyd gau brophwydi lawer, ac a dwyllant lawer.

12 Ac o herwydd yr amlheir anwiredd, fe a oera cariad llawer.

13* 1.303 Eithr y nêb a barhâo hyd y diwedd, hwn a fydd cadwedic.

14 A'r Efengyl hon am y deyrnas, a brege∣thir trwy 'r holl fŷd yn destiolaeth i'r holl gen∣hedloedd: ac yna y daw y diwedd.

15 Am hynny pan weloch y* 1.304 ffieidd-dra an∣rheithiol, (yr hyn a ddywedwyd trwy Ddaniel brophwyd) yn sefyll yn y lle sanctaidd, y nêb a'i darlleno, ystyried:

16 Yna y rhai a fyddant yn Iudaea ciliant i'r mynyddoedd.

17 Y nêb a fyddo ar benn y tŷ, na ddescyn∣ned i gymmeryd dim allan o'i dŷ.

18 A'r hwn a fyddo yn y maes, na ddychwe∣led yn ei ôl i gymmeryd ei ddillad.

19 A gwae y rhai beichiogion, a'r rhai yn rhoi bronnau yn y dyddiau hynny.

20 Eithr gweddiwch na byddo eich enciliad y gaiaf, nac* 1.305 ar y dydd Sabboth.

21 Canys y pryd hynny y bydd gorthrym∣der mawr, y fath ni bu o ddechreu yr bŷd, hyd yr awr hon, ac ni bydd.

22 Ac oni buase byrrhau y dyddiau hynny, ni buase gadwedic vn cnawd oll: eithr er mwyn y etholedigion fe a fyrheir y dyddiau hynny.

23 Yna os dywed nêb wrthych, wele* 1.306 llym∣ma Grist, neu llymma, na chredwch.

24 Canys gau gristiau a gyfodant, a gau brophwydi, ac hwy a roddant arwyddion maw∣rion a rhyfeddodau, hyd oni thwyllant pe bydde bossibl y rhai etholedig.

25 Wele, dywedais i chwi o'r blaen.

26 Am hynny os dywedant wrthych, wele, y mae efe yn y diffaethwch, nac ewch allan, we∣le y mae efe mewn stafelloedd, na chredwch.

27 O blegit fel y daw y fellten o'r dwyrain, ac y tywynna hyd y gorllewyn, felly hefyd y bydd dyfodiad Mâb y dŷn.

28 Canys* 1.307 pa le bynnac y byddo y gelain yno 'r ymgascl yr eryrod.

29 Ac yn* 1.308 y fan wedi gorthrymderau y dy∣ddiau

hynny,* 1.309 y tywyllir yr haul, a'r lleuad ni rydd ei goleuni, a'r sêr a syrthiant o'r nef, a ner∣thoedd y nefoedd a gyffroir.

30* 1.310 Ac yna yr ymddengys arwydd Mâb y dŷn yn y nef: ac yna y galara holl lwythau 'r ddaiar, ac hwy a welant Fâb dŷn yn dyfod yn wybrennau 'r nef gyd â nerth a gogoniant mawr.

31 Ac efe* 1.311 a ddenfyn ei angelion ag vd∣corn, ac â llef fawr, ac hwy a gasclant yr ethole∣digion yng-hŷd o'r pedwar gwynt, ac o'r eitha∣foedd bwy-gilydd i'r nefoedd.

32 Dyscwch chwithau ddammeg gan y ffi∣gus-bren: pan yw ei gangeu yn dyner, a'i ddail yn blaguro, gŵyddoch fod yr haf yn agos.

33 Ac felly chwithau, pan weloch hyn oll gŵybyddwch fôd yn agos, wrth y drysau.

34 Yn wîr meddaf i chwi, nid aiff yr oes hon heibio hyd oni wneler hyn oll.

35* 1.312 Nef a daiar a ânt heibio, eithr fyng-eiri∣au i nid ânt heibio.

36 Ac am y dydd hwnnw a'r awr, ni's gŵyr nêb, nac angelion y nef, onid fy Nhâd yn vnic.

37 Ac fel yr oedd dyddiau Noe, felly hefyd y bydd dyfodiad Mâb y dŷn.

38 O blegit fel yr oeddynt yn y dyddiau* 1.313 ym mlaen y diluw yn bwytta, ac yn yfed, yn gwreica, ac yn gŵra, hyd y dydd yr aeth Noe i'r llong,

39 Ac ni ŵybuont hyd oni ddaeth y diluw a'u cymmeryd hwy oll ymmaith: felly hefyd y bydd dyfodiad Mâb y dŷn.

40 Yna* 1.314 y bydd dau yn y maes, y naill a gymmerir a'r llall a adewir.

41 Dwy a fydd yn malu mewn melin, vn a gymmerir, a'r llall a adewir.

42* 1.315 Gwiliwch am hynny: am na ŵyddoch pa awr y daw eich Arglwydd.

43 A gwybyddwch hyn, pe gŵyddied gŵr y tŷ 'r awr y dele 'r lleidr, efe a wilie, ac ni adawe gloddio ei dŷ trwodd.

44 Am hynny byddwch chwithau barod; ca∣nys yn yr awr ni's tybioch y daw Mâb y dŷn.

45 Pwy* 1.316 gan hynny sydd wâs ffyddlon a doeth, yr hwn a osododd ei Arglwydd yn oru∣chwiliwr ar ei deulu, i roddi bwyd iddynt yn ei amser.

46 Gwyn ei fŷd y gwâs hwnnw, 'r hwn pan ddêl ei Arglwydd, a'i caiff yn gwneuthur felly.

47 Yn wîr meddaf i chwi, ar ei holl dda y gesyd efe ef.

48 Ond os dywed y gwâs drwg hwnnw yn ei galon, y mae fy arglwydd yn oedi dyfod,

49 A dechreu curo ei gŷd-weision, a bwytta, ac yfed gyd â'r meddwon:

50 Arglwydd y gwâs hwnnw a ddaw yn y dydd nid edrych efe am dano, at mewn awr ni's gŵyr efe:

51 Ac efe a'i gwahana ef, ac a rydd iddo ei rann gyd â'r rhagrith-wŷr* 1.317 yno y bydd wylo∣fain a rhingcian dannedd.

PEN. XXV.

Dammeg y dêc morwyn yn dangos na ddylid oedi edi∣feirwch, 14 y talentau yn arwyddocau fôd yn rhaid arfer donniau Duw yn dda, 30 y farn ddi∣wethaf.

YNa tebyg fydd teyrnas nefoedd i ddêc o for∣wynion, y rhai a gymmerasant eu lusernau ac a aethant i gyfarfod â'r priod-fab.

2 A phump o honynt oedd yn gall, a phump yn angall.

3 Y rhai angall a gymmerasant eu luser∣nau, ac ni chymmerasant olew gŷd â hwnt.

4 A'r rhai call a gymmerasant olew yn eu llestri gŷd â'u lusernau.

5 A thra 'r oedd y priod-fab yn aros yn hîr, yr hepiodd, ac yr hunodd pawb oll.

6 Ac ar hanner nôs y bu gwaedd, wele y pri∣od-fab yn dyfod, ewch allan i gyfarfod ag ef.

7 Yna y cyfododd yr holl forwynion, ac a drwsiasant eu lusernau.

8 A'r rhai angall a ddywedasant wrth y rhâi call, rhoddwch i ni o'ch olew chwi: canys y mae ein lusernau yn diffoddi.

9 A'r rhai call a attebasant, gan ddywedyd, rhag na byddo digon i ni, ac i chwithau, ewch yn hyttrach at y rhai sy yn gwerthu, a phrynwch i chwi eich hunain.

10 A thra 'r oeddynt yn myned i brynu, y daeth y priod-fab: a'r rhai oeddynt yn barod a aethant i mewn gŷd ag ef i'r briodas, ac fe a ga∣ewyd y porth.

11 Wedi hynny y daeth y morwynion e∣raill gan ddywedyd, arglwydd, arglwydd, a∣gor i ni.

12 Ac efe a attebodd, yn wîr meddaf wr∣thych, nid-adwen chwi.

13* 1.318 Gwiliwch gan hynny: am na ŵyddoch na'r dydd, na'r awr y daw Mab y dŷn.

14 Canys [teyrnas nefoedd sydd] fel* 1.319 dŷn yn myned i wlad bell, yr hwn a alwodd ei weisi∣on, ac a roddes ei dda attynt.

15 Ac i vn y rhoddes efe bum talent, ac i a∣rall ddwy, ac i arall vn, i bôb vn yn ôl ei allu: ac yn y fann efe a aeth oddi cartref.

16 A'r hwn a dderbynniase y pump talent, a aeth, ac a farchnadodd â hwynt, ac a ennillodd bump talent eraill.

17 A'c vn modd yr hwn a dderbynniase ddwy dalent, a ennillodd yntef ddwy eraill.

18 Ond yr hwn a dderbynniase vn, a aeth, ac a gloddiodd yn y ddaiar, ac a guddiodd arian ei arglwydd.

19 Ac wedi llawer o amser y daeth arglw∣ydd y gweisiō hynny, ac efe a gyfrifodd a hwynt

20 Ac yna y daeth yr hwn a ddethyasafe bum casent, ac a ddug bum talent eraill, gan ddywe∣dyd, arglwydd pump talent a roddaist mi, we∣le mi a ennillais bum talent eraill.

21 Yna y dywedodd ei arglwydd wrtho, da wâs da a ffyddlon, buost ffyddlon ar ychydig,

mi a'th osodaf yn oruchaf ar lawer, dôs i mewn i lawenydd dy arglwydd.

22 A'r hwn a dderbynnase ddwy dalent, a ddaeth ac a ddywedodd, Arglwydd, dwy dalent a roddaist attaf: wele, dwy eraill a ennillais â hwynt.

23 A'r arglwydd a ddywedodd wrtho, da, wâs da a ffyddlon, buost ffyddlon ar ychydig, mi a'th osodaf yn oruchaf ar lawer, tyret i mewn i lawenydd dy arglwydd.

24 A'r hwn a dderbynnase 'r vn talent, a ddaeth, ac a ddywedodd, arglwydd, gwyddwn mai gŵr caled oeddit, yn medi lle nis heuaist, ac yn casclu lle ni wasceraist:

25 Am hynny mi a ofnais, ac a aethym ac a guddiais dy dalent yn y ddaiar: wele, yr wyt yn cael yr eiddot dy hun.

26 A'i arglwydd a attebodd, ac a ddywe∣dodd wrtho, ei wâs drwg a diog, gwyddit ty môd yn medi lle ni's hauais, as yn casclu lle nis gwa∣scerais:

27 Am hynny y dylesit ti roddi fy arian at y cyfnewid-wŷr, fel pan ddeuwn y cawn dderbyn yr eiddo fy hun ag elw.

28 Cymmerwch am hynny y talent oddi wrtho, a rhoddwch i'r hwn sydd ganddo ddêc talent.

29 Canys* 1.320 i bôb vn y byddo ganddo y rho∣ddir, ac efe a gaiff helaethrwydd, ac oddi ar yr hwn nid oes ganddo, y dygir oddi arno yr hyn sydd ganddo.

30 Am* 1.321 hynny bwriwch y gwâs anfuddiol i'r tywyllwch eithaf, yno y bydd ŵylofain a rhingcian dannedd.

31 A phan ddêl Mâb y dŷn yn ei ogoniant a'i holl angelion sanctaidd gŷd ag ef, yna yr ei stedd ar orsedd-faingc ei ogoniant.

32 Ac ger ef fron ef y cynhullir yr holl gen∣hedloedd, ac efe a'u didola hwynt oddi wrth eu gilydd, megis y didola y bugail y defaid oddi wrth y geifr.

33 Ac efe a esyd y defaid ar ei ddeheu-law, a'r geifr a'r yr asswy.

34 Yna y dywed y Brenin wrth y rhai a fy∣ddo at ei ddeheu-law, deuwch chwi fendigedi∣gion fy Nhâd, meddiannwch y deyrnas yr hon a baratoiwyd i chwi er pan seiliwyd y bŷd.

35 Canys* 1.322 bum yn newynog, a chwi a roe∣soch i mi fwyd: bu arnaf syched, a rhoesoch i mi ddiod: bum ddieithr, a lletteuasoch fi.

36 Bum noeth, a ddilladasoch fi: bum glaf, ac ymwelsoch â mi: bum yng-harchar, a dae∣thoch attaf.

37 Yna yr ettyb y rhai cyfiawn iddo gan ddywedyd, Arglwydd, pa brŷd i'th welsom yn newynog, ac i'th borthasom؛ neu yn sychedig, ac y rhoesom i ti ddiod؛

38 A pha brid i'th welsom yn ddieithr, ac i'th letteuâsom؛ neu yn noeth, ac i'th ddilladâsom؛

39 Neu pa brŷd i'th welsom yn glaf, neu yng-harchan, ac y daethom attat؛

40 A'r Brenin gan atteb a ddywed wrthynt, yn wir meddaf i chwi, yn gymaint a gwneu∣thur o honoch i'r vn lleiaf o'm brodyr hyn, i mi y gwnaethoch.

41 Yna y dywed efe wrth y rhai a fyddant ar y llaw asswy,* 1.323 ewch oddi wrthif rai melldi∣gedig i'r tân tragywyddol, yr hwn a baratoi∣wyd i ddiafol, ac iw angelion.

42 Canys bum newynog, ac ni roesoch i mi fwyd: bu arnaf syched, ac ni roesoch i mi ddiod:

43 Bûm ddieithr, ac ni'm lletteuâsoch: no∣eth, ac ni'm dilladâsoch: yn glaf, ac yng-harchar ac ni ymwelsoch â mi.

44 Yna yr attebant hwythau iddo, gan ddy∣wedyd, Arglwydd, pa brŷd i'th welsom yn ne∣wynog, neu yn sychedig, neu yn ddieithr, neu yn noeth, neu yn glaf, neu yng-harchar, ac ni weinasom i ti؛

45 Yna 'r ettyb efe iddynt, gan ddywedyd, yn wîr meddaf i chwi, yn gymmaint na's gw∣naethoch i'r vn o'r rhai lleiaf hyn, ni's gwnae∣thoch i minne.

46 A'r* 1.324 rhai hyn a ânt i boen tragywyddol؛ a'r rhai cyfiawn i fywyd tragywyddol.

PEN. XXVI.

3 Bwriad yr offeiriaid yn erbyn Crist, tywalltiad yr enaint ar ei ben ef. 26 Swper yr Arglwydd. 34 Petr yn gwadu Grist. 47 Brâd Iudas. 56 Arwain Crist at Caiphas.

☞ A Efe a ddarfu* 1.325 wedi i'r Iesu orphen y geiriau hyn oll, efe a ddywebodd wrth ei ddiscyblion,

2 Chwi a ŵyddoch mai ym mhen y ddau ddŷdd y mae 'r Pasc i'a Mâb y dŷn a roddir iw groes-hoelio.

3 Yna* 1.326 y casclwyd yr arch-offeiriaid a'r scrifennyddion, a henuriaid y bobl i neuadd yr arch-offeiriad, yr hwn a elwid Caiphas.

4 Ar hwy a ymgynghorâsant, pa fodd y dalient yr Iesu-trwy ddichell, ac y lladdent [ef.]

5 Eithr hwy a ddywedâsant, nid ar yr ŵyl, rhag bôd cynnwrf ym mhlith y bobl.

6 Ac* 1.327 fel yr oedd yr Iesu yn Bethania yn nhŷ Simon wahan-glwyfus,

7 Fe ddaeth atto wraig, a chŷd â hi flwch o enaint gwerthfawr, ac a'i tywalltodd ar ei bēn, ac efe yn eistedd wrth y ford.

8 A phan welodd ei ddiscyblion, hwy a lidia∣sant gan ddywedyd, pa raid yr affad hynn؛

9 Canys fe a allasld gwerthu yr ennaint hwn er llawer, a'i roddi ef i'r tlodion.

10 A'r Iesu a ŵybu, ac a ddywedodd wrth∣ynt, pa ham yr ydych yn gwneuthur blinder i'r wraig: canys hi a weithiodd weithred dda ar∣naf.

11* 1.328 O blegit y tlodion a gewch bôb amser gŷd â chwi, a mi ni's cewch bôb amser.

12 Canys 〈◊〉〈◊〉 yn tywallt yr ennaint hwn ar fyng-horph, a wnaeth hyn i'm claddu i.

13 Yn wir meddaf i chwi, pe le bynnac y pregethir yr Efengyl hon yn yr holl fŷd, hyn ymma hefyd a wnaeth hi a fynegir, er coffa am dani hi.

14 Yna yr aeth vn a'r deuddec yr hwn a el∣wyd Iudas Iscariot at yr arch-offeiriaid,

15 Ac a ddywedodd wrthynt, pa beth a ro∣ddwch i mi, a mi a'i rhoddaf ef i chwi؛ a hwy a dalasant iddo ddêc ar hugain o arian.

16 Ac o hynny allan y ceisiodd efe amser cy∣faddas iw fradychu ef.

17 Ac* 1.329 ar [y dydd] cyntaf o ŵyl y bara croiw, ei ddiscyblion a ddaethant at yr Iesu gan ddy∣wedyd wrtho, pa le y mynni i ni baratoi i ti fw∣ytta 'r Pasc؛

18 Ac yntef a ddywedodd, ewch i'r ddinas at y cyfryw vn, a dywedwch wrtho, y mae 'r Athro yn dywedyd, fy amser sydd agos, gŷd â thi y cynhaliaf y Pasc, mi a'm discyblion.

19 A'r discyblion a wnaethant y modd y gorchymynnase 'r Iesu iddynt, ac a baratoa∣sant y Pasc.

20 Ac* 1.330 wedi ei myned hi yn hwyr, efe a ei∣steddodd gŷd â'r deuddec.

21 Ac* 1.331 fel yr oeddynt yn bwytta, efe a ddy∣wedodd, yn wir yr wyf yn dywedyd i chwi, y bradycha vn o honoch fi.

22 Yna yr aethant yn drist dros ben, ac a dde∣chreuasant bôb vn ddywedyd wrtho: ai myfi Arglwydd yw [hwnnw؛]

23 Ac efe a attebodd ac a ddywedodd,* 1.332 yr hwn sydd yn trochi ei law gŷd â mi yn y ddyscl, hwnnw a'm bradycha i.

24 Mâb y dŷn yn ddiau sydd yn myned fel y mae yn scrifennedic am dano, eithr gwae 'r dyn hwnnw trwy 'r hwn y bradychir Mâb y dŷn: da a fuase i'r dŷn hwnnw pe na's genesid efe er ioed.

25 Ac Iudas yr hwn a'i bradychodd ef, a at∣tebodd ac a ddywedodd, ai myfi yw [efe] Athro؛ yntef a ddywedodd wrtho, ti a ddywedaist.

26 Ac* 1.333 fel yr oeddynt yn bwytta, yr Iesu a gymmerth y bara, ac wedi iddo fendigo efe a'i torrodd, ac a'i rhoddes i'r dis••yblion, ac a ddy∣wedodd, cymmerwch, bwyttewch, hwn yw fyng-horph.

27 Ac wedi iddo gymmeryd y cwppan a di∣olch, efe a'i rhoddes iddynt, gan ddywedyd, yfwch bawb o hwn:

28 Canys hwn yw fyng-waed o'r Testa∣ment newydd, yr hwn a dywelltir tros lawer er maddeuant pechodau.

29 Ac yr ydwyf yn dywedyd i chwi, nad yfaf o hyn allan o ffrwyth hwn y winwydden, hyd y dydd hwnnw, pan yfwyf ef yn newydd gŷd â chwi yn nheyrnas fy Nhâd.

30 Ac wedi iddynt ganu mawl, hwy a aeth∣ant allan i fynydd yr Oliwŷdd.

31 Yna* 1.334 y dywedodd yr Iesu wrthynt, chwy∣chwi oll a rwystrir heno o'm plegit i: canys scrifennedic yw. * tarawaf y bugail, a defaid y praidd a wascerir.

32 Eithr* 1.335 wedi fy adgyfodi, mi a âf o'ch blaen chwi i Galilæa.

33 Ac Petr a attebodd ac a ddywedodd wr∣tho, pe rhwystrid pawb o'th plegit ti, etto ni'm rhwystrir fi byth.

34 Yr Iesu a ddywedodd wrtho,* 1.336 yn wîr yr wyf yn dywedyd i ti, mai 'r nos hon cyn canu yr ceiliog i'm gwedi dair-gwaith.

35 Petr a ddywedodd wrtho, pe gorfydde i mi farw gŷd â thi, etto ni'th wadaf: a'r vn modd hefyd y dywedodd yr holl ddiscyblion.

36 Yna y daeth yr Iesu gŷd ag hwynt i fān a elwid Gethsemane, ac a ddywedodd wrth ei ddis∣cyblion, eisteddwch ymma tra 'r elwyf, a gwe∣ddio accw.

37 Ac efe a gymmerth Petr a dau fâb Zebe∣deus, ac a ddechreuodd dristau ac ymofidio.

38 Yna efe a ddywedodd wrthynt, trîst yw fy enaid hyd angeu, arhoswch ymma, a gwili∣wch gŷd â mi.

39 Ac efe a aeth ychydig pellach, ac a syr∣thiodd ar ei wyneb, ac a weddiodd gan ddywe∣dyd, fy Nhâd, os gellir aed y cwppan hwn oddi wrthif, er hynny nid fel yr ewyllysiwyfi, ond fel yr [ewyllysiech] di.

40 Ac efe a ddaeth at ei ddiscyblion, ac a'u cafas hwy yn dyscu, ac efe a ddywedodd wrth Petr, pa ham? oni allech chwi wili•••• vn awr gŷd â mi؛

41 Gwiliwch a gweddiwch rhac ei'ch my∣ned mewn profed••gaeth, yr yspryd yn ddiau sydd yn barod, eithr y cnawd sydd wann.

42 Efe a aeth trachefn yr ailwaith, 'ac a we∣ddiodd, gan ddyŵedyd, fy Nhâd, oni's gall y cwppan hwn fyned oddi wrthif heb orfod i mi ei yfed, gwneler dy ewyllys.

43 Ac efe a ddaeth, ac a'u cafas hwy yn cys∣cu trachef••: canys eu llygaid hwy oeddynt drymmion.

44 Ac efe a'u gadawodd hwynt, ac a aeth ym∣maith trachefn, ac a weddiodd y drydedd waith, gan ddywedyd yr vn geiriau.

45 Yna y daeth efe at ei ddiscyblion, ac a ddy∣wedodd wrthynt, cyscwch bellach a gorphywy∣swch: wele y mae 'r awr wedi nessau, a Mâb y dŷn a roddir yn nwylo pechaduriaid.

46 Codwch, awn, wele, y mae ger llaw yr hwn a'm bradycha.

47 Ac* 1.337 efe etto yn dywedyd hyn, wele Iu∣das, vn o'r deuddec, a thyrfa fawr gŷd ag ef â chleddyfau, a ffynn oddi wrth yr arch-offeiriaid a henuriaid y bobl.

48 A'r hwn ai bradychodd ef a roese arwydd iddynt, gan ddywedyd, pa vn bynnac â gusan∣wyf, hwnnw yw, deliwch ef.

49 Ac yn ebrwydd y daeth at yr Iesu, ac a ddywedodd, henffych well Athro, ac a'i cusa∣nodd ef.

50 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, y cyfaill, i ba beth y daethost؛ yna y daethant, ac y rhoe∣sant

ddwylo ar yr Iesu, ac a'i daliasant.

51 Ac wele vn o'r rhai oeddynt gŷd â'r Iesu a estynnodd ei law, ac a dynnodd ei gleddyf, ac a darawodd wâs yr arch-offeiriad, ac a dorrodd ei glust ef.

52 Yna y dywedodd yr Iesu wrtho, dôd ti dy gleddyf yn ei wain,* 1.338 canys pawb ar a gymme∣rant gleddyf, a ddifethir â chleddyf.

53 A ydwyt ti yn tybied na's gallaf yr awr hon ddeisyf ar fy Nhâd fel y rhodde efe fwy nâ ddeuddec lleng o angelion i mi؛

54 Pa fodd yntef, y cyflawnir yr scrythyrau y rhai a ddywedant,* 1.339 mai felly y gorfydd bôd؛

55 Yn yr awr honno, y dywedodd yr Iesu wrthy dyrfa, chwi a ddaethoch allan megis at leidr â chleddyfau, ac ā ffynn i'm dala i: yr oedd∣wn beunydd yn eistedd, ac yn dyscu yn y Deml, ac ni'm daliasoch.

56 A hyn oll a wnaethpwyd er cyflawni 'r scrythyrau, a'r prophwydi: yna 'r holl ddiscyb∣lion a'i gadawsant ef, ac a ffoasant.

57* 1.340 Hwythau a ddaliasāt yr Iesu, ac a aeth∣ant ag ef at Caiphas yr arch-offeiriad, lle 'r oedd yr scrifennyddion a'r henuriaid wedi ym∣gasclu yng-hŷd.

58 Ac Petr a'i canlynodd ef o hir-bell hyd yn llŷs yr arch-offeiriad, ac a aeth i mewn, as a eisteddodd gŷd â'r gweision i weled y diwedd.

59* 1.341 A'r arch-offeiriad a'r henuriaid, a'r holl gyngor a geis••asant gau destiolaeth yn erbyn yr Iesu, iw roddi ef i farwolaeth.

60 Ac ni's cawsant, îe er dyfod yno gau-dy∣stion lawer ni chawsant: eithr o'r diwedd fe a ddaeth dau gau dyst:

61 Ac hwy a ddywedâsant, hwn a ddywed∣odd, mi a* 1.342 allaf ddestruwio Teml Dduw, a'i hadailadu mewn tri diwrnod.

62 Yna y cyfododd yr arch-offeiriad, ac a ddywedodd wrtho, a attebi di ddim؛ pa beth sydd pan fyddo y rhai hyn yn testiolaethu yn dy er∣byn؛

63 A'r Iesu a dawodd, yna yr attebodd yr arch-offeiriad, ac a ddywedodd wrtho, yr ydwyf yn dy dynghêdu di trwy 'r Duw byw, ddywe∣dyd o honot i ni, os ty di yw Crist Mâb Duw.

64 Yr Iesu a ddywedodd wrtho, ti a ddywe∣daist:* 1.343 eithr meddaf i chwi, ar ôl hyn y gwelwch Fâb y dyn yn eistedd ar ddeheu-law gallu [Duw,] ac yn dyfod yn wybrennau 'r nef.

65 Yna y rhwygodd 'r arch-offeiriad ei ddi∣llad, gan ddywedyd, efe a gablodd: pa raid i ni wrth mwy o dystion: wele clywsoch ei gabledd ef.

66 Beth dybygwch chwi؛ hwy a attebâsant, gan ddywedyd, y mae efe yn euog i farwola∣eth.

67* 1.344 Yna y poerâsāt yn ei wyneb, ac a'i bon∣clustiasant, eraill a'i cernodiasant ef,

68 Gan ddywedyd, prophwyda i ni, ô Crist, pwy yw 'r hwn a'th darawodd?

69 Petr* 1.345 oedd yn eistedd allan yn y neuadd, ac fe a ddaeth morwyn atto, ac a ddywedodd, yr oeddit tithe gŷd â'r Iesu o Galilæa:

70 Ac efe a wadodd ger eu bron hwy oll, ac a ddywedodd, ni's gwn beth yr wyt yn ei ddy∣wedyd.

71 A phan aeth efe allan i'r porth y gwelodd [morwyn] arall ef, ac hi a ddywedodd wrth y rhai oeddynt yno, yr oedd hwn hefyd gŷd â'r Iesu o Nazareth.

72 A thrachefn efe a wadodd, gan dyngu, nid adwen i y dŷn.

73 Ac ychydig wedi hynny y daeth atto rai a oeddynt yn sefyll ger llaw, at a ddywedasant wrth Petr, yn wîr yr wyt ti yn vn o honynt, ca∣nys y mae dy leferydd yn dy gyhuddo.

74 Yna y dechreuodd efe ymregu, a thyngu, gan ddywedyd, nid adwen i y dŷn, ac yn y man y cânodd y ceiliog.

75 Yna y cofiodd Petr eiriau 'r Iesu yr hwn a ddywedase wrtho, cyn canu 'r ceiliog ti a'm gwedi fi dair gwaith, yna yr aeth efe allan, ac yr ŵylodd yn dost.

PEN. XXVII.

Yr Iddewon yn rhoddi Crist yn rhwym at Pilat. 34 Hwy yn ei roddi ef ar y groes, ac yn ei gablu, 50 Ac yntef yn marw. 57 Ioseph yn ei gladdu ef.

A Phan* 1.346 ddaeth y boreu, yr ymgynghorodd yr holl arch-offeiriaid a henuriaid y bobl yn erbyn yr Iesu fel y rhoddent ef i farwolaeth.

2 At hwy a aethant ymmaith ag ef yn rhw∣ym, ac a'i rhoesant at Pontius Pilatus y rhag∣law.

3 Yna pan weles Iudas yr hwn a'i bradych∣odd ef fyned bara yn ei erbyn ef, fe a fu edifar ganddo, ac a ddug trachefn y dêc ar hugain arian i'r arch-offeiriaid a'r henuriaid,

4 Gan ddywedyd, pechais gan fradychu gwaed gwirion, hwytheu a ddywedasāt, pa beth yw hynny i ni؛ edrych ti.

5 Ac wedi iddo daflu 'r arian yn y Deml, efe a ymadawodd, ac a aeth,* 1.347 ac a ymgrogodd.

6 A'r arch-offeiriaid a gymmerasant yr ari∣an, ac a ddywedasant, nid cyfreithlon i ni eu bwrw hwynt yn y tryssor-dŷ, canys gwerth gwaed ydyw.

7 Ar wedi iddynt ymgynghori, hwy a bryn∣nasant ag hwynt laes y crochenydd, yn gladdfa diethriaid.

8 Ac am hynny y gelwir y maes hwnnw,* 1.348 maes y gwaed, hyd heddyw.

9 (Yna y cyflawnwyd yr hyn a ddywetpwyd trwy Ieremias y prophwyd, gan ddywedyd, ac hwy a gymmerasant* 1.349 ddec ar hugain o arian, gwerth y gwerthedic, yr hwn a brynnasant gan feibion Israel.

10 Ac hwy ai rhoesāt am faes y crochenydd, megis y gosodes yr Arglwydd i mi)

11 A'r* 1.350 Iesu a safodd ger bron y rhaglaw, a'r rhaglaw a ofynnodd iddo, gan ddywedyd: a wyt ti yn frenin yr Iddewon؛ a'r Iesu a ddy∣wedodd wrtho, ti a'i dywedaist.

12 A phan gyhuddwyd ef gan yr arch-offei∣riaid a'r henuriaid, nid attebodd efe ddim.

13 Yna y dywedodd Pilatus wrtho, oni chlywi faint o bethau y maent hwy yn eu testi∣olaethu yn dy erbyn؛

14 Ac nid attebodd efe iddo vn gair, fel y rhyfeddodd y rhaglaw yn fawr.

15 Ac ar yr ŵyl honno yr arfere y rhaglaw ollwng i'r bobl vn carcharor, yr hwn a ofyn∣nent.

16 Yna yr oedd ganddynt garcharor hynod a elwyd Barrabas.

17 Ac wedi iddynt ymgasclu yng-hyd, Pi∣latus a ddywedodd wrthynt, pa vn a fynnwch i mi ei ollwng i chwi؛ Barrabas, ai 'r Iesu 'r hwn a elwir Crist؛

18 Canys efe a ŵydde yn dda, mai o genfi∣gen y rhoddasent ef.

19 Ac efe yn eistedd ar yr orsedd-faingc, ei wraig a ddanfonodd atto gan ddywedyd, nafy∣dded i ti a wnelech â'r cyfiawn hwnnw, canys goddefais lawer heddyw mewn breuddwydion o'i achos ef.

20 A'r* 1.351 arch-offeiriaid a'r henuriaid a hu∣dasant bobl i ofyn Barrabas, a difetha 'r Iesu.

21 A'r rhaglaw a attebodd, ac a ddywedodd wrthynt, pa vn o'r ddau a fynnwch i mi ei oll∣wng i chwi؛ hwythau a ddywedasant, Barra∣bas.

22 Pilatus a ddywedodd wrthynt, pa beth a wnaf i Iesu 'r hwn a elwir Grist•• hwy oll a ddywedâsant wrtho, croes-hoelier ef.

23 Yna y dywedodd y rhaglaw, ond pa ddrwg a wnaeth efe؛ yna y llefâsant yn fwy, gan ddywedyd, cros-hoelier ef.

24 Pan welodd Pilatus na thyccie iddo, ond bôd mwy o gynnwrf yn codi, efe a gym∣merth ddwfr, ac a olchodd ei ddwylo ger bron y bobl, gan ddywedyd, dieuog ydwyf oddi wrth waed y cyfiawn hwn, edrychwch chwi.

25 A'r holl bobl a attebodd, ac a ddywedodd, bydded ei waed ef arnom ni, ac ar ein plant.

26 Yna y gollyngodd efe Barrabas iddynt, ac efe a fflangellodd yr Iesu, ac a'i rhoddes iw groes-hoelio.

27 Yna* 1.352 mil-wŷr y rhaglaw a gymmera∣sant yr Iesu i'r dadleudŷ, ac a gynhullasant atto yr holl fyddin.

28 Ac hwy a'i dioscasant, ac a roesant am da∣no fantell o scarlat,

29 Ac a blethâsant goron ddrain, ac a'i doda∣sant ar ei benn, a chorsen yn ei law, ac a blyga∣sant eu gliniau ger ei fron ef, ac a'i gwatwarâ∣sant, gan ddywedyd, henffych well, Brenin yr Iddewon.

30 Ac hwy a boerâsant arno, ac a gymme∣rasant gorsen, ac a'i tarawsant ar ei benn.

31 Ac wedi iddynt ei watwar, hwy a'i dios∣casant ef o'r fantell, ac a'i gwiscasant ef â'i ddill∣ad ei hun, ac a aethant ag ef iw groes-hoelio.

32* 1.353 Ac fel yr oeddynt yn myned allan, hwy a gawsant ddŷn o Ciren a elwyd Simon: a hwn a gymhellhâsant hwy i ddwyn ei groes ef.

33 A* 1.354 phan ddaethant i le a elwyd Golga∣tha, sef yr hwn yw y benglogfa,

34 Hwy a roesant iddo iw yfed finegr yn gy∣myscedic â bustl: ac wedi iddo ei brofi, ni fyn∣nodd efe yfed.

35 Ac* 1.355 wedi iddynt ei groes-hoeli ef, hwy a rannasant ei ddillad, ac a fwriasant goel-bren∣nau, er cyflawni y peth a ddywe••pwyd trwy 'r prophwyd:* 1.356 hwy a rannasant fy nillad yn eu plith, ac ar fyng-wisc y bwriasant goel-bren∣nau.

36 Ac hwy a eisteddâsant, ac a'i gwiliâsant ef yno.

37 Ac hwy a osodâsant hefyd vwch ei benn ef ei achos yn scrifennedic, HWN YW IESV BRENIN YR IDDEWON.

38 Yna y croes-hoeliwyd dau leidr gŷd ag ef, vn ar y llaw ddehau, ac arall ar yr asswy.

39 A'r rhai oeddynt yn myned heibio a'i cab∣lasant ef, gan escwyt eu pennau,

40 A dywedyd, ti 'r hwn a* 1.357 ddestruwi 'r Deml, ac a'i hadailedi mewn tri-diau, cadw dy hun, os ti yw Mâb Duw, descyn oddi ar y groes.

41 A'r vn modd yr arch-offeiriaid a'i gwat∣warasant ef, gŷd â'r scrifennyddion a'r henuri∣aid, gan ddywedyd,

42 Efe a waredodd eraill, nis gall efe ei ymwared ei hun: os Brenin yr Israel yw efe, descynned yr awr hon oddi ar y groes, ac ni a gredwn iddo.

43 Efe a* 1.358 ymddyriedodd yn Nuw, rhydd∣haed efe ef yr awr hon os myn ef: canys efe a ddywedodd, Mâb Duw ydwyf.

44 Yr vn peth hefyd a edliwiodd y lladron, y rhai a grogasid gŷd ag ef, iddo ef.

45 Ac o'r chweched awr y bu tywyllwch mawr ar yr holl ddaiar, hyd y nawfed awr.

46 Ac yng-hylch y nawfed awr,* 1.359 y llefodd yr Iesu â llef vchel, gan ddywedyd Eli, Eli, lama sabachthani? hynny yw, fy Nuw, fy Nuw, pa ham i'm gwrthodaist؛

47 A rhai o'r sawl oeddynt yn sefyll yno, pan glywsant, a ddywedâsant, y mae hwn yn galw ar Elias.

48 Ac yn y fan vn o honynt a redodd, ac a gymmerth* 1.360 yspwrn, ac a'i llanwodd o finegr, ac a'i rhoddes ar gorsen, ac a'i rhoes iddo, iw y∣fed.

49 Eraill a ddywedâsant, gad ti iddo: e∣drychwn a ddaw Elias iw waredu.

50 Yna y llefodd yr Iesu trachefn â llef v∣chel, ac a ymadawod â'r yspryd.

51 Ac wele,* 1.361 llen y deml a rwygwyd yn ddau, o'r cwrr vchaf hyd yr isaf, a'r ddaiar a grynodd, a'r main a holltwyd.

52 A'r beddau a ymagorâsant, a llawer o gyrph y sainct y rhai a oeddynt yn huno, a go∣dâsant,

53 Ac a ddaethant allan o'r beddau ar ôl ef gyfodiad ef, ac a aethant i mewn i'r ddinas sanctaidd, ac a ymddangosâsant i lawer.

54 Pan welodd y canwriad, a'r rhai oe∣ddynt gŷd ag ef yn gwilled yr Iesu, y ddaiar yn crynu, a'r pethau a wnaethid, hwy a ofnasant yn fawr, gan ddywedyd, yn wir Mâb Duw y∣doedd hwn.

55 Ac yr oedd yno lawer o wragedd yn e∣drych arno o hir-bell, y rhai a ganlynâsent yr Iesu o'r Galilæa gan wein•• iddô ef.

56 Ym mhlith y rh••i 'r oedd Mair Mag∣dalen, a Mair mam Iaco, ac Ioses, a mam mei∣bion Zebedeus. ☜

57 ☞ Ac wedi ei* 1.362 myned hi yn hwyr fe a ddaeth gŵr goludog o Arimathia, a'i henw Io∣seph, yr hwn a fuase yntef yn ddiscybl i'r Iesu.

58 Hwn a aeth at Pilatus, ac a ofynnodd gorph yr Iesu: yna y gorchymynnodd Pilatus roddi 'r corph.

59 Ac felly y cymmerth Ioseph y corph, ac a'i hamddes â lliain mam glân.

60 Ac a'i rhoddes yn ei fedd newydd, yr hwn a dorrase efe mewn craig, ac a dreiglodd faen mawr wrth ddrws y'hedd, ac a aeth ym∣maith.

61 Ac yr oedd yno Mair Magdalen, a Mair arall yn eistedd gyferbyn â'r bedd.

62 A thrannoeth yr hwn sydd ar ôl y dar∣parwyl yr ymgynhullodd 'r arch-offeiriaid a'r Pharisæaid at Pilatus,

63 Ac a ddywedasant, ô arglwydd y mae yn gof gennym ddywedyd o'r twyll-wr hwn∣nw, ac efe etto yn fyw, o fewn tri-diau y cyfo∣daf.

64 Gorchymyn gan hynny gadw y bedd yn ddiogel hyd y trydydd dydd, rhag dyfod ei ddiscyblion o hŷd nos a'i ladratta ef, a dywedyd wrth y bobl, efe a gyfododd o feirw, ac felly y bydd yr amryfusedd dyweddaf yn waeth nâ'r cyntaf.

65 Yna y dywedodd Pilatus wrthynt, y mae gennych wiliadwriaeth, ewch, gwnewch mor ddiogel ac y medroch.

66 Ac hwy a aethant, ac a wnaethant y bedd yn ddiogel a'r wiliadwriaeth, ac a seliasant y maen. ☜

PEN. XXVIII.

Adgyfodiad Crist, 2 yr Angel yn cyssuro y gwragedd. hwythau yn gweled Crist. 18 Crist yn anfon ei ddis∣cyblion i bregethu.

YNa* 1.363 yn niwedd y Sabboth, a hi yn dydd∣hau yn y dydd cyntaf o'r wythnos, y daeth Mair Magdalen a Mair arall i edrych y bedd.

2 Ac wele bu daiar-gryn mawr: canys des∣cynnodd Angel yr Arglwydd o'r nef, ac a dda∣••th, ac a dreiglodd y garrec oddi wrth y drws, ac a eisteddodd arni.

3 A'i wyneb-pryd oedd fel mellten, a'i wisc yn wen fel eira.

4 A rhag ei ofn ef dychrynnod y ceidwaid ac aethant megis yn feirw.

5 A'r Angel a attebodd, ac a ddywêdodd wrth y gwragedd, nac ofnwch: canys mi a wn mai ceisio 'r ydych yr Iesu 'r hwn a groes-hoe∣liwyd,

6 Nid yw efe ymma, canys cyfododd me∣gis y dywedodd, deuwch, a gwelwch y fann lle y rhoddwyd yr Arglwydd.

7 Ac ewch ar ffrwst, a dywedwch iw ddis∣cyblion gyfodi o honaw o feirw: ac y mae efe yn myned o'ch blaen chwi i Galilæa: yno y gwelwch ef: wele dywedais i chwi.

8 Yna 'r aethant yn ebrwydd o'i fonwent gan ofn a llawenydd mawr, ac a redâsant i fyne∣gu iw ddiscyblion.

9 Ac fel yr oeddynt yn myned i fynegu iw ddiscyblion ef, yna wele cyfarfu 'r Iesu ag hw∣ynt gan ddywedyd, henffych well, ac hwy a dda∣ethant, ac y ymafelâsant yn ei draed ef, ac a'i haddolâsant.

10 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt, nac ofnwch: ewch a dywedwch i'm brodyr, fel y de∣lant i Galilæa, yno y gwelant fi.

11 Ac wedi eu myned hwy: wele rhai o'r wiliadwriaeth a ddaethant i'r ddinas, ac a fyne∣gâsant i'r arch-offeiriaid yr hyn oll a wnaethid.

12 Ac wedi iddynt ymgasclu yng-hyd a'r henuriaid, hwy a ymgynghorâsant, ac a roesant arian yn helaeth i'r milwŷr,

13 Gan ddywedyd, dywedwch, ei ddiscyb∣lion a ddaethant o hŷd nôs, ac a'i lladratâsant ef, a ni yn cys••u.

14 Ac os clyw y rhaglaw hyn, ni a'i dygwn ef i gredu, ac a'ch gwnawn chwi yn ddiofal.

15 Ac hwy a gymmerasant yr arian, ac a wnaethant fel yr addyscwyd hwynt: ac fe a gy∣hoeddwyd y gair hwn ym mhlith yr Iddewon hyd y dydd heddyw.

16 Yna 'r aeth yr vn discybl ar ddêc i Gali∣læa, i'r mynydd lle'r archase yr Iesu iddynt.

17 A phan welsant ef, hwy a'i haddolâsant ef, a rhai a amheuasant.

18 A'r Iesu a ddaeth, ac a lefarodd wrthynt gan ddywedyd:* 1.364 rhoddwyd i mi bôb awdurdod yn y nef, ac ar y ddaiar.

19 Ewch gan hynny a dyscwch yr holl gen∣hedloedd, gan eu bedyddio hwy yn enw 'r Tâd, a'r Mâb, a'r Yspryd glân.

20 Gan ddyscu iddynt gadw pôb peth a'r a orchymynnais i chwi:* 1.365 ac wele 'r ydwyf gŷd â chwi bob amser, hyd diwedd y byd. Amen.

Efengyl Iesu Grist yn ôl S. Marc.

PENNOD. I.

Swydd Ioan. 9 Bedydd. 13 Temtasiwn. 14 A phre∣gethiaid Crist.

DEchreu Efen∣gyl Iesu Grist, Fâb Duw.

2 Fel yr scrifennir yn y Prophwydi,* 1.366 wele, yr ydwyf yn anfon fyng-hennad o flaen dy wyneb, yr hwn a drefna dy ffordd o'th flaen.

3* 1.367 Llef vn yn llefain yn y diffaethwch, pa∣ratoiwch ffordd yr Arglwydd, gwnewch yn ini∣awn ei lwybrau ef.

4* 1.368 Ioan ydoedd yn bedyddio yn y diffaeth∣wch, ac yn pregethu bedydd edifeirwch, er ma∣ddeuant pechodau.

5 Ac* 1.369 holl wlâd Iudaea a aeth allan atto ef, ac hwy o Ierusalem, ac a'u bedyddiwyd ôll ganddo yn afon yr Iorddonen, gan gyffessu eu pechodau.

6 Ac Ioan oedd wedi ei wisco â blew Cam∣el, a gwregis croen yng-hylch ei lwynau, a'i* 1.370 fwyd oedd locust a mêl gwyllt.

7 Ac efe a bregethodd gan ddywedyd, y* 1.371 mae yn dyfod ar fy ôl i vn cadarnach nâ myfi, yr hwn nid wyf deilwng i ostwng i ddattod car∣rae ei escidiau.

8 Myfi a'ch bedyddiais chwi â dwfr: eithr efe a'ch bedyddia chwi â'r Yspryd glân.

9 A* 1.372 bu yn y dyddiau hynny i'r Iesu ddy∣fod o Nazareth yn Galilæa, ac efe a fedyddi∣wyd gan Ioan yn yr Iorddonen.

10 Ac yn ebrwydd yn codi i fynu o'r dwfr, efe a welodd y nefoedd yn agoryd, a'r Yspryd glân yn descyn arno megis colomen.

11 A llef a ddaeth o'r nefoedd: ty-di yw fy annwyl Fâb yn yr hwn i'm bodlonwyd.

12 Ac yn ebrwydd y gyrrodd yr yspryd ef i'r diffaethwch.* 1.373

13 Ac efe a fu yno yn y diffaethwch ddau∣gain nhiwrnod yn ei demtio gan Satan: ac yr oedd efe gyd â'r gwyllt-filod, a'r angelion a weinasant iddo.

14 Yn* 1.374 ôl traddodi Ioan, yr Iesu a ddaeth i Galilæa, gan bregethu Efengyl teyrnas Dduw, a dywedyd:

15 Yr amser a gyflawnwyd, ac y mae teyr∣nas Dduw yn agos, edifarhewch, a chredwch yr Efengyl.

16 Ac fel yr oedd efe yn rhodio wrth fôr* 1.375 Ga∣lilaea, efe a ganfu Simon, ac Andreas ei frawd, yn bwrw eu rhwyd yn y môr, (canys pyscodwŷr oeddynt)

17 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt: canlyn∣wch fi, a mi a'ch gwnaf yn byscodwŷr dynnion.

18 Ac yn ebrwydd gan adel eu rhwydau y canlynasant ef.

19 Ac wedi iddo fyned rhagddo ychydig oddi yno, efe a ganfu Iaco fâb Zebedeus, ac Io∣an ei frawd, a hwy yn y llong yn cyweirio y rhwydau.

20 Ac* 1.376 yn y man efe a'u galwodd hwynt, ac hwy a adawsant eu tâd Zebedeus yn y llong, a'r cyflog-ddynion, ac a aethant ar ei ôl ef.

21* 1.377 Yna 'r aethant i Capernaum, ac yn ebrwydd ar y dydd Sabboth wedi iddo fyned i mewn i'r Synagog, efe a'u dyscodd [hwynt.]

22 A rhyfeddu a wnaethant wrth ei athra∣wiaeth ef, canys yr oedd efe yn eu dyscu hw∣ynt megis trwy* 1.378 awdurdod, ac nid fel yr scri∣fennyddion.

23 Ac yr oedd gŵr yn eu Synagog hwynt, ac ynddo yspryd aflan, yr hwn a lefodd gan ddy∣wedyd:

24 Och, beth sydd i ni [a wnelom] â thi Ie∣su o Nazareth؛ a ddaethost ti i'n difetha ni؛ mi a wn pwy ydwyt ti ô Sanct Duw.

25 A'r Iesu a'i ceryddodd ef, gan ddywedyd, taw, a dôs allan o honaw.

26 Yna wedi i'r yspryd aflan ei rwygo ef, a gweiddi â llef vchel, efe a ddaeth allan o ho∣naw.

27 Ac fe a aeth ar bawb fraw, fel yr ymo∣fynnasant yn eu mysc eu hun: beth yw hyn؛ pa athrawiaeth newydd yw hon؛ pa wedd trwy awdurdod y mae efe yn gorchymyn yr ysprydi∣on aflan, a hwythau yn vfuddhau iddo؛

28 Ac yn gyflym yr aeth y gair am dano ef tros yr holl wlâd o amgylch Galiaea.

29 Yna wedi iddynt fyned allan o'r Syna∣gog, yr aethant i dŷ* 1.379 Simon ac Andreas, gyd ag Iaco, ac Ioan.

30 Ac yr y••oedd chwegr Simon yn glaf o'r crŷd, ac yn ebrwydd y dywedasant wrtho am dani hi.

31 Yna y daeth efe att•• hi, ac a'i cododd i fy∣nu gan * ymafaelyd yn ei llaw, a'r crŷd a'i ga∣dawodd hi yn y man, ac hi a wasanaethodd ar∣nynt hwy.

32 Ac wedi iddi hwyrhau, ac i'r haul fachlu∣do, y dugasant atto bawb oll a'r a oeddynt gleifi∣on, a'r rhai cythreulig.

33 A'r holl ddinas a ymgasclodd wrth y drŵs.

34 Ac efe a lachâodd lawer o gleifion o am∣ryw heintiau, ac a fwriodd allan lawer o gy∣threuliaid, ac ni adawodd i'r cythreuliaid ddy∣wedyd yr adwaenent ef.

35 Ac yn foreuol ar y cynddydd wedi iddo god•• efe a aeth allan, ac a aeth i le anghyfan∣nedd, ac yno y gweddiodd.

36 A Simon a'r rhai oeddynt gŷd ag ef a'i dilynasant ef.

37 Ac wedi iddynt ei gael ei, hwy a ddywe∣dasant wrtho, y mae pawb yn dy geisio.

38 Yna y dywedodd efe wrthynt, awn i'r trefydd nesa••, fel y gallwyf hefyd bregethu yno: canys i hynny y daethym allan.

39 Ac yr oedd efe yn pregethu yn eu Sy∣nagogau hwynt trwy holl Galilæa, ac efe a fw∣riodd allan gythreuliaid.

40 A* 1.380 daeth atto ef [vn] gwahan-glwyfus, gan ymbil ag ef, a * nesau wrth ei liniau, a dy∣wedyd wrtho: o's mynni, 〈◊〉〈◊〉 a elli fyng-lan∣hau.

41 A'r Iesu a dosturiodd, a chan estyn ei law a gyffyrddodd ag ef, ac a ddywedodd wrtho, yr wyf yn mynnu, bydd yn lân.

42 Ac wedi iddo ddywedyd hynny, yr yma∣dawodd y gwahan-glwyfog ef yn ebrwydd, ac y glanhauwyd ef.

43 Yna wedi iddo ei orchymyn ef yn gaeth, efe a'i dan••onodd ef ymmaith yn y man,

44 Ac efe a ddywedodd wrtho, gwêl na ddy∣wedech ddim i nêb, eithr dôs ymmaith a dangos dy hun i'r offeirlaid, ac offrymma dros dy lanhâd y pethau a orchymynnodd* 1.381 Moses, er testiola∣eth iddynt.

45 Eithr efe wedi myned ymmaith a dde∣chreuodd fynegi llawer,* 1.382 a chyhoeddi 'r chwedl, fel na alle 'r Iesu fyned mwy yn amlwg i'r ddi∣nas, eithr yr oedd efe allan mewn lleoedd anghy∣fannedd, ac o bôb parth y daethant atto ef.

PEN. II.

Crist yn iachau 'r claf o'r parlys, 14 yn galw Ma∣thew, 19 yn amddeffyn ei ddiscyblion am nad ymprydiasent, 23 ac am iddynt dynnu y tywys yd ar y dydd Sabboth.

AC* 1.383 efe a aeth eilchwel i Capernaum we∣di [ychydig] ddyddiau, a chlywyd ei fod efe yn tŷ.

2 Ac yn y man llawer a ymgasclasant yng∣hŷd, hyd na annent mwy, nac yn y lleoedd yng∣hylch y drws, ac efe a bregethodd y gair iddynt hwy.

3 Yna y daeth atto rai yn dwyn vn claf o'r parlys, yr hwn a ddygid gan bedwar.

4 Ac am na allent nesau atto gan y dyrfa, didoi y tŷ a w••aethant, yn yr hwn yr oedd efe: ac wedi iddynt dorri twll, gollwng i lawr a wnaethant y gwely yn yr hwn y gorwedde 'r claf o'r parlys.

5 A phan welodd yr Iesu eu ffydd hwynt, efe a ddywedodd wrth y claf o'r parlys, ha fâb, maddeuwyd i ti dy bechodau.

6 Ac yr oedd yno rai o'r scrifennyddion yn eistedd, ac yn ymresymmu yn eu colonnau.

7 Pa ham y mae hwn yn dywedyd y cy∣fryw gabledd؛* 1.384 pwy a all faddeu pechodau, o∣nid Duw ei hun؛

8 Ac yn ebrwydd pan ŵybu 'r Iesu yn ei y∣spryd iddynt resymmu felly ynddynt eu hunain, efe a ddywedodd wrthynt, pa ham yr ydych yn ymresymmu am y pethau hyn yn eich calon∣nau؛

9 Pa vn hawsaf ai dywedyd wrth y claf o'r parlys, maddeuwyd i ti dy bechodau : ai dywe∣dyd, cyfot, a chymmer ymmaith dy wely, a rho∣dia?

10 Eithr fel y gwypoch fod i Fab y dŷn aw∣durdod i faddeu pechodau ar y ddaiar, (ebyr efe wrth y claf o'r parlys)

11 Wrthit ti yr wyf yn dywedyd, cyfot, a chymmer dy wely i fynu, a dôs i'th dŷ.

12 Ac yn y man y cyfododd efe, ac y cym∣merth ei wely i fynu, ac yr aeth allau yn eu gŵydd hwynt oll, hyd oni synnodd pawb, a go∣goneddu Duw, gan ddywedyd: ni welsom ni er ioed y cyfryw beth.

13 Yna 'r aeth efe eilchwel tu â'r mor, a'r holl dyrfa a ddaeth atto, ac efe a'u dyscodd hwynt.

14 Ac efe yn myned heibio, efe a* 1.385 ganfu Lefi [fâb] Alpheus yn eistedd wrth y dollfa, ac a ddywedodd wrtho, canlyn fi: ac efe a gododd, ac a'i canlynodd ef.

15 Ac a'r Iesu yn eistedd i fwytta yn ei dŷ ef, darfu i publicanod a phechaduriaid lawer gyd-eistedd â'r Iesu a'i ddiscyblion: canys lla∣wer a'i dilynasent ef.

16 A phan ganfu 'r scrifennyddion a'r Pha∣risaeaid ef yn bwytta gyd â'r Publicanod a'r pe∣chaduriaid, hwy a ddywedasant wrth ei ddiscy∣blion ef, pa ham y mae efe yn bwytta, ac yn yfed gŷd â'r publicanod a'r pechaduriaid؛

17 A phan glybu 'r Iesu, efe a ddywedodd wrthynt, y rhai sy fach nid rhaid iddynt wrth y meddig, ond y rhai cleifion:* 1.386 ni ddaethym i alw y rhaf cyfiawn, ond pechaduriaid i edifeirwch.

18 A discyblion Ioan a'r Pharisæaid oe∣ddynt yn ymprydio,* 1.387 am hynny y daethant, ac y dywedasant wrtho, pa ham yr ymprydia discy∣blion Ioan a'r Pharisæaid, a'th rai di heb ym∣prydio؛

19 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt, a all plant yr stafell briodas ymprydio tra fyddo 'r priodas-fâb gyd â hwynt؛ tra fyddo ganddynt y priodas-fâb gyd â hwynt ni allant ymprydio.

20 Eithr y dyddiau a ddaw pan dyger y pri∣odas-fâb oddi arnynt, ac yna 'r ymprydiant y dy∣ddiau hynny.

21 Hefyd* 1.388 ni wnia nêb ddernyn o frethyn newydd mewn ddillhedyn hên: os amgen ei angwhanegiad a dŷn beth o'r hên, a gwaeth fydd y rhwygiad.

22 Ac ni rydd nêb wîn newydd mewn hên gostrelau, os amgen y gwîn newydd a ddryllia 'r costrelau, a'r gwîn a rêd allan, a'r costrelau a gollir: eithr gwin newydd a roddir mewn co∣strelau newyddion.

23 A bu* 1.389 iddo ef fyned trwy 'r ŷd ar y Sab∣both, a'i ddiscyblion a ddechreuasant ymdaith tan dynnu 'r tywys.

24 A'r Pharisæaid a ddywedasant wrtho: wele, pa ham y gwnânt ar y Sabboth yr hyn nid yw gyfraithlon؛

25 Ac efe a ddywedodd wrthynt: oni ddar∣llenasoch er ioed beth a* 1.390 wnaeth Dafydd pan oedd mewn eisieu, a newyn arno, a'r rhai oe∣ddynt gyd ag ef؛

26 Pa fodd yr aeth efe i dŷ Dduw tann A∣biathar yr arch-offeiriad, ac y bwyttaodd y bara* 1.391 gosod, y * rhai nid cyfraithlon eu bwytta onid i'r offeiriaid yn vnic, ac a'u rhoddes hefyd i'r rhai oeddynt gŷd ag ef؛

27 Ac efe a ddywedodd wrthynt, y Sab∣both a wnaethpwyd er mwyn dŷn, ac nid dŷn er mwyn y Sabboth,

28 Am hynny Mâb y dŷn sydd Arglwydd hefyd ar y Sabboth.

PEN. III.

Crist yn iachau y dyn diffrwyth ei law, 13 yn galw ei apostolion, 22 yn atteb cabledd yr lddewon, 33 ac yn dangos pwy yw ei fam a'i frodyr ef.

AC efe* 1.392 a aeth i mewn trachefn i'r Syna∣gog, ac yr oedd yno ddŷn a'i law wedi di∣ffrwytho.

2 A hwy a'i gwiliasant ef, a iachae efe ar y dydd Sabboth, fel y gallent ei gyhuddo ef.

3 Yna y dywedodd efe wrth y dŷn yr hwn oedd a'r llaw ddiffrwyth ganddo, cyfot i'r ca∣nol.

4 Ac efe a ddywedodd wrthynt, ai rhydd gwneuthur da ar y dydd Sabboth, ynte gwneu∣thur drwg? cadw enioes ai lladd؛ a hwy a daw∣sant.

5 Yna 'r edrychodd efe arnynt o amgylch yn ddigllon, gan ymofidio o ran caledrwydd eu calonnau hwynt, ac efe a ddywedodd wrth y dŷn: estyn dy law, ac efe a'i hestynnodd hi, a'i law ef a roddwyd ••rachefn yn iach fel y llall.

6 Yna 'r Pharisæaid gan fyned gyd â'r He∣rodiaid yn ebrwydd a ymgynghorasant yn ei erbyn ef, pa fodd y defethent ef.

7 A'r Iesu gyd â'i ddiscy••lion a giliodd tu â'r môr, a lliaws mawr a'i dilynodd ef o Galilæa ac Iudaea,

8 Ac o Ierusalem, ••c o Iduma••a, ac o'r tu hwnt i'r Iorddo••en a'r rhai a bresswylient y••••∣h••lch Tyru•• a Sidon yn lliaws ••••wr, pan glywsant gymmaint a wnaethe efe, a ddae∣thant atto.

9 Ac efe a ••••••••odd iw d••iscybli•••• fod llong yn barod iddo, o blegit y dyrfa, rhag iddynt ei wascu ef.

10 Canys efe a iachaese lawer, fel yr oe∣ddynt yn pwyso 〈◊〉〈◊〉 er mwyn cyffw••dd ag ef cynnifer ag oedd â ••••la••••au arnynt.

11 A'r ysprydion aflân pan welsant efe syr∣thiâsant i lawr ger ei fron ef, ac a waeddasant gan ddywedyd ti ydwyt Fâb Duw.

12 Yntef a orchymynnodd iddynt, yn gaeth na chyhoeddent ef.

13 Yna yr esc••••••odd efe i'r mynydd,* 1.393 ac efe a alwodd atto y rhai a fynnodd efe, ac hwynt hwy a ddaethant a••••o

14 Ac efe a ord••iniodd ddeuddec i fôd gŷd•••• ef, ac iw danfon i breget••u

15 A bod iddynt feddiant i iachau ••lefydau, ac i fwrw allan gythreuliaid.

16 Ac i Simon, y rhodde•• 〈◊〉〈◊〉 Petr.

17 Ac Iaco [fâb] Zebedeus, ac Ioan brawd Iaco, (ac efe a roddes iddynt yn henwau ••oa∣nerges, yr hyn yw, meibion y dar••n)* 1.394

18 Ac Andreas, a Philip, a Bartholomew, a Mathew, a Thomas, ac Iaco [fāb] Alpheus, a Thadeus, a Simon y Canaanaead.

19 Ac Iudas Iscariot yr hwn a'i brady∣chodd ef a hwy a ddaethant i dŷ.

20 A'r dyrfa a ymgynhullodd trachefn, fel na allent gymmaint a bwytta bwyd.

21 A phan glybu yr eiddo ef, hwynt hwy a aethant iw ddal ef, canys dywedasant ei fôd a∣llan o'i bwyll.

22 A'r scrifennyddion y rhai a ddaethant o Ierusalem a ddywedasant fôd* 1.395 Belz••••ub gan∣ddo, ac mai trwy bennaeth y cythreuliaid yr oedd efe yn bwrw allan gythreuliaid.

23 Ac wedi iddo ef eu galw hwynt atto, efe a ddywedodd wrthynt ar ddammeg, pa fodd y gall Satan fwrw allan Satan؛

24 Ac o bydd teyrnas wedi ymrannu yn ei herbyn ei hun, ni ddichon y deyrnas honno bar∣hau.

25 Ac os ymranna tŷ yn ei erbyn ei hun, ni ddichon y tŷ hwnnw sefyll.

26 Felly, os cyfyd Satan ac ymrannu yn ei erbyn ei hun, ni all efe barhau, eithr y mae iddo ddiwedd.

27 Ni ddichon nêb fyned i mewn i dŷ gŵr ca∣darn,

a dwyn ei ddodrefn, oni bydd iddo yn gyn∣taf rwymo 'r cadarn, ac yna anrheithio ei dŷ ef.

28 Yn wîr meddaf i chwi,* 1.396 maddeuir pôb rhyw bechodau i blant dynion, a pha gabledd bynnag a gablant:

29 Eithr pwy bynnag a gablo yn erbyn yr Yspryd glân ni chaiff faddeuant yn dragywydd, ond y mae yn euog o faru dragywydd:

30 Am iddynt ddywedyd, y mae yspryd aflan ganddo.

31 Yna ei* 1.397 frodyr a'i fam a ddaethant, a chan sefyll allan hwy a anfonâsant atto iw alw ef.

32 A'r bobl a eisteddent o'i amgylch ef a dy∣wedasant wrtho, wele, y mae dy fam a'th frodyr allan yn dy geisio.

33 Yna efe a'u hattebodd hwynt gan ddywe∣dyd, pwy yw fy mam a'm brodyr؛

34 Ac wedi iddo edrych o'i amgylch ar y rhai oeddynt yn eistedd o'i ogylch, efe a ddywedodd, wele fy mam a'm brodyr.

35 Canys pwy bynnag a wnelo ewyllys Duw, hwnnw yw fy mrawd, a'm chwaer, a'm mam.

PEN. IIII.

Dammeg yr hâd. 30 A'r gronyn mwstard. 37 Crist yn gostegu y môr.

AC* 1.398 efe a ddechreuodd trachefn bregethu yn ymyl y môr, a thyrfa fawr a ymgasclodd atto, hyd oni orfu iddo ddringo i long, ac eistedd ar y môr, a'r holl dyrfa oedd wrth y môr ar y tîr.

2 Ac efe a ddyscodd iddynt lawer ar ddam∣hegion, ac a ddywedodd wrthynt yn ei ddyscei∣diaeth ef,

3 Gwrandewch, wele, hau-ŵr a aeth allan i hau:

4 A darfu wrth hau, i beth syrthio ar y ffordd, ac ehediaid yr awyr a ddaethant, ac a'i difâsant.

5 A pheth a syrthiodd ar le caregog, lle nid oedd iddo fawr ddaiar, ac yn y fan yr eginodd am nad oedd iddo ddyfnder daiar,

6 A phan gododd yr haul y poethwyd ef, ac am nad oedd gwreiddin efe a ŵywodd.

7 A pheth a syrthiodd ym mhlith drain, a'r drain a dyfâsant, ac a'i tagâsant ef fel na roddes ffrwyth.

8 A pheth arall a syrthiodd mewn tîr da, ac a roddes ffrwyth tyfadwy a chynhyrchol, ac a ddug, peth ei ddecfed ar hugain, a pheth ei dru∣geinfed, a pheth ei ganfed.

9 Yna y dywedodd efe wrthynt, y nêb sydd ganddo glustiau i wrando gwrandawed.

10 A phan oedd efe ei hun, y rhai oeddynt yn ei gylch ef gŷd â'r deuddec a ofynnasant iddo am y dammeg.

11 Ac efe a ddywedodd wrthynt, i chwi y rhodded gwybod dirgelwch teyrnas Dduw: eithr i'r rhai sy allan, ar ddammegion y gwneir pôb peth,

12 Fel* 1.399 yn gweled y gwelant, ac ni chan∣fyddant, ac yn clywed y clywant ac ni ddeall∣ant: rhag iddynt ddychwelyd a maddeu iddynt eu pechodau.

13 Ac efe a ddywedodd wrthynt, oni wydd∣och chwi y ddammeg honn؛ a pha fodd y gwy∣byddwch yr holl ddamhegion eraill؛

14 Yr hau-wr sydd yn hau y gair.

15 Y rhai yn ymyl y ffordd, yw y rhai lle 'r hauwyd y gair, ac wedi iddynt ei wrando, yn e∣brwydd y daeth Satan, ac a ddug ymmaith o'u calonnau hwynt y gair a hauasid.

16 Ac felly hwynt hwy ynt y rhai a dderby∣niant y gair ar le carregog, y rhai wedi iddynt wrando 'r gair ydynt yn ei dderbyn yn llawen,

17 Ac nid oes iddynt wreiddin ynddynt eu hunain, eithr tros amser y maent: yna pan ddêl blinder ac erlid o achos y gair, yn y man y rhwystrir hwynt.

18 Hwynt hwy hefyd yw y rhai a hauwyd ym mysc y drain, y sawl a wrandawant y gair:

19 Ac y mae gofalon y bŷd hwn,* 1.400 a hûd cyfo∣eth, a chwant pethau eraill yn dyfod i mewn, ac yn tagu 'r gair, ac ymae efe yn myned yn ddi∣ffr wyth.

20 Ac hwynt hwy yw y rhai a hauwyd me∣wn tîr da, y rhai ydynt yn gwrando y gair, ac yn ei dderbyn, ac yn dwyn ffrwyth, vn ddêc ar hugain, arall drugain, ac arall gant.

21 Ac efe a ddywedodd wrthynt, a* 1.401 ddaw canwyll iw gofod tan lestr neu tan wely, ynte iw gosod ar ganhwyll-bren؛

22 Canys* 1.402 nid oes dim cuddiedig yr hwn nis amlygir, ac nid oes dim dirgel a'r nas daw i eglurdab.

23 Od oes i neb glustiau i wrando, gwran∣dawed.

24 Ac efe a ddywedodd wrthynt: edrychwch* 1.403 beth a wrandawoch, pa fesur y mesuroch y mesurir i chwithau: a chwanegir i chwi y rhai a wrandewch.

25 Canys* 1.404 y nêb y byddo ganddo y rhoddir iddo, a'r neb ni byddo ganddo, y dygir oddi arno yr hyn a fyddo ganddo.

26 Hefyd efe a ddywedodd: felly y mae te∣yrnas Dduw fel pe bwrie vn hâd i'r ddaiar,

27 A chyscu, a chodi nôs a dydd: a'r hâd yn egino, ac yn tyfu i fynu, ac yntef heb ŵybod pa fodd:

28 Canys y ddaiar a ddwg ffrwyth o honi ei hun, yn gyntaf yr eginin, yn ôl hynny y dwy∣sen, yna 'r ŷd yn llawn yn y dwysen:

29 A phan ymddangoso 'r ffrwyth, yn e∣brwydd y rhydd efe y crymman ynddo, am ddy∣fod y cynhaiaf.

30 Ac efe a ddywedodd ym mhellach, i ba beth y* 1.405 cyffelybwn i deyrnas Dduw؛ neu ar ba ddammeg y gwnawn ni gyffelybrwydd o honi?

31 [Y mae] fel gronyn mustard, yr hwn pan hauer yn y ddaiar sydd leiaf o'r holl hadau a'r sydd ar y ddaiar:

32 Eithr wedi'r hauer, y mae yn codi, ac yn myned yn fwy nâ'r holl lyssiau, ac efe a ddwg

ganghenhau mawrion, fel y gallo ehediaid yr awyr nythu tan ei gyscod ef.

33 Ac â* 1.406 chyfryw ddamhegion lawer y tra∣ethodd efe iddynt y gair, fel y gallent ei wrando.

34 Ac heb ddamhegion ni thraethodd efe iddynt [ddim:] eithr efe a eglurodd y cwbl oll iw ddiscyblion o'r nailltu.

35 Ac efe a ddywedodd wrthynt y dydd hwnnw ym mîn yr hwyr, awn trosodd i'r tu hwnt.

36 Ac wedi iddynt ollwng ymmaith y dyr∣fa, y cymmerasant ef, fel yr oedd yn y llong, ac yr oedd hefyd longau eraill gŷd ag ef.

37 Ac fe a gyfodes tymestl fawr o wynt, a'r tonnau a daflasant i'r llong hyd onid oedd hi yn llawn weithian.

38 Ac yr oedd efe yn y pen ôl i'r llong yn* 1.407 cyscu ar obennydd, yna y deffroasant ef, gan ddywedyd wrtho: ô Athro onid gwaeth gennit er ein colli ni؛

39 Ac efe wedi codi i fynu a geryddodd y gwynt, gan ddywedyd wrth y môr, gostega: yna y gostyngodd y gwynt, ac y bu tawelwch mawr.

40 Ac efe a ddywedodd wrthynt: pa ham yr ydych mor ofnog؛ pa fodd nad oes gennych ffydd؛

41 Eithr hwy a ofnasant yn ddirfawr, ac a ddywedâsant wrth eu gilydd: pwy yw hwn, gan fôd y gwynt a'r môr yn vfuddhau iddo؛

PEN. V.

Crist yn bwrw cythrael allan o vn, 22 Yn iachau gwraig glaf o ddiferlif gwaed, 38 Ac yn cyfodi merch lairus o farw i fyw.

AC* 1.408 hwy a ddaethant trosodd i'r tu hwnt i'r môr i wlad y Gadareniaid.

2 Ac ar ei ddyfodiad ef allan o'r llong, yn y mann y cyfarfu ag ef o'r monwentau, ddyn ag yspryd aflan:

3 Yr hwn oedd a'i drigfan yn y monwentau, ac ni alle neb â chadwynau ei rwymo ef:

4 O achos mynych y rhwymasid ef â lleffe∣theiriau ac â chadwynau, eithr y cadwynau a ddarniase efe a'r lleffecheiriau a ddrylliase, ac ni alle neb ei ddofi ef.

5 Ac yn wastad nôs a dydd yr oedd efe yn llefain yn y mynyddoedd, ac yn y monwentau, ac yn ei dorri ei hun â cherrig:

6 Pan ganfu efe yr Iesu o hir-bell, efe a re∣dodd, ac a'i haddolodd ef,

7 A chan weiddi â llef vchel efe a ddywe∣dodd: beth sydd i mi â thi, Iesu fab Duw go∣ruchaf: yr ydwyf yn dy dynghedu trwy Dduw, na phoenech fi.

8 (Canys efe a ddywedase wrtho, ty di ys∣pryd dos allan o'r dŷn)

9 Ac efe a ofynnodd iddo, beth yw dy enw؛ yntef a attebodd gan ddywedyd,* 1.409 lleng yw fy enw, am fod llawer o honom.

10 Ac efe a fawr ymbiliodd ag ef, na yrre hwynt allan o'r wlâd.

11 Ac yr oedd yno ar y mynyddoedd gen∣faint fawr o foch yn pori:

12 A'r holl gythreuliaid a attolygasant iddo gan ddywedyd, danfon ni i'r moch, fel y gallom fyned i mewn iddynt.

13 Ac yn y man y caniattaodd yr Iesu idd∣ynt, yna wedi i'r ysprydion aflan fyned allan, yr aethant i mewn i'r moch: a'r holl genfaint hon∣no a ruthrodd tros y dibin i'r mor, (yr oeddynt tua dwy-fil) ac a'u boddwyd yn y môr.

14 A'r meichiaid a ffoasant ac a fynegasant [y peth] yn y ddinas, ac yn y wlad: ac hwynt hwy a aethant allan i weled beth oedd hyn a wnaethid.

15 A hwynt a ddaethant at yr Iesu, ac a welsant yr hwn a fuase yn gythreulig, yn ei∣stedd â'i ddillad am dano, ac yn ei iawn bwyll: nid amgen yr vn y buase 'r lleng ynddo: ac hwy a ofnasant.

16 A'r rhai a welsant a fynegasant iddynt, pa fodd y buase i'r cythreulig, ac am y moch.

17 Ac hwy a ddechreuasant ddymuno arno ef fyned ymmaith o'u goror hwynt.

18 Ac efe yn myned i long, yr hwn y buase y cythrael ynddo a ddymunodd arno gael bod gyd ag ef.

19 Onid yr Iesu ni adawodd iddo, eithr dy∣wedodd wrtho: dos i'th dŷ ac yr eiddot, a my∣nega iddynt pa faint a wnaeth yr Arglwydd e∣rot, ac fel y trugarhâodd wrthit.

20 Ac efe a acth ymmaith, ac a ddechre∣uodd gyhoeddi trwy Ddecapolis pa bethau eu maint a wnaethe 'r Iesu iddo: a phawb a ryfe∣ddasant.

21 Ac wedi i'r Iesu trachefn fyned mewn llong i'r lann arall, ymgasclodd tyrfa fawr atto, ac yr oedd efe wrth y môr.

22 Wele vn* 1.410 o bennaethiaid y Synagog a ddaeth atto a'i enw Iairus, a phan ei gwelodd, efe a syrthiodd i lawr wrth ei draed ef,

23 Ac efe a fawr ymbiliodd ag ef gan ddy∣wedyd, y mae fy merch ar drangc, [attolwg i ti] ddyfod a dodi dy ddwylo arni, fel yr iachaer hi, a byw fydd.

24 Yna yr aeth [yr Iesu] gyd ag ef, a thorf fawr a'i dilynodd ef, hyd oni wascent ef.

25 (Yna rhyw wraig yr hon a fuase mewn difer-lif gwaed ddauddeng mhlynedd,

26 Ac a oddefase lawer gan laweroedd o fe∣ddygon, ac a dreuliase gymmaint ag oedd ar ei helw, ac ni chawse ddim llesaad, eithr yn hy∣trach myned waeth-waeth,

27 Pan glybu hi am yr Iesu, hi a ddaeth yn y dyrfa o'r tu ôl, ac a gyffyrddod â'i wisc ef.

28 Canys hi a ddywedase, os cyffyrddaf â'i ddillad ef iach fyddaf.

29 Ac yn ebrwydd y sychodd ffynnon ei gwaed hi, ac hi a wybu yn ei chorph ddarfod ei hiachau o'r pla.

30 Ac yn y fan pan ŵybu 'r Iesu ynddo ei hun fyned rhinwedd o honaw allan, efe a droes

yn y dyrfa, ac a ddywedodd, pwy a gyffyrddodd a'm dillad؛

31 Ai ddiscyblion a ddywedasant wrtho: ti a weli 'r dyrfa yn dy wascu, ac a ddywedi di, pwy a'm cyffyrddodd؛

32 Ac yntef a edrychodd o amgylch fel y caffe weled yr hon a wnaethe hyn.

33 A'r wraig gan ofni a chrynu, yn gwybod beth a wnaethid ynddi, a ddaeth, ar a syrthiodd ger ei fron ef, ac a ddangosodd iddo 'r holl wiri∣onedd.

34 Yna y dywedodd efe wrthi: ha ferch, dy ffydd a'th iachâodd, dos ymmaith yn heddych∣lawn, a byddiach o'th bla.

35 Ac efe etto yn dywedyd, daeth rhai oddi wrth dŷ pennaeth y Synagog gan ddywedyd: bu farw dy ferch, i ba beth yr aflonyddi 'r Athro mwyach؛

36 Er cynted y clybu 'r Iesu y gair a ddy∣wedasid, efe a ddywedodd wrth bennaeth y Sy∣nagog, nac ofna, crêd yn vnic.

37 Ac ni adawodd efe neb iw ddilyn, ond Petr ac Iaco, ac Ioan brawd Iaco.

38 Yna y daeth efe i dŷ pennaeth y Syna∣gog, ac a ganfu derfysc, rhai ynwylo, ac yn o∣chain llawer.

39 Ac wedi iddo fyned i mewn, efe a ddy∣wedodd wrthynt: pa ham yr ydych yn terfyscu, ac yn wylofain؛ ni bu farw 'r llangces, eithr cyscu y mae hi.

40 Ac hwy a'i gwatwarasant ef: ac yntef a'u bwriodd hwynt oll allan, ac a gymmerth dâd a mam y llangces, a'r rhai oeddynt gyd ag ef, ac a aeth i mewn lle yr oedd y llangces yn gorwedd.

41 A chan ymaflyd yn llaw 'r llangces efe a ddywedodd wrthi, Talitha Cumi, yr hyn yw o'i gyfieithu, yr enaeth (yr wyf yn dywedyd wr∣thit) cyfot.

42 Ac yn y fan y cyfodes yr enaeth, ac a rodi∣odd, canys deuddeng mlwydd oed ydoedd hi: a synnu a wnaethant yn ddirfawr.

43 Ac efe a orchymynnodd lawer arnynt, na chae neb ŵybod hyn, ac efe a ddywedodd am roddi iddi fwyd.

PEN. VI.

Pa wedd yr erbynir Crist a'r eiddo yn eu gwlad eu hun, 7 awdurdod yr apostolion, 15 amrafel farn am Grist, 25 lladd Ioan a'i gladdu, 31 Crist yn rhoddi gorphywysfa iw ddiscyblion, 38 y pump torth bara a'r ddau byscodyn, 48 Crist yn gorym∣ddaith ar y dwfr, 35 efe yn iachau llaweroedd.

AC efe a aeth ymmaith oddi yno, ac a* 1.411 dda∣eth iw wlad ei hun, a'i ddiscyblion a'i dily∣nasant ef.

2 Ac wedi dyfod y Sabboth, y dechreuodd efe athrawiaethu yn y Synagog, a synnu a wnaeth ar lawer a'i clywsant, gan ddywedyd, o ba le y daeth y petheu hyn i hwn؛ a pha ryw ddo∣ethineb yw hon a roed iddo fel y gwneid y cy∣fryw wyrthiau trwy ei ddwylo ef؛

3 Onid hwn yw 'r saer, mab Mair, brawd Iaco, ac Ioses, ac Iudas, a Simon؛ onid yw ei chwiorydd ef ymma yn ein plith ni؛ ac hwy a rwystrwyd o'i blegit ef.

4 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt, ni* 1.412 bydd prophwyd mewn amharch ond yn ei wlad ei hun, ac ym mhlith ei genedl ei hun, ac yn ei dŷ ei hun.

5 Ac ni alle efe yno wneuthyd dim gwyr∣thiau, ond gan rhoddi ei ddwylo ar ychydig glei∣sion a'u hiachau hwynt.

6 A rhyfeddu a wnaeth efe wrth eu angre∣duniaeth hwynt, ac efe a aeth yng-hylch y trefi* 1.413 o amgylch gan athrawiaethu.

7* 1.414 Ac efe a alwodd y deuddec, ac a ddechre∣uodd eu danfon hwynt bob yn ddau a dau, ac a roddes iddynt awdurdod ar ysprydion aflan.

8 Ac a orchymynnodd iddynt na chymme∣rent ddim gyd â hwynt i'r daith, nac screpan, na bara, nac arian yn eu pyrsau: ond llaw-ffon yn vnic.

9 Eithr eu bod â sandalau am eu traed, ac na wiscent ddwy bais.

10 Ac efe a ddywedodd wrthynt, i ba le byn∣nac yr eloch i mewn i dŷ, arhoswch yno hyd o∣nid eloch ymmaith oddi yno.

11 A* 1.415 pha rhai bynnac ni'ch derbyniant, ac ni'ch gwrandawant: pan eloch oddi yno, escyd∣wch y* llwch yr hwn fydd tan ei'ch traed, yn de∣stiolaeth iddynt: yn wir meddaf i chwi y bydd esmwythach i Sodoma a Gomorra yn nydd y farn nag i'r ddinas honno.

12 Ac hwy a aethant ymmaith, ac a brege∣thasant ar iddynt edifarhau.

13 Ac a fwriasant allan lawer o gythreuli∣aid, ac a* 1.416 eliasant ag olew lawer o gleifion, ac a'u hiachasant.

14 Yna* 1.417 y clybu y brenin Herod [o honaw] (canys cyhoedd ydoedd ei enw ef) ac efe a ddy∣wedodd: Ioan fedyddiwr a gyfodes o feirw, ac am hynny y gwneir gwyrthiau trwyddo ef.

15 Eraill a ddywedasant, Elias yw: ac e∣raill a ddywedasant prophwyd yw: neu megis vn o'r prophwydi.

16 A phan glybu Herod efe a ddywedodd* 1.418 hwn yw Ioan yr hwn y torrais i ei ben, efe a go∣dodd o feirw.

17 Canys Herod hwn a ddanfonase, ac a ddaliase Ioan, ac a'i dodase ef yng-harchar, o a∣chos Herodias gwraig Philip ei frawd, am i∣ddo ei phriodi hi.

18 Canys Ioan a ddywedase wrth Herod:* 1.419 nid cyfreithlawn i ti gael gwraig dy frawd.

19 Am hynny y daliodd Herodias ŵg iddo, ac y mynne ei ladd ef, ac ni alle.

20 Canys* 1.420 Herod oedd yn ofni Ioan (gan wybod ei fod efe yn ŵr cyfiawn, ac yn sanctaidd) ac a'i parche ef: ac wedi ei glywed ef, efe a wnai lawer o bethau, ac a'i gwrandawe ef yn ewyllys∣car.

21 A phan oedd diwrnod cyfaddas, a Herod ar ei ddydd genedigaeth yn gwneuthur gwledd

iw bennaethiaid ai flaenoriaid a goreug-wŷr Galilæa.

22 Ac wedi i ferch Herodias ddyfod i mewn, a dawnsio a boddhau Herod, a'r rhai oeddynt yn cyd eistedd ag ef, y brenin a ddywedodd wrthy llangces, gofyn i mi y peth bynnac a fynnych, a mi a'i rhoddaf i ti.

23 Ac efe a dyngodd iddi, beth bynnat a o∣fynnech i mi, mi a'i rhoddaf i ti, hyd hanner fy nheyrnas.

24 A* 1.421 hithe a aeth allan, ac a ddywedodd wrth ei mam, pa beth a ofynnaf ؛ a hithe a ddy∣wedodd, pen Ioan fedyddi-wr.

25 Ac yn y fan hi a ddaeth yn brysur at y brenin, ac a ofynnodd gan ddywedyd: mi a fyn∣nwn it yr awran roddi i mi mewn dyscl ben Io∣an fedyddiwr.

26 A'r brenin er ei fod yn dra athrist, er mwyn y llw, a'r rhai oeddynt yn cydeistedd ag ef, ni fynne ei bwrw hi heibio.

27 Ac yn y man yr anfones y brenin ddieny∣ddwr, ac a orchymynnodd ddwyn ei ben ef.

28 Ac yntef a aeth ac a dorrodd ei benn ef yn y carchar, ac a ddug ei benn ef mewn dyscl, ac a'i rhoddes i'r llangces, a'r llangces a'i rhoddes ef iw mam.

29 A phan glybu ei ddiscyblion ef, hwy a ddaethant, ac a gymmerasant ei gorph ef, ac a'i dodasant mewn bedd.

30 A'r* 1.422 Apostolion a ymgasclasant at yr Ie∣su, ac a ddangosasant iddo bob peth a'r a wna∣ethent, ac a athrawiasent.

31 Ac efe a ddywedodd wrthynt, deuwch eich hunain i le anghyfannedd o'r nailltu, a gorphy∣wyswch encyd, canys yr oedd llawer yn dyfod, ac yn myned, fel na chaent yspaid i fwytta.

32 Am* 1.423 hynny yr aethant i le anghyfan∣nedd, mewn llong o'r nailltu.

33 A'r bobl yn eu gweled hwynt yn myned ymmaith, llawer a'i hadnabuant ef, ac a reda∣sant yno ar draed o'r holl ddinasoedd, ac a'i rhagflaenasant hwynt, ac a ymgasclasant atto.

34 Yna wedi i'r* 1.424 Iesu fyned allan efe a we∣lodd dyrfa fawr, ac a dosturiodd wrthynt, am eu bod fel defaid heb fugail, ac* 1.425 a ddechrenodd ddys∣cu iddynt lawer o bethau.

35 Ac yna* 1.426 wedi ei myned yn llawer o'r dydd, y daeth ei ddiscyblion atto ef, gan ddywe∣dyd: y lle sydd anial, ac weithian y mae yn lla∣wer o'r dydd.

36 Gollwng hwynt ymmaith fel y gallant fyned i'r pentrefi, a'r trefi oddi amgylch, a phry∣nu iddynt fwyd, canys nid oes ganddynt ddim iw fwyta.

37 Yntef a attebodd gan ddywedyd wr∣thynt, rhoddwch chwi iddynt [beth] iw fwyta yna y dywedasant wrtho, a awn ni a phrynu bwyd er daucant ceiniog a'i roi iddynt iw fwyta ؛

38 Ac efe* 1.427 a ddywedodd wrthynt, pa sawl torth sydd gennwch? ewch ac edrychwch: ac we∣di iddynt wybod, dywedasant, pump a dau bys∣codyn.

39 Yna y gorchymynnodd efe iddynt beri i bawb eistedd yn fyrddeidiau, ar y glaswellt.

40 A hwynt a eisteddasant yn finteioedd, o fesur cannoedd, a deg a daugeiniau.

41 Ac wedi cymmeryd y pump torth a'r ddau byscodyn, gan edrych i fynu i'r nef efe a fendigodd, ac a dorrodd y bara, ac a'i rhoddes at ei ddiscyblion iw gosod ger ei bronnau hwynt a'r ddau byscodyn a rannodd efe rhyngthynt oll.

42 Ac hwynt hwy oll a fwytasant, ac a gaw∣sant ddigon.

43 A hwynt a godasant o'r briwfwyd ddeu∣ddec bascedaid yn llawn, ac o'r pyscod.

44 A'r rhai a fwytasent oeddynt yng-bylch pum mîl o wŷr.

45 Ac yn y man y parodd efe iw ddiscyblion gymmeryd llong, a myned oi flaen ef tua Beth∣saida i'r lann arall, tra fydde efe yn danfon ym∣maith y bobl.

46 Ac wedi iddo eu danfon hwynt ym∣maith, efe a a••th i'r mynydd i weddio.

47 A* 1.428 phan oedd hi yn hwyr, yr oedd y llong ar ganol y môr, ac yntef ei hun ar y tîr.

48 Ac efe ni gwele hwynt yn llyddedig yn rhwyfo (canys y gwynt oedd yn eu herbyn) ac yng-hylch y bedwaredd ŵylfa o'r nôs, efe a dda∣eth attynt gan rodio ar y môr, ac a fynnase fy∣ned heibio iddynt.

49 Pan welsant hwy ef yn rhodio ar y môr, tybiasant mai drychiolaeth ydoedd efe, ac hwy a waeddasant.

50 (Canys hwynt hwy oll ai gwelsant ef, ac a ddychrynasant) ac yn y man yr ymddidda∣nodd â hwynt, ac y dywedodd wrthynt, cym∣merwch gysur mi fi sydd [ymma,] nac ofnwch.

51 Yna yr aeth efe attynt i'r llong, a'r gwynt a dawelodd, ac aruthro fwy-fwy a wnaethant ynddynt eu hunain gan ryfeddu.

52 O blegit ni ddehallasant, am y torthau hynny, am galedu eu calonneu hwynt.

53 Ac* 1.429 wedi iddynt ddyfod trosodd, hwynt hwy a ddaethant i dir Genezareth, ac a lannia∣sant.

54 A phan ddaethant o'r llong, hwynt hwy a'i had nabuant ef yn ebrwydd.

55 Ac wedi iddynt fyned trwy gwbl o'r go∣ror hwnnw, dechreuasant ddwyn oddi amgylch mewn gwelâu rai cleifion, pa le bynnac y cly∣went ei fôd ef.

56 Ac i ba le bynnac yr ele efe i mewn i dre∣fi, neu ddinasoedd neu bentrefi, y dodent ei cleifi∣on ar yr heolydd gan attolwg iddo gael o ho∣nynt gyffwrdd cymmaint ag ymyl ei wisc ef, a chynnifer ag a gyffyrddasant ag ef a iachawyd.

PEN. VII.

Crist yn atteb tros ei ddiscyblion y rhai a fwyttasent heb ymolchi. 24 Yn iachau merch y wraig o Syrophe∣nisa. 32 A'r fyddar mùd.

YNo* 1.430 yr ymgasclodd atto 'r Pharisæaid, a rhai o'r scrifenyddion a ddaethe o Ierusalē.

2 A phan welsant rai o'i ddiscybliō ef â dwy∣law cyffredin (hynny ydyw eb olchi) yn bwytta bwyd, hwy a argyoeddasant.

3 (Canys y Pharisæaid a'r holl Iddewon oni bydd iddynt olchi eu dwylaw yn fynych ni fwytânt gan gadw traddodiad yr henafiaid.

4 A [phan ddelont] o'r farchnad, oni bydd iddynt ymolchi ni fwyttânt: a llawer o bethau eraill a gymmerasant iw cadw, nid amgen gol∣chiadau cwppanau, ac ystenau, ac efyddennau, a gwelâu.)

5 Yna y gofynnodd y Pharisæaid a'r scry∣fenyddion iddo: Pa ham na rodia dy ddiscyblon yn ôl traddodiad yr henuriaid, ond bwyta eu bwyd â dwylo heb olchi?

6 Yntef a attebodd ac a ddywedodd wrthynt: am hynny da y prophwydodd Esaias am da∣noch chwi ragrithwŷr fel y mae yn scrifenne∣dig:* 1.431 y mae y bobl hyn yn fy anrhydeddu i â'u gwefusau, a'i calon sydd bell oddi wrthif.

7 Yn ofer y maent yn fy anrhydeddu gan ddyscu athrawiaethau [y rhai ydynt] orchym∣ynnion dynion.

8 Canys yr ydych yn gadel gorchymyn Duw, ac yn cadw traddodiad dynion, megis golchi stenau, a chwppaneu: a llawer o bethau eraill o'r cyffelyb yr ydych yn eu gwneuthur.

9 Hefyd efe a ddywedodd wrthynt: gwych yr ydych yn gwrthod gorchymyn Duw, i ga∣dw eich traddodiad eich hun.

10 Canys Moses a ddywedodd,* 1.432 Anrhyde∣dda dy dad a'th fam: a* 1.433 phwy bynnag a felldi∣thio ei dad neu ei fam lladder ef yn farw.

11 Ac meddwch chwithau, os dywed dŷn wrth ei dad neu ei fam, Corban: sef trwy y rhodd [a offrymmir] gennifi, y daw llês i ti, [rhydd fydd efe.]

12 Ac nid ydych mwyach yn gadel iddo wneuthyd dim iw dâd neu iw fam,

13 Gan ddirymmu gair Duw â'ch traddo∣diad eich hunain yr hwn a draddodasoch chwi, a llawer o gyffelyb bethau a hynny yr ydych yn eu gwneuthur.

14 Yna* 1.434 efe a alwodd yr holl dyrfa atto, ac a ddywedodd wrthynt, gwrandewch chwi oll arnaf, a dehellwch.

15 Nid oes dim allan o ddŷn yn myned i me∣wn iddo yr hwn a ddichon ei halogi ef: eithr y pethau sy yn dyfod allan o honaw, y rhai hynny yw y pethau sy yn halogi dŷn.

16 Od oes gan neb glustiau i wrando gwrā∣dawed.

17 A phan ddaeth efe i mewn i'r tŷ oddi wrth y bobl, ei ddiscyblion a ofynnasant iddo am y ddammeg.

18 Yntef a ddywedodd wrthynt, a ydych chwithau hefyd yn ddi-ddeall؛ oni ŵyddoch, am bôb peth oddi allan a el i mewn i ddŷn, na all ei halogi ef؛

19 Canys nid yw efe yn myned i'r galō ond i'r bol, ac yn myned allan i'r geudŷ gan garthu yr holl fwydydd.

20 Ac efe a ddywedodd, mai yr hyn sydd yn dyfod allan o ddŷn, hynny sydd yn halogi dŷn.

21 Canys* 1.435 oddi mewn o galonneu dynion y daw drwg-feddyliau, torri priodasau, puttein∣dra, llofruddiaeth,

22 Lladratta, cribddeilio, drygioni, twyll, maswedd, drwg lygad, cabledd, balchder, ynfy∣drwydd.

23 Y mae yr holl drygioni hyn yn dyfod oddi mewn, ac yn halogi dŷn.

24 Ac* 1.436 efe a gyfodes oddi yno, ac a aeth i gy∣ffiniau Tyrus a Sidon, ac a aeth i mewn i dŷ, ac ni fynnase i nêb ŵybod, eithr ni alle efe fod yn guddiedig:

25 Canys pan glybu gwraig yr hōn yr oedd ei merch fechā ag yspryd assan ynddi sôn am da∣no, hi a ddaeth, ac a syrthiodd wrth ei draed ef.

26 (A Groeges oedd y wraig o Syrophe∣nissa o genedl) a hi a attolygodd fwrw 'r cy∣thrael allan o'i merch.

27 A'r Iesu a ddywedodd wrthi, gad yn gyn∣taf borthi 'r plant: Canys nid da yw cymmeryd bara 'r plant, a'i daflu i'r cenawon cwn.

28 A hithe a attebodd ac a ddywedodd wrtho, gwir ô Arglwydd, er hynny y cenawon a fwyt∣tânt tann y bwrdd o friwsion y plant.

29 Yna y dywedodd efe wrthi, am y gair hwnnw, dos ymmaith, aeth y cythrael allan o'th ferch.

30 Ac wedi iddi ddyfod adref iw thŷ hi a ga∣fodd fyned o'r cythrael allan, a'i merch wedi ei bwrw ar y gwely.

☞ 31 Ac efe a aeth trachefn ymmaith o due∣ddau Tyrus a Sidon,* 1.437 ac a ddaeth hyd for Gali∣laea trwy ganol cyffiniau Decapolis.

32 A hwynt a ddugasant atto vn byddar ac attal dywedyd arno, ac a attolygâsant iddo roi ei law arno ef.

33 Ac wedi iddo ei gymmeryd ef o'r naill du allan o'r dyrfa, efe a estynnodd ei fysedd yn ei glustiau ef, ac wedi iddo boeri, efe a gyffyrddodd â'i dafod ef,

34 A chā edrych tu â'r nef efe a ocheneidiodd ac a ddywedodd wrtho, Ephphatha sef ymagor.

35 Ac yn ebrwydd yr ymagorodd ei glusti∣au ef, ac yr ymollyngodd rhwym ei dafod ef, ac efe a lefarodd yn eglur.

36 Ac efe a waharddodd iddynt ddywedyd ī neb. Ond pa mwyaf y gwharddodd efe iddynt, mwy y cyhoeddasant.

37 A rhyfeddu a wnaethant yn ddirfawr gā ddywedyd,* 1.438 da y gwnaeth efe bob peth: y mae efe yn gwneuthur i'r byddair glywed, ac i'r mu∣dion ddywedyd. ☜

PEN. VIII.

Crist yn porthi pedair mîl â saith dorth o fara: 11 Yn atteb y Pharisæaid am geisio mwy o arwyddion gan erchi gochelyd eu surdoes hwynt, 22 Yn iachau go∣lwg vn dall â'i boeryn, 27 Yn gofyn am bwy yr oe∣ddid yn ei gymmeryd ef, 31 Yn prophwydo am ei ddioddefaint, gan annog eraill i ddioddef.

☞ YN* 1.439 y dyddiau hynny, pan oedd y dyrfa yn fawr iawn ac heb ganddynt ddim iw fwytta, y galwodd yr Iesu ei ddiscyblion, ac y ddywedodd wrthynt.

2 Yr wyfi yn tosturio wrth y dyrfa, am idd∣ynt aros gyd â mi er ys tridiau weithian, ac nid oes ganddynt ddim iw fwyta.

3 Ac os anfonafi hwynt ymmaith iw teieu eb fwyd, hwynt hwy a lewygant ar y ffordd, ca∣nys llawer o honynt a ddaethant o bell.

4 A'i ddiscyblion ef ai hattebasant, o ba le y gall neb ddigôni y rhai hyn â bwyd ymma yn yr anialwch؛

5 Ac efe a ofynnodd iddynt, pa sawl torth sydd gennwch ؛ a hwynt hwy a ddywedasant, saith.

6 Yntef a orchymynnodd i'r dyrfa eistedd ar y llawr: a chan gymmeryd y saith dorth, wedi rhoi diolch efe a'u torrodd [hwynt,] ac a'u rhoddes iw ddiscyblion iw gosod ger eu bronnau, a hw∣ynt a'u gosodasant ger bron y bobl.

7 Ac yr oedd ganddynt ychydig byscod by∣chein: ac wedi iddo fendigo efe a barodd ddodi y rhai hynny hefyd ger eu bronnau [hwynt.]

8 A hwynt a fwyttasant, ac a gawsant ddi∣gon, ac hwy a godasant o'r briwfwyd gweddill saith bascedaid.

9 A'r rhai a fwyttasant oeddynt yng-hylch pedair mil, ac efe a'u gollyngodd hwynt ym∣maith. ☜

10 Ac* 1.440 yn y man wedi iddo fyned i long gyd â'i ddiscyblion, efe a ddaeth i barthau Dal∣manutha.

11 A'r* 1.441 Pharisæaid a ddaethant ac a dde∣chreuasant ymholi ag ef, gan ofyn ganddo ar∣wydd o'r nef gan ei demtio.

12 Yntef gan ddwys ocheneidio yn ei ys∣pryd a ddywedodd, Pa ham y mae y genhedla∣eth honn yn ceisio arwydd ؛ yn wir meddaf i chwi, na roddir arwydd i'r genhedlaeth honn.

13 Ac efe a'u gadawodd hwynt, ac a aeth i'r llong trachefn, ac a dynnodd ymmaith i'r lann arall.

14 A'r [discyblion]* 1.442 a adawsant yn angof ddwyn bara gyd â hwynt, ac nid oedd ganddynt onid vn dorth yn y llong.

15 Yna y gorchymynnodd efe iddynt, gan ddywedyd, Gwiliwch ac ymogelwch rhag sur∣does y Pharisæaid a surdoes Herod.

16 Ac ymresymmu a wnaethant y naill wrth y llall, gan ddywedyd, nid oes genym mor bara.

17 A'r Iesu gan ŵybod hynny a ddywed∣odd wrthynt: pa ymrysymmu 'r ydych am nad oes gennwch fara ؛ ond ydych chwi etto yn ystyrried, nac yn deall ؛ a ydyw eich calonneu chwi etto wedi caledu ؛

18 Gan fod gennwch lygaid oni welwch chwi ؛ a chan fod genwch chwi glustiau oni chlywch chwi ؛ ac onid ydych yn cofio؛

19 Pan* 1.443 dorrais y pump torth hynny ym mysc pum mil, pa sawl bascedaid o'r briwfwyd a godasoch i fynu؛ a hwynt a ddywedasant, deu∣ddec.

20 A phan [dorrais] saith ym mhlith pe∣dair mil, pa sawl bascedaid o'r briwfwyd a go∣dasoch i fynu ؛ a hwynt a ddywedasant, saith.

21 Ac efe a ddywedodd wrthynt, pa fodd nad ydych yn deall ؛

22 Ac efe a ddaeth i Bethsaida, a hwy a ddugasant atto vn dall, ac a ddeisyfiasant arno ar iddo gyffwrdd ag ef.

23 Yna y cymmerth efe y dall erbyn ei law ac ai tywysodd ef allan o'r dref: ac wedi iddo boeri yn ei lygaid ef, a rhoi ei law arno, efe a ofynnodd iddo, a oedd efe yn gweled dim.

24 Ac efe a gododd ei olwg ac a ddywe∣dodd: yrwyfi yn gweled dynion yn rhodio fel coed.

25 Wedi hynny y gosodes efe ei ddwylo drachefn ar ei lygaid ef, ac a barodd iddo edrych eilwaith: ac yna y cafas ei olwg, ac efe a wele bawb o bell ac yn eglur.

26 Ac efe ai anfonodd ef adref iw dŷ gan ddy∣wedyd, na ddos i'r dref ac na ddywed i neb yn y dref.

27 A'r* 1.444 Iesu gyd â'i ddiscyblion a aethant i mewn i drefydd Caesaria Philippi: ac ar y ffordd efe a holodd ei ddiscyblion gan ddywe∣dyd: Pwy y mae dynnion yn dywedyd fy mod i?

28 A hwynt a attebasant: Ioan fedyddiwr, a rhai Elias, ar eraill vn o'r prophwydi.

29 Ac efe a ddywedodd wrthynt, a phwy yr ydych chwi yn dywedyd fy mod i ؛ Petr a atte∣bodd ac a ddywedodd wrtho, ti yw 'r Crist.

30 Ac efe a waharddodd iddynt, ddywedyd i neb hynny am dano ef.

31 Ac efe a ddechreuodd eu dyscu hwynt, fod yn rhaid i Fab y dŷn oddef llawer, ai wrthod gan yr henuriaid yr arch-offe••riaid a'r scrifennyddi∣on, ai ladd, a thri-diau wedi [hynny] adgyfodi.

32 A'r ymadrodd hwnnw a ddywedodd efe yn oleu. Yna Petr a'i cymmerth ef, ac a dde∣chreuodd ei geryddu ef.

33 Eithr efe wedi iddo droi ac edrych ar ei ddiscyblion, a geryddodd Petr gan ddywedyd, dos ymmaith ar fy ôl Satan am nad ydwyt yn synnied y pethau sy o Dduw, ond y pethau sy o ddynion.

34 Ac wedi iddo ef alw 'r dyrfa gyd â'i ddis∣cyblion, efe a ddywedodd wrthynt: y* 1.445 neb a fyn∣no fy nilyn i, ym wrthoded ag ef ei hun, a chym∣mered ei groes a dilyned fi.

35 Canys pwy bynnag a fynno gadw ei e∣nioes a'i cyll hi:* 1.446 a phwy bynnag a gyll ei eni∣oes er fy mwn i a'r Efengyl, efe ai ceidw hi.

36 Canys pa lesaad i ddŷn ennill yr holl fyd, a cholli ei enaid ei hun ؛

37 Neu pa gyfnewid a rydd dŷn am ei enaid؛

38 Canys* 1.447 pwy bynnag a fyddo cywillydd

ganddo fi a'm geiriau, yn yr odinebus a'r be∣chadurus genhedlaeth hon: bydd cywilydd gan Fab y dŷn yntef hefyd, pan ddel yng-ogoniant ei Dad gyd â'r angelion sanctaidd.

PEN. IX.

Crist yn ymrithio. 25 Yn bwrw allan y cythrael mud yr hwn ni ellid ei fwrw allan heb ympryd a gweddi. 31 Yn rhybuddio am ei ddioddefaint. 35 Yn dyscu iw ddiscyblion ostyngeiddrwydd. 38 Yn erchi iddynt na luddient i neb orchfygu y cythrael yn ei enw ef. 42 Ac yn gwahardd tramgwyddiadau.

AC efe a ddywedodd wrthynt: yn wir yr wyf yn dywedyd i chwi fod rhai o'r rhai sydd yma yn sefyll ni phrofant angeu, hyd pan welant deyrnas Dduw wedi dyfod mewn nerth.

2 ☞ A* 1.448 chwe diwrnod wedi [hynny] y cym∣merth yr Iesu Betr, ac Iaco, ac Ioan, ac a'u dug hwynt i fynydd vchel o'r nailltu, ac efe a amrithiodd yn eu gŵydd hwynt.

3 A'i ddillad ef a ddisclaeriasant yn dra chan∣naid fel yr eira: y fath ni feidr vn pannwr ar y ddaiar eu cannu.

4 Ac ymddangosodd iddynt Elias gyd â Moses, ac yr oeddynt yn ymddiddan â'r Iesu.

5 Yna 'r attebodd Petr, ac y dywedodd wrth yr Iesu, Rabbi, da yw i ni fod ymma: gwnawn ninnau dair Pabell, vn i ti, ac vn i Moses, ac vn i Elias.

6 Eithr ni wyddied efe beth yr oedd yn ei ddywedyd: canys yr oeddynt wedi dychrynu.

7 Ac fe a ddaeth cwmwl yn eu cyscodi hw∣ynt: a llef a ddaeth allan o'r cwmwl gan ddy∣wedyd:* 1.449 Hwn yw fy annwyl Fab gwrande∣wch ef.

8 Ac yn ddisymmwth pan edrychasant o amgylch, ni welsant neb mwy: ond yr Iesu yn vnic gyd ā hwynt.

9 Pan* 1.450 oeddent yn dyfod i wared o'r myn∣ydd, efe a orchymynnodd iddynt na ddangosent i neb y pethau a welsent, hyd pan adgyfode Mab y dŷn o feirw.

10 A hwynt a gadwasant yr ymadrodd hwn∣nw iddynt eu hunain, gan ymofyn yn eu mysc, beth oedd, adgyfodi o feirw.

11 A gofyn a wnaethant iddo, gan ddywe∣dyd: Pa ham y dywed yr scrifēnyddion, fod* 1.451 yn rhaid i Elias ddyfod yn gyntaf ؛

12 Ac yntef gan atteb a ddywedodd wrth∣ynt, Elias yn ddiau gan ddyfod yn gyntaf a êdfryd bôb peth yn eu lle: ac fel y mae yn scri∣ennedic am Fâb y dyn, [rhaid] iddo* 1.452 oddef llawer a'i ddirmygu.

13 Eithr yr wyf yn dywedyd i chwi ddyfod Elias, a gwneuthur o honynt iddo 'r hyn a fyn∣nasant, fel yr scrifēnwyd am dano.

14 A* 1.453 phan ddaeth efe at ei ddiscyblon, efe a welodd dyrfa fawr o'i ogylch a'r scrifenny∣ddion yn ymddadleu â hwynt.

15 Ac yn ebrwydd yr holl dyrfa wedi ei gan∣fod ef, a ddychrynasant, a chan redeg atto a gy∣farchasant iddo.

16 Ac efe a ofynnodd i'r scrifennyddion, pa ymddadleu yr ydych yn eich plith eich hunain ؛

17 Ac vn o'r dyrfa gan atteb a ddywedodd, yr Athro, mi a ddugym fy mab attat, ac yspryd mud ynddo.

18 Yr hwn pa le bynnag y cymmero, a'i rhwyga, ac yntef a fwrw ewyn, ac a escyrnyga ddannedd, ac y mae yn dihoeni, ac mi a ddywe∣dais wrth dy ddiscyblion am ei fwrw ef allan, ond nid allent.

19 Yna yr attebodd efe iddo, ac a ddywedodd ô genhedlaeth anffyddlon, pa hyd y byddaf gyd â chwi ؛ pa hyd y goddefaf chwi? dygwch ef attaf i.

20 Yna y dugasant ef atto: a phan welodd ef, yn y man yr yspryd a'i ddrylliodd ef, a chan syrthio ar y ddaiar, efe a ymdreiglodd tann falu ewyn.

21 A gofynnodd yr Iesu iw dad ef, beth sydd o amser er pan ddarfu fel hyn iddo ؛ yntef a ddywedodd, er yn fachgen.

22 A mynych y taflodd ef yn tân, ac yn y dwfr iw ddifetha ef: ond os gelli di ddim, cym∣morth ni gan dosturio wrthym.

23 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, os gelli di gredu: pob peth a all bod i'r neb a gredo.

24 Ac yn y fan, tad y bachgen gan lefain, ac ŵylofain a ddywedodd, yr wyf i yn credu ô Ar∣glwydd, cymmorth fy anghreduniaeth i.

25 Pan welodd yr Iesu y dyrfa hefyd yn rhedeg yng-hyd, efe a geryddodd yr yspryd a∣flan gan ddywedyd wrtho, Ty di yspryd mud a byddar, yr wyfi yn gorchymyn i ti, tyred allan o honaw, ac na ddos mwy iddo ef.

26 Ac wedi [i'r yspryd] lefain a'i ddryllio ef efe a aeth allan, ac yr oedd efe fel van marw, fel y dywedodd llawer ei farw ef.

27 A'r Iesu gan ei gymmeryd ef erbyn ei law, a'i cyfododd, ac efe a safodd i fynu.

28 Ac wedi iddo fyned i mewn i'r tŷ, ei ddis∣cyblion ef a ofynnasant iddo yn gyfrinachol, Pa ham na allem ni ei fwrw ef allan ؛

29 Yntef a ddywedodd wrthynt, y rhyw hwn ni all er dim ddyfod allan: ond trwy weddi, ac ympryd.

30 A hwynt* 1.454 a aethant oddiyno, ac a gyd∣ymdaithiasant trwy Galilæa, ac ni fynne efe i neb ŵybod.

31 Canys yr oedd efe yn dyscu ei ddiscybli∣on, ac yn dywedyd wrthynt, y rhoddid Mab y dŷn i ddwylo dynion, a hwynt ai lladdent ef, ond wedi ei ladd yr adgyfode y trydydd dydd.

32 Eithr ni ŵyddent hwy yr ymadrodd hwn∣nw, ac ni feiddient ymofyn ag ef.

33 Ac* 1.455 efe a ddaeth i Capernaum, ac wedi ei ddyfod i'r tŷ, efe a ofynnodd iddynt: am ba beth yr oeddech yn ymddadle yn eich plith, ar hŷd y ffordd؛

34 Ac hwynt hwy a dawsant a sôn: canys ar hŷd y ffordd yr ymddadleuasent âi gilydd,

pwy o honynt [fydde] fwyaf.

35 A phan eisteddodd, efe a alwodd y deu∣ddec, ac a ddywedodd wrthynt, os myn neb fod yn gyntaf, efe a fydd olaf a gwâs i bawb.

36 Ac efe a gymmerth fachgēnyn, ac ai go∣sododd yn eu canol hwynt, ac wedi iddo ei gym∣meryd ef ar ei fraich, efe a ddywedodd wrthynt,

37 Pwy bynnag a dderbynio vn o'r cyfryw fechgin yn fy enw i sydd yn fy nerbyn i: a phwy bynnag am derbyn i, nid myfi y mae yn ei dder∣byn onid yr hwn a'm danfonodd i.

38 Ac* 1.456 Ioan a'i hattebodd ef gan ddywe∣dyd: athro ni a welsom vn yn bwrw allan gy∣threuliaid yn dy enw di yr hwn nid yw yn ein di∣lyn ni, ac ni a waharddasom iddo am nad oedd yn ein dilyn.

39 A'r Iesu a ddywedodd, na waherddwch ef: canys nid oes neb a wna wrthiau trwy fy enwi, ac a* 1.457 all yn y fan roi dryg-air i mi.

40 Canys y neb nid yw i'n herbyn, o'n tu ni y mae.

41 Pwy bynnag a roddo i chwi iw yfed gwpaneid o ddwfr yn fy enw i am eich bod yn perthyn i Grist,* 1.458 yn wir meddaf i chwi, ni chyll efe ei obrwy.

42 A phwy* 1.459 bynnag a rwystro 'r vn o rhai bychein hyn y rhai ydynt yn credu ynofi: gwell oedd iddo osod maen melin o amgylch ei wddf, a'i daflu i'r môr.

43 Am hynny* 1.460 os dy law a'th rwystra, tor hi ymmaith, gwell yw i ti fyned i mewn i'r by∣wyd yn vnllawiog, na myned i vffern â dwy law i'r tân anniffoddadwy,

44 Lle* 1.461 ni bydd marw eu pryf hwynt, ac ni ddiffydd y tân.

45 Ac os dy droed a'th rwystra, tor ef ymma∣ith: gwell yw i ti fyned yn gloff i'r bywyd, nag â dau droed dy daflu i vffern, i'r tân anniffodda∣dwy,

46 Lle ni bydd marw eu pryf hwynt, ac ni ddiffydd y tân.

47 Ac os dy lygad a'th rwystra, bwrw ef ym∣maith, gwell yw i ti fyned i deyrnas Dduw yn vnllygeidiog, nag â dau lygad gennit, dy daflu i dân vffern,

48 Lle ni bydd marw eu pryf hwynt, ac ni ddiffydd y tân.

49 Canys pawb a helldir â thân, a* 1.462 phob a∣berth a helldir â halen.

50 Da yw halen:* 1.463 ond os bydd yr halen yn ddiflas, â pha beth yr helltir ef؛ Bydded i chwi halen ynoch eich hunain, a byddwch heddych∣lawn â'i gylyd.

PEN. X.

Crist yn atteb y Pharisæaid am yscar 13 Yn derbyn plāt, yn atteb y golludog am etifeddu teyrnas nef, 28 Ai ddiscyblion hefyd 33 I ba rai y mae yn prophwy∣do am ei ddioddefaint. 35 Yn atteb meibion Zebe∣deus. 46 Ac yn rhoi ei olwg i Bartimaeus.

AC efe* 1.464 a gyfododd oddi yno, ac a aeth i du∣eddau Iudaea trwy 'r tu hwnt i'r Iorddo∣nē, a'r dyrfa a dynnodd trachefn ato: ac yntef fel yr arfere a'n dyscodd hwynt trachefn.

2 Yna y daeth y Pharisæaid, ac a ofynnasant iddo: a oedd rydd i ŵr roi ymmaith ei wraig, gan ei demtio ef.

3 Yntef a attebodd gan ddywedyd wrthynt: beth a orchymynnodd, Moses i chwi؛

4 A hwynt hwy a ddywedasant,* 1.465 Moses a ganiataodd roi llythr yscar, a'i gollwng hi ym∣maith.

5 Yna 'r attebodd yr Iesu, ac a ddywedodd wrthynt: o achos caledrwydd eich calōnau yr scrifennodd efe i chwi y gorchymyn hwnnw:

6 O ddechreuad creadigaeth,* 1.466 yn wryw a benyw y gwnaeth Duw hwynt.

7 Am hynny* 1.467 y gâd dŷn ei dad a'i fam, ac y glŷn wrth ei wraig:

8 A hwynt ill dau fyddant vn cnawd, ac felly nid ynt mwy ddau, ond vn cnawd.

9 Am hynny y peth a gydiodd Duw,* 1.468 na wahaned dŷn.

10 Ac yn tŷ trachefn y gofynnodd ei ddis∣cyblion iddo am yr vn peth.

11 Ac efe a ddywedodd wrthynt:* 1.469 pwy byn∣nag a ddyru ymmaith ei wraig, ac a brioda vn arall, y mae yn torri priôdas â hi.

12 Ac os gwraig a ddyru ymmaith ei gŵr, a phriodi vn arall, y mae hi yn torri priodas.

13 Ac* 1.470 hwy a ddugasant blant atto, fel y cy∣ffyrdde efe â hwynt: a'r discyblion a geryddent y rhai a'u dugase hwynt.

14 A'r Iesu pan welodd hynny fu anfodlon, ac a ddywedodd wrthynt: gedwch i blāt ddyfod attafi, ac na waherddwch hwynt: canys i'r cy∣fryw y perthyn teyrnas nefoedd.

15 Yn wir meddaf i chwi: pwy bynnag ni dderbynio deyrnas Dduw fel plentyn nid aiff i mewn iddi.

16 Ac efe a'u cofleidiodd hwynt, ac a roddes [ei] ddwy lo arnynt, ac a'u bendithiodd.

17 Ac wedi iddo fyned i'r ffordd, y* 1.471 rhedodd vn ac a ostyng odd iddo, ac a ofynnoddiddo: ô A∣thro da, beth a wnaf i gael meddiannu bywyd tragywyddol ؛

18 Yr Iesu a ddywedodd wrtho, pa ham y gelwi fi yn dda, nid oes neb da ond vn sef Duw.

19 Ti a ŵyddost y gorchymynnion,* 1.472 na odi∣neba, na lâdd. Na letrata. Na cham destiolaetha Na wna niwed: Anrhydedda dy dad a'th fam.

20 Yntef a attebodd, ac a ddywedodd wrtho: Athro, hyn oll a gedwais o'm hieuengtid.

21 Yr Iesu gan edrych arno a'i hoffodd, ac a ddywedodd wrtho, vn peth sydd ddiffygiol i ti: dos a gwerth yr eiddot oll, a dod i'r tlodion, a thi a gei dryssor yn y nef, a thyret i'm dilyn i, a dwg dy groes.

22 Eithr efe a dristaodd wrth yr ymadrodd hwn, ac a aeth ymmaith yn athrist: canys yr oedd ganddo gyfoeth mawr.

23 A'r Iesu wedi edrych o'i amgylch, a ddy∣wedodd wrth ei ddiscybliō: mor anhawdd yr aiff y rhai y mae golud ganddynt i deyrnas Dduw؛

24 A'r discyblion a ofnasant wrth ei eiriau ef: a'r Iesu a attebodd drachefn, ac a ddywedodd wrthynt: fy mhlant: mor anhawdd yw i'r rhai sy a'u hymddyried yn eu golud, fyned i deyr∣nas Dduw ؛

25 Y mae yn haws i gamel fyned trwy grau nodwydd, nag i oludog fyned i deyrnas Dduw.

26 A hwynteu a aruthrasant fwy-fwy, gan ddywedyd wrthynt eu hunain: Pwy gan hynny a all fod yn gadwedig ؛

27 A'r Iesu a edrychodd arnynt, ac a ddywe∣dodd, gyd â dynion amhossibl yw: ac nid gyd â Duw: canys pob peth sydd bossibl gyd â Duw.

28 Yna y dechreuodd Petr ddywedyd wrtho,* 1.473 wele ny ni a adawsom bob peth, ac a'th ddily∣nasom di.

29 Yr Iesu a attebodd, ac a ddywedodd, yn wir meddaf i chwi, nid oes neb a'r adawodd dŷ, neu frodyr, neu chwiorydd, neu dad, neu fam, neu wraig, neu blant, neu diroedd o'm hachos i a'r Efengyl,

30 A'r ni dderbyn y canfed: yr awran yn y pryd hwn, dai, a brodyr, a chwiorydd, a māmau, a phlant, a thiroedd, gyd ag erlid, ac yn y byd a ddaw fywyd tragywyddol.

31* 1.474 Llawer rhai cyntaf a fyddant ddiweddaf a'r diweddaf [fyddant] cyntaf.

32 Ac yr oeddynt ar y ffordd yn myned i fy∣nu i Ierusalem, ac yr oedd yr Iesu yn myned oi blaen hwynt, a dychrynu a wnaethant, ac ofni yn canlyn. Ac wedi iddo trachefn gymmeryd y deuddec,* 1.475 efe a ddechreuodd fynegu iddynt y pe∣thau a ddigwyddent iddo ef.

33 Canys, wele, yr ydym ni yn myned i fy∣nu i Ierusalem, a Mâb y dŷn a draddoddir i'r arch-offeriaid a'r scrifennyddion, a hwynt a'i barnant ef i farwolaeth, ac a'i rhoddant ef i'r cenhedloedd,

34 Y rhai a'i gwatwarant ef, ac a'i fflange∣llant, ac a boerant arno, ac a'i lladdant ef: a'r tr∣ydydd dydd yr adgyfyd.

35 Yna y* 1.476 daeth atto Iaco, ac Ioan meibi∣on Zebedaeus, gan ddywedyd, Athro ni a fynnem wneuthur o honot i ni yr hyn a ddymunem ni.

36 Yntef a ddywedodd wrthynt: beth a fyn∣nech i mi ei wneuthur i chwi؛

37 Hwythau a ddywedasant wrtho: cania∣dhâ i ni, eistedd, vn ar dy ddeheu-law, a'r llall ar dy asswy yn dy ogoniant.

38 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt: ni ŵy∣ddoch pa beth yr ydych yn ei ofyn, a ellwch chwi yfed o'r cwppan yr wyfi yn ei yfed, a'ch bedy∣ddio â'r bedydd yr hwn i'm bedyddir i ag ef؛

39 A hwynt a ddywedasant wrtho, gallwn. a'r Iesu a ddywedodd wrthynt: diau yr yfwch o'r cwppan yr yfwyf: ac i'ch bedyddir o'r vn be∣dydd â'r hwn y bedyddir finef:

40 Ond eistedd ar fy neheu-law, a'm hasswy, nid eiddofi yw rhoddi: eithr i'r rhai y darparwyd

41 A phan glybu 'r dêc y pethau hyn, dechre∣uasant ddiystyru Iaco, ac Ioan.

42 A'r Iesu wedi eu galw hwynt a ddywe∣dodd wrthynt, chwi a ŵyddoch* 1.477 fod y rhai a dybir eu bod yn tra-llywodraethu ym mhlith y cenhedloedd, yn arglwyddiaethu arnynt: a'r sa∣wl sy bennaethiaid yn eu mysc hwynt yn ym∣awdur dodi arnynt.

43 Eithr nid felly y bydd yn eich plith chwi: ond pwy bynnag a ewyllyssio fod yn fawr yn eich plith, bydded weinidog i chwi.

44 A phwy bynnag o honoch a fynno fod yn bennaf, bydded wâs i bawb.

45 Canys ni ddaeth Mab y dŷn iw wasana∣ethu, ond i wasanaethu, ac i roi ei enioes yn brid∣werth tros lawer.

46 Yna y daethant i Iericho, ac efe yn my∣ned allan o Iericho, gyd â'i ddiscyblion, a thyrfa fawr,* 1.478 Bartimaeus mab Timaeus, [vn] dall a oedd yn eistedd ar fin y ffordd yn cardotta.

47 A phan glybu, mai efe oedd yr Iesu o Na∣zareth, efe a ddechreuodd lefain a dywedyd, Ie∣su fab Dafydd trugarhâ wrthif.

48 A llawer a'i ceryddasant ef, i geisio ganddo dewi: eithr efe a lefodd fwy-fwy, Mab Dafydd trugarhâ wrthif.

49 Yna yr Iesu a safodd, ac a archodd ei a∣lw ef: ac hwynt a alwasant y dall gan ddywe∣dyd wrtho, cymmer galon, cyfot, y mae efe yn dy alw di.

50 Yntef a daflodd ei gochl ymmaith, ac a gododd, ac a ddaeth at yr Iesu.

51 A'r Iesu a attebodd ac a ddywedodd wr∣tho, Beth a fynnit i mi ei wneuthur i ti? a'r∣dall a ddywedodd wrtho, ô Arglwydd caffael fyng-olwg.

52 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, dos ym∣maith, dy ffydd a'th iachaodd: ac yn y man y ca∣fodd efe ei olwg, ac efe a ddilynodd yr Iesu ar hŷd y ffordd.

PEN. XI.

Crist yn marchogaeth i Ierusalem. 14. yn melldithio y ffigus-bren 15 yn bwrw y pryn-wyr a'r gwerthwyr o'r deml, 22 yn annog i gredu a maddeu 27 Ac yn gofyn o ba le yr oedd bedydd Ioan.

AC* 1.479 wedi eu dyfod yn agos i Ierusalem i Bhethphage a Bethania hyd fynydd yr Olewydd, efe a anfones ddau o'i ddiscyblion,

2 Ac a ddywedodd wrthynt, ewch ymmaith i'r dref yr hon sydd gyferbyn â chwi: ac er cyn∣ted y deloch yno, chwi a gewch ebol wedi ei rwymo, (ar yr hwn nid eisteddodd neb) gollyng∣wch a dygwch ef.

3 Ac os dywed neb wrthych, pa ham y gw∣newch hynny؛ dywedwch, am fod yn rhaid i'r Arglwydd wrtho ef: ac heb oludd efe a'i denfyn ymma.

4 Ac hwy a a ethant ymmaith, ac a gawsant yr ebol yn rhwym wrth y drws oddi allan, me∣wn croes-ffordd, ac a'i gollyngasant ef.

5 A rhai o'r rhai oeddynt yn sefyll yno a ddy∣wedasant wrthynt, beth a wnewch chwi yn gollwng yr ebol yn rhydd؛

6 Hwythau a ddywedasant fel y gorchymyn∣nase

yr Iesu iddynt, ac yna y gollyngasant hwynt ymmaith.* 1.480

7 Ac hwy a ddaethant â'r ebol at yr Iesu, ac a fwriasant eu dillad arno, ac efe a eisteddodd arno.

8 A llawer a danasant eu dillad ar hŷd y ffordd, er aill a dorrasant gangeu o'r prenni, ac a'u tanâsant ar y ffordd.

9 A'r rhai oeddent yn myned o'r blaen a'r rhai oeddent yn dyfod o'r ôl a lefâsant gan ddy∣wedyd:* 1.481 Hosanna, bendigedig [fyddo] 'r hwn sydd yn dyfod yn enw 'r Arglwydd,

10 Bendigaid [fyddo] teyrnas ein tâd Da∣fyd, yr hon a ddaw yn enw 'r Arglwydd, Ho∣sanna yn y goruchelder.

11 A'r Iesu a aeth i mewn i Ierusalem, ac i'r Deml, ac wedi iddo edrych ar bôb peth o'i am∣gylch (a hi yr awran yn hŵyr) efe a aeth allan i Bethania gyd â'r deuddec.

12 A* 1.482 thrannoeth wedi iddynt ddyfod o Bethania yr oedd arno chwant bwyd:

13 Ac wedi iddo ganfod o hirbell ffigusbrē, ac arno ddail, efe a aeth [i edrych] a gaffe ddim ar∣no: a phan ddaeth atto, ni chafodd efe ddim ond dail, am nad oedd amser ffigus.

14 Yna 'r Iesu gan atteb a ddywedodd wrth y ffigusbren: o hyn allan na fwyttaed neb o ho∣not ffrwyth yn dragywydd, a'i ddiscyblion ef a glywsant.

15 A* 1.483 hwynt a ddaethant i Ierusalem: ac Iesu wedi myned i'r Deml, a ddechreuodd da∣flu allan y rhai a werthent, ac a brynent yn y Deml, ac a ymchwelodd dresteleu 'r arianwŷr, a chadeirieu 'r gwerthwŷr colomennod.

16 Ac ni adawe efe i neb ddwyn llestr drwy 'r Deml.

17 Ac efe a'u dyscodd gan ddywedyd wrth∣ynt: onid yw yn scrifennedic, y* 1.484 gelwir fy nhŷ maufi, yn dŷ gweddi i bôb cenhedlaeth ؛ a chwi a'i gwnaethoch ef yn ogof lladron.

18 A'r scrifennyddion a'r arch-offeiriaid a glywsant hyn, ar a geissiasant fodd iw ddifetha ef: canys oeddynt yn ei ofni ef, am fod yr holl dyrfa yn rhyfeddu o blegit ei athrawiaeth ef.

19 A phan aeth hi yn hŵyr, efe a aeth allan o'r ddinas.

20 A'r* 1.485 boreu wrth fyned heibio, gwelsant y ffigusbren wedi crîno o'r gwraidd.

21 Yna 'r argofiodd Petr, ac efe a ddywe∣dodd wrtho, Athro, wele 'r ffigus bren a fellti∣thiaist wedi crîno.

22 A'r Iesu a atebodd, ac a ddywedodd wrthynt: bydded gennych ffydd ar Dduw.

23 Canys yn wir yr wyf yn dywedyd i chwi, mai pwy bynnag a ddywedo wrth y mynydd hwn: tynner di ymmaith, a bwrier di i'r môr: ac nid amheuo yn ei galon, ond credu y daw i ben y pethau a ddywedo efe, beth bynnag a archo a fydd iddo.

24 Am hynny meddaf i chwi,* 1.486 Beth byn∣nag oll a geisiwch wrth weddio, credwch y der∣byniwch, ac fe fydd i chwi.

25 A phan safoch ar weddio,* 1.487 maddeuwch o bydd gennych ddim yn erbyn neb, fol y ma∣ddeuo eich Tad yr hwn sydd yn y nefoedd i chwithau eich camweddau.

26 Ac oni faddeuwch chwi: eich Tad yr hwn sydd yn y nefoedd ni faddeu i chwithau eich camweddau.

27 Yna y daethant trachefn i Ierusalem,* 1.488 ac fel yr oedd efe yn rhodio yn y Deml, yr arch∣offeiriaid a'r scrifennyddion a'r henuriaid a dda∣ethant atto,

28 Ac a ddywedasant wrtho: trwy ba aw∣durdod yr ydwyt yn gwneuthur y pethau hyn؛ a phwy a roddes i ti yr awdurdod hon i wneu∣thur y pethau hyn ؛

29 Yr Iesu a atebodd, ac a ddywedodd wrth∣ynt: minef a ofynnaf i chwithau vn gair: atte∣bwch fi, a dywedaf i chwi trwy ba awdurdod yr wyf yn gwneuthur y pethau hyn.

30 Bedydd Ioan ai o'r nef yr oedd, ai o ddy∣nion ؛ attebwch fi.

31 Ac ymresymmu a wnaethant ynddynt eu hunain gan ddywedyd. Os dywedwn o'r nef, efe a ddywed, pa ham gan hynny na chredech iddo.

32 Eithr os dywedwn, o ddynion, y mae arnom ofn y bobl: canys pawb oll a gymmer∣ent Ioan yn wir brophwyd.

33 Yna yr attebasant gan ddywedyd wrth yr Iesu, ni wyddom ni, a'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrthynt hwythau, ni ddywedaf fine i chwithau trwy ba awdurdod yr wyf yn gw∣neuthur y pethau hyn.

PEN. XII.

Crist wrth ddammeg y win-llan yn dangos gwrthodiad y cenhedloedd. 14 Yn atteb yn rhagorol am y deyrn-ged. 18 Am yr adgyfodiad. 29 Ac am y gorchymyn cyntaf. 35 Yn gofyn pa ham y gelwid Crist yn fab i Ddafydd, ac yn erchi gochelyd rhag∣rith yr scrifennyddion. 43 Ac yn canmol offrwm y weddw dlawd.

AC efe* 1.489 a ddechreuodd ddywedyd wrthynt ar ddamhegion: gŵr a blannodd winllan, ac a roes gae o'i hamgylch, ac a gloddiodd lynn, ac a adailadodd dŵr, ac a'i llogodd hi i lafur∣wŷr, ac a aeth ym mhell o'i wlad,

2 Ac a anfonodd ei wâs mewn amser at y llafur-wŷr fel y derbynie gan y llafur-wŷr o ffrwyth y win-llan.

3 A hwynt a'i daliasant ef, ac a'i baeddasant, ac a'i troesant ymmaith yn wag-law.

4 A thrachefn yr anfonodd efe attynt was arall, a hwnnw wedi iddynt ei labyddio, a rho∣ddi briw pen iddo, a anfonasāt mewn ammarch.

5 A thrachefn yr anfonodd efe vn arall, a hwnnw a laddasant, a llawer eraill: gan faeddu rhai, a lladd y lleill.

6 Ym mhellach pā oedd iddo etto vn mab an∣nwyl, efe a ddāfonodd hwnnw attynt, yn ddi∣wedaf, gan ddywedyd, hwynt hwy a barchant fy mab i.

7 Ond y llafur-wŷr hynny a ddywedasant yn eu plith eu hunein: hwn yw 'r etifedd, deu∣wch lladdwn ef, a'r etifeddiaeth fydd eiddom ni.

8 Yna y cymmerasant ef, ac a'i lladdasant, ac a'i bwriasant allan o'r win-llan.

9 Beth gan hynny a wna arglwydd y win∣llan ؛ efe a ddaw, ac a ddifetha 'r llafur-wŷr, ac a rydd y win-llan i eraill.

10 Oni ddarllenasoch yr Scrythr hon:* 1.490 y maen yr hwn a wrthododd yr adeilad-wŷr, a wnaethpwyd yn ben y gongl ؛

11 Hyn a wnaethpwyd gan yr Arglwydd, a rhyfedd yw yn ein golwg ni.

12 A hwynt a gaisiasant ei ddala ef, ac yr o∣edd arnynt ofn y dyrfa: canys gŵyddent mai yn eu herbyn hwynt y dywedase efe y ddam∣meg honno: ac hwynt hwy a'i gadawsant ef, ac a aethant ymmaith.

13 A* 1.491 hwynt a anfonasant atto rai o'r Pha∣risaeaid, ac o'r Herodiaid, fel y rhwydent ef yn [ei] ymadrodd.

14 Y rhai pan ddaethant a ddywedasant wrtho: yr Athro, ni a ŵyddom dy fod yn air∣wir, ac nad gwaeth gennit ti am nêb, ac nad wyt yn edrych yn wyneb dynion, a'th fod yn dyscu ffordd Dduw mewn gwirionedd: ai iawn rhoi teyrn-ged i Caesar ai nid yw ؛ a roddwn ai ni roddwn [hi؛]

15 Ond efe gan ŵybod eu rhagrith hwynt, a ddywedodd wrthynt, pa ham y temtiwch fi ؛ dygwch i mi geniog, fel y gwelwyf [hi].

16 A hwynt a ddygasant, ac efe a ddywedodd wrthynt, pwy pieu 'r ddelw hon a'r orgraph? a hwynt hwy a ddywedasant, Caesar.

17 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt* 1.492 rhoddwch yr eiddo Caesar i Caesar, a'r eiddo Duw i Dduw: a rhyfeddu a wnaethant o'i blegit.

18* 1.493 Daeth y Saducaeaid hefyd atto (y rhai a ddywedant nad oes adgyfodiad) a go∣fynnasant iddo gan ddywedyd:

19 Athro,* 1.494 Moses a scrifennodd i ni: o bydd marw brawd neb, a gadu [ei] wraig, ac heb adu plant: cymmered ei frawd ei wraig ef, a choded had iw frawd.

20 Yr oedd saith o frodyr, y cyntaf a gym∣merth wraig, a phan fu farw ni adawodd hâd.

21 A'r ail a'i cymmerth hi ac a fu farw, ac ni adawodd yntef hâd: a'r trydydd yr vn modd.

22 Ac hwy a'i cymmerasant hi eill saith, ac ni adawsant hâd, yn ddiweddaf oll y bu farw 'r wraig.

23 Yn yr adgyfodiad gan hynny, pan aogy∣fodant, gwraig i bwy o honynt fydd hi? canys y saith a'i cawsant hi yn wraig.

24 Yna 'r attebodd yr Iesu, ac a ddywedodd wrthynt, ond am hyn yr ydych yn cyfeiliorni, am nad ydych yn gŵybod yr scrythurau, na ga∣llu Duw.

25 Canys wedi iddynt adgyfodi o feirw, ni wreighânt ac ni ŵrhânt, eithr y maent fel yr an∣gelion y rhai ydynt yn y nefoedd.

26 Am y meirw, [sef] yr adgyfodir hwynt trachefn: oni ddarllenasoch chwi yn llyfr* 1.495 Mo∣ses, y modd y llefarodd Duw wrtho yn y berth gan ddywedyd, myfi yw Duw Abraham, a Duw Isaac, a Duw Iacob ؛

27 Nid yw efe Dduw'r meirw, ond Duw y rhai byw: am hynny eich mawr dwyllir chwi.

28* 1.496 Yna y daeth vn o'r scrifennyddion, yr hwn a'i clywse hwynt yn ymddadlen, [ac] a ŵy∣ddiad atteb o honaw iddynt yn gymmwys, ac a ofynnodd iddo beth oedd y gorchymyn cyntaf o'r cwbl.

29 Yr Iesu a attebodd iddo, mai 'r gorchy∣myn cyntaf [yw,] Clyw Israel,* 1.497 yr Arglwydd ein Duw vn Arglwydd yw.

30 Tithe a geri 'r Arglwydd dy Dduw, â'th holl galon, ac â'th holl enaid, ac â'th holl fe∣ddwl, ac â'th holl nerth, hwn yw 'r gorchymyn cyntaf.

31 A'r ail [sydd] yn gyffelyb iddo yntef:* 1.498 ceri dy gymmydog fel ti dy hun, nid oes orchy∣myn arall mwy nâ'r rhai hyn.

32 Yna y dywedodd yr scrifennudd wrtho, da athro, mewn gwirionedd y dywedaist, mai vn Duw sydd, ac nad oes neb arall ond efe.

33 Ai garu ef â'r holl galon, ac â'r holl dde∣all, ac â'r holl enaid, ac â'r holl nerth: a charu [ei] gymmydog megis ei hûn, sydd fwy na holl boeth offrymmau, ac aberthau.

34 Yna 'r Iesu yn ei weled ef yn atteb yn synhwyrol a ddywedodd wrtho, nid wyt ti bell oddi wrth deyrnas Dduw, ac ni feiddiodd neb mwy ymofyn ag ef.

35* 1.499 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd, wrth ddyscu yn y Deml: pa fodd y dywed yr scrifennyddion fod Crist yn fab Dafyd ؛

36 Canys Dafyd ei hun a ddywedodd trwy 'r Yspryd glân: yr Arglwydd a ddywe∣dodd wrth fy Arglwydd, eistedd ar fy neheulaw hyd oni roddwyf dy elynnion yn droedfaingc i ti.

37 Am hynny, a Dafydd yn ei alw ef yn Ar∣glwydd, pa fodd y mae efe yn fab iddo ؛ a llawer o bobl a'i gwrandawent ef yn ewyllyscar.

38 Ac* 1.500 efe a ddywedodd wrthynt yn ei ddys∣ceidiaeth, ymogelwch rhag yr scrifennyddion y rhai a fynnant fyned mewn gwiscoedd lleision, a chael cyfarch yn y marchnadoedd,

39 A'r eisteddfeudd cyntaf yn y cymmanfa∣oedd, a'r eisteddleoedd cyntaf mewn swppe∣rau.

40 Y* 1.501 rhai sy yn llyngcu tai gwragedd gweddwon, a [hynny] yn rhith hir weddio: y rhai hyn a dderbyniant farnedigaeth fwy.

41 A phan* 1.502 eisteddodd yr Iesu, gyferbyn a'r tryssor dŷ, efe a edrychodd pa fodd yr oedd y bobl yn bwrw arian i'r tryssor dŷ: a chyfoetho∣gion lawer a fwriasant lawer.

42 A phan ddaeth rhyw wraig weddw

dlawd, [a] bwrw i mewn ddwy hatling, yr hyn yw ffyrlyng.

43 Yna wedi iddo alw ei ddiscyblion, efe a ddywedodd wrthynt, yn w'r yr wyf yn dywe∣dyd i chwi, fwrw o'r wraig weddw dlawd hon fwy i mewn, nâ'r rhai oll a fwriasant i'r tryssor∣dŷ.

44 Canys hwynt hwy oll a fwriasant o'u hamldra, hithe o'i phrinder a fwriodd i mewn yr hyn oll a fedde hi, nid amgen cwbl a'r oedd iddi i fyw.

PEN. XIII.

Crist yn dangos y difethid Ierusalem, 9 yr erlidid y ffyddloniaid, 22 y deue gau athrawon, 24 pa arwyddion fyddant o flaen dydd farn, 32 na wyr neb yr awr, 35 ac y dylem ni am hynny wilied bob amser.

AC* 1.503 fel yr aeth efe allan o'r Deml y dywe∣dodd vn o'i ddiscyblion wrtho: Athro, e∣drych pa ryw feini, a pha fath adeilad [yw hon.]

2 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wr∣tho, a* 1.504 weli di 'r adeilad fawr ymma? ni edir maen ar faen a'r ni's gwascerir.

3 Ac fel yr oedd efe yn eistedd ar fynydd O∣lewydd, gyferbyn a'r Deml, Petr, ac Iaco, ac Ioan, ac Andreas a ofynnasant iddo yn ddirgel,

4 Dywet i ni, pa bryd y bydd y pethau hyn؛ a pha arwydd fydd pan orphenner y pethau hyn oll?

5 A'r Iesu a attebodd iddynt, ac a ddechre∣uodd ddywedyd,* 1.505 edrychwch rhag twyllo o neb chwi:

6 Canys llawer a ddeuant yn fy enw i, gan ddywedyd, myfi yw [Crist:] ac a dwyllant lawer.

7 Pan glywoch hefyd am ryfeloedd a sôn am ryfeloedd, nac ofnwch: canys rhaid i hynny fod, ac etto ni [bydd] y diwedd.

8 Canys cenedl a gyfyd yn erbyn cenedl, a theyrnas yn erbyn teyrnas, a daiar-grynfâu fy∣ddant mewn amryw leoedd, a drudaniaeth a thrallod fyddant.

9 Dechreuad blinder yw hyn: eithr disgwi∣liwch chwi arnoch eich hunain: canys hwynt hwy a'ch traddodant i'r cyngor, ac i'r synago∣gau, chwi a faeddir, ac a ddygir ger bron rhag∣lawiaid a brenhinoedd o'm hachos i, er testiola∣eth iddynt hwy.

10 Ac y mae yn rhaid yn gyntaf pregethu 'r Efengyl ym mysc pob cenhedlaeth.

11 Pan* 1.506 ddygant chwi a'ch traddodi, na rag∣ofelwch, ac na ragfyfyriwch beth a ddywetoch eithr pa beth bynnac a rodder i chwi yn yr awr honno, hynny dywedwch: canys nid chwychwi sy yn dywedyd, onid yr Yspryd glân.

12 A'r brawd a ddyru 'r brawd i farwolaeth, a'r tâd y mab, a'r plant a gyfodant yn erbyn eu rhieni, ac a barant eu rhoi iw marwolaeth.

13 A chwi a fyddwch gâs gan bawb er mwyn fy enw i: eithr y neb a barhâo hyd y di∣wedd fydd cadwedig.

14 Pan* 1.507 weloch chwi y ffieidd-dra anrhei∣thiol, yr hwn a ddywedpwyd gan Ddaniel y prophwyd, wedi ei osod lle ni's dylid (y neb a ddarlleno dealled) yna y rhai fyddant yn Iu∣daea* 1.508 ciliant i'r mynyddoedd.

15 A'r neb fyddo ar ben y tŷ na ddescynned i'r tŷ, ac nac aed i mewn i gymmeryd dim o'i dŷ.

16 A'r neb a fyddo yn y maes na throed trach ei gefn yn ei ol, i gymmeryd ei wisc.

17 Gwae y rhai fyddant beichiogion a'r ma∣maethod yn y dyddiau hynny.

18 Gweddiwch na byddo eich ffoedigaeth yn y gaiaf.

19 Canys y dyddiau hynny a fyddant [y fath] orthrymder na bu 'r cyfryw o ddechreuad y creaduriaid a greodd Duw hyd y pryd hwn, ac ni bydd.

20 Ac oni bydde i'r Arglwydd fyrhau 'r dy∣ddiau hynny, pob cnawd a gyfrgollid: eithr er mwyn ei etholedigion y rhai a etholodd efe, y byrhaodd efe y dyddiau hynny.

21 Ac yna os dywed neb wrthych,* 1.509 wele Crist ymma, neu wele accw, na chredwch.

22 Canys gau gristiau, a gau brophwydi a gyfodant, ac a ddangosant arwyddion a rhy∣feddodau i dwyllo ie pe gellid yr etholedigion.

23 Eithr ymogelwch chwi, wele dywedais i chwi 'r cwbl oll.

24 A hefyd yn y dyddiau hynny wedi 'r gorthrymder hwnnw* 1.510 y tywylla 'r haul, a'r lloer ni rydd ei goleuni.

25 A sêr y nef a syrthiant, a'r nerthoedd y rhai ydynt yn y nefoedd a symmudir.

26 Ac yna y gwelant Fab y dŷn yn dyfod yn y cwmylau, â gallu mawr a gogoniant.

27 Ac yna yr enfyn efe ei angelion, ac y cyn∣null ei etholedigion oddi wrth y pedwar gwynt, o eithafoedd y ddaiar hyd eithafoedd y nef.

28 Gan y ffigus-bren dyscwch gyffelybia∣eth: pan fyddo ei gangeu ef yn dyner, ac yn bla∣guro dail, chwi a ŵyddoch fod yr haf yn agos:

29 Felly chwithau, pan weloch y pethau hyn wedi dyfod, gwybyddwch fod [teyrnas Dduw] yn agos wrth y drws.

30 Yn wîr yr wyf yn dywedyd i chwi nad aiff yr oes hon heibio, hyd oni wneler y pethau hyn oll.

31 Nef a daiar a ânt heibio, ond fyng-eiriau maufi nid ant heibio.

32 Eithr am y dydd hwnnw a'r awr, ni ŵyr neb, na'r angelion y rhai ydynt yn y nef, na'r Mab, ond y Tâd.

33* 1.511 Ymogelwch, gwiliwch a gweddi∣wch, canys ni ŵyddoch pa bryd y bydd yr am∣ser.

34 [Canys Mab y dyn sydd] fel gŵr yn ym∣daith i bell, ac yn gadel ei dŷ, ac yn rhoi awdur∣dod iw weision, ac i bob vn ei waith, ac yn gor∣chymyn i'r porthor wilio.

35 Gwiliwch am hynny (gan na ŵyddoch pa

bryd y daw meistr y tŷ, yn yr hŵyr, ai hanner nos, ai ar ganiad y ceiliog, ai 'r boreu-ddydd.

36 Rhag pan ddel efe yn ddisymmwth, eich cael o honaw yn cyscu.

37 A'r hyn yr wyf yn eu dywedyd wrthy∣chwi, yr wyf yn eu dywedyd wrth bawb, Gwi∣liwch.

PEN. XIIII.

Yr Iddewon yn cydfwriadu yn erbyn Crist. 3 Mair Magdalen yn ei eneinio ef. 12 Crist yn bwyta 'r oen Pasc. 18 Yn rhag-rybuddio y bradychid ef. 22 Ac yn ordeinio ei fendigedig swpper 45 Yr Iddewon wedi i Iudas ei fradychu ef â chusan yn ei ddal ef, ac yn ei gystuddio. 67 A Phetr yn ei wâdu ef deir∣gwaith.

☞ A'R ben deuddydd wedi yr oedd y Pasc a [gŵyl] y bara croiw:* 1.512 a'r arch-offeiri∣aid a'r scrifennyddion a geisiasant pa ffordd y dalient ef trwy dwyll iw ladd.

2 Eithr dywedasant: nid ar yr ŵyl, rhac bod cynnwrf ym mhlith y bobl.

3 Pan oedd efe ym Bethania yn nhŷ Si∣mon y gwahanglwyfus, ac efe yn eistedd, daeth gwraig a chanddi flwch o ennaint o spicnard gwerthfawr, a hi a dorrodd y blwch, ac a'i ty∣walldodd ar ei ben ef.

4 Am hynny yr oedd rhai yn anfodlon yn∣ddynt eu hunain gan ddywedyd: i ba beth y gwnaethbwyd y golled hon ar enaint؛

5 O blegit fe a allasid gwerthu hwn vwch∣law trychan ceiniog, a'u rhoddi i'r tlodion, ac hwy a derfyscasant yn ei herbyn hi.

6 A'r Iesu a ddywedodd, Gedwch iddi, pa ham yr ydych yn anheddychu arni؛ hi a wnaeth weithred dda arnafi:

7 Canys bob amser y cewch y tlodion gyd â chwi, a phan fynnoch y gellwch wneuthur da iddynt: ond myfi ni chewch bob amser.

8 Hon a wnaeth hynn a allodd, hi a eneini∣odd fyng-horph ym mlaen llaw erbyn y cladde∣digaeth.

9 Yn wir meddaf i chwi, pa le bynnag y pregethir yr Efengyl hon yn yr holl fyd, yr hyn a wnaeth hon a adroddir er coffa am deni.

10 Yna* 1.513 Iudas Iscariot vn o'r deuddeg a aeth ymmaith at yr arch-offeiriaid iw fradychu ef iddynt.

11 A phan glywsant ef, llawen oedd gan∣ddynt, ac hwy a addawsant roddi arian iddo: am hynnny y ceisiodd, pa fodd y galle yn gymmw∣ys ei fradychu ef.

12 A'r* 1.514 dydd cyntaf o ŵyl y bara croiw, pan aberthâsant y Pasc, y dywedodd ei ddiscy∣blion wrtho: I ba le yr wyt yn ewyllysio i ni fy∣ned i baratoi i ti fwytta 'r Pasc؛

13 Ac efe a anfonodd ddau o'i ddiscyblion gan ddywedyd wrthynt: Ewch i'r ddinas, ac fe a gyferfydd dŷn â chwi yn dwyn stened o ddwfr, dilynwch ef:

14 A pha le bynnag yr êl i mewn, dywed∣wch wrth ŵr y tŷ: fod yr Athro yn ddywedyd, Pa le y mae 'r lletŷ, lle y gallwyf mi â'm dis∣cyblion fwytta 'r Pasc؛

15 Ac efe a ddengys i chwi stafell fawr we∣di ei thânu yn barod, yna paratoiwch i ni.

16 A'i ddiscyblion a aethant, ac a ddaeth∣ant i'r ddinas, ac a gawsant megis y dywedase efe wrthynt, ac a baratoâsant y Pasc.

17 Ac yn yr hwyr y daeth efe gyd â'r deu∣ddeg.

18 Pan eisteddasant a bwytta,* 1.515 dywedodd yr Iesu, yn wîr meddaf i chwi, vn o honoch a'm bradycha fi yr hwn sydd yn bwytta gyd â mi.

19 Hwythau a ddechreuasant dristau, a dy∣wedyd wrtho ol yn ol: ai myfi؛ ac arall, ai myfi؛

20 Ac efe a attebodd ac a ddywedodd wrth∣ynt, vn o'r deuddec yr hwn sydd yn gwlychu gyd â mi yn y ddyscl [yw efe.]

21 Mab y dŷn yn wir sydd yn myned ym∣maith fel y mae yn scrifennedic am dano: ond gwae 'r dŷn hwnnw trwy 'r hwnn y bradychir Mab y dŷn, da fuase i'r dŷn hwnnw pe buase heb ei eni.

22 Ac fel* 1.516 yr oeddent yn bwytta, yr Iesu a gymmerth fara, ac wedi iddo roi diolch, efe ai torres ac ai rhoddes iddynt, ac a ddywedodd, cymmerwch, bwyttewch, hwnn yw fyng-horph.

23 Ac efe a gymmerth y cwppan, ac wedi iddo ddiolch, efe a'i rhoddes iddynt, a hwynt oll a yfasant o honaw.

24 Ac efe a ddywedodd wrthynt, hwnn yw fyng-waed i o'r Testament newydd, yr hwnn a dywelldir tros lawer.

25 Yn wir yr wyf yn dywedyd wrthych: nad yfaf mwy o ffrwyth y winwŷdden, hyd y dydd hwnnw pan yfwyf ef yn newydd yn nhe∣yrnas Dduw.

26 Ac wedi iddynt roi moliant, hwynt hwy a aethant allan i fynydd Olewydd.

27 A dywedodd yr Iesu wrthynt:* 1.517 y nos hon i'ch rhwystrir chwi oll o'm hachos i. Ca∣nys scrifennedic yw,* 1.518 Tarawaf y bugail, a'r de∣faid a wascerir.

28 Eithr wedi i mi adgyfodi* 1.519 mi a âf o'ch blaen i Galilæa.

29 Petr a ddywedodd wrtho: pe rhwystrid pawb, ni [rwystrir] mo honofi.

30 Yna y dywedodd yr Iesu wrtho: yn wir yr ydwyf yn dywedyd i ti: heddyw o fewn y nos hon cyn canu o'r ceiliog ddwy-waith, y gwedi fi dair-gwaith.

31 Ac efe a ddywedodd yn gadarnach o la∣wer, pe gorfydde i mi farw gydâ thi ni'th wa∣daf, yr vn modd hefyd y dywedasant oll.

32 Ac* 1.520 wedi iddynt ddyfod i'r lle a elwir Gethsemane, yna efe a ddywedodd wrth ei ddis∣cyblion, eisteddwch ymma tra fyddwyf yn gwe∣ddio.

33 Ac efe a gymmerth gyd ag efe Petr ac Iaco, ac Ioan, ac a ddechreuodd arswydo, a thri∣stau yn ddirfawr.

34 Ac efe a ddywedodd wrthynt: y mae fy enaid yn drist hyd angeu, arhoswch, a gwiliwch,

35 Ac efe a aeth ychydig pellach, ac a syr∣thiodd ar y ddaiar, ac a weddiodd, o bai bossibl ar fyned yr awr honno oddi wrtho.

36 Ac efe a ddywedodd: Abba, Dad, pob peth a elli di, tro ymmaith y cwppan hwn oddi wrthif: eithr [bydded] nid yr hyn a fynnwyf fi, eithr yr hyn [a fynnech] di.

37 Ac efe a ddaeth ac a'u cafodd hwynt yn cyscu, ac a ddywedodd wrth Petr: Simon, a'i cyscu yr wyt؛ ani allit wilio vn awr؛

38 Gwiliwch a gweddiwch, rhag eich my∣ned mewn temtasiwn: yr yspryd yn ddiau sydd ewyllyscar, eithr y cnawd sydd wann.

39 Ac wedi iddo fyned eil-waith, efe a we∣ddiodd gan ddywedyd yr vn ymadrodd.

40 Ac wedi iddo ddychwelyd, efe ai cafodd hwynt eil-waith yn cyscu, (canys yr oedd eu lly∣gaid hwynt yn drymmion) ac ni ŵyddent beth a attebent iddo.

41 Ac efe a ddaeth y drydedd waith, ac a ddy∣wedodd wrthynt, cyscwch weithian a gorphy∣wyswch, digon yw: daeth yr awr: wele, yr ydys yn bradychu Mab y dŷn i ddwylo pechaduriaid.

42 Cyfodwch, awn: wele y mae yr hwn sydd i'm bradychu yn agos.

43 Ac* 1.521 yn y man ag efe etto yn llefaru daeth Iudas vn o'r deuddec, a chyd ag ef dyrfa fawr â chleddyfau, a ffynn, oddi wrth yr arch-offeiriaid a'r scrifennyddion a'r henuriaid.

44 A'r hwn a'i bradychodd ef a roddase ar∣wydd iddynt gan ddywedyd: pwy bynnag a gussanwyf, hwnnw yw, deliwch ef, a dygwch ymmaith yn siccr.

45 A phā ddaeth, yn ebrwydd yr aeth atto, ac a ddywedodd, Rabbi, Rabbi, ac a'i cusanodd ef.

46 A hwynt a ymafaelasant ynddo, ac a'i da∣liasant.

47 Ac vn o'r rhai oeddynt yn sefyll ger llaw a dynnodd ei gleddyf, ac a darawodd wâs yr arch∣offeiriad, ac a dorrodd ymmatth ei glust ef.

48 A'r Iesu a attebodd ac a ddywedodd wr∣thynt, chwi a ddaethoch allan fel at leidr, â chle∣ddyfau, ac â ffynn i'm dala i.

49 Beunydd yr oeddwn gyd â chwi, yn a∣thrawiaethu yn y Deml, ac ni'm daliasoch, ond rhaid yw cyflawni 'r scrythyrau.

50 Yna hwynt hwy oll a'i gadawsant ef, ac a ffoasant.

51 Ac vn gwr ieuangc oedd yn ei ddilyn ef wedi ymwisco â lliain ar [ei gorph] noeth, y gwŷr ieuaingc a ddaliasant hwn.

52 Yr hwn a adawodd y lliain, ac a ddiang∣odd yn noeth-lwm oddi wrthynt.

53* 1.522 Ac hwy a ddugasant yr Iesu at yr arch-offeiriad: a'r oll arch-offeiriaid a'r henuriaid, a'r scrifennyddion a ymgasclasant gyd ag ef.

54 A Phetr oedd yn ei ddilyn ef o hirbell, oni ddaeth efe i mewn i lŷs yr arch-offeiriad, ac yr oedd yn eistedd gyd â'r gwasanaeth-wŷr, yn ymdwymno wrth y tân.

55 A'r* 1.523 arch-offeiriaid a'r holl gyngor oedd yn ceisio testiolaeth yn erbyn yr Iesu, iw roi ef iw farwolaeth, ac ni chawsant.

56 Canys llawer a ddugasant gau destiola∣eth yn ei erbyn ef, eithr nid oedd eu testiolaethau hwynt yn gysson.

57 Yna y cyfodes rhai i gam destiolaethu yn ei erbyn ef gan ddywedyd:

58 Ni a'i clywsoin ef yn dywedyd,* 1.524 mi a ddi∣nistriaf y deml hon o waith dwylo, ac mewn tri∣diau yr adeiladaf arall heb fod o waith llaw.

59 Ac etto nid oedd eu testiolaeth hwynt gymmwys.

60 Yna y cyfododd yr arch-offeiriad yn eu canol hwynt, ac a fynnodd i'r Iesu gan ddywe∣dyd: Ond attebi di ddim؛ Beth y mae y rhai hyn yn ei destiolaethu yn dy erbyn؛

61 Ac efe a dawodd, ac nid attebodd ddim. drachefn yr arch-offeiriad a ofynnodd iddo gan ddywedyd wrtho: ai ty di yw Christ Mab y Bendigedig؛

62 Yr Iesu a ddywedodd, Myfi yw, a* 1.525 chwi a gewch weled Mab y dŷn yn eistedd ar ddehau gallu Duw, ac yn dyfod yng-hwmylau 'r nef.

63 Yna yr arch-offeiriad gan rwygo ei ddi∣llad a ddywedodd: Pa raid i ni mwy wrth dy∣stion؛

64 Chwi a glywsoch gabledd, beth dyby∣gwch chwi؛ a hwynt oll a'i barnasant yn euog o farwolaeth.

65 Yna y dechreuodd rhai boeri arno a chu∣ddio ei wyneb, a'i gernodio, a dywedyd wrtho, prophwyda, a'r gweinidogion a'i tarawsant â gwiail.

66 Ac fel* 1.526 yr oedd Petr yn y neuadd i wared daeth vn o forwynion yr arch-offeiriad:

67 A phan ganfu hi Petr yn ymdwymno, hi a edrychodd arno, ac a ddywedodd: Tithe hefyd oeddit gyd ag Iesu o Nazareth.

68 Ac efe a wadodd gan ddywedyd: Nid a∣dwen i, ac ni wn, beth yr wyt yn ei ddywedyd, ac efe a aeth allan i'r porth, a'r ceiliog a gânodd.

69 Yna* 1.527 'r forwyn pan welodd hi ef trache∣fn, hi a ddechreuodd ddywedyd wrth y rhai oe∣ddynt yn sefyll yno, y mae hwn o honynt.

70 Ac efe a wadodd trachefn: ac ychydig wedi y rhai oeddynt yn sefyll gerllaw a ddy∣wedasant wrth Petr trachefn, yn wir yr wyt o honynt, canys Galilead wyt, a'th leferydd sydd debyg.

71 Yna y dechreuodd efe regu a thyngu, nid adwen i mo'r dŷn yr hwn yr ydych yn ei ddywe∣dyd.

72* 1.528 Yna y cânodd y ceiliog ellchwel: a Phedr a gofiodd y gair a ddywedase 'r Iesu wr∣tho, cyn cânu o'r ceiliog ddwy-waith, ti a'm gwedi deir-gwaith: a chan ruthro allan efe a ŵylodd.

PEN. XV.

Y Pharisæaid yn rhoddi Crist i Pilat. 11 Ac yn annogy bobl i ddewis Barabbas, ac i wrthod Crist. 15 Pilat yn peri ffrewyllu Crist ai roddi i'r milwyr y rhai ai

croes-hoeliasant ef gan ei gystuddio cynt a chwedi, 43 Ioseph yn ei gladdu ef.

☞ AC* 1.529 yn y fan y boreu yr ymgynghorodd yr arch-offeiriaid gyd â'r henuriaid a'r scrifennyddion a'r holl gyngor, ac a ddugasant yr Iesu yn rhwym, ac a'i rhoddasant i Pilatus.

2 A gofynnodd Pilatus iddo, a'i ti wyt Fre∣nin yr Iddewon? ac efe a attebodd gan ddywe∣dyd wrtho, yr wyt ti yn dywedyd.

3 A'r arch-offeiriaid a'i cyhuddasant ef o lawer o bethau.

4* 1.530 Pilatus eilwaith a ofynnodd iddo gan ddywedyd, ond attebi di ddim؛ wele gymmaint ag y maent yn eu testiolaethu yn dy erbyn.

5 A'r Iesu er hynny nid attebodd ddim, me∣gis y rhyfeddodd Pilatus.

6 Ar yr wyl [honno] y gollynge efe yn rhydd iddynt vn carcharor yr hwn a fynnent.

7 Ac yr oedd vn a elwid Barabbas, yr hwn oedd yn rhwym gyd â therfysc-wŷr eraill, y rhai mewn terfysc a wnaethent lofruddiaeth.

8 A'r dyrfa gan lefain a ddechreuodd ddei∣syf arno wneuthur fel y gwnaethe bob amser iddynt.

9 Yna Pilatus a attebodd iddynt gan ddy∣wedyd: a fynnwch chwi i mi ollwng yn rhydd i chwi Frenin yr Iddewon؛

10 (Canys efe a wydde mai o genfigen y traddodase yr arch-offeiriaid ef,

11 A'r arch-offeiriaid a annogasent y bobl, [i geisio] yn hytrach ollwng Barabbas iddynt.

12 Yna Pilatus gan atteb a ddywedodd eilwaith wrthynt: beth gan hynny a fynnwch i mi ei wneuthyd i'r hwn yr ydych yn ei alw Brenin yr Iddewon?

13 Hwyntau a lefasant trachefn: croes-ho∣elia ef.

14 Yna Pilatus a ddywedodd wrthynt: pa ddrwg a wnaeth efe? hwythau a lefasant fwy∣fwy croes-hoelia ef.

15 Felly Pilatus yn chwennych bodloni 'r bobl a ollyngodd iddynt Barabbas, ac a rho∣ddes yr Iesu wedi iddo ei fflangellu iw groes∣hoelio.

16* 1.531 Yna 'r milwŷr a'i dugasant ef i'r llŷs, yr hwn yw 'r dadleudŷ, ac hwy a alwasant yng∣hyd yr holl fyddin.

17 Ac a'i gwiscasant ef â phorphor a chan blethu coron o ddrain, hwynt hwy a'i dodasant arno,

18 Ac a ddechreuasant gyfarch iddo: Hanphych well Brenin yr Iddewon.

19 A hwynt a gurasant ei ben ef â chorsen, ac a boerasant arno, a chan blygu eu gliniau a'i haddolasant ef.

20 Ac wedi iddynt ei wattwar ef, hwy a ddi∣oscasant y porphor oddi am dano, ac a'i gwisca∣sant ef a'i ddillad ei hun, ac a'i dugasant allan fel y croes-hoelient ef.

21 Ac hefyd hwynt* 1.532 hwy a gymmellasant vn a oedd yn myned heibio, [a'i enw] Simon o Cyren (yr hwn a ddaethe o'r wlad, ac oedd dad Alexander a Rufus) i ddwyn ei groes ef.

22 A hwynt* 1.533 a'i harweiniasant ef i le [a el∣wid] Golgotha: yr hwn yw o'i gyfieithu y Benglogfa.

23 Ac a roessant iddo iw yfed win myrh∣llyd, eithr efe ni's cymmerth.

24 Ac* 1.534 wedi iddynt ei groes-hoelio ef, hwy a rannasant ei ddillad ef, gan fwrw coel-bren∣nau am danynt, beth a ddoe i bob vn.

25 Ar drydedd awr oedd hi pan groes-hoe∣liasant ef.

26 Ac yr oedd scrifen ei achos ef wedi ei argraphu, BRENIN YR IUDEWON.

27 A hwynt hwy a grogasant ddau leidr gyd ag ef, vn ar y llaw ddehau, a'r llall ar yr asswy.

28 Ar scrythyr lan a gyflawnwyd, yr hon a ddywed,* 1.535 ac ef a gyfrifid gyd â rhai anwir.

29 A'r rhai oeddynt yn myned heibio a'i ca∣blent ef gan escwyd eu pennen a dywedyd:* 1.536 o'ch tydi yr hwn a ddinistrit y Deml, a'i adeila∣du mewn tridiau,

30 Gwaret di dy hun, a descyn oddi ar y groes.

31 Yr vn ffunyd yr arch-offeiriaid a watwo∣rasant gan ddywedyd y naill wrth y llall, ac wrth yr scrifennyddion: ereill a achubodd efe, ac ni ddichon ei achub ei hun.

32 Descynned Crist, Brenin yr Israel, yr awran oddi ar y groes, fel y gwelom, ac y cre∣dom: y rhai a grogasid gyd ag ef a ddannoda∣sant iddo hefyd.

33 A phan ddaeth y chweched awr, y bu ty∣wyllwch ar yr holl ddaiar hyd y nawfed awr.

34 Ac ar y nawfed awr y dolefodd yr Iesu â llef vchel, gan ddywedyd:* 1.537 Eloi, Eloi, lamma Sabachthani: yr hyn yw o'i gyfieithu, fy-Nuw, fy-Nuw, pa ham i'm gwrthodaist؛

35 A rhai o'r sefyll-wŷr, pan glywsant, a ddywedasant: wele, y mae yn galw ar Elias.

36 Ac vn a redodd,* 1.538 ac a lanwodd yspwrn o finegr, ac ai dodes ar gorsen iddo i yfed: gan ddywedyd, gedwch iddo, edrychwn a ddaw Eli∣as iw dynnu ef i lawr.

37 A'r Iesu a lefodd â llef vchel, ac a ymad∣awodd â'r yspryd.

38 A llenn y Deml a rwygodd yn ddwy, o'r pen vchaf hyd yr isaf.

39 A phan welodd y canwriad yr hwn oedd yn sefyll gyferbyn ag ef ddarfod iddo yn llefain felly ymado â'r yspryd, efe a ddywedodd: yn wir Mab Duw oedd y gŵr hwn.

40 Yr oedd yno wragedd yn edrych o hirbell, ym mhlith y rhai hyn yr oedd Mair Magda∣lē, a Mair (mam Iaco leiaf ac Iose) a Salome.

41 Y rhai hefyd pan oedd efe* 1.539 yn Galilæa, a'i dilynasant ef, ac a weinasant iddo, a llawer e∣raill, y rhai a ddaethent ar vn waith gyd ag ef i fynu i Ierusalem,

42* 1.540 Pan ydoedd hi weithian yn hwyr am ei

bod hi yn ddarparŵyl,* 1.541 sef y dydd cyn y Sab∣both,

43 Y daeth Ioseph o Arimathaea cynghor∣wr pendefigaidd, (yr hwn oedd hefyd yn e∣drych am deyrnas Dduw) ac a aeth yn hyf i mewn at Pilatus, ac a ofynnodd gorph yr Iesu.

44 A rhyfedd oedd gan Pilatus, o buase efe farw cyn gynted, ac wedi iddo alw y canwriad gofynnodd iddo, a oedd efe wedi marw eusys?

45 A phan ŵybu efe [y gwirionedd] gan y canwriad, rhoddes y corph i Ioseph:

46 Ac efe a brynodd liain main, ac a'i tyn∣nodd ef i lawr, ac a'i amdôdd yn y lliain main, ac a'i rhoddes ef mewn bedd a naddasid o'r graig, ac a dreiglodd faen ar ddrws y bedd.

47 A Mair Magdalen, a Mair [mam] Iose a edrychasant pa le y rhoddid ef. ☜

PEN. XVI.

Angel Duw yn dywedyd i'r gwragedd gyfodi Crist, ac yr ae efe i Galilæa, 9 yntef yn ymddangos i Mair Magdalen, 12 ac i ddau eraill, 14 yna i'r vn a'r ddec, 15 ac wedi iddo roddi iddynt awdurdod i bregethu, a bedyddio a gwneuthur gwrthiau yn es∣cyn i'r nefoedd.

AC* 1.542 wedi darfod y dydd Sabboth, Mair Magdalen a Mair [mam] Iaco, a Salo∣me a brynasant ber-aroglau i ddyfod iw eneinio ef.

2 Felly yn foreu iawn y dydd cyntaf o'r wy∣thnos y daethant at y bedd, a'r haul wedi codi,

3 Ac hwy a ddywedasant wrth ei gilydd, pwy a dreigla i ni y maen o ddrws y bedd؛

4 A phan edrychasant, hwynt hwy a ganfu∣ant fod y maen wedi ei dreiglo (canys yr oedd efe yn fawr iawn)

5 Ac* 1.543 wedi iddynt fyned i mewn i'r bedd hwynt hwy a welsant fab ieuangc yn eistedd o'r eu dehau wedi ei ddilladu â gwisc gannaid, ac a ofnasant.

6 Ac efe a ddywedodd wrthynt, nac ofnwch, ceisio yr ydych Iesu o Nazareth, yr hwn a gro∣es-hoeliwyd, efe a gyfodes, nid yw efe ymma, wele 'r man y dodasant ef.

7 Eithr ewch ymmaith, a dywedwch iw ddis∣cyblion ef, ac i Petr, ei fod efe yn myned o'ch blaen i Galilæa, yno y cewch ei weled ef,* 1.544 fel y dywedodd i chwi.

8 Yna 'r aethant ar ffrwst, ac a ffoesant oddi wrth y bedd: canys dychryn a syndod oedd ar∣nynt, ac ni ddywedasant ddim wrth neb am eu bod wedi ofni,

9 Pan adgyfododd yr Iesu y boreu y dydd cyntaf o'r ŵythnos, efe a ymddangosodd yn gyntaf i Mair Magdalen, o'r hon y bwriase efe allan saith gythrael.

10 Hithe a aeth, ac a fynegodd i'r rhai a fua∣sent gyd ag ef, ac oeddynt mewn galar ac wylo∣fain.

11 Eithr hwynt pan glywsant ei fod efe yn fyw, ac iddi ei weled ef, ni chredent.

12 Wedi hynny yr ymddangosodd efe mewn gwedd arall i ddau o honynt yn ymdai∣thio,* 1.545 y rhai oeddynt yn myned i'r wlâd.

13 Ac hwynt hwy a aethant, ac a fynega∣sant i'r lleill, ac ni chredent hwy.

14 ☞ Yn* 1.546 ôl hynny efe a ymddangosodd i'r vn ar ddec, a hwynt yn cyd-eistedd, ac a ddānododd iddynt eu anghreduniaeth, a'u calon galedwch, am na chredent y rhai a'i gwelsent ef wedi ad∣gyfodi.

15 Ac efe a ddywedodd wrthynt:* 1.547 ewch i'r holl fyd, a phregethwch yr Efengyl i bob crea∣dur.

16 Y neb a gredo, ac a fedyddier fydd cad∣wedig,* 1.548 eithr y neb ni chredo a gondemnir.

17 A'r arwyddion hyn a ganlynant y rhai a gredant:* 1.549 yn fy enw i y bwriant allan gy∣threuliaid, a llefarant* 1.550 â thafodau newyddion.

18* 1.551 Seirph a godant hwy ymmaith, ac os yfant ddim marwol, ni wna iddynt niwed,* 1.552 ar y cleifion y rhoddant eu dwylo, ac hwynt hwy a fyddant iach.

19 Wedi darfod i'r Arglwydd lefaru wr∣thynt,* 1.553 cymmerwyd ef i fynu i'r nef, ac efe a ei∣steddodd ar ddeheu-law Duw.

20 A hwynt a aethant allan, ac a bregetha∣sant ym mhob man, a'r* 1.554 Arglwydd yn cydwei∣thio, ac yn cadarnhau yr gair trwy arwyddion y rhai oeddynt yn canlyn. Amen. ☜

Terfyn y gyssegr-lan Efengyl yn ôl S. Marc.

Yr Efengyl sanctaidd yn ôl S. Lvc.

PENNOD. I.

Rhieni Ioan a'i genhedliad. 26 Mair wedi i'r Angel ei chyfarch yn beichiogi trwy 'r Yspryd glân, yn ymwe∣led ag Elisabeth ei chares, ac yn canu mawl i Dduw. 57 Genedigaeth ac enw loan. 68 Zacharias yn ca∣nu mawl i Dduw.

GAN ddarfod i lawer gymmeryd arnynt drefnu ar∣ddangosiad o'r pe∣thau sy lawn hyspus yn ein plith,

2 Fel y traddo∣dodd i ni y rhai oe∣ddynt eu hunain o'r dechreuad yn gweled, ac yn weinidogion y gair,

3 Mi a welais fod yn dda, wedi i mi ddilyn y cwbl yn ddyfal o'r dechreuad, scrifennu mewn trefn attat ô ardderchoccaf* 1.555 Theophilus,

4 Fel yr adnabyddit wirionedd y pethau i'th ddyscwyd ynddynt.

5 YR oedd yn nyddiau Herod frenin Iu∣daea ryw offeiriad a'i enw Zacharias o gylch* 1.556 Abia, a'i wraig [oedd] o ferched Aaron ai henw Elisabeth.

6 Yr oeddynt ill dau yn gyfiawn ger bron Duw, ac yn rhodio yn holl orchymynnion a deddfau 'r Arglwydd yn ddifeius.

7 Ac nid oedd ddim plant iddynt, am fod E∣lisabeth heb planta, ac yr oeddynt wedi myned ill dau mewn gwth o oedran.

8 A bu ag efe yn gwasaneuthu swydd offei∣riad, yn ôl trefn ei gylch, ger bron Duw,

9 Yn ôl arfer swydd yr offeriad, ddyfod o ran iddo arogl-darthu, yn ôl ei fyned i Deml yr Ar∣glwydd.

10 A'r lliaws pobl oll oedd allā yn gweddio ar awr yr arogl darthiad.* 1.557

11 Yna yr ymddangosodd iddo angel yr Arglwydd yn sefyll o'r tu dehau i allor yr aro∣gl-darth.

12 A Zacharias pan ganfu, a gythruddodd, ac ofn a syrthiodd arno.

13 A'r angel a ddywedodd wrtho: nac ofna Zacharias canys gwrandawyd dy weddi: a'th wraig Elisabeth a ddwg i ti fab, a thi a elwi ei enw ef Ioan.

14 A bydd i ti lawenydd a gorfoledd, a llaw∣er a lawenychant am ei enedigaeth ef.

15 Canys mawr fydd efe yng-olwg yr Ar∣glwydd, ac nid ŷf na gwin na diod gadarn, ac efe a gyflawnir o'r Yspryd glân o groth ei fam,

16 A* 1.558 llawer o feibion Israel a drŷ efe at yr Arglwydd eu Duw.

17 Canys efe a rodia ger ei fron ef, yn ys∣pryd a nerth Elias, fel y trŷ calonnau 'r tadau at y plant, a'r rhai gwrthryfelgar i ddoethi∣neb y cyfiawn: i ddarpar i'r Arglwydd bobl barot.

18 Yna y dywedodd Zacharias wrth yr angel: pa fodd y gwybyddafi hyn؛ Canys henaf-gwr wyfi, am gwraig hefyd mewn gwth o oedran.

19 A'r angel gan atteb a ddywedodd wrtho, myfi yw Gabriel yr hwn wyf yn sefyll yng-o∣lwg Duw, ac a anfoned i lefaru wrthit, ac i e∣fangylu i ti hynn.

20 Ac wele, ti a fyddi fud, ac ni elli lefaru hyd y dydd y gwneler y pethau hynn, am na chredit i'm geiriau i, y rhai a gyflawnir yn eu hamser.

21 Ac yr oedd y bobl yn aros am Zacha∣rias, ac yn rhyfeddu ei fod efe yn aros yn y Deml.

22 A phan ddaeth efe allan ni alle efe ddy∣wedyd wrthynt: ac hwy a wybuant weled o honaw weledigaeth yn y Deml: canys efe a amneidiodd arnynt, ac a arhosodd yn fud.

23 A phan ddarfu cyflawni dyddiau ei wei∣nidogaeth, efe a aeth iw dŷ ei hun.

24 Ac yn ôl y dyddiau hynny y cafodd Eli∣sabeth ei wraig ef feichiogi, ac a ymguddiodd bum-mis gan ddywedyd:

25 Felly y gwnaeth yr Arglwydd i mi yn y

dyddiau 'r edrychodd i dynnu ymmaith fyng-wradwydd ym mhlith dynion.

☞ 26 Ac yn y chweched mis yr anfonwyd yr angel Gabriel oddi wrth Dduw,* 1.559 i ddinas yn Galilæa a'i henw Nazareth,

27 At forwyn* 1.560 wedi ei dyweddio i ŵr a'i enw Ioseph o dŷ Ddafydd, ac enw 'r forwyn oedd Mair.

28 A'r angel a aeth i mewn atti ac a ddywe∣dodd: hanphych well yr hon a gefaist râs, yr Ar∣glwydd sydd gyd â thi: bendigaid wyt ym mhlith gwragedd.

29 Pan welodd hi [ef,] brawychu a wnaeth wrth ei ymadrodd ef: a meddwl pa fath gyfarch oedd hwn.

30 Yna y dywedodd yr angel wrthi, nac of∣na Mair, canys ti a gefaist râs ger bron Duw.

31 Ac* 1.561 wele, ti a gei feichiogi, ac a escori ar fab, ac* 1.562 a elwi ei enw ef Iesu.

32 Hwn fydd mawr, ac a elwir yn Fab y Goruchaf, ac iddo y rhydd yr Arglwydd Dduw orseddfa ei dad Dafydd:

33* 1.563 Ac efe a deyrnasa ar dŷ Iacob yn dragy∣wydd, ac ar ei frenhiniaeth ni bydd diwedd.

34 A Mair a ddywedodd wrth yr angel: pa fodd y bydd hynn, gan nad adwen i ŵr؛

35 A'r angel a atebodd ac a ddywedodd wr∣thi, yr Yspryd glâ a ddaw arnat ti, a nerth y Goruchaf a'th gyscoda di: am hynny y peth sanctaidd a aner o hanot, a elwir yn Fab Duw.

36 Ac wele Elisabeth dy gares yn feichiog o fab yn ei henaint, a hwn yw 'r chweched mis iddi hi, yr hon a elwid yn ammhlantadwy.

37 Canys gyd â Duw nid oes dim yn am∣hossibl.

38 Yna y dywedodd Mair, wele wasanae∣thyddes yr Arglwydd: bydded i mi yn ôl dy air di. A'r angel a aeth ymmaith oddi wrthi hi. ☜

39 A Mair a gyfododd yn y dyddiau hynny, ac aeth i'r mynydd-dir ar frys i ddinas o Iudæa,

40 Ac hi a aeth i mewn i dŷ Zacharias, ac a gyfarchodd Elisabeth.

41 A phan glybu Elisabeth gyfarch Mair, y plentyn yn ei chroth hi a lammodd, ac Elisa∣beth a lanwyd o'r Yspryd glân.

42 A llefain a wnaeth â llef vchel, a dywe∣dyd: bendigedig wyt ti ym mhlith gwragedd, a bendigedig yw ffrwyth dy groth.

43 Ac o ba le y mae i mi hyn, ddyfod mam fy Arglwydd attafi؛

44 Canys wele er cynted y daeth lleferydd dy gyfarch di i'm clustiau, y plentyn a lammodd o lawenydd yn fyng-hroth.

45 A bendigedig yw yr hon a gredodd: ca∣nys cyflawnir y pethau a ddywedpwyd wrthi gan yr Arglwydd.

46 Yna y dywedodd Mair, y mae fy enaid yn mawrhau yr Arglwydd,

47 A'm hyspryd a lawenychodd yn Nuw fy iachawdr.

48 Canys efe a edrychodd ar waeledd ei wa∣sanaethyddes: ac o hynn allan pob oes a'm gei∣lw i yn wynfydedig.

49 Canys yr hwn sydd alluog a wnaeth i mi fawredd: a sanctaidd yw ei enw ef.

50 A'i drugaredd [sydd] yn oes oesoedd, i'r rhai a'i hofnant ef.

51* 1.564 Efe a wnaeth gadernid â'i fraich,* 1.565 efe a wascarodd y rhai beilchion ym mwriadau eu calonnau.

52 Efe a dynnodd i lawr y cedyrn o'i gor∣seddfeingciau, ac â dderchafodd y rhai gwael.

53 Y* 1.566 rhai newynog a lanwodd efe â phe∣thau da: ac efe a anfonodd ymmaith y rhai go∣ludog mewn eisieu.

54 Efe* 1.567 a dderbynniodd ei wâs Israel, gan gofio ei drugaredd

55 (Fel y dywedodd wrth ein tadau* 1.568 Abra∣ham a'i had) yn dragywydd.

56 A Mair a arhosodd gyd â hi yng-hylch tri-mis, ac yna yr aeth hi iw thŷ ei hun.* 1.569

☞ 57 Wedi cyflawni tymp Elisabeth i escor,* 1.570 hi a escorodd ar fab.

58 A phan glybu ei chymydogion a'i che∣nedl hi fawrhau o'r Arglwydd ei drugaredd ar∣ni,* 1.571 hwynt hwy a gyd-lawenychasant â hi.

59 A bu ar yr wythfed dydd, pan ddaethant i anwaedu ar y dŷn bychan, iddynt alw ei enw yn ôl enw ei dâd Zacharias.

60 A'i fam ef a attebodd ac a ddywedodd: nid felly, eithr ei enw ef fydd Ioan.

61 Hwythau a ddywedasant wrthi, nid oes neb o'th genedl a elwir ar yr henw hwn.

62 Yna yr amneidiasant ar ei dad pa fodd y mynne efe ei henwi ef.

63 Ac yntef wedi iddo alw am orgraph-lech a scrifennodd gan ddywedyd,* 1.572 Ioan yw ei enw ef, a rhyfeddu a wnaethant oll.

64 Ac agorwyd ei enau ef yn ebrwydd, a'i dafod ef a lefarodd, gan fendithio Duw.

65 Yna y daeth ofn ar eu holl gymydogion hwynt, a thrwy holl fynydd-dir Iudaea y cyhoe∣ddwyd y geiriau hynn oll.

66 A phawb a'r a'u clywsant a'u gosodasant yn eu calonneu gan ddywedyd. Beth fydd y bachgenyn hwn؛ canys llaw 'r Arglwydd oedd gyd ag ef.

67 Yna ei dad Zacharias, a gyflawnwyd o'r Yspryd glân, ac a brophwydodd gan ddywe∣dyd:

68 Bendigeid fyddo Arglwydd Dduw Is∣rael, canys efe a ymwelodd, ac a brynodd ei bobl.

69 Ac efe a dderchafodd nerth iechydwri∣aeth i ni, yn nhŷ Ddafydd ei wasanaeth-wr,

70* 1.573 Megis y dywedodd trwy enau ei sanc∣taidd brophwydi, y rhai oeddint er ioed,

71 [Yr anfone efe i ni] iechydwriaeth oddi wrth ein gelynion, ac o law ein holl gaseion,

72 Gan wneuthur trugaredd â'n tadau, a chofio ei sanctaidd gyfammod:

73 A'r* 1.574 llw a dyngodd efe i'n tâd Abraham, ar ei roddi i ni,

74 [Sef bod i ni] yn ddiofn wedi ein rhydd∣hau o ddwylo ein gelynion, ei wasaneuthu ef

75 Mewn* 1.575 sancteiddrwydd a chyfiawnder ger ei fron ef holl ddyddiau ein bywyd.

76 A thithe fachgenyn a elwir yn brophwyd i'r Goruchaf:* 1.576 canys ti a ei o flaen wyneb yr Arglwydd i baratoi ei ffyrdd ef,

77 I roddi gŵybodaeth iechydwriaeth iw bobl ef gan faddeu eu pechodeu,

78 O herwydd tiriondeb trugaredd ein Duw, trwy 'r hon yr ymwelodd â ni* 1.577 godiad haul o'r vchelder:

79 I lewyrchu i'r rhai fy yn eistedd me∣wn tywyllwch a chyscod angeu, i gyfeirio ein traed i ffordd tangneddyf,

80 A'r bachgen a gynnyddodd, ac a gryfha∣wyd yn yr yspryd, ac a fu yn y diffaethwch hyd ydydd yr ymddangosodd efe i'r Israel. ☜

PEN. II.

Genedigaeth Crist. 21 Ai enwaediad. 25 Prophwy∣doliaeth Simeon, ac Anna am dano ef. 46 Yntef yn ymresymmu â'r doctoriaid yn lerusalem yn ddeu∣ddec oed.

BV hefyd yn y dyddiau hynny fyned gorchy∣myn allan oddi wrth Augustus Caesar i dre∣thu yr holl fyd.

2 (A'r trethiad ymma, a wnaethbwyd gyn∣taf pan oedd Cyrenius yn rhâglaw ar Syria)

3 A phawb a aethant iw trethu bob vn iw ddinas ei hun.

4 Ac aeth Ioseph o Galiaea o dref Naza∣reth i Iudaea, i dref Dafydd yr hon a elwir* 1.578 Bethlehem (am ei fod o dŷ, a thŷlwyth Dafydd:

5 Iw drethu gyd â Mair, yr hon a ddyweddi∣esid yn wraig iddo, yr hon oedd yn feichiog.

6 A bu tra 'r oeddynt hwy yno, gyflawni ei dyddiau hi i escor.

7 Ac hi a escorodd ar ei mab cyntaf-anedic, ac a'i rhwymodd ef mewn cadachau, ac a'i rhoddes yn y preseb, am nad oedd iddynt le yn y lletty.

8 Ac yr oedd yn y wlâd honno fugeiliaid yn gorwedd allā, ac yn gwilied eu praidd liw nos.

9 Ac wele angel yr Arglwydd a safodd ger llaw iddynt, a gogoniant yr Arglwydd a ddis∣cleiriodd o'u hamgylch, ac ofni yn ddirfawr a wnaethant.

10 Yna yr angel a ddywedodd wrthynt, nac ofnwch, canys yr wyf yn mynegu i chwi lawe∣nydd mawr, yr hwn a fydd i'r holl bobl:

11 Geni i chwi heddyw geidwad, yn ninas Dafydd: yr hwn ydyw Cryst yr Arglwydd.

12 A hyn [fydd] arwydd i chwi, chwi a gewch y dŷn bach wedi ei rwymo mewn ca∣dachau a'i roddi yn y preseb.

13 Ac yn ddisymmwth yr oedd gyd â'r an∣gel nifeiri mawr o luoedd nefol yn moliannu Duw gan ddywedyd,

14 Gogoniant i Dduw yn yr vchelder, a thangneddyf ar y ddaiar, ac i ddynion ewyllys da.

15 ☞ Ac wedi darfod i'r angelion fyned oddi wrthynt i'r nefoedd,* 1.579 yna y bugeiliaid a ddy∣wedasant wrth eu gilydd: awn hyd Bethlehem, a gwelwn y peth hyn a ddangosodd yr Arglw∣ydd i ni.

16 A hwynt a ddaethant ar frys, ac a gaw∣sant Mair, ac Ioseph: a'r dŷn bach yn gorwedd yn y preseb.

17 Pan welsant, hwynt hwy a gyhoedda∣sant yr hyn a ddywedasid wrthynt am y bach∣gen hwnnw.

18 A phawb a'r a'u clywsant, a ryfeddasant am y pethau a ddywedase y bugeiliaid iddynt.

19 Eithr Mair a gadwodd y pethau hyn oll gan eu hystyried hwynt yn ei chalon.

20 A'r bugeiliaid a ddychwelasant gan ogo∣neddu a moliannu Duw, am bôb peth a'r a gly∣wsent, ac a welsent, fel y dywedasid iddynt.

21 A phan ddaeth yr* 1.580 wythfed dydd i en∣waedu ar y bachgen,* 1.581 galwyd ei enw ef Iesu, yr hwn a henwasid gan yr angel cyn ei genhed∣lu ef yn y groth. ☜

22 ☞ Ac wedi cyflawni dyddiau purediga∣eth [Mair,] yn ôl* 1.582 deddf Moses, hwynt a'i du∣gasant ef i Ierusalem iw gyflwyno i'r Argl∣wydd,

23 (Fel yr scrifennir yn neddf yr Arglwydd:* 1.583 pob gwryw cyntafanedic a elwir yn sanctaidd i'r Arglwydd)

24 Ac i roddi offrwm, yn ôl yr hyn a ddywe∣dir* 1.584 yn neddf yr Arglwydd:* pâr o durturod neu ddau gyw colomen.

25 Ac wele yr oedd gŵr yn Ierusalem a'i enw Simeon, hwnnw oedd ŵr cyfiawn a du∣wiol, ac yn disgwil am ddiddanwch yr Israel, a'r Yspryd glân oedd arno.

26 Ac yr oeddid wedi ei rybuddio ef gan yr Yspryd glân na wele efe angeu cyn iddo weled Crist yr Arglwydd.

27 Efe a ddaeth trwy 'r Yspryd i'r Deml, a phan ddug ei rieni y bachgen Iesu, i wneu∣thur trosto yn ôl defod y gyfraith:

28 Efe a'i cymmerth ef yn ei freichiau, ac a foliannodd Dduw gan ddywedyd:

29 Yr awran y gollyngi dy wâs mewn tang∣neddyf ô Arglwydd, yn ôl dy air,

30 Canys fy llygaid a welsant dy iechyd∣wriaeth,

31 Yr hon a baratoaist yng-ŵydd yr holl bobloedd,

32 Goleuni i dywynnu i'r cenhedloedd, a gogoniant dy bobl Israel.

33 A rhyfeddu a wnaeth Ioseph a'i fam ef, am y pethau a ddywedwyd am dano ef.

34 A Simeon a'i bendithiodd hwynt, ac a ddywedodd wrth Fair ei fam ef:* 1.585 Wele hwn a osodwyd yn gwymp, ac yn gyfodiad i lawer yn Israel, ac yn arwydd i ddywedyd yn ei er∣byn.

35 (A thrwy dŷ enaid di dy hun yr aiff y cle∣ddyf) i ddadcuddio meddyliau llawer o galon∣nau.

36 Ac yr oedd Anna brophwydes merch Phanuel o lwyth Aser: hon oedd oedrannus iawn, wedi iddi fyw gyd â gŵr saith mlynedd, o'i morwyndod:

37 Ac yn weddw yng-hylch pedair a phed∣war vgain mhlynedd: yr hon nid ae allan o'r Deml, gan wasaneuthu [Duw] mewn ym∣prydiau a gweddiau dydd a nos.

38 A hon hefyd yn yr awr honno gan sefyll ger llaw a gyd-foliannodd yr Arglwydd, ac a lefarodd am dano ef wrth y rhai oll oeddynt yn Ierusalem yn edrych am ymwared.

39 Ac wedi iddynt orphen pob peth yn ôl deddf yr Arglwydd, dychwelasant i Galilæa iw dinas Nazareth.

40 A'r bachgen a gynnyddodd, ac a gryfha∣odd yn yr Yspryd, yn llawn doethineb: a grâs Duw oedd gyd ag ef.

41 A'i rieni ef a aent i Ierusalem bôb blwy∣ddyn* 1.586 ar ŵyl y Pasc.

42 Pan oedd efe yn ddeuddeng-mlwydd oed, hwynt hwy a aethant i fynu i Ierusalem yn ôl defod yr ŵyl,

43 Wedi gorphen y dyddiau, a hwynt yn dychwelyd, arhosodd y bachgen Iesu yn Ieru∣salem: yr hwn beth ni wydde Ioseph na'i fam ef.

44 Eithr gan dybied ei fod efe yn y fintai, myned a wnaethant daith diwrnod, ac hwy a'i ceisiasant ef ym mhlith eu cenedl a'i cydnabod.

45 A phryd na chawsant ef, hwynt a ddych∣welasant i Ierusalem, gan ei geisio ef.

46 A bu yn ôl tri-diau gael o honynt hwy ef yn y Deml yn eistedd yng-hanol y doctori∣aid yn gwrando arnynt, ac yn eu holi hwynt.

47 A synnu a wnaeth pawb ar a'i clyw∣sant ef, am ei ddoethineb a'i attebion.

48 A phan welsant ef rhyfeddu a wnaeth∣ant, a'i fam a ddywedodd wrtho: fy mab pa ham y gwnaethost felly â ni؛ wele dy dad a minne yn ofidus a'th geisiasom di.

49 Ac efe a ddywedodd wrthynt: Pa ham y ceisiech fi؛ oni ŵyddech fod yn rhaid i mi fod yng-hylch y pethau a berthynant i'm Tad؛

50 Eithr hwynt ni ddeallasant y geiriau a ddywedodd efe wrthynt.

51 Yna yr aeth efe i wared gyd â hwynt, ac y daeth i Nazareth, ac a fu vfudd iddynt.

52 A'i fam ef a gadwodd yr holl bethau hyn yn ei chalon.

53 A'r Iesu a gynnyddodd mewn doethi∣neb, a chorpholaeth, a ffafor, gyd â Duw a dy∣nion.

PEN. III.

Pregeth Ioan. 21 Bedyddiad Crist a'i achau.

YN y bymthecfed flwyddyn o ymerodraeth Tiberius Caesar, a Phontius Pilatus yn rhaglaw Iudaea, a Herod yn Detrarch Galilæa, a'i frawd Philip yn Detrarch Ituraea a gwlad Trachomtis, a Lysanas yn Detrarch Abilene,

2 Tan yr arch-offeiriaid Annas a Chaiphas y daeth gair Duw at Ioan fab Zacharias yn y diffaethwch.* 1.587

3 Ac* 1.588 efe a ddaeth i bôb goror yng-hylch yr Iorddonen gan bregethu bedydd edifeirwch er maddeuant pechodau:

4 Fel y mae yn scrifennedic yn llyfr yma∣droddion* 1.589 Esaias y prophwyd yr hwn sydd yn dywedyd, llef vn yn llefain yn y diffaeth, para∣toiwch ffordd yr Arglwydd, inionwch ei lwy∣breu ef.

5 Pôb pant a lenwir, a phôb mynydd a bryn a ostyngir, a'r gŵyr geimion a wneir yn iniawn a'r geirwon yn ffyrdd gwastad.

6 A phôb cnawd a wel iechydwriaeth Duw.

7 Ac efe a ddywedodd wrth y bobl a ddeuent iw bedyddio ganddo:* 1.590 Oh genhedlaethau gwi∣berod, pwy a'ch rhagrybuddiodd chwi i ffoi oddi wrth y digofaint sydd ar ddyfod؛

8 Dygwch am hynny ffrwyth addas i edi∣feirwch: ac na ddechreuwch ddywedyd ynoch eich hunain, y mae Abraham yn dad i ni: ca∣nys yr ydwyf yn dywedyd i chwi, y gall Duw o'r cerrig hyn godi plant i Abraham.

9 Yr awran y mae 'r fwyall wedi ei gosod ar wraidd y prennau: pôb pren am hynny a'r ni ddwg ffrwyth da a gymmynir i lawr., ac a fwrir yn tân.

10 Yna y gofynnodd y bobl iddo gan ddywe∣dyd: pa beth gan hynny a wnawn ni؛

11 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd wrth∣ynt: y* 1.591 neb sydd ganddo ddwy bais, rhodded i'r neb sydd heb yr vn: a'r neb sydd ganddo fwyd gwnaed yr vn modd:

12 A'r Publicanod hefyd a ddaethant iw bedyddio, ac a ddywedasant wrtho: yr Athro, beth a wnawn ni؛

13 Ac efe a ddywedodd wrthynt, na ofyn∣nwch ddim mwy nag sydd weddi ei osod i chwi.

14 A'r milwŷr hefyd a ofynnasant iddo ef, gan ddywedyd: a pha beth a wnawn ninnau؛ ac efe a ddywedodd wrthynt: na fyddwch draws wrth neb, ac na cham-achwynwch ar neb, a byddwch fodlon i'ch cyflog.

15 Fel yr oedd y bobl yn disgwil, a phawb yn meddylied yn eu calonneu am Ioan, ai efe oedd y Crist:

16 Yna 'r attebodd Ioan gan ddywedyd wrthynt oll: myfi yn ddiau wyf yn eich bedy∣ddio* 1.592 chwi â dwfr, ond y mae vn sydd gryfach nâ myfi yn dyfod, yr hwn nid wyfi deilwng i ddattod carrei ei escid: efe a'ch bedyddia chwi â'r Yspryd glân ag â thân.

17 Yr hwn y mae ei wyntill yn ei law, ac efe a lanhâ ei lawr dyrnu, ac a gascl ei wenith iw scubor, a'r vs a lysc efe â thân anniffoddadwy.

18 A llawer o bethau ereill a gynghorodd efe, ac a bregethodd i'r bobl.

19 Herod* 1.593 y Tetrarch pan geryddwyd ganddo ef am Herodias gwraig Philip ei frawd, ac am yr holl ddrygioni a wnaethe efe,

20 A chwanegodd hefyd heb law 'r cwbl roi Ioan yng-harchar.

21 A bu, pan oeddyd yn bedyddio yr holl bobl a'r Iesu yn ei fedyddio hefyd, ac yn gwe∣ddio, agoryd o'r nef,

22 A'r Yspryd glân a ddescynnodd mewn rhith corphorawl megis colommen arno ef, a llef or nef yn dywedyd, Ti yw fy annwyl Fab: ynot ti i'm bodlonwyd.

23 A'r Iesu ei hun oedd yng-hylch dechreu ei ddeng-mlwydd ar hugein oed, mab (fel y ty∣bid) i Ioseph [fab] Eli,

24 [Fab] Matthat [fab] Lefi, [fab] Mel∣chi, [fab] Ianna, [fab] Ioseph,

25 [Fab] Matthathias, [fab] Amos, [fab] Naum, [fab] Esli, [fab] Naggai,

26 [Fab] Maath, [fab] Matthathias, [fab] Semei, [fab] Ioseph, [fab] Iuda,

27 [Fab] Ioanna, [fab] Rhesa, [fab] Zoro∣babel, [fab] Salathiel, [fab] Neri,

28 [Fab] Melchi, [fab] Adi, [fab] Co∣sam, [fab] Elmodam, [fab] Er,

29 [Fab] Iose, [fab] Eliazer, [fab] Iorim, [fab] Matthat, [fab] Lefi,

30 [Fab] Simeon, [fab] Iuda, [fab] Io∣seph, [fab] Ionan, [fab] Eliacim,

31 [Fab] Melea, [fab] Mainan, [fab] Mattatha, [fab] Nathan, [fab] Dafydd,

32 [Fab] Iesse, [fab] Obed, [fab] Booz, [fab] Salmon, [fab Naasson,

33 [Fab] Aminadab, [fab] Aram, [fab] Esron, [fab] Phares, [fab] Iuda,

34 [Fab] Iacob, [fab] Isaac, [fab] Abra∣ham, [fab] Thara, [fab] Nachor,

35 [Fab] Seruch, [fab] Ragau, [fab] Phalec, [fab] Heber, [fab] Sala,

36 [Fab] Eainan, [fab] Arphaxad, [fab] Sem, [fab] Noe, [fab] Lamech,

37 [Fab] Mathusala, [fab] Enoch, [fab] Iarad, [fab] Maleleel, [fab] Eai∣nan,

38 [Fab] Enos, [fab] Seth, [fab] Adda, [fab] Duw.

PEN. IIII.

Crist yn cael ei demtio. 14 Yn pregethu yn Galilæa. 16 Yn Nazareth. 30 Ac yn Capernaum yn iach∣au chwegr Petr. 41 Ac yn bwrw allan gythreuli∣aid heb adel iddynt ei gyfaddef ef.

A'R* 1.594 Iesu yn llawn o'r Yspryd glân a ddychwelodd oddi wrth yr Iorddonen, ac a yrrwyd gan yr yspryd i'r anialwch

2 Ddeugein nhiwrnod, a diafol yn ei dem∣ptio, ac ni fwytaodd ef ddim o fewn y dyddiau hynny: eithr wedi eu diweddu hwynt, daeth ar∣no chwant bwyd.

3 Yna y dywedodd diafol wrtho: os Mab Duw ydwyt, dywet wrth y garreg hon am fy∣ned yn fara.

4 A'r Iesu a attebodd iddo gan ddywedyd: scrifennedic yw, nid* 1.595 ar fara yn vnic y bydd dŷn fyw, ond ar bôb gair Duw.

5 Yna wedi i ddiafol ei ddwyn ef i fynydd vchel, efe a ddangosodd iddo holl deyrnasoedd y ddaiar, mewn munyd awr:

6 A diafol a ddywedodd wrtho, i ti y rhodd∣af yr awdurdod hon oll, a'u gogoniant hwynt, canys i mi y rhoddwyd, ac i bwy bynnag y mynnwyf y rhoddaf finne hi.

7 Felly os ti a addoli o'm blaen, eiddo ti fy∣ddant oll.

8 A'r Iesu a attebodd gan ddywedyd, dos ymmaith Satan ar fy ôl: canys scrifennedic yw:* 1.596 addoli yr Arglwydd dy Dduw, ac ef yn vnic a wasanaethi.

9 Yna y dug ef i Ierusalem, ac a'i gosodes ar binacl y Deml, ac a ddywedodd wrtho: os Mab Duw ydwyt bwrw dy hun i lawr oddi ymma.

10 Canys scrifennedic yw, y* 1.597 gorchymyn efe iw angelion o'th achos di, a'r dy gadw di,

11 Ac yn eu dwylo y cyfodant di, fel na tha∣rawech dy droed vn amser wrth garreg.

12 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrtho, ddywedyd:* 1.598 na themptia 'r Arglwydd dy Dduw.

13 Ac wedi i ddiafol orphen yr holl demtasi∣wn, efe a ymadawodd ag ef tros amser.

14 A'r Iesu a ddychwelodd trwy nerth yr Yspryd i Galilæa, a son a aeth am dano ef, trwy 'r holl fro oddi omgylch.

15 Ac yr oedd efe yn dyscu yn eu Syna∣gogeu hwynt, ac yn cael anrhydedd gan bawb.

16 Ac* 1.599 efe a ddaeth i Nazareth lle y ma∣gesid ef, ac (yn ôl ei arfer) efe a aeth i'r Sy∣nagog ar y dydd Sabboth, ac a safodd i fynu i ddarllen.

17 Yna y rhoed atto lyfr y prophwyd Esai∣as, ac wedi iddo agoryd y llyfr, y cafodd y lle yr scrifennid,

18* 1.600 Yspryd yr Arglwydd arnafi, o achos yr hwn yr eneiniodd fi: fel yr efangylwn i'r tlodion yr anfonodd fi i iachau y drylliedig o galon, i bregethu gollyngdod i'r caethion, ca∣ffaeliad golwg i'r deillion, i ollwng y rhai y sig mewn rhydd-deb,

19 I bregethu blwyddyn gymmeradwy 'r Arglwydd.

20 Ac wedi iddo gaeu 'r llyfr a'i roddi i'r gweinidog yr eisteddodd: a llygaid pawb oll yn y Synagog oeddynt yn craffu arno.

21 Ac efe a ddechreuodd ddywedyd wrth∣ynt: heddyw y cyflawnyd yr scrythyr hon yn eich clustiau chwi.

22 Ac yr oedd pawb yn dwyn testiolaeth iddo: ac yr oeddynt yn rhyfeddu am y geiriau grasusol a ddaent allan o'i enau ef, gan ddywe∣dyd:

onid hwn yw mab Ioseph؛

23 Ac efe a ddywedodd wrthynt: yn holla∣wl y dywedwch y ddihareb hon wrthif: y medd∣ig iach i di dy hun, y pethau a glywsom i ti eu gwneuthur yn Capernaum, gwna ymma yn dy wlâd dy hun.

24* 1.601 A dywedodd yntef, yn wir meddaf i chwi, nad yw vn prophwyd yn gymmeradwy yn ei wlad ei hun.

25 Eithr mewn gwirionedd meddaf i chwi, llawer o wragedd gweddwon yn nyddiau Eli∣as oeddynt yn Israel, pan gaewyd y nef dair blynedd a chwe-mis, hyd pan oedd newyn mawr tros yr holl dir:

26 Ac nid at yr vn o honynt yr anfonwyd Elias, ond i* 1.602 Sarepta yn Sidon, at wraig we∣ddw.

27 A llawer o wahan-gleifion oeddynt yn Israel yn amser* 1.603 Eliseus y prophwyd: ac ni lanhawyd yr vn o honynt ond Naaman y Sy∣riad.

28 Yna y llanwyd hwynt oll o ddigofaint yn y Synagog, pan glywsant y pethau hyn.

29 A chan godi i fynu hwynt hwy a'i bwria∣sant ef allan o'r ddinas, ac a'i dugasant hyd ar ael y bryn yr adeiladasid eu dinas arno, ar fedr ei fwrw ef bendro-mwnwgl i lawr.

30 Yntef gan fyned drwy eu canol hwynt a aeth ymmaith.

31 Ac efe a ddaeth i wared i Capernaum dinas Galilæa, ac* 1.604 yno y dyscodd efe hwynt ar y dyddiau Sabboth.

32 A rhyfeddu a wnaethant wrth ei athra∣wiaeth ef, canys ei ymadrodd* 1.605 ef oedd gyd ag awdurdod.

33 Ac* 1.606 yr oedd yn y Synagog ddŷn a chanddo yspryd cythreul aflan, yr hwn a wae∣ddodd â llef vchel,

34 Gan ddywedyd, ô beth [sydd] i ni â thi Iesu o Nazareth? a ddaethost di i'n difetha ni؛ myfi a wn pwy ydwyt ti, [sef] Sanct Duw.

35 A'r Iesu a'i ceryddodd gan ddywedyd: distawa, a dos allan o honaw, yna y cythrael, wedi ei daflu ef yn y canol, a aeth allan o hon∣aw, heb wneuthur dim niwed iddo.

36 A daeth ofn arnynt oll, a hwynt a ym∣ddiddanent wrth eu gilydd gan ddywedyd: pa beth yw hyn, gan ei fod efe trwy awdurdod a nerth yn gorchymyn yr ysprydion aflan, a hw∣ynt yn myned allan؛

37 A sôn a aeth am dano ym mhob man yn y wlâd o amgylch.

38 Pan* 1.607 gyfododd [yr Iesu] o'r Synagog yr aeth i mewn i dŷ Simon, ac yr oedd chwegr Simon yn glaf o grŷd blin, a hwynt hwy a ymbiliasant ag ef trosti hi.

39 Yna y safodd efe vwch ei phen hi, ac efe a geryddodd y crŷd, ac efe a'i gadawodd hi, ac yn y fan y cyfodes hi, ac a wasanaethodd arnynt hwy.

40 Pan fachludodd yr haul, pawb a'r oedd∣ynt ganddynt rai cleifion o amryw glwyfau, a'u dygasant hwynt atto ef, ac efe gan roi ei ddwylo ar bob vn o honynt a'u hiachaodd hw∣ynt.

41 A* 1.608 chythreuliaid a aethant allan o law∣er dann lefain a dywedyd: ti yw Crist Mab Duw, eithr efe a'i ceryddodd hwynt, ac ni adawe iddynt ddywedyd, y gwyddent mai efe oedd Crist.

42 A phan aeth hi yn ddydd yr aeth efe oddi yno ymmaith i'r diffaethwch a'r bobl a'i ceisia∣sant ef, ac hwy a ddaethant atto, ac ai hattaliasāt ef rhag myned ymmaith oddi wrthynt hwy.

43 Yna y dywedodd efe wrthynt, yn wir y mae yn rhaid i mi bregethu teyrnas Dduw i ddinasoedd eraill, canys i hyn i'm danfonwyd.

44 Ac efe a bregethodd yn Synagogau Galilæa.

PEN. V.

Crist wedi dyscu 'r bobl o'r llong yn peri helfa fawr o byscod. 12 Yn iachau vn gwahanglwyfus. 18 Ac vn claf o'r parlys. 27 Yn galw Lefi. 33 Ac yn dangos pa ham nad ymprydiase ei ddyscyblion ef y pryd hynny.

☞ BV* 1.609 hefyd a'r bobl yn pwyso atto i wran∣do gair Duw, ac efe yn sefyll yn ymyl llynn Genezaret,

2 Weled o honaw ddwy long yn sefyll wrth y llynn, ar pyscod-wŷr a aethant allan o honynt, ac oeddynt yn golchi eu rhwydau.

3 Wedi iddo fyned i mewn i vn o'r llongau, yr hon oedd eiddo Simon, efe a ddymunodd arno ei gyrru hi ychydig oddi wrth y tîr, wedi iddo eistedd, efe a ddyscodd y bobl o'r llong.

14 Pan beidiodd â llefaru, efe a ddywedodd wrth Simon, gyrr i'r dwfn, a bwriwch eich rhwydau am helfa.

5 Yna yr attebodd Simon, ac a ddywedodd wrtho, ô feistr er i ni boeni ar hŷd y nos, ni ddali∣asom ni ddim: er hynny ar dy air di mi a fwri∣af y rhwyd.

6 Ac wedi iddynt wneuthur hyn, hwynt hwy a ddaliasant liaws mawr o byscod, a rhwy∣godd eu rhwyd hwynt:

7 A hwynt a amneidiasant ar eu cyfeilliō, y rhai oeddynt yn y llong arall, fel y gallent ddy∣fod iw cynnorthwyo hwynt: ac hwynt hwy a ddaethant, ac a lanwasant y ddwy long onid oe∣ddynt yn soddi.

8 Pan welodd Simon Petr hyn, efe a syr∣thiodd wrth liniau 'r Iesu, gan ddywedyd: Arglwydd, dos ymmaith oddi wrthif, canys dŷn pechadurus wyfi.

9 O blegit braw a ddaethe arno, ac ar y rhai oll oeddynt gyd ag ef, am yr helfa byscod a dda∣liasent hwy.

10 Felly hefyd ar Iaco, ac Ioan meibion Zebedeus cymdeithion Simon. Yna y dywed∣odd yr Iesu wrth Simon: nac ofna, o hyn allan y deli ddynion.

11 A phan ddugasant y llongau i'r tir, hwynt hwy a adawsant bob peth, ac a'i dilyna∣sant ef. ☜

12 Ac* 1.610 fel yr oedd efe mewn rhyw ddinas, wele ŵr yn llawn o'r gwahanglwyf, a phan we∣lodd efe yr Iesu, efe a syrthiodd ar ei wyneb, ac a ymbiliodd ag ef gan ddywedyd, o Arglwydd os ewyllyssi di, ti a elli fyng-lanhau.

13 Ac yntef gan estyn ei law a'i cyffyrddodd ef gan ddywedyd, yr wyf yn ewyllysio, bydd lân: ac yn ebrwydd y gwahan-glwyf a'i gadawodd ef.

14 Ac efe a orchymynnodd iddo na ddywe∣de i neb: eichr dos (eb efe) ac ymddangos i'r offeiriad, ac offrwm tros dy lanhâd fel y gorchy∣mynnodd* 1.611 Moses yn destiolaeth iddynt.

15 A'r gair a aeth fwy-fwy am dano ar llêd, a llawer o bobl a ddaethant yng-hyd iw wran∣do, ac i gael iechyd o'u clefydau.

16 Yntef oedd yn cilio o'r nailltu yn y diffa∣ethwch, ac yn gweddio.

17 A bu ar ddiwrnod fel yr oedd efe yn a∣thrawiaethu, fod o'r Pharisæaid a doctoriaid y gyfraith yn eistedd yno, y rhai a ddaethent, o bob tref yn Galilæa, ac Iudaea, ac o Ierusalem: ac yr oedd gallu 'r Arglwydd iw hiachau hwynt.

18 Ac wele* 1.612 rai yn dwyn dŷn mewn gwely, yr hwn oedd glaf o'r parlys: a hwynt a geisia∣sant ei ddwyn ef i mewn a'i ddodi ger ei fron ef.

19 A phryd na chawsant ffordd iw ddwyn ef i mewn gan y bobl, hwynt hwy a ddringasant ar y tŷ, ac a'i gollyngasant ef yn y gwely i'r llawr yn y canol trwy 'r pridd-lechau ger bron yr Ie∣su.

20 A phan weles efe eu ffydd hwynt, efe a ddywedodd, y dŷn maddeuwyd i ti dy bechodau.

21 Yna y dechreuodd yr scrifennyddion a'r Pharisæaid ymresymmu gan ddywedyd, pwy yw hwn sydd yn dywedyd cabledd؛ pwy a ddi∣chon faddeu pechodeu, ond Duw yn vnic؛

22 Pan ŵybu 'r Iesu eu hymresymmiad hwynt, efe a attebodd, ac a ddywedodd wrthynt: pa resymmu yn eich calonnau yr ydych؛

23 Pa vn haws a'i dywedyd, maddeuwyd i ti dy bechodau: a'i dywedyd, cyfot a rhodia؛

24 Ac fel y gŵybyddoch fod i Fab y dŷn aw∣durdod ar y ddaiar i faddeu pechodau, (ebr efe wrth y claf o'r parlys) yr wyf yn dywedyd wr∣thit: cyfot cymmer dy wely, dos i'th dŷ.

25 Ac yn y man y cyfodes efe i fynu yn eu gŵydd hwynt, ac efe a gymmerth yr hyn y gor∣wedde arno, ac a aeth ymmaith iw dŷ ei hun, gan ogoneddu Duw.

26 A syndod a ddaeth ar bawb: a hwynt a folianasant Dduw: ac hwy a lanwyd o ofn, gan ddywedyd: gwelsom yn ddiau bethau anhygo∣el heddyw.

27 Yn* 1.613 ôl hyn yr aeth efe allan, ac a welodd Publican ai enw Lefi, yn eistedd yn y dollfa, ac efe a ddywedodd wrtho, dilyn fi.

28 Ac yntef gan adel y cwbl, a gyfodes i fy∣nu, ac a'i dilynodd ef.

29 A gwnaeth Lefi iddo wledd fawr yn ei dŷ, lle yr oedd tyrfa fawr o Bublicanod, ac eraill y rhai oeddynt yn eistedd gyd â hwynt ar y bwrdd.

30 A'r sawl o honynt oedd scrifennyddion a Pharisæaid a furmurasant yn erbyn ei ddiscy∣blion ef, gan ddywedyd: pa ham yr ydych chwi yn bwyta, ac yn yfed gyd â'r Publicanod a'r pe∣chaduriaid؛

31 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt: nid rhaid i'r rhai iach wrth feddig, ond i'r rhai cleifion:

32 Ni* 1.614 ddaethum i alw 'r cyfiawn, ond pe∣chaduriaid i edifeirwch.

33 Yna y dywedasant wrtho:* 1.615 pa ham y mae discyblion Ioan yn ymprydio yn fynych, ac yn gweddio, a discyblion y Pharisæaid hefyd, a'r eiddo ti yn bwytta, ac yn yfed؛

34 Yntef a ddywedodd wrthynt, a ellwch chwi beri i blant yr stafell briodas ymprydio, tra fyddo 'r priodas-fab gyd â hwynt؛

35 Y dyddiau a ddeuant hefyd pan dynner y priodas-fab oddi wrthynt, ac yna yr ymprydiant yn y dyddiau hynny.

36 Ac efe a ddywedodd wrthynt ar ddāmeg: ni rydd neb lain o wisc newydd mewn hên wisc: canys yna y newydd a'i rhwyg, a'r llain o'r newydd ni chyduna â'r hên.

37 Ac nid yw neb yn bwrw gwin newydd i hên gostrelau, canys yna y dryllia 'r gwin ne∣wydd y costrelau, ac y rhed efe allan, a'r costre∣lau a gollir.

38 Eithr gwin newydd sydd iw fwrw mewn costrelau newyddion, a phob vn a ged∣wir.

39 Hefyd nid oes neb a ŷf win hên, ac yn y fan a gais y newydd, canys dywed, gwell yw 'r hên.

PEN. VI.

Crist yn escusodi ei ddiscyblion am dynnu y tywys yd ar y Sabboth, 12 yn gweddio mewn mynydd, ac yn dewis ei ddeuddec Apostl, 20 ac yn dangos gwynfyd y duwiol, a'r gwae a ddaw i'r annuwiol.

A Bu ar* 1.616 yr ail prif Sabboth, fyned o ho∣naw trwy 'r ŷd, a thynnu o'r discyblion y tywys a'i bwyta wedi eu rhwbio â'i dwylo.

2 A rhai o'r Pharisæaid a ddywedasant wr∣thynt: pa ham yr ydych yn gwneuthur y peth nid yw gyfreithlawn ei wneuthur ar y Sabbo∣thau؛

3 Yna 'r attebodd yr Iesu iddynt gan ddy∣wedyd: oni ddarllenasoch chwi, y* 1.617 peth a wna∣eth Dafydd pan newynodd, a'r rhai oeddynt gyd ag ef?

4 Fel yr aeth efe i dŷ Dduw, ac y cymmerth y bara gosod, ac a'i rhoddes hefyd i'r rhai oe∣ddynt gyd ag ef, yr hwn* 1.618 nid oedd gyfreith∣lawn i neb ei fwytta onid i'r offeiriaid yn vnic؛

5 A hefyd efe a ddywedodd wrthynt: Mab y dŷn sydd Arglwydd ar y Sabboth hefyd.

6 A* 1.619 bu ar Sabboth arall iddo fyned i mewn i'r Synagog, ac athrawiaethu: ac yno yr oedd dŷn a'i law ddehau wedi diffrwytho.

7 A'r scrifennyddion a'r Pharisæaid a'i dis∣gwiliâsant ef, a iachâe efe ef ar y [dydd] Sab∣both, fel y caffent achwyn yn ei erbyn ef.

8 Eithr efe a ŵybu eu meddyliau hwynt: ac a ddywedodd wrth y dŷn a'r llaw ddiffr wyth؛ cyfot, a saf i fynu yn y canol, ac efe a gyfododd i fynu, ac a safodd.

9 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt, mi a o∣fynnaf i chwi beth: a'i cyfreithlawn gwneuthur dâ ar y dydd Sabboth, ynte gwneuthur drwg؛ cadw enioes, ai lladd?

10 Ac efe a edrychodd arnynt oll oddi am∣gylch, ac a ddywedodd wrth y dŷn: estyn dy law, ac efe a wnaeth felly, a'i law ef a aeth eil∣waith mor iach â'r llall.

11 Yna yr ymlanwasant hwy o ynfydr∣wydd, ac yr ymddiddanasant wrth eu gilydd, pa beth a wnaent i'r Iesu.

12 A bu yn y dyddiau hynny fyned o honaw i'r mynydd i weddio, a bod yno ar hŷd y nôs yn gweddio Duw.

13 A phan* 1.620 aeth hi yn ddydd efe a alwodd ei ddiscyblion, ac o honynt efe a etholes ddeu∣ddec, y rhai a alwodd efe Apostolion.

14 (Simon yr hwn hefyd a alwodd efe Petr, ac Andreas ei frawd, Iaco, ac Ioan, Phi∣lip, a Bartholomew,

15 Matthew a Thomas, Iaco [fab] Al∣pheus, a Simon a elwir Zelotes,

16 Iudas brawd Iaco, ac Iudas Iscariot, yr hwn hefyd a aeth yn fradwr)

17 Yna yr aeth efe i wared gyd â hwynt, ac a safodd mewn gwastatir gyd â'r dorf oi' ddiscy∣blion, a lliaws mawr o bobl o holl Iudaea, ac Ie∣rusalem, ac o duedd môr Tyrus a Sidon, y rhai a ddaethent iw glywed ef, ac iw hiachau o'u clefydau.

18 A'r rhai a flinasid gan ysprydion aflan, ac a iachauesid.

19 A'r holl dyrfa oedd yn ceisio cyffwrdd ag ef: am fod rhinwedd yn myned o hanaw allan, ac yn iachau pawb.

20 Ac efe* 1.621 gan dderchafu ei olygon ar ei ddiscyblion a ddywedodd, gwyn eich byd y tlo∣dion: canys chwi piau teyrnas Dduw.

21 Gwyn* 1.622 eich byd yr rhai sy yn newy∣nu yr awran, canys chwi a ddigonir, Gwyn eich byd* 1.623 y rhai a ŵylwch yr awran, canys chwi a chwerddwch.

22 Gwynfydedig fyddwch pan eich casâo dynion, a'ch didoli chwi oddi wrthynt, a'ch difen∣wi,* 1.624 a bwrw allan i chwi megis drwg enw, er mwyn Mab y dŷn:

23 Byddwch lawen y dydd hwnnw a llem∣mwch, canys wele eich gobr sydd fawr yn y ne∣foedd: o blegit yn yr vn ffunyd y gwnaeth eu tadau hwynt i'r prophwydi.

24 Eithr* 1.625 gwae chwi 'r cyfoethogion, canys derbyniasoch eich diddanwch.

25 Gwae* 1.626 chwi y rhai llawn, canys chwi a newynwch, gwae chwi y rhai a chwerddwch yr awran, canys chwi a alerwch, ac a wylwch.

26 Gwae chwi pan ddywedo pob dŷn dda am danoch, canys felly y gwnaeth eu tadeu hwynt i'r gau brophwydi.

27* 1.627 Ond yr wyf yn dywedyd wrthych chwi y rhai ydych yn gwrando, cerwch eich gelyni∣on: gwnewch dda i'r rhai a'ch casânt.

28 Bendithiwch y rhai a'ch melldithiant: a gweddiwch tros y rhai a'ch drygant.

29 Ac* 1.628 i hwn a'th darawo ar y [naill] gern, tro 'r llall hefyd: ac i* 1.629 hwn a ddwg ymmaith dy gochl, na wahardd dy bais.

30 Dod i bob vn a'r a geisto gennit, a chall y neb a fyddo yn dwyn na chais yr eiddot ti eilchwel.

31 Ac* 1.630 fel y mynnech i ddynion wneuthur i chwi: felly gwnewch chwithau iddynt hwy.

32* 1.631 Canys os cerwch y rhai a'ch carant chwithau, pa ddiolch fydd i chwi? oblegit y pe∣chaduriaid a garant y rhai a'i câr hwythau.

33 Ac os gwnewch dda i'r rhai a wnant dda i chwithau, pa ddiolch fydd i chwi؛ o blegit y pechaduriaid a wnant yr vn peth.

34 Ac* 1.632 os rhoddwch echwyn i'r rhai yr y∣dych yn gobeithio y cewch chwithau ganddynt, pa ddiolch fydd i chwi? o blegit pechaduriaid i bechaduriaid a roddant echwyn, er mwyn cael y cyffelyb.

35 Eithr, cerwch eich gelynnion, gwnewch dda, a rhoddwch echwyn, heb obeitho tâl tra∣chefn, a'ch gobr a fydd mawr, a* 1.633 phlant fyddwch i'r Goruchaf: canys daionus yw fe i'r rhai an∣niolchgar a drwg.

36 ☞ Byddwch gan hynny drugarogion,* 1.634 megis y mae eich Tâd yn drugarog.

37* 1.635 Na fernwch ac ni'ch bernir: na chondemnwch, ac ni'ch condemnir, maddeuwch a maddeuir i chwithau.

38 Rhoddwch a rhoddir i chwi:* 1.636 mesur da, dwysedig, wedi ei escwyd, ac yn myned trosodd a roddant yn eich mynwes: canys â'r vn mesur y mesuroch y mesurir i chwi trachefn.

39 Ac efe a ddywedodd ddammeg wrthynt: a* 1.637 ddichon y dall dywyso 'r dall؛ oni syrthiant ill dau yn y clawdd؛

40 Nid* 1.638 yw 'r dyscybl vwch law ei athro: canys perffaith a fydd pob vn a fyddo fel ei athro

41 Pa ham* 1.639 y gweli di frycheun yn llygad dy frawd, ac heb ystyried y trawst fyddo yn dy lygad dŷ hun؛

42 Neu pa fodd y gelli di ddywedyd wrth dy frawd, fy mrawd, gad i mi dynnu allan y brycheun y sydd yn dy lygad, a thydi heb weled y trawst yr hwn sydd yn dy lygad dy hun؛ ô ra∣grithiwr, bwrw allan y trawst o'th lygad dy hun yn gyntaf, ac yna y gweli yn eglur dynnu allan y brycheun yr hwn sydd yn llygad dy frawd.☜

43* 1.640 Nid yw pren da yn dwyn ffrwyth drwg,

ac nid yw y pren drwg yn dwŷn ffrwyth da.

44 Pob* 1.641 pren a adweinir wrth ei ffrwyth ei hun, canys nid o'r drain y casclant ffigus, nac o berth yr heliant rawn-win.

45 Y dŷn da o ddaionus dryssor ei galon a ddwg allan ddaioni: a'r dŷn drwg o ddrygio∣nus dryssor ei galon a ddwg allan ddrygioni: canys o gyflawnder y galon y mae y geneu yn llefaru.

46* 1.642 Paham yr ydych yn fyng-alw i Argl∣wydd, Arglwydd, gan nad ydych yn gwneuthur yr hynn yr wyf yn er ddywedyd؛

47 Pwy bynnag a ddel attafi, ac a wrendu fyng-eiriau, ac o'u gwnelo hwynt, dangosaf i chwi i bwy y mae efe yn gyffelyb.

48 Cyffelyb yw i ddŷn yn adeiladu tŷ, yr hwn a gloddiodd ac a dyllodd, ac a osododd ei sail ar graig: a phan ddaeth rhyferthwy, y lli∣feiriant a gurodd ar y tŷ, ac ni alle ei syflyd am ei fod wedi sailio ar y graig.

49 A'r hwn a wrendu ac ni wna, cyffelyb yw i•• ddŷn a adeilade dŷ ar y ddaiar heb sail, ar yr hwn y curodd y llifeiriant, ac yn yfan y syrthi∣odd, a chwymp y tŷ hwnnw oedd fawr.

PEN. VII.

Crist yn iachau gwâs y canwriad. 11 Yn codi o farw i fyw fab gwraig weddw. 20 Yn atteb ac yn canmol loan. 37 Ffydd, edifeirwch, a maddeuant Mair Magdalen.

WEdi* 1.643 iddo orphen ei holl ymadroddi∣on lle y clywe y bobl, efe a aeth i me∣wn i Capernaum.

2 A gwâs rhyw Ganwriad oedd yn glaf ym mron marw, yr hwn oedd annwyl ganddo ef.

3 Pan glybu efe am yr Iesu, efe a ddanfo∣nodd atto henuriaid yr Iddewon gan attolwg iddo ddyfod, ac iachau ei wâs.

4 Y rhai pan ddaethant at yr Iesu a attoly∣gâsant arno yn daer gan ddywedyd, o blegit y mae efe yn haeddu cael gwneuthur o honot hynn iddo.

5 Canys (eb hwynt) y mae yn hoff ganddo ein cenedl ni, ac efe a adeiladodd i ni Synagog.

6 A'r Iesu a aeth gyd â hwynt, ac efe heb fod yn bell oddi wrth y tŷ, y Canwriad a anfo∣nodd gyfeillion atto gan ddywedyd wrtho, ô Arglwydd na phoena, canys nid wyfi deilwng i ddyfod o honot tann fyng-hronglwyd.

7 Am hynny ni thybiais fy hun yn deilwng i ddyfod attat, eithr dywet ti 'r gair, ac iach fydd fyng-was.

8 O blegit dyn wyf finne wedi ei osod tann awdurdod, a chennif filwŷr tanaf, ac meddaf wrth hwn, dos, ac efe a aiff, ac wrth arall, tyret, ac efe a ddaw, ac wrth fyng-wâs, gwna hynn, ac efe a'i gwna.

9 Pan glybu 'r Iesu y pethau hyn, rhyfeddu a wnaeth o'i blegit ef, a throi, a dywedyd wrth y bobl oedd yn ei ganlyn: yr ydwyf yn dywedyd i chwi, na chefais gymmaint o ffydd yn Israel.

10 A'r rhai a anfonasid wedi iddynt ddych∣welyd adref a gawsant y gwâs a fuase yn glaf, yn holl-iach.

☞ 11 A bu drannoeth iddo fyne di ddinas a el∣wid Nain: a llawer o'i ddiscybliō a aethant gyd ag ef,* 1.644 a thyrfa fawr.

12 Pan ddaeth efe yn agos at borth y ddinas: wele vn marw a ddygid allan, yr hwn oedd v∣nic fab ei fam, a honno yn weddw, a llawer o bobl y ddinas oedd gyd â hi.

13 A phan welodd yr Arglwydd hi, efe a gymmerodd drugaredd arni, ac a ddywedodd wrthi, nac ŵyla.

14 A phan ddaeth yn nes, efe a gyffyrddodd â'r elor, (a'r rhai oedd yn ei dwyn a safasant) ac efe a ddywedodd, y mab ieuangc, yr wyf yn dy∣wedyd wrthit cyfot.

15 Yna y cyfodes y marw yn ei eistedd, ac efe a ddechreuodd lefaru: ac efe a'i rhoddes iw fam.

16 Ac ofn a ddaeth arnynt oll, ac hwy a ogo∣neddasant Dduw gan ddywedyd: yn ddiau pro∣phwyd mawr a gyfododd yn ein plith, ac ym∣welodd Duw â'i bobl.

17 A'r gair hwn a aeth allan am danaw tros holl Iudæa, a thros gwbl o'r wlâd oddi amgylch. ☜

18 A* 1.645 mynegodd ei ddiscyblion i Ioan am hyn oll.

19 Ac wedi i Ioan alw dau o'i ddiscyblion atto, efe a'u gyrrodd hwynt ac yr Iesu, gan ddy∣wedyd: ai tydi yw 'r hwn sydd ar ddyfod, ai a∣rall a ddysgwiliwn؛

20 A phan ddaeth y gwŷr atto, hwynt hwy a ddywedasant: Ioan Fedyddiwr a'n anfonodd ni attat ti, gan ddywedyd: ai ti yw 'r hwn sydd ar ddyfod, ai arall a ddisgwiliwn؛

21 A'r awr honno efe a iachâodd lawer oddi wrth glefydau, a phlauau, ac ysprydion drwg: ac i lawer o ddeillion y rhoddes efe eu golwg.

22 A'r Iesu a attebodd gan ddywedyd wr∣thynt: ewch ymmaith a mynegwch i Ioan y pethau a welsoch, ac a glywsoch: fod y* 1.646 deilli∣aid yn cael eu golwg, y cloffion yn rhodio: y gwahan-gleifion yn eu glanhau, y byddariaid yn clywed, y meirw yn cyfodi, a'r tlodion yn derbyn yr Efengyl.

23 A gwyn ei fyd y neb ni rwystrir o'm ple∣git i.

24 Ac* 1.647 wedi i gennadau Ioan fyned ym∣maith, efe a ddechreuodd ddywedyd wrth y dyr∣fa am Ioan: beth yr aethoch allan i'r diffaeth∣wch iw weled؛ ai corsen yn siglo gan wynt؛

25 Ond pa beth yr aethoch iw weled؛ ai dŷn wedi ei ddilladu â gwiscoedd esmwyth? wele y rhai sy yn arferu dillad anrhydeddus a mass∣wedd ydynt mewn palasoedd brenhinoedd.

26 Eithr beth yr aethoch iw weled؛ ai pro∣phwyd? yn ddiau meddaf i chwi, a mwy nâ phro∣phwyd.

27 Hwn yw efe o'r vn yr scrifennwyd:* 1.648 we∣le

yr wyf yn anfon fyng-hennad o flaen dy wy∣neb, yr hwn a drefna dy ffordd o'th flaen.

28 Canys meddaf i chwi ym mhlith y rhai a aned o wragedd nid oes brophwyd mwy nag Ioan fedyddiwr: eithr yr hwn sydd leiaf yn nhe∣yrnas Dduw sydd fwy nag ef.

29 Yna yr holl bobl a'r oedd yn gwrando, a'r Publicanod a foliannasant Dduw, y rhai a fedyddiasid â bedydd Ioan.

30 Eithr y Pharisæaid a'r cyfreithwŷr yn eu herbyn eu hunain a wrthodasant gyngor Duw, heb eu bedyddio ganddo.

31 Yna yr Arglwydd a ddywedodd, i* 1.649 bwy y cyffelybaf ddynion y genhedlaeth hon, ac i ba beth y maent tebyg؛

32 Tebyg ydynt i blant yn eistedd yn y far∣chnad, ac yn llefain wrth eu gilydd, gan ddywe∣dyd: canasom bibau i chwi, ac ni ddawnsiasoch, cwynfanasom i chwi, ac nid ŵylasoch.

33 Daeth Ioan Fedyddiwr heb fwytta ba∣ra, nac yfed gwîn, ac meddwch chwi, y mae cy∣thrael ganddo.

34 Daeth Mab y dŷn yn bwytta ac yn yfed, ac yr ydych yn dywedyd, wele vn glwth, ac yfwr gwîn, cyfaill Publicanod a phechaduriaid.

35 Doethineb a gyfiawnhawyd gan bawb o'i phlant.

36 Ac vn o'r Pharisæaid a'i gwahoddodd ef i fwytta gyd ag ef, ac yntef a aeth i dŷ 'r Phari∣saead, ac a eisteddodd.

37 Ac wele wraig, yr hon a fuase bechadu∣res yn y ddinas, pan ŵybu hi fod yr Iesu yn ei∣stedd ar y bwrdd, yn nhŷ 'r Pharisæaid, hi a ddug flwch o ennaint.

38 A* 1.650 chan sefyll wrth ei draed ef o'r tu ol, ac ŵylo, hi a ddechreuodd olchi ei draed ef â da∣grau, a'u sychu â gwallt ei phenn, a hi a gusa∣nodd ei draed ef, ac a'u hirodd â'r ennaint.

39 Pan welodd y Pharisaead, yr hwn a'i gwahaddase, efe a ddywedodd wrtho ei hun: pe bydde hwn brophwyd, efe a ŵydde pwy, a pha fath wraig yw 'r hon sydd yn cyffwrdd ag ef: canys pechadures yw hi.

40 Yna 'r attebodd yr Iesu gan ddywedyd wrtho, Simon, y mae gennif beth iw ddywedyd wrthit: yntef a ddywedodd, Athro dywet.

41 Dau ddyledwr oedd i'r vn echwynwr, y naill oedd arno bum cant ceiniog o ddylêd, a'r llall ddêc a deugain.

42 A phryd nad oedd ganddynt ddim i dalu, efe a faddeuodd iddynt ill dau: dywet gan hyn∣ny pwy o'r rhai hyn ai câr ef yn fwyaf؛

43 Simon a attebodd, ac a ddywedodd: yr wyf yn tybied mae 'r hwn y maddeuodd efe iddo fwyaf: yntef a ddywedodd wrtho, iniawn y ber∣naist.

44 Yna wedi troi at y wraig, efe a ddywe∣dodd wrth Simon: a weli di 'r wraig hon؛ daethym i'th dŷ, ac ni roddaist i mi ddwfr i'm traed: a hon a olchodd fy nhraed â dagrau, ac a'u sychodd â gwallt ei phenn.

45 Ni roddaist i mi gusan, a hon er pan ddae∣ethym i mewn, ni orphywysodd yn casanu fy nhraed.

46 Nid iraist fy mhenn ag olew, hi a irodd fy nhraed ag ennaint.

47 Am hynny meddaf i ti, maddeuwyd lla∣wer o bechodau 〈◊〉〈◊〉: canys carodd yn fawr, o a∣chos i'r neb y maddeuer ychydig, ychydig a gar efe.

48 Ac efe a ddywedodd wrthi: maddeuwyd i ti dy bechodau.

49 Yna y rhai oeddynt yn cyd-eistedd a dde∣chreuasant ddywedyd ynddynt eu hunain: pwy yw hwn sydd yn maddeu pechodau hefyd؛

50 Ac efe a ddywedodd wrth y wraig: dy ffydd a'th gadwodd, dos mewn tangneddyf.

PEN. VIII.

Crist yn pregethu a dref i dref, 5 Yn gosod allan ddam∣meg yr had, 16 A'r gannwyll, 19 Yn dangos pwy sydd geraint iddo, 23 Yn gostegu y môr, 41 Wrth fyned gyd ag Iairus yn iachau y wraig glaf o'r difer∣lif gwaed, ac yn bywhau merch lainus.

A Bu wedi hynny, iddo ef fyned trwy bob di∣nas, a thref, gan bregethu ac efangylu teyr∣nas Dduw, a'r deuddec [oeddynt] gyd ag ef:

2 A rhai gwragedd, a'r a iachesid oddi wrth ysprydion drwg a chlefydau, Mair yr hon a el∣wid Magdalen,* 1.651 o'r hon yr aethe saith gythrael allan,

3 Ac Ioanna gwraig Chuza gorthwiliwr Herod, a Susanna, a llawer eraill, y rhai oedd∣ynt yn gweini iddo â'u golud.

☞ 4 Ac* 1.652 wedi i lawer o bobl ymgynnull yng-hyd, a chyrchu atto o bob dinas, efe a ddy∣wedodd ar ddammeg.

5 Yr hauwr a aeth allan i hau ei hâd, ac wrth hau peth a syrthiodd ar ymyl y ffordd,* 1.653 ac a sathr∣wyd, ac ehediaid y nef a'i bwyttaodd.

6 A pheth arall a syrthiodd ar y graig, a phan eginodd y gwywodd, am nad oedd iddo wlybwr.

7 Ac arall a syrthiodd ym mysc drain, a'r drain a gyd-tyfasant, ac a'i tagasant ef.

8 Ac arall a syrthiodd ar dir da, ac a eginodd ac a ddug ffrwyth ar ei ganfed: wrth ddywedyd y pethau hyn efe a lefodd: y neb sydd a chlustieu iddo i wrando gwrandawed.

9 A'i ddiscyblion a ofynnasant iddo gan ddy∣wedyd: pa ddammeg oedd hon؛

10 Yntef a ddywedodd: i chwi y rhoddwyd gŵybod dirgeloedd teyrnas Dduw: eithr i e∣raill ar ddamhegion, fel* 1.654 yn gweled na welant, ac yn clywed na ddeallant.

11 Ac dymma 'r* 1.655 ddammeg, yr hâd yw gair Duw.

12 A'r rhai ar ymyl y ffordd ydyw y rhai sy yn gwrando, wedi hynny y mae diafol yn dyfod ac yn dwyn ymmaith y gair o'u calonnau hw∣ynt, rhag iddynt gan gredu fod yn gadwedig.

13 Y rhai ar y graig [yw] y rhai pan gly∣want y gair a'i derbyniant yn llawen: eithr y rhain nid oes ganddynt wreiddin, y rhai ydynt

yn credu tros amser, ac yn amser profedigaeth yn eilio.

14 A'•• hwn a syrthiodd ymmysc drain, yw y rhai a wrandawsant ••••d wedi iddynt fyned ymmaith hwy a dagwyd gan ofalon, a golud, a meluswedd buchedd, ac nid ydynt yn dwyn ffrwyth:

15 A'r hwn a [syrthiodd] ar y tîr da, yw y rhai, â chalon rywiog dda, ydynt yn gwrando 〈◊〉〈◊〉 gair, ac yn ei gadw, ac ydynt yn ffrwytho trwy amynedd.

16* 1.656 Nid yw neb wedi goleu cannwyll yn ei chuddio hi â llestr neu yn gosod tan wely: ei∣thr yn ei gosod ar ganhwyll-bren, fel y caffo 'r rhai a ddel i mewn weled goleuni.

17* 1.657 Canys nid oes dim dirgel a'r ni bydd amlwg, na dim cuddiedig, a'r nis gwybydder, ac na ddaw i'r goleu.

11 Edrychwch am hynny pa fodd y cly∣woch:* 1.658 canys pwy bynnac y mae ganddo, i hwnnw y rhoddir: a phwy bynnac nid oes gan∣ddo, yr hyn y mae yn tybied ei fod ganddo a ddy∣gir oddi arno.

19* 1.659 Daeth hefyd atto ei fam a'i frodyr, ac ni allent ddyfod yn agos atto gan y dorf.

20 A mynegwyd iddo [gan rai] a ddyweda∣sant, y mae dy fam a'th frodyr yn sefyll allan, yn ewyllysio dy weled.

21 Ac efe a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt: fy mam i a'm brodyr yw y rhai sy yn gwrando gair Duw, ac yn ei wneuthur.

22 A bu* 1.660 ar ryw ddiwrnod fyned o honaw i long gyd â'i ddiscyblion, a dywedyd wrthynt: awn i'r tu hwnt i'r llynn, ac hwy a gychwnnasāt

23 Ac fel yr oeddynt yn hwylio, efe a hu∣nodd, a chafod o gorwynt a gododd ar y llynn, onid oeddynt yn llawn, ac mewn enbydrwydd.

24 Yna yr aethant atto, ac y deffroasant ef gan ddywedyd, ô ffeistr, ô feistr ddarfu am da∣nom, ac efe wedi ei gyfodi, a geryddodd y gwynt a'r tonnau dwfr: a hwynt a beidiasant, a hi a aeth yn dawel.

25 Ac efe a ddywedodd wrthynt, pa le y mae eich ffydd chwi? ac ofni a rhyfeddu a wnae∣thant, gan ddywedyd y naill wrth y llall: pwy yw hwn, sydd yn gorchymyn y gwynt a'r dwfr, a hwynteu yn vfyddhau iddo؛

26 Ac* 1.661 hwy a hwyliasant i wlad y Gadare∣niaid yr hon sydd o'r tu arall ar gyfer Galilæa.

27 Ac wedi iddo fyned allan i dîr, y cyfarfu ag ef ryw ŵr o'r ddinas, yr hwn oedd ganddo gy∣threuliaid er ys talm o amser, ac ni wisce ddillad, ac nid arhose mewn tŷ, ond yn y monwentydd.

28 Hwn pan welodd yr Iesu wedi iddo ddo∣lefain, a ddaeth atto, ac a ddywedodd â llef vchel, beth sydd i mi â thi ô Iesu fab Duw Goruchaf؛ yr wyf yn attolwg i ti, na'm poenech.

29 Canys gorchymynase efe i'r yspryd a∣flan ddyfod allan o'r dŷn, canys llawer o amse∣rau y cymmerase ef, am hynny y cedwid ef yn rhwym â chadwynau, ac â llyffetheiriau, eithr wedi dryllio y rhwymeu, ef a yrrwyd gan y cy∣thraul i 'r dyffaethwch.

30 A'r Iesu a ofynnodd iddo gan ddywe∣dyd, beth yw di enw di? yntef a ddywedodd, lleng: canys llawer o gythreuliaid a aethent iddo ef.

31 A hwy a ddeisyfiasant arno, na orchy∣mynne iddynt fyned i'r dyfnder.

32 Ac yr oedd yno genfaint o foch yn pori ar y mynydd, a hwynt hwy a attolygasant iddo a∣del iddynt fyned i mewn i'r rhai hynny: ac efe a adawodd iddynt.

33 A'r cythreuliaid a aethant allan o'r dŷn, ac a aethant i mewn i'r moch: i'r genfaint a ru∣throdd oddi ••r y dibyn i'r llynn, ac a foddwyd.

34 A phan welodd y meichiaid yr hyn a ddar∣fuase, hwynt hwy a ffoasant, ac a aethant, ac a fynegasant yn y ddinas a'r me••sydd؛

35 Yna yr aethant hwy allan i weled yr hwn a wnelsid yn iach, ac a ddaethant at yr Iesu, ac a gawsant y dyn o'r hwn yr aethe y cythreuliaid allan, yn ei ddillad a'i iawn bwyll, yn eistedd wrth draed yr Iesu, ac hwy a ofnasant.

36 A'r rhai a welsent a fynegasant iddynt, pa fodd yr iachausid y cythreulic.

37 A'r holl werin o gylch gwlad y Gadere∣niaid, a ddymunasant arno fyned ymmaith oddi wrthynt: am eu bod mewn ofn mawr: ac efe wedi myned i'r llong a ddychwelodd.

38 A'r gŵr o'r hwn yr aethe y cychreuliaid a∣llā, a ddeisyfiodd arno ef gael bod gyd ag ef: eithr yr Iesu a'i danfonodd ef ymmaith gā ddywedyd

39 Dychwel i'th dŷ, a dangos faint a wnaeth Duw erot, felly yr aeth efe tann bregethu trwy gwbl o'r ddinas faint a wnaethe 'r Iesu iddo.

40 A bu pan ddychwelodd yr Iesu trachefn, dderbyn o'r bobl ef, canys yr oedd pawb yn dis∣gwil am dano ef.

41 Ac* 1.662 wele daeth gŵr a'i enw Iairus, ac efe oedd lywodraethwr y Synagog, ac efe a syrthiodd wrth draed yr Iesu, ac a attolygodd i∣ddo ddyfod iw dŷ ef:

42 O herwydd yr oedd iddo vn ferch yng∣hylch deuddeng-mlwydd o oed, yr hon oedd ar farw, ac fel yr oedd efe yn myned, y bobl a'i gwascodd ef.

43 A gwraig yr hon oedd mewn diferlif gwaed er ys deuddeng mhlynedd, ac a roese i fe∣ddygon gymmaint oll a fedde, ni alle gael gan neb ei hiachau,

44 Pan ddaeth hi o'r tu cefn iddo ef, hi a gy∣ffyrddodd ag ymmyl ei wisc ef, ac yn y fan y sa∣fodd diferlif ei gwaed hi.

45 Yna y dywedodd yr Iesu, pwy yw yr hwn a gyffyrddodd â mi؛ ac a phawb yn gwadu, y dywedodd Petr a'r rhai oedd gyd ag ef, ô feistr y mae 'r dorf yn dy wascu, ac yn dy flino, ac a wyt ti yn dywedyd, pwy yw yr hwn a gyffyr∣ddodd â mi؛

46 A'r Iesu a ddywedodd, rhyw vn a gyffyr∣ddodd â mi: canys mi a wnn fyned rhinwedd o

honof.

47 Pan welodd y wraig nad oedd hi yn gu∣ddiedig, hi a ddaeth tann grynu, ac a syrthiodd wrth ei draed ef, ac a fynegodd iddo yng-ŵydd yr holl bobl, am ba achos y cyffyrddase hi ag ef, ar modd yr iachausid hi yn ebrwydd.

48 Ac yntef a ddywedodd wrthi, cymmer gyssur ferch, dy ffydd a'th iachâodd: dos mewn tangneddyf.

49 Ac efe etto yn llefaru, fe a ddaeth vn o dŷ llywodraethwr y Synagog, gan ddywedyd wrtho, bu farw dy ferch, na phoena mo'r Athro.

50 A'r Iesu pan glybu hyn a'i attebodd ef: nac ofna, creda yn vnic a hi a iacheir.

51 Wedi ei fyned ef i'r tŷ, ni ollyngodd efe neb i mewn gyd ag ef, ond Petr, ac Iaco, ac Io∣an, a thâd a mam y llangces.

52 Ac wylo a griddfan am deni yr oeddynt oll, eithr efe a ddywedodd, nac ŵylwch: nid marw hi, eithr cyscu y mae hi.

53 A hwynt ai gwatwarasant ef, am iddynt ŵybod ei marw hi.

54 Yna y bwriodd efe hwynt oll allan, ac a'i cymmerth hi erbyn ei llaw, ac a lefodd gan ddywedyd, herlodes cyfot.

55 A'i hyspryd hi a ddaeth trachefn, a hi a gyfododd yn ebrwydd, ac efe a orchymynnodd roi bwyd iddi.

56 A rhyfeddu a wnaeth ei rhieni hi: ac e∣fe a orchymynnodd na ddywedent i neb y peth a wneithid.

PEN. IX.

Crist yn anfon y deuddec i bregethu, 12 yn porthi pum mil â phump torth 18 yn gofyn pwy yr oeddid yn tybied ei fod efe 29 yn ymrithio ar y mynydd, 3 yn bwrw allan y cythrael ni alle ei ddiscyblion ei fwrw, 57 ac yn atteb tri math ar ddilynwyr.

AC efe a* 1.663 alwodd ei ddeuddec discybl, ac a roddes iddynt feddiant, ac awdurdod ar yr holl gythreuliaid, ac i iachau clefydau.

2 Ac efe a'u hanfonodd hwynt i bregethu teyrnas Dduw, ac i iachau 'r clwyfus.

3 Ac efe a ddywedodd wrthynt, na chym∣merwch ddim i'r daith, na ffyn, nac screpan, na bara, nac arian, ac na fydded i chwi ddwy bais.

4 Ac i ba dŷ bynnac yr eloch i mewn arhos∣wch yno, ac oddi yno yr ymadewch.

5 A* 1.664 pha rai bynnac ni'ch derbyniant, pan e∣loch allan o'r ddinas honno, escydwch y llwch o∣ddi wrth eich traed yn destiolaeth yn eu herbyn hwynt.

6 Ac wedi iddynt fyned allan hwynt hwy a aethant trwy bob tref gan bregethu yr Efen∣gyl, ac iachau ym mhob lle.

7 A* 1.665 Herod y Tetrarch a glybu y cwbl oll a wnaethid ganddo: ac efe a betrusodd, am fod rhai yn dywedyd gyfodi Ioan o feirw.

8 A rhai eraill, ymddangos o Elias: a rhai eraill, mai vn o'r hên brophwydi a adgyfodase.

9 Yna y dywedodd Herod, Ioan a dorreis i ei ben, pwy gan hynny ydyw hwn yr wyf yn cly∣wed y cyfryw bethau am dano؛ ac yr oedd efe yn ceisio ei weled ef.

10 Ac wedi dychwelyd yr Apostolion, hwy a fynegasant iddo y cwbl a wnaethasent,* 1.666 ac e∣fe a'u cymmerth hwynt, ac a aeth o'r nailltu i∣ddiffaethwch y ddinas a elwir Bet••s••••da.

11 A phan ŵybu 'r bobl hynny, hwynt hwy a'i dilynasant ef, ac efe a'u derbyniodd hwynt, ac a ymddiddanodd â hwynt a'm deyrnas Dduw: a'r rhai oedd arnynt eisieu iechyd a iachaodd efe.

12 A'r* 1.667 dydd a ddechreuodd hwyrhau, a'r deuddec a ddaethant atto, ac a ddywedasant wr∣rho؛ gollwng y bobl ymmaith, fel y gallant fy∣ned i'r trefi a'r meusydd oddi amgylch i letteu, ac i geisio bwyd, canys yr ydym ni ymma mewn lle anghyfannedd.

13 Ac efe a ddywedodd wrthynt: rhoddwch chwi iddynt [beth] iw fwytta: a hwyntau a ddywedasant, nid oes genym ni fwy nâ phump torth a dau byscodyn, oni bydd i ni fyned a phry∣nu bwyd i'r bobl hyn oll.

14 Canys yr oeddynt yng-hylch pum mîl o wŷr, ac efe a ddywedodd wrth ei ddiscyblion: gwnewch iddynt eistedd yn finteioedd, bôb yn deng-wr a deugein.

15 Ac felly y gwnaethant, ac hwy a wnae∣thant iddynt oll eistedd.

16 Yna y cymmerth efe y pum torth a'r ddau byscodyn, ac efe a edrychodd i fynu i'r nef, ac a'u bendigodd, ac a'u torrodd, ac a'u rhoddes iw ddiscyblion iw gosod ger bron y bobl.

17 Ac hwynt hwy oll a fwytasant, ac a gaw∣sant ddigon, ac fe godwyd o'r gweddillion, ddeuddec bascedaid o friw-fwyd.

18 Bu* 1.668 hefyd fel yr oedd efe ei hun yn gweddio, fod ei ddiscyblion gyd ag ef, ac efe a o∣fynnodd iddynt, gan ddywedyd: pwy y mae 'r bobl yn dywedyd fy modi؛

19 Ac hwynt hwy a attebasant gan ddywe∣dyd, Ioan fedyddiwr: a rhai Elias: eraill mai vn o'r hên brophwydi a adgyfododd.

20 Ac efe a ddywedodd wrthynt: pwy yr y∣dych chwi yn dywedyd fy mod i؛ yna Petr a ddywedodd, Crist Dduw.

21 Ac efe a'u gwaharddodd hwynt, ac a or∣chymynnodd iddynt na ddywedent hyn i neb:

22 Gan ddywedyd* 1.669 y bydde raid i Fab y dŷn oddef llawer: a'i wrthod gan yr henuriaid, a chan yr arch-offeiriaid, a'r scrifennyddion, a'i ladd, a'r trydydd dydd adgyfodi.

23 Ac efe a ddywedodd wrth bawb,* 1.670 os e∣wyllyssia neb ddyfod ar fy ôl i, gwaded ef ei hun, a choded ei groes beunydd, a dilyned fi.

24 Canys pwy* 1.671 bynnac a ewyllisio gadw ei fywyd a'i cyll ef: a phwy bynnac a gollo ei fywyd o'm hachos i a'i ceidw ef.

25 Canys* 1.672 pa lesâd i ddŷn er ennill yr oll fyd, a'i ddifetha ei hun, neu ei golli ei hun؛

26 Y neb y byddo yn gywilydd ganddo fyfi a'm geiriau,* 1.673 hwnnw fydd yn gywilydd gan Fab y dŷn pan ddelo yn ei ogoniant, ac [yng-o∣goniant ei] Dad, a'r sanctaidd angelion.

27 Yn wir* 1.674 meddaf i chwi, y mae rhai o'r sawl sy yn sefyll ymma ar ••i archwaethant an∣geu, hyd oni welant deyrnas Dduw.

28* 1.675 A bu yng-hylch wyth ddiwrnod wedi y geiriau hyn, gymmeryd o honaw ef Petr ac Ioan ac Iaco, a myned i fynu i'r mynydd i we∣ddio.

29 Ac fel yr oedd efe yn gweddio, ei wyneb∣pryd ef a newidiwyd, a'i wisc oedd yn wenn ddis∣claer.

30 Ac wele dau ŵr a ymddiddanâsant ag ef, y rhai oeddynt Moses ac Elias.

31 Y rhai a ymddangosent mewn gogoni∣ant, ac a ddywedasant am ei ddiweddiad ef, yr hwn a gyflawne efe yn Ierusalem.

32 A Phetr a'r rhai oeddynt gyd ag ef, oe∣ddynt yn ei trym-gwsc: a phan ddihunasant, hwy a welsant ei ogoniant ef, a'r ddau wr y rhai oeddynt yn sefyll gyd ag ef.

33 A bu pan aethant hwy ymmaith oddi wr∣tho ef, ddywedyd o Petr wrth yr Iesu, ô feistr da yw i ni fod ymma: gwnawn dair pabell, vn i ti, ac vn i Moses, ac vn i Elias: eithr ni ŵydde beth yr oedd yn ei ddywedyd.

34 Ac fel yr oedd efe yn dywedyd hynn, fe a ddaeth cwmwl ac a'i cyscododd hwynt, ac hw∣ynt hwy a ofnasant, pā aethant hwy i'r cwmwl.

35 A daeth llef allan o'r cwmwl gan ddywe∣dyd, hwn yw fy annwyl Fab, gwrandewch ef.

36 Ac wedi bod y llef honno y cafwyd yr Ie∣su yn vnic: ac hwynt a gelasant, ac ni fynega∣sant i neb y dyddiau hynny ddim o'r pethau a welsent.

37 Ac* 1.676 fe ddarfu drannoeth, a hwynt yn dy∣fod i wared o'r mynydd, i lawer o bobl ei gyfar∣fod ef:

38 Ac wele rhyw vn o'r dyrfa a ddolefodd gan ddywedyd, ô Athro, yr wyf yn attolwg i ti edrych ar fy mab: canys fy vnic-anedig yw.

39 Ac wele, y mae yr yspryd yn ei gymme∣ryd ef, ac yntef yn ddisymmwth yn gweiddi, ac y mae yn ei rwygo ef oni falo ewyn, a phrin yr ymedu ag ef wedi iddo ei y sigo ef.

40 A mi a ddeisyfiais ar dy ddiscyblion ei fwrw ef allan, ac nis gallent.

41 A'r Iesu a attebodd gan ddywedyd, ô gē∣hedlaeth anffyddlawn, ac anhydyn: pa hŷd y byddaf gyd â chwi, ac i'ch goddefaf؛ dwg dy fab ymma.

42 Ac fel yr oedd efe yn dyfod, y cythrael a'i rhwygodd ef ac a'i drylliodd: a'r Iesu a gery∣ddodd yr yspryd aflan, ac a iachaodd y bachgen, ac a'i rhoddes ef iw dad.

43 A brawychu a wnaethāt oll, gan fawredd Duw: ac fel yr oedd pawb yn rhyfeddu am yr holl bethau a wnaethe yr Iesu, efe a ddywedodd wrth ei ddiscyblion,

44 Gosodwch chwi yn eich clustiau yr yma∣droddion hynn: canys* 1.677 rhoddir Mab y dyn yn nwylo dynion.

45 Eithr ni ddeallasant mo'r gair hwn: ca∣nys cuddiedig oedd iddynt, fel na ddehallent ef: ac yr oedd arnynt arswyd ymofyn ag ef am y gair hwn.

46 Ac fe a ddigwyddodd dadl yn eu plith:* 1.678 pwy o honynt oedd fwyaf.

47 A'r Iesu wrth weled meddwl eu calon∣neu hwynt, a gymmerth fachgennyn, ac a'i go∣sododd yn ei ymyl,

48 Ac a ddywedodd wrthynt: pwy bynnag a dderbyn y bachgennyn hwn yn fy enw i fydd yn fy nerbyn i: a phwy bynnag a'm derbyn i, sydd yn derbyn yr hwn a'm anfonodd i: canys yr hwn sydd leiaf yn eich plith oll, fydd mawr.

49 Ioan* 1.679 a attebodd ac a ddywedodd, ô feistr ni a welsom ryw vn yn dy enw di yn bwrw allan gythreuliaid, ac a waharddasom iddo am nad oedd yn canlyn gyd â ni.

50 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt: na wa∣herddwch: canys y neb nid yw i'n herbyn, sydd gyd â ni.

51 A bu wedi cyflawni dyddiau ei gymme∣riad ef i fynu, ymsycrhau o honaw ef i fyned i Ierusalem.

52 Ac efe a ddanfonodd gennadau oi flaen, y rhai a gerddasant, ac a aethant i dref y Samari∣aid i baratoi iddo ef.

53 Eithr hwynt ni dderbynient ef, am fod ei wyneb ef ar fyned tu ag Ierusalem.

54 Pan welodd ei ddiscybliō Iaco ac Ioan [hynny,] hwynt hwy a ddewedasant, ô Arglw∣ydd a fynni di i ni ddywedyd am ddyfod tân o'r nef a'u difa hwynt,* 1.680 megis y gwnaeth Elias؛

55 A'r Iesu a droes ac a'u ceryddodd hwynt, gan ddywedyd, ni ŵyddoch o ba yspryd yr ydych chwi.

56 Ni* 1.681 ddaeth Mab y dŷn i golli eneidiau dynion onid iw cadw: yna yr aethant i dref arall.

57 A bu a hwynt yn myned ddywedyd o ryw vn ar y ffordd wrtho ef: ô Arglwydd, mi a'th ganlynaf i ba le bynnag yr elych.

58 A'r Iesu a ddywedodd wrtho: y mae gan y llwynogod eu ffauau, a chan adar yr awyr eu nythod: eithr Mab y dŷn nid oes ganddo le i roi ei ben i lawr.

59 Ac efe a ddywedodd wrth vn arall,* 1.682 dilyn fi, ac yntef a ddywedodd: Arglwydd gad i mi yn gyntaf fyned a chladdu fy nhad.

60 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, gad i'r mei∣rw gladdu eu meirw: dos di a phregetha deyr∣nas Dduw.

61 Ac arall a ddywedodd, mi a'th ddilynaf di ô Arglwydd, ond gad ti i mi yn gyntaf fyned a chanu yn iach i'r rhai sy yn fy nhŷ.

62 A'r Iesu a ddywedodd wrtho: nid oes neb a'r a rydd ei law ar yr aradr, ac a edrycho ar ei ôl yn gymmwys i deyrnas Dduw.

PEN. X

Crist yn anfon dec a thrugain i bregethu. 21 Yn diolch iw Dad tros ei ddiscyblion. 25 Yn atteb y cyfreithiwr gan ddangos pwy yw ein cymydog. 38 A'r modd y dewisodd Mair Fagdalen yn gallach nâ Martha.

☞ VVedi y pethau hynn yr ordeiniodd yr Arglwydd ddêc a thrugein e∣raill,* 1.683 ac a'u danfones hwynt bob yn ddau a dau o'i flaen, i bob dinas a lle, ar yr oedd efe ar ddy∣fod iddynt.

2 Am hynny efe a ddywedodd wrthynt* 1.684 y c••nhaiaf sydd fawr, a'r gweithwŷr yn anaml: gweddiwch gan hynny ar Arglwydd y cynhai∣af, am ddanfon allan weithwŷr iw gynhaiaf.

3 Ewch,* 1.685 wele yr wyf yn eich anfon fel ŵyn ym mysc bleiddiaid.

4 Na ddygwch god, nac screpan, nac escidi∣au, ac* 1.686 na chyferchwch neb ar y ffordd.

5 Ac* 1.687 i ba dŷ bynnag yr eloch yn gyntaf dy∣wedwch, Tangneddyf i'r tŷ hwn.

6 Ac o bydd yno fab tangneddyf eich tang∣neddyf a erys arno: os amgen hi a ddychwel attoch chwi.

7 Ac yn y tŷ hwnnw arhoswch, gan fwytta ac yfed y cyfryw bethau [a gaffoch] ganddynt: canys* 1.688 teilwng i'r gweithwr ei gyflog. ☜ Ac na threiglwch o dŷ i dŷ.

8 Ac i ba* 1.689 ddinas bynnag yr eloch, os hwynt hwy a'ch derbyniant, bwytewch y cyfryw be∣theu a rodder ger eich bronnau.

9 Ac iachewch y cleifion a fydd ynddi, a dy∣wedwch wrthynt: daeth teyrnas Dduw yn a∣gos attoch.

10 Eithr i ba ddinas bynnag yr eloch, ac nich derbynniant, ewch allan iw heolydd, a dy∣wedwch,

11 Y* 1.690 llwch yr hwn a lynodd wrthym o'ch dinas a sychasom ymmaith i chwi: er hynny gwybyddwch hynn, fod teyrnas Dduw wedi nesau attoch.

12 Canys yr wyf yn dywedyd i chwi, mai es∣mwythach fydd i'r Sodomiaid yn y dydd hwn∣nw, nag i'r ddinas honno.

13* 1.691 Gwae di Chorazin, gwae di Bethsaida, canys pe buase y gwyrthiau a wnaethpwyd ynoch chwi, wedi eu gwneuthur yn Nhyrus a Sidon: er ys talm yr edifarhasent mewn sach∣len a lludw.

14 Am hynny esmwythach fydd i Tyrus a Sidon yn y farn nag i chwi.

15 A thithe Capernaum yr hon i'th dder∣chafwyd hyd y nef, a dynnir i lawr hyd yn vffern.

16 Y neb* 1.692 sydd yn eich gwrando chwi sydd yn fyng-wrando i: a'r neb sydd yn eich dirmygu chwi sy yn fy nirmygu i, a'r neb sy yn fy nirmy∣gu i sydd yn dirmygu yr hwn a'm hanfonodd fi.

17 Ar dêc a thrugain a ddychwelasant â lla∣wenydd, gan ddywedyd: ô Arglwydd, y cythreu∣liaid a ddarostyngir i ni yn dy enw di.

18 Yna y dywedodd efe wrthynt: mi a we∣lais Satan megis mellten yn syrthio o'r nef.

16 Wele, yr ydwyf yn rhoddi i chwi awdur∣dod i sathru ar seirph, ac scorpionau, ac ar holl gryfder y gelyn, ac ni wna ddim niwed i chwi.

20 Eithr yn hyn na lawenhewch, fod yspry∣dion wedi darostwng i chwi: llawenhewch yn hytrach am fod eich henwau yn scrifennedig yn y nefoedd,

21 A'r amser hwnnw yr Iesu a ymlaweny∣chodd yn ei yspryd, ac a ddywedodd: yr wyf yn diolch i ti ô Dad, Arglwydd nef a ddaiar: am i ti guddio y pethau hyn oddi wrth y doethion a'r rhai call, a'u agoryd hwynt i blant bychain yn wîr ô Dad, felly 'r oedd dy ewyllys.

22 Pob peth a roddwyd i mi gan fy Nhâd:* 1.693 ac ni ŵyr neb pwy yw yr Mab ond y Tad: na phwy yw 'r Tad ond y Mab, a'r neb y mynne 'r Mab ei ddadcuddio ef.

☞ 23 Ac wedi iddo droi at ei ddiscyblion o'r nailltu efe a ddywedodd:* 1.694 Gwyn fyd y lly∣gaid fy yn gweled y pethau yr ydych chwi yn eu gweled.

24 Canys yr wyf yn dywedyd i chwi,* 1.695 ewy∣llysio o lawer o brophwydi a brenhinoedd we∣led y pethau yr ydych chwi yn eu gweled, ac nis gwelsant, a chlywed y pethau yr ydych chwi yn eu clywed, ac nis cly wsant.

25 Ac* 1.696 wele rhyw gyfreithiwr a gododd iw demtio ef, gan ddywedyd: Athro pa beth a wnaf i etifeddu bywyd tragywyddol؛

26 Ac yntef a ddywedodd wrtho: pa beth sydd scrifennedig yn y gyfraith؛ Pa fodd y dar∣lleni؛

27 Ac efe a attebodd gan ddywedyd: car dy Arglwydd Dduw a'th holl galon, ac â'th holl enaid, ac â'th holl nerth, ac â'th holl feddwl, a'th gymmydog fel dy hun,

28 Yntef a ddywedodd wrtho: da 'r attebaist: gwna hyn a byw fyddi.

29 Eithr efe yn ewyllyssio ei gyfiawnhau ei hun, a ddywedodd wrth yr Iesu: a phwy yw fyng-hymmydog؛

30 A'r Iesu a attebodd ac a ddywedodd, rhyw ddyn a aeth i wared o Ierusalem i Ieri∣cho, ac a syrthiodd ym mysc lladron, y rhai wedi ei ddiosc a'i archolli ef, a aethant ymmaith, gan ei adel ef yn hanner marw.

31 Ac fe a ddigwyddodd i offeiriad ddyfod i wared ar hŷd y ffordd honno, ac wedi iddo ei we∣led, efe a aeth o'r tu arall heibio.

32 A'r vn modd Lefiad, wedi dyfod i'r lle, a'i weled, efe a aeth heibio o'r tu arall.

33 Yna rhyw Samariad wrth ymdaith a ddaeth atto ef, a phan ei gwelodd a dosturiodd:

34 Ac wedi iddo ddyfod atto, efe a rwymodd ei archollion, ac a ddywalldodd ynddynt olew a gwîn: ac wedi ei roi ef ar ei anifail ei hun, efe a'i dug ef i'r llettŷ, ac a'i ymgoleddodd.

35 A thrannoeth wrth fyned ymmaith, efe a dynnodd allan ddwy geiniog, ac au rhoddes i'r lletteuwr gan ddywedyd wrtho: cymmer ofal trosto, a pha beth bynnag a dreuliech yn chwa∣neg, pan ddelwyf trachefn, mi a'i rhoddaf i ti.

36 Pwy gan hynny o'r tri hynn, i'th dyb di, oedd gymmydog i'r hwn a syrthiase ym mhlith y lladron؛

37 Ac efe a ddywedodd: yr hwn a wnaeth

drugaredd ag ef. A'r Iesu a ddywedodd wrtho, dos, a gwna dithe yr vn modd. ☜

38 A bu wrth ymdaith ddyfod o honaw i ryw dref: a gwraig a'i henw Martha a'i derby∣niodd ef iw thŷ.

39 Ac i hon yr oedd chwaer a elwid Mair yr hon a eisteddodd wrth draed yr Iesu i wran∣do ei ymadrodd ef.

40 A Martha oedd drafferthus yng-hylch llawer o wasanaeth, a chan sefyll ger llaw hi a ddywedodd, Arglwydd, ond oes ofal gennit, am i'm chwaer fyng-adel i fy hun i wasanaethu؛ dywet wrthi am fy helpio.

41 A'r Iesu a attebodd gan ddywedyd wr∣thi, Martha, Martha, trafferthus wyt a gofalus am lawer o bethau,

42 Eithr vn peth sydd anghenrhaid, Mair a ddewisodd y rhā dda, yr hon ni ddygiroddi arni.

PEN. XI.

Crist yn dyscu iw ddiscyblion weddio. 14 Yn bwrw cythrael allan, ac yn atteb cabledd y Pharisæaid. 29 Yn atteb y rhai a geisiasent arwyddion. 39 Ac yn argyoeddu rhagrith y Pharisæaid a'r scrifēnyddion.

A Bu, fel yr oedd efe mewn man yn gwe∣ddio, pan beidiodd, ddywedyd o vn o'i ddis∣cyblion wrtho: dysc i ni weddio megis y dys∣codd Ioan iw ddiscyblion.

2 Ac efe a ddywedodd wrthynt: pan weddi∣och, dywedwch:* 1.697 ein Tad yr hwn wyt yn y ne∣foedd, sancteiddier dy enw: deued dy deyrnas, gwneler dy ewyllys ar y ddaiar fel yn y nef.

3 Ein bara beunyddol dyro i ni heddyw؛

4 A maddeu i ni ein pechodau, canys yr y∣dym ninnau yn maddeu i bawb sydd yn ein dy∣led. Ac nac arwain ni i brofedigaeth, eithr gwa∣ret ni rhag drwg.

5 Ac efe a ddywedodd wrthynt: pwy o ho∣noch fydd iddo gyfaill, ac a aiff atto hanner nos, ac a ddywed wrtho: ô gyfaill, moes i mi dair torth yn echwyn؛

6 Canys cyfaill i mi a ddaeth (wrth ymdaith) attaf, ac nid oes gennif ddim iw ddodi ger ei fron ef.

7 Ac yntef oddi mewn, a ettyb gan ddywe∣dyd: na flina fi, yn awr y mae 'r drŵs yn gae∣ad, a'm plant gyd â mi yn y gwely: ni allaf go∣di iw rhoddi i ti.

8 Yr wyf yn dywedyd i chwi, er na chyfyd efe a rhoddi iddo, am ei fod yn gyfaill: etto yn ddiau rhag ei deirni, efe a gyfyd, ac a rydd iddo gymmaint ag a fyddo arno eu heisieu.

9 Ac yr* 1.698 ydwyf yn dywedyd i chwi: gofyn∣nwch, ac fe a roir i chwi, ceisiwch, a chwi a ge∣wch, curwch, ac fe a agorir i chwi.

10 Canys pwy bynnag a o fynno a dderbyn: a'r neb a geisio a gaiff, ac i'r neb a guro yr ago∣rir.

11 Pa dad o honoch, os gofyn ei fab iddo fara, a rydd iddo garreg؛ neu [os gofyn] bysco∣dyn, a rydd iddo sarph yn lle pyscodyn؛

12 Neu os gofyn efe wy, arydd yntef iddo scorpion؛

13 Os chwy-chwi gan hynny y rhai ydych ddrwg, a fedrwch roi pethau da i'ch plant: pa faint mwy y rhydd eich Tad nefol ei Yspryd glân i'r rhai a ofynno ganddo.

14 ☞ Ac yr* 1.699 oedd efe yn bwrw allan gy∣thrael, yr hwn oedd fud: a bu wedi i'r cythrael fyned allan, i'r mud lefaru, a rhyfeddu a wna∣eth y bobl.

15 A rhai o honynt a ddywedasant:* 1.700 trwy Beelzebub pennaeth y cythreuliaid y mae efe yn bwrw allan gythreuliaid.

16 Ac eraill er ei brofi ef a geissiasant gan∣ddo arwydd o'r nef.

17 Yntef yn gŵybod eu meddyliau hwynt a ddywedodd wrthynt:* 1.701 pob teyrnas wedi ei rhannu ynddi ei hun a anrheithr: a thŷ [rhan∣nedic] yn ei erbyn ei hun, a syrthia.

18 Os Satan hefyd fy wedi ymrannu yn ei erbyn ei hun, pa fodd y saif ei deyrnas ef؛ gan eich bod yn dywedyd, mai trwy Beelzebub yr wyf i yn bwrw allan gythreuliaid؛

19 Os trwy Beelzebub yr wyfi yn bwrw allan gythreuliaid, trwy bwy y mae eich plant chwi yn eu bwrw hwynt allan؛ am hynny y by∣ddant hwy yn farn-wŷr arnoch chwi.

20 Eithr os myfi trwy fŷs Duw ydwyf yn bwrw allan gythreuliaid, diammau ddyfod te∣yrnas Dduw attoch chwi.

21 Pan fyddo vn cryf arfog yn cadw ei ne∣uadd, y mae yr hyn oll sydd ganddo mewn hedd∣wch.

22 Ond pan ddel vn cryfach nag ef arno, a'i orchfygu, efe a ddwg ymmaith ei holl arfoga∣eth ef, yn yr hon yr oedd yn ymddyried, ac a ran ei anrhaith ef.

23 Y neb nid yw gyd â mi sydd yn fy erbyn: a'r neb nid yw yn casclu gyd â mi, sydd yn gwa∣scaru.

24 Pan* 1.702 el yr yspryd aflan allan o ddŷn, efe a rodia mewn lleoedd sychion gan geisio es∣mwythdra, a phryd na chaffo, efe a ddywed: mi a ddychwelaf i'm tŷ, o'r lle y daethum:

25 A phan ddêl, y mae yn ei gael wedi ei yscubo a'i drefnu:

26 Yna yr aiff efe, ac y cymmer [gyd ag ef] saith yspryd eraill gwaeth nag ef ei hun: a phan elont i mewn yno yr arhossant, a* 1.703 diwedd y dŷn hwnnw fydd gwaeth nâ 'i ddechreuad.

27 A bu fel yr oedd efe yn dywedyd y pethau hyn godi o ryw wraig o'r dyrfa ei llef gan ddy∣wedyd wrtho: gwyn fyd y groth a'th ddug di, a'r bronnau a sugnaist.

28 Yntef a ddywedodd,* 1.704 yn hytrach gwyn∣fyd rhai ydynt yn gwrando gair Duw, ac yn ei gadw. ☜

29 A phan* 1.705 ymgasclodd y bobl atto, efe a ddechreuodd ddywedyd: y genedl sydd ddrwg y mae hi yn ceisio arwydd, ac arwydd ni roddir iddi* 1.706 ond arwydd Ionas y prophwyd.

30 Canys fel y bu Ionas yn arwydd i'r Ni∣nifeaid, felly y bydd Mab y dŷn i'r genedl hon.

31 Brenhines y dehau a gyfyd yn y farn gyd â gwŷr y genhedlaeth hon, ac au condemna hwynt, am iddi ddyfod o eithafoedd y ddaiar i wrando doethineb Salomon, ac wele, [vn] mwy nâ Salomon ymma.

32 Gwŷr Ninife a godant yn y farn gyd â'r genhedlaeth hon,* 1.707 ac a'i condemna hi, am iddynt edifarhau wrth bregeth Ionas: ac wele, [vn] mwy nag Ionas ymma.

33 Ni* 1.708 ddyru neb gannwyll wedi iddo ei goleu, ynghudd, na thān lestr: eithr ar ganhw∣yllbren, fel y gallo y rhai a ddel i mewn weled y goleuni.

34* 1.709 Cannwyll y corph yw 'r llygad: am hynny pan [fyddo] dy lygad yn syml, yna y mae dy holl gorph yn oleu: eithr pā fyddo dy ly∣gad yn ddrwg, yna y bydd dy gorph yn dywyll.

35 Edrych am hynny rhag i'r goleuni sydd ynot, fod yn dywyllwch.

36 Am hynny os dy holl gorph di sydd oleu, ac heb vn rhan dywyll, yna y bydd y cwbl yn o∣leu, fel pe bydde gannwyll yn dy oleuo â'i lle∣wyrch.

37 Ac fel yr oedd efe yn llefaru, rhyw Pha∣risaead a'i gwahoddodd ef i giniâwa gyd ag ef, ac efe a aeth, ac a eisteddodd.

38 Ar Pharisaead pan welodd a ryfeddodd, nad ymolchase efe yn gyntaf, o flaen ciniaw,

39 A'r Arglwydd a ddywedodd wrtho: yn* 1.710 ddiau chwy-chwi 'r Pharisæaid ydych yn glânhau y tu allan i'r cwppan a'r ddyscl, a'ch tu mewn sydd yn llawn o drais a drygioni:

40 O ynfydion, ond yr hwn a wnaeth yr hyn sydd o ddiallan, a wnaeth yr hyn sydd oddi me∣wn hefyd؛

41 Yn hytrach, rhoddwch elusen o'r pethau sy: ac wele, pôb peth sydd lân i chwi.

42 Eithr gwae chwi 'r Pharisæaid: canys yr ydych chwi yn degymmu y mintys, a'r ruw, a phob llyssieun, ac yn gadel ymmaith farn a chariad Duw: y rhai hyn sy raid eu gwneuthur, ac na adawer y lleill heb eu gwneuthur.

43 Gwae* 1.711 chwi Pharisaeiaid, canys yr yd∣ych yn caru yr eisteddleoedd cyntaf yn y Syna∣gogau, a [chael] cyfarch yn y marchnadoedd.

44* 1.712 Gwae chwi 'r scrifennydion a'r Pha∣risaeaid y rhai ydych rhagrithwŷr: am eich bod fel beddau anamlwg, a'r dynion y rhai a rodi∣ant arnynt heb eu hadnabod.

45 Yna yr attebodd vn o'r cyfreithwŷr, ac y dywedodd wrtho: Athro wrth ddywedyd hyn, yr wyt yn ein gwradwyddo ninnau hefyd.

46 Yntef a ddywedodd,* 1.713 gwae chwithau hefyd y cyfreith-wŷr, canys yr ydych yn llwy∣tho dynion â beichiau anhawdd eu dwyn: ac nid ydych chwi yn cyffwrdd â'r beichiau ag vn o'ch bysedd.

47 Gwae chwy-chwi, canys yr ydych yn a∣deiladu beddeu 'r prophwydi, a'ch tadeu chwi a'u lladdodd hwynt.

48 Felly yr ydych yn testiolaethu eich bod yn fodlon i weithredoedd eich tadau, canys hw∣ynt hwy a'u lladdâsāt hwynt, a chwitheu ydych yn adeiladu eu beddau hwynt.

49 Am hynny hefyd y dywedodd doethineb Duw, anfonaf attynt brophwydi, ac Apostol••ō, ac o honynt rhai a lladdant, a rhai, a erlidiant.

50 Fel y gofynnir i'r genhedlaeth hon wa∣ed yr holl brophwydi yr hwn a dywalltwyd o ddechreuad y bŷd:

51 O* 1.714 waed Abel hyd waed* 1.715 Zacharias yr hwn a laddwyd rhwng yr allor a'r Deml: diau meddaf i chwi y gofynnir ef i'r gēhedlaeth hon.

52 Gwae chwy-chwi y cyfreithwŷr, canys chwi a ddugasoch ymmaith agoriad y gŵybo∣daeth: nid aethoch i mewn eich hunain, a'r rhai oeddynt yn myned a waharddasoch chwi.

53 Fel yr oedd efe yn dywedyd y pethau hyn wrthynt: y dechreuodd yr scrifennyddion a'r Pharisæaid fod yn daer arno, a'i annog i siarad am lawer o bethau.

54 Gan ei gynllwyn ef, ac yn ceisio hela rhyw beth o'i ben ef, i gael achwyn arno.

PEN. XII.

Crist yn gwahardd rhagrith y Pharisæaid. 4 A gofalu am y corph yn fwy nâ'r enaid, 13 Yn gwrthod rhan∣nu tir. 22 Yn gwahardd gormod gofal, 33 Yn cyng∣hori i fod yn elusengar, 35 Yn wiliadwrus, 49 Yn ddioddefgar, 54 Yn adnabod amser iechydwriaeth, 58 Ac yn gytun.

YN y cyfamser pan ymgasclodd yng-hyd liaws aneirif o bobl, hyd oni ymsathre 'r naill y llall, y dechreuodd efe ddywedyd wrth ei ddiscyblion, yn gyntaf,* 1.716 mogelwch rhag sur∣does y Pharisæaid, yr hwn yw rhagrith.

2 Canys* 1.717 nid oes dim cuddiedig a'r nas dadcuddir, na dim dirgel a'r na's gŵybyddir.

3 Am hynny y pethau a ddywedasoch yn y tywyllwch a glywir yn y goleu, a'r peth a ddy∣wedasoch yn y glust mewn lleoedd dirgel a bre∣gethir ar benneu 'r tai.

4* 1.718 Yr wyf yn dywedyd wrthych fyng-hyfei∣llion: nac ofnwch y rhai sydd yn lladd y corph, ac wedi hynny nid oes ganddynt ddim a wnel∣ant mwy.

5 Rhagddangosaf i chwi pwy a ofnwch, ofn∣wch ef, yr hwn, pan ddarffo iddo ladd, sydd ag awdurdod ganddo i fwrw i vffern: yn ddiau me∣ddaf i chwi, ofnwch hwnnw.

6 Oni* 1.719 phrynir pump o adar y tô er dwy hatling? ac etto nid oes vn o honynt mewn angof ger bron Duw.

7 Hefyd y mae blew eich pennau chwi yn gyfrifedig oll, am hynny nac ofnwch, yr ydych chwi yn well nâ llawer o adar y tô.

8* 1.720 Ac meddaf i chwi, pwy bynnag a'm cyd∣nabyddo i ger bron dynion: Mab y dŷn a'i cyd∣nebydd yntef ger bron angelion Duw.

9 A'r hwn a'm gwado i ger bron dynion, a wedir ger bron angelion Duw.

10 A* 1.721 phwy bynnag a ddywed air yn erbyn Mab y dŷn, fe a faddeuir iddo: eithr i'r neb a ga∣blo 'r Yspryd glân ni faddeuir.

11 A phan* 1.722 i'ch dygant i'r synagogau, ger bron y llywiawdwŷr a gwŷr mewn awdurdod, na ofelwch pa fodd, neu beth a atteboch drosoch, neu beth a ddywedoch:

12 Canys yr Yspryd glân a'ch dysc chwi yn yr awr honno, beth sydd raid ei ddywedyd.

13 Rhyw vn o'r dyrfa a ddywedodd wrtho: Athro, dywet wrth fy mrawd am rannu â myfi 'r etifeddiaeth.

14 Yntef a ddywedodd wrtho, y dŷn, pwy a'm gwnaeth i yn farn-wr neu yn rhann-wr ar∣noch؛

15 Am hynny y dywedodd efe wrthynt, edry∣chwch a mogelwch rhac cybydd-dod, canys nid yw bywyd neb yn sefyll ar amlder y pethau yd∣ynt ganddo.

16 Ac efe a draethodd wrthynt ddammeg gā ddywedyd, tîr rhyw ŵr goludog fu ffrwythlon:

17 Am hynny yr ymresymme efe ynddo ei hun, gan ddywedyd, beth a wnaf am nad oes gennif le i gasclu fy ffrwythau iddo؛

18 Ac efe a ddywedodd, hyn a wnaf: mi a dynnaf i lawr fy yscuboriau, ac a adeiladaf rai mwy, ac yno y casclaf fy holl ffrwythau da:

19 Ac mi a ddywedaf wrth fy enaid, ô enaid y mae i ti dda lawer wedi eu gosod [i gadw] tros lawer o flynyddoedd, gorphywysa, bwyt∣ta, ŷf, bydd lawen.

20 Eithr Duw a ddywedodd wrtho, ôh yn∣fyd: y nos hon y mynnant dy enaid oddi wrthit: ac yna pwy piau y pethau a baratoaist?

21 Felly y mae 'r hwn a dryssoro iddo ei hun, ac nid yw gyfoethog tu ag at Dduw.

22 Ac efe a ddywedodd wrth ei ddiscyblion, am hynny yr wyf yn dywedyd wrthych,* 1.723 na chymmerwch ofal am eich bywyd, beth a fwyt∣taoch, neu am eich corph beth a wiscoch.

23 Y bywyd sydd fwy nâ'r ymborth, a'r corph sydd fwy nâ'r dillad.

24 Ystyriwch y brain: canys nid ydynt yn hau, ac nid ydynt yn medi, ac nid oes iddynt na chell, nac yscubor, ac y mae Duw yn eu porthi hwynt, pa feint yr ydych chwi well nâ'r adar؛

25 Pwy o honoch trwy ddirfawr ofalu, a ddichon chwanegu at ei faintioli vn cufydd؛

26 Am hynny oni ellwch wneuthur y peth lleiaf, pa ham yr ydych yn gofalu am y lleill؛

27 Y styriwch y lili y modd y maent yn tyfu, nid ydynt yn poeni, nac yn nyddu, ac yr ydwyf yn dywedyd i chwi, na bu Salomon yn ei holl ogoniant, wedi ei ddilladu fel vn o'r rhai hyn.

28 Os yw Duw felly yn gwisco y llyssieun yr hwn sydd heddyw yn y maes, ac y foru a def∣lir i'r ffwrn, pa faint mwy chwy-chwi, ô rai by∣chan eich ffydd؛

29 Am hynny nac ymofynnwch, pa beth a fwytaoch, neu pa beth a yfoch, ac nac amheuwch.

30 Canys y mae cenhedloedd y byd yn cei∣sio hyn oll, ac y mae eich Tad chwi yn gŵybod fod arnoch eisieu 'r pethau hyn.

31 Eithr yn hytrach, cesiwch deyrnas Dduw, a'r pethau hyn oll a roddir i chwi yn chwaneg.

32 Nac ofna, braidd bychan: canys rhyng∣odd bodd i'ch Tad roddi i chwi y deyrnas.

33* 1.724 Gwerthwch yr hyn sydd gennych, a rho∣ddwch elusen, gwnewch i chwi byrsau y rhai ni heneiddiāt, tryssor yn y nefoedd yr hwn ni dder∣fydd: lle ni ddaw lleidr, ac ni lygra pryf.

34 Canys lle y mae eich tryssor chwi, yno y bydd eich calon.

35 Byded* 1.725 eich lwynau wedi eu gwregy∣su, a'ch canhwyllau yn oleu:

36 A byddwch debyg i ddynion yn disgwil pa bryd y daw eu harglwydd o'r neithior: megis pan ddelo efe a churo ['r drws,] yr agorant iddo yn ebrwydd.

37 Gwyn eu byd y gweision hynny, y rhai a gaiff eu harglwydd pan ddel yn neffro, yn wir meddaf i chwi: efe a ym-wregysa, ac a wna idd∣ynt eistedd i lawr, ac a ddaw, ac a wasanaetha arnynt hwy.

38 Ac os daw efe ar yr ail wylfa, neu os y drydedd wylfa y daw, a'i cael hwynt felly, gwyn eu byd y gweision hynny.

39 A hyn gwybyddwch, pe* 1.726 gwype gŵr y tŷ, pa awr y deue 'r lleidr, efe a wilie, ac ni ada∣we gloddio iw dŷ.

40 Am hynny byddwch chwithau barod, ca∣nys yr awr ni thybygoch y daw Mab y dŷn.

41 Yna y dywedodd Petr wrtho, ô Arglw∣ydd, ai i ni yr wyt yn dywedyd y ddammeg hon, ynte i bawb؛

42 A'r Arglwydd a ddywedodd, pwy sydd orchwiliwr ffyddlawn, a phwyllog, yr hwn y gesyd ei arglwydd ef ar ei deulu i roddi iddynt eu cyflynniaeth yn ei amser؛

43 Gwyn ei fyd y gwâs hwnnw, yr hwn y caiff ei arglwydd ef pā ddel yn gwneuthur felly.

44 Yn wir meddaf i chwi, efe a esyd hwnnw [yn llywodraethwr] ar gwbl ag sydd eiddo.

45 Eithr os dywed y gwâs hwnnw yn ei galon, fy arglwydd a oeda ddyfod, ac felly a ddechreu guro y gweision, a'r morwynion, a bwytta, ac yfed, a meddwi:

46 Daw arglwydd y gwâs hwnnw, mewn dydd nad yw efe yn meddwl, ac ar awr nid yw efe yn gŵybod, ac a'i tyrr ef ymmaith, ac a ddyru iddo ei rann gyd â'r anffyddloniaid.

47 Y gwâs hwnnw yr hwn a ŵybu ewy∣llys ei arglwydd, ac nid ymbaratodd, ac ni w∣naeth yn ôl ei ewyllys ef, a gurir â llawer [ffo∣nod.]

48 Eithr yr hwn ni ŵybu, ac a wnaeth be∣thau yn heuddu ffonnodiau, a gurir ag y chydig [ffonnodiau:] yn enwedig i bwy bynnag y rho∣dded llawer, llawer a ofynnir ganddo: a chyd â phwy bynnag y gadawsant lawer, y ceisiant fwy ganddo.

49 Mi a ddaethym i yrru tân ar hŷd y ddai∣ar, a pheth a fynnaf i, od yw efe wedi cynneu eusys؛

50 Eithr y mae i mi fedydd i'm bedyddio ag ef: ac mor fl••n yw arnaf nes darfod.

51* 1.727 A ydych chwi yn tybied fy nyfod i i ro∣ddi heddwch ar y ddaiar? naddo meddaf i chwi ond ymrafael.

52 Canys o hynn allan y bydd pump yn yr vn tŷ, wedi ymrannu, tri yn erbyn dau, a dau yn erbyn tri.

53 Y tâd a ymranna yn erbyn y mâb, a'r mâb yn erbyn y tâd: y fam yn erbyn y ferch, a'r ferch yn erbyn y fam: y chwegr yn erbyn ei gwaudd, a'r waudd yn erbyn ei chwegr.

54 Yna efe a* 1.728 ddywedodd wrth y dyrfa, pan weloch gwmwl yn codi o'r gorllewyn, yn y fan y dywedwch, y mae cafod yn dyfod, ac felly y mae.

55 A phan weloch y deheuwynt yn chwythu, y dywedwch y bydd hi gwresoc, a hi a fydd.

56 Oh ragrithwŷr, medrwch farnu wyneb∣pryd y ddaiar a'r wybr: a pha ham nad ydych yn deall y cyfamser hwn؛

57 Pa ham nad ydych o honoch eich hunain yn barnu beth sydd gyfiawn؛

58* 1.729 Pan fyddych yn myned gyd a'th wrth∣wynebwr at bennaeth, gwna dy oref ar y ffordd i gael myned yn rhydd oddi wrtho, rhac iddo dy ddwyn at y barnwr, ac i'r barnwr dy roddi at y rhingill, ac i'r rhingill dy fwrw i'r carchar.

59 Yr wyf yn dywedyd i ti, nad ai di ym∣maith oddi yno, oni thelech yr hatling eithaf.

PEN. XIII.

Crist yn dangos nad y mwyaf ei adfyd sydd fwyaf ei be∣chod 6 a bôd Duw yn ymarhous wrth bechaduriaid. 11 yn iachau y wraig grepach, ac yn atteb llywydd y Synagog am y Sabboth. 18 Dammeg yr hâd mw∣stard a'r surdoes. 25 gwrthodiad yr Iddewon a der∣bynniad y cenhedloedd. 34 Crist yn tosturio am ddinistr Ierusalem.

AC yr oedd yn bresennol y cyfamser hwn∣nw, rai yn mynegu iddo am y Galilæaid y rhai, y cymmyscase Pilatus eu gwaed a'u ha∣berthau.

2 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrth∣ynt, a ydych chwi yn tybied fôd y Galilæaid hynn, yn fwy pechaduriaid n'âr holl Galilæaid [eraill] am iddynt oddef y cyfryw bethau?

3 Nac oeddynt meddaf i chwi: ac oni edi∣farheuwch chwithau, chwi a gollir yn yr vn modd oll.

4 Neu yr daunaw hynny ar y rhai y syrthi∣odd y tŵr yn Siloe, ac ai lladdodd: a ydych chwi yn tybied eu bôd hwynt yn bechaduriaid mwy nâ'r rhai oll a oeddynt yn cyfanneddu yn Ieru∣salem؛

5 Nac oeddynt meddaf i chwi, eithr onid e∣difarheuwch, oerfydd am danoch chwi oll yn yr vn modd.

6 Ac efe a ddywedodd y ddammeg hon: yr oedd gan vn ffiguspren wedi ei blannu yn ei winllan, ac efe a ddaeth i geisio ffrwyth arno, ac nis cafodd.

7 Yna y dywedodd wrth y gwinllannudd, wele, tair blynedd y daethym i geisio ffrwyth ar y ffiguspren hwn, ac nid ydwyf yn cael dim: torr ef i lawr: pa ham y mae efe yn diffrwytho 'r tir؛

8 Yntef a attebodd, ac a ddywedodd wrtho, o arglwydd, gâd iddo 'r flwyddyn hon, oni ddarffo i mi gloddio o'i amgylch a bwrw tail:

9 Ac os dwg efe ffrwyth [gâd ef,] onid 'ê gwedi hynny y torri ef i lawr.

10 Ac yr oedd efe yn dyscu yn vn o'r Syna∣gogau ar y dydd Sabboth.

11 Ac wele 'r oedd yno wraig, ac ynddi ys∣pryd gwendid er ys daunaw mlynedd, ac oedd wedi myned yn grom, ac ni alle hi mewn modd yn y bŷd iniawni.

12 Pan welodd yr Iesu hon, efe a'i gal∣wodd hi, ac a ddywedodd wrthi, y wraig, rhydd∣hauwyd ti oddi wrth dy wendid.

13 Ac efe a roddes ei ddwylaw arni, ac yn ebrwydd hi a iniawnwyd, ac a foliānedd Dduw.

14 A'r arch synagogudd (yn ddicllon am i'r Iesu iachau ar y Sabboth) a ddywedodd wrth y bobl: chwe diwrnod sydd, yn y rhai y dylid gweithio: ar y rhai hynny deuwch, ac iachaer chwi, ac nid ar y dydd Sabboth.

15 A'r Arglwydd a'i attebodd ef, ac a ddy∣wedodd, ô ragrithiwr, oni ollwng pawb o ho∣hoch chwi ei ŷch neu ei asyn o'r preseb, au dwyn i'r dŵfr ar y dydd Sabboth؛

16 A hon gan ei bod yn ferch Abraham, yr hon a rwymase Satan er ys daunaw mlynedd, oni ddylid ei gollwng oi rhwym ar y dydd Sabboth؛

17 A phan ddywedodd efe y pethau hyn, ei holl wrthwynebwŷr ef a gywilyddiasāt: ond yr holl bobl a lawenychasant am yr holl weithre∣doedd gogoneddus a'r a wnaethe efe.

18 Yna* 1.730 efe a ddywedodd, i ba beth y mae teyrnas Dduw yn debyg: neu i ba beth y cyffe∣lybaf hi؛

19 Tebyg yw i ronyn o hâd mwstard, yr hwn a gymmerodd dŷn, ac a'i hauodd yn ei ardd, ac efe a dyfodd yn bren mawr, ac adar yr awŷr a nythasant yn ei ganghennau.

20 Ac *eilwaith y dywedodd, i ba beth y cyffelybaf deyrnas Dduw؛

21 Cyffelyb i surdoes, yr hwn a gymmerodd gwraig, ac ai cuddiodd mewn tri mesur o flawd hyd oni surodd y cwbl oll.

22* 1.731 Ac efe a drammwyodd drwy 'r holl ddi∣nasoedd a threfi gan ddyscu [pawb] wrth ymda∣ith i Ierusalem.

23 A dywedodd vn wrtho, Arglwydd, ai ychydig [sydd] o'r rhai cadwedig؛ ac efe a ddy∣wedodd wrthynt:

24* 1.732 Ymdrechwch am fyned i mewn i'r porth cyfing, canys llawer meddaf i chwi a geisiant fyned i mewn, ac ni's gallant.

25 Pā gyfodo gŵr y tŷ, a chaeu y drws, a de∣chreu o honoch sefyll oddi allan, a churo 'r drws gan ddywedyd, arglwydd, arglwydd, agor i ni, ac atteb o honaw yntef, a dywedyd wrthych,

nid adwen ddim o honoch o ba le yr ydych.

26 Yna y dechreuwch ddywedyd, bwytta∣som, ac yfasom yn dy ŵydd di, a dyscaist yn ein heolydd ni.

27 Ac efe a ddywed, yr wyf yn dywedyd i chwi nid adwen chwi o ba le yr ydych:* 1.733 ewch ymmaith oddi wrthif, chwy-chwi oll weithred∣wŷr anwiredd.

28 Yno y bydd wylofain a rhingcian dannedd, pan weloch Abraham, ac Isaac, ac Iacob, a'r holl brophwydi yn nheyrnas Dduw, a chwithau wedi eich bwrw allan.

29 Yna y daw [llawer] o'r dwyrain, a'r gorllewyn, a'r gogledd, a'r dehau, ac a eisteddant yn nheyrnas Dduw.

30 Ac wele, y diweddaf fyddant gyntaf, o'r cyntaf fyddant ddiweddaf.

31 Ar y dydd hwnnw y daeth atto rai o'r Pharisæaid, ac a ddywedasant wrtho, dos ym∣maith, a cherdda oddi ymma, canys y mae He∣rod yn ewyllysio dy ladd di.

32 Yna y dywedodd efe wrthynt: ewch, a dywedwch i'r cadnaw hwnnw, wele, bwriaf a∣llan gythreuliaid, a gorphennaf iachâu heddyw, ac y foru, a'r trydydd dydd i'm perffeithir.

33 Er hynny rhaid i mi ymdaith heddyw, ac y foru, a thrennydd: canys ni all darfod am brophwyd allan o Ierusalem.

34 O* 1.734 Ierusalem, Ierusalem, yr hon yd∣wyt yn lladd y prophwydi, ac yn llabyddio y rhai a ddanfonir attat, pa sawl gwaith y myn∣naswn i gasclu dy blant, fel y cascl yr iâr ei chy∣wion dan ei hadenydd, ac ni's mynnit ti.

35 Wele eich tŷ a adewir i chwi yn anghy∣fannedd: yn wir yr wyf yn dywedyd wrthych, na welwch fi, hyd oni ddel yr amser pan ddywet∣toch: bendigedic yw yr hwn sydd yn dyfod yn enw yr Arglwydd.

PEN. XIIII.

Crist wrth giniawa gyd â Pharisæad yn iachau vn claf o'r dropsi ar y dydd Sabboth, 8 yn dyscu i ni fod yn ostyngedig a dangos ein haelioni ar y tlodion, 15 ar ddammeg o swpper yn dangos gwrthodiad yr l∣ddewon a galwedigaeth y cenhedloedd, ac yn gosod allan gyflwr ei ddiscyblion ef yr rhai ydynt halen y ddaiar.

☞ BV hefyd pan ddaeth efe i dŷ vn o'r Pha∣risæaid pennaf ar y Sabboth i fwytta bwyd:* 1.735 ddisgwil o honynt ef.

2 Ac wele, 'r oedd ger ei fron ef ryw ddŷn yn glaf o'r dropsi.

3 A'r Iesu gan atteb a lefarodd wrth y cy∣fraithwyr a'r Pharisæaid, gan ddywedyd: ai rhydd iachau ar y dydd Sabboth؛

4 A thewi a wnaethant: yna y cymmerth e∣fe [y claf,] ac a'i iachaodd ef, ac a'i gollyngodd ymmaith.

5 Ac a'i attebodd hwynt gan ddywedyd: pwy o honoch os syrth ei asyn neu ei ŷch mewn pwll, ni thynn ef allan ar y dydd Sabboth؛

6 Ac ni allent roi atteb yn ei erbyn ef am y pethau hyn.

7 Ac efe a ddywedodd ddamneg i'r gwa∣haddedigion, pan ystyriodd fel yr oeddynt yn de∣wis yr eisteddleodd vchaf, gan ddywedyd wrth∣ynt:

8 Pan i'th wahodder gan nêb i neithior, nac eistedd yn y lle vchaf, rhag bôd vn anrhydeddu∣sach nâ thi wedi ei wahadd ganddo,

9 Ac i hwn a'th wahoddodd di, ac yntef ddy∣fod, a dywedyd wrthic, dôd le i hwn, ac yna de∣chreu o honot ti trwy gywilydd, gymmeryd y lle isaf.

10* 1.736 Eithr pan i'th wahodder, dôs, ac eistedd yn y lle isaf, fel pan ddelo yr hwn a'th waho∣ddodd di, y gallo efe ddywedyd wrthit, ô gyfaill eistedd yn vwch i fynu: yna y bydd i ti glod yng-ŵydd y rhai a eisteddant gŷd â thi ar y bwrdd.

11* 1.737 Canys y neb ai derchafo ei hun, a ostyn∣gir: a'r neb ai gostyngo ei hun a dderchefir.☜

12 Ac efe a ddywedodd hefyd wrth yr hwn ai gwahaddase ef:* 1.738 pan wnelech ginio neu swper, na alw dy gyfeillion na'th frodyr, na'th geraint, na'th gymydogion goludog, rhag iddynt eilch∣wel dy wahadd dithe, a thalu i ti:

13 Eithr pan wnelech wledd galw 'r tlodi∣on, a'r efryddion, a'r cloffion, a'r deillion.

14 A gwyn dy fŷd, am na allant dalu 'r pwyth i ti: canys fe a delir i ti yn adgyfodiad y rhai cyfiawn.

15 A phan glywodd rhyw vn o'r rhai oedd yn eistedd, y pethau hyn, efe a ddywedodd wr∣tho, gwyn ei fŷd y nêb a fwyttao fwyd yn nheyrnas Dduw.

16 Ac yntef a ddywedodd wrtho,* 1.739 ☞ Rhyw ŵr a wnaeth swpper mawr, ac a wahoddodd lawer.

17 Ac a ddanfonodd ei wâs brŷd swpper, i ddywedyd wrth y rhai a wahoddasid, deuwch, canys yr awr hon y mae pôb peth yn barod.

18 A hwy oll a ddechreuasant ymescusodi: y cyntaf a ddywedodd wrtho, mi a brynais dy∣ddyn, ac y mae yn rhaid i mi fyned iw weled, at∣tolwg i ti escusoda fi.

19 Ac arall a ddywedodd, mi a brynais bum iau o ychen, ac yr ydwyf i yn myned iw profi hwynt, attolwg i ti escusoda fi.

20 Ac arall a ddywedodd, mi a briodais wraig, ac am hynny ni allaf i ddyfod.

21 A'r gwâs pan ddaeth [adref] a ddang∣osodd y pethau hyn iw arglwydd, yna gŵr y tŷ yn ddigllon a ddywedodd wrth ei wâs: dôs a∣llan ar frys i'r heolydd, ac ystrydoedd y ddinas, a dwg i mewn ymma y tlodion, a'r anafus, a'r clo∣ffion, a'r deillion.

22 A'r gwâs a ddywedodd, arglwydd fe a ddarfu gwneuthyd fel y gorchymynnaist, ac et∣to y mae lle.

23 A'r arglwydd a ddywedodd wrth y gwâs, dôs i'r priffyrdd, a'r caeau a chymmell hwynt i ddyfod i mewn, fel y cyflawner fy nhŷ.

24 Canys yr wyf yn dywedyd i chwi, na chaiff yr vn o'r gwŷr hynny a wahoddwyd brofi

o'm swpper i,

25 A llawer o bobl a gŷd gerddodd ag ef, ac efe a broes, ac a ddywedodd wrthynt.

26* 1.740 Os daw nêb attafi, ac ni chasao ei dâd, a'i fam, a'i wraig, a'i blant, a'i frodyr, a'i chwio∣rydd, îe, a'i enaid ei hun hefyd, ni all efe fôd yn ddiscybl i mi.

27 A phwy bynnac ni ddycco ei groes, a'm canlyn i, ni all efe fôd yn ddiscybl i mi.

28 Canys pwy o honoch chwi a'i frŷd ar a∣dailadu tŵr, nid eistedd yn gyntaf, a bwrw 'r draul [i edrych] a oes ddigō ganddo iw orphen,

29 Rhag wedi iddo osod y sail, ac heb allu ei orphen, dechreu o bawb ar a'i gwelant, ei watwar ef,

30 Gan ddywedyd, y dŷn hwn a ddechre∣uodd adailadu, ac ni a〈…〉〈…〉 ei orphen.

31 Neu pa frenin yn myned i ryfela yn er∣byn brenin arall, nid eistedd yn gyntaf, ac ym∣gynghori a all efe â deng mil gyfarfod â'r hwn sydd yn dyfod yn ei erbyn ef ag vgain mil؛

32 Neu tra fyddo efe ym mhell oddi wrtho, efe a ddēfon genadŵr, ac a ddeisyf gael heddwch

33 Felly hefyd, pwy bynnac o honoch nid ymwrthodo a chymmaint oll ag a feddo efe, ni all fôd yn ddiscybl i mi.

34* 1.741 Da yw halen: eithr o bydd yr halen yn ddiflas, â pha beth yr helltir ef؛

35 Nid yw efe gymmwys n••c i'r tîr, nac i'r dommen, onid iw fwrw allan: y nêb sydd iddo glustiau i wrando gwrandawed.

PEN. XV.

Crist yn atteb y Pharisæaid y rhai oeddynt yn grwg∣nach am ei fod efe yn derbyn pechaduriaid, 4 yn gyntaf trwy ddammeg yr vn ddafad a gollasid o gant 11 a'i mab ieuangaf yr hwn a fuase afradlon, 28 a'r atteb a gasodd y mab hynaf am ei sorriant.

☞ AC yr oedd yr holl Publicanod a'r pe∣chaduriaid yn dyfod atto ef, i wrando arno.* 1.742

2 A'r Pharisæaid, a'r scrifennyddion, a wr∣wgnachasant gan ddywedyd, y mae hwn yn derbyn pechaduriaid, ac yn bwytta gŷd â hwynt

3 Yna yr adroddodd efe y ddammeg hon wr∣thynt, gan ddywedyd:

4* 1.743 Pa vn o honoch a chanddo gant o dde∣faid, ac os cyll vn o honynt, oni âd yr am yn vn pum vgain yn yr anialwch, ac a gerdd ar ôl yr hon a gollwyd, hyd oni chaffo efe hi?

5 Ac wedi iddo ei chael, efe a'i rhydd hi ar ei yscwyddau trwy lawenydd.

6 A phan ddel adref, efe a eilw yng-hŷd ei gyfeillion a'i gymydogion, gan ddywedyd wr∣thynt, llawenhewch gŷd â mi, canys cefais fy nafad yr hon a gollase.

7 Yr wyf yn dywedyd i chwi, mai felly y bydd llawenydd yn y nêf am vn pechadur edi∣feiriol, mwy nag am onid vn pum vgain o rai cyfiawn, y rhai nid rhaid iddynt wrth edifeir∣wch.

8 Neu pa wraig ac iddi ddêc o ddracmonau os cyll hi vn ddracmon, ni oleu ganwyll, ac ys∣cubo 'r tŷ, a chwilio yn fanwl hyd onis caffo [hi؛

9 Ac wedi iddi ei chael, hi a eilw ei chyfeille∣sau a'i chymdogesau, gan ddywedyd, cŷd la∣wenychwch â mi, canys cefais fy nracmon yr hon a gollaswn.

10 Felly meddaf i chwi, y mae llawenydd yng-ŵydd angelion Duw am vn pechadur a e∣difarhao.☜

11 Ac efe a ddywedodd, yr oedd i ryw ŵr ddau fâb.

12 A'r hynaf o honynt a ddywedodd wrth ei dâd, fy nhâd, dyro i mi y rhann a ddigwydd o'r da, ac efe a rannodd iddynt ei dda,

13 Ac yn ôl ychydic ddyddiau, wedi i'r mâb ieuangaf gasclu y cwbl yng-hŷd, efe a gym∣merth ei daith i wlad bell, ac yno efe a wasca∣rodd ei dda, gan fyw yn afradlon.

14 Ac wedi iddo dreulio 'r cwbl, y cododd newyn mawr trwy 'r wlâd honno, ac yntef a ddechreuodd fôd mewn eisieu.

15 Yna efe a aeth, ac a lynodd wrth vn o ddinaswŷr y wlad honno, yr hwn a'i danfonodd ef iw faer-dref i borthi ei foch.

16 Ac efe a chwennyche lenwi ei fol o'r ci∣bau y rhai a fwyttae 'r môch: ac nis rhodde nêb iddo.

17 A phan ddaeth atto ei hun, efe a ddywe∣dodd, pa sawl gwâs cyflog o' eiddo fy nhâd sydd yn cael eu gwala o fara؛ a minne yn marw o newyn.

18 Mi a godaf, ac a âf at fy nhâd, ac a ddy∣wedaf wrtho, fy nhâd, pechais yn erbyn y nef, ac o'th flaen dithe.

19 Ac mwyach nid ydwyf deilwng i'm galw yn fâb i ti: gwna fi fel vn o'th weision cyflog.

20 Felly, efe a gododd, ac a aeth at ei dâd, a phan oedd efe etto ymmhell oddi wrtho, ei dâd a'i canfu ef, ac a dosturiodd, a chan redeg efe a syrthiodd ar ei wddf ef, ac a'i cusanodd.

21 A'r mâb a ddywedodd wrtho, fy nhâd, pe∣chais yn erbyn y nef, ac o'th flaen dithe, ac nid ydwyf mwy dellwng i'm galw yn fâb i ti.

22 A'r tâd a ddywedodd wrth ei weision, dygwch allan y wisc oref, a gwiscwch hi am da∣no ef, a rhoddwch fodrwy ar ei law, ac escidiau am ei draed.

23 A dygwch y llo pascedig, a lleddwch ef, a bwyttawn, a byddwn lawen.

24 Canys fy mâb hwn oedd farw, ac a aeth yn fyw trachefn: ac efe a gollesid, ac a gaed: a hwy a ddechreuasant wneuthur yn llawen.

25 Ac yr oedd y mâb hynaf yn y maes, a phan ddaeth efe a nesau at y tŷ, efe a glywodd gerdd a dawnsio.

26 Ac wedi iddo alw vn o'r gweision, efe a ofynnodd beth oedd hynny.

27 A hwnnw a ddywedodd wrtho, dy frawd ti a ddaeth [adref,] a'th dâd a laddodd y llo pas∣cedig, am iddo ei dderbyn ef yn iach adref.

28 Yna y digiodd efe, ac nid ae i mewn: am

hynny y daeth ei dâd ef allan, ac a ymbiliodd ag ef.

29 Ac yntef a attebodd ac a ddywedodd wrth ei dâd, wele, er ys hynn o flynyddoedd yr ydwyf yn dy wasanaethu di, ac ni throseddais i vn am∣ser dy orchymyn: ac er hynny ni roddaist i mi erioed fynn i wneuthur yn llawen gŷd â'm cy∣feillion.

30 Eithr pan ddaeth dy fâb hwn [adref] yr hwn a dreuliodd dy dda di gŷd â phuteiniaid, ti a leddaist iddo ef y llo pascedig.

31 Ac efe a ddywedodd wrtho: fy mâb, yr ydwyt ti yn wastadol gŷd â mi, a hynn a feddaf sydd eiddot ti.

32 Rhaid oedd lawenychu a gorfoleddu o blegit dy frawd hwn a fu farw: ac a aeth yn fyw a fu golledig, ac a gafwyd.

PEN. XVI.

Crist trwy siampl y gorchwiliwr ang-hyfiawn yn annog i haelioni cyfiawn ac elusen. 13 Gan ddangos na all neb wasanaethu dau feistr. 18 Ac na ddyle neb yscar â'i wraig a phriodi arall. 19 Ac yn ddiwedaf yn gosod allan hanes y gwr goludog a Lazarus.

☞ AC efe a ddywedodd wrth ei ddiscybli∣on: yr oedd rhyw ŵr goludog, ac iddo orchwiliwr,* 1.744 ac fe a gyhuddwyd wrtho ei fod efe yn afradloni ei dda ef.

2 Efe ai galwodd ef, ac a ddywedodd wrtho: pa beth yw hyn yr wyf yn ei glywed am danat؛ dyro gyfrif o'th orchwiliaeth, canys ni elli fôd mwy yn orchwiliwr.

3 A'r gorchwiliwr a ddywedodd wrtho ei hun, pa beth a wnaf canys y mae fy arglwydd yn dwyn yr orchwiliaeth oddi arnaf؛ ni fedraf gloddio, a chardotta sydd gywilyddus gennif.

4 Gwnn beth a wnaf, fel pan i'm bwrier all∣an o'r orchwiliaeth, y derbyniant fi iw tai.

5 Ac wedi iddo alw pôb vn o ddyledwŷr ei arglwydd, efe a ddywedodd wrth y cyntaf, pa faint sydd arnat o ddyled i'm harglwydd.

6 Ac efe a ddywedodd, can mesur o olew: ac efe a ddywedodd wrtho, cymmer dy scrifē ac ei∣stedd ynebrwydd, ac yscrifenna ddec a daugain.

7 Yna y dywedodd efe wrth vn arall, pa faint o ddylêd sydd arnat ti؛ ac efe a ddywedodd, can mesur o wenith: yna y ddywedodd wrtho, cymmer dy scrifen ac yscrifenna bedwar vgain.

8 A'r Arglwydd a ganmolodd y gorchwili∣wr anghyfiawn, am iddo wneuthur yn gall, o blegit y mae plant y bŷd hwn yn gallach yn eu cenhedlaethau eu hun, nâ phlant y goleuni.

9 Ac yr wyfi yn dywedyd, gwnewch i chwi gyfeillion o'r golud twyllodrus, fel pan fo ei∣sieu arnoch, i'ch derbyniant i'r tragywyddol be∣byll.☜

10 Y nêb sydd ffyddlon yn y lleiaf, sydd ffyddlon hefyd mewn llawer: a'r nêb sydd ang∣hyfiawn yn y lleiaf, sydd anghyfiawn hefyd mewn llawer.

11 Am hynny, oni buoch ffyddlon yn y golud anghyfiawn, pwy a ymddyried i chwi am y gwir [olud؛]

12 Ac oni buoch ffyddlon yn yr eiddo arall, pwy a rydd i chwi 'r eiddoch eich hun؛

13 Ni ddichon* 1.745 vn gwâs wasanaethu dau arglwydd: canys naill ai efe a gasâ vn, ac a gâr y llall: ai efe a lŷn wrth y naill, ac a ddirmy∣ga 'r llall: ni ellwch chwi wasanaethu Duw a golud [byddol.]

14 A'r Pharisæaid hefyd y rhai oeddynt gy∣byddion a glywsant y pethau hynn oll, ac a'i gwatwarasant ef.

15 Yna efe a ddywedodd wrthynt: chwy∣chwi yw y rhai ydych yn eich cyfiawnhau eich hun ger bronn dynion: eithr Duw a ŵyr eich calonnau: canys y peth sydd vchel gŷd a dyni∣on, sydd ffiaidd ger bron Duw.

16 Y* 1.746 gyfraith, a' 〈…〉〈…〉phwydi [a barhaodd] hyd Ioan: ac er hynny o amser y pregethwyd teyrnas Dduw, a phawb sydd yn ymmwthio iddi.

17 A* 1.747 haws yw i nef a daiar fyned heibio, nag i vn tippin o'r gyfraith ballu.

18 Y mae* 1.748 pwy bynnag a ollyngo ymmaith ei wraig, ac a briodo vn ar all, yn godinebu: a phwy bynnag a briodo hon a ollyngwyd ym∣maith oddi wrth ei gŵr, y mae efe yn godinebu.

☞ 19 Yr oedd rhyw ŵr goludog, ac yn gwisco porphor a sidan main, ac yn cymmeryd ei fyd yn ddainteithol ac yn fwythus beunydd.* 1.749

20 Yr oedd hefyd ryw gardottyn a elwyd Lazarus, yr hwn a orwedde wrth ei borth ef yn gornwydlyd,

21 Ac yn chwēnychu cael ei borthi â'r briw∣sion y rhai a syrthie oddi ar fwrdd y gŵr cyfoe∣thog: ond y cŵn a ddaethant ac a lyfasant ei gornwydydd ef.

22 A darfu i'r cardottyn farw, ac efe a dduc∣pwyd gan yr angelion i fynwes Abraham, a'r gŵr goludog a fu farw hefyd, ac a gladdwyd.

23 Ac efe yn vffern mewn poenau wrth go∣di ei olwg, a ganfu Abraham o hirbell, a Laza∣rus yn ei fynwes.

24 Yna efe a lefodd, gan ddywedyd, y tâd Abraham, trugarhâ wrthif, a danfon Lazarus i drochi pen ei fŷs mewn dwfr, ac i oeri fy-nha∣fod: canys fe a'm poenir yn y fflam hon.

25 Ac Abraham a ddywedodd, hâ fâb, coffa i ti dderbyn dy wynfyd yn dy fywyd: ac felly La∣zarus ei adfyd: ac yn awr y diddenir ef, ac y poe∣nir dithe.

26 Ac heb law hyn oll y mae gagendor we∣di gosod rhyngom ni a chwi, fel na allo y rhai a fynnent dramwy oddi ymma attoch chwi, na dyfod oddi yna ymma.

27 [Yntef] a ddywedodd, attolwg i ti dâd, etto danfon ef i dŷ fy nhâd.

28 [Canys] y mae i mi bump o frodyr: fel y testiolaetho iddynt hwy, rhag dyfod o honynt hwythau hefyd i'r lle poenus hwn.

29 Abraham a ddywedodd wrtho, y mae ganddynt Moses a'r prophwydi, gwrandawant

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

arnynt hwy.

30 Yntef a ddywedodd, nâg e, y tâd Abra∣ham, eithr os aiff vn o'r meirw attynt, hwy a edi∣ferhânt.

31 [Yna Abraham] a ddywedodd wrtho: oni wrandawant ar Moses a'r prophwydi, ni chre∣dent pe code vn oddi wrth y meirw.☜

PEN. XVII.

Crist yn erchi iw ddiscyblion na rwystrent neu na thrä∣gwyddent y naill y llall 3 a maddeu o honynt iw gy∣lidd 6 gan ddangos mor gref iw ffydd 10 ac mor wâ yw dyn o honaw ei hun, Crist yn iachau dêc o rai gwahan-gleision, 20 ac yn mynegu am ddiwed y byd.

YNa y dywedodd efe wrth ei ddiscyblion,* 1.750 ni all amgenach na dyfod rhwystrau, ond gwae ef trwy 'r hwn y deuant.

2 Gwell fydde iddo pe rhoddid maen me∣lin o amgylch ei wddf ef, a'i daflu i'r môr, nâg i∣ddo rwystro vn o'r rhai bychain hynn,

3 Edrychwch arnoch eich hunain,* 1.751 os gw∣na dy frawd yn dy erbyn, cerydda ef: ac os edi∣farhâ efe, maddeu iddo,

4 Ac er iddo wneuthur yn dy erbyn saith∣waith yn y dydd, a throi attat saith-waith yn y dydd, a dywedyd, y mae yn edifar genif: madde iddo.

5 Yna 'r Apostolion a ddywedasant wrth yr Arglwydd, anghwanega i ni ffydd.

6 A'r Arglwydd a ddywedodd,* 1.752 pe bydde gennych ffydd gymmaint a gronyn o hâd mw∣stard, a dywedyd o honoch wrth y Sycam∣orwŷdden hon, ymddadwreiddia, ac ymblanna yn y môr: efe a vfuddhae i chwi.

7 Pwy o honoch chwi, ac iddo wâs yn are∣dig, neu yn porthi anifeiliaid, a ddywed wrtho yn y mā pā ddêl o'r maes, dôs, ac eistedd i lawr؛

8 Ond yn hytrach a ddywed wrtho, arlwya i mi i swpperu, ac ymwregysa, a gwasanaetha fi nes i mi fwytta, ac yfed: ac wedi hynny y bw∣yttei, ac yr ŷfi dithe.

9 A ddiolche efe i'r gwâs hwnnw am wneu∣thur o hôno y pethau a orchymynesid iddo؛ nid wyf yn tybied.

10 Felly chwithau hefyd, gwedi i chwi wne∣uthur y cwbl oll a'r a orchymynwyd i chwi, dywedwch, gweision anfuddiol ydym: o blegit yr hynn a ddylesem ei wneuthur a wnaethom.

☞ 11 A digwyddodd, ar efe yn myned i Ieru∣salem,* 1.753 fyned o honaw ef trwy ganol Samaria a Galilæa.

12 A phan oedd efe yn myned i mewn i ryw dref, y cyfarfu ag ef ddec o wŷr gwahan-gleifi∣on: y rhai a safasant o hirbell,

13 Ar a godasant eu llef, gan ddywedyd, Iesu y meistr, trugarha wrthym.

14 A phan welodd efe [hwynt] efe a ddywe∣dodd wrthynt: ewch,* 1.754 ymddangoswch i'r offei∣riaid. Ac fe a ddarfu a hwy yn myned eu gw∣neuthur yn iach.

15 Ac vn o honynt, pan welodd ddarfod ei fachau, a ddychwelodd, gan foliannu Duw â llef vchel.

16 Ac efe a syrthiodd ar ei wyneb wrth ei draed ef, gan roddi diolch iddo, a hwnnw oedd Samariad.

17 Yna 'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd: oni lânhauwyd deg؛ a pha le y mae 'r naw [e∣raill?]

18 Ni châed nêb a ddaeth i roddi gogoniant i Dduw, ond yr estron hwn.

19 Ac efe a ddywedodd wrtho: cyfot, a dôs ymmaith, dy ffydd a'th iachaodd.☜

20 A phan ofynnodd y Pharisæaid iddo, pa bryd y deue deyrnas Dduw, efe a attebodd i∣ddynt, ac a ddywedodd: ni ddaw teyrnas Dduw wrth ei disgwil.

21 Ac ni ddywedant, wele ymma, neu we∣le accw, canys wele, y mae genych deyrnas Dduw o'ch mewn.

22 Ac efe a ddywedodd wrth ei ddiscyblion: yr amser a ddaw, pan ddymunoch weled vn o ddyddiau Mâb y dŷn: ac nis cewch eu gweled.

23 A hwy a* 1.755 ddywedant wrthych, wele ymma, neu wele accw: [eithr] nac ewch, ac na chanlynwch [hwynt.]

24 Canys megis y fellden yr hon a ddis∣cleirio o'r naill fann dann y nef, a lewyrcha yn y fann arall dan y nef: felly y bydd Mâb y dŷn yn ei ddydd ef.

25 Eithr yn gyntaf rhaid iddo ef ddioddef llawer, a'i ddiystyru gan y genhedlaeth hen.

26 A megis y bu yn* 1.756 nyddiau Noe, felly y bydd hefyd yn nyddiau Mâb y dŷn.

27 Bwyttasant, yfasant, gwreiccasant, a gŵrhasant, hyd y dydd yr aeth Noe i'r arch: y∣na y daeth y diluw, ac au difethodd hwynt oll.

28 Yn yr vn modd hefyd, fel y darfu yn ny∣ddiau Lot: bwyttasant, yfasant, prynasant, gwerthasant, plannasant, adeiladasant.

29 A'r* 1.757 dydd yr aeth Lot allan o Sodoma, y glawiodd tân, a brwmstân o'r nef, ac au dife∣thodd hwynt oll.

30 Fel hyn y bydd y dydd, y dadcuddir Mâb y dŷn.

31 Yn y dydd hwnnw, y nêb a fyddo ar y tŷ, ai ddodrefn o fewn y tŷ, na ddescynned iw cym∣mer yd hwynt: a'r vn modd, y nêb a fyddo yn y maes, na ddychweled yn ei ôl.

32* 1.758 Meddyliwch am wraig Lot.

33* Pwy bynnag a geisio gadw ei ennioes, ai cyll: a phwy bynnag ai cyll, ai bywha hi.

34 Y nôs honno* meddaf i chwi y bydd dau yn yr vn gwely: vn a gymmerir, a'r llall a ade∣wir.

35 Dwy a fyddant yn malu yn yr vn lle: vn a gymmerir, a'r llall a adewir.

36 Dau a fyddant yn y maes: vn a gym∣merir, a'r llall a adewir.

37 Yna gan atteb y dywedasant wrtho ef: pa le Arglwydd؛ ac efe a ddywedodd wrthynt: pa le bynnag y byddo 'r corph, yno yr ymgascl yr eryrod.

PEN. XVIII.

Crist yn dyscu i ni weddio trwy siampl y weddw or∣thrymmedig, 13 a'r Publican gostyngedig, 13 yn dderbyn plant atto, 18 yn atteb y llywydd yr hwn a fynne gael nef ond ni fynne ymmadel ai olud 28 yn atteb Petr, 31 yn rhybuddio y ddeuddec am ei ddioddefaint, 35 ac yn roi ei olwg i vn dall.

AC efe a ddywedodd hefyd ddammeg wr∣thynt, y bydde yn rhaid gweddio bôb am∣ser heb ddeffygio,

2 Gan ddywedyd, yr oedd rhyw farn-ŵr yn rhyw ddinas, yr hwn nid ofne Dduw, ac ni pharche ddŷn.

3 Yr oedd hefyd yn y ddinas honno ryw wraig weddw, yr hon a ddaeth atto ef gan ddy∣wedyd: dial fi ar fyng-wrthwynebwr.

4 Ac efe ni's gwnai dros amser [hîr:] ei∣thr wedi hynny y dywedodd wrtho ei hun: er nad ofnaf Dduw, ac er na pharchaf ddŷn:

5 Er hynny, am fôd y weddw hon yn fy mli∣no i, dialaf hi rhag iddi hi yn y diwedd ddyfod, a'm blino i.

6 A'r Arglwydd a ddywedodd, gwrande∣wch beth a ddywed y barn-ŵr anghyfiawn.

7 Ac oni ddial Duw ei etholedigion sydd yn llefain arno ddydd a nôs, er iddo ymaros yn eu hachos hwynt?

8 Yr wyf yn dywedyd i chwi, y dial efe hwynt ar frŷs: ond pan ddêl Mâb y dŷn, a gaiff efe ffydd ar y ddaiar؛

9 ☞ Ac efe a ddywedodd y ddammeg hon, wrth y rhai oeddynt yn coelio eu bôd eu hunain yn gyfiawn,* 1.759 ac yn diystyru eraill.

10 Dau ŵr a aethant i fynu i'r Deml i we∣ddio: vn yn Pharisaead, a'r llall yn Bublican.

11 Y Pharisaead o'i sefyll a weddiodd yn∣ddo ei hun fel hyn: ô Dduw yr wyf yn diolch i ti nad ydwyf fel dynion eraill [y rhai ydynt] drawsion, anghyfiawn, odineb-wŷr: neu fel y Publican hwn.

12 Yr ydwyf yn ymprydio ddwy-waith yn yr wythnos, yr ydwyf yn degymmu cymmaint oll a feddaf.

13 A'r Publican yn sefyll o hirbell, ni cho∣de ei olwg tu a'r nef, eithr curodd ei ddwyfron, gan ddywedyd, ô Dduw, bydd drugarog wr∣thif bechadur.

14 Aeth meddaf i chwi, hwn iw dŷ wedi ei gyfiawnhau yn fwy nâ'r llall, canys pwy byn∣nac a'i derchafo ei hun a ostyngir, a'r nêb a'i go∣styngo ei hun, a dderchefir.☜

15 A hwy* 1.760 a ddugasant atto ef blant, fel y cyffyrdde efe â hwynt: pan welodd ei ddiscybli∣on ef hyn, eu ceryddu a wnaethant.

16 Ac wedi i'r Iesu eu galw hwynt atto, e∣fe a ddywedodd: gadewch i'r plant ddyfod atta∣fi, ar na waherddwch hwynt: canys i'r cyfryw y perthyn teyrnas Dduw.

17 Yn wir meddaf i chwi, pwy bynnac ni dderbynio deyrn••s Dduw fel plentyn, ni chaiff efe fyned i mewn iddi.* 1.761

18 Yna vn or llywodraeth-wŷr a ofynnodd iddo, gan ddywedyd, Athro da, gan wneuthur pa beth yr etiseddafi fywyd tragywyddol؛

19 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, pa ham i'm gelwi yn dda؛ nid oes nêb yn dda ond vn, [hwnnw yw] Duw.

20 Gwyddost y gorchymynnion:* 1.762 na odi∣neba: na ladd: na ladratta: na ddwg gam-de∣stiolaeth: anrhydedda dy dâd a'th fam.

21 Ac efe a ddywedodd, hyn oll a gedwais o'm ieuengtid.

22 A phan glywodd yr Iesu hyn, efe a ddy∣wedodd wrtho: y mae vn peth etto yn ôl i ti: gwerth hyn oll sydd eiddot, a dod i'r tlodion, a thydi a gei dryssor yn y nef: a thyret, canlyn fi.

23 Ond pan glybu efe y pethau hyn, efe a aeth yn athrist: canys yr oedd efe yn gyfoethog iawn.

24 Pan welodd yr Iesu ei fyned ef yn a∣thrist, efe a ddywedodd: morr anhawdd yr aiff y rhai y mae golud ganddynt i deyrnas Dduw?

25 Canys haws yw i gamel fyned trwy grau y nodwydd ddur, nag i'r goludog fyned i deyrnas Dduw.

26 Yna y rhai a glybu [hyn] a ddyweda∣sant: pwy gan hynny a all fôd yn gadwedig؛

27 Ac efe a ddywedodd, y pethau sydd am∣hossibl gŷd â dynion, sydd bossibl gŷd â Duw.

28* 1.763 Yna y dywedodd Petr, wele, ni a adaw∣som y cwbl oll, ac a'th ganlynasom di.

29 Ac efe a ddywedodd wrthynt, yn wîr me∣ddaf i chwi, nid oes nêb a'r a adawodd dŷ, neu ri∣eni, neu frodyr, neu wraig, neu blant, er mwyn teyrnas Dduw,

30 Ar ni's derbyn fwy o lawer y pryd hwn, ac yn y bŷd a ddaw fywyd tragywyddol.

31 ☞ A'r* 1.764 Iesu a gymmerth atto y deu∣ddec, ac a ddywedodd wrthynt: wele, ni yn my∣ned i Ierusalem, a chyflawni•• pod peth ar sydd yn scrifēnedic trwy yr prophwydi am fâb y dŷn

32 Canys efe a roddir i'r cenhedloedd, ac a watworir, ac a ddirmygir, ac a boerir arno.

33 Ac wedi iddynt ei fflangellu y lladdant ef, eithr efe a gyfid y trydydd dydd.

34 Ac ni ddehallasant hwy ddim o'r pethau hyn, a'r gair hwn oedd guddiedig iddynt, ac ni wybuant y pethau a ddywetpwyd.

35* 1.765 Ac fe a ddigwyddodd, ac efe yn nesau at Iericho, i ryw ddyn dall eistedd ger llaw yr ffordd, yn cardotta.

36 A phan glybu efe y dyrfa yn myned hel∣bio, efe a ofynnodd, pa beth oedd hyn.

37 Ac hwy a ddywedasant iddo mai Iesu o Nazareth oedd yn myned heibio.

38 Yna y llefodd efe gan ddywedyd, Iesu fâb Dafydd, trugarhâ wrthif.

39 A'r rhai a oeddynt yn myned o'r blaen a'i stwrdiasant ef i dewi, yntef a lefodd fwy-fwy mâb Dafydd trugarhâ wrthif.

40 Ar Iesu a safodd, ac a orchymynnodd ef ddwyn ef atto, a phan ddaeth yn agos, efe a o∣fynnodd iddo,

41 Gan ddywedyd, pa beth a fynni i mi ei wneuthyd i ti؛ yntef a ddywedodd, Arglwydd cael fyng-olwg.

42 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, cymmer dy olwg: dy ffydd a'th iachaodd.

43 Ac allan o law y cafodd efe ei olwg, ac a'i canlynodd ef, gan ogoneddu Duw, a'r holl bobl pan welsant [hyn] a roesant foliant i Dduw.☜

PEN. XIX.

Edifeirwch Zachaeus, 12 y rhagor rhwng y dec gwâs y rhai a gawsant y dec darn arian, 28 Crist yn marchogaeth i Ierusalem, 45 yn bwrw allan y pryn-wyr a'r gwerth-wyr, 47 a'r Iddewon yn cei∣sio ei ddifetha ef.

AC efe a ddaeth i mewn, ac a aeth trwy Ie∣richo.

2 Ac wele, ryw ŵr a'i enw Zacheus, a hwn oedd bennaf o'r Publicanod, ac yr oedd efe yn gyfoethog.

3 Ac efe a geisiodd weled pwy oedd yr Ie∣su, ac ni alle gan y dyrfa, am ei fôd efe yn fy∣chan o gorpholaeth.

4 Am hynny efe a redodd o'r blaen, ac a ddringodd i sicomorwydden, fel y galle ei we∣led ef: canys yr oedd efe i ddyfod y ffordd honno.

5 A phan ddaeth yr Iesu i'r lle [hwnnw,] efe a edrychodd, ac a ddywedodd wrtho ef, Zacheus descyn ar frys, canys rhaid i mi heddyw aros yn dy dŷ di.

6 Yna y descynnodd efe ar ffrwst, ac a'i der∣bynniodd ef yn llawen.

7 A phawb, pan welsant hyn a wrwgnacha∣sant gan ddywedyd, ei fôd efe wedi myned i mewn i letteua at ddŷn pechadurus.

8 A Zacheus a safodd, ac a ddywedodd wrth yr Arglwydd, wele Arglwydd, yr ydwyf yn rho∣ddi hanner fy na i'r tlodion: ac os dygum ddim oddi ar neb trwy dwyll, mi a'i talaf ar ei bedwerydd.

9 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, heddyw y daeth iechydwriaeth i'r tŷ hwn, am ei fôd yntef hefyd yn fâb i Abraham.

10* 1.766 Canys Mâb y dŷn a ddaeth i geisio, ac i gadw yr hyn a gollasid.

11 A hwy yn gwrando ar y pethau hyn, efe a aeth rhagddo, ac a ddywedodd ddammeg, am ei fôd efe yn agos at Ierusalem, ac am iddynt dy∣bied yr ymddangose teyrnas Dduw yn y fan.

12 Am hynny y dywedodd,* 1.767 rhyw ŵr bon∣heddig a wnaeth daith i wlâd bell, i dderbyn i∣ddo deyrnas, ac i ddyfod trachefn.

13 Ac wedi iddo alw ei ddêc gwâs, efe a roddes ddec punt, ac a ddywedodd wrthynt, marchnattewch hyd oni ddelwyf.

14 Eithr ei ddinas-wŷr a'i casâsant ef, ac a an∣fonasant gennadwriaeth ar ei ôl ef, gan ddywe∣dyd: ni fynnwn ni mo hwn i deyrnasu arnom.

15 Ac fe a ddarfu pan ddaeth efe yn ei ôl we∣di derbyn ei deyrnas, yna y gorchymynnodd efe alw y gweision hynny atto i'r rhai y rhoddase efe yr arian, fel y galle gael gwybod pa faint a elwase pôb vn wrth farchnatta.

16 Y cyntaf a ddaeth, gan ddywedyd, argl∣wydd, dy bunt a enillodd ddec punt.

17 Yntef a ddywedodd wrtho ef, wele ô wâs da, am i ti fôd yn ffyddlon yn ychydic, cym∣mer awdurdod ar ddêc dinas.

18 A'r aîl a ddaeth gan ddywedyd, arglw∣ydd dy bunt di a wnaeth bum punt.

19 Ac efe a ddywedodd wrth hwnnw, bydd dithe lywodraeth-ŵr ar bum dinas.

20 A'r llall a ddaeth, gan ddywedyd, argl∣wydd, wele dy bunt, yr hon a roddais i gadw mewn cadach.

21 Canys mi a'th ofnais, am dy fôd yn ŵr tost, yn cymmeryd y peth ni roddaist i lawr, ar yn medi y peth ni hauaist.

22 Yntef a ddywedodd wrtho ef, o'th enau dy hun y barnaf di, ty di wâs drwg, tydi a wy∣ddit fy môd i yn ŵr tost, yn cymmeryd i fynu y peth ni roddais i lawr, ac yn medi y peth ni ha∣uais,

23 Paham gan hynny na roddaist ti fy ari∣an i'r bwrdd [cyfnewid,] fel y gallaswn i eu ca∣el hwynt pan ddelwn, gŷd â mael؛

24 Ac efe a ddywedodd wrth y rhai oedd yn sefyll ger llaw: dygwch oddi arno ef y bunt, a rhoddwch hii'r hwn sydd a dêcpunt ganddo.

25 (A hwy a ddywedasant wrtho, arglw∣ydd, y mae ganddo efe ddêc punt)

26* 1.768 Canys yr wyf yn dywedyd i chwi, y rhoddir i bob vn y byddo ganddo: a dygir oddi ar yr hwn ni byddo ganddo yr hyn fydd ganddo.

27 A hefyd, dygwch ymma fyng-elynion hynny y rhai ni fynnent i mi deyrnasu arnynt, a lleddwch hwynt o'm blaen i.

28 Ac wedi iddo ddywedyd y pethau hyn, efe a aeth o'r blaen gan fyned i fynu i Ierusa∣lem.

29 A* 1.769 digwyddodd, pan ddaeth efe yn agos at Bethphage a Bethania, i'r mynydd yr hwn a elwir Oliwydd: efe a anfonodd ddau a'i ddiscy∣blion,

30 Gan ddywedyd, ewch i'r dref yr hon sydd ar [eich] cyfer; a phan ddeloch iddi, chwi a gewch ebol yn rhwym, ar yr hwn nid eisteddodd dŷn erioed: gollyngwch ef a dygwch ymma.

31 Ac os gofyn nêb i chwi, pa ham yr ydych yn ei ollwng ef؛ dywedwch wrtho fel hyn: am fôd yn rhaid i'r Arglwydd wrtho.

32 Yna y rhai a dda••fonasid a aethant ym∣maith, ac a ga••sant fel y dywedase efe wr∣thynt.

33 Ac fel yr oeddynt yn gollwng yr ebol, ei berchennogion a ddywedasant wrthynt, pa ham yr ydych yn gollwng yr ebol؛

34 Ac hwy a ddywedasant, am fôd yn rha••d i'r Arglwydd wrtho ef.

35 Ac* 1.770 hwy a'i dugasant ef ar yr Iesu, ac wedi iddynt fwrw eu ••illad yr ebol, hwynt hwy a ddodasant yr Iesu ••••no ef.

36 Ac efe yn myned, tanasant eu dillad ar

hŷd y ffordd.

37 Ac weithian pan ddaeth efe yn agos at ddescynfa mynydd Oliwydd, y dechreuodd yr holl liaws ddiscyblion gan lawenydd, glodfori Duw â llef vchel, am yr holl wrthiau a welsent,

38 Gan ddywedyd, bēdigedic yw yr Brenin hwnnw yr hwn sydd yn dyfod yn enw yr Argl∣wydd: tangnheddyf yn y nef, a gogoniant yn yr vchelder.

39 Yna rhai o'r Pharisæaid o'r dyrfa a ddy∣wedasant wrtho ef, Athro, cerydda dy ddiscy∣blion.

40 Ac efe a attebodd ac a ddywedodd wrth∣ynt, pe tawe y rhai hyn, y cerrig a lefent.

☞ 41* 1.771 Ac wedi iddo ef ddyfod yn agos, pan welodd efe y ddinas, efe a wylodd trosti,

42 Gan ddywedyd, canys pe gwypit ti o'r lleiaf yn dy ddydd hwn y pethau a berthynant i'th heddwch: eithr y maent yn awr yn guddie∣dic rhagot.

43 Canys fe a ddaw y dyddiau arnat, a'th e∣lynion a fwriant glawdd o'th amgylch, ac a'th amgylchant, ac a'th warchaeant o bôb parth.

44 Ac a'th wnânt yn gŷdwastad â'r ddaiar a'th blant y rhai ydynt o'th fewn: ac ni adawant ynot faen ar faen, am nad adwaenit amser dy ymweliad.

45 Ac* 1.772 efe a aeth i mewn i'r Deml, ac a ddechreuodd daflu allā y rhai oeddynt yn gwer∣thu, ac yn prynu ynddi,

46 Gan ddywedyd wrthynt, y mae yn scri∣fennedig,* 1.773 tŷ gweddi yw fy nhŷ i: a chwi a'i gwnaethoch yn ogof lladron.

47 Ac yr oedd efe beunydd yn dyscu yn y Deml,☜ a'r arch-offeiriaid, a'r scrifennyddi∣on, a phennaethiaid y bobl, a geisiasant ei ddife∣tha ef.

48 Ond ni fedrent wneuthur dim iddo ef, ca∣nys yr holl bobl a lŷnasant [wrtho] pan glyw∣sant ef.

PEN. XX.

Crist yn gostegu yr arch-offeiriaid gan ofyn, o ba le yr oedd bedydd loan, 9 Yn dangos ar ddammeg y winllan ddinistr yr Iddewon. 22 Yn rhoi atteb do∣eth am y deyrn-ged, 27 Ac am yr adgyfodiad. 46 Ac yn dangos rhagrith yr scrifennyddion.

A* 1.774 digwyddodd ar vn o'r dyddiau hynny, ac efe yn dyscu 'r bobl yn y Deml, ac yn pregethu 'r Efengyl, yr arch-offeiriaid, a'r scri∣fenyddion, gŷd a'r pennaethiaid a ddaethant at∣to ef,

2 Ac a lefarasant wrtho, gan ddywedyd, dy∣wet i ni drwy ba awdurdod yr wyt yn gwneu∣thur y pethau hyn؛ neu pwy yw yr hwn a ro∣ddes i ti yr awdurdod hon؛

3 A chan atteb efe a ddywedodd wrthynt, a minne a ofynnaf i chwithau vn peth: dywed∣wch chwithau i mi:

4 Bedydd Ioan ai o'r nef yr ydoedd, ai o ddynion?

5 A hwy a resymmasant yn eu plith eu hu∣nain gan ddywedyd: os dywedwn mai o'r nef: efe a ddywed, pa ham gan hynny na chredech ef?

6 Ac os dywedwn mai o ddynion, yr holl bobl a'n llabyddiant ni, canys y mae yn siccr ganddynt fod Ioan yn brophwyd,

7 Ac am hynny hwy a attebasant na's gwy∣ddent o ba le [yr oedd.]

8 Yna 'r Iesu a ddywedodd wrthynt, ac nid wyf finne yn dywedyd i chwithau trwy ba aw∣durdod y gwnafi y pethau hyn.

9 Ac* 1.775 efe a ddechreuodd ddywedyd y ddam∣meg hon wrth y bobl.* Rhyw ŵr a blannodd winllan, ac a'i gosododd hi i lafur-wŷr,

10 Ac mewn amser, efe a anfonodd ei wâs at y llafur-wŷr, fel y rhoddent [iddo] o ffrwyth y winllan: a'r llafur-wŷr a'i curasant ef, ac a'i anfonasant ymmaith yn wag-law.

11 Ac efe a anfonodd wâs arall: a hwy a gurasant, ac a amharchasant hwn hefyd, ac a'i hanfonasant ymmaith yn wag-law.

12 A thrachefn efe a anfonodd y trydydd: ac wedi iddynt glwyfo hwn, hwy a'i bwriasant ef allan.

13 Yna y dywedodd arglwydd y winllan, pa beth a wnaf؛ mi a anfonaf fy annwyl fâb, fe a alle pan welant, y parchant ef.

14 A phan welodd y llafur-wŷr ef, ymresym∣mu a'u gilydd a wnaethant, gan ddywedyd: hwn yw yr etifedd: deuwch, lladdwn ef, fel y byddo yr etifeddiaeth yn eiddom ni.

15 A hwy a'i bwriasant ef allan o'r winllan, ac a'i lladdasant ef: pa beth gan hynny a wna Arglwydd y winllan iddynt؛

16 Efe a ddaw, ac a ddifetha y llafur-wŷr hyn, ac a rydd ei winllan i eraill, a phan glyw∣sant hwy hyn dywedasant, na atto Duw.

17 Ac efe a edrychodd arnynt, ac a ddywe∣dodd: pa beth yntef yw hyn a scrifennwyd: y* 1.776 maen yr hwn a wrthododd yr adailad-wŷr a wnaethpwyd yn ben congl.

18 Pwy bynnag a syrthio ar y maen hwn∣nw a ddryllir, ac ar bwy bynnag y syrthio, efe ai mâl ef.

19 Yna yr arch-offeiriaid, a'r scrifennyddi∣on a geisiasant roddi dwylo arno yn y pryd hyn∣ny: ond yr ydoedd arnynt ofn y bobl: canys gwybuant mai yn eu herbyn hwynt y dyweda∣se efe y ddammeg honno.

20 Ac am hynny hwy a* 1.777 yrrasant gynllwyn∣wŷr y rhai a gymmerent arnynt eu bod yn gy∣fiawn iw ddisgwil ef, fel y dalient ef yn ei yma∣drodd, iw roddi ym meddiant ac awdurdod y rhaglaw.

21 A gofynnasant iddo ef, gan ddywedyd, Athro, ni a wyddom y dywedi, ac y dysci di yn iniawn, ac nad ydwyt ti yn derbyn wyneb, ond yn dyscu ffordd Dduw yn iniawn.

22 Ai cyfraithlon i ni roddi teyrn-ged i Cae∣sar ai nid yw?

23 Ac efe yn deall eu cyfrwysdra hwynt, a ddywedodd wrthynt a pa ham y temtiwch fi؛

24 Dangoswch i mi geiniog, pwy piau y

llun a'r scrifen sydd arni؛ a chan atteb y dywe∣dasant Caesar.

25 Yna efe a ddywedodd wrthynt,* 1.778 rhodd∣wch gan hynny 'r eiddo Caesar i Caesar, a'r ei∣ddo Duw i Dduw.

26 Ac felly ni allasant feio ar ei eiriau ef gerbron y bobl: a chan ryfeddu wrth ei attebi∣on ef, hwynt hwy a dawsant.

27 Yna rhai o'r* 1.779 Saducaeaid (y rhai sy yn gwadu bôb adgyfodiad) a ddaethant atto ef, ac a ofynnasant iddo,

28 Gan ddywedyd, Athro,* 1.780 Moses a scri∣fennodd ini, os bydde farw brawd neb ag iddo wraig, a marw o honaw ef yn ddi-blant, fod iw frawd gymmeryd ei wraig ef, a chodi hâd iw frawd.

29 Felly, yr ydoedd saith o frodyr, a'r hynaf a gymmerth wraig, ac a fu farw yn ddi-blant.

30 A'r ail a gymmerth y wraig, ac a fu yn∣tef farw yn ddi-blant.

31 Yna, y trydydd a'i cymmerth hi: ac felly y saith hynny a fuant feirw, ac ni adawsant blant, eithr buant feirw.

32 Yn ddiweddaf oll, y bu farw y wraig he∣fyd.

33 Felly, yn yr adgyfodiad, gwraig i bwy vn o honynt fydd hi؛ canys y saith ai cawsant hi yn wraig.

34 Yna yr attebodd yr Iesu gan ddywedyd wrthynt, plant y bŷd hwn sy yn gwreica, ac yn gwra.

35 Eithr y rhai a fyddo teilwng i gael y bŷd hwnnw, a'r adgyfodiad oddi wrth y meirw, ni wreicânt ac ni wrant:

36 Ac hefyd ni allant feirw mwy: canys cydstad ydynt a'r angelion, a phlant Duw yd∣ynt, am eu bôd yn blant yr adgyfodiad.

37 Ac y cyfid y meirw,* 1.781 Moses a ddango∣sodd wrth y berth, lle y mae efe yn dywedyd: Ar∣glwydd Dduw Abraham, a Duw Isaac, a Duw Iacob.

38 Canys nid yw efe Dduw y meirw, ond y byw: canys pawb sydd fyw iddo ef.

39 Yna rhai o'r scrifennyddion gan atteb a ddywedasant: Athro, da y dywedaist.

40 Ac ni feiddiodd nêb mwyach ofyn dim iddo ef.

41 Ac* 1.782 efe a ddywedodd wrthynt, pa fodd y maent yn dywedyd fôd Crist yn fâb Dafydd؛

42 Ac y mae Dafydd ei hun yn dywedyd yn llyfr y Psalmau:* 1.783 yr Arglwydd a ddywedodd wrth fy Arglwydd, eistedd ar fy neheu-law,

43 Hyd oni osodwyf dy elynion yn faingc i'th traed؛

44 Am hynny a Dafydd yn ei alw ef yn ARglwydd, pa fodd y mae efe yn fâb iddo؛

45 Ac efe a ddywedodd wrth ei ddiscyblion, a'r holl bobl yn ei glywed,

46 Ymochelwch rhag yr scrifennyddion,* 1.784 y rhai a fynnant fyned mewn dillad lleision: ac a garant gyfarch iddynt yn y marchnadoedd: a'r eisteddleoedd vchaf yn y Synagogau: a'r lle∣oedd pennaf yn y gwleddoedd.

47 Y rhai ydynt yn difa tai gwragedd gwe∣ddwon ac yn rhith hîr weddîo, y rhai hyn a dder∣byniant farn fwy.

PEN. XXI.

Crist yn canmol offrwm y weddw dlawd. 5 Yn pro∣phwydo am ddinistr Ierusalem. 8 Am ddyfodiad gau athrawon. 9 Ac arwyddion blinder a diwedd y byd. 37 Ac arfer Crist tra fu efe yn Ierusalem.

AC* 1.785 fel yr ydoedd efe yn edrych, efe o gan∣fu y rhai goludog yn bwrw eu rhoddion i'r tryssor-dŷ.

2 Ac efe a ganfu hefyd ryw wraig weddw dlawd yn bwrw yno ddwy hatling.

3 Ac efe a ddywedodd, yn wîr meddaf i chwi, y weddw dlawd hon a fwriodd fwy i me∣wn nâ hwynt oll.

4 Canys hwy oll o'u gweddillion a fwria∣sant yr hyn a roddent i Dduw: a hon a fwriodd o'i phrinder hyn oll a fedde.

5* 1.786 Yna, a rhai yn dywedyd am y Deml fel yr addurniesid hi â meini gwychiō, a rhoddion, efe a ddywedodd,

6 Ai ar y pethau hyn yr ydych chwi yn e∣drych؛ fe a ddaw y dyddiau pan na adawer maen ar faen a'r na fwrier i lawr.

7 Yna y gofynnasant iddo gan ddywedyd, Athro, pa bryd y bydd y pethau hynn؛ a pha ar∣wydd fydd pan ddêl y pethau hynn؛

8* 1.787 Ac efe a ddywedodd, mogelwch rhac eich twyllo: canys llawer a ddaw yn fy enw i, gan ddywedyd, myfi yw [Crist,] a'r amser hwnnw sydd yn nesau, am hynny na chanly∣nwch hwynt.

9 A phan glywoch [sôn] am ryfeloedd a therfyscoedd, nac ofnwch: canys rhaid i'r pe∣thau hynn fôd yn gyntaf: ond ni ddaw y diwedd yn y man.

10 Yna y dywedodd efe wrthynt, cenedl a gyfyd yn erbyn cenedl, a theyrnas yn erbyn te∣yrnas.

11 A* 1.788 daiar-grynfau mawrion a fyddant yn amryw leoedd, a newyn, a heintiau, a dy∣chrynedigaethau, ac ar wyddiō mawrion o'r nef.

12 Eithr, o flaen hynn oll y rhoddāt eu dwy∣lo arnoch, ac [a'ch] erlidiant, gan eich rhoddi yn y Synagogau, ac mewn carcharau, a'ch dwyn ger bron brenhinoedd a llywodraethwŷr er mwyn fy enw i.

13 A hyn a dry i chwi yn destiolaeth.

14 Am hynny* 1.789 rhoddwch eich brŷd ar na fyfyrioch, pa beth a atteboch.

15 Canys mi a roddaf i chwi enau a doethi∣neb, y rhai nis gall eich holl wrthwynebwŷr, na dywedyd yn eu herbyn, na'i gwrthwynebu.

16 Bradychir chwi hefyd gan eich rhieni a'ch brodyr, a'ch cenedl, a'ch cymdeithion, a [rhai] o honoch a laddant.

17 A châs fyddwch gan bawb er mwyn fy enw i.

18 Eithr* 1.790 ni chyll blewyn o'ch pen chwi.

19 Meddiannwch eich eneidiau trwy eich amynedd.

20 A* 1.791 phan weloch amgylchynu Ierusa∣lem â lluoedd, yna gwybyddwch fôd ei anghy∣fannedd-dra hi yn agos.

21 Yna ffoed y rhai sy yn Iudaea i'r myny∣ddoedd: ac elant y rhai a fyddo yn ei chanol hi ymmaith: a'r rhai a fyddo yn y meusydd nac e∣elont i mewn iddi.

22 Canys dyddiau 'r dial yw y rhai hyn fel y cyflawner cwbl ag sydd scrifennedig.

23 Gwae y rhai beichiogiō a'r mamhaethod yn y dyddiau hynny: canys angen mawr fydd yn y wlâd hon, a digofaint wrth y bobl hynn.

24 A hwy a syrthiant ar fîn y cleddyf, a cha∣ethgludir hwynt at bôb cenhedlaeth: ac Ieru∣salem a sethrir gan y cenhedloedd, hyd oni chy∣flawner amser y cenhedloedd.

☞ 25* 1.792 Yna y bydd arwyddion yn yr haul, a'r sêr, ac ar y ddaiar ing cenhedloedd gan gyfing gyngor, am fod y môr a'r rhyferthwy yn dadsei∣nio,

26 [A] bod dynion yn llewygu gan ofn a disgwil am y pethau a ddeuant ar y bŷd, o blegit nerth y nefoedd a siglir.

27 Ac yna y gwelant Fab y dŷn yn dyfod yn y cwmwl mewn gallu a gogoniant mawr.

28 A phan ddechreuo 'r pethau hynn ddyfod, edrychwch, a chodwch eich pennau i fynu:* 1.793 ca∣nys y mae eich ymwared yn nesau.

29 Ac efe a ddywedodd wrthynt y ddam∣meg [hon:] edrychwch ar y ffigus-bren, a'r holl brennau,

30 Pan ddeiliant hwy weithian, chwychwi yn gweled a ŵyddoch o honoch eich hun fod y cynhaiaf yn agos.

31 Felly chwithau, pan weloch wneuthur y pethau hyn, gwybyddwch fod teyrnas Dduw yn agos.

32 Yn wir meddaf i chwi, nid aiff yr oes hon heibio, nes gwneuthur y pethau [hyn] oll.

33 Y nef a'r ddaiar a ânt heibio, ond fyng∣eiriau maufi nid ânt heibio. ☜

24 Edrychwch arnoch eich hunain, rhag gorchfygu eich calōnau â glothineb, â meddw∣dod, â gofalon y bŷd hwn, a dyfod y dydd hwn∣nw arnoch yn ddisymmwth.

35 Canys efe a ddaw fel magl ar wartha pawb oll a'r sydd yn trigo ar wyneb yr holl ddaiar.

36 Gwiliwch gan hynny, a gweddiwch bôb amser ar eich cyfrif yn deilwng i ddiangc rhag y pethau hyn oll y rhai a ddeuant, ac i sefyll ger bron Mâb y dŷn.

37 A lliw dydd yr ydoedd efe yn athrawia∣ethu yn y deml: a'r nôs gan fyned allan yr ar∣hose efe yn y mynydd a elwyd [mynydd] Oli∣wydd.

38 A'r holl bobl a ddeuent y boreu atto ef iw glywed yn y Deml.

PEN. XXII.

Yr Iddewō yn bwriadu pa fodd y difethent Grist. 7 Yn∣tef yn bwytta ei Basc, ac yn ordeinio ei swpper. 24 Y discyblion yn ymryson pwy a gasse fod yn fwyaf. 42 Crist yn gweddio ar y mynydd. 47 Y modd y y bradychwyd ef, y daliwyd ef, y dygwyd i dy yr arch∣offeiriad, 66 Y gwadodd Petr ef, 67 Ac yr aed ag ef o flaen y cyngor.

A* 1.794 Gwyl y bara croiw oedd yn agos, yr hon a elwir y Pasc.

2 A'r arch-offeiriaid a'r scrifennyddion a geisiasant, pa fodd y difethent ef, o blegit yr oedd arnynt ofn y bobl.

3 A Satan a aeth i mewn Iudas yr hwn a gyfenwid Iscariot, yr hwn oedd o rifedi 'r deu∣ddec.

4 Ac efe a aeth ymmaith, ac a ymddiddanodd â'r arch-offeiriaid a'r lywodraethwŷr, pa fodd y bradyche efe ef iddynt.

5 Ac yr oedd yn llawen ganddynt, a hw∣ynt hwy a gydtunasant ar roddi arian iddo.

6 Ac efe a addawodd, ac a geisiodd amser cy∣faddas iw fradychu ef iddynt yn absen y bobl.

7 Ac* 1.795 yna y daeth dydd y bara croiw, ar yr hwn yr ydoedd rhaid offrwm y Pasc.

8 Ac efe a anfonodd Petr ac Ioan, gan ddy∣wedyd: ewch, paratoiwch i ni'r Pasc, fel y ga∣llom ei fwytta.

9 A hwy a ddywedasant wrtho ef, pa le y mynni i ni ei baratoi [ef.]

10 Ac efe a ddywedodd wrthynt, wele, gwe∣di eich myned i mewn i'r ddinas, y cyferfydd â chwi ddŷn yn dwyn stened ddwfr, canlynwch ef i'r tŷr yr êl efe i mewn.

11 A dywedwch wrth ŵr y tŷ, y mae yr A∣thro yn ddywedyd wrthit ti, pa le y mae yr sta∣fell lle y bwytawyf y Pasc gŷd â'm discybliō؛

12 Yna efe a ddengys i chwi stafell fawr we∣di ei threfnu, paratoiwch yno.

13 Yna yr aethant, ac a gawsant fel y dywe∣dase efe wrthynt, ac a baratoasant y Pasc.

14 Ac* 1.796 wedi dyfod yr awr, efe a eisteddodd i lawr a'r deuddec Apostl gŷd ag ef.

15 Ac efe a ddywedodd wrthynt: mi a ddei∣syfais yn fawr fwytta 'r Pasc hwn gŷd â chwi, cyn dioddef o honof.

16 Canys yr ydwyf yn dywedyd i chwi na fwyttaf i mwy o honaw, hyd oni cyflawner yn nheyrnas Dduw.

17 Ac wedi iddo gymmeryd y cwppan a rhoddi diolch, efe a ddywedodd, cymmerwch hwn a rhennwch yn eich plith.

18 Canys yr wyf yn dywedyd i chwi nad yfaf mwy o ffrwyth y winwydden, hyd oni ddêl teyrnas Dduw.

19* 1.797 Ac wedi iddo efe gymmeeryd y bara, a diolch, efe [ai] torrodd, ac ai rhoddodd iddynt gan ddywedyd: hwn yw fyng-horph yr hwn yr ydys yn ei roddi trosoch gwnewch hyn er coffa am danaf.

20 Yn yr vn modd hefyd wedi iddo swpperu [y roddes efe] y cwppan, gan ddywedyd: y

cwppan hwn yw 'r testament newydd yn fyng∣waed i, yr hwn yr ydys yn ei dywallt trosoch.

21 Eithr wele,* 1.798 llaw yr hwn a'm bradycha i sydd gŷd â myfi ar y bwrdd.

22 Ac yn wîr y mae Mâb y dŷn yn myned megis y mae yn derfynedig: eithra gwae yr dŷn hwnnw trwy 'r hwn y bradychir ef.

23 Yna y dechreuasāt ymofyn yn eu plith eu hun, pwy o honynt oedd yr hwn a wnai hynny.

☞ 24 Ac fe a* 1.799 gyfododd cynnen yn eu plith, pwy o honynt a dybygid ei fôd yn fwyaf.

25 Ac efe a ddywedodd wrthynt, y mae bren∣hinoedd y cenhedloedd yn arglwyddiaethu ar∣nynt, a'r rhai sy mewn awdurdod arnynt a el∣wir yn bendefigion.

26 Ond na [byddwch] chwi felly: eithr y mwyaf yn eich plith bydded megis y lleiaf, a'r llywydd megis yr hwn a fyddo yn gweini.

27 Canys pwy vn fwyaf, ai 'r hwn sydd yn eistedd ar y bwrdd, ai 'r hwn sydd yn gwasanae∣thu؛ ond mwyaf yr hwn sydd yn eistedd؛ eithr yr ydwyfi yn eich mysc fel vn yn gwasa∣naethu.

28 A chwy-chwi yw y rhai a arhosasoch gŷd â mi yn fy-mhrofedigaethau.

29 Ac yr wyfi yn ordeinio i chwi deyrnas megis yr ordeiniodd fy Nhâd i minne.

30* 1.800 Fel y bwyttaoch, ac yr yfoch ar fy∣mwrdd i yn fy nheyrnas, ac yr eisteddoch ar or∣seddfeudd, a barnu deuddec-llwyth Israel. ☜

31 A'r Arglwydd a ddywedodd: Simon, Simon, wele* 1.801 Satan a'ch ceisiodd chwi i'ch nithio fel gwenith.

32 Eithr mi a weddiais trosot na ddiffygie dy ffydd di: gan hynny, dithe, pan i'th droer ca∣darnhâ dy frodyr.

33* 1.802 Ac efe a ddywedodd wrtho, ô Arglw∣ydd, yr ydwyfi yn barod i fyned gŷd â thi i gar∣char ac i angeu.

34 Yntef a ddywedodd: yr wyf yn dywedyd i ti Petr, na chân y ceiliog heddyw, cyn i ti wadu dair gwaith yr adweini fi.

35 Ac efe a ddywedodd wrthynt,* 1.803 pan eich anfonais heb bwrs, na chod nac escidiau, a fu arnoch eisieu dim؛ a hwy a ddywedasant, na ddo ddim.

36 Yna y dywedodd efe wrthynt: ond yn awr y nêb sydd ganddo bwrs cymmered, a'r vn modd gôd, a'r nêb nid oes ganodd, gwerthed ei bais, a phryned gleddyf.

37 Canys yr wyf yn dywedyd i chwi fod yn rhaid cyflawni ynofi yr scrifen honno,* 1.804 a chŷd â'r anwir y cyfriwyd ef: canys y mae diwedd i'r pethau [a scrifennwyd] o honofi.

38 A hwy a ddywedasant, Arglwydd, wele ddau gleddyf ymma: ac efe a ddywedodd wr∣thynt, digon yw.

39 Ac* 1.805 wedi iddo fyned allan, efe a aeth (fel y bydde arferol) i fynydd Oliwydd, a'i ddiscy∣blion a'i canlynasant ef.

40 A* 1.806 phan ddaeth efe i'r man hwnnw, efe a ddywedodd wrthynt, gweddiwch nad eloch mewn profedigaeth.

41 Ac efe a dynnwyd oddi wrthynt tu ag er∣gid carreg: ac wedi iddo fyned ar ei liniau, efe a weddiodd,

42 Gan ddywedyd, fy Nhâd, os ewyllysi gymmeryd y cwppan hwn oddi wrthif, er hyn∣ny, nid fy ewyllys i, ond dy ewyllys di a gy∣flawner.

43 Ac angel o'r nef a ymmdangosodd iddo ef, iw gadarnhau.

44 Eithr efe mewn ymdrech [meddwl] a weddiodd yn ddyfalach, a'i chwys ef oedd fel da∣grau gwaed yn descyn i lawr ar y ddaiar.

45 A phan gododd efe o'i weddi, a dyfod at ei ddiscyblion, efe a'u cafodd hwynt yn cyscu gan dristwch.

46 Ac efe a ddywedodd wrthynt, pa ham yr ydych yn cyscu؛ codwch, a gweddiwch nad e∣loch mewn profedigaeth.

47 Ac* 1.807 efe etto yn ymddiddan, wele 'r dyr∣fa a hwn a elwyr Iudas vn o'r deuddec a aeth o'i blaen hwynt, ac a nesaodd at yr Iesu iw gu∣sanu ef.

48 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, Iudas, ai â chusan y bradychi di Fâb y dŷn؛

49 A phan welodd y rhai oedd yn ei gylch ef y peth oedd ar ddyfod, hwynt hwy a ddyweda∣sāt wrtho, ô Arglwydd, a darawn ni â chleddyf.

50 Ac vn o honynt a darawodd wâs yr arch∣offeiriad, ac a dorrodd ymmaith ei glust ddehau ef.

51 Yna 'r Iesu a attebodd gan ddywedyd, goddefwch hyd hyn: ac efe gan gyffwrdd â'i glust a'i iachaodd ef.

52 A'r Iesu a ddywedodd wrth y rhai a dda∣ethent atto ef [nid amgen na'r] arch-offeiriaid a phennaethiaid y Deml, a'r henuriaid, ai fel at leidr y daethoch chwi allan â chleddyfau, ac â ffynn؛

53 Pan oeddwn beunydd gŷd â chwi yn y Deml nid estynnasoch ddwylo i'm herbyn, eithr hon yw eich awr chwi, a gallu 'r tywyllwch.

54 Yna y * cymmerasant ef, ac yr aethant ag ef: ac a'i dugasant ef i dŷ 'r arch-offeiriad, a Phetr a'i canlynodd ef o hir-bell.

55* 1.808 Ac wedi iddynt gynnen tân yng-hanol y llŷs a chŷd eistedd o honynt i lawr, yr eistedd∣odd Petr hefyd yn eu plith.

56 A phan ganfu rhyw langces ef yn eistedd wrth y tân, a dal sylw arno, hi a ddywedodd, hwn hefyd oedd gŷd ag ef.

57 Ac yntef a wadodd gan ddywedyd, ô wraig nid adwen ef.

58 Ac ychydig wedi, vn arall a'i gwelodd [ef,] ac a ddywedodd, a thithe wyt [vn] o ho∣nynt, a Phetr a ddywedodd, ô ddŷn nid ydwyf.

59 Ac yng-hylch pen yr awr yn ôl hynny. vn arall a daerodd gan ddywedyd, yn wir yr yd∣oedd y dŷn hwn gŷd ag ef, canys Galilæad yw efe.

60 A Phetr a ddywedodd, y dyn ni's gwn beth yr wyt yn ei ddywedyd: ac yn y man, ac efe etto yn llefaru, y canodd y ceiliog.

61 Yna y troes yr Arglwydd, ac yr edrychodd ar Petr: a Phetr a feddyliodd am ymadrodd yr Arglwydd, fel y dywedase efe wrtho,* 1.809 cyn canu 'r ceiliog y gwedi fi dair gwaith.

62 Ac wedi i Petr fyned allan, efe a ŵylodd yn chwerw.

63 A'r rhai a ddaliasant yr Iesu, a'i gwat∣warasant [ef] gan ei daro.

64 Ac wedi iddynt guddio ei lygaid ef, ta∣rawsant ef ar ei wyneb, gan ofyn iddo, a dy∣wedyd, prophwyda pwy a'th darawodd.

65 A llawer eraill a ddywedasant yn ei er∣byn ef gan gablu.

66 A* 1.810 phan ddyddhâodd hi yr ymgynhu∣llodd henuriaid y bobl a'r arch-offeiriaid, a'r scrifennyddion: ac a'i dugasant ef iw cyngor,

67 Gan ddywedyd, ai ti yw Crist؛ dywet i ni, ac efe a ddywedodd wrthynt: pe dywedwn i chwi, ni's credech:

68 Ac os gofynnaf [i chwi] nid attebwch fi, ac ni'm gollyngwch ymmaith.

69 Yn ôl hyn y bydd Mâb y dŷn yn eistedd ar ddeheu-law gallu Duw.

70 A hwy oll a ddywedasant, a ydwyt ti gan hynny yn Fâb Duw؛ ac efe a ddywedodd wrthynt, yr ydych chwi yn dywedyd fy môd.

71 Yna y dywedasant, pa raid i ni mwy wrth destiolaeth؛ canys clywsom ein hunain o'i enau ef.

PEN. XXIII.

Y modd y dygwyd Crist o flaen Pilat a Herod, 18 Y dewiswyd Barabbas oi flaen ef. 26 Y gwnaed i Simon ddwyn ei groes ef, 27 Ac atteb Crist i'r gwragedd galarus. 33 Y modd y dioddefodd Crist gan weddio tros ei elynion, 35 Ac y claddwyd ef.

☞ YNa y* 1.811 cyfododd yr holl liaws, ac a'i dugasant ef at Pilatus.

2 Ac a ddechreuasant achwyn arno, gan ddywedyd, nyni a gawsom hwn yn* 1.812 gŵyrdroi 'r bobl, ac yn gwahardd talu teyrn-ged i Caesar, gan ddywedyd mai efe yw Crist Frenin.

3 Yna* 1.813 Pilatus a ofynnodd iddo gan ddy∣wedyd, ai ti yw Brenin yr Iddewon؛ ac efe a at∣tebodd, ac a ddywedodd, yr wyt ti yn dywedyd.

4 Yna y dywedodd Pilatus wrth yr arch∣offeiriaid, a'r bobl, nid ydwyfi yn cael dim bai ar y dŷn hwn.

5 Ac hwy a fuant daerach gan ddywedyd, y mae efe yn cyffroi 'r bobl, gan ddyscu trwy holl Iudaea, wedi dechreu o Galilæa hyd ymma.

6 A phan glybu Pilatus sôn a'm Galilæa, efe a ofynnodd ai Galilæad ydoedd efe.

7 A phan ŵybu efe ei fod ef o lywodraeth Herod, efe a'i hanfonodd ef at Herod, yr hwn oedd y ddyddiau hynny yn Ierusalem.

8 A phan welodd Herod yr Iesu, efe a la∣wennychodd yn fawr, am ei fôd yn ewyllysio ei weled ef er ystalm o amser, o blegit iddo glywed llawer am dano ef, ac yr ydoedd efe yn gobei∣thio cael gweled rhyw ryfeddod ganddo.

9 Ac efe a ofynnodd iddo lawer o chwed∣lau, eithr nid attebodd efe ddim iddo ef.

10 A'r arch-offeiriaid, a'r scrifennyddion a safasant, ac a achwynasant arno ef yn haerllyg.

11 A Herod, a'i filwŷr, wedi iddo ei ddiysty∣ru ef, a'i watwar, a'i wisco â gwisc glaerwen, a'i danfonodd ef trachefn at Pilatus.

12 A'r dydd hwnnw y cymmododd Herod â Philatus? canys gelynion oeddynt o'r blaen iw gilydd.

13 Yna Pilatus, wedi galw yng-hŷd yr arch-offeiriaid, a'r llywiawd-wŷr a'r bobl,

14 A* 1.814 ddywedodd wrthynt, chwy-chwi a ddugasoch y dŷn hwn attafi, fel vn a fydde yn gwyr-droi y bobl, ac wele, mi a'i holais ef yn eich gŵydd chwi,* 1.815 ac ni chefais yn y dŷn hwn yr vn o'r beiau yr ydych chwi yn ei gyhuddo ef am danynt:

15 Na Herod chwaith: canys anfonais chwi atto ef, ac wele ni wnaed iddo ef ddim yn haeddu marwolaeth.

16 Am hynny mi a'i ceryddaf ef, ac a'i goll∣yngaf ymmaith.

17 (Canys yr ydoedd yn rhaid iddo ollwng vn yn rhydd iddynt ar yr ŵyl)

18 Yna 'r holl dyrfa a lefodd ar vn-waith, gan ddywedyd, ymmaith ag ef, a gollwng i ni yn rhydd Barabbas:

19 Yr hwn am ryw derfysc a llofruddiaeth a wneuthid yn y ddinas a fwriasid yng-har∣char.

20 A Philatus a ymddiddanodd â hwynt drachefn mewn ewyllys i ollwng yr Iesu yn rhydd.

21 A hwy a wrth-lefasant, gan ddywedyd, croes-hoelia, croes-hoelia ef.

22 Ac yntef a ddywedodd wrthynt y drydydd waith, eithr pa ddrwg a wnaeth efe؛ ni chefais i achos marwolaeth ynddo: am hynny wedi i mi ei gospi ef, mi a'i gollyngaf ef.

23 Hwythau a fuant daerion â llefain vchel, gan erchi ei groes-hoelio ef: a'u llefain hwynt a'r arch-offeiriaid a orfuant.

24 Yna Pilatus a farnodd wneuthur eu dymuniad hwynt.

25 Ac ai gollyngodd ef yn rhydd iddynt, yr hwn am derfysc a llofruddiaeth a fwriasit yng∣harchar, yr hwn a ofynnasant: ac a roddodd yr Iesu iw hewyllys hwynt.

26* 1.816 A phan oeddynt yn ei ddwyn ef ym∣maith, daliasant vn Simon o Cyrene, yn dyfod o'r wlâd, ac a ddodasant y groes arno ef iw dwyn ar ôl yr Iesu.

27 A thyrfa fawr o bobl, ac o wragedd oedd∣ynt yn ei ganlyn ef, y rhai oeddynt yn cwyn∣fan, ac yn galaru o'i blegit ef.

28 A'r Iesu a droes attynt gan ddywedyd, merched Ierusalem, nac ŵylwch o'm hachos i, eithr ŵylwch o'ch achos eich hunain a'ch plant.

29 Canys wele, fe a ddaw yr dyddiau y dy∣wedant, gwyn eu byd y rhai amhlantadwy a'r crothau y rhai ni heppiliasant, a'r bronnau y rhai ni roesant sugn.

30 Yna y dechreuant ddywedyd wrth y my∣nyddoedd,* 1.817 syrthiwch arnom: ac wrth y bryn∣niau cuddiwch ni.

31 Canys* 1.818 os gwnant hyn i'r prenn îr, pa beth a wnair i'r crin؛

32 Ac fe a* 1.819 ddygwyd dau eraill, y rhai [oe∣ddynt] ddrwg weithredwŷr iw rhoi iw marwo∣laeth gŷd ag ef.

33 A phan ddaethant i'r lle a elwir y Ben∣glogfa, yna y croes-hoeliasant ef a'r drwgwei∣thredwŷr: vn ar ei ddeheulaw, a'r llall ar ei law aswy.

34 A'r Iesu a ddywedodd, o Dâd, maddeu iddynt: canys ni wyddant pa beth y maent yn ei wneuthur. Ac hwynt hwy a rannasant ei ddillad ef, ac a fwriasant goel-bren.

35 A'r bobl a safasant yn edrych: a'r pen∣naethiaid hefyd a'i gwatwarasant ef, gan ddy∣wedyd, efe a waredodd rai eraill, gwareded ei hun os hwn yw Crist detholedig Duw.

36 A'r milwŷr hefyd a'i gwatwarasant ef gan ddyfod atto, a chynnig iddo finegr,

37 Gan ddywedyd, os ty di yw Brenin yr Iddewon, gwaret dy hun.

38 Ac yr ydoedd ei scrifen ef wedi ei scrifen∣nu vwch ei benn, a llythyrennau Groeg, La∣din, ac Ebrew: HWN YW BRENIN YR IDDEWON.

39 Ac vn o'r drwg-ddynion a'r a gros-hoeli∣asid a'i cablodd ef, gan ddyweydy, os ty di yw Crist, gwaeret ty hun a ninnau.

40 A'r llall a attebodd, ac a'i ceryddodd ef gan ddywedyd, ond ydwyt ti yn ofni Duw am dy fôd dan yr vn farn؛

41 A nyni yn ddiau [a gospir] yn gyfiawn canys yr ydym yn derbyn yr hyn sydd addas am yr hyn a wnaethom, eithr ni waeth hwn ddim anghymhesur.

42 Ac efe a ddywedodd wrth yr Iesu, Ar∣glwydd coffa fi pan ddelech i'th deyrnas.

43 A'r Iesu a ddywedodd wrcho, yn wîr meddaf i ti, heddyw y byddi di gŷd â mi ym∣mharadwys.

44 Ac yr ydoedd hi yng-hylch y chweched awr: a thywyllwch a fu ar yr holl ddaiar hyd y nawfed awr.

45 A'r haul a dywyllodd, a llenn y Deml a rwygodd yn ei chanol.

46 A'r Iesu gan lefain â llef vchel a ddywe∣dodd,* 1.820 fy-Nhâd, i'th ddwylo yr wyf yn rhoddi fy yspryd: ac wedi iddo ddywedyd hyn, efe a drengodd.

47 A phan welodd y Canwriad y peth a fu, efe a ogoneddodd Dduw, gan ddywedyd, yn wîr, yr oedd y gŵr hwn yn gyfiawn.

48 A'r holl dyrfa y rhai a ddaethēt yng-hŷd i edrych, wrth weled y pethau a fu, a ddychwela∣sant gan guro eu dwyfronnau.

49 Ai holl gydnabod ef a safasant o hirbell, a'r gwragedd y rhai ai canlynasent ef o r Gali∣laea, oeddynt yn edrych ar y pethau hyn.

50 Ac* 1.821 wele gŵr a elwid Ioseph, cyng-hôrwr, gŵr da a chyfiawn,

51 (Yr hwn ni chyttunase ai cyngor, ac ai gweithred hwynt) o Arimathea dinas yr Idde∣won: yr hwn oedd hefyd yn disgwil am deyr∣nas Dduw.

52 Hwn a ddaeth at Pilatus, ac a ofynnodd gorph yr Iesu.

53 Ac wedi iddo ei dynnu ef i lawr, efe ai amdôdd ef mewn lliain main, ac ai rhoddes mewn bedd wedi ei dorri o'r graig, yn yr hwn ni roddasid dŷn erioed.

54 Ac dydd hwnnw oedd darparwyl, a'r Sabboth yn canlyn.

55 A'r gwragedd hefyd y rhai a ddaethent gŷd ag ef o Galilæa, ac oeddynt yn canlyn a welsant y bedd, a pha fodd y rhodasid ei gorph ef.

56 Ac wedi eu dychwelyd hwynt, hwy a ba∣ratoasant ber-aroglau, ac ennaint: ac a ophy∣wysasant ar y Sabboth yn ôl y gorchymyn. ☜

PEN. XXIIII.

Dyfodiad y gwragedd i'r bedd. 13 Ymddangosiad Crist i'r ddau ddiscybl y rhai oeddynt yn myned tu ag Emmaus. 36 Y modd yr ymddangosodd efe yn ddisymmwth ym mysc y discyblion. 44 Y gorchy∣myn a'r addewid a roddes efe iddynt hwy. 50 Y modd y derchafodd efe i'r nef. 53 Ac y bu ymwreddiad ei ddiscyblion ef wedi hynny.

YDydd* 1.822 cyntaf o'r wythnos ar y cynddydd hwynt hwy a ddaethant i'r bedd gan ddwyn y pêr-argolau y rhai a baratoesent, a rhai gyd ag hwynt.

2 Ac hwy a gawsant y maen wedi ei dreiglo ymmaith oddi wrth y bedd.

3 Ac wedi iddynt fyned i mewn, ni chaw∣sant gorph yr Arglwydd Iesu.

4 Ac fe a ddarfu a hwy wedi synnu am y peth hyn, wele, dau ŵr a safasant wrthynt hwy mewn gwiscoedd disclaer.

5 Ac wedi iddynt ofni yn gostwng eu hwy∣nebau tu a'r ddaiar, hwynt hwy a ddywedâsant wrthynt, pa ham y ceisiwch chwi y byw ym mysc y meirw؛

6 Nid ydyw efe ymma, ond efe a gododd: cofiwch* 1.823 pa fodd y dywedodd wrthych, ac efe etto yn Galilæa,

7 Gan ddywedyd, rhai yw rhoi Mâb y dŷn yn nwylo dynion pechadurus, a'i groes-hoelio, a'r trydydd dydd adgyfodi.

8 A chofiasant ei eiriau ef.

9 Dychwelasant hefyd oddi wrth y bedd, a mynegasāt hyn oll i'r vn ar ddêc, ac i'r lleill oll.

10 A Mair Fagdalen, ar Ioanna, a Mair [mam] Iaco, ac eraill gyd â hwynt, oedd y rhai a ddywedasant y pethau hyn wrth yr Apostoli∣on.

11 Eithr, fel gwegi oedd ganddynt eu gei∣riau

hwy, ac ni's credasant hwynt.

12 Yna Petr a gododd i fynu, ac a redodd i'r bedd, ac a edrychodd i mewn, ac a welodd y lliain wedi eu rhoddi o'r nailltu, ac a aeth i mewn gan ryfeddu rhyngddo ag ef ei hun am y peth a ddarfuase.

13 ☞ Ac wele,* 1.824 dau o honynt a aethant y dydd hwnnw i dref a'i henw Emmaus, yr hon oedd yng-hylch trugain stâd oddi wrth Iereusa∣lem.

14 Ac yr oeddynt hwy yn ymddiddan â'i gi∣lydd am yr holl bethau a ddigwyddase.

15 Ac fel yr oeddynt yn ymddiddan, ac yn ymofyn â'i gilydd, yr Iesu yntef a nessaodd, ac a aeth gŷd â hwynt.

16 Eithr eu llygaid hwynt a attaliwyd fel na's adwaenent ef.

17 Ac efe a ddywedodd wrthynt, pa ryw y∣madroddion yw y rhai hyn sydd gennych wrth eu gilydd dan rodio? a [pha ham] yr ydych yn drist؛

18 A'r naill (a'i enw Cleophas) a attebodd, ac a ddywedodd wrtho, a ydwyt ti-yn vnic yn ymdeithudd yn Ierusalem, ac ni ŵyddost y pe∣thau a ddarfu yn y dyddiau hyn ynddi hi?

19 Ac efe a ddywedodd wrthynt, pa bethau? hwythau a ddyweldasant wrtho: yr hyn [a wna∣ethpwyd] i Iesu o Nazareth yr hwn oedd ŵr a oedd brophwyd galluoc mewn gweithred a gair ger bron Duw a'r holl bobl.

20 A'r modd y rhoddes yr arch-offeiriaid a'n llywodraeth-wŷr ni ef i farn marwolaeth, ac a'i croes-hoeliasant ef.

21 Ond yr oeddem ni yn gobeithio mai efe oedd yr hwn a warede 'r Israel: ac heb law hyn∣ny, hwn yw yr trydydd dydd er pan wnaeth∣pwyd y pethau hyn.

22 A hefyd rhai o'r gwragedd o'n plith ni a'n dychrynnasant ni, y rhai a ddaethant yn foreu at y bedd.

23 A phan na chawsant ei gorph ef hwynt hwy a ddaethant gan ddywedyd, weled o ho∣nynt weledigaeth o angelion, y rhai a ddyweda∣sant ei fôd efe yn fyw.

24 A rhai o'r rhai oedd gyd â nyni a aethant at y bedd, ac a gawsant fel y dywedase yr gwra∣gedd, ond ni welsant ef,

25 Yna y dywedodd efe wrthynt: ô ynfydi∣on a hwyrftydic o galon i gredu 'r holl bethau a ddywedodd y prophwydi.

26 Ond oedd raid i Grist ddioddef y pethau hyn, ac wedi hynny myned iw ogoniant؛

27 A chan ddechreu ar Moses a'r holl brophwydi efe a agorodd iddynt yn yr holl scry∣thyrau y pethau oeddynt scrifemedig o honaw ef.

28 Ac yr oeddynt yn nesau i'r dref i'r hon yr oeddynt yn myned: ac yn lef a gymmerth arno ei fôd yn myned ym-mhellach.

29 Ac hwy a'i cymmellasant ef gan ddywe∣dyd, aros gyd â ni, canys y mae hi yn hwyrhau, a'r dydd yn darfod: ac efe a aeth i mewn i aros gŷd ag hwynt.

30 A darfu ag efe yn eistedd gŷd ag hwynt, efe gan gymmeryd bara a'i torrodd, ac a'i rho∣ddes iddynt.

31 Yna 'r agorwyd eu llygaid hwynt, ac yr adnabuant ef: ac efe a ddifannodd allan o'u golwg hwynt.

32 A hwy a ddywedasant wrth eu gilydd, o∣nid oedd ein calonnau ni yn llosci ynom tra y∣doedd efe yn ymddidan â nyni ar y ffordd؛ a thra'r ydoedd efe yn agoryd i ni 'r scrythyrau?

33 A hwy a godasant yr awr honno, ac a ddychwelasant i Ierusalem, ac a gawsant yr vn ar ddêc wedi ymgasclu yng-hŷd, a'r sawl oedd gŷd â hwynt,

34 Ac a ddywedasant, yr Arglwydd a gy∣fododd yn wîr, ac a ymddangosodd i Simon.

35 Yna y mynegasant y pethau [a wnae∣thesid,] ar y ffordd, a pha fodd yr abnabuant ef wrth doriad y bara. ☜

36 ☞* 1.825 Ac hwy yn dywedyd y pethau hyn, yr Iesu a safodd yn eu canol hwynt, ac a ddy∣wedodd wrthynt: tangnheddyf i chwi.

37 Hwythau wedi brawychu, ac ofni a dybi∣asant weled o honynt yspryd.

38 Dywedodd yntef wrthynt, pa ham i'ch trallodir, a pha ham y mae traws-feddyliau yn codi yn eich calonnau?

39 Edrychwch fy nwylo a'm traed, mai my∣fi yw efe: teimlwch fi a gwelwch: canys nid o∣es i yspryd gnawd, ac escyrn fel y gwelwch fôd i mi.

40 Ac wedi iddo ddywedyd hyn, efe a ddang∣osodd iddynt ei ddwylo a'i draed.

41 Tra yr oeddynt hwy etto heb gredu gan lawenydd, ac yn rhyfeddu, efe a ddywedodd wr∣thynt hwy: a oes gennych ymma ddim bwyd؛

42 A hwy a roesant iddo ef ddarn o bysco∣dyn wedi ei rostio, ac o ddil mêl.

43 Yntef a'i cymmerodd, ac a'i bwyttaodd yn eu gŵydd hwynt.

44 Ac efe a ddywedodd wrthynt: y rhai hyn yw yr geiriau a ddywedais i wrthych chwi, pan oeddwn etto gŷd â chwi, bôd yn rhaid cyflawni pôb pech sydd yn scrifennedic am danaf yng∣hyfraith Moses, a'r prophwydi, a'r Psalmau.

45 Yna yr agorodd efe eu deall hwynt, fel y dehallent yr scythyrau.

46 Ac efe a ddywedodd wrthynt, felly y mae yn scrifennedig, ac felly yr oedd raid i Grist ddi∣oddef, a chyfodi o feirw y trydydd dydd:

47 A phregethu edifeirwch, a maddeuant pechodau yn ei enw ef ym-mhlith y cenhedlo∣edd oll, gan ddechreu yn Ierusalem.

48 Ac yr ydych chwi yn dystion o'r pethau hyn. ☜

49 Ac wele, mi a anfonaf* 1.826 addewid fy Nhâd i chwi: arhoswch yn ninas Ierusalem, hyd oni wiscer chwi â nerth o'r vchelder.

50 Ac efe a'u dug hwynt allan hyd Betha∣nia,

ac a gododd ei ddwylaw, ac a'i bendithiodd hwynt.

51 Ac fe a ddarfu, tra yr oedd efe yn eu ben∣dithio hwynt,* 1.827 ymadel o honaw ef oddi wr∣thynt: ac efe a dducpwyd i fynu i'r nef.

52 A hwy wedi iddynt ei addoli ef a ddy∣chwelasant i Ierusalem â llawenydd mawr.

53 Ac yr oeddynt yn oestadol yn y Deml, yn moli, ac yn clodfori Duw. Amen.

Terfyn Efengyl yn ôl S. Luc.

Cyssegr-lan Efengyl Iesu Grist yn ol S. IOAN.

PENNOD. I.

Duwdab, dyndab, a swydd Iesus Grist, 15 Testiola∣eth Ioan, 39 Galwedigaeth Andreas, Petr, Phi∣lip, a Nathanael.

Y ☞ N y dechreuad yr o∣edd y gair,* 1.828 a'r gair oedd gyd â Duw, a Duw o∣edd y gair.

2 Hwn oedd yn y dechreuad gyd â Duw.

3 Trwyddo ef•• y gwnaeth-pwyd pob peth, ac hebddo ef ni wnaed dim a'r a wnaeth∣pwyd.

4 Ynddo ef yr oedd bywyd, a'r bywyd oedd oleuni dynion.

5 A'r goleuni a lewyrchodd yn yr ty∣wyllwch, a'r tywyllwch nid oedd yn ei amgy∣ffred.

6 Yr ydoedd gŵr wedi ei anfon oddi wrth Dduw, a'i enw Ioan.

7 Hwn a ddaeth yn destiolaeth, fel y testiola∣ethe efe am y goleuni, fel y crede pawb trwy∣ddo ef.

8 Nid efe oedd y goeluni hwnnw, eithr i de∣stiolaethu am y goleuni.

9 [Hwnnw] oedd y gwîr oleuni, yr hwn sydd yn goleuo pob dŷn a'r y sydd yn dyfod i'r bŷd.

10 Yn y bŷd yr oedd efe,* 1.829 a'r bŷd a wnaeth∣pwyd trwyddo ef: a'r bŷd * nid adnabu ef.

11 At ei eiddo ei hun y daeth efe, a'i eiddo ei hun ni's derbynniasant ef.

12 Ond cynnifer a'r a'i derbynniasant ef, e∣fe o roddes iddynt allu i fod yn feibion i Dduw, [sef] i'r sawl a gredent yn ei enw ef,

13 Y rhai ni aned o waed, nac o ewyllys y cnawd, nac o ewyllys gŵr, eithr o Dduw,

14 A'r* 1.830 gair a wnaethpwyd yn gnawd, ac a drigodd yn ein plith ni, (ac* 1.831 ni a welsom ei ogoniant ef, megis gogoniant yr vnic-ganedic [Fab yn dyfod] oddi wrth y Tad)* 1.832 yn llawn grâs, a gwirionedd. ☜

15 Ioan a destiolaethodd am dano ef, ac a lefodd, gan ddywedyd: hwn oedd yr vn a ddy∣wedais am dano,* 1.833 yr hwn sydd yn dyfod ar fy ôl i, a aeth o'm blaen i, canys yr oedd efe o'm bla∣en i.

16 Ac o'i gyflawnder ef nyni oll a dderbyn∣niasom, a grâs am râs.

17 Canys y gyfraith a roddwyd trwy Mo∣ses, [ond] grâs a gwirionedd a daeth trwy Ie∣su Grist.

18* 1.834 Ni welodd neb Dduw er ioed: yr v∣nic-enedic Fab, yr hwn sydd ym monwes y Tâd, hwnnw a'i hyspysodd [ef.]

19 ☞ A hyn yw testiolaeth Ioan,* 1.835 pan anfo∣nodd yr Iddewon offeiriaid, a Lefiaid o Ierusa∣lem i ofyn iddo, pwy ydwyt ti؛

20 Yna efe a gyffessodd, ac ni wadodd, ac efe a oddefodd, nid* 1.836 myfi yw 'r Crist.

21 A hwyntau 〈◊〉〈◊〉 ofynnasant iddo, beth yn∣tef؛ a'i Elias ydwyt ti؛ dywedodd yntef, Na∣gê, a'i* 1.837 prophwydydwyt ti؛ ac efe a attebodd, Na-gê.

22 Yna y dywedasant wrtho ef, pwy yd∣wyt ti, fel y rhoddom ni atteb i'r rhai a'n han∣fonodd ni؛ beth meddi di am danat dy hun؛

23 Eb yr efe, myfi [ydwyf] llef vn yn gwei∣ddi yn y diffaethwch, Iniawnwch ffordd yr Arglwydd, fel y dywedodd* 1.838 Esay y proph∣wyd.

24 A'r rhai a anfonasid oeddynt o'r Phari∣sæaid,

25 A hwynt a ofynnasant iddo ef, ac a ddy∣wedasant wrtho, pa ham gan hynny yr ydwyt ti yn bedyddio, onid ydwyt ti y Crist, na Eli∣as, na'r prophwyd؛

26 Ioan a'u hattebodd hwynt, gā ddywedyd: Myfi sy yn bedyddio â dwfr, ond y mae vn yn sefyll yn eich plith chwi, yr hwn nid adwae∣noch.

27* 1.839 Efe yw 'r hwn sydd yn dyfod ar fy ôl i, yr hwn a daeth o'm blaen i, yr hwn nid ydwyfi deilwng i ddattod carre ei escid.

28 Y pethau hyn a wnaed yn Bethabara y tu hwnt i'r Iorddonen, lle yr oedd Ioan yn be∣dyddio. ☜

29 Trannoeth Ioan a ganfu yr Iesu yn dyfod atto ef, ac efe a ddywedodd, wele oen Duw yr hwn sydd yn tynnu ymmaith becho∣dau yr bŷd.

30 Hwn yw efe, am yr hwn y dywedais, ar* 1.840 fy ôl y mae gŵr yn dyfod, yr hwn a wnaed yn gynt nâ mi, canys yr oedd efe o'm blaen i.

31 Ac nid adwaenwn i mo honaw ef: eithr fel yr amlygid ef i Israel, am hynny y daethum i, gan fedyddio â dwfr,

32 Ac Ioan a destiolaethodd, gan ddywe∣dyd: yn ddiau* 1.841 mi a welais yr Yspryd yn des∣cyn megis colommen o'r nêf, ac efe a arhosodd arno ef.

33 A nid adwaenwn i ef, ond yr hwn a'm hanfonodd i fedyddio â dwfr, efe a ddywedasse wrthif: ar yr hwn y gwelech yr Yspryd yn des∣cyn, ac yn aros arno, hwnnw yw yr vn sydd yn bedyddio â'r Yspryd glân.

34 Ac mi a welais, ae a destiolaethais, mai hwn yw Mab Duw.

35 Trannoeth y safodd Ioan eil-waith, a dau o'i ddiscyblion:

36 A phan welodd efe yr Iesu yn rhodio, efe a ddywedodd, Wele'r oen Duw.

37 A'r ddau ddiscybl a'i clywsant ef yn llefa∣ru, ac a ganlynasant yr Iesu.

38 Yna Iesu a droes, a phan welodd hwynt yn ei ganlyn ef, efe a ddywedodd wrthynt, Beth yr ydych chwi yn ei geisio؛ a hwynt a ddywe∣dasant wrtho ef. Rabbi (yr hyn oi ddeongli yw Athro) pa le yr ydwyt ti yn trigo؛

39 Efe a ddywedodd wrthynt, deuwch, a gwelwch, hwyntau a ddaethant, ac a welsant lle yr oedd efe yn trigo, ac a ar hosasant gyd ag ef y diwrnod hwnnw, ac yr oedd hi yng-hylch y ddecfed awr.

40 Andreas, brawd Simon Petr oedd vn o'r ddau a glywsent [hynny] gan Ioan, ac ill dilynasent ef.

41 Hwn yn gyntaf a gafodd ei frawd ei hun Simon, ac a ddywedodd wrtho: Nyni a gaw∣som y Messias, yr hwn o'i dd••ongli yw Crist.

42 Ac efe ai dug ef at yr Iesu, a'r Iesu a e∣drychodd arno ef [ac] a ddywedodd: Ti ydwyt Simon mab Iona a ti a elwir Cephas, yr hwn o'i ddeongli yw craig.

43 Trannoeth yr ewyllysiodd yr Iesu fyned i Galilæa, ac efe a gafodd Philip, ac a ddywe∣dodd wrtho, Dilyn fi,

44 A Philip oedd o Beth-saidd, o ddinas Andreas, a Phetr.

45 Philip a gafodd Nathanael, ac a ddywe∣dodd wrtho, nyni a gawsom Iesu fab Ioseph hwnnw o Nazareth, am yr hwn yr scrifennodd* 1.842 Moses yn y gyfraith, *a'r prophwydi.

46 A Nathanael a ddywedodd wrtho ef, a ddichon dim dâ ddyfod o Nazareth؛ Philip a ddywedodd wrtho ef, Tyret ti a gwêl.

47 Iesu a ganfu Nathanael yn dyfod atto ef, ac a ddywedodd am dano: wele Israeliad yn wîr, yn yr hwn nid oes dwyll.

48 Nathanael a ddywedodd wrtho, pa fodd i'm hadwaenost؛ Iesu a attebodd, ac a ddywe∣dodd wrtho, Cyn i Philip dy alw di pan oeddit tann y ffigus-bren, mi a'th welais di.

49 Nathanael a attebodd, ac a ddywedodd wrtho ef: Rabbi, ti ydwyt Fab Duw, ti ydwyt Frenin Israel.

50 Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrtho ef: o herwydd i mi ddywedyd wrthit ti, Mi a'th welais di tann y figus-bren, yr ydwyt ti yn cre∣du, ti a gei weled pethau mwy nâ'r rhai hyn.

51 Ac efe a ddywedodd wrtho, yn wîr, yn wîr meddaf i chwi, ar ôl hyn y gwêlwch y nêf yn agored, ac* 1.843 angelion Duw yn escyn, ac yn descyn ar Fab y dŷn.

PEN. II.

8 Crist yn troi'r dwfr yn wîn. 14 Yn gyrru y pryn-wyr a'r gwerth-wyr o'r deml, 19 Ac yn eu rhac-rybuddio am ei farwolaeth, ai ail-gyfodiad mewn dammeg am ddinistrio y deml ai hadaliadu mewn tridiau.

☞ A'R trydydd dydd y gwnaed priodas yn Cana Gallilaea:* 1.844 a mam yr Iesu oedd yno.

2 Galwyd yr Iesu hefyd, a'i ddiscyblion i'r briodas.

3 A phan ballodd y gwîn, mam yr Iesu a ddywedodd wrtho ef, Nid oes ganddynt morr gwîn.

4 Iesu a ddywedodd wrthi hi, Beth sydd i mi [a wnelwyf] â thi wraig؛ ni ddaeth fy awr i etto.

5 Ei fam ef a ddywedodd wrth y gwasana∣eth-wŷr, Beth hynna a ddywedo efe wrthych, gwnewch.

6 Ac yr oedd yno chwech o ddyfr-lestri mei∣ni, wedi eu gosod yn ôl defod puredigaeth yr Iddewon, y rhai a ddalient bob vn ddau ffircyn, neu dri.

7 Iesu a ddywedodd wrthynt, llenwch y dyfr-lestri o ddwfr: a hwynt a'u llanwasant hyd yr ymyl.

8 Ac efe a ddywedodd wrthynt, Gollyng∣wch yn awr, a dygwch ac lywodraeth-wr y wledd: a hwy a ddugasant.

9 Pan brofodd llywodraeth-wr y wledd y dwfr yr hwn a wnaethid yn win, (canys ni

wydde efe o ba le y cawsid: onid y gwasanaeth∣wŷr y rhai a ollyngasent y dwfr a ŵyddent) lly∣wodraeth-wr y wlêdd a alwodd ar y priod-fab,

10 Ac a ddywedodd wrtho ef, pob dyn a esyd y gwin dâ yn gyntaf, a phan yfont yn dda, yna vn a fyddo gwaeth: tithe a gedwaist y gwin dâ hyd yr awr hon.

11 Hyn o ddechreu gwrthiau a wnaeth yr Iesu yn Cana Galilæa, ac a eglurodd ei ogo∣niant, a'i ddiscyblion a gredasant ynddo. ☜

12 Wedi hynny efe a aeth i wared i Caper∣naum, efe a'i fam, a'i frodyr, a'i ddiscyblion, ac nid arhosasant yno nemmor o ddyddiau.

13 A Phasc yr Iddewon oedd yn agos, am hynny 'r aeth yr Iesu i fynu i Ierusalem.

14 A efe* 1.845 a gafodd yn y Deml rai yn gwer∣thu ŷchen, a defaid, a cholomennod, a newid∣wŷr arian yn eistedd [yno.]

15 Pan wnaeth efe fflangell o reffynnau, efe a'u gyrrodd hwynt oll allan o'r Deml, y de∣faid hefyd, a'r ŷchen, ac a dywalltodd arian y ne∣wid-wŷr, ac a ddymchwelodd y byrddau.

16 Ac efe a ddywedodd wrth y rhai oeddynt yn gwerthu colomennod, dygwch y rhai hyn oddi ymma: na wnewch dŷ fy Nhâd i yn dŷn mar∣chnat.

17 A'i ddiscyblion ef a gofiasant fod yn scri∣fennedic,* 1.846 Zêl dy dŷ di a'm hyssodd i.

18 Yna 'r Iddewon a attebasant, ac a ddy∣wedasant wrtho ef: pa arwydd a ddangost di i ni, gan i ti wneuthur y peth hyn؛

19 Iesu a attebodd ac a ddywedodd wrth∣ynt,* 1.847 dinistriwch y Deml hō, ac mewn tri-diau y cyfodaf hi trachefn.

20 Yna 'r Iddewon a ddywedasant, chwe blynedd a deugain y buwyd yn adailadu y Deml hon: ac a gyfodit ti hi mewn tri-diau؛

21 Ond efe a ddywedase am deml ei gorph.

22 Am hynny pan gyfododd efe o feirw, ei ddiscyblion ef a gofiasant iddo ef ddywedyd hyn wrthynt hwy: a hwynt a gredasant yr scrythur, a'r gair yr hwn a ddywedase yr Iesu.

23 A phan oedd efe yn Ierusalem ar y Pasc yn yr ŵyl, llawer a gredasant yn ei enw ef, wrth weled y gwrthiau y rhai a wnaethe efe.

24 Ond nid ymddyriedodd yr Iesu iddynt am dano ei hun, am yr adwaene efe hwynt oll,

25 Ac am nad oedd rhaid iddo wrth neb i de∣stiolaethu am ddŷn, o herwydd yr oedd efe yn gwybod beth oedd mewn dŷn.

PEN. III.

3 Crist yn addyscu Nicodemus yng-hylch yr adenedi∣gaeth. 15 Am ffydd. 16 Am serch Duw er llês i'r byd, 23 Dysceidiaeth, a bedydd Ioan. 28 A'r desti∣olaeth a ddug efe am Grist.

☞ AC yr oedd dŷn o'r Pharisæaid,* 1.848 a'i enw Nicodemus, pennaeth yr Iddewon.

2 Hwn a ddaeth at yr Iesu liw nôs, ac a ddy∣wedodd wrtho ef, Rabbi, nyni a wyddom mai dyscawdur ydwyt ti wedi dyfod oddi wrth Dduw: canys nid alle neb wneuthur y gwr∣thiau hyn y rhai yr ydwyt ti yn eu gwneuthur, oni bai fod Duw gyd ag ef.

3 Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrtho ef, yn wir, yn wir meddaf i ti, oddi eithr geni dŷn trachefn, ni ddichon efe weled teyrnas Dduw.

4 Nicodemus a ddywedodd wrtho ef, pa fodd y dichon dŷn ei eni, ac efe yn hôn؛ a ddi∣chon efe fyned i groth ei fam trachefn a'i eni؛

5 Iesu a attebodd, ac a ddywedodd, yn wîr yn wîr meddaf i ti, oddi eithr gem dŷn o ddwfr. ac o'r Yspryd, ni ddichon efe fyned i mewn i de∣yrnas Dduw.

6 Yr hyn a aned o'r cnawd sydd gnawd, a'r hyn a aned o'r Yspryd sydd yspryd.

7 Na ryfedda di ddywedyd o honofi wrthit y bydd rhai eich geni chwi trachefn.

8 Y mae y gwynt yn chwythu lle y mynno, a thi a glywi ei sŵn ef, ond ni wyddost o ba lê y mae yn dyfod, nac i ba lê yr aiff: felly y mae pawb a'r a aned o'r Yspryd.

9 Nicodemus a attebodd, at a ddywedodd wrtho, pa fodd y dichon y pethau hyn fod؛

10 Iesu a attebodd, a a ddywedodd wrtho, a wytti yn ddyscawdur yn Israel, ac ni ŵyddost ti y pethau hyn?

11 Yn wîr, yn wîr meddafi ti, mai yr hyn a wyddom yr ydym yn ei ddywedyd, a'r hyn a welsom yr ydym yn ei destiolaethu, ond nid yd∣ych yn derbyn ein testiolaeth ni.

12 Os dywedais i chwi bethau daiarol, a chwithau nid ydych yn credu, pa fodd y credech pe dywedwn i chwi bethau nefol؛

13 Ac ni escynnodd neb i'r nêf, oddi eithr yr hwn a ddescynnodd o'r nef, [sef] Mab y dŷn yr hwn sydd yn y nef.

14 Ac* 1.849 megis y derchafodd Moses y sarph yn y diffaethwch, felly y bydd rhaid derchafu Mâb y dŷn.

15 Fel na choller pwy bynnac a gredo yn∣ddo ef, onid caffael o honaw fywyd tragywy∣ddol. ☜

16 ☞ 16 Canys* 1.850 felly y cârodd Duw y bŷd, fel y rhoddodd efe ei vni-genedic fab, fel na choller nêb a'r y sydd yn crêdu ynddo ef, eithr caffael o honaw ef fywyd tragywyddol.

17 O blegit* 1.851 ni ddanfonodd Duw ei fâb i'r bŷd i farnu yr bŷd, onid i iachau yr bŷd trwy∣ddo ef.

18 Nid ydys yn barnu yr hwn a grêdo ynddo ef, ond yr hwn nid yw yn credu a farnwyd eu∣sus, am na chredodd yn enw vni-genedic fab Duw.

19 A hyn yw 'r farnedigaeth, dyfod goleu∣ni i'r bŷd, a charn o ddynion dywyllwch yn fwynâ'r goleuni, o herwydd bod eu gweithre∣doedd hwy yn ••drwg.

20 O herwyd•• pod vn a'r sydd yn gwneu∣thur drwg sy yn cessau y goleuni, ac ni ddaw i'r goleuni, rhac argyoeddi ei weithredoedd.

21 Ond yr hwn sydd yn gwneuthur gwiri∣onedd a ddaw i'r goleuni, fel yr eglurheuir ei weithredoedd ef, mai yn Nuw y gwnaed hwynt. ☜

22 Wedi hyn y daeth yr Iesu a'i ddiscybli∣on i wlad Iudaea, ac yno yr arhosodd efe gyd â hwynt,* 1.852 ac y bedyddiodd.

23 Ac yr oedd Ioan hefyd yn bedyddio yn Ainon ger llaw Salim, canys dyfroedd lawer oeddynt yno: a hwynt a ddaethant, ac fe a u be∣dyddiwyd.

24 Canys ni fwriasid Ioan etto yng-harchar.

25 Yna y bu y mofyn rhwng discyblion Io∣an a'r Iddewon yng-hylch puredigaeth.

26 A hwy a ddaethant at Ioan, ac a ddywe∣dasant wrtho ef, Rabbi, yr hwn oedd gyd â thi y tu hwnt i'r Iorddonen, am yr hwn y testiolae∣thaist: wele y mae efe yn bedyddio, a phawb sy yn dyfod atto ef.

27 Ioan a attebodd, ac a ddywedodd, ni ddi∣con dŷn dderbyn dim, oni roddir iddo ef o'r ne∣foedd.

28 Chwy-chwi eich hunain ydych fy nhysti∣on i, ddywedyd o honofi,* 1.853 nid myfi yw Crist, ei∣thr fy mod wedi fy anfon o'i flaen ef.

29 yr hwn y mae iddo briod-ferch yw 'r priod-fab: ond cyfaill y priod-fab yr hwn sydd yn sefyll, ac yn ei glywed ef, sydd yn llaweny∣chu yn ddirfawr o blegit llef y priod-fab: fy lla∣wenydd hwn maufi gan hynny a gyflawnwyd.

30 Rhaid ydyw iddo ef gynnyddu, ac i min∣ne leihaû.

31 Yr hwn a ddaeth oddivchod sydd goru∣wch pawb oll, yr hwn fydd o'r ddaiar, sydd o'r ddaiar, ac am ddaiar y mae yn ymadrodd: yr hwn a ddaeth o'r nef sydd goruwch pawb.

32 A'r hyn a welodd efe, ac a glywodd, hyn∣ny y mae efe yn ei destiolaethu: ond nid yw neb yn derbhyn ei destiolaeth ef.

33 Yr hwn a dderbynniodd ei destiolaeth ef a seliodd* 1.854 fod Duw yn gywîr.

34 Canys yr hwn a anfonodd Duw sydd yn llefaru geiriau Duw: o blegit nid wrth fesur y mae Duw yn rhoddi [iddo ef] yr Yspryd.

35 Y mae y Tâd yn caru y Mâb,* 1.855 ac efe a roddodd bob peth yn ei law ef.

36* 1.856 Yr hwn sydd yn credu yn y Mâb, y mae iddo fywyd tragywyddol: a'r hwn sydd yn ang∣hredu 'r Mâb ni wêl efe y bywyd, eithr y mae di∣gofaint Duw yn aros arno ef.

PEN. IIII.

3 Ymddiddan Crist a'r wraig o Samaria, 34 Ei fawr ferch ef ar ei Dâd a'i gynhaiaf, 39 troad y Samariaid, 45 A'r Galilæaid i' ffydd, 47 Efe yn iachâu mab y llywiawdur.

A Phan ŵybu 'r Arglwydd glywed o'r Pharisæaid ddarfod i'r Iesu wneuthur a bedyddio mwy o ddiscyblion nag Ioan,

2 (Er na fedyddiase efe ei hun: eithr ei ddis∣cyblion)

3 Efe a adawodd Iuda, ac a aeth eil-waith i Galilæa.

4 Ac yr ydoedd yn rhaid iddo ef fyned trwy Samaria.

5 Yna efe a ddaeth i ddinas yn Samaria a elwid Sichar, gerllaw y rhan-dîr* 1.857 yr hon a roddase Iacob iw fâb Ioseph.

6 Ac yno yr oedd ffynnon Iacob, yna 'r Ie∣su yn ddeffygiol gan y daith a eisteddodd felly ar y ffynnon: yng-hylch y chweched awr ydo∣edd hi.

7 Daeth gwraig o Samaria i dynnu dwfr, a'r Iesu a ddywedodd wrthi hi, dyro i mi ddiod.

8 Canys ei ddiscyblion ef a aethent i'r ddi∣nas i brynu bwyd.

9 Yna 'r wraig o Samaria a ddywedodd wrtho ef, pa fodd gan dy fod ti yn Iddew y go∣fynni di ddiod i mi yr hon ydwyf wraig o Sa∣maria؛ o blegit nid yw yr Iddewon yn ymgy∣feillach â'r Samariaid.

10 Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrthi, pes adwaenit ti ddawn Duw, a phwy yw yr ywn sydd yn dywedyd wrthit, dyro i mi ddiod, ty∣di a ofynnasid iddo ef, ac efe a roddase i ti ddwfr bywiol.

11 Y wraig a ddywedodd wrtho, Arglw∣ydd, nid oes gennit ti ddim i godi dwfr, a'r py∣dew sydd ddwfn: o ba lê gan hynny y mae gen∣nit ti ddwfr bywiol؛

12 A'i mwy ydwyt ti na'n tâd Iacob, yr hwn a roddodd i ni y pydew, ac efe ei hun a yfodd o honaw, a'i feibion, a'i anifeiliaid؛

13 Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrthi hi, pwy bynnac a yfo o'r dwfr hwn a sycheda tra∣chefn:

14 Ond pwy bynnac a yfo o'r dwfr yr hwn a roddwyfi iddo, ni sycheda yn dragywydd, eithr y dwfr yr hwn a roddwyfi iddo, a fydd ynddo yn ffynnon o ddwfr yn tarddu i fywyd tragywy∣ddol.

15 Y wraig a ddywedodd wrtho, Arglwydd, moes i mi y dwfr hwnnw, fel na sychedwyf, ac na ddelwyf ymma i ddynnu [dwfr.]

16 Iesu a ddywedodd wrthi hi, dos, galw dy wr, a thyret ymma.

17 Y wraig a attebodd, ac a ddywedodd, nid oes i mi ŵr. Iesu a ddywedodd wrthi hi, dâ y dywedaist, nid oes gennif ŵr.

18 Canys bu i ti bump o wŷr, ac yn awr yr hwn sydd eiddot ti, nid yw ŵri ti: hyn a ddywe∣daist yn wir.

19 Y wraig a ddywedodd wrtho ef, Arglw∣ydd, myfi a welaf mai prophwyd ydwyt ti.

20 Ein tadau a addolasant yn y mynydd hwn, ac meddwch chwithau* 1.858 yn Ierusalem y mae 'r lle y dyler addoli.

21 Iesu a ddywedodd wrthi hi, ô wraig, cre∣da fi, fod yr awr yn dyfod, pryd nac addoloch y Tad yn y mynydd hwn, nac yn Iersualem.

22 Chwychwi ydych yn addoli* 1.859 y peth ni wyddoch, ninnau ydym yn addoli y peth a wy∣ddom, canys iechydwriaeth sydd o'r Iddewon.

23 Ond dyfod y mae 'r awr, ac yn awr y mae hi, pan addolo y gwir addol-wŷr y Tâd mewn yspryd, a gwirionedd: canys y Tad a fynn y cy∣fryw rai iw addoli ef.

24* 1.860 Duw sydd Yspryd, a'r sawl a'i haddo∣lant ef, rhaid yw iddynt ei addoli ef mewn y∣spryd, a gwirionedd.

25 Y wraig a ddywedodd wrtho ef, min wn y daw Messias yr hwn a elwir Crist, pan ddelo hwnnw, efe a fynega i ni bob peth.

26 Iesu a ddywedodd wrthi hi, myfi ydwyf [hwnnw] yr hwn sydd yn ymddiddan â thi.

27 Ac ar hynny ei ddiscyblion ef a ddae∣thant, ac a ryfeddasant ei fod ef yn ymddiddan â gwraig: er hynny ni ddywedodd neb, beth a geisi, neu pa ham yr ydwyt yn ymddiddan â hi?

28 Yna 'r wraig a adawodd ei dwfr-lestr, ac a aeth i'r ddinas, ac a ddywedodd wrth y dynion hynny,

29 Deuwch, gwelwch ddyn yr hwn a ddy∣wedodd i mi yr hyn oll a'r a wneuthym, onid efe yw Crist؛

30 Yna hwynt a aethant o'r ddinas, ac a ddaethant atto ef.

31 Yn y cyfamser, ei ddiscyblion ef a attoly∣gasant iddo ef gan ddywedyd, Rabbi, bwyta.

32 Ac efe a ddywedodd wrthynt, y mae ge∣nifi fwyd iw fwyta, yr hwn ni wyddoch oddi wr∣tho.

33 Yna y discyblion a ddywedasant wrth ei gilydd, a ddug neb fwyd iddo ef؛

34 Iesu a ddywedodd wrthynt, fy mwyd i iw gwneuthur o honofi ewyllys yr hwn a'm hanfonodd, a gorphen ei waith ef.

35 Onid ydych chwi yn dywedyd, y mae et∣to bedwar-mis, ac [yna] y daw 'r cynhaiaf؛ we∣le yr ydwyfi yn dywedyd wrthych, derchefwch eich llygaid, a gwêlwch y gwledydd,* 1.861 canys gwynnion ydynt eusus i'r cynhaiaf.

36 A'r hwn a fedo a dderbyn gyflog, ac a gascl ffrwyth i fywyd tragywyddol, fel y cydla∣wenycho yr hwn a hauo, a'r hwn a fedo.

37 Canys yn hyn y mae 'r gair yn wîr, mai vn a haua, ac arall a feda.

38 Myfi a'ch anfonais chwi i fedi yr hyn ni lafuriasoch: eraill a lafuriasant, a chwithau a a∣ethoch i mewn iw llafur hwynt.

39 Yna llawer o'r Samariaid, o'r ddinas honno a gredasant ynddo ef, o herwydd gair y wraig yr hon oedd yn testiolaethu, efe a ddywe∣dodd i mi 'r hyn oll a'r a wneuthym.

40 A phan ddaeth y Samariaid atto ef, hwynt a attolygasant iddo ef aros gyd â hwy: ac efe a arhosodd yno ddeu-ddydd.

41 A mwy o lawer a gredasant ynddo ef, o blegit ei air ei hun.

42 A hwy a ddywedasant wrth y wraig, nid ydym ni weithian yn credu o blegit dy yma∣drodd di, canys nyni a'i clywsom ef ein hunain, ac a ŵyddom mai hwn yn ddiau yw Crist Ia∣chawdur y byd.

43 Felly ym mhen y ddeu-ddydd efe a aeth ymmaith oddi yno, ac a aeth i Galilæa.

44 Canys Iesu ei hun* 1.862 a destiolaethase, na chae prophwyd anrhydedd yn ei wlad ei hun.

45 A phan ddaeth efe i Galilæa, y Galilæaid y rhai a welsent yr hyn oll a'r a wnaethe efe yn Ierusalem ar yr ŵyl a'i derbynniasant ef, canys hwynt hwy a ddaethent i'r ŵyl.

46 ☞ A'r Iesu a ddaeth trachefn i* 1.863 Cana Galilæa lle y gwnaethe efe y dwfr yn wîn: ac yr oedd rhyw bendefig, ac iddo fab yn glaf yn Ca∣pernaum.

47 Pan glybu efe ddyfod Iesu o Iudaea yn Galilæa, efe a aeth atto ef, ac a attolygodd iddo ddyfod i wared, ac iachau ei fab ef: canys yr o∣edd efe ym mron marw.

48 Yna Iesu a ddywedodd wrtho ef, oni welwch chwi arwyddion, a rhyfeddodau ni chre∣dwch.

49 Y pendefig a ddywedodd wrtho ef, ô Argl∣wydd, tyret ti i wared cynn marw fy machgen.

50 Iesu a ddywedodd wrtho ef, dos ym∣maith, y mae dy fab yn fyw, a'r dyn a gredodd y gair yr hwn a ddywedase Iesu wrtho ef, ac efe a aeth ymmaith.

51 Ac yn awr pan oedd efe yn myned i wa∣red, ei weision ef a gyfarfuant ag ef, ac a fynega∣sant gan ddywedyd: y mae dy fachgen yn fyw.

52 Yna efe a ofynnodd iddynt yr awr y gwellhaese arno: a hwy a ddywedasant wrtho, mai doe y seithfed awr y gadawodd y crŷd ef.

53 Yna y gwybu 'r tad, mai yr awr honno oedd hi yn yr hon y dywedase Iesu wrtho ef: y mae dy fab di 'n fyw, ac efe a gredodd a'i holl dŷ.

54 Dymma 'r ail arwydd yr hwn a wnaeth Iesu trachefn, wedi iddo ef ddyfod o Iudaea i Galilæa. ☜

PEN. V.

8 Iesu yn iachau y dyn a fuase glaf amyn dwy flynedd deugain, 10 yr Iddewon yn ei gyhuddo ef, 19 Crist yn atteb trosto ei hun, ac yn eu hargyoeddu hwy, 32 yn dangos drwy destiolaeth ei Dad, 33 ac Ioan, 36 a'i weithredoedd ei hun, 39 a'r Scruthyr lân, pwy yw efe.

VVEdi hyn* 1.864 yr oedd gŵyl yr Iddewon, ac Iesu a aeth i fynu i Ierusalem.

2 Ac y mae yn Ierusalem wrth* 1.865 [borth] y defaid lynn a elwir yn Hebræ-aec Bethesda, ac iddo bum porth.

3 Yn y rhai hyn yr oedd lliaws mawr o glei∣fion, o ddeillion, o gloffion, a gwywedigion yn gorwedd, [ac] yn disgwil am gynhyrfiad y dwfr.

4 Canys angel a ddescynne ar amserau i'r llyn, a'r dwfr a gynhyrfe: yna pwy bynnac yn gyntaf ar ôl cynhyrfiad y dwfr a ddescynne i mewn, a iachauid o ba ryw glefyd bynnac a fy∣dde arno.

5 Ac yr oedd yno ryw ddyn yr hwn a fuase yn glaf am yn dwy deugain o flynyddoedd.

6 Pan welodd yr Iesu ef yn gorwedd, a gwybod gael o honaw ef lawer o amser bellach,

efe a ddywedodd wrtho, a fynni di dy wneuthur yn iach؛

7 A'r claf a attebodd iddo, Arglwydd, nid oes gennif neb pan gynhyrfer y dwfr a'm bw∣rio fi i'r llynn: onid tra fyddwyf yn dyfod, a∣rall a ddescyn o'm blaen.

8 Iesu a ddywedodd wrtho ef, cyfot, cyfot dy wely, a rhodia.

9 Ac yn ebrwydd y gwnaed y dŷn yn iach, ac efe a gododd ei wely, ac a rodiodd, a'r Sab∣both oedd y diwrnod hwnnw.

10 Am hynny 'r Iddewon a ddywedasant wrth yr hwn a wnaethyd yn iach, [dydd] Sab∣both yw hi,* ni ddylit ti godi dy wely.

11 Efe a attebodd iddynt, yr hwn a'm hia∣châodd fi, efe a ddywedodd wrthif: cyfot dy we∣ly, a rhodia.

12 Yna hwynt a ofynnasant iddo ef, pwy yd∣yw 'r dŷn yr hwn a ddywedodd wrthit ti cyfot dy wely, a rhodia؛

13 A'r hwn a iachausid ni ŵydde pwy oedd efe: canys yr Iesu a giliase o'r dyrfa yr hon oedd yn y fann [honno.]

14 Wedi hynny Iesu a'i cafodd ef yn y Deml, ac a ddywedodd wrtho, wele ti a iachau∣wyd: na phecha mwyach rhac digwyddo peth a fyddo gwaeth i ti.

15 Y dŷn a aeth ymmaith, ac a fynegodd i'r Iddewon, mai Iesu oedd efe yr hwn a'i gwnae∣the ef yn iach.

16 Am hynny 'r Iddewon a erlidiasant Ie∣su, ac a geisiasant ei ladd ef, o blegit iddo ef w∣neuthur hyn ar y Sabboth.

17 Ond Iesu ai hattebodd hwynt, y mae fy Nhâd yn gweithio hyd yn hyn, ac yr ydwyf fin∣ne yn gweithio.

18 O herwydd hynny 'r Iddewon a geisia∣sant yn fwy ei ladd ef, nid yn vnic o blegit iddo ef dorri 'r Sabboth, ond am iddo ef ddywedyd mai Duw oedd ei Dâd, gan ei wneuthur ei hun yn gystal â Duw.

19 Yna Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrthynt, yn wîr, yn wîr meddaf i chwi, ni ddich∣on y Mab wneuthur dim o honaw ei hunain, eithr yr hyn a welo efe y Tâd yn ei wneuthur, canys beth bynnac y mae efe yn ei wneuthur hynny y mae y Mab hefyd yn ei wneuthur.

20 Canys y Tâd sydd yn caru y Mâb, ac yn dangos iddo 'r hyn oll y mae efe yn ei wneuthur, ac efe a ddengis iddo ef weithredoedd mwy nâ 'r rhai hyn, fel y rhyfeddoch chwi.

21 O blegit megis y mae y Tâd yn cyfodi y rhai meirw, ac yn bywhâu: felly y mae 'r Mâb hefyd yn bywhau y neb a fynno.

22 Canys y Tâd nid yw yn barnu neb: eithr efe a roddes bob barn i'r Mab.

23 Fel yr anrhydedde pawb y Mab, fel y maent yn anrhydeddu y Tâd, yr hwn nid yw yn anrhydeddu y Mab, nid yw yn anrhydeddu y Tad, yr hwn a'i hanfonodd ef.

24 Yn wîr, yn wîr meddaf i chwi, y neb sydd yn gwrando fyng-air, ac yn crêdu i'r hwn a'm hanfonodd i a gaiff fywyd tragywyddol, ac ni ddaw i farn, eithr efe a aeth trwodd o farwola∣eth i fywyd.

25 Yn wir, yn wîr meddaf i chwi, yr awr a ddaw ac y mae hi eusus pan glywo y meirw lef Mab Duw, a'r rhai a glywant a fyddant byw.

26 Canys megis y mae gan y Tad fywyd ynddo ei hunan, felly y rhoddes efe i'r Mâb he∣fyd, fod ganddo fywyd ynddo ei hun.

27 Ac efe a roddes iddo ef allu i wneuthur barn, o herwydd ei fod efe yn Fab dŷn,

28 Na ryfeddwch er hyn, canys yr awr a ddaw yn yr hon y caiff pawb oll a'r a ydynt yn y beddau glywed ei lef ef.

29 A'r rhai a wnaethant ddaioni a ddeuant allan i adgyfodiad y bywyd: ond y rhai a wnae∣thant ddrygioni i adgyfodiad barn.

30 Ni allaf fi wneuthur dim o honof fy hu∣nan, fel y clywyf y barnaf, a'm barn sydd gyfi∣awn: canys nid ydwyf yn ceisio fy ewyllys fy hunan, onid ewyllys y Tad yr hwn a'm hanfo∣nodd i.

31 Os myfi a destiolaethwn am danaf fy hunan, ni bydde fy nhestiolaeth i yn wîr.

32 Arall sydd yn testiolaethu o honofi, ac mi a wn mai gwir yw y destiolaeth yr hon y mae efe yn ei destiolaethu o honofi.

33 Chwy chwi* 1.866 a anfonasoch at Ioan, ac efe a destiolaethodd o'r gwirionedd.

34 Ond nid ydwyfi yn derbyn testiolaeth oddi wrth ddŷn: eithr dywedyd yr ydwyf y pe∣thau hyn, fel i'ch gwaredid chwi.

35 Efe oedd gannwyll yn llosci, ac yn go∣leuo: ac ennyd awr y mynnech chwi laweny∣chu yn ei oleuni ef.

36 Ond y mae gennifi destiolaeth fwy nag Ioan: canys y gweithredoedd y rhai a roddes y Tâd i mi iw gorphen, y gweithredoedd hynny y rhai 'r ydwyfi yn eu gwneuthur sy 'n testiolae∣thu o honofi, mai 'r Tâd a'm hanfonodd i.

37 A'r Tâd yr hwn a'm hanfonodd i, efe a destiolaethodd am danafi: ond ni wrandawsoch chwi ar ei lais ef vn amser, ac* 1.867 ni welsoch ei wedd ef.

38 Ac nid oes gennych chwi mo'i air ef yn aros ynoch: canys nid ydych chwi yn credu yn yr hwn a anfonodd efe.

39* 1.868 Chwiliwch yr scrythyrau, canys yr yd∣ych chwi yn tybied gael ynddynt fywyd tragy∣wyddol, a hwynt hwy ydynt yn testiolaethu o honofi.

40 Ond ni fynnwch chwi ddyfod attafi, fel y caffech chwi fywyd.

41 Nid ydwyfi yn derbyn gogoniant oddi wrth ddynion.

42 Ond myfi a'ch adwen chwi, nad oes ga∣riad Duw ynoch.

43 Myfi a ddaethym yn enw fy Nhâd, ac ni dderbynniasoch chwi mo honof: os daw arall yn ei enw ei hun, ef a dderbyniwch chwi.

44 Pa fodd y gellwch chwi gredu, y rhai ydych yn derbyn gogoniant gan ei gilydd, ac heb geisio y gogoniant yr hwn sydd oddi wrth Dduw yn vnic?

45 Na thybiwch y cyhuddafi chwi wrth y Tâd: y mae a'ch cyhudda chwi, [sef] Moses: yn yr hwn yr ydych yn gobeithio.

46 Canys pe chredasech chwi i Moses, chwi a gredasech i minne: o blegit am danafi yr scri∣fennodd efe.

47 Ond os chwi ni chredwch iw scrifenna∣dau ef, pa fodd y credwch i'm geiriau maufi؛

PEN. VI.

10 Iesu yn porthi pum mil o ddynion â phum torth, ac â dau byscodyn. 15 Efe yn myned ymmaith, rhag iddynt ei wneuthur ef yn frenyn. 26 Efe yn argyoe∣ddi cnawdol wrandawyr ei air ef. 41 Bod y rhai cnawdol yn ymrwystro wrtho ef. 63 Nad yw y cnawd yn lessau dim.

VVEdi y pethau hyn yr aeth Iesu tros fôr Galilæa [hwnnw yw] Tiberias.

2 A thyrfa fawr a'i canlynodd ef, o blegit hwynt a welsent ei arwyddion y rhai a wnaethe efe ar y cleifion.

3 Yna Iesu a aeth i fynu i'r mynydd, ac efe a eisteddodd yno gyd â'i ddyscyblion.

4 A'r Pasc, gŵyl yr Iddewō, oedd yn agos.

☞ 5 Yna Iesu* 1.869 a dderchafodd [ei] lygaid, ac a ganfu fod tyrfa fawr yn dyfod atto ef, efe a ddywedodd wrth Philip, o ba lê y prynwn ni fara, fel y caffo y rhai hyn fwytta؛

6 (Ae efe a ddywedase hyn iw brofi ef, canys efe a ŵydded beth a wnai efe)

7 Philip ai hattebodd ef, gwerth dau cant ceiniog o fara nid yw ddigon iddynt hwy, fel y gallo pob vn o honynt gymmer yd ychydig.

8 Yna vn oi ddiscyblion a ddywedodd wr∣tho ef, Andreas brawd Simon Petr,

9 Y mae ymma ryw fachgennyn, yr hwn sydd ganddo bump torth o haidd, a dau bysco∣dyn: ond beth yw hyn rhwng cynnifer؛

10 A'r Iesu a ddywedodd, perwch i'r dynion eistedd i lawer: (ac yr oedd glas-wellt lawer yn y fann honno) yna 'r gwŷr a eisteddasant i lawr yng-hylch pum mil o nifer.

11 Yna 'r Iesu a gymmerth y bara ac a ddi∣olchodd, [ac] ai rhannodd i'r discybliō, a'r discy∣blion i'r rhai oeddynt yn eistedd: felly hefyd o'r pyscod cymmaint ac a fynnent.

12 Ac wedi eu digoni hwynt, efe a ddywe∣dodd wrth ei ddiscyblion, cesclwch y briw-fwyd yr hwn sydd yng-weddill, fel na choller dim.

13 Yna hwynt ai casclasant, ac a lawnasant ddeuddec basced o'r briw-fwyd o'r pump torth haidd, y rhai a weddillasid gan y sawl a fwytaw∣sent.

14 Yna y dynion pan welsant hwy yr ar∣wydd a wnaethe 'r Iesu a ddywedasant, diau mai hwn yw 'r prophwyd yr hwn oedd ar ddy∣fod i'r bŷd. ☜

15 Pan ŵybu 'r Iesu eu bod hwy ar fedr dy∣fod, ai gymmeryd ef, fel y gwnaent ef yn frenin, efe a giliodd eil-waith i'r mynydd ei hunan.

16 A phan hwyrhaodd hi, ei ddiscyblion ef a aethant i wared at y môr,

17 Ac a* 1.870 aethant i fynu i long, [ac] a ddae∣thant tros y môr i Capernaum: ac yn awr yr oedd hi wedi tywyllu, ac ni ddaethe 'r Iesu at∣tynt hwy.

18 A'r môr gan wynt mawr yn chwythu a ymgododd.

19 Wedi iddynt rwyforio yng-hylch pump ar hugain, neu ddêc ar hugain o stadiau, hwynt a welsant yr Iesu yn rhodio ar y môr, ac yn nes∣sau at y llong, yna hwynt a ofnasant.

20 Ond efe a ddywedodd wrthynt, myfi yd∣wyf, nac ofnwch.

21 Yna hwynt a fynnent ei dderbyn ef i'r llong, ac yn ebrwydd yr oedd y llong wrth y tîr i'r hwn yr oeddynt yn myned.

22 Trannoeth y dyrfa yr hon oedd yn sefyll ar y tu hwnt i'r môr a welodd nad oedd yno long, onid yr vn honno i'r hon yr aethe ei ddiscyblion ef, ac nad aethe 'r Iesu gyd a'i ddiscyblion i'r llong, eithr darfod iw ddiscyblion ef fyned eu hunain.

23 Eithr llongau eraill a ddaethent trosodd o Tiberias yn gyfagos i'r fann lle y bwytaw∣sent hwy fara, wedi i'r Arglwydd roddi diolch.

24 A phā welodd y dyrfa nad oedd Iesu yno, nai ddiscyblion, hwy a gymmerasant longau, ac a ddae thant i Capernaum, dann geisio 'r Iesu.

25 Pan gawsant hwy ef ar tu hwnt i'r môr, hwynt a ddywedasant wrtho ef, Rabbi, pa bryd y daethost ti ymma؛

26 Iesu a'u hattebodd hwynt, ac a ddywe∣dodd, yn wîr, yn wir meddaf i chwi, yr ydych chwi yn fyng-heisio i, nid o herwydd i chwi wê∣led y gwrthiau, eithr bwyta o honoch o'r bara, a'ch digoni.

27 Na lafuriwch am y bwyd 'r hwn a dder∣fydd, eithr am y bwyd yr hwn a bêru i fywyd tragywyddol, yr hwn a ddyru Mab y dŷn i chwi, canys* 1.871 hwn a seliodd Duw Tad.

28 Yna y dywedasant wrtho ef, pa beth a wnawn ni, fel y gallom wneuthur gweithredo∣edd Duw؛

29 Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrth∣ynt, dymma waith Duw, sef credu o honoch chwi yn yr hwn a anfonodd efe.

30 Am hynny hwynt a ddywedasant wrtho ef, pa arwydd yr ydwyt ti yn ei wneuthur, fel y gwelom, ac y credom i ti؛ pa beth yr wyt ti yn ei weithredu?

31 Ein tadau ni a fwytawsant Manna yn yr anialwch, fel y mae* 1.872 yn scrifennedic: efe a ro∣ddodd iddynt fara o'r nefoedd i fwytta.

32 Yna Iesu a ddywedodd wrthynt, yn wir, yn wir meddaf i chwi, nid Moses a roddodd i chwi fara o'r nêf, eithr fy Nhad sydd yn rhoddi i chwi y gwîr fara o'r nêf.

33 Canys bara Duw ydyw, yr hwn sydd yn dyfod i wared o'r nef, ac yn rhoddi bywyd i'r bŷd.

34 Yna hwynt a ddywedasant wrtho ef, Ar∣glwydd, dyro di i ni y bara hwnnw yn oestadol.

35 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt hwy, myfi ydwyf fara y bywyd, yr hwn sydd yn dy∣fod attafi ni newyna, a'r hwn sydd yn credu yn∣ofi ni sycheda byth.

36 Ond mi a ddywedais wrthych, i chwi fyng-weled i hefyd, ac na chredasoch.

37 Yr hyn oll y mae 'r Tad yn ei roddi i mi, a ddaw attafi, a'r hwn a ddelo attafi ni fwriaf ymmaith.

38 Canys myfi a ddescynnais o'r nef, nid i wneuthur fy ewyllys fy hun, onid ewyllys yr hwn a'm hanfonodd.

39 Dymma ewyllys y Tad yr hwn a'm hanfonodd, sef na chollwn ddim o'r hyn oll a ro∣ddodd efe i mi, eithr ei adgyfodi ef yn y dydd diweddaf.

40 Ac dymma ewyllys yr hwn a'm hanfo∣nodd fi, sef cael o bawb a'r y sydd yn gweled y Mab, ac yn credu ynddo ef fywyd tragywyddol: ac myfi ai hadgyfodaf ef yn yn dydd diweddaf.

41 Yr Iddewon a furmuriasant yna yn ei erbyn ef, o herwydd iddo ef ddywedyd, myfi yd∣wyf y bara yr hwn a ddaeth i wared o'r nef.

42 Ac hwy a ddywedasant, ond hwn yw 'r Iesu mab Ioseph, tad a mam yr hwn a adwae∣nom ni؛ pa fodd gan hynny y mae hwn yn dy∣wedyd, o'r nef y descynnais؛

43 Yna 'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wrthynt: na furmuriwch wrth ei gilydd.

44 Ni ddichon neb ddyfod attafi, oddi eithr i'r Tad yr hwn a'm hanfonodd ei lusco ef: a minne a'i hadgyfodaf ef y dydd diweddaf.

45 Y* 1.873 mae yn scrifennedic yn y prophwydi, a phawb fyddant wedi eu dyscu gan Dduw: pawb gan hynny a'r a glywodd, ac a addysced gan y Tad sydd yn dyfod attafi,

46* 1.874 Nid o herwydd i neb weled y Tad, eithr yr hwn sydd o Dduw: efe a welodd y Tad.

47 Yn wîr, yn wîr meddaf i chwi, yr hwn sydd yn credu ynofi sydd ganddo fywyd tragy∣wyddol.

48 Myfi ydwyf bara y bywyd.

49* 1.875 Eich tadau chwi a fwytawsant y Man∣na yn yr anialwch, ac a fuant feirw.

50 Hwn yw 'r bara yr hwn sydd yn dyfod i wared o'r nef: os bwytu neb o honaw, ni bydd efe farw.

51 Myfi ydwyf y bara bywiol yr hwn a ddaeth i wared o'r nef: os bwytu neb o'r bara hwn, efe fydd byw yn dragywydd: a'r bara yr hwn a roddafi yw, fyng-hnawd i yr hwn a ro∣ddaf tros fywyd y bŷd.

52 Yna 'r Iddewon a ymrysonasant bôb vn â'i gilydd gan ddywedyd: pa fodd y dichon hwn roddi i ni [ei] gnawd iw fwyta؛

53 Yna 'r Iesu a ddywedodd wrthynt, yn wîr, yn wîr meddaf i chwi, oni fwytewch gna∣wd Mab y dŷn, ac [oni] yfwch ei waed ef, ni chewch fywyd ynoch.

54 Yr hwn sydd yn bwyta fyng-hnawd, ac yn yfed fyng-waed a gaiff fywyd tragywyddol: ac myfi a'i hadgyfodaf ef y dydd diweddaf.

55 Canys fyng-hnawd i sydd fwyd yn ddi∣au, a'm gwaed i sydd ddiod yn wir.

56 Yr hwn sydd yn bwyta fyng-hnawd i, ac yn yfed fyng-waed, sydd yn aros ynofi, a minne ynodo yntef.

57 Fel yr anfonodd y Tad byw fi, felly 'r ydwyf inne yn byw drwy 'r Tad: a'r hwn a'm bwytu fi, yntef fydd byw trwofi:

58 Dymma 'r bara 'r hwn sydd yn dyfod i wared o'r nefoedd: nid megis y bwytaodd eich tadau chwi Manna, ac y buant feirw, y neb a fwyttu y bara hwn a fydd byw yn dragywydd.

59 Hyn a ddywedodd efe yn y synagog wrth ddyscu yn Capernaum.

60 Yna llawer o'i ddiscyblion ef y rhai oedd∣ynt yn clywed a ddywedasant: caled yw 'r yma∣drodd hyn, pwy a ddichon wrando arno ef؛

61 Pan ŵybu 'r Iesu ynddo ei hunan iw ddiscyblion furmurio o herwydd y peth hyn, efe a ddywedodd wrthynt, a ydyw hyn yn eich rhw∣ystro chwi؛

62 Beth os gwelwch* 1.876 Fab y dyn yn der∣chafu lle yr oedd efe o'r blaen?

63 Yr Yspryd sydd yn bywhau, y cnawd nid yw yn llessau dim, y geiriau y rhai 'r ydwyfi yn eu llefaru wrthych ydynt yspryd, a bywyd.

64 Ond y mae rhai o honoch y rhai nid yd∣ynt yn credu, canys Iesu a ŵydded o'r dechre∣uad, pwy oedd y rhai nid oeddynt yn credu, a phwy [oedd] yr hwn a'i bradyche ef.

65 Ac efe a ddywedodd, am hynny y dywe∣dais wrthych, na ddichon neb ddyfod attafi, oddi eithr rhoddi iddo ef [hynny] oddi wrth fy Nhâd.

66 Wedi hyn llawer o'i ddiscyblion ef a ae∣thant yn eu hôl, ac ni rodiasant mwyach gyd ag ef.

67 Am hynny 'r Iesu a ddywedodd wrth y deuddec, a fynnwch chwithau hefyd fyned ym∣maith؛

68 Yna Simon Petr a'i hattebodd ef, ô Ar∣glwydd at bwy 'r awn ni؛ gennit ti y mae gei∣riau bywyd tragywyddol.

69 Ac yr ydym ni yn credu,* 1.877 ac yn gwybod mai tydi ydwyt Crist Mab y Duw byw.

70 Iesu a'u hattebodd hwynt, onid chwy∣chwi y deuddec a ddewisais, ac o honoch chwi y mae vn yn ddiafol؛

71 Ac efe a ddywedase am Iudas Iscariot [mab] Simon: canys hwn oedd ar fedr ei fra∣dychu ef, er ei fod efe yn vn o'r deuddec.

PEN VII.

6 Iesu yn argyoeddu ymgymmeriad ei geraint. 12 Am∣ryw dyb am Grist ym mhlith y bobl. 17 Efe yn dang∣os pa ddelw 'r adweinir y gwirionedd. 20 Y camw∣edd a wnaent ag ef. 47 Y Pharisæaid yn ceryddu y swyddogion am na ddalient ef, 52 Ac yn rhoddi senn i Nicodemus am ddadleu gyd ag ef.

AC ar ôl y pethau hyn, Iesu a rodiodd i Ga∣lilaea, canys ni fynne efe orymddaith yn

Iudæa: o blegit yr Iddewon a geisient ei ladd ef.

2 A gŵyl yr Iddewon [sef] gŵyl y* 1.878 pebyll oedd yn agos.

3 Am hynny ei frodyr ef a ddywedâsant wrtho, cerdda ymmaith oddi ymma, a dos di i Iudaea, fel y gwelo dy ddiscyblion dy weithre∣doedd di y rhai yr ydwyt yn eu gwneuthur.

4 Gan nad oes neb a wnâ ddim yn y dirgel, ac yntef yn ceisio bod yn enwoc: od wyt ti yn gwneuthur y pethau hyn eglura dy hun i'r byd.

5 Canys nid oedd ei frodyr yn credu yn∣ddo.

6 Yna 'r Iesu a ddywedodd wrthynt hwy, ni ddaeth fy amser i etto: ond eich amser chwi sydd yn wastat yn barod.

7 Ni ddichon y byd eich casâu chwi, ond efe a'm casâ i: o herwydd fy mod i yn testiolaethu am dano, am fod ei weithredoedd ef yn ddrwg.

8 Ewch chwi i fynu i'r ŵyl hon, nid âfi i fy∣nu etto i'r ŵyl hon: o blegit ni* 1.879 chyflawnwyd fy amser i etto.

9 Pan ddywedodd efe y pethau hyn wrthynt hwy, efe a arhosodd yn Galilæa.

10 A chyn-gynted, ac yr aeth ei frodyr ef i fynu, yna yntef a aeth i fynu i'r ŵyl, nid yn o∣leu, onid megis yn ddirgel.

11 Yna 'r Iddewon a'i ceisiâsant ef yn yr ŵyl, ac a ddywedâsant, pa le y mae efe?

12 A murmur mawr oedd a'm dano ef ym mysc y dyrfa: rhai a ddywedent mai gŵr da oedd efe, eraill a ddywedent, nadê, eithr y mae efe yn twyllo 'r bobl.

13 Er hynny ni lefarodd neb yn eglur am dano ef rhag ofn yr Iddewon.

14 Ac yn awr pan ddarfu hanner yr ŵyl, Ie∣su a aeth i fynu i'r Deml, ac a ddyscodd [y bobl.

15 A'r Iddewon a ryfeddâsant gan ddywe∣dyd: pa fodd y gŵyr hwn yr Scrythurau, [ac yntef er ioed] heb ddyscu؛

16 Gan hynny 'r Iesu a'u hattebodd hw∣ynt, ac a ddywedodd: fy nysceidiaeth nid yw eiddo maufi, eithr eiddo yr hwn a'm hanfonodd fi.

17 Os ewyllysia neb wneuthur ei ewyllys ef, efe a gaiff ŵybod am y ddysceidiaeth, pa vn ai o Dduw y mae hi, ai myfi o honof fy hun sydd yn llefaru.

18 Y mae yr hwn sydd yn llefaru o honaw ei hun yn ceisio ei ogoniant ei hun, ond yr hwn sydd yn ceisio gogoniant yr hwn a'i hanfonodd, hwnnw sydd gywir, ac anghyfiawnder nid oes ynddo ef.

19 Oni roddes* 1.880 Moses i chwi gyfraith, ac nid oes neb o honoch yn gwneuthur y gyfra∣ith, a pha ham yr ydych yn ceisio fy lladd i؛

20 Y bobl a attebodd, ac a ddywedodd, y mae gennit ti gythrael: pwy sydd yn ceisio dy ladd di؛

21 Yr Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt hwythau, vn weithred a wneuthym i, ac y mae yn rhyfedd gennych oll.

22 Moses am hynny a roddes i chwi* 1.881 en∣waediad, (nid o herwydd ei fod o Moses eithr o'r* 1.882 tadau,) ac yr ydych chwi yn enwaedu ar ddŷn ar y Sabboth.

23 Os yw dŷn yn derbyn enwaediad ar y Sabboth heb dorri y Sabboth, a ydych chwi yn llidiog wrthifi am wneuthur dŷn ei gyd yn iach ar y Sabboth؛

24 Na* 1.883 fernwch wrth y golwg, eithr bern∣wch farn gyfiawn.

25 Yna y dywedodd rhai o'r Ierusalomita∣niaid: onid hwn yw yr hwn y maent hwy yn cei∣sio ei ladd?

26 Ac wele y mae yn llefaru ar gyhoedd, ac nid ydynt yn dywedyd dim wrtho ef: a ŵybu y pennaethiaid mewn gwirionedd mai hwn sydd Grist yn wir؛

27 Eithr nyni a wyddom o ba le y mae hwn, a phan ddel Crist ni ŵyr neb o ba le y mae.

28 Am hynny yr Iesu yn athrawiaethu yn y deml a lefodd, ac a ddywedodd, chwi a'm had∣waenoch i, ac a ŵyddoch o ba le yr ydwyfi, ac ni ddaethym i o honof fy hun, eithr y mae yn gy∣wir yr hwn am hanfonodd i, yr hwn nid adwae∣noch chwi.

29 Ond myfi a'i hadwen: o blegit o honaw ef yr ydwyfi, ac efe am hanfonodd i.

30 Am hynny hwynt hwy a geisiasant ei ddal, ond ni osododd neb law arno ef, am na dda∣ethe ei awr ef etto.

31 A llawer o'r bobl a gredasant ynddo ef, ac a ddywedâsant: pan ddelo Christ a wna efe fwy o arwyddion nâ'r rhai hyn y rhai a wnaeth hwn؛

32 Y Pharisæaid a glywsant y bobl yn grwgnach hyn am dano ef, a'r Pharisæaid a'r arch-offeiriaid a anfonasant swyddogion iw ddal ef.

33 Am hynny y dywedodd yr Iesu wrthynt hwy, yr wyfi ychydig o amser gyd â chwi, yna yr wyf yn myned at yr hwn a'm hanfonodd.

34 Chwi* 1.884 a'm ceisiwch, ac ni'm cewch, ac lle yr ydwyfi ni ellwch chwi ddyfod.

35 Am hynny y dywedodd yr Iddewon yn eu mysc eu hun: i ba le yr aiff hwn fel na cha∣ffom ni ef؛ a aiff efe at y rhai a wascarwyd ym mysc y Groegiaid, ac a ddysc efe y Groegi∣aid؛

36 Pa ymadrodd yw hwn a ddywedodd efe? chwi a'm ceisiwch, ac ni'm cewch, ac lle yr yd∣wyfi ni ellwch chwi ddyfod.

37 Ac ar y* 1.885 dydd mawr diwethaf o'r ŵyl yr Iesu a safodd, ac a lefodd gan ddywedyd, od oes ar neb syched, deued attafi, ac yfed.

38 Yr hwn sydd yn credu ynofi (megis y dy∣wedodd yr scrythyr) afonydd o ddwfr bywiol a ddilifant o'i groth ef.

39 (A hyn a ddywedodd efe am yr* 1.886 Yspryd,

yr hwn a gae y rhai a gred••••t ynddo ef ei dder∣byn: canys etto ni buase yr Yspryd glân, am na ogoneddasid yr Iesu etto)

40 Am hynny llawer o'r bobl, wedi clywed yr ymmadrodd [hwn] a ddywedasant, yn wir hwn yw 'r* 1.887 prophwyd.

41 Eraill a ddywedasant, hwn yw Crist, ac eraill a ddywedasant, ai o'r Galilæa y daw Crist؛

42 Ond ydyw yr* 1.888 scrythyr yn dywedyd, mai o hâd Dafydd, ac o dref Bethlehem lle y bu Dafydd, y daw Crist؛

43 Felly yr aeth ymbleidio ym mysc y bobl o'i blegit ef.

44 A rhai o honynt a fynnasent ei ddal ef, ond ni osododd neb ddwylo ar••o ef.

45 Felly y daeth y swyddogion at yr arch∣offeiriaid a'r Pharisæaid, ac hwynt hwy a ddy∣wedasant wrthynt hwy: pa ham na ddugasoch chwi ef؛

46 A'r swyddogion a attebasant, ni lefarodd dŷn er ioed fel y dŷn hwn.

47 Yna y Pharisæaid a attebasant, a hudw∣yd chwithau?

48 A gredodd neb o'r pennaethiaid ynddo ef, neu o'r Pharisæaid؛

49 Eithr y gwerin hyn y rhai ni ŵyddant y gyfraith sydd felldigedig.

50 Nicodemus a ddywedod wrthynt, (yr* 1.889 hwn a ddaethe at yr Iesu [liw] nos, ac oedd vn o honynt hwy)

51 A ydyw ein* 1.890 cyfraith ni yn barnu neb oddieithr clywed ganddo ef yn gyntaf, a gŵy∣bod beth a wnaeth efe؛

52 Hwythau a attebasant, ac a ddyweda∣sant wrtho ef: a ydwyt tithe o Galilæa؛ chwi∣lia a gwêl na chododd prophwyd o Galilæa.

53 Ac fe aeth pob vn iw dŷ.

PEN. VIII.

Y wraig a ddaliwyd mewn godineb yn cael barn drugarog gan Grist, yr hwn yw goleuad y byd. 14 O ba le yr oedd Crist, i ba le yr ae efe, a pha destiolaeth a barn oedd iddo ef. 32 Pwy sydd rydd, a phwy sydd gaeth, a pha beth a ddigwydd i bôb vn o'r ddau. 46 puredd a gwybodaeth Crist. 59 Yr hwn hefyd sydd yn cilio rhag niwed corphorol.

A'R Iesu a aeth i fynydd yr Oliwydd:

2 Ac a ddaeth trachefn y boreu i'r deml, a'r holl bobl a ddaethant atto ef: yntef gan eis∣tedd a'u dyscodd hwynt.

3 Yna 'r scrifennyddion a'r Pharisæaid a ddugasant atto ef wraig yr hon a ddaliasid me∣wn godineb: ac wedi ei gosod hi yn y canol,

4 Hwynt hwy a ddywedasant wrtho ef: ô Athro, y wraig hon a ddaliwyd ar y weithred yn godinebu:

5 A* 1.891 Moses yn y gyfraith a orchymynnodd i ni labyddio y cyfryw: beth gan hynny yr wyt ti yn ei ddywedyd؛

6 A hyn a ddywedasant hwy gan ei demptio ef, fel y caent hwy [fodd] iw gyhuddo ef.

7 Ond fel yr oeddynt hwy yn parhau yn gofyn iddo ef, efe gan yminiawnni a ddywe∣dodd wrthynt hwy yr hwn sydd* 1.892 yn ddibechod o honoch chwi tafled y garreg atti hi yn gyn∣taf.

8 Ac efe a ymgrymmodd eilwaith, ac a scri∣fennodd ar y ddaiar.

9 Hwythau pan glywsant hyn, wedi hefyd eu hargyoeddu gan eu cydwybod, a aethant allan y naill ar ôl y llall, gan ddechreu o'r hynaf hyd yr olaf: a gadawyd yr Iesu yn vnic a'r wraig yn sefyll yn y canol.

10 A phan yminiawnodd yr Iesu, ac na welodd efe neb, ond y wraig, efe a ddywedodd wrthi hi: mae y rhai a'th gyhuddasant di؛ oni chondemnodd neb di؛

11 Hithe a ddywedodd, neb ô Arglwydd: a dywedodd yr Iesu wrthi hi: nid wyf finne yn dy gondemno di, dôs, ac na phecha mwyach.

12 Yna y llefarodd yr Iesu wrthynt tra∣chefn gan ddywedyd,* 1.893 goleuni y hyd ydwyf fi, yr hwn, a'm dilyno i, ni rodia mewn tywyllwch, eithr efe a gaiff oleuni y bywyd.

13 Am hynny y Pharisæaid a ddywedasant wrtho ef, tydi ydwyt yn testiolaethu am danat dy hun, nid gwir yw dy destiolaeth.

14 Yr Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt hwy, er i mi destiolaethu am danaf fy hun gwir yw fy nhestiolaeth: o blegit mi a wn o ba le y daethym, ac i ba le yr ydwyf yn my∣ned, chwithau ni's gwyddoch o ba le yr wyfi yn dyfod, nac i ba le yr wyfi yn myned.

15 Yr ydych chwi yn barnu yn ôl y cnawd nid ydwyfi yn barnu neb.

16 Ac os wyfi yn barnu, y mae fy marn i yn gywir: o blegit nid wyfi yn vnic, ond myfi a'r Tad yr hwn a'm hanfonodd i.

17 Y mae hefyd yn scrifennedig yn eich* 1.894 cyfraith chwi, mai gwir yw testiolaeth dau ddŷn.

18 Myfi yw yr hwn fydd yn testiolaethu am danafi, ac y mae y Tad yr hwn a'm hanfo∣nodd i yn testiolaethu am danafi.

19 Am hynny hwynt hwy a ddywedasant wrtho ef: pa le y mae dy Dad؛ yr Iesu a atte∣bodd nid adwaenoch na myfi, na'm Tâd, ped adwaenech chwi fi, chwi a adwaenech fy Nhad hefyd.

20 Y geiriau hyn a lefarodd yr Iesu yn y tryssor-dŷ wrth athrawiaethu yn y Deml, ac ni ddaliodd ned ef, am na ddaethe ei awr ef etto.

21 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt hwy trachefn, yr wyfi yn myned ymmaith, ac chwi am ceisiwch i, ac a fyddwch feirw yn eich pe∣chod: lle yr wyfi yn myned ni ellwch chwi ddy∣fod.

22 Am hynny y ddywedodd yr Iddewon a ladd efe ef ei hun؛ gan ei fod yn dywedyd, lle yr wyfi yn myned, ni ellwch chwi ddyfod.

23 Yntef a ddywedodd wrthynt hwy, chwy∣chwi

ydych oddi isod, minne wyf oddi vchod, chwy-chwi ydych o'r byd hwn, minne nid wyf o'r byd hwn.

24 Am hynny y dywedais wrthych, y bydd∣wch chwi feirw yn eich pechodau: o blegit oni chredwch chwi mai myfi ydwyf [efe,] chwi a fyddwch feirw yn eich pechodau.

25 Yna y dywedasant wrtho ef, pwy wyt ti؛ a'r Iesu a ddywedodd wrthynt hwy: yr hyn yr ydwyf yn ei ddywedyd wrthych o'r de∣chreuad.

26 Y mae gennyfi lawer iw dywedyd a'i barnu am danoch chwi, eithr cywir yw yr hwn a'm hanfonodd i, a'r hyn a glywais inne ganddo ef, hynny yr wyfi yn eu mynegu i'r byd.

27 Ni wyddent hwy mai am y Tad yr oedd efe yn dywedyd wrthynt hwy.

28 Am hynny, dywedodd yr Iesu wrthynt hwy, pan dderchafoch chwi Fab y dŷn, yna y ce∣wch chwi wybod mai myfi ydwyf [efe,] ac nad wyfi yn gwneuthur dim o honof fy hun, ond megis i'm dyscodd fy Nhad, [felly] yr wyf yn llefaru.

29 Ac y mae yr hwn a'm hanfonodd i gyd â'm fi, ni'm gadawodd y Tad fi yn vnic: o ble∣git yr wyfi yn gwneuthur bôb amser yr hyn sydd foddlon ganddo ef.

30 Fel yr oedd efe yn llefaru hyn, llawer a gredasant ynddo ef.

31 Yna dywedodd yr Iesu wrth yr Iddewō, y rhai oeddynt yn credu ynddo ef: os arhoswch chwi yn fyng-air maufi, chwi a fyddwch yn wir ddyscyblion i mi:

32 Ac chwi a gewch wybod y gwirionedd, a'r gwirionedd a'ch rhyddha chwi:

33 Hwythau a attebasant iddo ef, hâd Abra∣ham ydym ni, ac ni wasanaethasom ni neb er ioed: pa fodd yr wyt ti yn dywedyd, chwi a wneir yn rhyddion؛

34 Yr Iesu a attebodd iddynt hwy, yn wîr, yn wir meddaf i chwi, pwy* 1.895 bynnag sydd yn gwneuthur pechod, y mae efe yn wâs i bechod.

35 Ac nid yw y gwâs yn parhau yn tŷ byth, y mab sydd yn parhau byth.

36 Os y mab gan hynny a'ch rhyddhâ chwi, gwir ryddion fyddwch chwi.

37 Mi a wn mai hâd Abraham ydych chwi, ond yr ydych chwi yn ceisio fy llad i am nad yw fyng-air i yn genni ynoch chwi.

38 Yr wyfi yn traethu yr hyn a welais gyd â'm Tad i, ac yr ydych chwithau yn gwneuthur yr hyn a welloch gyd â'ch tad chwi.

39 Hwythau a attebasant, ac a ddywedasant wrtho ef: ein tad ni yw Abraham. Dywed∣odd yr Iesu wrthynt hwythau, pe plant Abra∣ham fyddech chwi, gweithredoedd Abraham hefyd a wnaech chwi.

40 Eithr yn awr yr ydych chwi yn ceisio fy lladd i, dŷn a ddywedais i chwi y gwirionedd yr hwn a glywais i gan fy Nhad: hyn ni wnaeth Abraham.

41 Yr ydych chwi yn gwneuthur gweith∣redoedd eich tad chwi, hwythau a ddyweda∣sant wrtho ef: nid trwy butteindra y cenhed∣lwyd ni, vn Tad sydd gennyn [sef] Duw.

42 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt hwy, pe Duw fydde eich Tad, chwi a'm careth i: ca∣nys oddi wrth Dduw y deilliais, ac y daethym i: o blegit nid o honof fy hun y daethym i, ond efe a'm hanfonodd i.

43 Pa ham nad adwaenoch fy lleferydd i? an: na ellwch wrando fy ymadrodd i.

44 O'r* 1.896 tad diafol yr ydych chwi, a thrach∣wantau eich tad a fynnwch chwi eu gwneu∣thur: llofrudd oedd efe o'r dechreuad, ac ni sa∣fodd yn y gwirionedd: o blegit nid oes wirio∣nedd ynddo ef: pan yw yn dywedyd celwydd, o'r eiddo ei hun y mae yn dywedyd: canys y mae yn gelwyddog, ac yn dad iddo hefyd.

45 Ac am fy mod i yn dywedyd y gwirio∣nedd, nid ydych yn credu i mi.

46 ☞ Pwy o honoch chwi a'm argyoedda i o bechod, od wyfi yn dywedyd y gwir,* 1.897 pa ham nad ydych chwi yn credu i mi؛

47 Y* 1.898 mae yr hwn sydd o Dduw yn gw∣rando geiriau Duw, a'm hynny nid ydych chwi yn gwrando, am nad ydych o Dduw.

48 Yna 'r attebodd yr Iddewon, ac y dywe∣dasant wrtho ef, ond da yr ydym ni yn dywe∣dyd mai Samaritan wyt ti, a bod gennit gythrael؛

49 Yr Iesu a attebodd, nid oes gennif gy∣thrael, ond yr wyf yn perchi fy Nhad, ac yr yd∣ych chwithau yn fy amherchi inne.

50 Ac nid wyfi yn ceisio fyng-ogoniant fy hun, y mae a gais, ac a farn.

51 Yn wir, yn wir, meddaf i chwi, os ceidw neb fy ymadrodd mau fi, ni wel efe farwolaeth byth.

52 Yna y dywedodd yr Iddewon wrtho ef, yr awron y gwybuom fod gennit gythrael: bu Abraham farw a'r prophwydi, ac meddi di os ceidw neb fy ymadrodd i nid ar chwaetha efe far∣wolaeth byth.

53 A'i mwy wyt ti nâ'n tad Abraham؛ yr hwn fu farw, a'r prophwydi fuant feirw: pwy yr wyt ti yn dy wneuthur dy hun؛

54 Attebodd yr Iesu, os myfi sydd yn fyng-ogoneddu fy hun nid yw fyng-ogoniant ddim: fy Nhad yw yr hwn sydd yn fyng-ogoneddu i yr hwn yr ydych chwi yn dywedyd mai eich Duw chwi yw efe.

55 Ond nid adnabuoch chwi ef, eithr myfi a'i hadwen ef, ac os dywedaf nad adwen ef, mi a fyddaf fel chwithau yn gelwyddog, ond mi a'i hadwen ef, ac yr wyfyn cadw ei air ef.

56 Gorfoledd oedd gan eich tad Abraham weled fy nydd mau fi, ac efe a welodd, ac a la∣wenychodd.

57 Yna y dywedodd yr Iddewon wrtho ef, nid wyt ti ddêc a deugain etto, ac a welaist ti Abraham؛

58 Dywedodd yr Iesu wrthynt, yn wir yn wir meddaf i chwi, cyn bod Abraham yr wyfi.

59 Yna hwynt hwy a godasant gerrig iw taflu atto ef, a'r Iesu a ymguddiodd, ac a aeth allan o'r Deml, ☜ gan ddyfod trwy eu canol hwynt, ac felly yr aeth efe heibio.

PEN IX.

Crist ar y Sabboth yn rhoddi ei olwg i vn a anesid yn ddall, 13 y Pharisæaid wedi holi hwn a'i rieni yn ei escymuno ef allan o'r Synagog, 35 Crist yn ei dderbyn ef, ac yn ei ddyscu, 39 gan ddangos peth o'r achos y daeth efe i'r byd.

AC wrth fyned heibio efe a ganfu ddyn dall o'i enedigaeth.

2 A'i ddiscyblion a ofynnasant iddo ef gan ddywedyd, Rabbi: pwy a bechodd ai hwn, ai ei rieni ef, iw eni ef yn ddall؛

3 Yr Iesu a attebodd, nid hwn a bechodd nai rieni chwaith, ond fel yr amlygid gweithre∣doedd Duw ynddo ef.

4 Rhaid i mi weithio gwaith yr hwn am hanfonodd tra ydyw hi yn ddydd, y mae y nos yn dyfod pan ni ddichon neb weithio.

5 Tra yr ydwyfi yn y byd,* 1.899 goleuni y byd ydwyfi.

6 Wedi iddo ef ddywedyd hyn, efe a boe∣rodd ar lawr, ac a wnaeth glai o'r poeryn, ac a i∣rodd y clai ar lygaid y dall.

7 Ac efe a ddywedodd wrtho ef, dos ac y∣molch yn llyn Siloe, (yr hwn a gyfieithir am∣fonedig) felly yr aeth efe, ac a ymolchodd, ac a ddaeth yn gweled.

8 Yna y cymydogion, a'r rhai a'i gwelsent ef o'r blaen mai dall oedd efe, a ddywedasant: o∣nid hwn yw yr hwn oedd yn eistedd, ac yn car∣dotta؛

9 Rhai a ddywedasant, hwn yw [efe,] ac e∣raill, y mae efe yn vebyg iddo ef: yntef a ddy∣wedodd, myfi yw [efe.]

10 Yna y dywedasant wrtho ef: pa fodd yr agorwyd dy lygaid؛

11 Yntef a ddywedodd, dŷn a elwir Iesu a wnaeth glai, ac a îrodd fy llygaid i, ac a ddywe∣dodd wrthyfi: dos i'r llyn Siloe, ac ymolch, ac wedi i mi fyned ac ymolchi, mi a gefais fyng∣olwg eil-waith.

12 Yna y dywedasant wrtho ef, pa le y mae efe؛ dywedodd yntef, ni wn i.

13 Hwynt hwy a'i dugasant ef at y Pharisæ∣aid yr hwn gynt a fuase yn ddall.

14 A Sabboth oedd hi pan wnaethe yr Ie∣su y clai, ac agoryd ei lygaid ef.

15 Am hynny y gofynnodd y Pharisæaid iddo ef trachefn, pa fodd y cawse efe ei olwg eil∣waith: yntef a ddywedodd wrthynt hwy, clai a osododd efe ar fy llygaid, ac mi a ymolchais, ac yr wyfi yn gweled.

16 Yna rhai o'r Pharisæaid a ddywedasant, nid yw y dŷn hwn o Dduw gan nad yw yn cadw y Sabboth: eraill a ddywedasant, pa fodd y gall dŷn pechadurus wneuthur y cyfryw ar∣wyddion؛ ac yr oedd ymbleidio yn eu mysc hwynt.

17 Dywedasant drachefn wrth y dall: beth yr wyt ti yn ei ddywedyd am dano ef, am ago∣ryd o honaw ef dy lygaid di؛ yntef a ddywe∣dodd, mai prophwyd yw efe.

18 Am hynny ni chrede yr Iddewon am dano ef ei fod efe yn ddall, a chael o honaw ef ei olwg drachefn, nes galw o honynt ei rieni ef yr hwn a gawse ei olwg drachefn.

19 Ac hwynt hwy a ofynnasant iddynt hwy gan ddywedyd, a'i hwn yw eich mab chwi yr hwn yr ydych chwi yn dywedyd ei eni yn ddall؛ pa fodd gan hynny y mae efe yn gweled yn awr؛

20 Ei rieni ef a attebasant iddynt hwy, ac a ddywedasant: nyni a wyddom mai hwn yw ein mab ni, a'i e ni ef yn ddall.

21 Ond pa fodd y mae efe yn gweled yr awron, ni's gwyddom ni: neu pwy a agorodd ei lygaid ef ni's gwyddom ni: y mae efe mewn oe∣dran, gofynnwch iddo ef, efe a ddywed am da∣no ei hun.

22 Hyn a ddywedodd ei rieni ef am eu bod yn ofni yr Iddewon: o blegit yr Iddewon a or∣deiniasent eusys os cyfaddefe neb ef yn Grist, yr escymunid ef allan o'r Synagog.

23 Am hynny y dywedodd ei rieni ef, y mae efe mewn oedran, gofynnwch iddo ef.

24 Am hynny hwynt hwy a alwasant eil∣waith y dŷn yr hwn a fuase ddall••••c a ddyweda∣sant wrtho ef: dod y gogoniant i Dduw, nyni a wyddom mai pechadur yw y dŷn hwn.

25 Yna yntef a attebodd, ac a ddywedodd, ni wn i a ydyw efe bechadur, vn peth a wn i, lle yr oeddwn i yn ddall, yr wyfi yn awr yn gweled.

26 Hwythau a ddywedasant wrtho ef dra∣chefn, beth a wnaeth efe i ti؛ pa fodd yr agorodd efe dy lygaid ti؛

27 Efe a attebodd iddynt hwy, myfi a ddy∣wedais i chwi eusys, ac ni wrandawsoch: pa ham yr ydych yn ewyllysio clywed trachefn? a ydych chwithau yn ewyllysio myned yn ddiscy∣blion iddo ef؛

28 Hwythau a'i difenwasant ef, ac a ddywe∣dasant, bydd di ddiscybl iddo ef, discyblion Mo∣ses ydym ni.

29 Nyni a wyddom lefaru o Dduw wrth Moses, ond ni wyddom ni o ba le y mae hwn.

30 Y dŷn a attebodd, ac a ddywedodd wr∣thynt hwy: yn hyn y mae rhyfeddod, na wy∣ddoch o ba le y mae efe, ac efe a agorodd fy lly∣gaid i.

31 Ac nyni a wyddom nad yw Duw yn gwrando pechaduriaid, ond os ydyw neb yn dduwiol, ac yn gwneuthur ei ewyllys ef, hwnnw y mae efe yn ei wrando.

32 Ni chlywyd er ioed agoryd o neb lygaid vn a enid yn ddall.

33 Pe hwn ni bydde o Dduw, ni alle efe wneuthur dim.

34 Hwythau a attebasant, ac a ddyweda∣sant wrtho ef: mewn pechodau y ganwyd ti oll, ac a wytti yn ein dyscu ni? ac hwynt hwy a'i bwriasant ef allan.

35 Clybu yr Iesu fwrw o honynt hwy ef allan, a phan ei cafodd ef, efe a ddywedodd wr∣tho ef: a wyt ti yn credu ym Mab Duw؛

36 Yntef a attebodd, ac a ddywedodd: pwy yw efe ô Arglwydd, fel y credwyf ynddo ef؛

37 A'r Iesu a ddywedodd wrtho ef, ti a'i gwelaist ef, a'r hwn sydd yn llefaru wrthit yw efe.

38 Yntef a ddywedodd, yr wyfi yn credu (ô Arglwydd,) ac efe a'i addolodd ef.

39 A'r Iesu a ddywedodd, i farnedigaeth y daethym i i'r byd hwn, fel y gwele y rhai nid y∣dynt yn gweled, ac yr ele y rhai sydd yn gweled yn ddeillion.

40 A rhai o'r Pharisæaid y rhai oeddynt gyd ag ef a glywsant hyn, ac a ddywedasant wrtho ef: ai deillion ydym ninnau؛

41 Dywedodd yr Iesu wrthynt hwy, pe deillion fyddech, ni bydde arnoch bechod: eithr yn awr (meddwch chwi) yr ydym ni yn gwe∣led: am hynny y mae eich pechod yn parhau.

PEN. X.

Am y bugail, 7 a'r drws, 13 a'r gwâs cyflog, 19 ymryson yng-hylch Crist, 31 amcanu ei laby∣ddio, 39 a'i ddal.

☞ YR wîr yn wîr meddaf i chwi yr hwn nid yw yn myned i mewn drwy yr drws i gorlan y defaid,* 1.900 eithr sydd yn dringo ffordd a∣rall, lleidr ac yspailiwr yw efe.

2 Ond yr hwn sydd yn myned i mewn drwy 'r drws, yw bugail y defaid.

3 I hwn y mae y dryssor yn agoryd, ac y mae yr defaid yn gwrando ar ei lais ef: ac y mae efe yn galw ei ddefaid ei hun erbyn eu henw, ac yn eu harwain hwy allan.

4 Ac wedi iddo yrru allan ei ddefaid ei hun, efe a aiff o'u blaen hwynt, a'r defaid a'i canly∣nant ef, am iddynt adnabod ei lais ef.

5 A dŷn dieithr ni's canlynant, eithr ciliant oddi wrtho, am nad adwaenant lais y dieithri∣aid.

6 Y ddammeg hon a ddywedodd yr Iesu wrthynt, ond hwy ni wybuant, pa bethau oedd y rhai hyn a ddywedase efe wrthynt.

7 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt eil∣waith, yn wir yn wîr meddaf i chwi, myfi yw drws y defaid.

8 Cynifer oll, ac a ddaethant o'm blaen i, lla∣dron ac yspail-wŷr ynt, eithr ni wrandawodd y defaid arnynt.

9 Myfi yw 'r drws, os aiff neb i mewn drw∣ofi, efe a fydd gadwedic: ac efe a aiff i mewn, ac allan, ac a gaiff borfa.

10 Nid yw lleidr yn dyfod ond i ladratta, ac i ladd, ac i ddestruwio, myfi a ddaethym er mwyn cael o honynt fywyd, a'i gael yn hela∣ethach. ☜

11 ☞* 1.901 Myfi yw 'r bugail da: bugail da a rydd ei enioes dros ei ddefaid.

12 Eithr gwâs cyflog, a'r hwn nid yw fu∣gail, yr hwn nid eiddo y defaid, sydd yn gweled y blaidd yn dyfod, ac yn gadel y defaid, ac yn ci∣lio, a'r blaidd sydd yn sclyfio, ac yn tarfu y de∣faid.

13 Y mae y gwâs cyflog yn ffoi, am ei fod yn wâs cyflog, ac heb ofalu am y defaid.

14 Myfi yw y bugail da, ac mi a adwen fy mau fi, ac am adwaenir gan fy mau fi, fel yr ed∣wyn y Tad fy fi, felly yr adwaen i y Tâd.

15 Ac yr ydwyf fi yn rhoddi fy enioes dros [fy] nefaid.

16 Y mae gennifi hefyd ddefaid eraill, y rhai nid ynt o'r gorlan hon, rhaid i mi areilio y rhai hynny, a hwy a wrandawant fy llais,* 1.902 ac fe fydd vn gorlan, ac vn bugail. ☜

17 Am hynny y mae y Tâd yn fyng-haru i,* 1.903 am fy mod i yn dodi fy enioes, fel y cymmer∣wyf eil-waith hi:

18 Nid yw neb yn ei dwyn oddi arnaf, ond ei rhoddi hi yr ydwyfi o honof fy hun: ac y mae i mi feddiant iw rhoddi hi, ac y mae i mi feddiant iw chymmeryd trachefn,* 1.904 y gorchymyn hwn a dderbyniais i gan y Tâd.

19 Yna y bu eil-waith ymrafael rhwng yr Iddewon am yr ymadroddion hyn.

20 A llawer o honynt a ddywedâsant, y mae cythrael ganodo, ac y mae yn ynfydu: pa ham y gwrandewch chwi ef؛

21 Eraill a ddywedâsant: nid yw y rhain eiriau vn a chythrael ynddo, a all y cythrael ago∣ryd llygaid y deillion؛

22 Ac yna yr oedd y gyssegr-ŵyl yn Ierusa∣lem, a'r gaiaf oedd hi.

23 A'r Iesu a rodie yn y Deml ym mhorth Salomon.

24 Am hynny y daeth yr Iddewon yn ei gylch ef, ac y dywedâsant wrtho, pa hŷd y peri i ni ammau؛ os dy di yw Crist, dywet i ni yn eg∣lur.

25 A'r Iesu a attebodd: dywedais i chwi, ac nid ydych yn credu y gweithredoedd yr wyfi yn eu gwneuthur yn enw fy Nhâd, y mae y rhai hyn yn testiolaethu o honofi.

26 Ond chwi nid ydych yn credu: canys nid ydych chwi o'm defaid i, fel y dywedais i chwi.

27 Y mae fy nefaid i yn gwrando fy llais i, a mi a'u hadwaen hwynt, a hwy a'm canly∣nant i.

28 Ac yr ydwyf finne yn rhoddi iddynt fy∣wyd tragywyddol, ac ni chyfyrgollant byth, ac ni ddwg neb hwynt o'm llaw i.

29 Fy Nhâd i yr hwn a'u roddes hwynt i mi sydd fwy nâ neb oll: ac ni's gall neb eu dwyn hwy o law fy Nhâd.

30 Myfi a'r Tâd vn ydym.

31 Am hynny, y cododd yr Iddewon eil∣waith gerrig iw labyddio ef.

32 A'r Iesu a attebodd iddynt: llawer o wei∣thredoedd da a ddangosais i chwi oddi wrth fy Nhâd: am ba vn o'r gweithredoedd hynny yr ydych yn fy llabyddio؛

33 A'r Iddewon a attebasant iddo gan ddy∣wedyd, nid ydym yn dy labyddio am weithred dda, eithr am gabledigaeth: ac am dy fod ti yr hwn wyt ddŷn yn dy wneuthur dy hun yn Dduw.

34 A'r Iesu a attebodd iddynt: onid yw yn scrifennedic yn eich deddf chwi؛* 1.905 mi a ddywe∣dais, duwiau ydych.

35 Os galwodd efe hwynt yn dduwiau, at y rhai y daeth gair Duw, ac ni ellir ddatod yr scrythur:

36 A ddywedwch chwi mai cablu yr ydwyf fi, (yr hwn a sancteiddiodd y Tad, ac a ddanfo∣nodd i'r byd) am i mi ddywedyd, Mab Duw ydwyf؛

37 Onid wyfi yn gwneuthur gweithredo∣edd fy Nhad, na chredwch i mi.

38 Ond os myfi sydd yn gwneuthur, er na chredwch i mi, credwch i'r gweithredoedd: fel y gwybyddoch ac y credoch, fod y Tad ynof fi a minne ynddo yntef.

39 Am hynny y ceisiasant ei ddala ef eil∣waith, ac efe a aeth allan o'u dwylo hwynt.

40 Ac efe a aeth trachefn tros yr Iorddonen i'r lle y buase Ioan yn gyntaf yn bedyddio, ac a arhosodd yno.

41 A llawer a ddaethant atto, ac a ddywedâ∣sant: ni wnaeth Ioan ddim gwyrthiau, ond pob peth a'r a ddywedodd efe am hwn, oeddynt wîr.

42 A llawer yno a gredâsant ynddo.

PEN. XI.

Marwolaeth Lazarus, a'i ail-gyfodiad. 50 Prophwydo∣liaeth Caiphas.

AC yr oedd vn yn glaf, a'i enw oedd Laza∣rus o Bethania, tref Mair a'i chwaer Martha,

2 Mair [hon] ydoedd,* 1.906 yr hon a eneiniodd yr Arglwydd ag olew, ac a sychodd ei draed ef âi gwallt yr hon yr oedd ei brawd Lazarus yn glaf.

3 Am hynny y danfonodd ei chwiorydd ef at [yr Iesu] gan ddywedyd: Arglwydd, wele, y mae yr hwn sydd hof gennit yn glaf.

4 A'r Iesu pan glybu [hyn] a ddywedodd, nid yw y clefyd hwnnw i farwolaeth, eithr er gogoniant Duw, fel y gogonedder Mab Duw drwy hynny.

5 A hoff oedd gan yr Iesu Fartha, a'i chwa∣er, a Lazarus.

6 Am hynny, er cynted y clybu ei fod ef yn glaf, yna yr arhosodd efe ddau ddydd yn y lle yr oedd efe.

7 Wedi hynny y dywedodd wrth ei ddiscy∣blion: awn eil-waith i Iudaea.

8 Yna ei ddiscyblion a ddywedasant wrtho. Rabbi, yn awr y* 1.907 ceisiodd yr Iddewon dy laby∣ddio, ac a wyt ti yn myned yno drachefn؛

9 A'r Iesu a attebodd: onid oes deuddec awr o ddydd؛ os rhodia neb y dydd ni thramg∣wydda, am ei fod yn gweled goleuad y byd hwn.

10 Ond os rhodia neb y nos efe a dramg∣wydda am nad oes goleuad ynddo.

11 Hyn a lefarodd efe, ac wedi hyn efe a ddy∣wedodd wrthynt, y mae ein cyfaill Lazarus yn huno, ond yr wyfi yn myned iw ddeffroi ef.

12 Y discyblion yna a ddywedasant wrtho, Arglwydd os huno y mae, efe a fydd gwych.

13 Ond yr Iesu a ddywedase hyn am ei fa∣rwolaeth ef, a hwy a dybiasent mai am hun cwsc yr oedd efe yn dywedyd.

14 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt yn eg∣lur, bu farw Lazarus.

15 Ac y mae yn llawen gennif nad oeddwn i yno, fel y credoch, ond awn atto ef.

16 Yna y dywedodd Thomas yr hwn a el∣wir Didimus wrth ei gyd-ddiscyblion, awn ninnau hefyd i farw gyd ag ef.

17 Yna y daeth yr Iesu, ac a'i cafodd ef wedi gorwedd bellach bedwar diwrnod yn y bedd.

18 (A Bethania oedd yn agos i Ierusalem, yng-hylch pymthec stad oddi wrthi)

19 A llawer o'r Iddewon a ddaethant at Martha a Mair i iw cyssuro am eu brawd.

20 Ac er cynted y clybu Martha ddyfod o'r Iesu, hi a aeth iw gyfarfod: ond Mair a eiste∣ddodd gartref.

21 Yna y dywedodd Martha wrth yr Iesu: Arglwydd, pe buasit ti ymma, ni fuase farw mo'm brawd:

22 Eithr mi a wn hefyd yr awron: pa beth bynnac a ddymunech gan Dduw, y dyru Duw i ti.

23 A'r Iesu a ddywedodd wrthi: fe gyfyd dy frawd di eil-waith.

24 Dywedodd Martha wrtho: mi a wn y cyfyd efe eil-waith yn yr adgyfodiad y dydd di∣weddaf.

25 Dywedodd yr Iesu wrthi: myfi yw 'r cyfodiad a'r bywyd: y neb a gredo ynof, er iddo farw fydd byw.

26 A phwy bynnac sydd yn fyw ac yn credu ynofi ni bydd marw byth: a ydwyt ti yn credu hyn؛

27 Hi a ddywedodd: ydwyf Arglwydd, yr wyfi yn credu mai ti yw y Crist Mab Duw, yr hwn oedd i ddyfod i'r byd.

28 Ac wedi iddi ddywedyd hynny, hi a aeth ymmaith, ac a alwodd yn ddirgel ei chwaer Mair gan ddywedyd, fe ddaeth yr Athro, ac y mae yn galw am danat.

29 Pan glybu hi, hi a gododd yn ebrwydd, ac a ddaeth atto ef.

30 Canys ni ddaethe yr Iesu etto i'r dref, ond yr oedd efe yn y lle yr aethe Martha i gyfar∣fod ag ef.

31 Yna yr Iddewon, y rhai oeddynt gyd â hi yn y tŷ yn ei chyssuro hi, pan welsant Mair

yn codi yn ebrwydd, ac yn myned allan, a'i can∣lynâsant hi, gan ddywedyd: y mae hi yn my∣ned ac y bedd i ŵylo yno.

32 Yna wedi dyfod Mair lle yr oedd yr Ie∣su, pan welodd hi ef, hi a syrthiodd i lawr wrth ei draed ef, gan ddywedyd wrtho: Arglwydd pe buasit ti ymma, ni buase fy mrawd farw.

33 A phan welodd yr Iesu hi yn ŵylo, a'r Iddewon [hefyd] y rhai a ddaethent gyd â hi yn ŵylo, efe a riddfanodd yn yr yspryd, ac a ym∣gynhyrfodd, ac a ddywedodd:

34 Pa le y rhoesoch chwi ef؛ yna y dywe∣dâsant wrtho: Arglwydd, tyret, a gwêl.

35 Y'r Iesu a wylodd.

36 Am hynny y dywedodd yr Iddewon, we∣le, fel yr oedd efe yn ei garu ef.

37 Eithr rhai o honynt a ddywedâsant: oni allase hwn, yr hwn a agorodd lygaid y dall beri na buase hwn farw؛

38 Yna yr Iesu a riddfannodd eilwaith yn∣ddo ei hun, ac a ddaeth at y bedd, ac ogof oedd, a charreg a ddodasid arno.

39 Dywedodd yr Iesu: codwch y garreg a Martha chwaer yr hwn a fuase farw, a ddy∣wedodd wrtho: Arglwydd, y mae efe weithi∣an yn drewi, herwydd y mae [yn farw] er ys pedwar diwrnod.

40 A'r Iesu a ddywedodd wrthi: oni ddywe∣dais i ti, pes credit, y ceit ti weled gogoniant Duw؛

41 Yna y codâsant y garreg lle yr oedd y marw wedi ei ofod: a'r Iesu gan godi ei olwg i fynu a ddywedodd, y Tad, yr wyf yn diolch i ti, am wrando o honot arnaf.

42 Ond mi a ŵyddwn dy fod ti yn fyng∣wrando bob amser, eithr er mwyn y bobl y rhai ydynt yn sefyll o'm hamgylch, y dywedais, fel y credant mai ty di a'm hanfonaist i.

43 Ac wedi iddo ddywedyd hyn: efe a le∣fodd â llef vchel: Lazarus, tyret allan.

44 Yna yr hwn a fuase farw a ddaeth allan, yn rhwym ei draed a'i ddwylo mewn amdo, a'i wyneb a rwymasid â napcyn, a dywedodd yr Iesu wrthynt, gollyngwch ef, a gedwch iddo fyned ymmaith.

45 Yna llawer o'r Iddewon y rhai a ddae∣thent ac Mair, ac a welsent y pethau a wnaethe yr Iesu, a gredâsant ynddo ef.

46 Eithr rhai o honynt a aethant ymmaith at y Pharisaeaid, ac a ddywedâsant iddynt y pe∣thau a wnaethe yr Iesu.

47 Yna yr arch-offeiriaid, a'r Pharisaeaid a gasclasant gyngor, ac a ddywedasant, Pa beth a wnawn? Canys y mae y dŷn ymma yn gw∣neuthur llawer o arwyddion.

48 Os gadawn ni ef felly, pawb a gredant iddo, ac fe a ddaw y Rhufeiniaid, ac a ddifethant ein lle ni a'n cenedl.

49 Yna Caiphas vn o honynt, yr hwn oedd arch-offeiriad y flwyddyn honno, a ddywedodd wrthynt: nid ydych chwi yn gŵybod dim:

50 Nac yn ystyried, mai buddiol yw i ni farw o vn dŷn dros y bobl: ac na chyfyrgoller y ge∣nedl oll.

51 Hyn a ddywedodd efe, nid o honaw ei hun, eithr am ei fod yn arch-offeiriad y flwy∣ddyn honno, efe a brophwydodd y bydde yr Iesu farw dros y genedl:

52 Ac nid tros y genedl honno yn vnic, eithr hefyd er casclu yng-hyd blant Duw, y rhai a wascarasid.

53 Yna o'r dydd hwnnw allan y cyd-ym∣gynghorasant am ei ladd ef.

54 Am hynny ni rodiodd yr Iesu mwy yn amlwg ym mysc yr Iddewon, ond efe a aeth oddi yno i'r wlad yr hon sydd yn agos i'r ania∣lwch, i ddinas a elwir Ephraim, ac a arhôdd yno gyd â'i ddiscyblion.

55 A Phasc yr Iddewon oedd yn agos, a llawer a aethant o'r wlâd honno i fynu i Ie∣rusalem o flaen y Pasc, iw hymlanhau eu hu∣nain.

56 Yna y ceisiâsant yr Iesu, a dywedodd y naill wrth y llall yn sefyll yn y Deml, beth a dybiwch chwi, gan na ddaeth efe i'r ŵyl؛

57 A'r arch-offeiriaid a'r Pharisaeaid a roe∣sent orchymyn os gwydde neb pa le yr oedd efe, ar fynegu, i gael ei ddal ef.

PEN. XII.

Mair yn eneinio traed yr Iesu ag enaint. 4 Iudas yn grwgnach. 10 Yr Iddewon yn ceisio dal Crist a La∣zarus. 14 Iesu yn marchogeth yr assyn. 28 Gogo∣nedd Crist o'r nef. 42 Rhai yn credu ac heb gyffesu.

YNa* 1.908 yr Iesu chwe diwrnod cyn y Pasc a ddaeth i Bethania lle yr oedd Lazarus yr hwn a fuase farw, yr hwn a godase efe o farw.

2 Yno y gwnaethant iddo ef swpper, a Mar∣tha oedd yn gwasanaethu: a Lazarus oedd vn o'r rhai a eisteddent gyd ag ef.

3 Yna y cymmerth Mair bwys o enaint nard gwlyb, gwerthfawr, ac a eneiniodd draed yr Iesu, ac a sychodd eu draed ef â'i gwalt, a'r tŷ a lanwyd gan aroglau yr enaint.

4 Am hynny y dywedodd vn o'i ddiscyblion ef [sef] Iudas [mab] Simon Iscariotes yr hwn oedd ar ei fradychu ef,

5 Pa ham na werthid yr enaint hwn er try∣chant ceiniog, ai roddi i'r tlodion?

6 Ac efe a ddywedodd hyn, nid o herwydd ei fod yn gofalu dros y tlodion, ond am ei fod efe yn lleidr, ac yn cadw yr* 1.909 pwrs, ac yn arwain yr hyn a roddid ynddo.

7 A'r Iesu a ddywedodd: gedwch iddi, er∣byn dydd fyng-hladdedigaeth y cadwodd hi hyn.

8 Canys yr ydych chwi yn cael y tlodion bob amser gyd â chwi, ond ni'm cewch fi bob amser.

9 Felly tyrfa fawr o'r Iddewon a wybu ei fod efe yno, ac a ddaethant nid er mwyn yr Ie∣su yn vnic, ond er mwyn gweled Lazarus he∣fyd, yr hwn a godase efe o feirw.

10 Yna yr ymgynghorodd yr arch-offeiri∣aid am ladd Lazarus hefyd:

11 Am fyned o lawer o'r Iddewon ymmaith o'i achos ef, a chredu yn yr Iesu.

12* 1.910 Trannoeth tyrfa fawr, yr hon a ddae∣the i'r ŵyl, pan glywsant ddyfod o Iesu i Ieru∣salem,

13 Hwy a gymmerasant geingciau o'r palm∣wŷdd, ac a aethant allan i gyfarfod ag ef, ac a le∣fasant, Hosanna,* 1.911 bendigedic yw 'r neb sydd yn dyfod yn enw yr Arglwydd, yn Frenin ar I∣srael.

14 A'r Iesu a gafodd assynnau, ac a eiste∣ddodd arni, megis y mae yn scrifennedic:

15 Nac ofnaô ferch Sion:* 1.912 wele, dy Fre∣nin yn dyfod gan eistedd ar ebol assyn.

16 Ac ni ŵybu ei ddiscyblion ef beth oedd hyn ar y cyntaf, eithr wedi gogoneddu yr Iesu, yna y cofiâsant fod y pethau hyn yn scrifenne∣dic am dano, ac iddynt wneuthur hyn iddo.

17 A'r dyrfa yr hon oedd gyd ag ef pan al∣wodd efe Lazarus o'r bedd, a'i godi ef o farw, a ddug destiolaeth.

18 Am hynny, y daeth y dyrfa hefyd i gyfar∣fod ag ef, am glywed o honynt iddo wneuthur yr arwydd hwn.

19 A'r Pharisæaid a ddywedâsant yn eu plith eu hunain, a welwchi nad ydych chwi yn tyccio dim؛ wele y mae y byd [oll] yn myned ar ei ôl ef.

20 Ac yr oedd rhai Groegiaid o'r rhai dda∣ethent i fynu i addoli ar yr ŵyl.

21 A'r rhai hynny a ddaethant at Philip yr hwn oedd o Bethsaida yn Galilæa, ac a ofynnâ∣sant iddo, gan ddywedyd, arglwydd: ni a ewy∣llysiem weled yr Iesu.

22 Ac Philip a ddaeth, ac a ddywedodd i Andreas, Andreas hefyd a Philip a ddywedâ∣sant i'r Iesu.

23 A'r Iesu a attebodd iddynt, fe ddaeth yr awr y gogoneddir Mab y dŷn.

24 Yn wîr, yn wîr meddaf i chwi: oni syrth y gronyn gwenith i'r ddaiar a marw, hwnnw a erys yn vnic, eithr os bydd efe marw, efe a ddwg lawer o ffrwyth.

25 Y* 1.913 neb a garo ei enioes a'i cyll hi, a'r neb a gasâo ei enioes yn y byd hwn, a'i ceidw hi i fy∣wyd tragywyddol.

26 Os gwasanaetha neb fi, dilyned fi,* 1.914 a pha le bynnac y byddwyf fi, yna y bydd fyng∣weinidog i hefyd: ac os gwasanaetha neb fi, y Tad a'i hanrhydedda ef.

27 Y mae fy enaid yr awr hon yn drallodus, a pha beth a ddywedaf, ô Dad gwaret fi rhag yr awr hon, eithr er mwyn hyn y daethym i'r awr hon.

28 Oh Dad gogonedda dy enw, yna y da∣eth llef o'r nef: [sef] mi a'i gogoneddais, ac a'i gogoneddaf eil-waith.

29 A'r dyrfa yr hon oedd yn sefyll, ac yn cly∣wed, a ddywedodd mai taran oedd: eraill a ddy∣wedâsant, Angel a ymddiddanodd ag ef.

30 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd, nid o'm hachos i y bu y llais hwn: ond o'ch achos chwi.

31 Yn awr y mae barn y byd hwn: yn awr y bwrir allan dywysog y byd hwn.

32 A minne os derchefir fi oddi ar y ddaiar, a dynnaf bawb attaf fy hun.

33 A hyn a ddywedodd efe, gan arwyddo, o ba angeu y bydde farw.

34 A'r dyrfa a attebodd iddo, ni a glywsom* 1.915 o'r ddeddf fod Crist yn aros yn dragywyddol: pa wedd wrth hynny y dywedi di fod yn rhaid der∣chafu Mab y dŷn؛ pwy ydyw hwnnw, Mab y dyn؛

35 A'r Iesu a ddywedodd wrthynt, etto y∣chydig ennyd y mae y* 1.916 goleuni gyd â chwi: rhodiwch tra fyddo i chwi oleuni, rhag i'r tywy∣llwch eich goddiwes, a'r hwn sydd yn rhodio mewn tywyllwch, ni ŵyr i ba le yr êl.

36 Tra fyddo gennych oleuni credwch yn y goleuni, fel y byddoch blant y goleuni, hyn a ddywedodd yr Iesu, ac efe a ymadawodd, ac a ymguddiodd rhagddynt.

37 Ac er gwneuthur o honaw ef gymmaint o wrthiau yn eu gwydd hwynt, ni chredâsant ynddo.

38 Fel y cyflawnid ymadrodd* 1.917 Esaias y prophwyd, yr hwn a ddywedodd efe: ô Arglw∣ydd pwy a gred ein ymadrodd ni? ac i bwy y datguddiwyd braich yr Arglwydd؛

39 Am hynny ni allent gredu, am i Esaias ddywedyd eil-waith.

40* 1.918 Efe a ddallodd eu llygaid, ac a gale∣dodd eu calon, fel na's gwelent â'u llygaid, na deall â'u calon, nac ymchwelyd, ac i mi eu hia∣châu hwynt.

41 Y pethau hyn a ddywedodd Esaias, pan welodd ei ogoniant ef, a phan lefarodd am dano ef.

42 Er hynny llawer o'r pennaduriaid a gre∣dasant ynddo, ond o blegit y Pharisæaid, ni chy∣ffesasant rhag eu rhoi allan o'r Synagog.

43* 1.919 Canys hwy a garent foliant dynion yn fwy nâ moliant Duw.

44 A'r Iesu a lefodd, ac a ddywedodd: yr hwn sydd yn credu ynof fi, nid ynof fi y mae efe yn credu, ond yn yr hwn a'm danfonodd i.

45 A'r hwn sydd yn fyng-weled i sydd yn gweled yr hwn a'm anfonodd i.

46 Mi a ddaethym* 1.920 yn oleuni i'r byd, fel na'd arhose neb mewn tywyllwch a'r y sydd yn credu ynof fi.

47 Ac os clyw neb fyng-eiriau, ac ni chred, nid ydwyf fi yn ei farnu ef, am na ddaethym i farnu y byd, eithr i achub y byd.

48 Y sawl a'm dirmygo i, ac ni dderbyn fyng∣eiriau, y mae iddo ef vn a'i barn: y* 1.921 gair a ddy∣wedais i, hwnnw a'i barn ef yn y dydd diweddaf.

49 Canys ni leferais i o honof fy hun, ond y Tad yr hwn a'm hanfonodd i, efe a orchymyn∣nodd

i mi beth a ddywedwn, a pheth a lefarwn.

50 A mi a wn fod ei orchymyn ef yn fywyd tragywyddol, am hynny y pethau yr wyfi yn eu llefaru, felly yr wyf yn llefaru, fel y dywedodd y Tâd wrthif.

PEN. XIII.

Crist yn golchi traed yr Apostolion, 6 yr ymddi∣ddan a fu rhyngddo â Phetr, 18 bradychiad Crist, 35 drwy gariad perffaith yr adwaenir discyblion Crist, 37 hyder Petr a'i wendid.

CYn* 1.922 gŵyl y Pasc, yr Iesu yn gŵybod dy∣fod ei awr i fyned o'r byd ymma at y Tad, [ac] yn caru yr eiddo y rhai oeddynt yn y bŷd, hyd y diwedd y carodd efe hwynt.

2 A hwynt ar swpper (wedi i ddiafol eusus yrru yng-halon Iudas [fab] Simon Iscario∣tes, ei fradychu ef)

3 Yr Iesu yn gŵybod roddi o'r Tad bob peth oll yn ei ddwylo ef, a'i fod wedi dyfod oddi wrth Dduw, ac yn myned at Dduw,

4 Efe a gyfododd oddi a'r ei swpper, ac a fwriodd heibio ei gochl-wisc, a chan gymmeryd tywel, efe a ymwregysodd.

5 Wedi hynny efe a dywalltodd ddwfr i'r cawg, ac a ddechreuodd olchi traed y discybli∣on, a'u sychu â'r lliain, â'r hwn y gwregysasid ef.

6 Yna y daeth efe at Simon Petr, ac yntef a ddywedodd wrtho, ô Arglwydd, a'i tydi a olchi fy nrhaed i؛

7 A'r Iesu a attebodd, ac a ddywedodd wr∣tho, y peth yr wyf fi yn ei wneuthur, ni wyddost di yr awron: eithr ti a gei ŵybod yn ôl hyn.

8 Petr a ddywedodd wrtho: ni chei olchi fy nrhaed i byth, ac attebodd yr Iesu iddo: oni ol∣chaf dy di, nid oes i ti gyfran gyd â myfi.

9 Simon Petr a ddywedodd wrtho: ô Ar∣glwydd, nid fy nrhaed i yn vnic, ond fy nwy∣law, am pen hefyd.

10 A'r Iesu a ddywedodd wrtho, yr hwn a olchwyd, nid rhaid iddo ond golchi ei draed, ei∣thr y mae yn lân oll: a* 1.923 chwithau ydych yn lân, ond nid bob vn.

11 Canys efe a ŵydde pwy a'i bradyche ef, ac am hynny y dywedodd: nid ydych chwi yn lân bob vn.

12 Felly wedi iddo olchi eu traed hwy, a chymmeryd ei gochl-wisc am dano, gan eistedd ail-waith y dywedodd wrthynt, a ŵyddoch chwi pa beth a wnaethum i chwi؛

13 Yr ydych chwi yn fyng-alwi, yr Athro, yr Arglwydd: a da y dywedwch: o herwydd, yr wyfi [felly.]

14 Am hynny, os myfi yn Arglwydd, ac yn Athro, a olchais eich traed chwi, chwithau a ddylech hefyd olchi traed eu gilydd.

15 Canys mi a ddodais siampl i chwi i wneuthur o honoch fel y gwneuthum i chwi.

16 Yn* 1.924 wir, yn wîr meddaf i chwi: nid yw 'r gwâs yn fwy nâ'i arglwydd, na'r cennadwr yn fwy nâ'r hwn a'i danfonodd ef.

17 Os gŵyddoch y pethau hyn, gwyn eich bŷd, os chwi a'u gwnewch hwynt.

18 Nid wyfi yn dywedyd am danoch oll, mi a wn pwy a etholais, ond er cyflawni yr scry∣thur, [sef:]* 1.925 hwn sydd yn bwyta bara gyd â mi, a gododd ei sodl yn fy erbyn.

19 Bellach yr wyf yn dywedyd wrthych, cyn ei ddyfod, fel gwedi y dêl y credoch mai my∣fi yw efe.

20* 1.926 Yn wîr, yn wîr meddaf i chwi: yr hwn sydd yn derbyn y neb a ddanfonwyfi, sydd yn fy nerbyn i, a'r hwn sydd yn fy nerbyn i, sydd yn derbyn y neb am danfonodd.

21 Wedi i'r Iesu ddywedyd hyn, efe a gy∣ffroiwyd yn yr yspryd, ac a destiolaethodd, ac a ddywedodd, yn wîr, yn wîr, meddaf i chwi, mai vn o honoch a'm bradycha fi.

22* 1.927 Am hynny yr edrychodd y discyblion ar ei gilydd, gan ammau am bwy y dywedase efe.

23 Yna vn o'i ddiscyblion ef, oedd yn pwy∣so ar fonwes yr Iesu, [sef] yr hwn yr oedd Ie∣su yn ei garu.

24 Ac fe a amneidiodd Simon Petr ar hwn, i ofyn, pwy oedd yr hwn a ddywedase efe am dano.

25 Ac yntef yn pwyso ar fynwes Iesu, a ddywedodd wrtho, ô Arglwydd, pwy yw efe.

26 A'r Iesu a attebodd, hwnnw yw efe i'r hwn y rhoddaf fi dammaid wedi ei wlychu, ac wedi iddo wlychu y tammaid efe a'i rhoddodd i Iudas [fab] Simon Iscariotes.

27 Ac ar ôl y tammaid yr aeth Satan i mewn iddo, ac yna y dywedodd yr Iesu wrtho: a wne∣lech, gwna ar frys.

28 Ac ni wydde neb o'r rhai oeddynt yn ei∣stedd, am ba beth y dywedase efe hynny wrtho.

29 Canys rhai oedd yn tybied, mai am fod y gôd gyd ag Iudas, y dywedase Iesu wrtho: pryn y pethau sydd anghenrhaid i ni erbyn yr ŵyl, neu ar ddodi o honaw ef beth i'r tlodion.

30 Ac yntef wedi derbyn y tammaid, a aeth allan yn ebrwydd: ac yr oedd hi yn nos.

31 Ac wedi iddo fyned allan, yr Iesu a ddy∣wedodd, yn awr y gogoneddwyd Mab y dŷn, a Duw a ogoneddwyd ynddo ef.

32 Os gogoneddwyd Duw ynddo ef, Duw hefyd a'i gogonedda ef ynddo ei hun, ac yn ebrwydd y gogonedda efe ef.

33 O blant bychain etto yr wyf ennyd fe∣chan gyd â chwi, chwi a'm ceisiwch, ac fel* 1.928 y dywedais wrth yr Iddewon, yr ydwyf yn dywe∣dyd wrthych chwi hefyd yr awron: i'r lle yr yd∣wyf fi yn myned ni ellwch chwi ddyfod.

34* 1.929 Gorchymyn newydd yr wyf yn ei ro∣ddi i chwi, ar garu o honoch ei gilydd, fel y ce∣rais i chwi, ar garu o honoch ei gilydd felly.

35 Wrth hyn yr adnebydd pawb eich bod yn ddiscyblion i mi, os bydd cariad rhwng pawb o honoch a'i gilydd.

36 A Simon Petr a ddywedodd wrtho: ô Arglwydd i ba le yr ydwyt ti yn myned, yr Iesu a attebodd iddo,* 1.930 lle yr ydwyfi yn myned ni elli

di yr awron fyng-hanlyn: eithr yn ôl hyn i'm canlyni,

37 Petr a ddywedodd wrtho: ô Arglwydd, pa ham na allaf fi dy ganlyn yr awron؛ mi a ro∣ddaf fy einioes drosot.

38 Yr Iesu a'i hattebodd, a roddi di dy eini∣oes drosofi؛ yn wîr, yn wîr meddaf i ti: ni chân y ceiliog nes i ti fyng-wadu dair gwaith.

PEN. XIIII.

Iesu yn cyssuro ei ddiscyblion erbyn blinder. 6 Yn dangos mai efe yw 'r ffordd at y Tad. 16 Yn addo yr Yspryd glân iddynt. 21 Ac yn eu rhybuddio am ei fynediad at y Tad.

☞ NA thralloder eich calon:* 1.931 yr ydych yn credu yn Nuw, credwch ynofi hefyd.

2 Yn nhŷ fy Nhad y mae llawer o drigfan∣nau, a phe amgen mi a ddywedaswn i chwi, yr wyfi yn myned i baratoi lle i chwi.

3 A phan elwyf, a pharatoi lle i chwi, mi a ddeuaf eilwaith ac a'ch cymmeraf ataf fy hun: fel lle yr wyfi, y byddoch chwithau hefyd.

4 A chwi a ŵyddoch i ba le yr wyfi yn my∣ned, a'r ffordd a ŵyddoch.

5 Dywedodd Thomas wrtho: ô Arglwydd, ni ŵyddom ni i ba le yr aei di, am hynny pa wedd y gallwn ni ŵybod y ffordd؛

6 A'r Iesu a ddywedodd wrtho ef. Myfi yw y ffordd, a'r gwirionedd, a'r bywyd: nid yw neb yn dyfod at y Tad, ond trwof fi.

7 Pes adnabasech fi, fy Nhad hefyd a adna∣basech: ac weithian yr adwaenoch ef, a chwi a'i gwelsoch ef.

8 Dywedodd Philip wrtho: ô Arglwydd, dangos i ni y Tad, a digon i ni [hynny.]

9 Yr Iesu a ddywedodd, a ydwyf gyhyd o amser gyd â chwi, ac ni adnabuoch fi؛ Philip, y neb a'm gwelodd i, a welodd y Tad, pa wedd wrth hynny y dywedi di؛ dangos i ni y Tad.

10 Onid wyt yn credu fy môd i yn y Tad, a'r Tad ynof-inne؛ y geiriau y rhai yr wyfi yn eu traethu wrthych, nid o honofi fy hun yr wyf yn eu traethu, ond y Tad yr hwn sydd yn aros ynof efe sydd yn gwneuthur y gweithredoedd.

11 Credwch fi, fy mod i yn y Tad, a'r Tad ynof-inne: ond ê, credwch fi er mwyn y gwei∣thredoedd.

12 Yn wîr yn wîr meddaf i chwi yr hwn a gredo ynofi, y gweithredoedd yr wyfi yn eu gw∣neuthur, yntef a'u gwna, a mwy nâ'r rhai hyn∣ny a wna efe: canys at y Tad yr wyf yn myned.

13* 1.932 A pha beth bynnac a ofynnoch yn fy e∣nw, hynny a wnaf, fel y gogonedder y Tad yn y Mab.

14 Os gofynnwch ddim yn fy enw i, mi a'i gwnaf. ☜

☞ 15 O cherwch fi,* 1.933 cedwch fyng-orchymyn∣nion.

16 A mi a weddiaf ar y Tad, ac efe a rydd i chwi ddiddanwr arall, i aros gyd â chwi yn dra∣gywyddol:

17 Yspryd y gwirionedd yr hwn ni ddichon y byd ei dderbyn, am nad yw yn ei weled, ac am nad yw yn ei adnabod ef. Ond chwi a'r had∣waenoch ef, o herwydd y mae yn aros gyd â chwi, ac ynoch y bydd efe,

18 Nis gadawaf chwi yn ymddifaid, mi a ddeuaf attoch chwi.

19 Etto ennyd bach, a'r byd ni'm gwêl mwy: eithr chwi a'm gwelwch: canys byw wyfi, a byw fyddwch chwithau.

20 Y dydd hwnnw y gŵybyddwch fy mod i yn fy Nhad, a chwi ynofi, a mine ynoch chwi∣thau.

21 Y neb sydd a'm gorchymynnion i gan∣ddo, ac yn eu cadw hwynt, efe yw 'r hwn sydd yn fyng-haru i: a'r sawl sydd yn fyng-haru i a gerir gan fy Nhad i, a minne a'i caraf ef, ac a'm hegluraf fy hûn iddo ef.

22 Dywedodd Iudas wrtho: (nid yr Isca∣riotes) ô Arglwydd, pa beth yw 'r achos yr eg∣luri dy hun i ni, ac nid i'r bŷd؛

23 A'r Iesu a attebodd ac a ddywedodd wr∣tho: os câr neb fi, efe a geidw fyng-air, a'm Tâd di câr yntef: a nyni a ddeuwn atto, ac a arhoswn gyd ag ef.

24 Y neb ni'm câr i, ni cheidw mo'm geiri∣au, a'r gair a glywsoch, nid eiddo fi ydyw, ond eiddo y Tâd yr hwn a'm hanfonodd i.

25 Hyn a ddywedais wrthych yn aros gyd â chwi.

26* 1.934 Eithr y diddanudd [sef] yr Yspryd glân, yr hwn a enfyn y Tâd yn fy enw i, hwnnw a ddysc i chwi bob peth, ac a eilw bob peth yn eich cof chwi, a'r a ddywedais i wrthych.

27 Yr wyf yn gadel i chwi dangnheddyf, fy nhangneddyf yr ydwyf yn ei rhoddi i chwi, nid fel y mae y byd yn rhoddi yr wyf fi yn rhoddi, na thralloder eich calon, ac nac ofned.

28 Clywsoch fel y dywedais wrthych: yr wyf yn myned ymmaith, a deuaf attoch, pe ca∣rasech fi, llawenasech, am i mi ddywedyd: yr wyf yn myned at y Tâd: canys y mae fy Nhâd yn fwy nâ myfi.

29 Ac yr awr hon y dywedais i chwi cyn ei ddyfod, fel y credoch pan ddelo.

30 Yn ôl hyn ni ddywedaf nemmawr wrth∣ych: canys tywysog y byd hwn sydd yn dyfod, ond nid yw efe yn cael dim ynofi.

31 Ond fel y gwypo yr bŷd fy mod i yn ca∣ru y Tad, ac megis y gorchymynnodd y Tâd i mi, felly yr wyf yn gwneuthur. ☜ Codwch, awn oddi ymma.

PEN. XV.

Parabl Crist am y win-wydden a'i changhenhau. 9 Am gariad perffaith. 17 Am y byd hwn. 24 Am weithre∣doedd Crist.

☞ MYfi yw 'r wîr win-wydden,* 1.935 a'm Tad yw 'r llafurwr.

2 Pob* 1.936 cangen heb ddwyn ffrwyth ynofi, y mae efe yn ei thynnu ymmaith: a phob vn a ddygo ffrwyth, efe a'i glânhâ, fel y dygo fwy o ffrwyth,

3 Yn* 1.937 awr yr ydych chwi yn lân gan y

gair a leferais i wrthych.

4 Arhoswch ynof, a mi ynoch, fel na all cang∣en ddwyn ffrwyth o honi ei hun, [sef] onid erys yn y win-wydden, felly ni [ellwch] chwithau, onid arhoswch ynof.

5 Myfi yw 'r win-wydden, chwithau yw 'r canghennau: yr hwn a arhoso ynof, a minne ynddo yntef, hwnnw a ddŵg ffrwyth lawer. Canys hebof fi ni ellwch chwi wneuthur dim.

6 Os* 1.938 neb nid erys ynof fi, efe a deflir all∣an fel cangen, ac a wywa: a [rhai] a'i casclant, ac a'i bwriant yn tân, ac a loscir.

7 O's archoswch ynof, ac os erys fyng-eiri∣au ynoch,* 1.939 beth bynnac a ewyllysioch gofyn∣nwch, ac fe a'i gwneir i chwi.

8 Yn hyn y gogoneddir fy Nhâd ar ddwyn o honoch ffrwyth lawer: a'ch gwneuthur yn ddiscyblion i mi.

9 Fel y carodd y Tâd fi, felly y cerais chwi∣thau, arhoswch yn fyng-hariad.

10 Os cedwch fyng-orchymynnion, chwi a arhoswch yn fyng-hariad: fel y cedwais i or∣chymynnion fy Nhâd, ac yr wyf yn aros yn ei gariad ef.

11 Hyn a ddywedais wrthych, fel yr arhôso fy llawenydd ynoch, a bod eich llawenydd yn gyflawn. ☜

☞ 12* 1.940 Dymma fyng-orchymyn i, ar i chwi garu eu gilydd, fel y cerais chwi.

13* 1.941 Cariad mwy nâ hyn nid oes gan neb, na rhoi o vn ei einioes dros ei gyfeillion.

14 Chwy chwi fyddwch fyng-hyfeillion, os gwnewch pa bethau bynnac yr wyf yn eu gor∣chymyn i chwi.

15 Nid ydwyf yn eich galw yn weisiō mwy, am nas gŵyr gwâs beth y mae ei Arglwydd yn ei wneuthur, ond mi a'ch gelwais chwi 'n gyfei∣llion, canys pob peth a'r a glywais gā fy Nhâd, a hyspysais i chwi.

16 Nid chwy chwi am dewisâsoch i, ond my∣fi a'ch dewisais chwi, ac a'ch ordeiniais i fyned i ddwyn ffrwyth, a bod i'ch ffrwyth aros: a pha beth bynnac ar a ofynnoch i'r Tâd yn fy enw, efe a'i rhydd i chwi. ☜

☞ 17 Hyn yr wyf yn ei orchymyn i chwi,* 1.942 ga∣ru o honoch eu gilydd.

18 Os y bŷd a'ch casâ, gŵybyddwch gas∣hau o honaw fy fi o'ch blaen chwi.

19 Pe buasech o'r bŷd, y bŷd a garase yr ei∣ddo, eithr am nad ydych o'r bŷd, ond i mi eich dewis o'r byd, am hynny y mae y byd yn eich casau chwi.

20 Cofiwch yr* 1.943 ymadrodd a ddywedais i wrthych, nad yw gwâs yn fwy nâi arglwydd, os erlidiâsant fi, hwy a'ch erlidiant chwithau: os cadwâsant fyng-orchymyn i, hwy a gad∣want yr eiddoch chwithau.

21 Eithr* 1.944 hyn oll a wnânt i chwi er mwyn fy enw i, am nad adwaenant yr hwn a'm hanfo∣nodd i.

22 Oni bai ddarfod i mi ddyfod ac ymddi∣ddan â hwynt, ni bydde arnynt bechod: ond yr awr hon nid oes ganddynt ddim i escusodi eu pechod.

23 Y sawl sydd yn fyng-hasau i, sydd yn ca∣sau fy Nhâd hefyd.

24 Pe buaswn heb wneuthur gweithredo∣edd yn eu plith hwy, y rhai ni wnaeth neb arall, ni buase arnynt bechod, ond yr awr hon, hwy a welsant, ac a'm casâsant i, a'm Tâd.

25 Eithr fel y cyflawnid yr gair yr hwn sydd scrifennedic yn eu cyfraith hwynt:* 1.945 hwy a'm casâsant yn ddi-achos.

26 Ond pan ddêl* 1.946 y diddanwr yr hwn a an∣fonaf i chwi oddi wrth y Tâd, [sef] Yspryd y gwirionedd yr hwn a ddeillia oddi wrth y Tâd, hwnnw a destiolaetha o honofi.

27 A chwithau hefyd a destiolaethwch, a'm eich bod o'r dechreuad gyd â mi. ☜

PEN. XVI.

Am y Yspryd glân, a'i rinwedd mewn pregethwyr yn erbyn pechod. 17 Am dderchafiad Crist. 23 Am weddio yn enw Crist.

Y Pethau hyn a ddywedais i chwi, rhag i chwi ymrwystro.

2 Hwy a'ch bwriant chwi allan o'u synago∣gau, ac fe a ddaw 'r amser i bwy bynnac a'ch lla∣ddo, dybied ei fod yn gwneuthur gwasanaeth i Dduw.

3 Hyn a wnant i chwi, am na's adnabuant y Tâd, na mi.

4 Eithr hyn a ddywedais wrthych, fel pan ddêl yr awr, y cofioch ddarfod i mi ddywedyd i chwi: hyn [o bethau] ni ddywedais i yn y de∣chreu, am fy mod gyd â chwi.

☞ 5 Ac yn awr yr wyf yn myned at y neb a'm anfonodd,* 1.947 ac nid yw neb o honoch yn gofyn i mi, I ba le yr aei di؛

6 Eithr am i mi ddywedyd hyn wrthych, tri∣stwch a lanwodd eich calon.

7 Ond yr wyfi yn dywedyd gwirionedd i chwi, buddiol yw i chwi fy myned i ymmaith. Canys onid âfi, ni ddaw y diddanudd hwnnw attoch, eithr os mi a âf, mi a'i hanfonaf ef attoch.

8 A phan ddêl, efe a argyoedda y bŷd o be∣chod, o gyfiawnder a barn.

9 O bechod: am nad ydynt yn credu ynofi.

10 O gyfiawnder, am fy môd yn myned at y Tâd, ac ni'm gwelwch fi mwyach.

11 O farn, am ddarfod barnu pennaeth y bŷd hwn.

12 Y mae gennif etto lawer o bethau iw dy∣wedyd wrthych, ond yn awr ni ellwch eu dwyn hwynt.

13 Ond pan ddêl efe [sef] Yspryd y gwiri∣onedd, efe a'ch tywys chwi i bob gwirionedd oll, canys ni lefara o honaw ei hun, ond pa bethau bynnac a glyw efe a lefara, ac a ddengys i chwi y pethau sydd i ddyfod.

14 Efe a'm gogonedda i, canys efe a gym∣mer o'r eiddof, ac a'i mynega i chwi.

15 Y pethau oll sy yn eiddo 'r Tâd, ydynt

eiddof finne, am hynny y dywedais: y cymmere o'r eiddof, ac a'i mynege i chwi. ☜

16 ☞ Ychydig o ennyd,* 1.948 ac ni'm gwelwch, ac eilwaith ychydig ennyd, a chwi a'm gwel∣wch, am fy mod yn myned at y Tâd.

17 A rhai o'i ddiscyblion ef a ddywedasant wrth eu gilydd, beth yw hyn y mae efe yn ei ddy∣wedyd wrthym؛ ychydig o ennyd, ac ni'm gwe∣lwch, ac eil-waith ychydig o ennyd, a chwi a'm gwelwch, ac, am fy mod i yn myned at y Tâd.

18 Ac hwy a ddywedâsant, beth ydyw hyn, mae efe yn ei ddywedyd, ychydig o ennyd؛ Ni wyddom ni beth y mae efe yn ei ddywedyd.

19 A gwybu yr Iesu fod yn eu bryd hwy ofyn iddo, ac efe a ddywedodd wrthynt: ymofyn yr ydych â'u gilydd, am ddywedyd o honof hyn, ychydig o ennyd, ac ni'm gwelwch, ac eil∣waith ychydig o ennyd, a chwi a'm gwelwch؛

20 Yn wir yn wir meddaf i chwi, chwi a ŵy∣lwch, ac a alêrwch, a'r bŷd a lawenŷcha: eithr chwi a fyddwch drîstion, ond eich tristwch a droir yn llawenydd.

21 Gwraig wrth escor plentyn a fydd me∣wn tristyd am ddyfod ei hawr, eithr wedi geni iddi y plentyn, ni chofia ei gofid mwyach, gan lawenydd geni dyn i'r bŷd.

22 Chwithau hefyd ydych mewn tristwch yn awr, eithr mi a ymwelaf â chwi eil-waith, a'ch calon a lâwenycha, a'ch llawênydd ni ddŵg neb oddi arnoch. ☜

23 Y dydd hwnnw nid ymofynnwch ddim â myfi: ☞ Yn wîr, yn wîr meddaf i chwi,* 1.949 pa bethau bynnac a ofynnoch i'm Tad yn fy enw, efe a'u rhydd i chwi.

24 Ni ofynnasoch ddim hyd yn hyn yn fy enw i, gofynnwch a chwi a gewch, fel y byddo eich llawenydd yn gyflawn.

25 Y pethau hyn a draethais wrthych mewn damhegion, fe ddaw yr awr pan na adroddwyf mewn damhegion wrthych, eithr y mynegwyf yn eglur i chwi am y Tad.

26 Y dydd hwnnw y gofynnwch yn fy enw, ac nid wyf yn dywedyd i chwi y gweddiaf ar y Tad trosoch.

27 Canys y Tâd a'ch câr chwi, am i chwi fyng-haru i, a chredu fy* 1.950 nyfod oddi wrth Dduw.

28 Daethum allan oddi wrth y Tad, a dae∣thym i'r bŷd: trachefn yr wyf yn gadel y bŷd, ac yn myned at y Tâd.

29 Ei ddiscyblion a ddywedasant wrtho wele, yr wyt yn awr yn dywedyd yn eglur, ac nid ydwyt yn dywedyd vn ddammeg.

30 Yn awr y gwyddom, y gwyddost bôb peth oll, ac nad rhaid i ti, ymofyn o neb a thi: trwy hyn y credwn ddyfod o honot oddi wrth Dduw.

31 A'r Iesu a'u hattebodd hwynt, a ydych chwi yn credu yn awr.

32 Wele yr awr yn dyfod, ac hi a ddaeth eu∣sus, pā i'ch gwascerir bawb at yr eiddo, ac chwi a'm gadewch fi yn vnic, ac etto nid vnic wyf, am fod y Tad gyd â mi.

33 Y pethau hyn a ddywedais wrthych i gael o honoch dangneddyf ynof, gorthrymder a gewch yn y bŷd, eithr cymmerwch gysur, myfi a orchfygais y byd. ☜

PEN. XVII.

Gweddi Crist at Dduw Tad yn gyntaf am ogoniant iw enw. 9 Yna dros ei ddiscyblion. 20 A thros yr holl eglwys.

Y Pethau hyn a lefarodd yr Iesu, ac efe a go∣dodd ei lygaid i'r nef, ac a ddywedodd. Y Tâd, daeth yr a wr, gogonedda dy Fab, fel y go∣goneddo yr Fab dithe.

2 Fel y rhoddaist iddo feddiāt ar bôb cnawd, i roddi o honaw ef fywyd tragywyddol i bôb vn a'r a roddaist iddo.

3 A hyn yw 'r bywyd tragywyddol, dy ad∣nabod ti yn vnic wîr Dduw, a'r hwn a anfonaist ti, Iesu Crist.

4 Mi a'th ogoneddais di ar y ddaiar, mi a gwblheais y gwaith a roddaist i'm iw wneu∣thur.

5 Ac yr awron gogonedda fi (ô Dâd) gyd â thi dy hun, â'r gogoniant yr hwn oedd i mi gyd â thi cyn bôd y bŷd.

6 Eglurais dy enw i'r dynion, a ddodaist i mi o'r bŷd: eiddot ti oeddynt, ac i mi y dodaist hwynt, a hwy a gadwasant dy air di.

7 Yr awr hon y gwyddant, fod y pethau oll a roddaist i mi oddi wrthit ti.

8 Canys y geiriau a roddaist i mi a roddais iddynt, y rhai a gymmerasant hwy, ac a ŵydd∣ant yn wîr ddyfod* 1.951 o honof oddi wrthit ti, ac a gredâsant mai tydi a'm hanfonodd.

9 Trostynt hwy yr ŵyf fi yn gweddio, nid tros y bŷd yr wyf yn gweddio, ond tros y rhai a roddaist i mi, canys eiddot ydynt.

10 A'r eiddofi oll sydd eiddot ti, a'r eidot ti sydd eiddofi, ac mi a ogoneddwyd ynddynt.

11 Ac nid ŵyf mwyach yn y bŷd, ond y rhai hyn sydd yn y bŷd, a myfi sydd yn dyfot attat y Tâd sancteiddiol, cadw drwy dy enw, y rhai a roddaist i mi, fel y byddont vn megis ninnau.

12 Tra fum gyd â hwynt yn y bŷd, mi a'u cedwais yn dy enw: y rhaî a roddaist i mi a ged∣wais,* 1.952 ac ni chollwyd vn o honynt, ond mab y cyfyrgoll, er cyflawni yr scrythur.

13 Yr awr hon yr ydwyf yn dyfod attat,* 1.953 a'r pethau hyn yr wyf yn eu llefaru yn y byd, i gael o honynt fy llawenydd yn gyflawn ynddynt.

14 Dodais iddynt dy air, a'r bŷd ai casâodd, am nad ydynt o'r bŷd, fel nad wyf finne o'r bŷd.

15 Nid wyf yn gweddio ar i ti eu tynnu hwynt o'r bŷd, eithr ar i ti eu cadw hwynt rhag y Drwg.

16 Nid ynt hwy o'r bŷd, megis ac nid wyf finne o'r byd.

17 Sancteiddia hwynt â'th wirionedd, dy air yw 'r gwirionedd.

18 Fel yr anfonaist fi i'r bŷd, felly yr anfo∣nais i hwythau i'r bŷd.

19 Ac er eu mwyn hwy yr wyf yn fy sanc∣teiddo fy hun, fel y byddo hwynt wedi eu sancteiddio yn y gwirionedd.

20 Nid trostynt hwy yn vnic yr wyf yn gwe∣ddio, eithr tros y rhai hefyd a gredant ynof trwy eu hymmadrodd hwynt.

21 Fel y byddant oll yn vn, fel yr wyt ti y Tâd ynof fi a minne ynot ti, fel y byddont hwy∣thau yn vn ynom ni, fel y credo y bŷd mai dy di a'm hanfonodd i.

22 Ac mi a roddais iddynt hwy y gogoniant a roddaist i mi, fel y byddont vn megis yr ydym ni vn.

23 Myfi ynddynt hwy, a 'thithe ynof fi, fel y bônt berffaith yn vn: fel y gŵybyddo y bŷd mai tydi a'm hanfonodd: a'th fod ti yn eu caru hw∣ynt, megis y ceraist fi.

24 Y Tâd, ewyllysio yr wyf, am y rhai a roddaist ti i mi, eu bôd hwy gyd â mi lle y bwyf fi, fel y gwelant fyng-ogoniant a roddaist i mi, canys ceraist fi cyn seiliad y bŷd.

25 Tâd cyfiawn, nid adnabu y bŷd mo ho∣not, eithr mi a'th adnabum, a'r rhai hyn a ŵy∣buant mai dy di a'm hanfonodd i.

26 Mi a yspysais iddynt dy enw, ac a'i yspy∣saf: fel y byddo y cariad â'r hwn y ceraist fi yn∣ddynt hwy, a minne ynddynt hwy.

PEN. XVIII.

Bradychiad Crist. 10 Cleddyf Petr. 17 Petr yn gwa∣du Grist, Pilat yn ymresymmu â'r Iddewon, ac â Crist.

☞ GWedi* 1.954 i'r Iesu ddywedyd y geiriau hyn, efe a aeth allan a'i ddiscyblion tros afon Cedron, lle yr oedd gardd, i'r hon yr aeth efe a'i ddiscyblion.

2 Ac Iudas hefyd yr hwn a'i bradychodd ef a adwaene y lle hwnnw, canys mynych y cyn∣mwerase yr Iesu a'i ddiscyblion yno.

3 Ac Iudas (wedi iddo gael byddin [atto,] a swyddogion gan yr arch-offeiriaid a'r Phari∣saeaid) a ddaeth yno â* 1.955 lanternau, â ffaglau, ac arfau.

4 A'r Iesu yn gŵybod pob peth a ddele iddo, a aeth allan, ac a ddywedodd wrthynt: pwy yr ydych yn ei geisio؛

5 Hwy a attebasant iddo, Iesu o Nazareth yr Iesu a ddywedodd wrthynt: myfi yw [hwn∣nw,] ac yr oedd Iudas hefyd yr hwn a'i brady∣chodd ef yn sefyll gyd â hwynt.

6 A chyn-gynted, ac y dywedodd efe wrth∣ynt, myfi yw [hwnnw,] hwy a aethant yn ŵysc eu cefnau, ac a syrthiasant i lawr.

7 Yr ail waith efe a ofynnodd iddynt, pwy yr ydych yn ei geisio? hwythau a ddywedasant, Iesu o Nazareth.

8 Yr Iesu a attebodd, dywedais wrthych mai fy fi yw [hwnnw,] gan hynny, os myfi a geisiwch, gedwch i'r rhain fyned ymmaith.

9 Er cyflawni y gair yr hwn a ddywedase efe,* 1.956 o'r rhai hyn a roddaist i mi, ni chollais vn.

10 Eithr Simon Petr yr hwn oedd a chle∣ddyf ganddo, a'i tynnodd, ac a darawodd wâs yr arch-offeiriad, ac a dorrodd ei glust ddehau ef. ac enw y gwâs oedd Malchus.

11 A'r Iesu a ddywedodd wrth Petr, dôd dy gleddyf yn y wain, y cwppan a roddes y Tad i mi, onid yfaf o hwnnw؛

12 Yna y fyddin, a'r penciwdod, a swy∣ddogion yr Iddewon a ddaliâsant yr Iesu, ac a'i rhwymâsant ef:

13 Ac hwy a'i dugasant at Annas, canys (chwegrwn Caiphas yr hwn oedd arch-offei∣riad y flwyddyn honno) ydoedd efe.

14* 1.957 Caiphas hefyd oedd yr hwn a gyng∣horase i'r Iddewon, mai angenrheidiol oedd farw vn dŷn tros y bobl.

15 A* 1.958 Simon Petr a discybl arall oedd yn canlyn yr Iesu: a'r arch-offeiriad a adwaene y discybl hwnnw, ac efe a aeth i mewn gyd â'r Iesu i neuadd yr arch-offeiriad.

16 A Phetr a safodd allan wrth y drws, a'r discybl arall a aeth allan yr hwn oedd adnaby∣ddus i'r arch-offeiriad, ac a ymddiddanodd â'r drysores, ac a ddug Petr i mewn.

17 Yna y dywedodd y llangces yr hon oedd borthores wrth Petr, onid wyt tithe yn vn o ddiscyblion y dŷn ymma؛ ac efe a ddywedodd: nac wyf.

18 A'r gweision a'r gweinidogion oeddynt yn sefyll yno wedi gwneuthur tân glô, ac yn ymdwymno, canys oer ydoedd hi, ac yr oedd Petr yn sefyll yn ymdwymno gyd â hwynt he∣fyd.

19 A'r arch-offeiriad a ofynnodd i'r Iesu am ei ddiscyblion, ac am ei athrawiaeth.

20 A'r Iesu a attebodd iddo: myfi a leferais ar osteg yn y bŷd, myfi a athrawiaethais yn oe∣stadol yn y synagog, ac yn y Deml, lle y dele yr Iddewon oll yng-hŷd, ac ni ddywedais ddim yn guddiedig,

21 Pa ham yr ydwyt yn gofyn i mi؛ gofyn i'r rhai a'm clywsāt, beth a ddywedais wrthynt, wele hwy a ŵyddant beth a ddywedais i.

22 Wedi iddo ddywedyd y pethau hyn, vn o'r weinidogion a'r a oedd yn sefyll ger llaw a gernodiodd yr Iesu, gan ddywedyd: ai felly yr wyt ti yn atteb yr arch-offeiriad؛

23 A'r Iesu a attebodd iddo, os dywedais yn ddrŵg, testiolaetha o'r drŵg, ac os da, pa ham yr wyt yn fy nharo i؛

24 Ac Annas a'i hanfonase ef yn rhwym at Caiphas yr arch-offeiriad.

25 A* 1.959 Simon Petr oedd yn sefyll, ac yn ymdwymno, ac hwy a ddywedasant wrtho, onid wyt tithe vn o'i ddiscyblon ef؛ yntef a wadodd, ac a ddywedodd: nag wyf.

26 Yna vn o weision yr arch-offeiriad câr i'r hwn y torrase Petr ei glust a ddywedodd, oni welais i di gyd ag ef yn yr ardd؛

27 A Phetr a wadodd trachefn, ac yn y man y canodd y ceiliog.

28 Yna y* 1.960 dugâsant yr Iesu oddi wrth

Caiphas i'r dadleu-dŷ, a'r boreu ydoedd, ac nid aethant hwy i mewn i'r dadleu-dŷ rhag eu ho∣logi, fel y gellent fwytta y Pasc.

29 Yna Pilat a aeth allan attynt, ac a ddy∣wedodd: pa achwyn sydd gennwch yn erbyn y dŷn hwn؛

30 Hwy a attebasant, ac a ddy wedasant wr∣tho, oni bai ei fod efe yn ddrwg-weithudd, ni ddodasem ni ef attat ti.

31 Am hynny y dywedodd Pilat wrthynt, cymmerwch chwi ef, a bernwch ef wrth eich cy∣fraith chwi, yna yr Iddewon a ddywedasant wrtho, nid rhydd i ni ladd neb.

32 Fel y cyflawnid gair yr Iesu, yr hwn a ddywedase,* 1.961 i arwyddo o ba angeu y bydde efe fa∣rw.

33 A* 1.962 Philat a aeth eil-waith i'r dadleu∣dŷ, ac a alwodd yr Iesu, ac a ddywedodd wrtho: ai ti yw Brenin yr Iddewon?

34 Yr Iesu a attebodd iddo: ai o honot dy hun yr ydwyt yn dywedyd hyn؛ ai eraill a'i my∣nagasant i ti am danafi؛

35 Pilat a attebodd, ai Iddew wyf fi؛ dy genedl dy hun, a'r arch-offeiriaid a'th ddodasant i mi: beth a wnaethost di؛

36 Yr Iesu a attebodd: nid yw fy mrenhi∣niaeth o'r bŷd hwn, pette fy mrehiniaeth i o'r byd hwn, fyng-wasanaethwŷr i a ymdrechent, fel na'm rhoddid i'r Iddewon. Ond yn awr nid yw fy mrenhiniaeth oddi ymma.

37 Yna y dywedodd Pilat, wrth hynny ai brenin wyt ti? yr Iesu a attebodd, tydi ydwyt yn dywedyd mai brenin wyfi: er mwyn hyn i'm ganed, ac er mwyn hyn y daethym i'r bŷd i ddw∣yn testiolaeth i'r gwirionedd: pwy bynnac sydd o'r gwirionedd sydd yn gwrando fy lleferydd.

38 Pilat a ddywedodd wrtho, beth yw gwi∣rionedd؛ ac wedi iddo ddywedyd hyn efe a aeth allan eil-waith at yr Iddewon, ac a ddywedodd wrthynt: nid wyfi yn cael dim achos ynddo ef.

39 Y* 1.963 mae gennwch chwi ddefod, i mi oll∣wng i chwi vn yn rhydd y Pasc, felly a ewylly∣siwch i mi ollwng yn rhydd i chwi Frenin yr Iddewon?

40 Yna y llefasant eil-waith oll gan ddy∣wedyd, nid hwn, ond Barabbas: a'r Barabbas hwnnw oedd leidr.

PEN. XIX.

Curo, a gwatwar yr Iesu. 9 Wedi i Pilat holi Crist, a'r Iddêwon, efe a ddododd Crist iddynt iw groes-hoelio, 24 Bwrw coel-brennau am ei wisc ef. 26 Efe yn cynghori Mair ei fam ac Ioan efangylwr. 30 Dio∣ddefaint Crist, 38 A'i gladdedigaeth.

YNa y cymmerodd* 1.964 Pilat yr Iesu, ac a'i fflanghellodd ef.

2 A'r mil-wŷr a blethasant goron o ddrain, ac a'i gosodasant ar ei ben, ac a roesant gochl∣wisc o borphor am dano,

3 Ac a ddywedâsant: henffych well, Brenin yr Iddewon, ac a roesant iddo gernodiau.

4 A Philat a aeth allan trachefn attynt, ac a ddywedodd wrthynt: wele, yr wyfi yn ei ddwyn ef allan i chwi, fel y gwypoch nad wyfi yn cael ynddo ef vn bai.

5 Yna yr aeth yr Iesu allan, yn arwain co∣ron o ddrain a'r wisc borphor, a [Philat] a ddy∣wedodd wrthynt, wele y dŷn.

6 Yna yr arch-offeiriaid a'r swyddogiō pan welsant ef, a lefâsant gan ddywedyd: croes-ho∣elia, croes-hoelia ef: Pilat a ddywedodd wrth∣ynt: cymmerwch chwi ef, a chroes-hoeliwch canys nid wyfi yn cael ynddo vn bai.

7 Yr Iddewon a attebasant iddo, y mae gen∣nym ni gyfraith, ac wrth ein cyfraith ni efe a ddyle farw, am iddo ei wneuthur ei hun yn Fab Duw.

8 A phan glybu Pilat yr ymadrodd hwn∣nw, efe a ofnodd yn fwy:

9 Ac a aeth trachefn i'r dadleu-dŷ, ac a ddy∣wedodd wrth yr Iesu: o ba le yr wyt ti: ond ni roes yr Iesu atteb iddo.

10 Yna Pilat a ddywedodd wrtho, oni ddy∣wedi di wrthif fi؛ oni ŵyddost di fod i mi awdur∣dod i'th groes-hoelio di, ac awdurdod i'th oll∣wng؛

11 Yr Iesu a attebodd, ni bydde i ti ddim aw∣durdod arnafi oni bai ei ddodi i ti oddi vchod: am hynny y neb a'm rhoddes i ti, sydd yn fwy ei be∣chod.

12 O hynny allan y ceisiodd Pilat ei ollwng ef yn rhydd: a'r Iddewon a lefasant gan ddy∣wedyd, os gollyngi di hwn, nid wyt ti yn gare∣dig i Caesar: pwy bynnac a'i gwnel ei hun yn frenin, y mae efe yn dywedyd yn erbyn Caesar.

13 Pan glybu Pilat yr ymadrodd hwn, efe a ddug allan yr Iesu, ac a eisteddodd ar yr or∣sedd-faingc yn y lle a elwir Lithostrotos, ac yn Hebriw Gabbatha.

14 A darparwyl y Pasc oedd hi, yng-hylch y chweched awr, ac efe a ddywedodd wrth yr Iddewon, wele eich Brenin.

15 Hwythau a lefâsant, ymmaith ag ef, ym∣maith ag ef, croes-hoelia ef, Pilat a ddywedodd wrthynt: a groes-holiaf fi eich Brenin chwi؛ a'r arch-offeiriaid a attebasant, nid oes i ni vn brenin ond Caesar.

16 Yna efe a'i dodes ef iddynt iw groes-ho∣elio, ac* 1.965 hwy a gymmerasant yr Iesu, ac a'i du∣gasant ymmaith.

17 Ac efe gan ddwyn ei groes a ddaeth i le a elwid y Benglogfa, ac a elwir yn Hebriw Golgatha.

18 Lle y croes-hoeliasant ef a dau eraill, vn o bôb tu, a'r Iesu yn y canol.

19 A Philat a scrifennodd y titl, ac a'i dododd ar y groes, a'r hyn a scrifennasid oedd, IESV O NAZARETH, BRENIN YR IDDEWON.

20 A llawer o'r Iddewon a ddarllenasant y titl hwn, canys agos i'r ddinas oedd y lle y cro∣es-hoeliasid Iesu: ac yr oedd wedi ei scrifennu yn Hebriw, Groeg a Lladin.

21 Yno arch-offeiriaid yr Iddewon a ddy∣wedâsant wrth Pilat, na scrifenna, Brenin yr

Iddewon, eithr ei fod yn dywedyd, Brenin yr Iddewon yd wyfi.

22 Pilat a attebodd, yr hyn a scrifennais a scrifennais.

23 A'r* 1.966 mil-wŷr pan ddarfu iddynt gros∣hoelio yr Iesu, a gymmerasant ei ddillad (ac a'i gwnaethant yn bedair rhann i bôb milwr) a'i bais ef: a'i bais oedd ddi-wnîad, wedi ei gwêu o'r cwr vchaf oll.

24 Ac hwy a ddywedâsant yn eu plith eu hun: na thorrwn hi, ond bwriwn goel-brennau pwy a'i caiff hi: i gyflawni yr scrythur gan ddy∣wedyd,* 1.967 hwy a rannâsant fy nillad iddynt, a'm fy mhais y bwriâsant goelbrennau: a'r mil∣wŷr a wnaethant hyn.

25 Ac yr oedd yn sefyll wrth groes yr Iesu, ei fam ef, a chwaer ei fam, a Mair Cleophas, a Mair Fagdalen.

26 A phan welodd Iesu ei fam a'r discybl yr hwn a gare efe yn sefyll ger llaw, efe a ddywe∣dodd wrth ei fam, ô wraig, wele dy fab.

27 Ac wedi hynny y dywedodd wrth y dis∣cybl: wele dy fam, ac o'r awr honno y cymme∣rodd y discybl hi iw gartref.

28 Yn ôl hynny pan ŵybu yr Iesu fod pob peth wedi ei derfynu: er cyflawni* 1.968 yr scrythy∣rau, efe a ddywedodd, y mae syched arnaf.

29 Ac yr oedd llestr wedi ei osod yn llawn o finegr, a hwy a lanwâsant spong o finegr, ac a'i rhoddasant yng-hylch Ysop, ac a'i dodasant wrth ei enau ef.

30 Ac wedi i'r Iesu gymmeryd y finegr efe a ddywedodd, gorphennwyd, a chan ogwyddo ei ben efe a rhoddes i fynu yr yspryd.

31 A'r Iddewon, rhag aros o'r cyrph ar y groes dros y Sabboth, (canys darpar-ŵyl y Pasc ydoedd hi, a mawr oedd y Sabboth hwn∣nw) a ddeisyfiasant ar Pilat gael torri eu hes∣ceiriau hwynt, a'i tynnu i lawr.

32 Yna y mil-wŷr a ddaethant, ac a dorra∣sant esceiriau y cyntaf, a'r llall yr hwn a groes∣hoeliasid gyd ag ef.

33 Eithr pan ddaethant at yr Iesu a'i weled wedi marw eusys, ni thorrasant ei esceiriau ef.

34 Ond vn o'r mil-wŷr a frathodd ei ysilys ef â gwaiw-ffon, ac yn y fan gwaed a dwfr a ddaeth allan.

35 A'r hwn a'i gwelodd sydd yn testiolaethu, a gwir yw ei destiolaeth ef, ac efe a ŵyr ei fod yn dywedyd gwir, fel y credoch chwithau.

36 Canys y pethau hyn a wnaethpwyd, fel y cyflawnid yr scrythur.* 1.969 Ni ddryllir ascwrn o honaw ef.

37 Ac eil-waith scrythur arall sydd yn dy∣wedyd.* 1.970 Hwy a edrychant ar yr hwn a wanâ∣sant.

38 Ac* 1.971 yn ôl hyn Ioseph o Arimathaea, (yr hwn oedd ddiscybl i'r Iesu, eithr yn guddiedic rhag ofn yr Iddewon, a ddeisyfiodd ar Pilat gael tynnu i lawr gorph yr Iesu: a Philat a gennadhâodd iddo. Yna y daeth efe, ac a ddug ymmaith gorph yr Iesu.

39 Ac fe ddaeth Nicodemus hefyd yr hwn yn gyntaf a* 1.972 ddaethe at yr Iesu o hŷd nos, ac a ddug Myrr, ac Aloes yng-hymmysc, tu a than∣pwys.

40 Yna y cymmerasant gorph yr Iesu, ac a'i rhwymasant mewn llieiniau gyd ag arogl∣au, fel y mae arfer yr Iddewon i gladdu.

41 Ac yn y fangre lle y croes-hoeliasid ef yr oedd gardd, a bedd newydd yn yr ardd, yn yr hwn ni ddodasid dŷn er ioed.

42 Ac yno, rhag nesed oedd darpar-ŵyl yr Iddewon, (am fod y bedd hwnnw yn agos,) y rhoddasant yr Iesu. ☜

PEN. XX.

Mair Magdalen, ac Ioan a Phetr yn dyfod ar y bedd. 12 Cysur yr angelion iddynt. 14 Iesu yn ymddangos i Fair Fagdalen. 19 Ac i'r discyblion ddwy-waith, gan gadarnhau ffydd Thomas y waith olaf.

☞ A'R* 1.973 dydd cyntaf o'r Sabboth, Mair Magdalen a ddaeth y boreu, ac hi eto yn dywyll at y bedd, ac a weles y maen wedi ei dreiglo oddi ar y bedd.

2 Yna y rhedodd hi, ac a ddaeth at Simon Petr, a'r discybl arall yr hwn yr oedd yr Iesu yn ei garu, ac a ddywedodd wrthynt, hwy a ddy∣gâsant yr Arglwydd o'r bedd, ac mi ŵyddom ni pa le y gosodasant ef.

3 Yna Petr a aeth allan, a'r discybl arall, ac hwy a ddaethant at y bedd.

4 Ac a redâsant ill dau ar vn-waith, a'r dis∣cibl arall a redodd o flaen Petr, ac a ddaeth yn gyntaf at y bedd.

5 A phan grymmodd, efe a ganfu y llieini∣au wedi eu gosod, ac er hynny nid aeth efe i mewn.

6 Yna y daeth Simon Petr gan ei ganlyn ef, ac a aeth i mewn i'r bedd, ac a ganfu y lliain wedi ei osod [yno,]

7 A'r foled yr hon oedd am ei ben ef, heb fod gyd â'r lliain, ond o'r naill-du wedi ei phly∣gu mewn lle arall.

8 Yna yr aeth y discybl arall i mewn hefyd, yr hwn a ddaethe yn gyntaf at y bedd, ac a we∣lodd, ac a gredodd.

9 Canys hyd yn hyn ni ŵyddent yr scry∣thur, sef bod yn rhaid iddo gyfodi i fynu oddi wrth y meirw.

10 A'r discyblion a aethant eil-waith a∣dref. ☜

11 Ond Mair a safodd yn ŵylo wrth y bedd oddi allan,* 1.974 ac fel yr oedd hi yn ŵylo hi a ymost∣yngodd i'r bedd:

12 Ac a welodd ddau angel mewn [gwis∣coedd] gwynnion yn eistedd, vn wrth ben, a'r llall wrth draed, lle y dodasid corph yr Iesu.

13 Hwy a ddywedasant wrthi, ô wraig, pa ham yr wyli؛ a hi a ddywedodd wrthynt: am ddwyn o honynt hwy fy Arglwydd, ac ni wn pa le y dodasant ef.

14 Ac wedi dywedyd o honi hyn, hi a droes

drach ei chefn, ac a welodd yr Iesu yn sefyll, ac ni ŵydde hi mai yr Iesu oedd efe.

15 Yr Iesu a ddywedodd wrthi, ô wraig pa ham yr ŵyli? pwy yr wyt yn ei geisio؛ hithe yn tybied mai gardd-wr oedd efe, a ddywedodd wr∣tho: arglwydd os dy di a aethost ag ef ym∣maith, dywet i mi pa le y dodaist ef, a mi a'i co∣daf ef ymmaith.

16 Yr Iesu a ddywedodd wrthi, Mair: hi∣the a droes, ac a ddywedodd wrtho, Rabboni yr hyn sydd gymmaint a phe dywedid, Athro.

17 Yr Iesu a ddywedodd wrthi: na chy∣ffwrdd â mi, o blegit na dderchefais etto at fy Nhâd, eithr dos at fy mrodyr a dywet wrthynt, yr wyf yn derchafu at fy Nhâd i a'ch Tâd chwi∣thau, a'm Duw i, a'ch Duw chwithau.

18 Mair Magdalen a ddaeth gan fynegu i'r discyblion, weled o honi hi yr Arglwydd, a dywedyd o honaw ef hyn wrthi hi.

19 ☞ Yna* 1.975 pan aeth hi yn hwyr y dydd cyntaf hwnnw o'r Sabboth, yr oedd y discybli∣on wedi ymgasclu yng-hŷd a'r drysau yn gae∣ad rhag ofn yr Iddewon, yr Iesu a ddaeth, ac a safodd yn eu plith, ac a ddywedodd wrthynt: Tangneddyf i chwi.

20 Ac wedi iddo ddywedyd hyn, efe a ddang∣osodd iddynt ei ddwylaw, a'i ystlys, yna wrth weled yr Arglwydd, y discyblion a lawenhychâ∣sant.

21 Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt eil∣waith, Tangneddyf i chwi, megis y danfonodd fy Nhâd fi, felly yr ydwyf finne yn eich anfon chwithau.

22 Ac wedi iddo ddywedyd hyn, efe a anhed∣lodd arnynt, ac a ddywedodd wrthynt. Cym∣merwch yr Yspryd glân.

23 I bwy bynnac y* 1.976 maddeuoch eu pecho∣dau, maddeuwyd iddynt, i bwy bynnac yr atta∣lioch, hwy a attaliwyd. ☜

24 ☞ Eithr Thomas vn o'r deuddec yr hwn a elwir Didimus nid oedd gyd â hwynt,* 1.977 pan dda∣ethe yr Iesu.

25 A'r discyblion eraill a ddywedasant wr∣tho: ni a welsom yr Arglwydd: yntef a ddywe∣dodd wrthynt, oni welwyf yn ei ddwylaw ôl yr hoelion, a dodi fy mŷs yn ôl yr hoelion, a dodi fy llaw yn ei ystlys ef, ni chredaf fi.

26 Ac ar ben yr wyth niwrnod, yr oedd ei ddiscyblion ef i mewn eil-waith, a Thomas gyd â hwynt, yr Iesu a ddaeth a'r drysau yn ga∣ead, ac a safodd yn eu canol, ac a ddywedodd, Tangneddyf i chwi.

27 Wedi hynny y dywedodd efe wrth Tho∣mas, moes ymma dy fŷs, a gwêl fy nwylaw, ac estyn dy law, a dôd yn fy ystlys, ac na fydd an∣ghredadyn, ond credâdyn.

28 A Thomas a attebodd, ac a ddywedodd wrtho: fy Arglwydd a'm Duw.

29 Yr Iesu a ddywedodd wrtho: Thomas, am i ti weled y credaist: bendigedic yw y rhai ni welsant, ac a gredâsant.

30 A llawer hefyd o arwyddion eraill a wnaeth yr Iesu yng-ŵydd ei ddiscyblion,* 1.978 y rhai nid ynt scrifennedic yn y llyfr hwn.

31 Eithr y pethau hyn a scrifennwyd fel y credech fod Iesu Grist yn Fab Duw, ac i chwi gan gredu, gael bywyd trwy ei enw ef. ☜

PEN. XXI.

Y discyblion yn pyscotta yn ofer nes ymddangos o Grist iddynt, ac yn pyscotta wrth archiad Crist, ac yn ffynnu, 13 yr Iesu yn torri y bara a'r pyscod, 15 Iesu yn gorchymyn porthi ei ddefaid, 18 ac yn dangos i Betr y bydde raid iddo ddioddef hefyd, 20 Geiriau Crist a Phetr yng-hylch Ioan Efengyl-wr.

GWedi hynny yr ymddangosodd yr Iesu eil-waith iw ddiscyblion wrth fôr Tiberi∣as: ac fel hyn yr ymddangosodd.

2 Simon Petr a Thomas, hwn a elwir Didymus, a Nathanael yr hwn oedd o Cana yn Galilæa, a [meibion] Zebedêus a dau eraill o'i ddiscyblion ef oeddynt yng-hŷd.

3 A dywedodd Simon Petr wrthynt, mi a âf i byscotta: hwythau a ddywedasant, ninnau a awn gyd â thi, ac hwy a aethant, ac yn y man hwy a ddringâsant i'r llong, ac ni ddaliasant hwy ddim y nôs honno.

4 Ac yn awr wedi dyfod y boreu, yr Iesu a safodd ar y lann: ond ni ŵydde y discyblion mai Iesu ydoedd.

5 Yna Iesu a ddywedodd wrthynt, ô blant a oes gennwch ddim bwyd؛ attebasant iddo, nac oes.

6 Yntef a ddywedodd wrthynt, bwriwch a∣llan y rhwyd i'r tu dehau i'r llong, a chwi a ge∣wch, felly y bwriasant allan, ac ni allent ei thyn∣nu rhag maint lliaws y pyscod.

7 Yna y dywedodd y discybl yr hwn yr oedd Iesu yn ei garu wrth Petr: yr Arglwydd yw efe, yna Simon Petr pan glybu mai yr Arglw∣ydd oedd, a wregysodd ei amwisc (canys noeth oedd efe,) ac a'i bwriodd ei hun i'r môr.

8 Eithr y discyblion eraill a ddaethant mewn llong, (o blegit nid oeddynt bell oddi wrth dir ond yng-hylch dau-cant cufydd) dan dynnu y rhwyd [yn llawn] pyscot,

9 A chyn gynted y daethant i dîr, hwy a we∣lent farwar a physcod wedi eu dodi arnynt, a bara.

10 Yr Iesu a ddywedodd wrthynt, Moes∣wch ymma [rai] o'r pyscod a ddaliasoch yr aw∣ron.

11 Simon Petr a escynnodd, ac a dynnodd y rhwyd i dir yn llawn o byscod mawrion, cant a thri ar ddêc a deugain, ac er bod cymmaint, ni thorodd y rhwyd.

12 Yr Iesu a ddywedodd wrthynt, dewch cinniewch, ac ni feiddie vn o'r discyblion ofyn i∣ddo, pwy wyt ti؛ am eu bod yn gŵybod mai yr Arglwydd oedd efe.

13 Yna y daeth yr Iesu, ar a gymmerth fa∣ra, ac a'i dodes iddynt, a'r pyscod yr vn modd.

14 Dymma yr awr hon y drydedd waith yr ymddangosod Iesu iw ddiscyblion, wedi iddo

adgyfodi o feirw.

15 Ac wedi iddynt giniâwa, Iesu a ddywe∣dodd wrth Simon Petr, Simon [Mab] Io∣na, a wyt ti yn fyng-haru i, yn fwy nag y [mae] y rhai hyn؛ efe a ddywedodd, ydwyf, Arglw∣ydd: ti a ŵyddost y caraf di: yna y dywedodd wrtho, portha fy ŵyn.

16 Ac efe a ddywedodd wrtho eil-waith, Si∣mon [Mab] Iona, a wyt ti yn fyng-haru i؛ yntef a ddywedodd wrtho, ydwyf Arglwydd, ti a ŵyddost fy môd yn dy garu: efe a ddywedodd wr∣tho, portha fy nefaid.

17 Ac efe a ddywedodd wrtho y drydedd waith, Simon [Mab] Iona, a wyt ti yn fyng∣haru i? [a] Phetr a dristâodd, am iddo ddywe∣dyd wrtho y drydedd waith, a wyt ti yn fyng∣haru i؛ ac efe a ddywedodd wrtho: Arglwydd ti a ŵyddost bob peth, ti a ŵyddost y caraf di, Ie∣su a ddywedodd wrtho: portha fy nefaid.

18 Yn wîr, yn wir meddaf i ti, pan oeddit langach ti a ymwregysit, ac a rodiit lle mynnit, eithr pan fych hên, ti a estynni dy ddwylaw, ac a∣rall a'th wregysa, ac a'th arwain lle ni byddo e∣wyllys gennit.

19 A hyn a ddywedodd efe gan arwyddo, drwy ba fath angeu y gogonedde efe Dduw, ac wedi iddo ddywedyd hyn, efe a ddywedodd wr∣tho, canlyn fi.

20 Yna y troes Petr, ac y gwelodd y discy∣bl yr hwn yr oedd yr Iesu yn ei garu yn canlyn, yr hwn hefyd* 1.979 a bwysase ar ei fron ef ar swp∣per, ac a ddywedase: Arglwydd pwy yw hwnnw a'th fradycha di؛

21 Gan hynny pan welodd Petr hwn, efe a ddywedodd wrth Iesu, Arglwydd, beth [am] hwn؛

22 ☞ Yr Iesu a ddywedodd wrtho: os e∣wyllysiaf iddo aros oni ddelwyf,* 1.980 beth [yw hyn∣ny] i ti؛ canlyn di fy-fi.

23 Yna yr aeth y gair hwn ym mhlith y bro∣dyr, na fydde y discybl hwnnw farw: eithr ni ddywedase Iesu wrtho na fydde efe farw, ond, os ewyllysiaf iddo aros oni ddelwyf, beth [yw hynny] i ti؛

24 Dymma y discybl hwnnw, yr hwn sydd yn testiolaethu am y pethau hyn, ac a scrifen∣nodd y pethau hyn, ac ni a ŵyddom fod ei destio∣laeth ef yn wîr.

25 Ac y mae hefyd lawer o bethau eraill a wnaeth yr Iesu, y rhai pe scrifennid bob yn vn,* 1.981 ac vn, nid wyf yn tybied y cynhwyse y bŷd y lly∣frau a scrifennid, Amen. ☜

Terfyn y sanctaidd Efengyl yn ôl S. Ioan.

Actau neu vveithredoedd yr Apostolion.

PENNOD. I.

Geiriau Crist a'i angelion wrth yr Apostolion, 9 der∣chafiad Crist, 15 dewis Matthias.

MI ☞ a orphennais y traethawd cyntaf ô Theophilus am yr holl bethau y rhai a ddechre∣uodd yr Iesu eu gwneu∣thur a'u dyscu,* 1.982

2 Hyd y dydd y der∣byniwyd ef i fynu, wedi iddo trwy yr Yspryd glân roddi gorchymyn i'r Apostolion y rhai a e∣cholase efe.

3 I'r rhai, wedi iddo ef ddioddef yr ymddāg∣osodd efe yn fyw trwy lawer o arwyddion siccr, gan fod yn weledig iddynt tros ddeugain nhiwrnod, ac yn ymddiddan yng-hylch pethau o deyrnas Dduw.

4* 1.983 Ac wrth gyttal â hwynt, efe a orchymyn∣odd iddynt, nad elent ymmaith o Ierusalem, ei∣thr disgwil am addewid y Tad,* 1.984 yr hwn (eb efe) a glywsoch gennifi.

5* 1.985 Canys Ioan yn ddiau a fedyddiodd â dwfr, ond chwi a fedyddir â'r Yspryd glân cyn nemmawr o ddyddiau.

8 Am hynny wedi dy fod o honynt yng-hyd,

y gofynnasant iddo gan ddywedyd: Arglwydd ai 'r pryd hyn y rhoddi trachefn y frenhiniaeth i Israel؛

7 Ac efe a ddywedodd wrthynt, ni pher∣thyn i chwi ŵybod yr amseroedd na'r prydiau y rhai a osodes y Tad yn ei feddiant ei hun.

8* 1.986 Eithr chwi a dderbynniwch rinwedd yr Yspryd glân, wedi y delo efe arnoch: a chwi a fyddwch dystion i mi yn Ierusalem, ac yn holl Iudaea, a Samaria ac hyd eithafoedd y ddaiar.

9 Ac* 1.987 wedi iddo ddywedyd hyn, a hwyntwy yn edrych, y cyfodwyd ef i fynu, ac wybren a'i cymmerodd ef i fynu o'u golwg hwy.

10 Ac fel yr oeddynt yn tremmu yn graff tu a'r nef ac efe yn myned, wele, dau ŵr a safasant ger llaw iddynt mewn gwisc wenn.

11 Y rhai a ddywedasant: chwi wŷr o Gali∣laea, pa ham y sefwch yn edrych tu a'r nef؛ yr Ie∣su hwn, yr hwn a gymmerwyd i fynu oddi wrth∣ych i'r nef, a ddaw yr vn modd ac y gwelsoch ef yn myned i'r nef. ☜

12 Yna y troesant i Ierusalem o'r mynydd a elwir [mynydd] Olewydd yr hwn sydd yn a∣gos i Ierusalem, sef taith [diwrnod] Sabboth.

13 Ac wedi dyfod i mewn, yr aethant i'r llofft lle yr oeddynt hwy yn aros, sef Petr, ac Iaco, ac Ioan, ac Andreas, Philip a Thomas, Bartho∣lomew a Mathew, Iaco [mab] Alpheus, a Si∣mon Zelotes, ac Iudas [brawd] Iaco.

14 A'r rhai hyn oll yn gytunol oeddynt yn parhau mewn gweddi ac ymbil, yng-hyd â'r gwragedd, ac â Mair mam Iesu, a chyd â'i fro∣dyr ef.* 1.988

☞ 15 A'r dyddiau hynny Petr yn cyfodi i fy∣nu yng-hanol y discyblion a ddywedodd (ac yr oedd o rifedi pobl yn yr vn lle yng-hylch vgain [a] chant)

16 Ha wŷr, frodyr, yr oedd yn rhaid cyflawni yr scrythur ymma, yr hon y rhagddywedodd* 1.989 yr Yspryd glân trwy enau Dafydd am Iudas, yr hwn a fu flaenor i'r rhai a ddaliasant yr Iesu,

17 Canys cyfrifwyd ef yn ein plith ni, ac efe a gawse rann o'r weinidogaeth hon.

18 Ac efe a feddiannodd faes gobrwy anwi∣redd, ac* 1.990 wedi ymgrogi efe a dorrodd yn ddwy∣ran yn ei ganol, a'i holl ymyscaroedd a dywallt∣wyd allan.

19 Ac y mae hyn yn eglur i holl bresswyl∣wŷr Ierusalem, hyd oni elwir y maes hwn, â'u tafod priodol hwy, Aceldama, hyn yw, maes y gwaed.

20 Canys scrifennedic yw yn llyfr y Psal∣mau, bydded ei drigfan ef yn ddiffaethwch, ac na* 1.991 bydded a drigo ynddi, a chymmered arall ei escobaeth ef.

21 Am hynny y mae yn rhaid (o'r gwŷr a fu yn ein cymdeithas ni yr holl amser yr aeth yr Arglwydd Iesu i mewn ac allan yn ein plith ni,

22 Gan ddechreu o fedydd Ioan, hyd y dydd yn yr hwn y cymmerwyd ef i fynu oddi wrth∣ym ni) bod vn gyd â ni yn dyst o'r ailgyfodiad ef,

23 Ac hwy a osodasant ddau ger bron, Io∣seph yr hwn a henwid Bersabas ac a gyfenwid Iustus, a Matthias.

24 A chan weddio hwy a ddywedasant: Ty∣di Arglwydd yr hwn a ŵyddost galōnau pawb, dangos pavn o'r ddau hyn a etholaist,

25 I dderbyn swydd y weinidogaeth hon, a'r Apostoliaeth o'r hon y cyfeiliornodd Iudas, i fyned iw le ei hun.

26 Ac hwy a fwriasant goel-brennau, ac ar Matthias y syrthiodd y coel-bren, ac efe a gy∣frifwyd gyd â'r vn Apostl ar ddêc. ☜

PEN. II.

Yr Yspryd glân yn dyfod ar ddull tafodau, 7 Gwei∣thred yr Yspryd glân. 14 Petr yn atteb yn erbyn cabl-wyr yr Yspryd. 41 Cynnydd yr eglwys: buch∣edd, ac ymddygiad y ffyddloniad.

☞ VVEdi dyfod dydd y Pentecost yr oeddynt hwy oll yn gytun yn yr vn-lle.* 1.992

2 Ac yn ddisymmwth fe ddaeth swn o'r nef, fel gwth gwynt yn rhuthro, ac a lanwodd yr holl dŷ lle yr oeddynt yn eistedd.

3 A thafodau gwahannedic a ymddangosa∣sant iddynt fel tân, ac efe a eisteddodd ar bob vn o honynt.

4 A hwy a gyflawnwyd oll â'r Yspryd glân, ac a ddechreuasant lefaru â thafodau eraill me∣gis y rhoddes yr Yspryd iddynt lefaru.

5 Ac yr oedd yn trigo yn Ierusalem Idde∣won bucheddol, o bob cenedl dann y nef.

6 Wedi myned y gair o hynn, y daeth lli∣aws yng-hyd, ac a synnodd, o blegit bod pawb yn eu clywed hwy yn llefaru yn ei dafod-iaith ei hun.

7 Synnodd hefyd ar bawb, a rhyfeddu a wnaethant gan ddywedyd wrth ei gilydd, wele onid yw y rhai hyn oll sy yn llefaru o Galilæa?

8 Pa wedd gan hynny yr ydym ni yn eu clywed hwynt, pawb yn ein tafod-iaith ein hu∣nain yn yr hon ein ganed ni؛

9 Pârthiaid, Mediaid, Elamidiad, a thrigo∣lion Mesopotamia, ac Iudaea, a Chappadocia, a Phontus, ac Asia,

10 Phrygia, a Phamphilia, yr Aipht, a rhan∣nau Libya yr hon sydd ger-llaw Cyrene, a diei∣thriaid o Rufein-wŷr, yn Iddewon, ac yn brose∣lytiaid,

11 Cretiaid ac Arabiaid, yr ydym ni yn eu clywed hwynt yn traethu mawrion weithredo∣edd Duw, yn ein tafod-iaith ein hun. ☜

12 A hwy a ryfeddâsant eu gyd oll, ac a syn∣nasant gan ddywedyd y naill wrth y llall: beth a all hyn fod؛

13 Ac eraill yn gwatwar a ddywedâsant, mai llawn o win mêlus oeddynt hwy.

14 Eithr Petr yn sefyll gyd â'r vn ar ddêc, a gyfododd ei leferydd, ac a ddywedodd wrthynt, ô wŷr, Iddewon, a chwi oll sydd yn trigo yn Ie∣rusalem bydded yspysol hyn i chwi, a chlustym∣wrandewch â'm geiriau:

15 Canys nid yw y rhai hyn yn feddwon fel yr ydych chwi yn tybied, o blegit y drydedd awr o'r dydd yw hi.

16 Eithr dymma y peth a ddywetpwyd trwy y prophwyd* 1.993 Ioel:

17 Ac fe fydd yn y dyddiau diweddaf (medd Duw) y tywalltaf o'm Hyspryd ar bob cnawd, a'ch meibion a'ch merched a brophwydant, a'ch gwŷr ieuaingc a welant weledigaethau, a'ch hynaf-gwŷr a freuddwydiant freuddwydion.

18 Ac ar fyng-weision, ac ar fy llaw-forwy∣nion y tywalltaf o'm Hyspryd yn y dyddiau hynny, a hwy a brophwydant.

19 Ac mi a roddaf ryfeddodau yn y nef vch∣od, ac arwyddion yn y ddaiar i fod, gwaed, a thân, a tharth mwg.

20 Yr haul a droir yn dywyllwch, a'r lloer yn waed, cyn i ddydd mawr ac eglur yr Arglw∣ydd ddyfod.

21 A bydd: pwy bynnag a alwo ar enw yr Arglwydd fydd yn gadwedic.

22 Ha wŷr Israel, clywch y geiriau hyn, Ie∣su hwnnw o Nazareth gŵr profedic gan Dduw yn eich plith trwy weithredoedd nerthol, a rhy∣feddodau, ac arwyddion, y rhai a wnaeth Duw trwyddo ef yn eich mysc chwi, fel y gwyddoch chwi,

23 Hwn wedi ei roddi trwy derfynedic gyngor a rhagŵybodaeth Duw, a gymmera∣soch chwi: ac wedi i chwi trwy ddwylo anwir ei hoelio, a laddasoch chwi.

24 Yr hwn a gyfodes Duw i fynu gan ry∣ddhau gofidiau angeu, canys amhossibl oedd i hwnnw ei attal ef.

25 O blegit Dafydd a ddywed am dano:* 1.994 yr Arglwydd a welais ger fy mron yn oestad: sef ar fy nehaulaw y mae fel na'm yscoger.

26 Am hynny y llawenhâodd fyng-halon, ac y gorfoleddodd fy nhafod, ac y gorphywys fyng-nhawd hefyd mewn gobaith:

27 Am na adewi fy enaid yn vffern, ac na oddefi i'th Sanct weled llygredigaeth.

28 Gwnaethost yn hyspys i mi ffyrdd y by∣wyd: Ti a'm cyflawni o lawenydd â'th wyneb∣[pryd.]

29 Ha wŷr frodyr, mi a gaf yn hyf ddywedyd wrthych am y patriarch Dafydd,* 1.995 ei farw ef, a'i gladdu, a bod ei feddrod gyd â ni hyd y dydd heddyw.

30 Am hynny ac efe yn brophwyd, ac yn gŵybod dyngu o Dduw* 1.996 lw, mai o ffrwyth ei lwyn ef o herwydd y cnawd y cyfode efe Grist i eistedd ar ei orseddfa ef,

31 Ac efe yn gŵybod o'r blaen a ddywedodd am gyfodiad Crist: na adawsid ei* 1.997 enaid yn vffern, ac na welse ei gnawd lygredigaeth:

32 Yr Iesu hwn a gyfododd Duw i fynu, i'r hyn yr ydym ni oll yn dystion.

33 Gan ei gyfodi ef fel hyn drwy ddehau∣law Dduw, ac iddo dderbyn gan y Tad yr adde∣wid am yr Yspryd glân, efe a dywalltodd yr hyn ymma a welwch, ac a glywch y pryd hyn.

34 O blegit ni dderchafodd Dafydd i'r ne∣foedd, ond y mae efe yn dywedyd ei hun,* 1.998 yr Ar∣glwydd a ddywedodd wrth fy Arglwydd, ei∣stedd ar fy neheu-law,

35 Oni osodwyf dy elynion yn droed-faingc i'th draed.

36 Am hynny gwybydded holl dŷ Israel yn ddiogel ddarfod i Dduw ei wneuthur ef yn Ar∣glwydd, ac yn Grist, sef yr Iesu hwn a groes∣hoeliasoch chwi.

37 Wedi clywed y geiriau hyn y cydbigid hwy yn eu calonnau, ac y dywedâsant wrth Petr, a'r apostolion eraill, ha wŷr frodyr, beth a wnawn ni؛

38 Yna y dywedodd Petr wrthynt: edifar∣hewch, a bedyddier pawb o honoch yn enw yr Iesu Grist er maddeuant pechodau, a chwi a dderbyniwch ddawn yr Yspryd glân.

39 Canys i chwi y mae yr addewid, ac i'ch plant, i bawb ym mhell, pa rai hynnac a alwo yr Arglwydd ein Duw ni.

40 Ac â llawer o ymadroddion eraill y te∣stiolaethodd ac y cynghorodd, gan ddywedyd, ymgedwch rhag y genhedlaeth anhydyn hon.

41 Am hynny y rhai a dderbyniasant yn e∣wyllyscar ei air ef, a fedyddiwyd, a chwan∣negwyd at [yr Eglwys] y dydd hwnnw yng∣hylch tair mil o eneidiau.

42 Ac yr oeddynt yn parhau yn athrawiaeth yr apostolion, â chymdeithas, ac yn torri bara, ac mewn gweddiau.

43 Ac ofn a gyfodes ar bawb, a llawer o ry∣feddodau ac arwyddion a wnaethpwyd gan yr apostolion.

44 A phawb a'r a gredâsant oeddynt yn vn lle, a phob peth ganddynt yn gyffredin.

45 Ac hwy a werthâsant eu meddiannau, a'u da, ac a'u rhannasant i bawb, fel yr oedd yr eisieu ar neb.

46 Ac yr oeddynt yn parhau beunydd yn y Deml yn gytun, gan dorri bara o dŷ i dŷ, a chan gymmeryd bwyd mewn llawenydd, a symledd calon:

47 Gan foli Duw, a chael ffafor gan yr holl bobl, a'r Arglwydd a chwanegodd at yr Egl∣wys beunydd y rhai fyddent gadwedig.

PEN. III.

Iachâad y cloff efrydd, 12 Petr yn pregethu Crist.

PEtr hefyd ac Ioan a aethant i fynu i'r Deml yng-hyd, ar yr awr weddi, [sef] y nawfed.

2 A rhyw ŵr, yr hwn oedd gloff o groth ei fam, a ddygid, yr hwn a ddodent beunydd wrth borth y Deml yr hwn a elwid [y porth] pryd∣ferth, i ofyn elusen gan y rhai a elent i mewn i'r Deml.

3 A phan welodd efe Petr ac Ioan ar fyned i'r Deml, efe a ddeisyfiodd gael elusen.

4 A Phetr yn dal sulw arno gyd ag Ioan a ddywedodd: edrych arnom ni.

5 Ac efe a graffodd arnynt, gan obeithio derbyn rhyw beth ganddynt.

6 Yna y dywedodd Petr, arian ac aur nid oes gennif, eithr yr hyn sydd gennif, hynny yr wyf yn ei roddi i ti: yn enw yr Iesu Grist o Nazareth, cyfot a rhodia.

7 A chan ei gymmeryd erbyn ei ddehaulaw efe a'i cyfododd ef i fynu, ac yn ebrwydd ei draed ef a'i fferau a gadarnhauwyd.

8 A chan neidio i fynu efe a safodd, ac a rodi∣odd, ac a aeth gyd â hwy i'r Deml, gan rodio, a neidio, a moli Duw.

9 A'r holl bobl a'i gwelodd ef yn rhodio, ac yn moli Duw.

10 Ac yr oeddynt yn ei adnabod ef, mai efe o∣edd y neb a eisteddase wrth borth prydferth y Deml am elusen, ac hwy a lanwyd o ofn a syn∣nedigaeth, am y peth a ddigwyddase iddo.

11 Ac fel yr oedd yr efrydd hwnnw a iachau∣sid, yn attal Petr a•• Ioan, y rhedodd yr holl bobl yn synnedig attynt i'r porth a elwir [porth] Sa∣lomon.

12 A phan welodd Petr hyn, efe a attebodd y bobl, ô wŷr o Israel, pa ham yr ydych yn rhy∣feddu am hyn؛ a pha ham yr ydych yn hull∣dremmu arnom ni, fel pe trwy ein nerth neu ein duwioldeb ni y gwnaethem i hwn gerdded؛

13 Duw Abraham, ac Isaac, ac Iacob,* 1.999 Duw ein tadau ni, a ogoneddodd ei Fab Iesu, yr hwn a fradychasoch chwi, ac a wadasoch ger bron Pilat, pan farnodd efe ef iw ryddhau.

14 Eithr chwi a wadasoch y Sanct, a'r cyfi∣awn, ac a ddeisyfiasoch roddi i chwi ŵr [a sedd] yn llofrudd.

15 A chwi a laddasoch dywysog y bywyd, yr hwn a godes Duw o feirw, o'r hyn yr ydym ni yn dystion.

16 A thrwy ffydd yn ei enw ef, y nerthodd ei enw ef hwn, yr hwn a welwch, ac a adwaenoch: sef y ffydd yr hon [fydd] drwyddo ef, a roes i∣ddo ef yr iechyd hwn yn eich gŵydd chwi oll.

17 Ac yn awr frodyr mi a wn i chwi wneu∣thur [hynny] trwy anwybod: fel y [gwnaeth] eich pendefigion chwi hefyd.

18 Eithr y pethau a ragfynegodd Duw trwy enau ei brophwydi oll, y dioddefe Crist, a gyflawnodd efe fel hyn.

19 Am hynny edifarhewch, a dychwelwch, fel y deleuer eich pechodau, pan ddelo yr amse∣roedd i orphywys o olwg yr Arglwydd,

20 A phan anfono efe Iesu Grist yr hwn a bregethwyd o'r blaen i chwi.

21 Yr hwn sydd raid i'r nef ei dderbyn, hyd yr amseroedd yr adnewyddir pob peth, y rhai a ddywedodd Duw o'r blaen drwy enau ei holl sanctaidd brophwydi ef erioed.

22* 1.1000 Canys Moses a ddywedodd wrth y ta∣dau, yr Arglwydd eich Duw a gyfyd i chwi brophwyd o'ch brodyr fel myfi: arno ef y gwran∣dewch ym mhob peth a ddyweto wrthych.

23 Canys bydd, pa enaid bynnac ni wran∣dawo ar y prophwyd hwnnw, efe a ddestruwir o blith y bobl.

24 A'r holl brophwydi hefyd o Samuel, ac o hynny allan, cynnifer ac a lefarasant, a fyne∣gasant o'r blaen am y dyddiau hyn.

25 Chwy-chwi ydych blant y prophwydi a'r cyfammod, yr hwn a wnaeth Duw a'n ta∣dau ni, gan ddywedyd wrth Abraham:* 1.1001 yn dy had ti hefyd y bēdithir holl dylwythau y ddaiar.

26 Duw gan gyfodi ei Fab Iesu, a'i gyr∣rodd ef i chwi yn gyntaf i'ch bendithio fel y tro∣ech bob vn o honoch oddi wrth eich drygioni.

PEN. IIII.

Carchar yr Apostolion, 8 pregeth Petr, 19 at∣teb yr Apostolion i'r swy ddogion, 24 gweddi, ac vndeb yr eglwys.

AC fel yr oeddynt yn llefaru wrth y bobl, yr offeiriaid a llywydd y Deml, a'r Sa∣ducaeaid a ddaethant arnynt hwy,

2 Ac yr oedd yn flin ganddynt eu bod yn dys∣cu y bobl, ac yn pregethu yn [enw] yr Iesu yr adgyfodiad o feirw.

3 Ac hwy a osodasant ddwylo arnynt hwy, ac a'u dodasant mewn dalfa hyd trannoeth, her∣wydd hwyr oedd erbyn hynny.

4 Eithr llawer o'r rhai a glywsent y gair a gredasant, a rhifedi y gwŷr a wnaed yng-hylch pum mil.

5 A digwyddodd drannoeth ddarfod iw lly∣wodraeth-wŷr hwy, a'r henuriaid, a'r scrifenny∣ddion, ymgynnull i Ierusalem,

6 Ac Annas yr arch-offeiriad, a Chaiphas, ac Ioan, ac Alexander a chymaint oll ac oe∣ddynt o genedl yr arch-offeiriaid.

7 Ac wedi iddynt eu gosod yn y canol, hwy a ofynnasant: trwy ba awdurdod, neu ym mha enw y gwnaethoch chwi hyn؛

8 Yna Petr yn gyflawn o'r Yspryd glân a ddywedodd wrthynt, [chwy-chwi] bennaethi∣aid y bobl, a henuriaid Israel,

9 Od ydys yn ein holi ni heddyw, am [y] weithred dda i'r dyn claf, [sef] pa wedd yr ia∣chauwyd ef,

10 Bydded yspysol i chwi oll, ac i bawb o bobl Israel, mai trwy enw Iesu Grist o Naza∣reth yr hwn a groes-hoeliasoch chwi, a'r hwn a gyfodes Duw o feirw: trwy hwn y safodd hwn ger eich bron chwi.

11* 1.1002 Dymma y maen hwnnw a lyswyd gē∣nych chwi yr adeilad-wŷr, ac a wnaed yn ben i'r gongl.

12 Ac nid oes iechydwriaeth yn neb arall, o blegit ni roddwyd enw arall dā y nef ym mhlith dynion drwy yr hwn y mae yn rhaid ein hiachau

13 A phan welsant hyder Petr ac Ioan, a gŵybod eu bod yn anllythrennoc, ac yn annys∣cedig, rhyfeddu a wnaethant, ac hwy a ŵyddent eu bod hwy gyd â'r Iesu.

13 Ac wrth weled hefyd y dŷn a iachausid yn sefyll gyd â hwynt, ni allent ddywedyd dim yn [eu] herbyn:

15 Eithr wedi gorchymyn iddynt fyned a∣llan

o'r gynghorfa, hwy a ymgynghorâsant yn eu plith eu hunain,

16 Gan ddywedyd, beth a wnawn ni i'r dy∣nion hyn? canys arwydd eglur a wnaed trw∣yddynt hwy, yr hwn sydd hyspys i bawb a'r sydd yn presswylio yn Ierusalē, ac ni allwn ni wadu.

17 Eithr rhag ei danu ym mhellach ym mysc y bobl, bygythiwn hwynt yn dost, na lefa∣rant mwy wrth neb yn yr enw hwn.

18 Ac hwy a'u galwasant hwy, ac a orchym∣mynasant na lefarent, ac na ddyscent ddim oll yn enw yr Iesu.

19 Eithr Petr ac Ioan a'u hattebasant, ac a ddywedasant wrthynt, pa vn sydd gyfiawn ger bron Duw, ai gwrando arnoch chwi, ynte yn hytrach ar Dduw؛ bernwch chwi.

20 Canys ni allwn na ddywedom y pethau a welsom, ac a glywsom.

21 Ac hwythau gan eu bygwth a'u gollyng∣asant heb gael neb iw cospi hwynt, o blegit y bobl, am fod pawb oll yn gogoneddu Duw am yr hyn a wnaethid.

22 Canys yr oedd y dyn vwch-law deu∣gain oed, ar yr hwn y gwnaethid yr arwydd ie∣chydwriaeth.

23 A hwynt wedi eu gollwng ymmaith a ddaethant at yr eiddynt, ac a ddangosasant y pe∣thau a ddywedase yr arch-offeiriaid a'r henuri∣aid wrthynt.

24 Hwythau pan glywsant, a gyfodasant eu lleferydd o vn-fryd at Dduw, ac a ddywedasant ô Arglwydd ty di yw y Duw yr hwn a wnae∣thost nef a daiar, y môr ac oll y sydd ynddynt,

25 Yr hwn trwy yr Yspryd glân yng-enau dy wâs Dafydd, a ddywedaist,* 1.1003 pa ham y ter∣fyscodd y cenhedloedd, ac y myfyriodd y bobl o∣feredd؛

26 Y safodd brenhinoedd y ddaiar i fynu, ac yr ymgasclodd y pennaethiaid yng-hyd, yn er∣byn yr Arglwydd, ac yn erbyn ei Grist ef؛

27 Canys mewn gwirionedd yn y ddinas hon yr ymgynhullodd yn erbyn dy Sanct Fab Iesu, yr hwn a eneiniaist, Herod, a Phontius Pilat gyd â'r cenhedloedd, a phobl Israel,

28 I wneuthur beth bynnac a ddarfu i'th law di, a'th gyngor eu rhagderfynu iw gwneuthur.

29 Ac yn awr Arglwydd, edrych ar eu by∣gythion hwy, a chaniadhâ i'th weision draethu dy air di, â phob hyder.

30 Trwy estyn o honot dy law i iachau, ac fel y gwneler arwyddion a rhyfeddodau trwy enw dy sanctaidd Fab Iesu.

31 Ac wedi iddynt weddio, y lle yr oeddent wedi ymgynnull ynddo a symmuoodd, ac hwy a lanwyd oll o'r Yspryd glân, ac hwy a draetha∣sant air Duw yn hyderus.

32 Ac i'r lliaws a oedd yn credu yr oedd vn galon, ac vn enaid, ac ni ddywedodd yr vn o ho∣nynt am yr hyn a fedde, ei fod yn ei eiddo ei hun, ond pob peth oedd rhyngddynt yn* 1.1004 gyffredin.

33 A'r Apostolion trwy nerth mawr a ro∣ddasant destiolaeth o adgyfodiad yr Arglwydd Iesu, a grâs mawr oedd arnynt hwy oll.

34 Canys nid oedd neb yn eu plith, ac eisieu arno, sef pob vn a'r a oedd yn perchennogi tiro∣edd neu dai, a'u gwerthasant, ac a ddugasant werth y pethau a werthasid,

35 Ac a'i gosodasant wrth draed yr Aposto∣lion: a rhannwyd beunydd i bawb yn ôl ei eisieu.

36 Yna Ioseph yr hwn a gyfenwid Barna∣bas gan yr Apostolion (yr hyn y w o'i gyfieithu mab y diddanwch) yn Lefiad, ac o genedl yn Cypriad,

37 Ac efe yn berchen tir a'r gwerthodd, ac a ddug yr arian, ac a'i gosodes wrth draed yr Ape∣stolion.

PEN. V.

Cosp am gelwydd, 12 a chyssegr-ledrad Ananias a'i wraig, 14 Cynnydd yr eglwis, 17 Carchar yr Apostolion, 19 yr angel yn eu gwaredu, 20 hwyn∣tau yn pregethu, 34 cyngor Gamaliel.

Y'R oedd rhyw wr a'i enw Ananias gyd â Sapphira ei wraig a werthase dir,

2 Ac a ddarn-guddiodd [ran] o'r gwerth, a'i wraig yn gwybod, ac a ddug y rhan arall, ac a'i gosododd wrch draed yr Apostolion.

3 Yna y dywedodd Petr, Ananias, pa ham y llanwodd Satan dy galon i beri i ti ddywe∣dyd celwydd wrth yr Yspryd glân, a darn-gu∣ddio [rhan] o werth y tir?

4 Tra ydoedd yn aros, onid i ti yr oedd yn a∣ros? ac wedi ei werthu, onid oedd yn dy feddi∣ant di: a pha ham y gosodaist dy feddwl ar y peth hyn؛ ni ddywedaist di gelwydd wrth ddy∣nion, ond wrth Dduw.

5 Pan glybu Ananias y geiriau hyn, efe a syrthiodd ilawr, ac a drengodd: a daeth ofn mawr ar bawb a glybu hyn.

6 Ar gwŷr ieuaingc a gyfodasant, ac a'i cym∣merasant ef, ac a'i dugasant, ac a'i claddasant.

7 Yna y bu megis yspaid tair awr, a'i wraig a ddaeth i mewn, heb ŵybod dim a'r a wnaethid.

8 Yna y dywedodd Petr wrthi: dywet i mi, ai er hyn a hyn y gwerthasoch chwi y tîr؛ hithe a ddywedodd, ie er hynny.

9 A Phetr a ddywedodd wrthi pa ham y dar∣fu i chwi gydtuno rhyngoch i demtio Yspryd yr Arglwydd؛ edrych wrth y drws [ôl] traed y rhai a gladdasant dy ŵr di, a hwy a'th ddygant dithe allan.

10 Ac yna yn y man hi a syrthiodd wrth ei draed ef, ac a drengodd, a'r gwŷr ieuaingc a dda∣ethant i mewn, ac a'i cawsant hi yn farw, ac a'i cyfodasant, ac a'i claddasant yn ymyl ei gŵr.

11 Ac ofn mawr a gyfodes ar yr holl egl∣wys, ac ar bawb oll a glybu hyn.

12 ☞ Eithr drwy ddwylaw yr Apostolion y gwnaed arwyddion,* 1.1005 a llawer o ryfeddodau ym mhlith y bobl, ac yr oeddynt oll yn gytun ym mhorth Salomon.

13 Ond ni feiddie neb o'r lleill ymgyssylltu â hwynt, eithr y bobl oedd yn eu mawrhau.

14 A lliaws o'r rhai a gredasāt yn yr Arglwydd

yn wŷr a gwragedd a gynnyddasant fwy-fwy.

15 Hyd oni ddygent y cleifion i'r heolydd au gosod mewn gwelyau a glythau, fel y cys∣code cyscod Petr rai o honynt pan ddele efe [heibio.]

16 A lliaws a ddaeth hefyd yng-hyd o'r di∣nasoedd cyfagos i Ierusalem gan ddwyn rhai cleifion, a rhai a drallodid gan ysprydion aflan, y rhai a iachauwyd oll. ☜

17 Yna y cyfodes yr arch-offeiriad, a phawb oll a'r a oedd gyd ag ef, (yr hon yw heresi y Sa∣ducaeaid) ac yr oeddynt yn llawn llid.

18 Ac hwy a ddodasant eu dwylo ar yr Apo∣stolion, ac a'u rhoesant yn y carchar cyffredin.

19 Eithr angel yr Arglwydd o hŷd nos, a a∣gorodd ddrysau y carchar, ac a'u dug hwynt all∣an: ac a ddywedodd,

20 Ewch a sefwch yn y deml, a lleferwch wrth y bobl oll, eiriau y fuchedd hon.

21 Pan glywsant hwy y pethau hyn, hwy a aethant yn foreu i'r Deml, ac a ddyscasant, a'r arch-offeiriad a ddaeth, a'r rhai oeddynt gyd ag ef a alwasant yng-hyd y cyngor, a holl henuri∣aid plant yr Israel, ac a ddanfonasant i'r car∣char i beri eu dwyn hwy [ger bron.]

22 A phan ddaeth y swyddogion, ni chaw∣sant hwy yn y carchar, eithr hwy a ddychwela∣sant, ac a fynegasant,

23 Gan ddywedyd: yn wir ni a gawsom y carchar wedi ei gaeu o'r fath siccraf, a'r ceidwaid yn sefyll allan gyferbyn â'r drysau, eithr pan a∣gorasom, ni chawsom neb i mewn.

24 Pan glybu yr arch-offeiriad, a llywodra∣ethwŷr y Deml, a'r offeiriaid pennaf yr ymadro∣ddion hyn, ammau a wnaethant yn eu cylch hwy, beth a ddoe o hyn.

25 Yna y daeth vn ac a fynegodd iddynt, gan ddywedyd: wele, y mae y gwŷr a ddoda∣soch yng-harchar yn sefyll yn y Deml, ac yn dyscu y bobl.

26 Yna yr aeth y penswyddog, efe a'i swydd∣wŷr, ac a'u dug hwy yn ddi anfodd (o blegit yr o∣edd arnynt ofn y bobl rhag eu llabyddio)

27 Ac wedi eu dwyn hwy, y gosodwyd hwy o flaen y cyngor, a'r arch-offeiriad a ofynnodd iddynt,

28 Gan ddywedyd: oni rybuddiasom chwy∣chwi yn fynych na phregethech yn yr enw hwn∣nw? ac wele, chwi a lanwasoch Ierusalem â'ch athrawiaeth, ac a fynnwch ddwyn arnom ni waed y dŷn hwnnw.

29 Yna Petr a'r Apostolion gan atteb a ddywedasant: rhaid yw vfyddhau i Dduw yn fwy nag i ddynion.

30* 1.1006 Duw ein tadau ni a gyfododd i fynu Iesu yr hwn a laddasoch chwi, ac a groes-hoeli∣asoch ar bren.

31 Hwn a dderchafodd Duw â'i ddehau∣law, yn dywysog, ac yn iachawdur i rodd i edifei∣rwch i Israel, a maddeuant pechodau.

32 A nyni ydym dystion iddo o'r pethau hyn, a'r Yspryd glân hefyd, yr hwn a roddes Duw i'r rhai a vfuddhânt iddo ef.

33 Pan glywsāt hwythau hyn, hwy a ffrom∣masant, ac a ymgynghorasant am eu lladd hw∣ynt.

34 Yna y cyfododd yn y cyngor vn Phari∣saead, ai enw Gamaliel, doctor o'r gyfraith, par∣chedig gan yr holl bobl, ac a archodd fyned allā â'r Apostolion dros ennyd fechan.

35 Ac efe a ddywedodd wrthynt: ha-wŷr, o Israel, edrychwch arnoch eich hunain, pa beth a wneloch am y dynion hyn.

36 Canys cyn hynn o amser y cyfodes vn Theudas yn dywedyd ei fod yntef yn rhyw vn mawr, ac at hwn yr ymgasclodd rhifedi o wŷr yng-hylch pedwar cant, ac ef a laddwyd, a hw∣ynt oll a oeddynt yn coelio iddo a wascarwyd, ac a wnaed yn ddiddim.

37 Yn ôl hwn y cyfodes Iudas o Galilæa yn amser y deyrn-ged, ac efe a droes lawer o bobl ar ei ôl, efe hefyd a ddarfu am dano, a chym∣maint oll ac a gytunasant ag ef a wascarwyd.

38 Am hynny yn awr meddaf wrthych: pei∣diwch â'r dynion hyn, a gadewch iddynt: ca∣nys os o ddynion y mae hyn o gyngor neu wei∣thred, efe a ddiflanna:

39 Ac os o Dduw y mae, ni ellwch chwi ei ddattod ef rhag eich cael yn rhyfelwŷr yn erbyn Duw.

40 A chytuno ag ef a wnaethant, ac wedi i∣ddynt alw yr Apostolion attynt, au curo, hwy a orchymynnasant iddynt na lefarent yn enw yr Iesu, ac a'u gollyngasant ymmaith.

41 Hwythâu a aethant allan o olwg y cyng∣or yn llawen, am eu cyfrif hwynt yn deilwng i ddwyn ammarch er mwyn enw yr Iesu.

42 A beunydd yn y Deml, ac o dŷ i dŷ ni pheidiasant â dyscu, ac â phregethu Iesu Grist.

PEN. VI.

Vrddiad saith o ddiaconiaid yn yr Eglwys, dysc Ste∣phan. 11 A'i gyhuddiad.

YN y dyddiau hynny pan amlhaodd y dis∣cyblion y cyfodes murmur gan y Groegi∣aid yn erbyn yr Hebræaid, am ddirmygu eu gwragedd gweddwon hwy, yn y weinidogaeth feunyddol.

2 Yna 'r deuddêc a alwasant yng-hyd y lliaws discyblion, ac a ddywedasant: nid yw gymhe∣sur i ni adel gair Duw, a gwasanaethu byr∣ddau.

3 Am hynny frodyr, edrychwch yn eich plith am saith o wŷr o air da, llawn o'r Yspryd glân, a doethineb, y rhai a osodom yn hyn o orchwyl.

4 Eithr nyni a barhawn mewn gweddi, a gweinidogaeth y gair.

5 A bodlō fu gan yr holl dyrfa yr ymadrodd ymma, a hwy a etholasant Stephan gŵr llawn o ffydd ac o'r Yspryd glân, a* 1.1007 Philip, a Phro∣chorus, Nicanor, a Thimon, a Pharmenas, a Nicholas y proselyc o Antiochia.

6 Y rhai a osodasant hwy ger bron yr Apo∣stolion, ac wedi iddynt weddio, hwy a osodasant eu dwylo arnynt hwy.

7 Yna y cynnyddodd gair Duw, ac yr aml∣haodd rhifedi y discyblion yn ddirfawr yn Ie∣rusalem, a llawer o'r offeiriaid a vfuddhasant i'r ffydd.

8 Eithr Stephan yn llawn ffydd, a nerth, a wnaeth refeddodau a gwyrthiau mawr ym mysc y bobl.

9 Yna y cyfodes rhai o'r synagog a elwir Libertiniaid, a Cyreniaid, ac o Alexandria, ac o'r rhai sy o Cilicia, ac Asia, ac a ymddadleua∣sant â Stephan.

10 Ac ni allent wrthwynebu y doethineb, na'r Yspryd, drwy yr hwn yr ymadroddodd efe.

11 Yna y gosodasant wŷr i ddywedyd, nyni a'i clywsom ef yn dywedyd geiriau cablaidd yn erbyn Moses a Duw.

12 Ac hwy a gyffroasant y bobl, a'r henuri∣aid, a'r scrifennyddion, ac a ruthrâsant iddo, ac a'i cippiasant ef, ac a'i dugasant at y cyngor.

13 A hwy a osodâsant gau dystion y rhai a ddywedent: nid yw y dyn hwn yn peidio a dy∣wedyd cabl eiriau yn erbyn y lle sanctaidd hwn, a'r gyfraith:

14 Canys nyni a'i clywsom ef yn dywedyd, yr Iesu hwn o Nazareth a ddestruwia y lle ym∣ma, ac a newidia y defodau a roddes Moses i ni.

15 A phan edrychodd y rhai oeddynt yn ei∣stedd yn y cyngor arno ef oll, hwy a welent ei wyneb fel wyneb angel.

PEN. VII.

Atteb Stephan. 58 A'i labyddiad.

YNa y dywedodd yr arch-offeiriad, A ydyw y pethau hyn felly؛

2 Yntef a ddywedodd: ha-wŷr, frodyr, a thadau, gwrandewch:* 1.1008 Duw y gogoniant a ymddangosodd i'n tad Abraham pan oedd ym Mesopotamia, cyn iddo drigo yn Charran,

3 Ac a ddywedodd wrtho: dôs allan o'th wlâd, ac oddi wrth dy dŷlwyth, a thyret i'r tîr yr hwn a ddangoswyf i ti.

4 Yna y daeth efe allan o dir y Caldeaid, ac y presswyliodd yn Charran: yn ôl hynny wedi marw ei dad, efe a'i dug ef oddi yno i'r tir ym∣ma yn yr hwn yr ydych chwi yn presswylio yr awr hon.

5 Ac ni roes iddo etifeddiaeth ynddo, naddo led troed, ac efe a addawodd ei ddodi iddo iw fe∣ddiannu, ac iw hâd yn ei ôl, pryd nad oedd plen∣tyn iddo.

6 A Duw a lefarodd fel hyn, dŷ* 1.1009 hâd ti a fydd drigiannol mewn tir estron, lle y caethi∣wir, ac y drygir ef bedwar cant mhlynedd.

7 Eithr y genhedlaeth yr hon a wasanae∣thant a gospaf fi (medd Duw,) ac wedi hynny yr ânt allan, ac a'm gwasanaethant i yn y lle hwn.

8* 1.1010 Ac efe a roddes iddo gyfammod yr en∣waediad, ac felly [Abraham] a genhedlodd* 1.1011 Isaac, ac a'i henwaedodd ef yn yr wythfed dydd: ac Isaac a genhedlodd* 1.1012 Iacob, ac Iacob a genhedlodd y deuddec * Patriarch.

9 A'r Patrieirch gan genfigennu a werthâ∣sant* 1.1013 Ioseph i'r Aipht: ond yr oedd Duw gyd ag ef,

10 Ac a'i hachubodd ef o'i holl gyfyngde∣rau, ac a* 1.1014 roes iddo hawddgarwch a doethineb yng-olwg Pharao brenin yr Aipht, ac efe a'i gwnaeth ef yn llywodraethwr ar yr Aipht, ac ar ei holl dŷ.

11 Ac fe ddaeth newyn dros holl dir yr Aipht a Chanaan, a gorthrymder mawr, a'n ta∣dau ni chaent lynniaeth.

12 Ond pan* 1.1015 glybu Iacob fod ŷd yn yr Aipht, yn gyntaf efe a ddanfonodd ein tadau ni:

13* 1.1016 A'r ail waith yr adnabuwyd Ioseph gan ei frodyr, a chenedl Ioseph a aeth yn hyspys i Pharao.

14 Yna yr anfonodd Ioseph, ac a gyrchodd ei dad Iacob a'i holl genedl, pymthec enaid a thrugain.

15 Yna y daeth* 1.1017 Iacob i wared i'r Aipht, ac efe a fu farw a'n tadau hefyd.

16 Ac hwy a symmudwyd i Sichem, ac a ddodwyd yn y bedd yr hwn a brynase Abraham* 1.1018 er arian gan feibion Emor [tad] Sichem.

17 A phan nesaodd amser yr addewid yr hwn a dyngase Duw i Abraham, y bobl a* 1.1019 gynny∣ddodd, ac a amlhâodd yn yr Aipht:

18 Hyd oni gyfodes brenin arall, yr hwn nid adwaene m'o Ioseph.

19 Hwn a fu ddichellgar wrth ein cenedl ni, ac a ddrygodd ein tadau, gan beri iddynt fwrw allan eu plant fel na heppilient.

20* 1.1020 Y pryd hyn y ganwyd Moses yr hwn oedd hawddgar gan Dduw, ac a fagwyd dri mîs yn nhŷ ei dâd.

21 Ac wedi ei fwrw allan, merch Pharao a'i cyfodes ef i fynu, ac a'i magodd ef yn fab iddi ei hun.

22 A Moses oedd ddyscedic yn holl ddoethi∣neb yr Aiphtiaid, ac oedd nerthol mewn geiriau a gweithredoedd.

23 A phan oedd efe yn ddeugain mlwydd llawn o oed, daeth yn ei feddwl ef ymweled â'i frodyr plant yr Israel.

24 A phan welodd efe vn yn cael cam,* 1.1021 efe a'i hamddeffynnod, ac a ddialodd gam yr hwn a or∣thrymmasid, gan daro yr Aipht-wr.

25 Ac efe a dybiase fod ei frodyr yn deall, fod Duw yn dodi iechydwriaeth iddynt trwy ei law ef, eithr hwynt ni ddeallasant.

26* 1.1022 A'r dydd nesaf yr ymddangosodd efe iddynt, a hwynt yn cynhennu, ac a fynnase w∣neuthur cymmod rhyngddynt, gan ddywedyd, ha wŷr, brodyr ydych chwi, pa ham y gwnewch gam â'i gylydd؛

27 Eithr yr hwn oedd yn gwneuthur cam â'i gymmydog, ar cilgwthiodd ef gan ddywedyd, pwy a'th osododd di yn dywysog, ac yn farn-wr arnom ni؛

28 A leddi di fyfi, fel y lleddaist yr Aiphti∣wr ddoe؛

29 Yna y ffoes Moses ar y gair hwnnw, ac y bu ddieithr yn nhir Madian: lle y cenhed∣lodd efe ddau o feibion.

30 Ac wedi cyflawni daugain mhlynedd yr ymddangosodd Angel yr Arglwydd iddo me∣wn fflam dân [mewn] perth yn* 1.1023 anialwch mynydd Sina.

31 A Moses pan welodd, a fu ryfedd ganddo y golwg, a phan nessaodd efe i ystyried, fe a dda∣eth llef yr Arglwydd atto ef [gan ddywedyd]

32 Myfi yw Duw dy dadau, Duw Abrahā, Duw Isaac, a Duw Iacob, a Moses a ddy∣chrynnwyd; ac ni feiddie ei ystyried.

33 Yna y dywedodd yr Arglwydd wrtho, dattot dy escidiau oddi am dy draed, canys y lle yn yr hwn yr wyt yn sefyll sydd dir sanctaidd.

34 Gan weled y gwelais ddryg-fyd fy mhobl y rhai sy yn yr. Aipht, ac mi a glywais eu gridd∣fan, ac mi a ddescynnais iw gwared hwy, ty∣rer tithe yn awr mi a'th anfonaf di i'r Aipht.

35 Y Moses ymma yr hwn a wrthodâsant gan ddywes yn, pwy a'th roddes di yn dywy∣sog, ac yn farn wr؛ hwn a anfonodd Duw yn dywysog, ac yn waredwr trwy law yr angel, yr hwn a ymddangosodd iddo yn y berth.

36 Hwn a'u harweiniodd hwynt allan, gan wneuthur rhyfeddodau a gwyr••hiau yn nhîr yr Aipht, ac yny môr côch, ac yn y diffaethwch* 1.1024 ddeugain mhlynedd.

37 Dymma y Moses, yr hwn a ddywedodd wrth feibion yr Israel:* 1.1025 yr Arglwydd eich Duw a gyfyd i chwi brophwyd o'ch brodyr, fol myfi, gwrandewch hwnnw.

38* 1.1026 Hwn yw efe a fu yn y gynnulleidfa yn y diffaethwch, gyd a'r angel yr hwn a ymddi∣ddanodd ag ef ym mynydd Sina, ac a'n tadau ni, yr hwn a dderbyniodd ymadroddion bywiol iw rhoddi i ni.

39 Yr hwn ni fynne ein tadau fod yn vfudd iddo, eithr gwrthodasant [ef,] a throasant yn eu calonnau i'r Aipht:

40 Gan ddywedyd wrth Aaron:* 1.1027 gwna i ni dduwiau i'u blaenori ni, o blegit ni ŵyddom ni beth a ddarfu i'r Moses ymma yr hwn a'n dug ni allan o wlâd yr Aipht.

41 Ac hwy a wnaethant lô yn y dyddiau hyn∣ny, ac a offrymmasant aberth i'r ddelw, ac a ym∣lawenhasant yng-weithredoedd eu dwylo.

42 Yna y trôdd Duw, ac a'u rhoddes hwy i fynu i wasanaethu ll•• y nef, fel y mae yn scri∣fennedic yn llyfr y prophwydi: a offrymmasoch chwi i mi ebyrth, ac offrymmau yn yr anialwch ddeugain mhlynedd, [ohwi]* 1.1028 tŷ Israel؛

43 A chwy-chwi a gynnne••àsoch babell Moloch, a seren eich Duw Remphan, lluniau y rhai a wnaethoch iw haddoli, minne a'th sym∣mudaf chwi tu hwnt i Babilon.

44 Yr oedd Tabernacl y destiolaeth ym mhlith ein tadau yn yr an••alwch, fel y gorchy∣mynnase yr hwn a ddywedase wrth* 1.1029 Moses am ei wneuthuref yn ôl y portreiad a welse.

45 Yr hwn a ddarfu i'n tadau ni ei gymme∣ryd,* 1.1030 a'i ddwyn i mewn gyd ag Iesu i berchen∣nogaeth y cenhedloedd, y rhai a ddarfu i Dduw eu taflu allan o flaen ein tadau, hyd yn nyddiau Dafydd,

46* 1.1031 Yr hwn a gafodd ffafor ger bron Duw, ac a ddymunodd gael tabernacl i Dduw Iacob.

47 Eithr Salomon a adailadodd dŷ iddo ef.

48 Ond nid yw y Goruchaf yn trigo me∣wn temlau o waith dwylo, fel y dywed y proph∣wyd:

49 Y nef [yw] fyng-orsedd-faingc,* 1.1032 a'r ddaiar yw troedfaingc fy nhraed. Pa dŷ a adailedwch i mi, medd yr Arglwydd, a pha le fydd i'm gor∣phwysfa i؛

50 Ond fy llaw i a wnaeth hyn oll؛

51* 1.1033 O chwi a'r gwarrau sythion, a'r galon, ac a'r clustiau ddienwaedol, yr ydych chwi yn oestad yn gwrthwynebu yr Y••pryd glân, megis eich tadau, felly chwithau.

52 Pa vn o r prophwydi ni ddarfu i'ch tadau chwi ei erlid؛ ac hwy a laddâsant y rhai oeddynt yn rhagfynegu dyfodiad y Cyfiawn, i'r hwn y buoch chwi frad-wŷr a llofruddion.

53* 1.1034 Y rhai a gymmerasoch y gyfraith drwy ordinhâd angelion, ac ni's cadwasoch.

54 A phan glywsant y pethau hyn ffrom∣masant yn eu calonnau, ac escyrnygâsant ddannedd arno.

55 ☞ Ac efe yn gyflawn o'r Yspryd glân,* 1.1035 a edry chodd yn ddyfal tu â'r nef, ac a welodd o∣goniant Duw, ac Iesu yn sefyll ar ddehau-law Duw.

56 Ac efe a ddywedodd: wele, mi a welaf y nefoedd yn agored, a Mab y dŷn yn eistedd ar ddehau-law Duw.

57 Yna y gwaeddasant â llef fawr, ac y caea∣sant eu clustiau, ac y rhuthrasant ar vn-waith arno.

58 Ac a'i bwriasant allan o'r ddinas, ac a'i la∣byddiasant: a'r tystion a roddâsant eu dillad wrth draed dyn ieuangc a elwid Saul.

59 A hwy a labyddiasant Stephan, ac efe yn galu ar [Dduw,] ac yn dywedyd: Arglwydd Iesu derbyn fy Yspryd.

60 Ac efe a ostyngodd ar ei liniau, ac a le∣fodd â llef vchel:* 1.1036 Arglwydd na ddod y pechod hyn yn eu herbyn, ac wedi iddo ddywedyd hyn, efe a hunodd. ☜

PEN. VIII.

Creulondeb Saul. 4 Gwascaru yr Apostolion. 15 Dodi yr Yspryd glân, 18 Am Simon Magus. 38 Philip yn bedyddio yr Efnuch.

A Saul oedd yn cyduno iw ladd ef, a'r pryd hynny y bu ••rlid mawr ar yr eglwys yr hon oedd yn Ierusalem: a phawb a wascarwyd trwy wlâd Iudaea a Samaria, 〈◊〉〈◊〉 yr Aposto∣lion.

2 A gwŷr bucheddol a gyd-ddugalant Ste∣phan, ac a wnaethant alar mawr am dano ef.

3 Eithr Saul oedd yn anrheithio yr eglw∣ys, gan fyned i mewn i bôb tŷ, a chan dynnu allan wŷr, a gwragedd, efe a'u rhoddes yng-harchar.

4 A'r rhai a wascarasid, a drammwyasant gan bregethu y gair.

5 Yna yr aeth Philip i ddinas Samaria, ac a bregethodd Grist iddynt.

6 A'r bobl yn gytunol a ddaliodd ar y pe∣thau a ddywede Philip wrthynt, gan glywed a gweled yr ar wyddion a wnaethe efe.

7 Canys yr ysprydion aflan a aethant allan o lawer o'r rhai yr oeddent yn eu perchennogi, gan lefain â llef vchel: a llawer yn gleifion o'r parlys, ac yn gloffion a iachawyd.

8 Ac yr oedd llawenydd mawr yn y ddinas honno.

9 Yna yr oedd rhyw ŵr a'i enw Simon, yr hwn a arferase o'r blaen swyno yn y ddinas honno, ac a hudase bobl Samaria: gan ddy∣wedyd ei [fod] ei hun yn rhyw vn mawr.

10 Ar yr hwn yr oedd pawb o'r lleiaf i'r mwyaf yn gwrando gan ddywedyd: mawr rinwedd Dduw yw hwn.

11 Ac yr oeddynt a'u coel arno, o herwydd iddo yn hir o amser eu hudo hwy â swyni∣on.

12 Eithr, cyn gyflymmed, ac y credâsant i Philip yn pregethuy pethau a berthynent i de∣yrnas nef, ac i enw Iesu Grist, hwy a fedyddi∣wyd yn wŷr, ac yn wragedd.

13 Ac yntef Simon a gredodd hefyd, ac a fedyddiwyd, ac a ddilynodd Philip, ac fe syn∣nodd arno wrth weled gwneuthur rhyfeddo∣dau a gwyrthiau mawrion.

14 ☞ A phan glybu yr Apostolion y rhai oeddynt yn Ierusalem dderbyn o Samaria air Duw,* 1.1037 hwy a anfonâsant attynt Petr ac Ioan.

15 Y rhai wedi iddynt ddyfod a weddiasant trostynt, ar dderbyn o honynt yr Yspryd glân.

16 O blegit ni ddaethe efe eto ar yr vn o ho∣nynt, ond hwy a fedyddiasid yn vnic yn enw yr Arglwydd Iesu.

17 Yna y dodasant eu dwylaw arnynt, ac hwy a dderbyniasant yr Yspryd glân. ☜

18 A phan ganfu Simon mai trwy osodiad dwylaw 'r Apostoliōy rhoddid yr Yspryd glân, efe a gynnygiodd iddynt arian:

19 Gan ddywedyd, rhoddwch i minne he∣fyd yr awdurdod hon, fel ar bwy bynnac y go∣sodwyf fy nwylo y derbynio efe yr Yspryd glân.

20 Eithr Petr a ddywedodd wrtho, Bydded dy arian gyd â thi, i ddestruw, am i ti dybied y meddiennir dawn Duw trwy arian.

21 Nid oes i ti na rhan, na chyfran yn y gorchwyl hyn: o blegit nid yw dy galon di yn iniawn ger bron Duw.

22 Edifarhâ gan hynny am dy ddrygioni hyn, a gweddia Dduw, ac fê faddeuir ond odid i ti feddyl-fryd dy galon.

23 Canys mi a'th welaf mewn bustl chwe∣rwder, ac mewn rhwymedigaith anwiredd.

24 A Simon gan atteb a ddywedodd, gwe∣ddiwch chwi drosof fi ar yr Arglwydd, na dde∣lo dim arnaf o'r hyn a ddywedâsoch.

25 Eithr hwynt hwy wedi iddynt dystio a llefaru gair yr Arglwydd, a ddychwelasant i Ierusalem, ac a bregethâsant yr Efengyl yn llawer o drefi Samaria.

26 Ac angel yr Arglwydd a lefarodd wrth Philip gan ddywedyd: cyfot, a dos tu a'r deau, i'r ffordd yr hon sydd yn myned i wared o Ie∣rusalem i Gaza: yr hon sydd anghyfannedd.

27 Ac efe a gyfododd ac a âeth, ae wele ryw efnuch o Ethiopia, rhaglaw Candaces brenhi∣nes yr Ethiopiaid, yr hwn oedd yn llywodrae∣thu ei holl dryssor hi: ae a ddaethe i Ierusalem i addoli.

28 Ac fel yroedd efe yn dychwelyd gan eis∣tedd yn ei gerbyd, efe a ddarllennodd Esay y prophwyd.

29 Yna y dywedodd yr Yspryd wrth Philip, dos yn nês, ac ymwasc â'r cerbyd ymma.

30 A Philip a redodd atto, ac a'i clybu yn darllen y prophwyd Esay, ac a ddywedodd: a wyt ti yn deall yr hyn yr wyt yn ei dda••llen؛

31 Ac efe a ddywedodd, pa wedd y gallaf oni bydd rhyw vn i'm cyfarwyddo؛ ac efe a ddy∣munodd ar Philip ddyfod i fynu, ac eistedd gyd ag ef.

32 A'r lle o'r Scrythur yr oedd efe yn ei ddarllen oedd hwn.* 1.1038 Efe a arweinid fel dafad i'r lladdfa, ac fel oen mud ger bron ti gneifi∣wr, felly nid agorodd efe ei enau.

33 Yn ei ostyngiad y derchafwyd ei farn, a phwy a draetha ei oes ef, canys dygir ei fywyd oddi ar y ddaiar.

34 Yna yr attebodd yr efnuch wrth Philip, ac a ddywedodd, am bwy attolwg i ti y dywed y prophwyd hyn, ai am dano ei hun, ai am ryw vn arall؛

35 Yna yr agores Philip ei enau, ac a dde∣chreuodd ar y scrythur honno, ac a bregethodd iddo yr Iesu.

36 Ac fel yr oeddynt yn myned ar hŷd y ffordd hwy a ddaethāt at ryw ddwfr, a'r efnuch a ddywedodd, wele ddwfr, beth sydd yn lluddio fy meddyddio?

37 A Philip a ddywedodd, os wyt yn credu o'th holl galon, fe a ellir: a chan atteb y dy∣wedod; yr wyf yn credu fod Iesu Grist yn Fab Duw.

38 Ac efe a orchymynnodd attal y cerbyd, ac hwy a aethant i wared ill dau i'r dwfr, Philip a'r efnuch, ac efe a'i bedyddiodd ef.

39 Ac wedi iddynt ddyfod i fynu or dwfr, Yspryd yr Arglwydd a gymmerth Philip ym∣maith, ac ni welodd yr efnuch m'o honaw mwy∣ach, ond efe a aeth ar hŷd ei ffordd yn llawen.

40 A Philip a gaed [eil-waith] yn Azotus, ac efe a aeth drwy y wlâd, ac a bregethodd ym mhob dinas oni ddaeth i Cæsarea.

PEN. IX.

Saul yn troi i'r ffydd. 33 Petr yn iachau Aeneas. 40 Ac yn cyfodi Tabitha.

A* 1.1039 Saul etto yn chwythu bygythiadau a chelanedd yn erbyn dyscyblion yr Arglw∣ydd, a aeth at yr arch-offeiriad:

2 Ac a deisyfiodd lythyrau ganddo i Dda∣mascus at y Synagogau, fel o chae efe na gwŷr na gwragedd yn bôd o'r ffydd hon, y galle efe eu dwyn yn rhwym i Ierusalem.

3 Ac fe ddarfu (fel yr oedd efe ar ei daith) iddo ddyfod yn gyfagos i Ddamascus, ac fe a lewyr∣chodd o'i amgylch yn* 1.1040 ddisymmwth oleuni o'r nef.

4 Ac efe a syrthiodd ar y ddaiar, ac a glybu lais yn dywedyd wrtho, Saul, Saul, pa ham yr ydwyt yn fy erlid i؛

5 Yntef a ddywedodd, pwy wyt ti Arglw∣ydd؛ a'r Arglwydd a ddywedodd: myfi yw Ie∣su yr hwn yr wyt ti yn ei erlid, anhawdd yw i ti wingo yn erbyn y swmbwl.

6 Yntef yn crynnu, ac yn ofni a ddywedodd, Arglwydd beth a fynni di i mi ei wneuthur؛ a'r Arglwydd a ddywedodd, cyfot dos i'r ddinas, ac fe a ddywedir i ti pa beth a fydd rhaid i ti ei wneuthur.

7 A'r gwŷr y rhai oeddynt yn cyd-teithio ag ef, a safasant yn synn, gan glywed y llais, ac heb weled neb.

8 A Saul a gyfododd oddi ar y ddaiar, a phan agorodd efe ei lygaid, ni wele efe neb: eithr hwy a'i tywysasant ef erbyn ei law, ac a'i dugasant ef i mewn i Ddamascus.

9 Ac efe a fu dri-diau heb weled, ac ni wna∣eth na bwyta nac yfed.

10 Ac yr oedd yn Damascus ryw ddiscybl a'i enw Ananias, wrth yr hwn y dywedodd yr Arglwydd mewn gweledigaeth: Ananias, ac yntef a ddywedodd, wele fi Arglwydd.

11 A'r Arglwydd a ddywedodd wrtho, cy∣fot a dos i'r heol a elwir Iniawn, a chais yn nhŷ Iudas vn ai enw Saul o Tharsus: canys wele, y mae yn gweddio.

12 Ac yntef a wele drwy weledigaeth ŵr a'i enw Ananias yn dyfod i mewn, ac yn dodi ei ddwylaw arno, fel y gwele eil-waith.

13 Yna yr attebodd Ananias, ô Arglwydd, clywais gan lawer am y gŵr hwnnw, faint o ddrygau a wnaeth efe i'th sainct di yn Ierusalē.

14 Hefyd y mae ganddo ymma awdurdod oddi wrth yr arch-offeiriaid i rwymo pawb a al∣wo ar dy enw.

15 A dywedodd yr Arglwydd wrtho: dos ymmaith, canys y mae hwn yn llestr etholedic i mi, i ddwyn fy enw ger bron y cenhedloedd, a brenhinoedd, a phlant Israel.

16 Canys mi a ddangosaf iddo, pa bethau eu maint y bydd rhaid iddo ef eu dioddef er mw∣yn fy enw i.

17 Yna Ananias a aeth ymmaith, ac a aeth i mewn i'r tŷ, ac a osododd ei ddwylo arno, ac a ddywedodd, y brawd Saul, yr Arglwydd Ie∣su am hanfonodd (yr hwn a ymddangosodd i ti ar y ffordd wrth ddyfod) fel y gwelech eil-waith ac i'th lanwer â'r Yspryd glân.

18 Ac yn ebrwydd y descynnodd oddi wrth ei olwg megis cenn, ac efe a gafodd ei olwg yn y man, ac efe a gyfododd, ac a fedyddiwyd.

19 Ac wedi iddo gymmeryd bwyd, efe a gryfhâodd, yna y bu Saul ennyd o ddyddiau gyd â'r discybliō y rhai oedd ynt yn Damascus.

20 Ac efe yn ebrwydd a bregethodd Grist yn y Synagogau, mai Mab Duw ydoedd efe.

21 A phawb a'r a'i clybu ef a synnasant, ac a ddywedasant, ond dymma efe yr hwn oedd yn difetha y rhai a alwent ar yr enw hwn yn Ieru∣salem, ac a ddaeth ymma er mwyn hyn [sef] iw dwyn hwynt yn rhwym at yr arch-offeiriaid?

22 Eithr, Saul a gynnyddodd fwy-fwy o nerth, ac a orchfygodd yr Iddewon y rhai oedd∣ynt yn presswylio yn Damascus, gan gadarn∣hau mai hwn yw Crist. ☜

23 Ac wedi cyflawni llawer o ddyddiau, y cyd ymgynghorodd yr Iddewon am ei ladd ef:

24 Eithr eu cydfwriad hwy a ŵybu Saul, a hwy a* ddisgwiliasant y pyrth ddydd a nôs iw ladd ef.

25 Yna y discyblion a'i cymmerâsant ef o hŷd nôs, ac a'i danfonasant dros y mur gan ei oll∣wng i wared mewn basced.

26 A phan ddaeth Saul i Ierusalem, efe a geisiodd ymwascu a'r discyblion, ac yr oeddynt oll yn ei ofni ef, heb gredu ei fod efe yn ddiscybl.

27 Eithr Barnabas a'i cymmerodd ef, ac ai dug at yr Apostolion, ac a fynegodd iddynt pa fodd y gwelse efe yr Arglwydd ar y ffordd, ac ymddiddan o honaw ag ef: ac mor hyderus fuase efe yn Damascus yn enw yr Iesu.

28 Ac yr oedd efe yn myned i mewn, ac all∣an gyd â hwynt yn Ierusalem:

29 Ac a lefarodd yn eofn yn enw yr Ar∣glwydd Iesu, ac efe a ymddiddanodd, ac a ym∣ddadleuodd yn erbyn y Grog-wŷr, a hwynt a geisiasant ei ladd ef:

30 Yr hwn beth pan ŵybu y brodyr, hwy a'i dugasant ef i Caesarea, ac a'i gyrrasant ef i Tharsus.

31 Yna yr oedd yr eglwysi yn cael hedd∣wch trwy holl Iudaea, Galilæa, a Samaria, a hwy a adailadwyd gan rodio yn yr Arglwydd, ac a amlhauwyd drwy ddiddanwch yr Yspryd glân.

32 Bu hefyd i Petr, fel yr oedd yn trammwy trwy bob [gwlâd] iddo ef ddyfod hefyd at y sainct y rhai oeddynt yn trigo yn Lyda.

33 Ac yno y cafodd efe ryw ŵr a'i enw Ae∣neas, yr hwn a fuase wyth mlynedd yn gorw∣edd yn ei wely, ac oedd yn glaf o'r parlys.

34 A Phetr a ddywedodd wrtho, Ananias: Iesu Grist sydd i'th iachau, cyfot, a gwna dy wely, ac efe a gyfododd yn ebrwydd.

35 A phawb a'i gwelodd o'r rhai a bresswy∣lient yn Lyda a Saron, ac a ymchwelasant ac yr Arglwydd.

36 Hefyd yr oedd yn Ioppa ryw ddiscybles a'i henw Tabitha, (yr hon os cyfieithir a elwir Dorcas) yr hon oedd gyfoethog o weithredo∣edd da, ac elusenau y rhai a wnaethe hi.

37 Ac fe a ddarfu y dyddiau hynny iddi hi o glefyd farw, ac wedi iddynt ei golchi, hwy a'i dodasant mewn lloft.

38 Ac o herwydd bod Lyda yn agos i Iop∣pa, y discyblion (yn clywed fod Petr yno) a anfonasant ddau ŵr atto ef, i ddeisyf, nad oede efe ddyfod hyd attynt hwy.

39 A Phetr a gyfodes, ac a ddaeth gyd â hwynt, ac wedi iddo ddyfod, hwy a'i ddugasant i'r lloft, ac yr oedd yr holl wragedd gweddwon yn sefyll o'i amgylch yn ŵylo, ac yn dangos y peisiau a'r gwiscoedd a wnaethe Dorcas tra ydoedd hi gyd âhwynt.

40 Yna Petr a'u bwriodd hwy allan oll, ac o ostyngodd ar ei liniau, ac a weddiodd: ac a droes at y corph, ac a ddywedodd, Tabitha, cy∣fot, ac hi a agorodd ei llygaid, o phan welodd hi Petr, hi a eisteddodd i fynu.

41 Ac efe a roddodd ei law iddi, ac a'i cyfo∣dodd hii fynu, ac efe a alwodd y sainct, a'r gw∣ragedd gweddwon, ac efe a'i dangosodd hi yn fyw,

42 A [hyn] fu hyspys dros holl Ioppa, a llawer a gredasant yn yr Arglwydd.

43 A bu i Petr aros yn Ioppa lawer o ddy∣ddiau gyd ag vn Simon barcer.

PEN. X.

Gweledigaeth Cornelius. 11 Gweledigaeth Petr. 18 Petr yn myned at Gornelius. 34 Yn pregethu i'r cenhedloedd, ac am ddescyn o'r Yspryd glân arnynt. 44 Yn eu bedyddio hwynt.

YR oedd rhyw ŵr yn Caesarea a'i enw Cor∣nelius canwriad o'r hon a elwid yr Italaidd fyddin.

2 [Gŵr] sanctaidd, yn ofni Duw yng-hyd a'i holl dŷ, ac yn rhoddi llawer o elusenau i'r bobl:

3 Ac efe yn gweddio Duw yn oestadol, a welodd yn eglur mewn gweledigaeth yng-hylch y nawfed awr o'r dydd, Angel Duw yn dyfod i mewn, ac yn dywedyd wrtho, Corneli∣us.

4 Ac yntef yn craffu arno ef, ac wedi ei ofni a ddywedodd: beth yw [hynny] Arglwydd, ac efe a ddywedodd wrtho, yr weddiau, a'th elu∣senau a dderchafasant yn goffadwriaeth ger bron Duw.

5 Ac yn awr anfon di wŷr i Ioppa, a galw am Simon yr hwn a gyfenwir Petr.

6 Efe sydd yn lleteua gyd ag vn Simon barcer, tŷ 'r hwn sydd wrth y môr: efe a ddywed i ti pa beth a ddylit ti ei wneuthur.

7 A phan ymadawodd yr angel yr hwn oedd yn ymddiddan â Chornelius, efe a alwodd ar ddau o'i weision, a mil-wr duwiol o'r rhai oeddynt yn ei wasanaethu ef.

8 Pan fynegodd efe iddynt hwy bôb peth, efe a'u hanfonodd hwynt i Ioppa.

9 A thrannoeth fel yr oeddynt hwy yn ym∣deithio, ac yn nessau i'r ddinas, Petr a aeth i fy∣nu ar y tŷ i weddio yng-hylch y chweched awr.

10 Ac fe a ddaeth arno ef newyn mawr, ac efe a chwennyche gael bwyd, ac a hwynt yn pa∣ratoi iddo, fe syrthiodd arno ef lewyg.

11 Ac efe a wele y nef yn agored, a rhyw lestr yn descyn arno fel llen-lliain fawr, wedi rhwymo ei phedair congl, ac wedi ei gollwng hyd y ddaiar:

12 Yn yr hon yr oedd holl anifeiliaid pedwar carnol y ddaiar, a'r bwyst-filod, a'r ymlusciaid, ac ehediaid y nef.

13 Ac fe ddaeth llef atto: cyfot Petr, lladd, a bwyta.

14 A Phetr a ddywedodd: nid felly Ar∣glwydd: canys ni fwyteais i er ioed ddim cy∣ffredin nac aflan.

15 A'r llef [a ddywedodd] wrtho yr ail waith: y peth a lanhâodd Duw na alw di yn gyffredin.

16 A hyn a wnaed dair gwaith, a derbynni∣wyd y llestr eil-waith i'r nef.

17 Ac yna yr oedd Petr yn ammau ynddo ei hun, pa beth oedd y weledigaeth yr hon a welse: wele y gwŷr a anfonasid atto oddi wrth Cornelius, a ddaethant hyd y porth, gan ymo∣fyn am dŷ Simon:

18 Ac wedi iddynt alw, hwy a ofynnasant, a oedd Simon yr hwn a gyfenwyd Petr yn lle∣teua yno؛

19 Fel yr oedd Petr yn meddwl am y we∣ledigaeth, y dywedodd yr Yspryd wrtho: wele dry-wŷr yn dy geisio:

20 Am hynny cyfot, dos i wared, ac yn ddi∣ammau cerdda gyd â hwynt, am i mi eu hanfon hwynt.

21 Yna y descynnodd Petr at y gwŷr a an∣fonasid atto oddiwrth Cornelius, ac a ddywe∣dodd: wele, myfi yw yr hwn yr ydych chwi yn ei geisio, beth yw yr achos am yr hon y daeth∣och?

22 Hwythau a ddywedasant: Cornelius y canwriad, gŵr cyfiawn, yn ofni Duw, ac a gair da iddo gan holl genedl yr Iddewon, a ry∣buddiwyd gan yr angel sanctaidd, i ddanfon am danat iw dŷ, ac i wrando geiriau gennit ti.

23 Am hynny efe a'u galwodd hwynt i mewn, ac a'u lleteuodd: a thrannoeth yr aeth Petr ymmaith gyd â hwy, a rhai o'r brodyr o Ioppa a aethant gyd ag ef.

24 A thrannoeth yr aethant i mewn i Cæ∣sarea, ac yr oedd Cornelius yn ••isgwil am da∣nynt, ac efe a alwase ei geraint ai annwyl gy∣feillion.

25 Ac fe ddarfu fel yr oedd Petr yn dyfod i mewn, ddyfod o Cornelius i gyfarfod ag ef, ac efe a syrthiodd wrth ei draed ef, ac a addolodd.

26 Eithr Petr a'i cyfododd ef i fynu, gan ddywedyd: cyfot, dŷn wyf finne hefyd.

27 A thann ymddiddan ag ef, efe a ddaeth i mewn, ac a gafodd lawer wedi ymgynnull yng-hyd.

28 Ac efe a ddywedodd wrthynt: chwy∣chwi a wyddoch nad yw gyfreithlon i Iddew ywwascu, neu nesau at alltud: eithr Duw a ddangosodd i mi, na alwn neb yn gyffredin neu yn aflan.

29 Am hynny y daethym attoch yn ddi-nag, o herwydd pa ham y gofynnaf, am ba achos y danfonasoch am danaf؛

30 A dywedodd Cornelius: er ys pedwar diwrnod hyd yr awr hon o'r dydd yr oeddwn yn ymprydio, ar y nawfed awr y gweddiais yn fy∣nhŷ: ac wele, fe a safodd gŵr ger fy mron â gwisc ddisclaer,

31 Ac a ddywedodd: Cornelius, dy weddi∣au di a wrandawyd, a'th elusenau ŷnt mewn co∣ffa ger bron Duw.

32 Am hynny anfon i Ioppa, a galw ymma Simon yr hwn a gyfenwir Petr, y mae hwn yn lleteua yn nhŷ Simon y barcer yng-lann y môr, yr hwn pan ddelo attat, a lefara i ti.

33 Yna y danfonais yn ebrwydd attat, a thi a wnaethost yn dda am ddyfod, ac yr awr hon yr ydym ni oll ger bron Duw, i wrando o honom bob peth a'r a orchymynnwyd i ti gan Dduw.

34 ☞ Yna yr agorodd Petr ei enau, ac a ddywedodd, yn wir yr wyf yn deall, nad yw Duw yn* 1.1041 derbyn wyneb neb.

35 Eithr ym mhob cenhedlaeth y neb a'i hofno ef, ac a wnelo gyfiawnder, sydd gymme∣radwy ganddo ef.

36 Yr hwn ymadrodd a ddanfonodd Duw i feibion yr Israel, gan bregethu tangneddyf yn Iesu Grist, yr hwn sydd Arglwydd pawb oll.

37 Chwy-chwi a ŵyddoch y peth a fu yn holl Iudaea, gan* 1.1042 ddechreu yn Galilæa, wedi y bedydd a bregethodd Ioan,

38 Y modd y darfu i Dduw eneinio Iesu o Nazareth â'r Yspryd glân, ac â nerth, yr hwn a gerddodd o amgylch gan wneuthur gweithre∣doedd da, ac iachau pawb a'r a oeddynt wedi eu dwyn tann feddiant diafol: canys Duw oedd gyd ag ef.

39 Ac yr ydym ni yn dystion o'r pethau oll a wnaeth efe yng-wlad yr Iddewon, ac yn Ieru∣salem, yr hwn a laddasant hwy, ac a grogâsant ar bren:

40 Hwnnw a ddarfu i Dduw ei gyfodi y trydydd dydd, ac a wnaeth ei fod yn amlwg,

41 Nid i'r bobl oll, eithr i'r tystion ethole∣dig o'r blaen gan Dduw, [sef] i ni y rhai a fwy∣tasom, ac a yfasom gyd ag ef, wedi ei gyfodi o∣ddi wrth y meirw.

42 Ac efe a orchymynuodd i ni bregethu i'r bobl, a dwyn testiolaeth mai efe yw hwn a or∣deiniwyd gan Dduw yn farn-wr byw a meirw.

43 Gyd â hwn mae yr holl* 1.1043 brophwydi yn testiolaethu, fod i bawb a gredo ynddo ef gael maddeuant am eu pechodau yn ei enw ef.

44 Tra fu Petr yn dywedyd y geiriau hyn, descynnodd yr Yspryd glân ar bawb a glyw∣sant y gair.

45 A'r rhai o'r enwaediad a oeddent yn cre∣du, ac a ddaethent gyd â Phetr, a synnasant, am dywallt yr Yspryd glân ar y cenhedloedd he∣fyd.

46 Canys hwy a'u clywsant hwynt yn y∣madrodd â thafodau, ac yn mawrhygu Duw, y∣na yr attebodd Petr,

47 A all neb luddio dwfr, fel na fedyddier y rhai hyn, y rhai a dderbyniasant yr Yspryd glân fel ninnau؛

48 Ac efe a orchymynnodd eu bedyddio hwynt yn enw yr Arglwydd: yna y deisyfiasant arno aros tros enyd o ddyddiau.☜

PEN. XI.

Petr yn bodloni y rhai o'r enwaediad, 22 Barnabas a Phaul yn pregethu yn Antiochia, 28 Agabus yn dangos y doe drudaniaeth.

YR Apostolion a'r brodyr oeddynt yn Iudaea a glywsant ddarfod i'r cenhedloedd hefyd dderbyn gair Duw.

2 Wedi dyfod Petr i fynu i Ierusalem, y rhai o'r enwaediad a ymrysonasant yn ei erbyn ef,

3 Gan ddywedyd: ti a aethost i mewn at wŷr dienwaediol, ac a fwytêaist gyd â hwynt.

4 A Phetr a ddechreuodd, ac a eglurodd [bob peth] mewn trefn iddynt, gan ddywedyd:

5 Myfi oeddwn yn gweddio yn ninas Iop∣pa, ac mewn llewyg y gwelais weledigaeth, [sef] rhyw lestr vnwedd a llen-lliain fawr yn descyn, wedi ei gollwng o'r nef erbyn ei phe∣dair congl, ac hi a ddaeth hyd attaf fi:

6 Yn yr hwn pan edrychais, yr ystyriais, ac mi a welais, bedwar carnolion y ddaiar, a bwy∣st-filod, ac ymlusciaid, ac ehediaid y nef.

7 Ac mi a glywais lef yn dywedyd wrthif, cyfot Petr, lladd, a bwyta.

8 Ac mi a ddywedais, na [wnaf] Arglwydd: canys dim cyffredin nac aflan nid aeth er ioed yn fyng-enau.

9 Eithr y llais a'm hattebodd i eil-waith o'r nef: yr hyn a lanhaodd Duw, na alw di yn gy∣ffredin.

10 A hynny a wnaed dair gwaith, a'r holl bethau a gymmerwyd i fynu i'r nef trachefn.

11 Ac wele yn y man, y daeth try-wŷr i'r tŷ (lle yr oeddwn) wedi eu gyrru o Caesarea attaf.

12 Ac archodd yr Yspryd i mi fyned gyd â hwynt heb ammeu dim, a'r chwe brodyr hyn a ddaethant gyd â mi, ac ni a ddaethom i dŷ y gwr.

13 Yr hwn a ddangosodd i ni y modd y gwel∣se

yntef angel yn ei dŷ, yr hwn a safodd, ac a ddy∣wedodd wrtho: Anfon ryw rai i Ioppa, a galw am Simon a gyfenwir Petr.

14 Efe a draetha eiriau wrthit trwy y rhai i'th iachauir di a'th holl dŷ.

15 Ac a myfi yn dechreu llefaru, y daeth yr Yspryd glân arnynt,* 1.1044 megis arnom ninnau yn y dechreuad.

16 Yna y cofiais air yr Arglwydd, y modd y dywedase efe:* 1.1045 Ioan a fedyddiodd â dwfr, ei∣thr chwi a fedyddir â'r Yspryd glân.

17 Yn gymmaint gan hynny a rhoddi o Dduw iddynt y cyfryw ddawn, ac a roddes i ninnau pan gredasom yn yr Arglwydd Iesu Grist: pwy oeddwn i, i luddio Duw؛

18 Pan glywsant hwy hyn, distawi a wnae∣thant, a gogoneddu Duw, gan ddywedyd, rho∣ddes Duw gan hynny i'r cenhedloedd hefyd e∣difeirwch i fywyd.

19 Hefyd y rhai a* 1.1046 wascarasid o herwydd y blinder a godase yng-hylch Stephan, a ddae∣thant hyd yn Phenice, a Cyprus, ac Antiochia, heb pregethu y gair i neb, ond i'r Iddewon yn vnic.

20 A rhai o honynt yn wŷr o Cyprus, ac ô Cirene, pan ddaethant i Antiochia, a lefarasant wrth y Groegiaid, gan bregethu yr Arglwydd Iesu.

21 A llaw yr Arglwydd oedd gyd â hwynt, a nifer mawr a gredodd, ac a drôdd at yr Ar∣glwydd.

22 ☞ Ac felly y daeth y gair o'r pethau i glustiau yr eglwys yr hon oedd yn Ierusalem,* 1.1047 a hwy a anfonasant Barnabas, i fyned hyd An∣tiochia.

23 Yr hwn pan ddaeth, a gweled grâs Duw, a fu lawen ganddo, ac a gynghorodd bawb oll, trwy lwyr-fryd calon i barhau yn yr Arglwydd.

24 Canys gŵr da oedd efe, yn llawn o'r Ys∣pryd glân, a ffydd: a llawer o bobl a chwaneg∣wyd i'r Arglwydd.

25 Yna yr aeth Barnabas i Tharsus i gei∣sio Saul, ac wedi iddo ei gael, efe a'i dug i An∣tiochia.

26 A darfu hefyd iddynt flwyddyn gyfan gynniwer yn yr eglwys [honno,]ac yr oeddynt yn dyscu tyrfa fawr: a'r discyblion yn Antiochia a alwyd yn Gristianogion yn gyntaf.

27 ¶ Ac yn yr amser hwnnw y daeth pro∣phwydi o Ierusalem i Antiochia.* 1.1048

28 Ac vn o honynt a gyfododd a'i enw Aga∣bus, ac a arwyddocâodd drwy yr Yspryd, y by∣dde newyn mawr dros yr holl fŷd, yr hyn a fu rann Claudius Caesar.

29 Yna pob vn o'r discyblion yn ôl ei allu, a fwriadasant anfon cymmorth i'r brodyr, y rhai oeddynt yn presswylio yn Iudæa.

30 Yr hyn beth a wnaethant, gan ddan∣fon at yr henuriaid drwy law Barnabas a Saul.☜

PEN XII.

Herod yn erlid y Christianogion, yn lladd Iacob, ac yn carcharu Petr, 7 yr angel yn gwared Petr, 20 dig, gwagedd, ac angeu Herod.

‡ Y Pryd hynny yr estynnodd Herod Frenin [ei] ddwylo i orthrymmu rhai o'r egl∣wys.* 1.1049

2 Canys efe a laddodd Iacob brawd Ioan â'r cleddyf.

3 A phan welodd fod yn dda gan yr Idde∣won hyn, efe a chwanegodd ddala Petr he∣fyd ¶ (a dyddiau y bara croiw ydoedd hi)

4 Yr hwn a ddaliodd efe, ac a osododd yng∣harchar, ac a'i rhoddodd at bedwar pedwar o fil∣wŷr iw gadw, gan feddwl ar ôl y Pasc ei ddwyn ef allan i'r bobl.

5 Felly y cadwyd Petr yn y carchar, a gwe∣ddi ddyfal a wnaeth yr eglwys at Dduw drosto ef.

6 A phan oedd Herod a'i frŷd ar ei ddwyn ef allan, y nos hon y cyscodd Petr rhwng dau fi∣lwr, wedi ei rwymo â dwy gadwyn, a'r gwil∣wyr oeddyni yn cadw y carchar gyferbyn â'r drŵs.

7* 1.1050 Ac wele, Angel yr Arglwydd a ddaeth ar eu huchaf, a llewyrch a oleuodd yn y carchar: ac efe a darawodd Petr ar ei ystlys, ac a'i cyfo∣dodd ef, gan ddywedyd: cyfot yn fuan, a'r cad∣wyni a syrthiasant oddi am ei ddwylo ef.

8 A dywedodd yr Angel wrtho, ymwregy∣sa, a chae dy escidiau: ac felly y gwnaeth efe, yna y dywedodd, gwisc dy ddillad am danat, a chan∣lyn fi.

9 A Phetr a ddaeth allan, ac a'i canlynodd ef, ac ni's gwybu mai gwir oedd y peth a wna∣ethid gan yr Angel, onid efe a dybiodd mai gwe∣led gweledigaeth yr oedd efe.

10 Eithr wedi myned o honynt heb law y gyntaf a'r ail wiliadwriaeth, hwy a ddaethāt i'r porth haiarn, yr hwn sydd yn arwain i'r ddinas, yr hwn a ymagorodd iddynt o'i waith ei hun: ac wedi eu myned allan, hwy a aethant ar hŷd vn heol, a'r Angel a aeth yn ebrwydd oddi wrtho.

11 Yna Petr wedi dyfod atto ei hun a ddy∣wedodd, yn awr y gwn yn wir, i'r Arglwydd anfon ei Angel, a'm gwared fi allan o law He∣rod, ac oddi wrth disgwiliad holl bobl yr Idde∣won.‡

12 Ac wedi iddo gymmeryd pwyll, efe a ddaeth i dŷ Mair, mam Ioan yr hwn oedd a'i gyfenw Marcus, lle yr oedd llawer wedi ym∣gasclu, ac yn gweddio.

13 Ac wedi i Petr guro drws y porth, mor∣wyn a ddaeth allan i wrando, a'i henw Rhode.

14 Yr hon pan adnabu lais Petr, hid ago∣rodd y drws gan lawenydd, eithr hi a redodd i mewn, ac a ddywedodd fod Petr yn sefyll o fla∣en y porth.

15 Hwythau a ddywedasant wrthi, yr wyt ti wedi ynfydu, a hithe a daerodd mar felly yr o∣edd, eithr hwy a ddywedasant, ei Angel ef yw.

16 A Phetr a barhâodd yn curo, ac wedi i∣ddynt agori, hwy a'i gwelsant ef, ac a synnasant.

17 Ac efe a amneidiodd arnynt â'i law am dewi, ac a ddangosodd iddynt pa wedd y dugase yr Arglwydd ef allan o'r carchar: ac efe a ddy∣wedodd, dangoswch hyn i Iaco, ac i'r brodyr, ac efe a aeth allan; ac a aeth i le arall.

18 A phan ddyddhâodd hi, yr oedd trallod nid bychan ym mhlith y mil-wŷr, pa beth a dda∣ethe o Betr.

19 Eithr Herod, pan geisiodd ef, ac na's ca∣fodd, efe a holodd y ceidwaid, ac a orchymyn∣nodd eu cymmeryd hwy ymmaith: yntef a aeth i wared o Iudaea i Caesarea, ac a arhosodd yno.

20 Eithr Herod oedd lidiog yn erbyn gwŷr Tyrus a Sidon, a hwynt a ddaethant yn gy∣tun atto, ac wedi ennill Blastus yr hwn oedd stafellydd y brenin, hwy a ddeisyfiasant dang∣neddyf: am fod eu gwlâd hwynt yn cael ei chyn∣haliaeth o dir y brenin.

21 Ac ar y dydd nodedic yr ymwiscodd He∣rod yn ei ddillad brenhinol, ac yn eistedd ar yr orseddfaingc efe a ymadroddodd wrthynt.

22 A'r bobl a roesant waedd, lleferydd Duw, ac nid dŷn.

23 Ac allan o law y tarawodd angel yr Ar∣glwydd ef, am na roese y gogonedd i Dduw, a chan bryfed yn ei ysu, efe a drengodd.

22 A gair Duw a gynnyddodd, ac a aml∣hâodd.

25 Yna Barnabas, a Saul a ddychwelâ∣sant o Ierusalem, wedi cyflawni eu swydd, a chan gymmeryd gyd â hwynt Ioan hefyd yr hwn a gyfenwid Marc.

PEN. XIII.

Am Sergius Paulus: am Elymas a Bariesu. 16 Pregeth Paul. 46 Hyder Paul a Barnbas.

YR oedd hefyd yn yr eglwys yr hon ydoedd yn Antiochia rai prophwydi a doctoriaid sef Barnabas, a Simon yr hwn a elwid Niger, a Lucius o Cyrene, a Manahen brawd-maeth Herod y Tetrarch, a Saul.

2 Fel yr oeddynt hwy yn gwasanaethu yr Arglwydd, ac yn ymprydio, y dy wedodd yr Ys∣pryd glân, Neillduwch i mi Barnabas a Saul i'r gwaith y gelwais hwynt.

3 Yna wedi iddynt ymprydio, a gweddio, a dodi eu dwylo arnynt, y gollyngasant hwy ym∣maith.

4 A hwythau wedi eu danfon ymmaith gan yr Yspryd glân a ddaethant i wared i Seleu∣cia, ac oddi yno y mordwyasant i Cyprus.

5 A phan ddaethant i Salamis y pregetha∣sant air Duw yn synagogau yr Iddewon: ac yr oedd Ioan hefyd yn weinidog iddynt.

6 Ac wedi iddynt gerdded yr ynys hyd Pa∣phus, hwy a gawsant ryw swyn-wr, gau bro∣phwyd o Iddew, ai enw Bariesu:

7 Yr hwn oedd gyd â'r rhaglaw Sergius Paulus [yr hwn oedd] ŵr call: ac efe a alwodd atto Barnabas a Saul, ac a ddeisyfiodd gael clywed gair Duw.

8 Ac Elymas y swyn-wr (sef felly y deong∣lir ei enw) ai lluddiodd hwynt, gan geisio troi y rhaglaw o'r ffydd.

9 Yna Saul (yr hwn hefyd a elwir Paul) yn llawn o'r Yspryd glân, ac yn edrych yn graff arno ef,

10 A ddywedodd: ô [vn] llawn o bob dich∣ell a phob dryg-waith, mab diafol, a gelyn pob cyfiawnder, oni pheidi a gŵyro iniawn ffydd yr Arglwydd؛

11 Ac yn awr, wele law yr Arglwydd arnat, a thi a fyddi ddall heb weled yr haul dros amser ac yn ddiattreg y syrthiodd arno niwlen, a thy∣wyllwch, ac a aeth o amgylch i geisio a'i harwei∣nie mewn llaw.

12 Yna y rhaglaw pan welodd yr hyn a wnaethid a gredodd, gan ryfeddu wrth ddyscei∣diaeth yr Arglwydd.

13 A Phaul a'r rhai oeddynt gyd ag ef, we∣di myned ymmaith o Paphus, a ddaethant i Perga yn Pamphylia, eithr Ioan a ymada∣wodd â hwynt, ac a ddychwelodd i Ierusalem.

14 Ac wedi iddynt fyned allan o Perga, y daethant i Antiochia [dinas] o Pisidia, ac hwy a aethant i mewn i'r Synagog ar y dydd Sab∣both, ac a eistddasant:

15 Ac yn ôl llith o'r ddeddf, a'r prophwydi, rheolwŷr y Synagog a anfonasant attynt, gan ddywedyd, ha wŷr frodyr, od oes gennych air o gyngor i'r bobl: traethwch.

16 Yna y cyfododd Paul i fynu gan amnai∣dio â'i law am osteg ac a ddywedodd: ô wyr o Israel, a'r sawl sydd yn ofni Duw, gwrādewch.

17 Duw y bobl hyn o Israel, a etholodd ein tadau, ac a dderchafodd y bobl pan oeddynt yn presswylio yng-wlad yr* 1.1051 Aipht, ac â* braich v∣chel y dug efe hwynt oddi yno allan.

18 Ac yng-hylch [yspaid] deugain mhly∣nedd, y goddefodd efe eu harferau hwynt yn yr anialwch.

19 Ac wedi iddo ddinistrio saith genedl yn nhir Canaan, â choel-bren y* 1.1052 parthodd efe dir y rhai hynny iddynt hwy.

20 Ac wedi hynny yng-hylch pen pedwar cant a dêc a deugain o flynyddoedd y rhoddes efe farn-wŷr iddynt hyd yn amser Samuel y prophwyd.

21 Ac yn ôl hynny* 1.1053 y dymunasant frenin, ac fe roddes Duw iddynt Saul fab Cis, gŵr o lwyth Beniamin, ddeugain mhlynedd.

22 Ac wedi ei ddiswyddo ef y cyfododd* 1.1054 efe Dafydd yn frenin iddynt, am ba vn y tystiodd efe gan ddywedyd: Cefais Ddafydd fab Iesse, gŵr wrth [fodd] fyng-halon, yr hwn a gyflaw∣na fy holl ewyllys.

23 O* 1.1055 hâd hwn y cyfodes Duw yn ôl ei a∣ddewid i Israel yr iachawdr Iesu:

24 A phan bregethodd* Ioan yn gyntaf o flaen ei ddyfodiad ef fedydd edifeirwch i holl bobl Israel,

25 Ac wedi i Ioan gyflawni ei redfa efe a ddywedodd, pwy yr ydych yn tybied fy mod i؛ nid myfi yw [efe,] eithr wele y mae yn dyfod ar fy ôl yr hwn nid wyf deilwng i ddattod escidiau ei draed.

26 Ha-wŵr frodyr, plant o genhedlaeth A∣braham, a pha rai bynnac yn eich plith sydd yn ofni Duw, i chwi y danfonwyd gair yr iechyd∣wriaeth hyn.

27 O blegit presswylwŷr Ierusalem a'u ty∣wy sogion heb adnabod hwn, na lleferydd y pro∣phwydi y rhai a ddarllenid bob Sabboth [ai] cyflawnasant gan farnu [hwn.]

28 Ac heb gael ynddo ddim achos angeu a* 1.1056 ddymunasant ar Pilat ei ladd ef.

29 Ac wedi iddynt gwblhau pob peth a'r a scrifennasid am dano ef y descynnasant ef oddi ar y pren, ac y dodwyd ef mewn monwent.

30 (Eithr Duw a'i* 1.1057 cyfododd ef i fynu oddi wrth y meirw)

31 Yr hwn a welwyd lawer dydd gan y rhai a ddaethe yng-hyd gyd ag ef o Galilæa i Ierusalem, ac sydd in dystion o honaw i lawer o bobl:

32 A nyni ydym yn pregethu i chwi yr adde∣wid a wnaed i'r tadau, ddarfod i Dduw ei gy∣flawni iw plant hwy, sef nyni, gan iddo gyfodi Iesu:

33 Megis yr scrifennir yn yr ail psalm,* 1.1058 Ti yw fy Mab i, myfi heddyw a'th genhedlais.

34 Ac am iddo ef ei gyfodi ef o'r meirw, nid i ddychwelyd mwy i lygredigaeth, y dywedodd fel hynn:* 1.1059 Dodaf i chwi sanctaidd ddisigl [dru∣gareddau] Dafydd.

35 Ac am hynny y mae yn dywedyd mewn lle arall.* 1.1060 Ni adewi i'th Sanct weled llygredi∣gaeth.

36 Canys Dafydd, wedi iddo wasanaethu trwy ewyllys Duw yn ei oes, a* 1.1061 hunodd, ac a osodwyd gyd âi dadau, ac a welodd lygrediga∣eth:

37 Eithr yr hwn a gyfodes Duw, ni welodd lygredigaeth.

38 Am hynny bydded hyspys i chwi, ha wŷr frodyr, mai trwy hwnnw yr ydys yn pregethu i chwi faddeuant am bechodau.

39 A thrwy hwn y cyfiawnheir pob vn a'r sydd yn credu ynddo oddi wrth y pethau oll y rhai nis gallent gael eu cyflawni drwy gyfraith Moses.

40 Gwiliwch am hynny rhag dyfod arnoch y peth a ddywedir yn y prophwydi.

41* 1.1062 Edrychwch ô ddirmyg-wŷr a rhyfedd∣wch, a diflennwch ymmaith: canys yr wyf yn gwneuthur gweithred yn eich dyddiau, gwaith nis credwch er i neb ei ddangos i chwi.

42 Ac wedi eu dyfod hwy allan o Syna∣gog yr Iddewon, yr attolygodd y cenhedloedd bregethu o honynt y geiriau hyn iddynt y Sab∣both nesaf.

43 Ac wedi gollwng y gynnulleidfa, llawer o'r Iddewon ac o'r proselytiaid bucheddol a ganlynasant Paul a Barnabas, y rhai gan lefa∣ru wrthynt a gynghôrasant iddynt aros yng-râs Duw.

44 A'r ail Sabboth y daeth yr holl ddinas agos i wrando gair Duw.

45 Eithr pan welwyd y bobl, yr Iddewon a lanwyd o genfigen, ac a wrthwynebasant y gei∣riau a lefarase Paul, gan ddywedyd yn eu her∣byn a'u cablu.

46 Yna y llefarodd Paul a Barnabas yn hyf, ac hwy a ddywedâsant, rhaid oedd egluro i chwi air Duw yn gyntaf, eithr gan i chwi ei wrthod, a'ch barnu eich hunain yn anheilwng o fywyd tragywyddol: wele, nyni yn troi at y cenhedloedd.

47 Canys felly y gorchymynnodd yr Argl∣wydd i ni [gan ddywedyd,]* 1.1063 Gosodais di yn o∣leuad i'r cenhedloedd i fod o honaw yn iechyd∣wriaeth hyd eithaf y ddaiar.

48 A phan glybu y cenhedloedd, lawenhau a wnaethant, a gogoneddu gair yr Arglwydd, ac fe a gredodd pob cyfryw vn ac a ordeiniasid i fywyd tragywyddol.

49 Felly, gair Duw a ddygwyd drwy gwbl o'r wlâd honno.

50 A'r Iddewon a annogasant rai o'r gwra∣gedd bucheddol anrhydeddus, a phennaethiaid y ddinas, ac a godasant erlid yn erbyn Paul a Barnabas, ac hwy a'u gyrrasant allan o'u terfy∣nau hwynt.

51 Hwyntau a* 1.1064 escydwasant y llwch oddi wrth eu traed yn eu herbyn hwy, ac a ddaethant i Iconium.

52 A'r discyblion a gyflawnwyd o lawe∣nydd, ac o'r Yspryd glân.

PEN. XIIII.

Rhwyddeb gair Duw. 6 Erlid yr Apstolion. 10 Iachau y cloff efrydd. 12 Cam addoli yr Apostolion, 19 Lla∣byddio Paul agos hyd angeu. 21 Trafel yr Apostoliō.

AC fe ddarfu iddynt ill dau yn Icomum fyned yng-hyd i Synagog yr Iddewon, a llefaru fel y credodd lliaws mawr o'r Idde∣won, ac o'r Groeg-wŷr hefyd.

2 Ond yr Iddewon anghredadwy a gyffro∣esant, ac a lygrâsant feddyliau y cenhedloedd yn erbyn y brodyr.

3 Am hynny yr arhosasant [yno] amser mawr, gan lefaru yn hyderus yn yr Arglwydd, yr hwn a roddes destiolaeth i air ei râd ef, ac a roddes wneuthur arwyddion a rhyfeddodau trwy eu dwylo hwynt.

4 Yna y rhannwyd cynnulleidfa y ddinas, rhai oedd gyd â'r Iddewon, a rhai gyd â'r Apo∣stolion.

5 A phan wnaethpwyd rhuthr gan y cen∣hedloedd, a'r Iddewon a'r llywodraethwŷr iw hamherchi hwynt, ac iw llabyddio:

6 Deall hynny a wnaethant, a chilio i Ly∣sira, a Derba, dinasoedd o Lycaoma, ac i'r wlad o bob tu.

7 Ac yno y pregethasant yr Efengyl.

8 Ac yr oedd gwr yn eistedd yn Lystra yn ddiffrwyth ei draed, yr hwn oedd yn efrydd o groth ei fam, ac ni cherddase eri••ed.

9 Hwn a glybu Paul yn pregethu, yr hwn wrth edrych arno, a gweled fo•• ganddo ffydd i gael iechyd;

10 A ddywedodd â llef vchel: saf yn dy ini∣awn sefyll ar dy draed, ac efe a neidiodd 〈◊〉〈◊〉 fyny, ac a rodiodd.

11 Yna pan welodd y dyrfa y peth a wna••∣the Paul, hwy a godâsant eu llef gan ddy we∣dyd yn iaith Lycaonia: duwiau a ddescynna∣sant attom yn rhith dynion.

12 Ac hwy a alwasant Bar••abas yn Iupi∣ter, a Phaul yn Mercurius: o blegit efe oedd yr ymadroddwr pennaf.

13 Yna offeiriad Iupiter yr hwn oedd o fla∣en eu dinas, a ddug deirw a garlantau ger bron y pyrth, ac a fynnase gyd â'r bobl abert••u.

14 Yr hwn beth pan glybu yr Apostolio•• Barnabas a Phaul hwy a rwygâsant tu dillad. ac a neidiasant ym mhlith y bobl gan lefain,

15 A dywedyd, ha wŷr, pa ham y gwnewch chwi hynny؛ dynion hefyd ydyni ninnau, yn gorfod goddef fel chwithau, ac yn pregethu i chwi ar i chwi droi oddi wrth y pethau gweigiō ymma at Dduw byw, yr hwn* 1.1065 a wnaeth nef a daiar, a'r môr, a hob peth oll a'r sydd ynddynt.

16 Yr hwn a* adawodd yn yr oesoedd gynt i'r holl gēhedlaethau gerdded eu ffyrdd en hunain.

17 Er hynny, ni adawodd efe mo honaw ei hun yn ddi-dyst, gan wneuthur daioni, a rhoddi glaw o'r nefoedd i ni, a thymhorau ffrwythlon, a llenwi ein calonnau ni â llynniaeth, ac â llaw∣enydd.

18 A thra fuant yn traethu y pethau hyn, braidd yr attaliasant y bobl rhag aberthu i∣ddynt.

19 Yna y daeth Iddewon o Antiochia, ac I∣conium, y rhai wedi iddynt gynghori y dyrfa, a* 1.1066 llabyddio Paul a'i lluscasant allan o'r ddinas gan tybied ei fod efe yn farw.

20 Ac fel yr oedd y discyblion yn sefyll o'i amgylch, efe a gyfododd, ac a aeth i'r ddinas, a thrannoeth efe a aeth allan, ac a ddaeth i Derbe efe a Barnabas.

21 A phan bregethâsant i'r ddinas honno, ac ennill llawer o ddiscyblion, hwy a ddychwelâ∣sant i Lystra, ac Iconium, ac Antiochia,

22 Gan gadarnhau calonnau y discyblion, a'u cynghori i aros yny ffydd: ac mai trwy la∣wer o gystudd y mae yn rhaid i ni fyned i deyr∣nas Dduw.

23 Ac wedi ordeinio o honynt henuriaid i∣ddynt ym mhob eglwys trwy etholedigaeth, a gweddio, at ymprydio, hwy a'i gorchymynna∣sant i'r Arglwydd yr hwn y credent ynddo.

24 Ac wedi iddynt fyned tros Pisidia, y daethant i Pamphilia.

25 Ac wedi pregethu y gair yn Perga, y da∣ethant i wared i Attalia.

26 Ac oddi yno y mordwyasant i Antiochia,* 1.1067 o'r lle y gorchymynnasid hwynt i râs Duw er mwyn y gorchwyl a gyflawnâsent hwy.

27 Ac wedi iddynt ddyfod a chasclu yr egl∣wys yng-hyd; adrodd a wnaethant faint y gwei∣thredo••dd a wnaethe Duw drwyddynt hwy, ac iddo ef ago••yd i'r cenhedloedd ddrws y ffydd.

28 Ac yno yr arhosasant hwy dros hir o am∣ser gydâr discyblion.

PEN. XV.

Ymryson yng-hylch enwaedi••d, 35. Pabl a Barna∣bas yn pregethu yn Antiochia, 39. Paul a Barna∣bas yn ym••del.

YNa y daeth rhai i wared o Iudaea, ac a ddys∣casant y brodyr [gan ddywedyd:] onid en∣waedir chwi yn ôl deddf Moses, ni ellwch fod yn gadwedic.

2 A phan ydoedd ymryson a oedlau nid by∣chan gan Paul a Barnabas yn e•• herbyn hwy, fe gytunwyd fyned o Paul a Barnabas, ac e∣raill o honynt hwy i fynu i Ierusalem at yr A∣postolion a'r henuriaid yng-hylch y cwestiwn ymma.

3 Yna wedi eu danfon hwy ymmaith gan yr eglwys, teithiasant trwy Phænice a Sama∣ria gan fynegu troad y cenhedloedd: ac hwy a wnaethant lawenydd mawr i'r brodyr oll.

4 A phan ddaethant i Ierusalem, â'u derbyn gan yr eglwys, a'r Apostolion, a'r henuriaid, hwy a adroddâsant y pethau oll a wnaethe Duw trwyddynt hwy.

5 Ond fe gyfododd [ebr hwy] rhai o sect y Pharisæaid yr rhai oeddynt yn credu, gan ddy∣wedyd: mai rhaid iddynt eu henwaedu, a gor∣chymyn cadw deddf Moses.

6 Yna y daeth yr Apostolion a'r henuriaid i edrych ar yr ymadrodd hwn.

7 Ac wedi bod ymddadlau mawr, y cyfododd Petr, ac y dywedodd wrthynt,* 1.1068 ha-wŷr frodyr, chwi a ŵyddoch ddarfod i Dduw er ys talm yn ein plith ni fy ethol i, fel y cae y cenhedloedd drwy fyng-enau i glywed gair yr Efengyl, a chredu.

8 A Duw adnabydd-ŵr calon, a destiolae∣thodd gyd â hwynt gan roddi iddynt yr Yspryd glan fel i ninnau.

9 Ac ni wnaeth efe ddim gwahaniad rhyng∣om ni ag hwynt, gan iddo* 1.1069 trwy ffydd lanhau eu calonnau hwynt.

10 Ac yn awr pa ham yr ydych chwi yn tem∣tio Duw, gan ddodi iau ar warrau y discyblion, yr hon ni allodd na'n tadau, na ninnau ei dwyn?

11 Eithr credu yr ydym, trwy râs yr Argl∣wydd Iesu Grist ein bod ni yn gadwedic fel hwythau.

12 Yna y distawodd yr holl dyrfa, ac y gwrā∣dawsant Barnabas, a Phaul yn mynegu pa arwyddion a rhyfeddodau eu maint a wnaethe Duw ym mhlith y cenhedloedd trwyddynt hwy

13 Ac wedi iddynt ostegu, attebodd Iaco a

dywedodd: ha-wŷr frodyr gwrandewch fi.

14 Mynegodd Simon i chwi pa wedd yr ymwelodd Duw gyntaf, i gymmeryd pobl iw enw ef o'r cenhedloedd.

15 Ac â hyn y cyduna geiriau y prophwy∣di: megis y mae yn scrife••••edic:

16* 1.1070 Yn ôl hyn y dychwelaf, ac yr adnewy∣ddaf Tabernacl Dafydd yr hwn a syrthiase, ac a gyweiriaf ei adwyau, ac ai cyfodaf ail-waith.

17 Fel y ceisio dynion eraill yr Arglwydd a'r holl genhedloedd ar ba rai y galwyd fy enw, medd yr Arglwydd yr hwn sydd yn gwneuthur yr holl bethau hyn.

18 Yspys i Dduw yw ei weithredoedd oll, er cyn yr oesoedd.

19 O herwydd paham, yr ydwy fi yn barnu na ddylid cyffroi y rhai o'r cenhedloedd a droa∣sant at Dduw:

20 Eithr scrifennu o honom ni attynt ar ymgadw o honynt oddi wrth halogrwydd del∣wau, a godineb, a'r peth a dagwyd, a gwaed.

21 Canys y mae i Moses ym mhob dinas, er yr hen amseroedd rhai a'r pregethant ef, yn y Synagogau [lle] y darllennir ef bob Sabboth.

22 Yna y gwelodd yr Apostolion yn dda a'r henuriaid, yng-hyd a'r holl eglwys anfon gwŷr etholedic o honynt i Antiochia gyd â Phaul a Barnabas, [sef] Iudas a gyfenwir Barsabas, a Silas, y gwŷr rhagoraf ym mysc y brodyr:

23 Gan scrifennu gyd â hwynt fel hyn, yr Apostolion a'r henuriaid a'r brodyr, at y brodyr y rhai sy o'r cenhedloedd yn Antiochia, a Syria, a Cilicia yn danfon annerch.

24 Yn gymmaint a chlywed o honom ni i rai a aethant allan oddi wrthym ni eich cyffroi chwi â geiriau, gan rwystro eich meddyliau, a dywedyd: rhaid i chwi eich enwaedu a chadw y ddeddf, i'r rhai ni orchymynnasem ni [hynny]

25 Ni a welsom yn dda wedi i ni ymgasclu yng-hyd, anfon trwy gytundeb attoch wŷr etholedic gyd â'n hannwyl Barnabas a Phaul:

26 Gwŷr a roesant eu bywyd er mwyn enw ein Harglwydd Iesu Grist.

27 Ni a anfonasom Iudas a Silas y rhai a fynegant i chwi yr vn rhyw bethau ar eu [ta∣fod] leferydd.

28 Canys gwelwyd yn dda i'r Yspryd glân a ninnau, na ddodem arnoch faich amgenach na'r pethau angenrheidiol hyn.

29 Bod i chwi ymgadw oddi wrth y pethau a offrymmir i ddelwau, a gwaed, a'r peth a dag∣wyd, a godineb, oddi wrth y pethau hyn, os chwi a ymgedwch, da y gwnewch: byddwch iach.

30 Ac wedi eu gollwng ymmaith, y dae∣thant i Antiochia, ac yn ôl cael y dyrfa yng-hyd, hwy a roesant y llythyr [iddynt.]

31 Ac wedi iddynt ddarllen, llawenychu a wnaethant am y cyngor.

32 Iudas hefyd a Silas y rhai oeddynt hwythau yn brophwydi, ai cynghorasant a llaw∣er o ymadrodd, ac a gadarnhâsant y brodyr.

33 Ac wedi iddynt aros yno ennyd o amser, hwy a ollyngwyd mewn heddwch gan y brodyr at yr Apostolion.

34 Er hy••ny Silas a welodd yn dda aros [yno;]

35 A Ph••••l a Ba••nabas a a••••••esant yn Antiochia, gan ddyscu, ac efengylu g••ir yr Ar∣glwydd gyd â lliaws e••aill.

36 G••••di ennyd o ddyddiau y dywedodd Paul wrth Barnabas, dychwelwn, ac ymwel∣wn â'n b••odyr y•• mhob dinas yn y ••hai y pre∣gethasom ai•• yr Arglwydd [i weled] pa fodd y ma••nt hwy.

37 A Barnabas a gynghorodd gymmeryd gyd â hwynt Ioan yr hwn a elwir Marcus.

38 Ond ni wele Paul yn addas ei gymme∣ryd ef yn eu cymdeithas, yr hwn a dynnase oddi wrthynt o Pa••philia, ac nid aethe gyd â hwynt i'r gwaith.

39 Ac yna yr aeth cymmaint o ddigter rhyngddynt hyd oni ymadawodd y naill â'r llall, a Barnabas a gymmerth Marcus gydag ef, ac a foriodd i Cyprus.

40 Eithr Paul a ddewisodd Silas, ac a a∣eth ymmaith wedi ei orthymyn o'r brodyr i râs Duw.

41 Ac efe a diāmwyodd trwy Syria a Ci∣licia, gan gadarnhau yr eglwys.

PEN. XVI.

Paul yn enwaedu Timotheus, 9 gweledigaeth Paul, 14 Troad Lydia i'r ffydd, 18 Paul yn bwrw a∣llan yspryd drwg, 22 curo, a charcharu Paul a Si∣las, a'u rhyfedd ryddhaad.

YNa y daeth efe i Derbe, ac i Lystra, ac we∣le, yr oedd yno ryw ddiscybl a'i enw* 1.1071 Ti∣motheus mab i ryw wraig yr hon oedd yn credu o Iudaea, ac o dad yr hwn oedd Roeg-wr.

2 Hwn oedd yn cael gair da gan y brodyr y rhai oeddynt yn Lystra ac Iconium.

3 Paul a fynne iddo ef ddyfod gyd ag ef, ac ai cymmerth, ac o achos yr Iddewon y rhai oe∣ddynt yn y lleodd hynny efe a'i hen waedodd ef, canys pawb a ŵydde mai Groeg-wr oedd ei dad ef.

4 Ac fel yr oeddynt yn ymddaith trwy y di∣nasoedd, hwy a roesant arnynt gadw yr pyngci∣au a ordeiniase yr Apostolion a'r henuriaid, y rhai oeddynt yn Ierusalem.

5 Felly y cadarnhawyd yr eglwysi yn y ffydd, ac hwy a amlhawyd o rifedi beunydd.

6 Ac wedi iddynt drammwy trwy Phrigia, a gwlad Galatia, gwaharddwyd iddynt gan yr Yspryd glân bregethu y gair yn Asia:

7 Pan ddaethant i Misia hwy a geisiasant fyned i Bithinia, eithr ni adawodd Yspryd yr Iesu iddynt.

8 A myned a wnaethant heb law Misia i wared i Troas.

9 Ac fe a ymddangosoddi Paul welediga∣eth liw nos, rhyw ŵr o Macedonia a safe, ac a weddie arno, gan ddywedyd: tyret trosodd i

Macedonia, a chymmorth ni.

10 Er cynted y gwelodd efe y weledigaeth, ni a geisiasom fyned i Macedonia, gan weled ar∣wyddion diogel, mai yr Arglwydd a'n galwase ni, i bregethu yr efengyl [yno.]

11 Ac ni a aethom ymmaith o Troas, ac a gyrchasom yn iniawn i Samothracia, a thran∣noeth i Neapolis.

12 Ac oddi yno i Philippi yr hon sydd brif ddinas ym mharthau Macedonia, dinas rydd, ac ni a arhosasom yn y ddinas honno dalm o ddyddiau.

13 A'r dydd Sabboth yr aethom allan o'r ddinas i lan yr afon, lle byddid arferol o weddio, lle yr eisteddasom gyd â rhai gwragedd a ddae∣thent yng-hyd.

14 A rhyw wraig a elwid Lydia, yr hon oedd yn gwerthu porphor o ddinas y Thiatiriaid, yr hon oedd yn gwasanaethu Duw, a wrandawodd arnom, yr hon a agorase yr Arglwydd ei chalon i ystirio ar y pethau a ddywedase Paul.

15 Ac wedi ei bedyddio hi a'i theulu, hi a ddy∣munodd, gan ddywedyd: os ydych yn fy marnu i yn ffyddlawn i'r Arglwydd, dewch i mewn i'm tŷ, ac arhoswch: a hi a'n daliodd ni [yno.]

16 Ac fel yr oeddem ni yn myned i weddio, fe ddaeth llangces ac ynddi yspryd dewindeb i gyfarfod â ni, yr hon oedd yn peri llawer o elw iw meistriaid wrth ddewiniaeth.

17 Hon yn dilyn Paul a ninne, gan ddywe∣dyd: y dynion hyn yw gweision y Duw go∣ruchaf, y rhai sy yn dangos i chwi ffordd ie∣chydwriaeth.

18 A hynny a wnaeth hi lawer o ddyddiau, a Phaul yn flin ganddo hyn, a ddychwelodd ac a ddywedodd wrth yr yspryd: gorchymyn yr wyf i ti drwy enw Iesu Grist fyned allan o honi: ac efe a aeth allan yr awr honno.

19 Yna pan welodd ei mestred hi fyned hei∣bio obaith eu helw, hwy a ddaliasant Paul a Silas, ac au lluscasant hwy i'r farchnadfa ac y swyddogion:

20 Ac hwy ai rhoesant hwy at y llywodra∣ethwŷr, ac a ddywedasant: y mae y dynion hyn yn blino ein dinas ni, a hwythau yn Iddewon,

21 Ac yn pregethu defodau y rhai nid ydynt rydd i nyni eu derbyn, na'u harfer, y rhai ydym Rufain-wŷr.

22 Yna y cyfododd y dyrfa yng-hyd yn eu herbyn hwy, a'r llywodraeth-wŷr a ddryllia∣sant eu dillad hwy, ac a orchymynnasant eu cu∣ro â gwiail.

23 Ac wedi dodi llawer gwialēnod iddynt, hwy a'u taflasant i garchar: gā orchymyn i geid∣wad y carchar, eu cadw hwynt yn ddiogel.

24 Yr hwn pan gafodd y fath orchymyn au bwriodd hwy i'r carchar nesaf i mewn, ac a w∣naeth eu traed yn siccr yn y cyffion,

25 Ac fel yr oedd Paul a Silas ganol nos yn gweddio, hwy a ganasant hymnau i Dduw, a'r carcharorion a'u clywsant hwy.

26 Ac yn ddysymmwth y bu daiar-gryn mawr, hyd oni siglodd seiliau y carchar, ac yn e∣brwydd yr agorodd y drysau oll, a rhwymau pawb a aethant yn rhyddion.

27 A phan ddeffrôdd ceidwad y carchar a chanfod drysau y carchar yn agored, efe a dyn∣nodd ei gleddyf, ac a amcanodd ei ladd ei hun: gan dybied ddiangc y carcharorion.

28 Yna y llefodd Paul â llef vchel, gan ddy∣wedyd, na wna niwed i ti dy hun, canys yr ydym ni ymma oll.

29 Felly y galwodd efe am oleuad, ac y rhu∣throdd i mewn, ac a syrthiodd yn ddychrynnedic o flaen Paul a Silas.

30 Ac efe au dug hwynt allan, ac a ddywe∣dodd, o feistred beth sydd raid i mi ei wneuthur i fod yn gadwedig؛

31 Yna y dywedâsant hwy, cred yn yr Arg∣lwydd Iesu Grist, a chadwedig fyddi di a'th deulu.

32 A hwy a lefarasant iddo air yr Arglwydd, ac i bawb oll a'r a oedd yn ei dŷ ef.

33 Ac efe a'u cymmerth hwy yr awr honno o'r nôs, ac a olchodd eu briwiau, ac efe yn y man a fedyddwyd a'i holl deulu.

34 Ac wedi iddo fyned â hwynt iw dŷ, efe a huliodd ford, ac efe a lawenychodd yn Nuw wedi credu yn Nuw a'i holl dŷ.

35 Wedi dyddhau, y llywodraethwŷr a an∣fonasant gennadau, gan ddywedyd: gollwng ymmaith y dynion yna.

36 Yna yr adroddodd ceidwad y carchar y geiriau hyn i Paul: y llywodraeth-wŷr a anfo∣nasant i'ch gollwng chwi, yn awr gan hynny cerddwch ymmaith: ewch mewn heddwch.

37 Yna y dywedodd Paul wrthynt: wedi darfod iddynt ein curo yn amlwg heb ein bar∣nu, a ninnau yn Rhufeinwŷr, hwy a'n bwriasāt ni i garchar, ac yr awr hon a fynnant hwy ein bwrw ni allan yn ddirgel؛ nid felly: ond de∣uant eu hunain a dygant ni allan.

38 A'r cennadon a fynegâsant y geiriau hyn i'r llywodraeth-wŷr, ac hwy a ofnasant pan glywsant mai Rhufeiniaid oeddynt.

39 Yna y daethant, ac yr attolygasant ar∣nynt, ac a'u dodasant allan, ac a ddeisyfiasant arnynt fyned allan o'r ddinas.

40 Ac wedi iddynt ddyfod allan o'r carchar, hwy a aethant i mewn at Lydia, a phā gawsant weled y brodyr, diddanasant hwynt, ac aethant ymmaith.

PEN. XVII.

Paul yn myned i Thessalonica. 15 Ac i Athen, ac yn ymresymmu yno: ac yn pregethu i'r Atheniaid.

AC fel yr oeddynt yn trammwy trwy Am∣phipolis ac Apollonia, hwy a ddaethant i Thessalonica, lle yr oedd Synagog i'r Iddewō.

2 A Phaul yn ôl ei arfer a aeth i mewn at∣tynt, ac a ymresymmodd â hwynt (tros dri Sabboth) o'r scrythurau.

3 Gan egluro a dangos o flaen eu llygaid

hwy mai rhaid oedd i Grist ddioddef, a chyfodi oddi wrth y meirw, ac mai hwn yw y Crist Ie∣su yr vn yr wyfi yn ei bregethu i chwi [eb efe.]

4 A rhai o honynt a gredasant, ac a ymwas∣casant â Phaul a Silas, ac o'r Groeg-wŷr bu∣cheddol lliaws mawr, ac o'r gwragedd goref nid ychydig.

5 Eithr yr Iddewon anghredadwy, yn cen∣figennu, a gymmerasant attynt ryw ddynion sceler o gyrwydriaid, a chan gasclu tyrfa hwy a wnaethant flinder i'r ddinas, ac a osodasant ar dŷ Iason, ac a geisiasant eu dwyn hwynt allan at y bobl.

6 A phan na chawsant hwynt, hwy a lusca∣sant Iason, a rhai o'r brodyr, at bennaethiaid y ddinas, gan lefain: dymma y rhai sy yn dym∣chwelyd llywodraeth y bŷd, wele, ac ymma y maent hwy.

7 Y rhai hyn a ddarfu i Iason eu derbyn, ac y maent oll yn gwneuthur yn erbyn cyfraith Caesar: gan ddywedyd fod brenin arall [sef] Iesu.

8 Ac hwy a gyffroesant y dyrfa, a llywodra∣eth-wŷr y ddinas hefyd, wrth glywed hyn ymma.

9 Ac wedi iddynt gael siccrwydd gan Iason a'r llaill, hwynt a'u gollyngasant hwy.

10 A'r brodyr yn ebrwydd a anfonasant Paul a Silas hefyd a hŷd nôs i Beraea: y rhai wedi eu dyfod a aethant i Synagog yr Idde∣won.

11 Boneddigeiddiach nâ'r rhai oeddynt yn Thessalonica oedd y rhai hyn: y rhai a gymme∣rasant y gair trwy bob parodrwydd oll,* 1.1072 gan chwilio beunydd yr scrythyrau, ai felly yr oedd y pethâu hyn.

12 Felly llawer o honynt a gredasant: ac o'r gwragedd onest, o'r Groegiaid, a'r gwŷr he∣fyd nid ychydig.

13 A chyn gynted ag y clybu yr Iddewon o Thessalonica, fod pregethu gair Duw gan Paul yn Beraea hefyd, hwy a ddaethant yno hefyd gan gyffroi y dyrfa.

14 Ac yn brysur y brodyr a ddanfonasant Paul ymmaith i fyned [fel pette] i'r môr, ond Silas a Thimotheus a arhosasant yno yn oe∣stad.

15 A chyfarwyddwŷr Paul a'i dugasant ef hyd Athen: ac wedi derbyn gorchymyn at Si∣las a Thimotheus ar iddynt ddyfod ar ffrwst atto, hwy a aethant ymmaith.

16 A thra fu Paul yn aros am danynt yn Athen, ei yspryd a ennynnodd ynddo wrth we∣led y ddinas wedi ymroi i eulynnod.

17 O herwydd hyn yr ymddadleuodd efe â'r Iddewon, ac â'r rhai defosionol yn y Syna∣gogau, a beunydd yn y farchnad, â phwy byn∣nac a gyfarfydde ag ef.

18 A rhyw Philosophyddion o'r Epicurae∣aid, ac o'r Stoiciaid a ymrysonâsant ag ef: a rhai a ddywedent: pa beth a fynny siarad-wr hwn ei ddyweddyd؛ ac eraill [a ddywedent,] cy∣ffelyb ei fod efe yn pregethu cythriliaid dieithr am bregethu o honaw ef iddynt Iesu, a'r adgy∣fodiad.

19 Ac hwy a'i daliasant ef, ac a'i dugasant i Areopagus gan ddywedyd: a allwn ni gael gŵybod beth yw y ddyscnewydd yna, a drae∣thir gennit؛

20 O blegit yr wyt ti yn dwyn rhyw bethau dieithr i'n clustiau ni: am hynny ni a fynnwn ŵybod beth a fyn y pethau hyn؛

21 (Canys yr holl Atheniaid, a'r dieithred y rhai oeddynt yn ymdaith yno, nid oeddynt yn cymmeryd hamdden i ddim arall, ond y naill ai i ddywedyd, ai i glywed rhyw newydd)

22 Yna y safodd Paul yng-hanol Areopa∣gus, ac a ddywedodd: ha wŷr Atheniaid mi a'ch gwelaf chwi ym mhob peth yn goel-fuche∣ddol:

23 Canys wrth ddyfod heibio ac edrych ar eich addoliaeth, mi a gefais allor yn yr hon yr scrifennasid: I'R DVW YR HWN NID AD∣WAENIR: yr hwn yr ydych chwi yn ei addoli heb ei adnabod, hwnnw yr wyf fi yn ei ddangos i chwi.

24 Duw yr hwn a wnaeth y byd a'r hyn sydd ynddo oll, efe yn Arglwydd nef a ddaiar* 1.1073 nid yw yn aros mewn temlau o waith dwylo:

25* 1.1074 Ac ni wasanaethir ef â dwylo dyniō, fel pe bai arno eisieu dim, gan ei fod efe yn rhoddi i bawb fywyd, ac anadl, a phob peth oll:

26 Ac efe a wnaeth holl genhedlaeth dynion o vn gwaed i bresswylio ar wyneb y ddaiar oll, wedi iddo bennu yr amseroedd gosodedig, a do∣di terfynau iw presswylfod hwynt:

27 Fel y ceisient yr Arglwydd, os bydde i∣ddynt gan balfalu ei gael, er nad yw efe yn ddi∣au neppell oddi wrth bob vn o honom.

28 O blegit ynddo ef yr ydym ni yn byw, yn symmud, ac yn bod, megis y dywedodd rhai o'ch Poetau chwi eich hunain: canys ei genhedla∣eth hefyd ydym ni.

29* 1.1075 Can hynny, am ein bod yn genhedlaeth i Dduw, ni ddylem ni dybied fod duwdod yn de∣byg i aur, ac arian, neu i faen, [sef] cerfiad cel∣fyddyd a dychymmyg dŷn.

30 Ac yn amseroedd yr anŵybod hyn, nid o∣edd Duw yn cymmeryd arno weled, [eithr] yn awr y mae efe yn dangos i bob dyn ym mhob man, er mwyn edifarhau.

31 O herwydd iddo ef osod dydd yn yr hwn y barna efe y byd yn gyfiawn, drwy y gŵr yr hwn a ordeiniodd efe, gan ddodi ffydd i bawb trwy ei adgyfodi ef o feirw.

32 A phan glywsant sôn am adgyfodiad y meirw, rhai a watwârasant, ac eraill a ddywe∣dâsant, ni a'th wrandâwn trachefn am hyn.

33 Felly Paul a aeth ymmaith o'u plith hwynt.

34 Er hynny rhai a lynâsant wrtho, ac a gredasant, ym mhlith pa rai yr oedd Dioni∣sius

Areopagita, a gwraig a enwid Dâmaris, ac eraill gyd â hwynt.

PEN XVIII.

Paul yn gweithio â'i ddwylo. 4 Yn Pregethu yn Co∣rynth, ac yn ymresymmu. 24 Clod Apollos, Aquila a Phriscilla.

YN ôn hyn, Paul a ymadawodd ag Athen, ac a ddaeth i Corynth.

2 Ac wedi cael gafael ar Iddew a'i enw* 1.1076 Anuila yr hwn a hanoedd o Pontus wedi dyfod yn hwyr o'r Ital ai wraig Priscilla (am orthym∣myn o Elaudius i'r Iddewon oll fyned allan o Rufain) efe a ddaeth attynt:

3 A chan ei fod o'r vn gelfyddyd, efe a arh∣oes, ac a weithiodd gyd a hwynt: a'u celfyddyd ydoedd gwneuthur pebyll.

4 Ac efe a ymresymmodd yn y Synagog bôb Sabboth, ac efe a gynghorodd yr Idde∣won a'r Groegiaid.

5 Ac wedi dyfod Silas a Thimotheus o Macedonia, Paul a yrrwyd gan yr Yspryd i de∣stiolaethu i'r Iddewon, mai Iesu oedd Crist.

6 A hwyntau yn gwrthwynebu, ac yn cab∣lu, efe a* 1.1077 escydwodd ei ddillad, ac a ddywedodd wrthynt, bydded eich gwaed ar eith pen eich hunain: yr wyfi yn lan, yn ôl hyn yr âf ac y cen∣hedloedd.

7 Ac efe a aeth oddi yno, ac a aeth i mewn i dŷ vn a enwid Iustus yr hwn oedd yn gwasa∣naethu Duw, tŷ yr hwn oedd yn gyfagos i'r Synagog.

8 Ac [vn] * 1.1078 Crispus pen-synagogydd a gre∣dodd yn yr Arglwydd, a'i holl dŷ: a llawer o'r Corinthiaid wrth ei wrando a gredâsant, ac a fe∣dyddiwyd.

9 A'r Arglwydd a ddywedodd liw nos wrth Paul trwy weledigaeth, nac ofna, eithr traetha, ac na thaw.

10 Canys yr wyfi gyd â thi, ac ni esyd neb arnat i wneuthur niwed i ti: herwydd y mae i mi bobl lawer yn y ddinas hon.

11 Ac efe a arhoes flwyddyn a chwe-mis yno, yn dyscu iddynt air Duw.

12 Eithr Pan oedd Gal-lio yn rhaglaw o Achaia, y cyfododd yr Iddewon yn vnfryd yn erbyn Paul, ac a'i dugasant ef i'r frawdle:

13 Gan ddywedyd: y mae hwn yn annog dynion i addoli Duw yn erbyn y ddeddf.

14 Ac fel yr oedd Paul yn amcanu agoryd ei enau, y dywedodd Gal-lio wrth yr Iddewon: pe buase gam, neu ddrwg weithred (ô Idde∣won,) mi a gyd ddygwn â chwi wrth reswm.

15 Eithr os yw 'r ymrafael am ymadrodd, ac enwau, ac am eich deddf chwi, edrychwch eich hunain: canys ni byddaf fi farn-wr am y peth∣au hynny.

16 Ac efe a'u gyrrodd hwynt o'r frawdle.

17 Yna y Groeg-wŷr oll a gymmerasant Sosthenes y pen-synagogydd, ac a'i tarawsant o flaen y frawdle, ac nid oedd Gal-lio yn gofalu am ddim o'r pethau hynny.

18 Ac wedi i Paul aros yn chwaneg lawer o ddyddiau, efe a gymmerodd ei gennad gan y brodyr, ac a fordwyodd i Syria, a Phriscilla, ac Aquila gyd ag ef, gwedi iddo eillio ei ben yn Cenchrea: canys efe a wnaethe* 1.1079 adduned.

19 Ac efe a ddaeth i Ephesus, ac au gadaw∣odd hwynt yno, eithr efe a aeth i'r Synagog, ac a ymresymmodd â'r Iddewon.

20 A phan geisiasant ganddo aros yn hwy gyd â hwynt, ni chaniattae efe [hynny:]

21 Eithr efe a gymmerodd ei gennad gan∣ddynt gan ddywedyd, y mae yn angenrhaid i mi gadwyr wyl hon sydd yn agos yn Ierusa∣lem, ond* 1.1080 os myn Duw mi a ddeuaf yn fy ôl attoch eil waith: ac efe a aeth ymmaith o E∣phesus.

22 Ac wedi iddo ddyfod i wared i Casar••a, efe a aeth i fynu i [Ierusalem,] ac a gyfarchodd yr eglwys, ac a ddaeth i wared i Antiochia.

23 Ac wedi iddo aros yno ennyd, efe a aeth ymmaith; gan drammwy trwy wlad Galacia, a Phrygia, a chadarnhau yr holl ddiscyblion.

24 Eithr rhyw Iddew, a'i enw* 1.1081 Apollos yr hwn a anesid yn Alexandria, gŵr ymadrodd∣us, cardarn yn yr y scrythyrau a ddaeth i Ephe∣sus:

25 Hwn oedd wedi dechreu dyscu iddo ffordd yr Arglwydd, ac yn boeth ei yspryd, efe a drae∣thodd, ae a athrawodd yn ddiwyd bethau yr Ar∣glwydd, ac ni wydde ond bedydd Ioan.

26 A hwn a ddechreuodd draethu yn hydê∣rus yn y Synagog: a phan glybu* 1.1082 Aquila a Phryscilla hwn, hwy ai cymmerasant ef attynt, ac a agorasant ffordd Dduw yn fanylach.

27 A phan ewyllysiodd efe fyned i Achaia, y brodyr gan ei annog ef, a scrifennasant at y discyblion iw dderbyn ef, ac wedi iddo fyned y∣no, efe a wnaeth lawer o lesâd i'r rhai a gredâ∣sent trwy râs.

28 Canys efe a geryddodd yr Iddewon ar osteg yn ddirfing, gan ddangos trwy yr scry∣thyrau mai Iesu yw Crist.

PEN. XIX.

Am fedydd a derbyniad yr Yspryd glân, 9 Yr Iddewon yn cablu dyscedidiaith Paul. 13 Rhai yn consurio yn enw 'r Iesu. 24 Am Ddemetrius y gof arian, a Diana. 35 Yscolhaig y ddinas yn gostegu y bobl.

AC fe ddarfu tra fu Apollos yn Corinth, drāmwy o Paul drwy y parthau vchaf a'i ddyfod i Ephesus, ac wedi cael rhyw ddiscybliō efe a ddywedodd wrthynt,

2 A dderbyniasoch chwi 'r Yspryd glân gan i chwi gredu, a hwy a ddywedâsant wrtho: ni chlywsom ni chwaith, a oes Yspryd glân.

3 Yna y dywedodd wrthynt, I ba ryw beth gan hynny y bedyddiwyd chwi؛ hwythau a ddy∣wedâsant: i fedydd Ioan.

4 A dywedodd Paul,* 1.1083 Ioan yn ddiau a fe∣dyddiodd â bedydd edifeirwch: gan ddywedyd wyth y bobl am gredu o honynt yn yr hwn oedd yn dyfod ar ei ôl ef, sef yn Crist Iesu.

5 A phan glywsant hwy [hyn,] hwy a fe∣dyddiwyd yn enw yr Arglwydd Iesu.

6 Ac wedi i Paul ddodi ei ddwylaw arnynt, yr Yspryd glân a ddaeth arnynt, ac hwy a drae∣thâsant â thafodau, ac a brophwydasant.

7 A'r gwŷr hyn oll oeddynt yng-hylch deu∣ddec.

8 Hefyd efe a aeth i mewn i'r Synagog, ac a draethodd yn eofn gan ymresymmu â chyng∣hori dros dri mis, bethau [a berthynent] i deyr∣nas Dduw.

9 Eithr pan oedd rhai wedi caledu, fel na chredent, gan ddywedyd drwg am ffordd [yr Ar∣glwydd] wrth y gynnulleidfa, efe a dynnodd ymmaith oddi wrthynt, ac efe a ddosparthodd y discyblion gan ymresymmu beunydd yn yscol vn Tyrannus.

10 A hyn a fu dros ddwy flynedd, oni ddar∣fu i bawb a oedd yn trigo yn Asia yn Iddewon a Groegiaid glywed gair yr Arglwydd Iesu.

11 A Duw a wnaeth wyrthiau rhyfedd trwy ddwylo Paul,

12 Hyd oni ddygid cadachau a chwrsiau oddi wrth ei gorph ef at y cleifion, a'r clefydau a ymadawent a hwynt, a'r ysprydion drwg a aent allan o honynt.

13 Yna rhai o'r Iddewon cyrwydraid [y rhai oeddynt] gonsur-wŷr a gymmerasant ar∣nynt henwi vwch ben y rhai a feddiannid gan ysprydion drwg enw yr Arglwydd Iesu, gan ddywedyd, yr ydym ni yn eich consurio trwy yr Iesu yr hwn y mae Paul yn ei bregethu.

14 (Ac yr oedd saith o rai yn feibion i Sce∣fa arch-offeiriad [yr hwn oedd] Iddew yn gw∣neuthur hyn)

15 A'r yspryd drwg a attebodd, ac a ddywe∣dodd, yr Iesu a adwen, a Phaul a adwen: ond pwy ydych chwi؛

18 Ar dyn yr hwn yr oedd yr yspryd drwg ynddo a ruthrodd arnynt, ac a'u gorchfygodd, ac a fu drwm yn eu herbyn hyd oni ffoesant hwy allan o'r tŷ hwnnw yn noethion, ac yn archolle∣dig.

17 A hynny a fu hynod gan yr holl Idde∣won a'r Groegiaid y rhai oeddynt yn presswy∣lio yn Ephesus, ac ofn a syrthiodd arnynt oll, ac enw yr Arglwydd Iesu a fawrygwyd.

18 A llawer o'r rhai oeddynt yn credu, a ddaethant gan gyffessu, a chan fynegu eu gwei∣thredoedd.

19 Llawer hefyd o'r rhai oeddynt yn arferu y manwl gelfyddodau hynny, a ddygâsāt eu lly∣frau, ac a'u lloscasant yng-ŵydd yr holl [bobl:] pris y rhain wedi ei gyfryf a gaed yn ddeng-mil a deugain o geinhiogau.

20 Felly mor gadarn y tyfodd gair yr Ar∣glwydd, ac y nerthodd.

21 Gwedi cyflawni hyn, Paul a arfaethodd yn yr Yspryd, gan drammwy trwy Macedonia, ac Achaia fyned i Ierusalē: gan ddywedyd, pan ddelwyf fi yno, rhaid i mi hefyd weled Rhufain,

22 Ac wedi anfon i Macedonia ddau o'r rhai oeddynt yn gweini iddo [sef] Timotheus ac Erastus, efe a arhoes yn Asia dros amser.

23 Ac yn yr amser hynny, a cyfodes trallod nid bychan o blegit ffordd [yr Arglwydd]

24 Canys rhyw wr a'i enw Demetrius, gof arian yr hwn a wnaethe demlau arian Dia∣na, ac oedd yn peri elw nid bychan i'r crefft-wŷr:

25 Y rhai wedi iddo eu galw yng-hyd, a'r rhai fydde yn gweithio y cyfryw bethau hefyd, efe a ddywedodd wrthynt, ha-wŷr, chwi a ŵy∣ddoch mai wrth y gwaith hwn y mae ein golud ni.

26 Chwi a welwch hefyd, ac a glywch, ddarfod i'r Paul hwn nid yn vnic yn Ephesus, onid tros Asia oll gynghori a throi lliaws ma∣wr, gan i ddywedyd: nad duwiau yw y rhai a wnair â dwylo:

27 Ac nid i ni yn vnic y mae hyn yn enbyd rhag dyfod y rhan hon mewn dirmyg, eithr rhag diystyru teml y dduwies fawr Diana, a rhag destruwio ei mawrhydi hi, yr hon y mae Asia oll, a'r byd yn ei haddoli.

28 A phan glywsant hwy hyn, a'u gwneu∣thur yn llawn digofaint; hwy a lefasant gan ddywedyd, mawr yw Diana yr Ephesiaid.

29 A llanwyd yr holl ddinas o wradwydd, ac ar vn-waith y rhuthrâsant i'r orseddfa, ac a ddaliasant* 1.1084 Gaius, ac* Aristarchus Macedo∣niaid cydymdeithion Paul.

30 A phan oedd Paul yn ewyllysio myned i mewn ym mysc y bobl, ni adawodd y discybli∣on iddo.

31 Rhai hefyd o bennaethiaid Asia y rhai oeddynt gyfeillion iddo a yrrâsant atto i ddei∣syf arno, nad ymrodde efe i fyned i'r orsedd.

32 Ac eraill a lefâsant beth arall: canys y gynnulledfa oedd yn gymmysc, â'r rhan fwyaf ni ŵyddent pa ham y daethent yng-hŷd.

33 Ac hwy a dynnasanat allau o'r dyrfa vn Alexander, a'r Iddewō yn ei yrru ef ym mlaen) yr hwn Alexander gan amneidio â'r law am osteg, a fynnase ymescusodi wrth y bobl.

34 Eithr pan wybuant mai Iddew oedd efe, rhoddasant oll vn llef megis dros ddwy awr, gan lefain, mawr yw Diana yr Ephesiaid.

35 Ac yna yscolhaig [y ddinas] wedi iddo lonyddu y bobl, a ddywedodd: ha-wŷr yr Ephe∣siaid, pa ddyn sydd ni's gŵyr fod dinas yr E∣phesiaid yn cadw teml y dduwies fawr Diana, a'r [ddelw] yr hon a ddescynnodd oddi wrth Iupiter؛

36 A chan na ellir dywedyd yn erbyn hyn, rhaid i chwi fod yn llonydd, ac na wnelech ddim yn ddibwyll.

37 Canys chwi a ddugasoch ymma y gwŷr hyn, y rhai nid ydynt, nac yn yspeilwŷr temlau, nac yn cablu eich duwies.

38 O achos pa ham od eos gan Demetrius, na chan y crefft-wŷr y rhai sy gyd ag ef, vn ha∣wl

yn erbyn neb, y mae cyfraith yw chael, ac y mae rhaglawiaid, rhodded pawb yn erbyn ei gilydd.

39 Ac os gofynnwch ddim am bethau eraill, mewn cynnulleidfa gyfreithlawn y terfynir [hynny.]

40 O herwydd enbyd yw rhag ein ce••yddu am y derfysc heddyw i am nod oes vn achos i ni iw rhoi drosom am yr ymgyrchfa hon.

41 Ac wedi iddo ddywedyd hyn, efe a oll∣yngodd y dyrfa ymmaith.

PEN. XX.

Paul yn myned i Macedonia, ac i dîr Groec. 7 Arlwy swpper yr Arglwydd. 9 Cwymp Eutichus, a'i ddade∣briad i fywyd. 13 Teithiau yr Apostolion o le i le. 18 Paul yn dangos ei gyflwr yn ei swydd, a'i ddini∣weidrwydd. 28 Cyngor i eglwys-wyr. 36 Paul yn gweddio, ac yn cymmeryd ei gennad.

AC wedi darfod y derfysc galwodd Paul y discyblion atto, ac y cyfarchodd iddynt, ac efe a aeth ymmaith i fyned i Macedo∣nia.

2 Ac wedi iddo fyned tros y parthau hynny, a'i cynghori hwynt â llawer o ymadrodd, yr aeth efe i [dir] Groec.

3 Ac yn ôl darfod iddo fwrw tri mis yno, wedi i'r Iddewon gynllwyn iddo, ac efe yn my∣ned i Syria, efe a welodd yn dda ddychwelyd trwy Macedonia.

4 A chydymdeithiodd ag ef hyd yn Asia, Sopater o Berea: ac Aristarchus, a Secun∣dus, o Thessalonia, a Gaius o Derbea, a Thi∣motheus, a Tytichus, a Trophimus hefyd o Asia:

5 Y rhai hyn a aethant o'r blaen, ac a arho∣sasant am danom yn Troas.

6 A ninnau a fordwyasom ymmaith oddi wrth Philippi yn ôl dyddiau y bara croiw, ac a ddaethom i Troas o fewn pum diwrnod, lle yr arhosasom saith niwrnod.

7 A'r dydd cyntaf o'r Sabboth wedi i'r dis∣cyblion ddyfod yng-hyd i dorri bara, Paul a bregethodd iddynt, ac am ei fod ar fedr myned ymmaith drannoeth, efe a barhâodd yn llefaru hyd hanner nôs.

8 Ac yr oedd llawer o ganhwyllau yn y lloft lle yr oeddynt wedi ymgasclu.

9 Ac fel yr oedd rhyw ŵr ieuangc a'i enw Eutichus yn eistedd mewn ffenestr, wedi ei orchfygu â thrymgwsc, tra yr oedd Paul yn ymresymmu yn hir, wedi ei yrru gan gwsc efe a syrthiodd i lawr o'r drydedd lofft, ac efe a gy∣fodwyd i fynu yn farw.

10 Pan ddaeth Paul i wared, efe â syrthiodd arno ef, ac a'i cofleidiodd, gan ddywedyd: na chyffroed arnoch: canys y mae ei enaid ynddo ef.

11 Felly wedi iddo fyned i fynu a thorri ba∣ra, a chymmeryd bwyd, efe a lefarodd hyd y bo∣reu, ac felly yr aeth ymmaith,

12 Ac hwy a ddugâsant y bachgen yn fyw, ac hwy a gyssurwyd yr ddirfawr.

13 Ond nyni a aethom i'r llong, ac ahwy∣liasom i Assos, oddi yn oi dderbyn Paul: canys felly yr ordeiniase efe ar fedr myned ei hun ar ei draed.

14 A phan ddaeth efe attom ni i Assos, ei dderbyn a wnaethwn, a myned i Mitylene.

15 A morio a wnaethom oddi yno, a dyfod trannoeth gyferbyn â Chios, a thradwy y tiria∣som yn Samos, ac a arhosasom yn Trogilium, a'r ail dydd yr aethom i Miletum.

16 O blegit Paul a amcanase hwylio heb law Ephesus, fel na hydde iddo dreulio amser yn Asia, canys bryssio yr oedd i edrych a alle efe fod yn Ierusalem erbyn dydd y Sul-gwyn.

17 O herwydd pa achos, efe a ddanfonodd o Miletum i Ephesus, ac a alwoed yng-hyd he∣nuriaid yr eglwys.

18 Y rhai, pan ddaethant atto ef, efe a ddy∣wedodd wrthynt: Chwi a wyddoch er y dydd cyntaf y daethym i Asia, pa fodd y bum i gyd â chwi dros yr holl amser,

19 Yn gwasanaethu yr Arglwydd mewn pôb gostyngeiddrwydd, a llawer o ddagrau a phrofedigaethau: ŷ rhai a ddigwyddâsant i mi trwy gynllwyn yr Iddewon.

20 Ac na ochelais ddim o'r pethau oeddynt fuddiol i chwi, na's mynegais i chwi, ac na's dyscais i chwi, yn oleu, ac o dŷ i dŷ:

21 Gan destiolaethu i'r Iddewon, ac i'r Groegiaid hefyd, yr edifeirwch yr hwn sydd yn Nuw, a'r ffydd yn ein Harglwydd Iesu Grist.

22 Ac yn awr, wele fi yn rhwym yn yr Ys∣pryd yn myned i Ierusalem, heb ŵybod beth a dderfydd i mi yno:

23 Eithr bod yr Yspryd glân yn tystio i mi ym mhob tref, gan ddywedyd: fod rhwymau a blinderoedd yn fy aros.

24 Ond nid wyfi yn gwneuthur cyfrif o ddim, ac nid cu gennif fy enioes fy hun, os gallaf orphen fyng-yrfa trwy lawenydd, a'r weinidogaeth yr hon a dderbyniais gan yr Ar∣glwydd Iesu, i destiolaethu am Efengyl grâs Duw.

25 Ac yr awr hon, wele: mi a wn na chewch chwi oll (ym mysc y rhai y bum i yn trammwy, i bregethu teyrnas Dduw) weled fy ŵyneb i mwy ond hyn.

26 Am hynny heddyw yr ydwyf yn eich cymmeryd chwi yn dystion, mae glân ydwyfi oddi wrth waed pawb oll.

27 Canys nid arbedais fynegu i chwi holl gyngor Duw.

28 Edrychwch gan hynny arnoch eich hu∣nain, ac ar yr holl braidd, i'r hwn y gwnaethyr yspryd glân chwi yn olyg-wŷr, i fugeilio egl∣wys Dduw, yr hon a brynodd efe â'i briod waed.

29 Myfi a wn hyn, yn ôl i mi ymadel, y daw bleiddiau trymmion yn eich plith, nid ei∣riêchant y praidd,

30 Ac o'ch mysc chwi eich hunain y cyfyd

gwŷr, y rhai a draethant bethau gŵyr-draws, i dynnu discyblion ar eu hôl.

31 Am hynny gwiliwch, a meddyliwch na pheidials ddydd a nôs dros dair blynedd a rhy∣buddio pôb vn [o honoch] â dagrau.

32 A'r awr hon frodyr, yr ydwyf yn eich gorchymyn i Dduw, ac i air ei ••as ef, yr hwn a all adeiladu chwaneg, a rhoddi i chwi etife∣ddiaeth gyd â'r rhai a sancteiddiwyd oll.

33 Ni chwennychais nac arian, nac aur, na gwisc neb.

34 Ie chwi a ŵyddoch eich hunain, wneu∣thur o'r dwylo hyn wasanaeth am yr hyn oedd raid i mi,* 1.1085 a'r rhai oeddynt gyd â mi.

35 Mi o ddangosais i chwi bôb peth, fod yn ••haid cynnal y gweiniaid trwy lafurio fel hyn: a choffa geiriau yr Iesu, ddywedyd o honaw ef, mai dedwyddach yw rhoddi nâ derbyn.

36 Ac wedi iddo draethu y [geiriau] hyn, gan roddi eu liniau ar lawr, efe a weddiodd gyd â hwynt oll.

37 Yna pawb a ŵylasant yn ddirfawr, a hwy a ruthrâsant yng-wddf Paul, ac a'i cusa∣nasant ef:

38 Gan ofidio yn bennaf am y gair a ddy∣wedase efe, na chaent weled ei wyneb ef mwy: ac hwy a'r hebryngâsant ef i'r lleng.

PEN. XXI.

1 Taith Paul. 8 Merched Philip yn brophwydessau. 10 Agabus yn prophwydo o garchar Paul. 13 Paul er hynny yn myned rhagddo yn hyf. 20 Cyngor y brodyr Paul. 30 Yr Iddewon yn bwrw Paul allan o Deml lernsalem, yn ei guro, a cyn ei garcharu. 39 Paul yn danos ei hanes.

Ac yn ôl i ni osod allan, wedi ymadel â hwynt, ni a ddaethom ag iniawn-gyrch i Coos a thranoeth i Rodos, ac oddi yno i Pâ∣tara.

2 A phan gawsom long yn hwylio i Phe∣nice, ni a ddringasom iddi, ac a aethom ymma∣ith.

3 Ac wedi ymddangos o Cyprus i nyni, ni a'i gadawsom, ar y llaw asswy, ac a hwyliasom tu â Syria, ac a diriasom yn Tyrus, canys yno yr oeddid yn dadlwytho y llong.

4 Ac ni a arhosasom yno saith niwrnod, gan gael discyblion, y rhai a ddangosodd i Paul trwy yr Yspryd, nad ele i Ierusalem.

5 Ac wedi gorphen y dyddiau hynny, ni a aethom ymmaith, a hwyntwy oll, a'u gwragedd a'u plant a'n hebryngasant, onid, aethom allan o'r ddinas, ac ni a ostyngasom ar ein gliniau ar y traeth, ac a weddiasom.

6 Ac wedi cyfarch ei gilydd, ni a ddringsom i'r llong: a hwyntau a ddychwelasant adref.

7 Ac wedi i ni hwylio, ni a ddaethom i wa∣red o Tyrus i Ptolemais, ac a gyfarchasom i'r brodyr, ac a drigasom vn diwrnod gyd â hw∣ynt.

8 A thrannoeth Paul a ninnau y rhai oedd∣em gyd ag ef, a ddaethom i Cæsarea, ac a aeth∣om i mewn i dŷ* 1.1086 Philip yr efengylwr, yr hwn oedd vn o'r saith, ac a arhosas••m gyd ag ef.

9 Ac iddo ef yr oedd pedair merched o for∣wynion yn prophwydo.

10 Ac fel yr oeddem ni yn aro•• yno Iawer a ddyddiau, fe ddaeth o Iudaea i wared b••ophwyd a'i enw Agabus:

11 A phan ddaeth efe attom ni, 〈◊〉〈◊〉 chymme∣ryd gwr••gys Paul, a r••wy•••• [ei]••dwylaw [a'i] draed, efe a ddy••••dodd hyn a ddywed yr Yspryd glân, fel hyn y rhwyma yr Iddewon yn Ierusalem y gŵr yr hwn a biau y gwregys hwn, ac a'i dodant i ddwylo y cenhedloedd.

12 Ac wedi clywed o honom hyn, nyni a'r rhai oeddynt yn yr vn fan a ddeisyfiasom nad ele efe i fynu i Ierusalem.

13 Yna yr attebodd Paul, pa beth a wnewch chwi yn ŵylo, ac yn dolurio fyng-halon{punctel} canys parot wyfi, nid i'm rhwymo yn unic, ond i farw hefyd yn Ierusalem er mwyn enw yr Arglw∣ydd Iesu.

14 A phan nad oedd yn cydseinio â ni, ni a bediasom, gan ddywedyd, bydded ••wyllys yr Arglwydd.

15 Hefyd yn ôl y dyddiau hynny, nyni a gymmerasom ein bei••hiau, ac a ddaethom i fy∣nui Ierusalem.

16 A rhai o'r discyblion o Cæsarea a ddaeth∣ant gyd â ni, ac a ddugasant gyd â hwynt vn Mn••son o Gyprus hên ddiscy••l, gyd â'r hwn y llet••uem.

17 A phan ddaethom i Ierusalem, y brodyr a'n derbyniasant y•• llawen.

18 A'r dydd nesaf yr aeth Paul i mewn at Iaco gyd â ni, a'r holl henuriaid oeddynt we∣di ymgasclu.

19 Ac wedi iddo gofleidio y rhai hyn, efe a fynegodd iddynt o fesur vn, ac vn bôb peth a'r a wnaeth Duw trwy ei weinidogaeth ef ym mhlith cenhedloedd.

20 A phan glywsant, hwy a roesant ogoni∣ant i'r Arglwydd, ac a ddywedasant wrtho: Ti a weli frawd, pa sawl myrddiwn o'r Iddewon a gredâsant, ac y maent oll yn dwyn zel i'r ddeddf.

21 Eithr hwy a glwysant am danat ti, dy fod yn dyscu yr Iddewon oll y rhai sydd ym mysc y cenhedloedd i ymwrthod â Moses: ac yn dywedyd, na ddylent hwy enwaedu ar eu plant, na rhodio yn ôl y defodau.

22 Pa beth wrth hynny؛ rhaid yw i'r dyr∣fa ddyfod yng-hyd: canys hwy o glywant dy ddyfod ymma.

23 Can hynny gwna y peth a ddywedom wrthit, y mae ymma bedwar-gwŷr a wnaeth∣ant adduned:

24 Cymmer hwynt a glanhâ dy hun gyd â hwynt, gwna draul arnynt, fel yr* 1.1087 eilliant eu pēnau, ac y gŵypo pawb am y pethau a glyw∣sant am danat ti, nad ydynt ddim, ond dyfot ti yn rhodio gan gadw y ddeddf.

25 Ac am y cenhedloedd sy yn credu, ni a scrifennasm, ac a gwbl gytunâsom, na byddo iddynt gadw y cyfryw beth: eithr ymochel o ho∣nynt rhag y peth a offrymmwyd i'r eulynnod, a rhag gwaed, a rhag peth tagedig, a rhag put∣teindra.

26 Yna Paul a gymmerth y gwŷr hynny, a thrannoeth yr ymlanhâodd gyd âhwynt, ac efe a aeth i mewn i'r Deml: gan yspysu gyflawni dyddiau y glanhâd,* 1.1088 hyd oni offrymmid offrwm dros bob vn o honynt.

27 Ac wedi gorphen y saith niwrnod, rhyw Iddewon o Asia pan welsant ef yn y Deml, a gyffroesant yr holl bobl, ac a roesant eu dwylaw arno,

28 Gan lefain, ha-wŷr o Israel, cymhorth∣wch: dymma y dŷn yr hwn sydd yn dyscu ym mhob man yn erbyn y bobl, a'r gyfraith, a'r lle ymma: hefyd y mae efe wedi dwyn Groegiaid i mewn i'r Deml, ac wedi halogi y lle sanctaidd hwn.

29 Canys hwy a welsent o'r blaen Trophi∣mus o Ephesus gyd ag ef yn ddinas, yr hwn yr oeddynt hwy yn tybied ddarfod i Paul ei ddwyn i mewn i'r Deml.

30 A'r holl ddinas a gyffrôdd, a'r bobl a re∣dodd yng-hyd, ac hwy a ymafelasant yn Paul, ac a'i tynnasant allan o'r Deml, ac ar frŷs y cae∣wyd y drysau.

31 Ac fel yr oeddynt hwy yn ceisio ei ladd ef, y daeth y gair at ben-capten y llu, fod holl Ierusalem wedi cyffroi.

32 Ac yn y fan efe a gymmerodd filwŷr, a chanwriaid, ac a redodd i wared attynt: a hwy∣thau pan welsant y pencapten a'r mil-wŷr a bei∣diasant â tharo Paul.

33 Yna y daeth y pēcapten, ac a'i daliodd ef, ac a archodd ei rwymo ef â dwy gadwyn, ac a of∣ynnodd, pwy oedd efe, a pha beth a wnaethe efe?

34 A rhai o'r dyrfa a lefent hyn, eraill beth a∣rall, ac am na's galle gael siccrwydd gan y der∣fysc, efe a orchymynnodd fyned ag ef i'r castell.

35 Ac wedi ei ddyfod ef i'r grisiau, fe orfu i'r milwŷr ei ddwyn ef, rhag trais y dyrfa.

36 Canys llu o bobl a ganlynodd, gan floe∣ddio, ymmaith ag ef.

37 A phan oeddyd ar ddwyn Paul i'r castell, efe a ddywedodd wrth y pen-capten: a gaf fi ymddiddan dim â thi؛ yntef a ddywedodd: a fe∣dri di Roeg؛

38 Ond ty-di ydyw yr Aiphti-wr yr hwn (er ys dyddiau) a gyfodaist derfysc, ac a dywy∣saist bedair mil o wŷr llofruddioc i'r diffaeth∣wch؛

39 Yna y dywedodd Paul: yn wîr, Iddew ŵyfi, dinesydd o Tharsus, nid dinas anenwoc o Cilicia: ac yr wyfi yn deisyf arnat ti, dod gen∣nad i mi, i lefaru wrth y bobl.

40 Ac wedi iddo ef roi cennad, fe safodd Paul ar y grisiau, ac a amneidiodd â llaw ar y bobl, ac wedi gwneuthur distawrwydd mawr, efe a lefarodd wrthynt yn Hebrae-aec, gan ddy∣wedyd,

PEN. XXII.

Paul yn dangos ei hânes, 25 yn diangc rhag el fflangellu am ei fod yn Rhufeiniad.

HA wŷr, frodyr a thadau, gwrandewch fy amddeffyn wrthych yr awr hon.

2 A phan glywsant mai yn Hebrae-aec yr o∣edd efe yn llefaru wrthynt, hwy a roesant iddo osteg gwell, ac efe a ddywedodd:

3 Gŵr wyfi yn wîr o Iddew, yr hwn a aned yn Tharsus yn Cilicia, ac wedi fy meithrin yn y ddinas hon wrth draed Gamaliel, ac wedi fy athrawu yn ôl dull perffaith ddeddf y tadau, yn dwyn zêl i Dduw, fel yr ydych chwithau oll heddyw.

4 A mi a erlidiais ffordd y fuchedd hon hyd angeu,* 1.1089 gan rwymo a bwrw yng-harchar wŷr a gwragedd:

5 Fel ymae yr arch-offeiriad yn dyst i mi, a'r holl henaduriaeth, gan y rhai hefyd y derby∣niais lythyrau at y brodyr, ac yr aethym i Dda∣mascus, i ddwyn y rhai oeddynt yno, yn rhwym i Ierusalem iw poeni.

6 Eithr fel yr oeddwn yn myned yn agos i Ddamascus yng-hylch hanner dydd, mawr o∣leuni o'r nef a ddiscleiriodd yn ddisymmwth o'm hamgylch.

7 A mi a syrthiais ar y ddaiar, ac a glywais lais yn dywedyd wrthif fi: Saul, Saul, paham yr wyt yn fy erlid؛

8 A minnau a attebais: pwy wyt tiô Ar∣glwydd؛ yntef a ddywedodd wrthif; myfi yw Iesu o Nazareth yr hwn yr wyt ti yn ei erlid.

9 Hefyd, y rhai oeddynt gydâ myfi a wel∣sant y goleuad yn ddiau, ac a ofnasant, ond ni chlywsant hwy mo lais yr hwn oedd yn ymddi∣ddan â mi.

10 Yna y dywedais: beth a wnaf ô Arglw∣ydd؛ a'r Arglwydd a ddywedodd wrthif: cyfot, a dos i Ddamascus, ac yno y mynegir i ti bob peth a'r ordeiniwyd i ti ei wneuthur.

11 A phan na allwn weled gan ogoniant y goleuad hwnnw, mi a dywyswyd erbyn fy llaw, [ac] mi a ddaethym i Ddamascus.

12 Ac vn Ananias gwr duwiol yn ôl y ddeddf, ac iddo air da gan yr Iddewon oll ar oe∣ddynt yn presswylio [yno,]

13 A ddaeth attaf, ac a safodd ger llaw gan ddywedyd: y brawd Saul, gwêl, ac mi a edry∣chais arno yn yr awr honno.

14 Ac yntef a ddywedodd: Duw ein tadau ni a'th ddewisodd di i ŵybod ei e wyllys ef, ac i weled y cyfiawn hwnnw, ac i glywed lleferydd ei enau ef.

15 Canys ti a fyddi dyst iddo wrth bob dyn, o'r [pethau] a welaist, ac a glywalst.

16 Ac yr awron, beth yr wyt yn ei aros؛ cy∣fot, cymmer fedydd, a golch ymmaith dy becho∣dau gan alw ar enw yr Arglwydd.

17 A darfit wedi i mi ddyfot yn fy ôl i Ieru∣salem,

fel yr oeddwn yn gweddio yn y Deml, imi syrthio mewn llewyg:

18 A gweled o honof ef yn dywedyd wr∣thif: brysia, a dos yn fuan ymmaith o Ierusa∣lem: o herwydd ni chymmerant dy destiolaeth am danaf fi.

19 A minne a ddywedais, ôArglwydd, hwy a ŵyddant fy mod i yn carcharu, ac yn baeddu ym mhob Synagog y rhai a gredâsant ynot ti:

20 A phan dywalltwyd gwaed Stephan dy ferthyr di, yr oeddwn i yn sefyll ger llaw, ac yn cytuno iw ladd ef, a mi a gedwais ddillad y rhai a'i lladdasant ef.

21 Ac efe a ddywedodd wrthif, dos ym∣maith, canys mi a'th anfonaf ym mhell at y cen∣hedloedd.

22 A hwy a'i gwrandawsant ef hyd y gair hwn: yna y cyfodasant eu llef, ac a ddywedâ∣sant, ymmaith a'r cyfryw vn oddi ar y ddaiar, canys nid iawn ei fod efe yn fyw.

23 Ac fel yr oeddynt yn llefain, ac yn bwrw eu dillad, ac yn taflu llwch yn yr awyr,

24 Y pen-capten a orchymynnodd ei ddwyn ef i'r castell, ac a archodd ei fflangellu ef, a'i ho∣li, fel y gwydde am ba achos y llefent arno ef.

25 A phan rwymasant ef â llinynnau, y dy∣wedodd Paul wrth y canwriad yr hwn oedd yn sefyll ger ei law, a'i rhydd i chwi fflangellu Rhufein-wr, ac heb ei farnu hefyd؛

26 A phan glybu y canwriad, efe a aeth, ac a fynegodd i'r pen-capten gan ddywedyd: e∣drych beth a wnelych, canys Rufeiniad yw y dŷn hwn.

27 Yna y daeth y pen-capten, ac a ddywe∣dodd wrtho, dywed imi, ai Rhufeiniad wyt ti؛ ac efe a ddywedodd, ie.

28 A'r pen-capten a attebodd, â swm mawr o arian y prynais i y ddinas-fraint hon, Paul a ddywedodd: a minne hefyd a aned felly.

29 A'r holwŷr a ymadawsant ag ef yn y man, a'r pen-capten hefyd a ofnodd pan wybu efe, ei fod ef yn Rhufeiniad, am ddarfod iddo ei rwymo ef.

30 A thrannoeth o herwydd ei fod efe yn cei∣sio gŵybodaeth ddiogel pa ham y cyhuddid ef gan yr Iddwon, efe a'i gollyngodd o'r rhwy∣mau, ac a archodd i'r arch-offeiriaid a'u cyngor oll ddyfod [yno,] ac efe a ddug Paul, ac a'i go∣sododd ger eu bron hwy.

PEN. XXIII.

1 Yr arch-offeiriad yn peri taro Paul, a'i atteb yntef am ei daro, 7 ymrafael rhwng y Pharsæaid a'r Sadu∣caeid, 11 yr angel yn cyssuro Paul i fyned i Ru∣fain, 12 adduned greulon yn erbyn Paul. 16. Nai Paul yn dangos iddo ei berigl, ac i'r capten he∣fyd, 24 Paul yn myned at Phelix â gwyr arfog; a llythyrau.

PAul yn edrych yn graff ar y cynghoriaid a ddywedodd: ha wŷr, frodyr, mi a wasanae∣thais Dduw mewn pob cydwybod dda hyd y dydd heddyw.

2 Yna Ananias yr arch-offeiriad a archodd i'r rhai oedd yn sefyll yn ei ymmyl, ei daro ef ar ei enau.

3 Yna y dywedodd Paul wrtho: Duw a'th deru di bared gorwyn: canys a ydwyt ti yn ei∣stedd yn fy marnu yn ôl y ddeddf, ac yn gorchy∣myn fy nharo yn erbyn y ddeddf؛

4 Yna y dywedodd y sefyll-wŷr wrtho, a ge∣bli di arch-offeiriad Duw?

5 A dywedodd Paul, ô frodyr, ni wybum mai arch-offeiriad oedd efe: canys scrifenne∣dic yw:* 1.1090 na felldithia bennaeth dy bobl.

6 A phan ŵybu Paul fod y naill ran o'r Sa∣ducæaid, a'r parch arall o'r Pharisæaid, efe a le∣fodd y y cyngor, ha wŷr frodyr,* 1.1091 Pharisæad wyfi, a mab i Pharisæad, ac am obaith adgyfo∣diad y meirw, yr ydis yn fy marnu.

7 A phan ddywedodd e fe hyn, y cyfodes ym∣ryson mawr rhwng y Pharisaeaid, a'r Saducae∣aid, a'r dyrfa a aeth yn ddwy-ran.

8* 1.1092 Canys y Saducaeaid a ddywedant na'd oes adgyfodiad, nac angel, nac yspryd: a'r Pha∣risæaid sy yn addef pob vn.

9 Yna y bu llefain mawr, a'r scrifennyddi∣on o du y Pharisaeaid a gyfodasant i fynu, ac a ymrysonasant gan ddywedyd: nid ydym ni yn cael dim drŵg yn y dŷn hwn, ac os bu i yspryd neu angel ymddiddan ag ef, nac ymrysonwn â Duw.

10 Ac wedi cyfodi terfysc mawr, y pen-cap∣ten a ofnodd rhag tynnu Paul yn ddrylliau ganddynt, ac a archodd i'r mil-wŷr syned i wa∣red a'i ddwyn ef o'u plith hwynt, a'i ddwyn i'r castêll.

11 Yr ail nos yr Arglwydd yn sefyll gyd ag efa ddywedodd, Paul, cymmer gyssur: canys fel y darfu i ti ddwyn testiolaeth o honof yn Ie∣rusalem, felly y mae yn rhaid i ti destiolaethu yn Rhufain hefyd.

12 A phan aeth hi yn ddydd: rhai o'r Idde∣won a gyfarfuant, ac a wnaethant ddiofryd, gan ddywedyd: na fwytâent, ac nac yfent, nes lladd o honynt Paul.

13 Ac yr oedd mwy nâ deugain o'r rhai a wnaethent y cyd-fwriad hwn.

14 A hwy a aethant ac yr arch-offeiriaid a'r henuriaid, ac a ddywedasant: darfu i mi ein dio∣frydu ein hunain i ddiofrydedd na archwaethom ddim nes ini ladd Paul.

15 Yn awr gan hynny yspyswch gyd â'r cyngor i'r pen-capten, fod iddo ei ddwyn ef y fo∣ru attoch, fel pe byddech chwi ar fedr cael gŵy∣bod yn fanylach ei hanes ef, a ninnau cyn y delo efe yn agos, ••dym barod iw ladd ef.

16 Eithr pan glybu mab chwaer Paul y cynilwyn ymma, efe gan ddyfod i mewn i'r ca∣stell a fynegodd i Paul.

17 A Phaul a alwodd vn o'r canwriaid atto, ac a ddywedodd: dwg y gŵr ieuangc hwn at y pen capten: canys y mae ganddo beth iw fynegi iddo.

18 Ac efe a'i cymmerth, ac a'i dug at y pen∣capten,

ac a ddywedodd: Paul y carcharor a'm galwodd i 〈◊〉〈◊〉, ac a ddymunodd arnaf ddwyn y gŵr ieuangc ymma atat, yr hwn sydd ganddo beth iw adrodd ••••••hit.

19 Yna•• y pe••••apten ai cymm••••th erbyn e•• law, ac a aeth ag ef o'•• ••••ill••u, ac a ofynno••d iddo, Beth sydd gennit 〈◊〉〈◊〉 fynegu 〈…〉〈…〉؛

20 Ac ef•• 〈◊〉〈◊〉 ddywedodd, 〈…〉〈…〉 a gyd∣fwriadasant ddeisyf arnat ddwyn o honot Paul y for•• i fynu ir cyngor, fel pe bydde yn eu bryd hwy ymmofyn yn fanylach yn ••i gylch ef.

21 Ond na choelia di hwynt, canys y mae mwy nâ deugain wr o honynt yn cynllwyn iddo wedi rhoddi ddiofryd na bwy••a nac yfed nes ei ladd ef: ne yn awr y maent hwy yn barod, yn disgwil pa addewid [a gânt] gennit ti.

22 Yna y p••n-capten a ollyngodd y gŵr ie∣uangc ymmaith, ac a orchymyn••odd iddo na fy∣nyge i neb, ddywedyd o honaw y cyfryw bethau wrtho.

23 Ac efe a alwodd atto ddau o gannwriaid, ac a orchymynnodd iddynt baratoi dau cāt o fil∣wyr i fyned hyd yn Caesarea, a dec a thrugain o wŷrmeirch, a deu-cāt o ffynwedŷr, wedi y dry∣dedd awr o'r nos.

24 A pheri yscrubliaid yn barod i gael o Paul farchogaeth, i fyned ag ef ac Phelix y rhaglaw yn ddiogel.

25 Gan scrifennu llythyr ar yr ystyriaeth ymma.

26 Claudius Lysias yn anfon annerch at yr ardderchoccaf rhag law Phelix.

27 Myfi yn dyfod gyd â byddin a achubais y gŵr hwn, yr hwn a ddaliasid gan yr Idde∣won, ac ydoedd debyg iw ladd gandynt, gan ddeall ei fod ef yn rhufeiniad.

28 A chan ewyllysio gŵybod am ba achos yr achwynenc arno ef, mi ai dygym ef iw cyng∣or hwynt.

29 Yna y deallais achwyn arno am arholion o'u cyfraith hwy, ac nad oedd arno ef vn bai a haedde nac angeu, na charchar.

30 A phan ddangoswyd i mi fod yr Idde∣won yn cynllwyn i'r gŵr, mi a'i gyrrais ef attaf ar frys, ac a rybuddiais ei gyhudd-wŷr ef, os o∣edd ganddynt ddim yn ei erbyn ef, ei ddywedyd ger dy fron di: bydd iach.

31 Yna y milwŷr megis y gorchymynnasid iddynt a gymmerasant Paul, ac a'i dugasant o hŷd nos i Antipatris.

32 A thrannoeth gan adel i'r gwŷr meirch fyned gyd ag ef, hwy a ddychwelasant i'r castell.

33 Y rhai pan ddaethant i Caesarea, a dodi y llythyr at y rhaglaw, a osodasant Paul hefyd ger ei fron ef.

34 Felly wedi darfod i 'r rhaglaw ddarllen, ac ymofyn o ba wlad yr oedd, a gŵybod ei fod ef o Cilicia,

35 Efe a ddywedodd: mi a'th wrandawaf di pan ddelo dy gyhuddwyr: ac efe a orchymyn∣nodd ei gadw ef yn nadleu-dŷ Herod.

PEN. XXIIII.

Araith Tertulus, a'r Iddewon. 10 Atteb Paul iddynt, Phelix yn oedi gwrando y cwbl, ac yn rhoddi Paul yn y carchar.

AC yn ol pum nhiwrnod y daeth Ananias yr arch-offeiriad i wared, a'r henuriaid, ac vn Te••••ulus areith-wr gyd ag ef, ac a ymddango∣sasant ger bron y rhaglaw yn erbyn Paul.

2 Ac wedi ei alw e••, Tertulus a ddechreuodd achwyn rhagdd•• ef, gan ddywedyd;

3 Gan ein bod ni yn cael trwot ti heddwch mawr (ô ardderchoccaf Phelix) a gwneuthur llawer a ddaioni i'r genhedlaeth hon trwy dy ragweledia•• di, yr ydym ni yn cwbl gydnabod hyn oll ym mhob man, gŷd â phob diolch.

4 A rhac i mi dy attal yn rhy-hir, yr ydwyfi yn deisyf arnat o'th hynawsedd, wrando arnom ychydig.

5 O blegit nyni a gawsom y gŵr hwn yn blâ, ac yn cyfodi terfysc ym mysc yr holl Idde∣won drwy y byd, ac yn bē ar sect y Nazareniaid.

6 Yr hwn a fynnase halogi y Deml hefyd, ac a ddaliasom ni, ac a fynnasem ei farnu yn ôl ein cyfraith,

7 Eithr Lysias y pen-capten a ddaeth rhyng∣om ni ag ef, a thrwy orthreth mawr a'i dug ef allan o'n dwylo ni:

8 Ac a archodd iw gyhudd-wŷr ddyfod ger dy fron di, gan yr hwn (os mynni ymofyn) y gelly gael gŵybod dy hun yr holl bethau hyn o'r rhai yr ydym ni yn achwyn rhagddo ef.

9 A'r Iddewon a gydsyniasant hefyd, gan ddywedyd, fod y pethau y modd hynny.

10 Ac yna yr attebodd Paul wedi i'r rhag∣law amneidio arno i ddywedyd, gan i mi ŵy∣bod dy fod ti yn farn-wr lawer o flynyddoedd i'r genedl hon, mi am handdeffynnaf fy hun yn hy∣fach.

11 Canys ti a elli ŵybod nad oes tros deu∣ddec diwrnod er pan aethym i fynu i addoli yn Ierusalem.

12 Ac ni chawsant fi yn y Deml yn ymddad∣leu â neb, nac yn gwneuthur cyffro ar y dyrfa yn y Synagogau, nac yn y ddinas.

13 Ac ni allant brofi y pethau y maent yn achwyn arnaf am danynt.

14 Ond hyn yr ydwyf yn ei gyffessu i ti, mai (yn ôl y ffordd a alwant yn hersi) felly yr wyf yn addoli Duw fy nhadau, gan gredu yn yr holl bethau fy scrifennedic yn y ddeddf a'r proph∣wydi:

15 Ac yn gobeithio ar Dduw, y bydd adgy∣fodiad y meirw (yr hyn y maent hwy hefyd yn edrych am dano) i'r cyfiawnion, ac i'r angyfiaw∣nion.

16 Ac am hyn yr wyf fi yn ymegnio, cael o honof gydwybod lân yn oestad tu ag at Dduw a dynion.

17 Ac yn ôl llawer o flynyddoedd y dae∣thym i roddi eluseni i'm cenhedlaeth, ar offrym∣mau:

18 Yn hyn rhai o'r Iddewon o Aūa a'm cawsant wedi fyng-lanhau yn y Deml, nid gyd â thorf na therfysc.

19 Y rhai hyn a ddylasent fod o'th flaen di i achwyn, pe buaes ganddynt ddim i'm herbyn.

20 Neu dyweded y rhain ymma, a gaw∣sant hwy ddim anghyfiawn ynof, tra ydwyt yn sefyll o flaen y cyngor,

21 Eithr yr vn llef hon, a lefais pan oeddwn yn sefyll yn eu mysc hwynt: am adgyfodiad y meirw i'm gelwir heddyw gennwch i farn.

22 Pan glybu Phelix y pethau hyn, efe a'u hoedodd hwynt heibio: gan ddywedyd: pan ga∣ffyf fi ŵybod yn well berthynasau y ffordd hon, wedi i Lysias y pencapten ddyfod i wared, mi a fynnaf ŵybod eich matter chwi.

23 Ac efe a archodd i'r Canwriad gadw Paul, a gadel iddo gael esmwythdra, ac na le∣steirie neb o'r eiddo ef iw wasanaethu, ac i ddy∣fod atto ef.

24 Ac yn ôl talm o ddyddiau, y daeth Phelix gyd â'i wraig Drusilla yr hō ydoedd Iddewes, ac a alwodd am Paul, ac a'i gwrandawodd ef yng-hylch y ffydd yr hon [sydd] yng-Hrist.

25 Ac fel yr oedd efe yn traethu, am gyfi∣awnder, a diweirdeb, a'r farn a fydd, Phelix a ofnodd ac a attebodd: dos ymmaith tros hyn: eithr pan gaffwyf fi amser cyfaddas, mi a alwaf am danat.

26 Ac yr oedd efe yn gobeithio hefyd y cae efe arian gan Paul er ei ollwng, o herwydd pa ham efe a anfonodd am dano yn fynychach, ac a chwedleuodd ag ef.

27 Ac wedi darfod dwy flynedd y daeth Por∣cius Ffestus yn lle Phelix: a Phelix yn ceisio ennill bodd yr Iddewon a adawodd Paul yn rhwym.

PEN. XXV.

Achwyn ar Paul ger bron Ffestus. 8 Efe yn atteb dro∣sto ei hun. 11 Ac yn appelio at Caesar. 13 Ffestus yn adrodd wrth frenin Agrippa gyflwr Paul. 24 A Phaul yn dyfod ger bron Agrippa.

YNa pan ddaeth Ffestus i'r dalaith y try∣dydd dydd, efe a aeth i fynu o Caesarea i Ie∣rusalem.

2 Yna yr ymddangosodd yr arch-offeriaid a phennaethiaid yr Iddewon ger ei fron ef yn er∣byn Paul, ac a ymbiliasant ag ef,

3 Gan geisio ffafr yn ei erbyn ef, fel y cyr∣che efe ef i Ierusalem: gan wneuthur cynllwyn iw ladd ef ar y ffordd.

4 A Ffestus a attebodd, y cedwid Paul yn Caesarea, ac yr ae efe ei hun yno ar fyder.

5 Y neb a allo yn eich mysc chwi (ebr efe) deued gyd â ni, ac os bydd dim drwg yn y gŵr hwnnw, cyhudded ef.

6 Ac efe a aeth i wared i Cæsarae, pryd na thrigase efe gyd â hwynt dwch-law dêng-nhi∣wrnod, a thrannoeth efe a eisteddodd yn yr orsedd ac a archodd ddwyn Paul atto.

7 A phan ddaeth efe, yr Iddewon y rhai a ddaethēt o Ierusalem i wared, a safasant o am∣gylch ac a ddugasant lawer o achwynion trymmion yn erbyn Paul y rhai nis gallent eu profi,

8 Ac yntef yn atteb, na phechase efe ddim nac yn erbyn cyfraith yr Iddewon, nac yn erbyn y deml, nac yn erbyn Cæsar.

9 Eithr Ffestus yn chwennych dangos ffafr i'r Iddewon a a••••ebodd, ac a ddywed••dd wrth Paul, a fynni di ddyfod i fynu i Ierusalem i'th farnu yno ger fy mron i am y pethau hyn؛

10 A Phaul a ddywedodd: o flaen gorsedd∣faingc Cæsar yr wyfi yn sefyll, lle y mae yn rhaid fy marnu, ni wnaethum i ddim cam â'r Idde••on negis y gŵyddos•• di yn dda.

11 C••nys os gwneuthum ddim cam, na dim yn haeddu angeu, ai wrthodaf farw: eithr onid oes dim o'r pethau y maent i'm cyhuddo, ni ddi••hō neb fy rhoddi iddynt: appelio yr wyf at Caesar.

12 Yna Ffestus wedi darfod iddo ymddi∣ddan a'r cyngor a attebodd: a appeliaist di at Caesar؛ at Caesar y cei di fyned.

13 Ac wedi darfod talm o ddyddiau, Agrip∣pa frenin, a Bernice a ddaethant i Cæsarae i gyfarch Ffestus.

14 Ac wedi iddynt aros yno lawer o ddyddi∣au, Ffestus a fynegodd i'r brenin hanes Paul, gan ddywedyd: y mae [ymma] ryw wr wedi ei adel yng-harchar gan Phelix.

15 Am yr hwn pan ddaethym i Ierusalem yr yspysodd yr arch-offeiriaid a henuriaid yr Iddewon i mi, gau ddeisyf cael barn yn ei er∣byn ef.

16 I'r rhain yr attebais, nad oedd arferol i Rufein-wŷr roddi neb iw ddifetha, nes cael o'r cyhuddol ei gyhudd-wŷr yn ei wyneb, a chael lle iw amddeffyn ei hun rhag y cwyn.

17 O blegit hynny, pan ddaethant ymma, yr ail dydd heb wneuthur ymaros pan eiste∣ddais ar y faingc, mi a erchais ddyfod â'r gŵr ger fy mron.

18 Ar ba vn (pan safodd y cyhudd-wŷr i fy∣nu) ni roesant ddim achwyn o'r pethau yr oedd∣wn i yn tybied.

19 Ond yr oedd ganddynt rai ymofynion o'r coelfuchedd ei hunain, ac am vn Iesu a fu farw, yr hwn a daere Paul ei fod yn fyw.

20 A minne o herwydd fy mod yn ammau y fath gwestiwn, a ofynnais iddo ef, a fynne efe fy∣ned i Ierusalem a'i farnu yno am y pethau hyn.

21 Ond gan i Paul appelio iw gadw i wy∣byddiaeth Augustus, mi a erchais ei gadw ef hyd oni anfonwn ef at Caesar.

22 Yna Agrippa a ddywedodd wrth Ffe∣stus, minne a ewyllysiwn glywed y dŷn, yntef a ddywedodd, ti a gei ei glywed ef y foru.

23 A thrannoeth pan ddaeth Agrippa a Bernice a rhwysc fawr, a myned i mewn i'r or∣sedd â'r pen-capteniaid, a phendefigion y ddi∣nas wrth orchymyn Ffestus, fe a gyrchwyd Paul.

24 A Ffestus a ddywedodd: ô frenin Agrip∣pa, a chwithau oll sydd gyd â ni yn bresennol, chwi a welwch y dŷn hwn o blegit pa vn y gal∣wodd holl dyrfa yr Iddewon arnaf, yn Ieru∣salem ac ymma, gan lefain, na ddyle efe fyw yn hwy.

25 Eithr myfi heb gael ynddo ddim a hae∣dde angeu, ac yntef wedi appelio ac Augustus, a fernais [yn oref] ei ddanfon ef.

26 Am yr hwn [ŵr] nid oes gennif ddim siccrwydd yw scrifennu at [fy] arglwydd, o her∣wydd pa ham mi â'i dugym ef attoch chwi, ac yn henwedic attat ti ô frenin Agrippa, fel y ca∣ffwyf wedi ei holi ef beth iw scrifennu.

27 Canys allan o reswm y gwelaf fi anfon carcharor, ac heb yspysu y matterion [sy] yn ei erbyn ef.

PEN. XXVI.

Paul yn dangos i Agrippa ddull ei alwedigaeth, 24 barn ehud Ffestus, ac atteb Paul iddi, 28 Agrippa ym mron credu.

YNa y dywedodd Agrippa wrth Paul, y mae cennad i ti i ddywedyd trosot dy hu∣nan, yna Paul, gan estyn ei law, a'i amddeffyn∣nodd ei hun:

2 Dedwydd yr wyfi yn bwrw fy mod fy hun (ô frenin Agrippa) am gael o honofi heddyw fy amddeffyn fy hun ger dy fron di, am yr holl bethau i'm cyhuddir gan yr Iddewon:

3 Ac yn bendifaddeu, am dy fod ti yn gŵy∣bod oddi wrth yr holl ddefodau a'r holion sydd ym mhlith yr Iddewon: am hynny yr ydwyf yn attolygu i ti fyng-wrando yn oddefgar.

4 Ac am fy muchedd o'm mebyd, yr h••n a ddechreuwyd ym mysc fyng-henedl yn Ieru∣salem, yr Iddewon oll a ŵyddant oddi wrthi.

5 Y rhai a'm hadwaenent i o'r cyntaf (os myn∣nant destiolaethu) fy mod i yn byw yn ôl y sect fanylaf o'n crefydd hi, yn Pharisæad.

6 Ac yn awr, yr wyfi yn sefyll i'm barnu am: obaith yr addewid, yr hwn a wnaed gan Dduw i'n tadau ni.

7 I'r hwn y mae ein deuddec llwyth ni gan wasanaethu Duw eb dorr ddydd a nos, yn go∣beithio dyfod, o achos yr hon obaith yr ydwyf wedi i'r Iddewon (ô frenin Agrippa) achwyn arnaf.

8 Pa ham؛ ai anghredadwy yw gennych chwi, y cyfyd Duw y meirw eil-waith?

9 A minne yn wir a dybiaswn fod yn rhaid i mi wneuthur llawer yn erbyn enw Iesu o Na∣zareth.

10* 1.1093 Yr hwn beth a wnaethym yn Ierusa∣lem, a llawer o'r sainct a gaeais i mewn carcha∣rau, wedi cael awdurdod gan yr arch-offeiriaid, ac wrth eu difetha, mi a roddais farn.

11 Ac myfi yn eu cospi yn fynych ym mhob Synagog, a'u cymhellai i gablu, a chan ynfy∣du yn eu herbyn yn fwy, mi a'u herlidiais hyd y dinasoedd dieithr.

12 Ac yn hyn, fel yr oeddwn yr myned* 1.1094 i Ddamascus, ac awdurdod, a chennad yr arch-offeiriaid,

13 Ar hanner dydd (ô frenin) ar y ffordd y gwelais oleuni o'r nef yn ddisclaerach nâ'r haul yn tywynnu o'm hamgylch, a'r rhai oddynt yn myned gyd â mi.

14 Ac wedi i ni oll syrthio ar y ddaiar, mi a glywais leferydd yn llefaru wrthif, ac yn dy∣wedyd yn Hebræ-aec, Saul, Saul, pa ham yr ydwyt yn fy erlid i؛ caled yw i ti wingo yn er∣byn y swmbylau.

15 Yna y dywedais inne, pwy wyt ti, ô Ar∣glwydd؛ ac efe a ddywedodd: myfi yw Iesu yr hwn yr wyt ti yn ei erlid.

16 Eithr cyfot, a saf ar dy draed: canys o a∣chos hyn yr ymddangosais i ti, er mwyn dy osod ti yn weinidog, ac yn dyst o'r pethau a welaist, ac o'r pethau yr ymddangosaf i ti ynddynt:

17 Gan dy wared di oddi wrth y bobl a'r cenhedloedd, at ba rai yr ydwyf yn dy anfon di yr awron:

18 Fel yr agorech eu llygaid, i droi oddi wrth y tywyllwch i'r goleuad, ac o feddiant Sa∣tan at Dduw, er mwyn cael o honynt faddeuant am bechodau, a chyfran ym mysc y rhai a sanc∣teiddiwyd trwy ffydd, yr hon sydd ynof fi.

19 Am ba achos (ô frenin Agrippa) ni bum anufydd i'r weledigaeth nefol:

20* 1.1095 Eithr mi a bregethais yn gyntaf i'r rhai yn Damascus, ac yn Ierusalem, a thros wlad Iudaea oll, ac i'r cenhedloedd i edifarhau, a dych∣welyd at Dduw, gan wneuthur gweithredoedd addas i edifeirwch.

21 O arhos y pethau hyn yr Iddewon wedi fy nal i yn* 1.1096 y Deml, a geisiasant fy lladd i â'u dwylo [eu hun.]

22 Er hyn, a Duw 'im cymmerth, yr wyfi ond yn aros hyd yvydd hwn, gan destiolaethu i fychan a mawr ac heb ddywedyd dim ond a ddy∣wedase y prophwydi a Moses o'r blaen, y delēt:

23 Y dioddefe Crist, ac y bydde yn gyntaf o adgyfo••iad y meirw, ac y dangose oleuad i'r bobl hyn, ac i'r cenhedloedd.

27 Ac fel yr oedd efe yn rhoddi trosio fel hyn, Ffestus a ddywedodd â llef vchel, Paul yr wyt ti yn ynfydu, llawer o ddysc sydd yn dy yr∣ru di yn ynfyd.

25 Yna y dywedodd yntef, o ardderchoccaf Ffestus, nid wyfi ynfyd, eithr geiriau gwirio∣nedd a sobrwydd yr wyfi yn eu hadrodd.

26 Canys y brenin a ŵyr hyn ger bron yr hwn wyf yn ymadrodd yn hyf, o herwydd yr wyf yn tybied na'd oes dim o hyn yn guddiedic iddo: o blegit ni wnaethpwyd hyn mewn congl.

27 Oh frenin Agrippa, a wyt ti yn credu i'r prophwydi؛ nif a wn dy fod yn credu.

28 Agrippa a ddywedodd wrth Paul, yr wyc o fewn ychydig i'm hennill i fod yn Gristion.

29 A phaul a ddywedodd: mi a ddymunwn gan Duw o fewn ychydig, ac yn gwbl oll, fod nid tydi yn vnic, onid pawb a'r sydd yn fyng∣wrando

heddyw, yn gyfryw ag wyfi i, ond y rhwymau hyn.

30 Ac wedi iddo ddywedyd hyn, y brenin, a'r rhaglaw, a Bernice a gyfodâsant, a'r rhai oe∣ddynt yn eistedd gyd â hwynt.

31 Ac wedi iddynt fyned o'r neilltu, hwy a ddywedasant wrth eu gilydd: nid yw 'r dyn hwn yn gwneuthur dim i haeddu angeu na char∣char.

32 Yna y dywedodd Agrippa wrth Ffestus, fe allasid gollwng y dŷn ymma ymmaith, oni buase iddo appelio at Caesar.

PEN. XXVII.

Taith Paul a'i gyfeillion tu a Rhufain, a'u peryglon.

Gwedi darfod cytuno i forio o honom i'r Ital, hwy a roesant Paul a rhyw garcha∣rorion eraill at Ganwriad yr hwn a enwid Iu∣lius, o fyddin Augustus,

2 A* 1.1097 dringo a wnaethom i long o Adramyt∣tium, ar fedr hwylio i duedd Asia, ac ni a gych∣wnnasom, a chyd â ni yr oedd Aristarchus o Macedonia o [wlad] Thessalonia.

3 A thrannoeth ni a diriasom yn Sydon, ac Iulius gan fod yn gymmwynascar wrth Paul, a roddes iddo gennad i fyned at ei gyfei∣llion, i gael ymgeledd.

4 Ac yn myned oddi yno, nyni a hwyliasom tann Cyprus, am fod y gwynt i'n herbyn.

5 Ac wedi hwylio o honom tros y môr ger llaw Cilicia a Pamphilia, nyni a ddaethom i Myra [dinas] o Lycia.

6 Ac yno y canwriad yn cael llong o Alex∣andria yn myned i'r Ital, a'n gosodes ni ynddi.

7 Ac wedi i ni hwylio yn anniben lawer o ddyddiau, a dyfod yn brin ger llaw Guidum, am na adawe y gwynt i ni: ni a hwyliasom is law Creta, ger llaw Salmône,

8 A braidd yr hwyliasom heibio iddi, ac ni a ddaethō i ryw le a alwāt y porth laddoedd pryd∣ferth, at ba rai yr oedd dinas Lasaea yn gyfagos.

9 Ac yn ôl hir o amser, pan oedd yn enbyd morwriaeth, a darfod hefyd yr ympryd, Paul a'u cyngorodd hwynt, gan ddywedyd wrthynt:

10 O'ch wŷr, mi a welaf y bydd yr hynt hon drwy niwed a cholled fawr, nid am y llwyth a'r llong yn vnic, eithr ein heinioes ni hefyd.

11 Er hynny ei gyd, mwy y credodd y can∣wriad i lywydd y llong, ac t'r meistr, nag i'r pe∣thau a ddywedase Paul.

12 A phan nad oedd y porthladd yn dda i aiâ∣fu, yr rhan fwyaf o honynt a ymgynghorasant, forio oddi yno os bydde fodd i allu dyfod i Phae∣nice, a gaiâfu yno, yr hwn sydd borthladd yn Creta, ar gyfer y deau-orllewin a gogledd-or∣llewin.

13 A phan chwythodd y deheu-wynt, hwynt hwy a dybiasant gaffael eu meddwl, ac wedi i∣ddynt gychwyn, hwy a hwyliasant yn agos i Creta.

14 Ond cyn nemmawr y cyfododd yn ei herbyn hi dymhestl-wynt yr hwn a elwir Euro∣clyddon.

15 A phan ddaliwyd y llong, ac na alle wrth∣ladd y gwynt, nyni a ymroesom, ac ni a ddyg∣wyd [gyd â'r gwynt.]

16 A phan daflwyd ni goris ynys fach a el∣wir Clauda, braidd y gallasom gael y bâd:

17 Yr hwn â godasant i fynu, ac hwy a gyd∣gynhorthwyafant gan gylchu y llong, ac ofni a wnaethant rhag taro ar sugn-draeth: ac hwy a ostyngasant yr hwyl, ac felly y dygwyd hwynt,

18 A phan gyfododd garw-for tymestlog drānoeth arnom ni, hwy a yscafnhausant y llōg.

19 A'r trydydd dydd y bwriasom â'n dwylo ein hunain daclau y llong allan.

20 A phan na'd ymddangosodd na haul, na sêr, dros lawer o ddyddiau, a thymestl nid by∣chan ar ein gwartha, dygwyd pob gobaith oddi arnom y byddem ni gadwedig.

21 A phan fuase bellach hir ympryd, yna y safodd Paul yn eu canol hwy, ac a ddywedodd, ôch wŷr, chwi a ddylasech wrando arnafi a phei∣dio a chychwyn o Creta, a diangc rhag y pe∣ricl a'r golled ymma.

22 Ac yr awr hon yr wyfi yn eich rhybuddio chwi ar fod yn dda eich cyssur can na chollir by∣wyd vn o honoch ond y llong yn vnic.

23 Canys angel Duw yr hwn a'm piau, a'r hwn yr wyf yn ei addoli, a safodd yn fy ymyl y nôs hon,

24 Gan ddywedyd: nac ofna Paul, rhaid i ti sefyll ger bron Caesar, ac wele, fe roddes Duw i ti y rhai oll y fydd yn morio gyd â thi.

25 Am hynny cymmerwch gyssur (ô wŷr) canys yr wyf fi yn credu i Dduw y bydd fel y traethodd efe wrthif:

26 Ond y mae yn rhaid i ni ddyfod i ryw ynys.

27 Ac wedi dyfod y bedwaredd nos ar ddêc, fel yr oeddem yn morio yn Adria yng-hylch hanner nos, y morwyr a dybiasant eu bod yn nes∣hau i ryw dir.

28 Ac hwy a blymiasant, ac a'i cawsant yn vgain gwryd, ac wedi myned ychydig pellach hwy a blymiasant eilwaith, ac a gawsant bym∣thec gwryd.

29 Ac hwy yn ofni rhag syrthio mewn lleo∣edd geirwō, hwy a fwriasant allan bedair angor o'r llyw, ac a ddeisyfiasant ei myned hi ynddydd

30 Ac fel yr oedd y llong-wŷr yn amcanu ymadel â'r llong, wedi bwrw y bad i wared i'r môr, fel pe buase yn eu bryd fwrw allan ango∣rau o'r pen blaen hefyd,

31 Dywedodd Paul wrth y cawriad, a'r milwŷr, onid erys y rhai hyn yn y llong, ni ell∣wch chwi fod yn gadwedig.

32 Yna y torrodd y milwŷr raffau y bâd, ac a adawsant iddo fyned ymmaith.

33 A thra fu hi y dyddhau, Paul a eiriolodd ar bawb gymmeryd bwyd, gan ddywedyd: dymma y pedwerydd dydd ar ddêc gan ddisg∣wil, yr arhoesoch ar eich cychlwnc heb gymme∣ryd

ddim [bwyd.]

34 Am hynny fyng-hyngor i i chwi yw cymmeryd bwyd: o blegit hynny fydd eich ie∣chydwriaeth chwi: canys ni syrth blewyn o ben vn o honoch chwi.

35 Ac wedi iddo ddywedyd hyn, gan gym∣meryd bara, efe a ddiolchodd i Dduw yn eu gŵydd hwynt oll, ac a'i torodd, ac a ddechreuodd fwyta.

36 A phawb oll wedi myned yn gyssurol, a gymmerasant fwyd hwythau.

37 Ac yr oedd o honom ni oll yn y llong, ddau cant, ac vn ar bymthec a thrugain o eneidiau.

38 Ac wedi cael digon o fwyd, hwy a yscafn∣hausant y llong, gan fwrw y gwenith i'r môr.

39 Ac wedi ei myned hi yn ddydd, ni adna∣buant hwy y tir, ond hwy a ganfuasant ryw gil∣fach, ac iddi dorlan, lle y meddyliasant (os gall∣ent) wthio y llong i mewn.

40 Ac wedi iddynt godi yr angorau, yr ym∣roesant i'r mor, ac a ollyngasant yn rhydd rwy∣mau y llyw, ac a godasant yr hwyl i'r gwynt, ac a geisiasant y lann.

41 Ac wedi i ni syrthio ar draethell dau-for, a gwthio y llong, y pen blaen a lynodd heb allu symudo, eithr y pen ôl a ddrylliodd gan nerth y tonnau.

42 A chyngor y milwŷr oedd lladd y car∣charorion, rhag i vn o honynt wedi nofio allan ddiangc ymmaith.

43 Ond y Cannwriad yn ewyllysio cadw Paul a rwystrodd iddynt eu hamcan, ac a arch∣odd i bawb a'r a fedre nofio, gan ymfwrw yn gyntaf i'r môr, ddiangc i dir.

44 A'r lleill [a aethant] rai ar ystyllod, ac e∣raill o'r ryw ddrylliau o'r llong, ac felly y daeth pawb i dir yn ddiangol.

PEN. XXVIII.

Y wiber yn brathu Paul, a barn yr estroniaid am hynny. 7 Paul yn iachau tad Publius ac eraill. 16 Paul yn dyfod i mewn i Rufain, 17 Yn dywedyd ei hanes wrth yr Iddewon yno. 23 Yn pregethu y gair i me∣wn ac allan.

AC wedi iddynt ddiangc yn iach i'r lān, yna y gwybuant mai Melita y gelwid yr ynys.

2 Ar Barbariaid a ddangosasant i ni fwy∣neidd-dra nid bychan, o blegit hwy a gynneua∣sant dân, ac a'n derbynniasant ni oll rhag y ga∣fod gynnyrchiol, a rhag yr oerni.

3 Ac wedi cynnull o Paul ddyrnaid o fri∣wydd, ai dodi ar y tân, gwiber a ddaeth allan rhag y gwres, ac a ruthrodd iw law ef.

4 A phan welodd y Barbariaid y pryf yn cro∣gi wrth ei law ef: hwy a ddwyedasant wrth eu gilydd, yn siccr llawruddiog yw y dyn ymma, yr hwn er ei ddiangc ar y môr nis gad dialedd i fyw.

5 Eithr efe a escydwodd y pryf yn tân ac ni oddefodd ddim niwed.

6 Ond yr oeddynt hwy yn disgwil ido ef chwyddo, a syrthio yn ddisymmwth yn farw, ac wedi darfod iddynt hir ddisgwil, ac heb weled niwed yn digwyddo iddo ef, hwy a newidia∣sant, ac a ddywedasant, ei fod efe yn Dduw.

7 Yng-hylch y man hwnnw yr oedd tyddyn i bennaeth yr ynys, ei enw oedd Publius, yr hwn a'n cymmerth ni dri-diau, ac a'n lleteuodd yn garedig.

8 Ac fe a ddigwyddodd, fod tad Publius yn glaf o gryd a gwaedlif, at yr hwn pan aeth Paul i mewn a gweddio, a dodi ei ddwylo arno, efe a'i iachaodd ef.

9 Ac wedi gwneuthur hyn, eraill hefyd o'r ynys y rhai yr oedd heintiau arynt a ddaethant atto, ac hwy a iachawyd.

10 Y rhai a'n parchasant ni ag vrddas mawr, ac wrth longi o honom, hwy a'n llwythasant â pethau angenrheidiol.

11 Ac ar ben y tri-mis yr aethom mewn llong o Alexandria, yr hon a aiafase yn yr ynys, a'i harwydd hi oedd Castor a Pholux.

12 Ac wedi ein dyfod ni i Syracusa y triga∣som [yno] dri-diau.

13 Ac oddi yno y cyrchasom o amgylch, ac a ddaethom i Rhegium, ac yn ôl vn dydd y chwy∣thodd y dehau-wynt, ac y daethom yr ail dydd i Puteol.

14 Yna y cawsom frodyr, ac fe a ddymuned arnom aros gyd â hwynt saith niwrnod, ac felly ni a ddaethom tu a Rhufain.

15 Ac oddi yno pan glybu 'r brodyr oddi wr∣thym, hwy a ddaethant i gyfarfod â ni hyd ym marchnad Appiphorum, a'r tair Tafarn, y rhai pan welodd Paul, efe a ddiolchodd i Duw, ac a gymmerodd gyssur.

16 Eithr pan ddaethom i Rufain, y Can∣wriad a roddes y carcharorion at y capten u∣chaf, ond fe adawyd Paul i aros o'r neilldu gyd â milwr yr hwn oedd yn ei gadw ef.

17 Ar ben y trydydd dydd fe ddarfu i Paul alw yng-hyd bennaethiaid yr Iddewon, ac wedi eu hymgynnull y dywedodd efe wrthynt (ô wŷr frodyr) myfi, er na wnaethym ddim yn erbyn y bobl, na defodau y tadau, a roddwyd yn garcha∣ror o Ierusalem i ddwylo y Rhufein-wŷr.

18 Y rhai wedi darfod fy holi, a fynnasent fyng-ollwng ymmaith, am nad oedd dim achos angeu ynof.

19 Eithr am fod yr Iddewō yn dywedyd yn erbyn hyn, mi a yrrwyd i appelio at Caesar, nid am fod gennif ddim i achwyn ar fyng-henedl.

20 Ac am yr achos ymma y gelwais am da∣noch chwi, i'ch gweled, ac i ymddiddan â chwi, canys am obaith yr Israel i'm rhwymwyd â'r gadwyn hon.

21 A hwythau a ddywedasant wrtho, ni chawsom ni na llythyrau o Iudaea am danat, ac ni ddaeth neb o'r brodyr i ddywedyd nac lefaru dim drwg am danat.

22 Ond ni a fynnem glywed gennit ti, beth yw dy feddwl, o blegit mae yn yspys gan bawb am y sect hon, fod ym mhob man yn dywedyd yn ei herbyn hi.

23 Ac wedi iddynt nodi diwrnod iddo,

llawer a ddaeth atto ef iw lettŷ, i'r rhai yr eglu∣rodd ac y testiolaethodd efe am deyrnas Dduw, gan gynghori iddynt y pethau a berthynent am Iesu Grist, o gyfraith Moses, a'r prophwydi, o'r boreu hyd yr hwyr.

24 A rhai a gredasant i'r pethau a ddyweda∣sid, ac eraill ni chredâsant.

25 A phryd nad oeddynt yn cydgordio yn eu plith eu hunain, ymadel a wnaethant, wedi i Paul ddywedyd y gair hwn, Da yn wir y llefa∣rodd yr Yspryd glân wrth ein tadau drwy Esai∣as brophwyd:

26 Gan ddywedyd,* 1.1098 dos at y bobl ymma, a dy∣wet, yn clywed y clywch, ac ni ddeallwch, ac yn gweled y gwelwch, ac ni chanfyddwch.

27 Canys brâs-hawyd calon y bobl hyn, a thrwm y clywsant â'u clustiau, a'u llygaid a ga∣easant, rhag iddynt weled â'u llygaid, na chly∣wed â'u clustiau, na deall â'u calonnau, a dych∣welyd fel yr iachawn hwynt.

28 Bydded hyspys i chwi, ddanfon iechyd∣wriaeth Dduw i'r cenhedloedd, ac hwy ai gwrā∣dawant.

29 A phan ddarfu iddo ddywedyd hyn, yr I∣ddewon a aethant allan, a llawer o ymrafaelion ganddynt.

30 A Phaul a arhoes gwbl o ddwy flynedd yn ei dŷ ardrethol, ac a dderbynniodd bawb a'r a ddaeth i mewn atto,

31 Gan bregethu teyrnas Dduw, a dyscu y pethau a berthynent am yr Arglwydd Iesu Grist â phob hyder, heb ei wahardd.

Diwedd Gweithredoedd yr Apostolion.

❧ Epistol Paul yr Apostol at y RHVFEINIAID.

PENNOD. I.

2 Y mae Paul yn dangos gan bwy, ac i ba beth y galwyd ef. 13 Ei barawd ewyllys ef i ymweled â hwynt. 16 Pa beth yw 'r Efengyl. 20 Mwyniant y creadu∣riaid, ac i ba beth y gwnaethpwyd hwy. 21. 24 Ang∣haredigrwydd, drygioni, a phoen yr annuwiol.

PAVL gwasanaethwr Iesu Grist,* 1.1099 yr hwn a alwyd yn Apostol, ac a nailltuwyd i Efeng∣yl Dduw,

2 (Yr hon a ragadd∣awse efe trwy ei bro∣phwydi yn yr* 1.1100 scry∣thurau sanctaidd)

3 Am ei Fab Iesu Grist ein Arglwydd ni (yr hwn a ddaeth o hâd Dafydd o ran y cnawd:

4 Ac a egurwyd yn nerthol yn Fab Duw, yn ôl Yspryd sancteiddiad, trwy adgyfodiad y meirw)

5 Trwy 'r hwn y derbynniasom ni râs ac Apostoliaeth (fel y bydde vfydd-dod i'r ffydd) yn ei enw ef ym mhlith yr holl genhedloedd,

6 Ym mysc y rhai yr ydych chwi hefyd yn alwedigion Iesu Grist:

7 Attoch oll y rhai sy yn Rhufein yn ann∣wyl gā Dduw wedi eich galw [i fod] yn sainct:* 1.1101 Grâs fyddo i chwi, a thangneddyf gan Dduw ein Tad, a chan yr Arglwydd Iesu Grist.

8 Ac yn gyntaf yr wyf yn diolch i'm Duw trwy Iesu Grist trosoch-chwi oll, o blegit bod eich ffydd chwi yn gyhoeddus tros yr holl fŷd.

9 Canys Duw sydd yn dyst i mi (yr hwn yr ydwyf yn ei wasanaethu yn fy yspryd yn E∣fengyl ei Fab ef) fy mod yn ddibaid yn gwneu∣thur coffa am danoch

10 Yn oestadol yn fyng-weddiau, gan ddei∣syf cael o honof ryw amser weithiau rwyddhynt ryw fodd trwy ewyllys Duw, i ddyfod attoch.

11* 1.1102 Canys y mae yn hir gennif nes eich gweled, fel y gallwyf gyfrannu i chwi ryw ddawn ysprydol, i'ch cadarnhau:

12 Hynny yw, i ymgyssuro gyd â chwi trwy ffydd ei gilydd: [sef] yr eiddoch chwi a minne.

13 Ac ni fynnwn i ô frodyr na's gwyddech arfaethu o honof yn fynych ddyfod attoch, (eithr mi a luddiwyd hyd yn hyn) fel y caffwn beth ffrwyth hefyd yn eich plith chwithau, megis y mae i mi ym-mhlith y cenhedloedd eraill.

14 Dyled-ŵr ydwyf i'r Groegiaid, ac i'r Barbariaid hefyd, i'r doethion, ac i'r annoethi∣on hefyd.

15 Am hynny, hyd y gallwyf, parod ydwyf i bregethu yr Efengyl i chwithau hefyd y rhai ydych yn Rhufain.

16 Canys nid cywilyddus gennif Efen∣gyl Grist, o blegit* 1.1103 gallu Duw yw hi i iechyd∣wriaeth, i bob vn ar sydd yn credu: i'r Iddew yn gyntaf, a hefyd i'r Groeg-wr.

17 Canys trwyddi hi y datcuddir cyfiawn∣der Duw o ffydd i ffydd: megis y mae yn scrifennedig.* 1.1104 y cyfiawn fydd byw trwy ffydd.

18 Canys digofaint Duw a ddatcuddiwyd o'r nef yn erbyn pob annuwioldeb, ac ang-hyfi∣awnder dynion, y rhai ydynt yn attal y gwir i∣onedd mewn ang-hyfiawnder.

19 Canys cymmaint ac a ellir ei ŵybod am Dduw sydd amlwg ynddynt hwy: canys Duw a'i hamlygodd iddynt.

20 O blegit ei anweledigion bethau ef, [nid amgen] ei allu tragywyddol a'i dduwdod y rhai a ddehellir wrth y pethau a wnaed o gre∣ddwriaeth y byd, megis y byddent hwy yn ddiescus.

21* 1.1105 O blegit hwynt hwy yn adnabod Duw, ni roesant ogoniāt iddo megis i Dduw, ac ni ddiolchasant iddo, eithr ofer fuant yn eu rhesymmau, a'u calon anneallgar ydoedd yn llawn tywyllwch.

22 Pan dybient eu bod eu hunain yn ddoe∣thion, ffyliaid oeddent.

23 Canys hwynt hwy a newidiasant ogo∣niant yr anllygredic Dduw, i lun delw lygre∣dic ddyn, ac ehediaid, ac anifeiliaid pedwar car∣nol, ac ymlusciaid.

24 O herwydd pa ham y rhoes Duw hwy i fynu yn nhrachwantau eu calonnau, i aflendid, i amherchi eu cyrph eu hun yn eu plith eu hu∣nain:

25 Y rhai a droasant wirionedd Duw yn gelwydd, ac a addolasant, ac a wasanaethasāt y creadur yn fwy nâ'r Creawdr yr hwn sydd fen∣digedic yn oes oesoedd, Amen.

26 O blegit hynny y rhoddes Duw hwynt i fynu i wyniau gwarthus: canys eu gwragedd hwy a newidiasant yr arfer anianol i'r hon sydd yn erbyn anian.

27 Ac yn gyffelyb hefyd y gwŷr gan adel yr arfer naturiol o'r wraig, a ymloscent yn eu ha∣wydd iw gilydd, gan i'r gwrywaid wneuthur yr hyn oedd warthus â gwrywaid, a derbyn yn∣ddynt eu hunain y cyfryw dâl tros eu cyfeilior∣ni, ac ydoedd raid.

28 Canys megis ni bu wiw ganddynt hwy adnabod Duw, felly y rhoddes Duw hwynt i fynu i feddwl amghymmeradwy i wneuthur y pethau nid oeddynt weddaidd,

29 Yn llawn o bob anghyfiawnder, godineb anwiredd, cribddoeiliaeth, drygioni: yn llawn cenfigen, llofruddiaeth, cynnen, twyll, drwg∣anwydau:

30 Yn hystingwŷr, yn athrodwŷr, yn gâs ganddynt Dduw, yn drahaus, yn feilchion, yn ffrostwŷr yn ddychymmygwŷr drygioni, yn a∣nufydd iw rhieni.

31 Yn angall, yn rhai yn torri ammod, yn angharedig, yn anghymmodlon, yn anhruga∣rogion.

32 Rhai yn gŵybod cyfraith Dduw (fod y rhai sy yn gwneuthur y cyfryw bethau, yn hau∣ddu marwolaeth) [ydynt] nid yn vnic yn gw∣neuthur y pethau hyn, eithr hefyd yn cydsynnio â'r rhai sy yn eu gwneuthur hwynt.

PEN. II.

Y mae yn gyrru ofn ar ragrithwyr a barn Duw. 7 Yn cy∣ssuro y ffyddloniaid. 12 Ac er mwyn curo i lawr pob escus, y mae efe yn profi bod pawb yn bechaduriaid. 15 Y cenhedloedd wrth gydwybod, 17 A'r Iddewon wrth y ddeddf serifennedic.

AM hynny diescus wyt ti ô ddyn, pwy byn∣nac wyt yn barnu:* 1.1106 canys yn yr hyn yr wyt yn barnu arall, yr wyt yn dy gondemnio dy hun: canys ti yr hwn wyt yn barnu arall, wyt yn gwneuthur yr vn pethau.

2 Eithr gŵyddom fod barn Duw yn ôl gwi∣rionedd yn erbyn y rhai a wnânt gyfryw be∣thau.

3 Ac a wyt ti yn tybied hyn, ô ddyn yr hwn wyt yn barnu y rhai sy yn gwneuthur y cy∣fryw bethau, a [thi] yn gwneuthur yr vn rhyw, y diengi di rhag barn Duw؛

4 Neu a wyt ti yn diystyru golud ei ddaioni ef, a'i* 1.1107 ddioddefgarwch, a'i ymaros, heb gydna∣bod fod daioni Duw yn dy dywys di i edifeir∣wch؛

5 Eithr ty-di yn ôl dy galedrwydd, a'th galon ddiedifeiriol,* 1.1108 wyt yn tyrru i ti dy hū ddigofaint erbyn dydd y digofaint, a dadcuddiad cyfiawn farn Dduw,

6* 1.1109 Yr hwn a rydd i bawb yn ôl ei weithre∣doedd:

7 Sef, bywyd tragywyddol i'r rhai gan bar∣hau yn gwneuthur daioni, a geisiant ogoniant, ac anrhydedd, ac anllygredigaeth,

8 Eithr i'r rhai sy yn gynhennus, ac nid yd∣ynt yn vfyddhau y gwirionedd, eithr ydynt yn vfyddhau anwiredd, [y bydd] llid a digofaint.

9 Trallod ac ing fydd ar bôb enaid a wna ddrwg, i'r Iddew yn gyntaf, ac hefyd i'r Gro∣eg-ŵr.

10 Eithr i bôb vn a wna ddaioni y bydd go∣goniant, ac anrhydedd, a thangneddyf, i'r I∣ddew yn gyntaf, ac hefyd i'r Groeg-ŵr.

11 Canys nid oes* 1.1110 dderbyn wyneb ger bron Duw.

12 O blegit pa sawl bynnac a bechasant yn ddi-ddeddf a gyfrgollir hefyd yn ddi-ddeddf a pha sawl bynnac a bechasant yn y ddeddf, hwy a fernir wrth y ddeddf.

13* 1.1111 (Canys nid gwranda-wŷr y ddeddf yd∣ynt gyfiawn ger bron Duw: eithr gwneuthur∣wŷr y ddeddf a gyfiawnheuir.

14 O blegit pan wnelo y cenhedloedd, y rhai nid yw 'r ddeddf ganddynt wrth naturiaeth y pethau sy yn y ddeddf, hwynt hwy heb fod deddf ganddynt, ydynt ddeddf iddynt eu hunain:

15 Y rhai ydynt yn dangos gweithred y ddeddf yn scrifennedig yn eu calonnau, a'u cyd∣wybod hefyd yn cyd-testiolaethu, a'u meddyli∣au yn cyhuddo eu gilydd, neu yn escusodi)

16 Yn y dydd pan farno Duw ddirgeloedd dyniō trwy Iesu Grist, yn ol fy Efengyl maufi.

17 Wele, Iddew i'th elwir di, ac yr wyt yn gorphywys yn y ddeddf, at yn ymlawenhau yn-Nuw,

18 Ac yn gŵybod ei ewyllys ef, ac yn dar∣bod pethau rhagorol, o herwydd dy addyscu gan y ddeddf.

19 Ac yr wyt yn coelio dy fod yn dywysog i'r deillion, yn llewyrch i'r rhai ydynt mewn ty∣wyllwch,

20 Yn athro i'r amhwyllogion, yn ddys∣cawdwr i'r rhai annyscedig, a chēnit ffurf gwy∣bodaeth, a gwirionedd yn y ddeddf.

21 Ty di gan hynny yr hwn wyt yn addys∣cu arall oni'th ddysci dy hun؛ ti yr hwn wyt yn dywedyd, na ledratter, a ledretti di؛

22 Yr hwn wyt yn dywedyd, na odineber, a odinebi di؛ ti yr hwn sydd gâs gennit ddelwau, a gyssegr-yspeili di؛

23 Ti yr hwn wyt yn ymhoffi yn y ddeddf, trwy dorri 'r ddeddf a ddianrhydeddi di Dduw؛

24 Canys enw Duw ym mhlith y cenhed∣loedd a geblir o'ch plegit chwi,* 1.1112 megis y mae yn scrifennedic.

25 Canys enwaediad yn wir a wna lês os cedwi y ddeddf; eithr os trosseddwr y ddeddf fyddi, aeth dy enwaediad yn ddienwaediad.

26 Am hynny os y dienwaediad a geidw gyfreithiau y ddeddf, oni chyfrifir ei ddienwa∣ediad ef yn enwaediau?

27 Ac oni bydd i'r dienwaediad, yr vn sydd wrth naturiaeth (os ceidw y ddeddf) dy farnu di yr hwn wrth y llythyren, a'r enwaediad, wyt yn drosseddwr y ddeddf?

28 Canys nid yw efe yn Iddew, yr hwn sydd yn [vnic] yn yr amlwg: ac nid enwaedi∣ad yw yr hwn sydd yn [vnic] yn yr amlwg yn y cnawd:

29 Eithr efe sydd Iddew yr hwn sydd [felly] yn y dirgel, (ac enwaediad y galon [sydd] yn yr yspryd, nid yn y llythyren) yr hwn [y mae] ei glod nid o ddynion, ond o Dduw,

PEN III.

1 Wedi i Paul addef fod peth rhagorfraint i'r Iddewon. o blegit rhydd a dianwadal addewid Duw. 9 Y mae efe yn profi wrth yr scrythurau fôd yr Iddewon a'r cenhedloedd yn bechaduriaid. 21 A bôd eu cyfiawn∣had hwy trwy râs, nid trwy weithredoedd. 31 Ac er hynny na ddidymmwyd y ddeddf a'r gyfraith.

PA ragoriaeth gan hynny sydd i'r Iddew؛ neu pa fudd fydd o'r enwaediad؛

2 Lawer ym mhôb rhyw fodd: canys yn gyn∣taf ymddyriedwyd iddynt hwy am eiriau Duw,* 1.1113

3 O blegit beth os anghredodd rhai, a wna eu anghredyniaeth hwy ffydd Dduw yn ddir∣ym؛

4 Na atto Duw, eithr bydded Duw yn* 1.1114 gywir,* a phôb dŷn yn gelwydddc: megis yr scrifennwyd, fel i'th gyfiawnhauer yn dy eiriau, ac y gorfyddech pan i'th farner,

5 Eithr os e•••• anwiredd ni chenmyl wirio∣nedd Duw, pa beth a ddywedwn: a ydyw Duw yn anghyfiawn. yr hwn sydd yn dwyn digo∣faint; (dywedyd yr ydwyf fel dŷn)

6 Na atto Duw: pe amgen, pa fodd y bar∣na Duw y byd؛

7 Canys os bu gwirionedd Duw helaeth∣ach trwy fyng-helwydd i iw ogoniant ef, pa ham mwyach i'm bernir inne fel pechadur؛

8 A nid (megis ein ceblit, ac megis y dy∣wed rhai ein bôd yn dywedyd) gwnawn ddrwg, fel y dêl da o honaw, y rhai sy gyfiawn eu bar∣nedigaeth.

9 Beth am hynny؛ a ydym ni fwy rhago∣rol? nac [ydym] ddim: canys profasom eusus fôd pawb, yr Iddewon a'r Groeg-wŷr tann bechod.

10 Megis y mae yn scrifennedig,* 1.1115 nid oes yn gyfiawn gymmaint ag vn.

11 Nid oes nêb yn deall, nid oes nêb yn ymgais â Duw.

12 Gwyrâsant oll, hwy a aethant oll yn an∣fuddiol, nid oes nêb yn gwneuthur daioni, nac oes nêb.

13* 1.1116 Bedd agored yw eu gwddf:* 1.1117 twyll∣asant â'u tafodau,* 1.1118 gwenwyn lindis sydd tann eu gwefusau hwynt.

14* 1.1119 Y rhai y mae eu genau yn llawn mell∣dith a chwerwedd.

15* 1.1120 Buan yw eu traed i ollwng gwaed.

16 Destruw, ac aflwydd sydd ar eu ffyrdd.

17 Ac nid adnabuont ffordd tangneddyf.

18 Nid oes ofn Duw ger bron eu llygaid.* 1.1121

19 Gwyddom hefyd mai pa bethau bynnac a ddywed y ddeddf, mai wrth y rhai sy tann y ddeddf y dywed hi: fel y caeêr pôb genau, ac fel y byddo yr holl fyd tann [farn] Duw.

20* 1.1122 Am hynny gan weithredoedd y cnawd ni chyfiawnheuir vn cnawd yn ei olwg ef, o ble∣git gan y ddeddf y [mae] adnabod pechod.

21 Ac yr awr hon yr eglurwyd cyfiawnder Duw heb y ddeddf, gan gael testiolaeth gan y ddeddf a'r prophwydi.

22 Sef cyfiawnder Duw trwy ffydd Ie∣su Grist i bawb, ac ar bawb a gredant: canys nid oes gwahaniaeth.

23 O blegit pawb a bechasant, ac a ydynt yn ôl am ogoniant Duw.

24 A hwy a gyfiawnheuir yn rhâd trwy ei râs ef, trwy 'r prynnedigaeth sydd yng-Hrist Iesu.

25 Yr hwn a osodes Duw yn iawn trwy ffydd yn ei waed ef, i ddangos ei gyfiawnder ef trwy faddeuant y pechodau a oeddent gynt,

26 Trwy ddioddefiad Duw i ddangos y prŷd hynny ei gyfiawnder, fel y bydde efe yn gyfiawn, ac yn cyfiawnhau y nêb sydd o ffydd Iesu.

27 Pa le gan hynny [y mae] yr gorfoledd؛ ef a gaewyd allan. Trwy pa ddeddf؛ ai [deddf] y gweithredoedd؛ na-gê, eithr trwy ddeddf ffydd.

28 Yr ydym ni yn meddwl gan hyn, fod yn cyfiawnhau dŷn trwy ffydd heb weithredoedd y ddeddf.

29 Ai i'r Iddewon y mae Duw yn vnic, o∣nid i'r cenhedloedd hefyd؛ yn wir [y mae] efe i'r cenhedloedd hefyd.

30 Canys vn Duw ydyw yr hwn a gyfi∣awnhâ yr enwaediad o'r ffydd, a dienwaediad trwy ffydd.

31 Am hynny a ydym ni yn gwneuthur y ddeddf yn ddirym trwy 'r ffydd؛ na atto Duw: yr ydym yn hytrach yn cadarnhau y ddeddf.

PEN. IIII.

1.7. Y mae efe yn dangos fôd cyfiawnhâd yn ddawn grâs trwy siampl Abraham, a thestiolaeth Dafydd. 15 a hefyd wrth naturiaeth y ddeddf a ffydd.

PA beth gan hynny a ddywedwn gael o A∣braham ein tâd yn ôl y cnawd?

2 Canys os Abraham a gyfiawnhawyd trwy weithredoedd, y mae iddo orfoledd, eithr nid ger bron Duw.

3 Canys pa beth a ddywed yr Scrythur* 1.1123 Credodd Abraham i Dduw, a chyfrifwyd iddo yn gyfiawnder.

4 Ac i'r nêb a weithia ni chyfrifir y gwobr o râs, onid o ddyled.

5 Eithr i'r neb ni weithia, onid credu yn yr hwn sydd yn cyfiawnhau yr anwir, ei ffydd ef a gyfrifir yn gyfiawnder.

6 Megis y mae Dafydd yn dadcā dedwydd∣wch y dŷn, yr hwn y mae Duw yn cyfrif iddo gyfiawnder, heb weithreddoedd [gan ddywedyd]

7* 1.1124 Dedwydd [yw] y rhai, y maddeuwyd eu hanwireddau, a'r rhai y cuddiwyd eu pecho∣dau.

8 ☞ Dedwydd [yw] y gŵr nid yw yr Ar∣glwydd yn cyfrif pechod iddo.* 1.1125

9 [A ddaeth] y dedwyddywch hyn ar yr en∣waediad hefyd؛ canys yr ydym yn dywedyd, [o darfod] cyfrif ffydd i Abraham yn gyfiawn∣der.

10 Pa fodd y cyfrifwyd hi؛ ai pan oedd yn yr enwaediad, ynte yn y dienwaediad؛ nid yn yr enwaediad, onid yn y dienwaediad.

11* 1.1126 Ac efe a gymmerth arwydd yr enwaedi∣ad yn insel cyfiawnder y ffydd, yr hon [oedd ganddo] yn y dienwaediad, fel y bydde efe yn dâd pawb a grêdent yn y dienwaediad, fel y cyfrifid yn gyfiawnder iddynt hwy hefyd,

12 Ac yn dâd yr enwaediad, nid iddynt hwy yn vnic, y rhai [ydynt] o'r enwaediad, onid i'r sawl hefyd a gerddant lwybrau ffydd ein tâd A∣braham, yr hon oedd yn y dienwaediad.

13 Canys nid trwy y gyfraith [y daeth] yr addewid i Abraham, neu iw hâd y bydde efe yn etifedd y byd, eithr trwy gyfiawnder ffydd.

14 Canys os y rhai sydd o'r ddeddf, yw 'r etifeddion, gwnaed ffydd yn ofer, a'r addewid yn ddirym. ☜

15 O blegit y mae y ddeddf yn peri digo∣faint, canys lle nid oes deddf, nid oes gamwedd.

16 Am hynny o ffydd [y mae yr etifeddiaeth] fel y dêl trwy râs, a bôd yr addewid yn siccr i'r holl hâd: sef nid yn vnic i'r hwn sydd o'r ddeddf: onid hefyd i'r hwn sydd o ffydd Abraham yr hwn yw ein tâd ni ôll,

17 (Megis y mae yn scrifennedic,* 1.1127 mi a'th wnaethym yn dâd llawer o genhedloedd) ger bron y neb y credodd efe iddo [sef] Duw yr hwn sydd yn bywhau y meirw, ac sydd yn galw y pethau nid ydynt, fel pe byddent.

18 Yr hwn yn erbyn gobaith, a gredodd tann obaith, fel y bydde yn dâd cenhedloedd lawer, yn ôl yr hyn a ddywedasid,* 1.1128 felly y bydd dy hâd di.

19 Ac efe yn ddiegwan o ffydd nid ystyriodd ei gorph ei hunan yr hwn oedd weithian wedi marweiddio, ar yng-hylch can-mlwydd oed, na marweidd-dra bru Sara.

20 Ac nid amheuodd efe addewid Duw drwy ang-hredyniaeth, eithr ef a nerthwyd yn y ffydd, gan roddi gogoniant i Dduw.

21 Ac yn gwbl siccr ganddo, ei fod yn abl i wneuthur yr hyn o addawse.

22 Ac am hynny y cyfrifwyd iddo yn gyfi∣awnder.

23 Ac nid scrifennwyd hynny er ei fwyn ef yn vnic, i gyfrif hyn iddo yn gyfiawnder,

24 Eithr hefyd erom ninnau, i'r rhai y cy∣frifir [yn gyfiawnder,] y rhai ydym yn credu yn yr hwn a gyfodes Iesu ein Harglwydd o feirw.

25 Yr hwn a draddodwyd tros ein pechodau ni, ac a gyfodwyd er ein cyfiawnhâd.

PEN. V.

1 Mae efe yn mynegu ffrwyth ffydd. 7 Y mae efe yn yspysu cariad, ac vfydd-dod Crist, yn hwn yw sail a sylfaen ffydd.

AM hynny gan ein cyfiawnhau trwy ffŷdd y mae gennym heddwch tu ag at Dduw trwy ein Harglwydd Iesu Grist.

2* 1.1129 Trwy 'r hwn hefyd y mae i ni ddyfodfa trwy ffydd i'r grâs hyn, yn yr hwn yr ydym yn sefyll, ac yn ymlawenychu tann obaith gogoni∣ant Duw.

3 Ac nid [hynny] yn vnic, eithr hefyd* 1.1130 yr ydym yn ymlawenychu mewn gorthrymderau gan ŵybod fod gorthrymder yn peri dioddefga∣rwch,

4 A dioddefgarwch brofiad, a phrofiad oba∣ith:

5 A gobaith ni chywilyddia, am fod cariad Duw wedi ei dywallt yn ein calonnau, trwy yr Ysprŷd glân yr hwn a roddwyd i ni,

6 Canys Crist pan oeddem ni yn ddinerth, yn yr amser a fu farw tros* 1.1131 rai annuwiol.

7 Diau mai braidd y bydd nêb farw tros vn cyfiawn, er hynny tros [vn] da fe alle y bydde vn farw.

8 Eithr y mae Duw yn eglurhau ei gariad, tu ag attom, (o blegit a nyni etto yn bechaduri∣aid) marw o Grist trosom.

9 Mwy ynte o lawer gan ein cyfiawnhau ni trwy ei waed ef, i'n hachubir rhag digofaint trwyddo ef.

10 Canys os pan oeddem elynion, i'n hedd∣ychwyd â Duw trwy farwolaeth ei Fâb ef, mwy o lawer wedi ein heddychu, i'n achubir trwy ei fywyd ef.

11 Ac nid [hynny] yn vnic, eithr ymlawe∣nychu yr ydym hefyd yn Nuw trwy ein Har∣glwydd Iesu Grist, gan yr hwn yr awr hon y derbyniasom y cymmod.

12 Am hynny megis trwy vn dŷn y daeth pechod i'r bŷd, a marwolaeth trwy bechod, ac felly yr aeth marwolaeih ar bôb dŷn, yn gym∣maint a phechu o bawb.

13 Canys hyd amser y ddeddf yr oedd pech∣od yn y byd: eithr ni chyfrifir pechod, pryd nad oes ddeddf.

14 Eithr teyrnasodd marwolaeth o Adda hyd Moses, arnynt hwy hefyd y rhai ni phecha∣sant yn ôl cyffelybiaeth camwedd Adda, yr hwn yw ffurf yr vn a ddeue.

15 Eithr nid yw 'r dawn felly megis y mae 'r camwedd: o blegit os trwy gamwedd vn y bu feirw llawer, mwy o lawer yr amlhauodd grâs Duw, a'r dawn trwy râs yr vn dŷn Iesu Grist i laweroedd.

16 Ac nid yw 'r dawn [fel yr hyn a ddaeth] trwy 'r vn a bechodd: canys y farn a [ddaeth] o'r vn [camwedd] i gondemniad: eithr y dawn sydd o gamweddau lawer i gyfiawnhâd.

17 Canys os trwy gamwedd vn y teyrna∣sodd angeu trwy vn, mwy o lawer y teyrnasa y rhai a dderbyniasant y lliosogrwydd o râs, ac o ddawn y cyfiawnder, ym mywyd, trwy yr vn, Iesu Grist.

18 Canys yr vn modd megis trwy gam∣wedd vn [y daeth y bai] ar bob dŷn i gondem∣niad, felly trwy gyfiawnhâd vn, [y rhodded grâs] i bôb dŷn, er cyfiawnhâd bywyd.

19 O blegit megis trwy anufydd-dod vn dŷn, y gwnaethpwyd llawer yn bechaduriaid: felly trwy vfydd-dod vn y gwneir llawer yn gyfiawn.

20 Eithr y ddeddf a ddaeth i mewn, fel yr amlhaue y camwedd: eithr lle yr amlhauwyd pechod [yno] yr amlhaodd grâs yn fwy o lawer

21 Fel megis y teyrnassodd pechod i angeu, felly hefyd y teyrnase grâs trwy gyfiawnder i fywyd tragywyddol, trwy Iesu Grist ein Har∣glwydd.

PEN. VI.

2 Er mwyn na bydde i nêb orfoleddu yn y cnawd, eithr yn hytrach ei ddarostwng ef i'r yspryd, 3 Y mae efe yn dangos wrth rinwodd a diwedd bedydd, 5 Fod ail-enedigaeth yn gyssylltiedig â chyfiawnder, ac em hynny y mae yn annog i fuchedd dduwiol, 21 Gan osod yng-wydd dyn obr pechod a chyfiawnder.

BEth wrth hynny a ddywedwn؛ a drigwn ni yn wastad mewn pechod, fel yr amlhauo grâs؛

2 Na atto Duw: y rhai [ydym yn] feirw i bechod, pa wedd y byddwn fyw etto ynddo ef?

3 ☞ Oni wyddoch am danom [ni] oll y rhai a fedyddiwyd i Iesu Grist,* 1.1132 ddarfod rin bedy∣ddio iw farwolaeth ef؛

4* Claddwyd ni gan hynny gyd ag ef trwy fedydd i farwolaeth: fel megis y cyfodwyd Crist o feirw trwy ogoniant y tâd, felly y rho∣diom ninnau hefyd mewn newydd-deb buchedd.

5 Canys os gwnaed ni yn gyd blanhigion i gyffelybiaeth ei farwolaeth ef, felly y byddwn [i gyffelybiaeth ei] adgyfodiad [ef,]

6 Gan ŵybod hyn ddarfod croes-hoelio ein hên ddyn ni gyd ag ef, er mwyn dirymmu corph pechod, fel rhag llaw na wasanaethom bechod.

7 Canys y mae yr hwn fu farw yn rhydd oddi wrth bechod.

8 Am hynny os ydym ni yn feirw gyd â Christ, yr ydym ni yn credu y byddwn fyw he∣fyd gyd ag ef.

9 Gan ŵybod na bydd Crist yr hwn a gy∣fodwyd, farw mwyach: ac nad arglwyddiae∣tha marwolaeth arno mwyach.

10 Canys fel y bu efe farw, efe a fu farw vn-waith i bechod, ac fel [y mae yn] fyw, byw y mae i Dduw.

11 Felly meddyliwch chwithau hefyd, eich meirw chwi i bechod, a'ch bôd yn fyw i Dduw yng-Hrist Iesu ein Harglwydd. ☜

12 Na theyrnased gan hynny bechod yn eich corph marwol, fel yr vfuddhaoch iddo yn ei chwantau.

13 Ac na roddwch eich aelodau yn arfau anghyfiawnder i bechod, eithr rhoddwch eich hunain i Dduw, megis rhai o feirw yn fyw, a [rhoddwch] eich aelodau yn arfau cyfiawnder i Dduw.

14 Canys nid arglwyddiaetha pechod ar∣noch chwi, o blegit nid ydych tann y ddeddf eithr tann râs.

15 Beth am hynny? a bechwn ni o herwydd nad ydym ni tann y ddeddf eithr tann râs؛ na atto Duw.

16 Oni ŵyddoch, mai i* 1.1133 bwy bynnac y rho∣ddwch eich hunain yn weision i vfyddhau, eich bod yn weision i'r hwn yr vfyddhaoch iddo, pwy bynnac ai [yn weision] pechod i farwolaeth, ynte vfydd-dod i gyfiawnder؛

17 Ond i Dduw bo 'r diolch, gan eich bod [chwi gynt] yn weision pechod, etto vfyddhau o honoch o'ch calonnau i'r ffurf honno o athra∣wiaeth i'r hon i'ch traddodwyd.

18 A chan eich rhyddhau [chwi] oddi wrth bechod, chwi a wnaethpwyd yn weision cyfi∣awnder.

19 ☞ Yn ôl dull dynol yr ydwyf yn dywe∣dyd o blegit gwendid eich cnawd chwi:* 1.1134 canys megis ac y rhoddasoch eich aelodau yn weision i aflendid ac anwiredd, i [wneuthur] anwiredd, felly yr awr hon rhoddwch eich aelodau yn wei∣sion i gyfiawnder i sancteiddrwydd.

20 Canys pan oeddech yn weision pechod, yr oeddech yn rhyddion oddi wrth gyfiawnder.

21 Pa ffrwyth oedd i chwi y pryd hynny yn y cyfryw bethau y mae arnoch gywilydd o'u plegit yr awr hon؛ canys diwedd y pethau hyn∣ny yw marwolaeth.

22 Ac yr awr hon wedi eich rhyddhau oddi wrth bechod, a'ch gwneuthur yn weision i Dduw, y mae i chwi eich ffrwyth yn sanctei∣ddrwydd, a'r diwedd yn fywyd tragywyddol.

23 Canys cyflog pechod yw marwolaeth: eithr dawn Duw yw bywyd tragywyddol trwy Iesu Grist ein Harglwydd. ☜

PEN. VII.

1 Ffrwyth y ddeddf, 6 a'r modd y gwaredodd Grist ni rhagddi, 16 gwendid y ffyddlonnion, 23 a'r ymladd peryglus rhwng y cnawd a'r yspryd.

ONi wyddoch chwi frodyr (wrth y rhai sy yn gwybod y ddeddf yr wyf yn dywedyd) yr arglwyddiaetha y ddeddf ar ddŷn tra fyddo efe byw؛

2* 1.1135 Canys y wraig yr hon sydd tann lywodra∣eth gŵr sydd yn rhwym wrth y ddeddf i'r gŵr tra fyddo efe byw: ond o bydd marw y gŵr, hi a ryddhawyd oddi wrth ddeddf y gŵr.

3 Ac felly os a'r gŵr yn fyw y bydd hi yn ei∣ddo gŵr arall, hi a elwir yn* 1.1136 odinebus: eithr os marw fydd y gŵr, y mae hi yn rhydd oddi wrth y ddeddf, fel nad yw hi yn odinebus, er bod yn eiddo gŵr arall.

4 Ac felly chwithau fy-mrodyr ydych wedi meirw i'r ddeddf trwy gorph Crist, fel y by∣ddech eiddo vn aral, [sef] eiddo yr hwn a gyfod∣wyd o feirw, fel y dygem ffrwyth i Dduw.

5 Canys pan oeddem yn y cnawd, gwyniau pechodau y rhai oeddynt trwy [nerth] y ddeddf oeddynt mewn grym yn ein aelodau i ddwyn ffrwyth i farwolaeth.

6 Eithr yn awr y rhyddhawyd ni oddi wrth y ddeddf wedi ein meirw i'r peth i'n attalit, fel y gwasanaethem yn newydd-deb yspryd, ac nid yn hender y llythyren.

7 Beth gan hynny a ddywedwn؛ ai pechod yw 'r ddeddf? ymbell oedd: eithr nid adnabum i bechod, ond wrth y ddeddf: canys nid adnuba∣swn i drachwant, oni ddywedase 'r ddeddf,* 1.1137 na chwennych.

8 Eithr fe a gymmerth pechod achlysur wrth y gorchymyn, ac a weithiodd ynof bob tra∣chwant.

9 Canys marw yw pechod heb y ddeddf, ei∣thr myfi a fum gynt yn fyw heb y ddeddf: ond pan ddaeth y gorchymyn yr adfywiodd pechod, a minne fum farw.

10 A'r gorchymyn hwn a [arlwyasit] i fy∣wyd, a gafwyd i mi yn farwolaeth.

11 Canys pechod a gymmerth achlysur trwy 'r gorchymyn, ac a'm twyllodd, ac wrth hynny a'm lladdodd i.

12 Ac felly* 1.1138 sanctaidd yw 'r ddeddf, a sanc∣taidd yw 'r gorchymyn, a chyfiawn, a da.

13 Gan hynny a wnaethpwyd y peth oedd dda yn farwolaeth i mi؛ na atto Duw: eithr pechod fel yr ymddangose yn bechod, a weithi∣odd farwolaeth ynof trwy 'r hyn sydd yn dda, fel y bydde pechod yn dra phechadurus trwy 'r gor∣chymyn.

14 Canys gwyddom fod y ddeddf yn ys∣prydol, a minnef yn gnawdol wedi fyng-wer∣thu tann bechod.

15 Canys yr hyn yr wyf yn ei wneuthur nid yw foddlon gennif: canys nid yr hyn yr wyf yn ei ewyllysio yr wyf yn ei wneuthur: eithr yr hyn sydd gâs gennif, hyn yr ydwyf yn ei wneu∣thur.

16 Ac od wyf yn gwneuthur yr hyn nid wyf yn ei ewyllysio, yr ydwyf yn cydsynnio â'r ddeddf ei bod hi yn dda.

17 Felly yr awron nid myfi sydd mwy yn gwneuthur hynny, eithr y pechod yr hwn sydd yn trigo ynofi.

18 Canys gwn nad oes ynofi, [sef] yn fyng-hnawd i ddaioni yn trigo: o blegit yr ewyllysio sydd yn barod gennif, eithr nid wyf yn medru gwneuthur yr hyn sydd dda.

19 Canys nid wyf yn gwneuthur y peth da yr hwn yr wyf yn ei ewyllysio, onid y drwg yr hwn nid wyf yn ei ewyllysio: hynny yr wyf yn ei wneuthur.

20 Felly os yr hyn nid wyf yn ei ewyllysio hynny yr wyf yn ei wneuthur: nid myfi sydd yn ei wneuthur, ond y pechod yr hwn sydd yn trigo ynofi.

21 Felly yr wyf yn cael y ddeddf, i mi yr hwn wyf yn ewyllysio gwneuthur da, mai drwg sydd bresennol gyd â mi.

22 Canys digrif gennif gyfraith Dduw, o herwydd y dŷn oddi mewn:

23 Eithr yr wyf yn gweled deddf arall yn fy aelodau yn gwrthwynebu deddf fy meddwl, ac i'm caethiwo i ddeddf pechod, yr hon sydd yn fy aelodau.

24 Ys truan o ddyn wyfi: pwy am gwared oddi wrth corph y farwolaeth hon؛

25 Yr wyf yn diolch i Dduw trwy Iesu Grist ein Harglwydd: canys felly yr wyfi yn fy meddwl yn gwasanaethu deddf cyfraith Dduw, ond yn fyng-nhawd cyfraith pechod.

PEN. VIII.

1 Diogelwch y ffyddloniaid, a ffrwyth yr Yspryd glân yddynt hwy, 3 gwendit y ddeddf, a phwy a'i cw∣plaodd hi, ac i ba beth, 5 O ba ryw wedd y dyle y ffyddloniaid fôd, 6 ffrwyth yr yspryd ynddynt hwy,

17 am obaith, 18 am ddioddefgarwch tann y groes, sef ran adfyd er mwyn Crist, 28 am y cyd∣gariad rhwng Duw a'r blant, 29 am ei ragwybo∣daeth a'r ragluniaeth ef.

GAn hynny nid oes weithian ddamnediga∣eth i'r rhai sy yng-Hrist Iesu, [sef] y sawl nid ydynt yn rhodio yn ôl y cnawd, eithr ar ôl yr Yspryd.

2 Canys deddf Yspryd y bywyt yng-Hrist Iesu a'm rhyddhaodd i oddi wrth ddeddf pe∣chod a marwolaeth.

3 Canys (yr hyn a ydoedd yn amhossibl i'r ddeddf pan ydoedd hi yn egwan o blegit y cnawd) Duw gan ddanfon ei Fâb ei hun yng∣hyffelybiaeth cnawd pechadurus, a [hynny] am bechod, a gondemnodd bechod yn y cnawd,

4 Fel y cyflawnid cyfiawnder y ddeddf y∣nom ni, y rhai ydym yn rhodio nid yn ôl y cnawd: eithr yn ol yr Yspryd.

5 Canys y rhai ydynt gnawdol, am bethau 'r cnawd yr ymsynhwyrant: eithr y rhai sy yn ôl yr Yspryd, am bethau 'r Yspryd.

6 Canys y mae synnwyr yr cnawd yn far∣wolaeth, a synnwyr yr Yspryd yn fywyd a thangneddyf.

7 O blegit synnwyr y cnawd sydd elyniaeth yn erbyn Duw: am nad yw ddarostyngedic i ddeddf Duw: ac ni's dichon [fod.]

8 Am hynny y sawl ydynt yn y cnawd ni a∣llant ryngu bodd Duw.

9 Weithian chwy-chwi nid ydych yn y cnawd, eithr yn yr Yspryd, gan fod Yspryd Duw yn trigo ynoch: ac od oes nêb heb Ys∣pryd Crist ganddo, nid yw hwnnw yn eiddo ef.

10 Ac os yw Crist ynoch, y mae 'r corph wedi marw, o blegit pechod: eithr yr Yspryd yn fywyd er mwyn cyfiawnder.

11 Ac os Yspryd yr hwn a gyfododd Iesu o feirw sydd yn trigo ynoch, yr hwn a gyfododd Grist o feirw, a fywocâ hefyd eich cyrph mar∣wol chwi, trwy ei Yspryd yr hwn sydd yn trigo ynoch.

12 Am hynny ☞ frodyr yr ydym [ni] yn ddyled-wŷr,* 1.1139 nid i'r cnawd, i fyw yn ôl y cnawd:

13 Canys os byw fyddwch yn ôl y cnawd, meirw fyddwch: eithr os marwhewch weithre∣doedd y cnawd trwy 'r Yspryd, byw fyddwch.

14 Canys cynnifer [ac] a dywyser gan Y∣spryd Duw, y rhai hyn sy blant i Dduw.

15 Canys ni dderbyniasoch yspryt caethi∣wet i [beri] ofn trachefn, eithr derbyniasoch Y∣spryd mabwysiad trwy 'r hwn yr ydym yn lle∣fain (Abba) Dâd.

16 Y mae yr Yspryd hwn yn cyd-testiolae∣thu â'n hyspryd mi, ein bod ni yn blant i Dduw.

17 Os ydym ni yn blant, [yr ydym] ni hefyd yn etifeddion, os yn etifeddion i Dduw, yna yn gyd-etifeddion â Christ:* 1.1140 ac os cyd-ddioddefwn ag ef, fe a'n cyd-ogoneddir hefyd gyd ag ef. ☜

18 ☞ O blegit yr ydwyf yn bwrw nad yw gofidiau yr amser yr awron yn cydstadlu y go∣goniant a ddangosir i ni.

19 Canys awydd-fryd y creatur sydd yn dis∣gwil am ddadcuddiad meibion Duw.

20 Canys y mae y creatur yn ddarostyng∣edic i wagedd nid i'i fodd, eithr o blegit yr hwn a'i darostyngodd,

21 Tann obaith y rhyddheir y creatur he∣fyd o gaethiwed llygredigaeth i rydd-did gogo∣niant meibion Duw.

22 Canys gwyddom fod pôb creatur yn cyd∣ocheneidio â ni, ac yn cyd-ofidio hyd y prŷd hyn.

23 Ac nid yn vnic y [creatur] ond ninnau hefyd y sawl a gawsom flaen-ffrwyth yr Ys∣pryd, yr ydym ninnau yn ocheneidio ynom ein hunain gan ddisgwil y mabwysiad, [nid am∣gen]* 1.1141 prynnedigaeth ein corph. ☜

24 Canys wrth obaith i'n iachauwyd: ei∣thr yr hon a welir nid yw obaith: o blegit pa o∣beithio a wna vn am y peth a wêl؛

25 Ond os ydym yn gobeithio yr hyn ni welwn, yr ydym drwy ammynedd yn disgwil am dano.

26 Felly hefyd y mae 'r Yspryd yn cynnorth∣wyo ein gweddio ni: canys ni wyddom pa beth a weddiwn fel y dylem, eithr y mae yr Yspryd ei hun yn eiriol trosom ag ocheneidiau annhrae∣thadwy.

27 A'r hwn sydd yn chwilio y calonnau, a ŵyr beth yw meddwl yr Yspryd, canys y mae efe ynôl [ewyllys] Duw yn eiriol tros y sainct.

28 A gwyddom fod pob peth yn gweithio i'r hyn goref i'r sawl a garant Dduw, sef i'r rhai a alwyd wrth ei arfaeth ef.

29 Canys y rhai a ragŵybu, a ragluniodd efe hefyd i fod yn vn ffurf â delw ei Fâb ef, fel y bydde efe yn gyntafanedig ym mhlith brodyr lawer.

30 A'r rhai a ragluniodd efe, y rhai hynny a alwodd efe, a'r rhai a alwodd, y rhai hynny hefyd a gyfiawnhaodd efe, a'r rhai a gyfiawnhaodd e∣fe, y rhai hynny hefyd a ogoneddodd efe.

31 Beth ynte a ddywedwn ni wrth y pethau hyn؛ os [yw] Duw gyd â ni, pwy a all fod i'n herbyn؛

32 Yr hwn nid arbedodd ei briod Fâb, ond ei roddi ef drosom ni oll i farwolaeth, pa wedd gyd ag ef na rydd efe i ni bob peth hefyd؛

33 Pwy a rydd ddim yn erbyn etholedigi∣on Duw, Duw yw 'r hwn* 1.1142 a gyfiawnhâ.

34 Pwy a ddamna؛ Crist yw 'r hwn a fu farw, îe yn hytrach, yr [vn] a gyfodwyd tra∣chefn, yr hwn hefyd sydd ar ddeheu-law Duw, yr hwn hefyd sydd yn eiriol trosom ni.

35 Pwy a'n gwahana ni oddi wrth gariad Crist؛ a i gorthrymder, neu ing, neu ymlid, neu newyn, neu noethni neu enbydrwydd, neu gle∣ddyf؛

36 Megis y mae yn scrifennedic: er dy fwyn di yr ydys yn ein lladd ni trwy 'r dydd: yr ydys yn ein cymmeryd ni fel defaid [iw]lladdfa

37 Eithr yn y pethau hyn oll yr ydym ni yn

fwy na chwncwerwŷr trwy 'r hwn a'n carodd ni.

38 Canys y mae yn ddiogel gennif nad oes nac angeu, nac enioes, nac Angelion, na thwy∣sogaethau, na meddiannau, na phethau presen∣nol, na phethau i ddyfod,

39 Nac vchter, na dyfnder, nac vn creatur arall a all ein yscar ni oddi wrth gariad Duw yr hwn sydd yng-Hrist Iesu ein Harglwydd.

PEN. IX.

Serch sanct Paul ar wyr ei wlad. 11 Y mod y mae Duw yn dewis rhai, ac yn gwrthod eraill. 24 Galwe∣digaeth y cenhedloedd. 30 A gwrthodiad yr ldde∣won.

GWir yr wyf yn ei ddywedyd yng-Hrist, nid wyf yn dywedyd celwydd (am cydwy∣bod yn cydtestiolaethu â mi yn yr Yspryd glân)

2 Fod tristid mawr a dolur dibaid yn fyng∣halon.

3 Canys ni a ddymunwn fod yn anathema oddi wrth Grist dros fy mrodyr, sef fyng-henedl yn ôl y cnawd:

4 Y rhai ydynt yr Israeliaid, i ba rai [y per∣thyn] y mabwy siad, a'r gogoniāt, a'r cyfammo∣dau, a dodiad y ddeddf, a gwasanaeth [Duw,] a'r addewidion.

5 O ba rai yr hanoedd y tadau, ac o ba rai o herwydd y cnawd [yr hanoedd] Crist yr hwn sydd yn Dduw vwch law ôll yn fendigedic yn oes oesoedd. Amen.

6 Er hynny amhossibl yw myned gair Duw yn ddi-rym, canys nid [ydynt] hwy oll yn Israeliaid, a'r a [hanodd] o Israel,

7 Ac nid ydynt hwy oll yn blant, o blegit eu bod o hâd Abraham: eithr yn Isaac y gelwir dy hâd di.

8 Hynny yw, nid y rhai fy yn blant y cnawd ydynt blant Duw: eithr plant yr addewid a gy∣frifir yn hâd.

9 Canys gair addewid yw* 1.1143 hwn, yn yr am∣ser hwn y deuaf, ac y bydd mâb i Sara.

10 Ac nid efe yn vnic a [ŵybu hyn] ond he∣fyd* 1.1144 Rebecca wedi iddi feichiogi o vn [sef] o'n tâd Isaac.

11 Canys etto cyn geni 'r [plant,] a phrŷd na wnaethent na drwg na da, (megis wrth etholedigaeth Duw y parhaue yr arfaeth nid o weithredoedd, eithr or hwn sydd yn galw)

12 Y dywedwyd wrthi,* 1.1145 yr hynaf a wasa∣naetha yr ieuangaf.

13 Megis yr scrifennwyd,* 1.1146 Iacob a gerais, ac Esau a gaseais.

14 Beth a ddywedwn wrth hynny؛ a oes anghyfiawnder gan Dduw؛ ymbell oedd.

15 Canys y mae yn dywedyd wrth Moses,* 1.1147 mi a drugarhaf wrth yr hwn y trugarhawyf, ac a dosturiaf wrth yr hwn y tosturiaf.

16 Ac felly nid yw ['r etholedigaeth ar law] yr hwn a ewyllysio, nac ar law yr hwn a rêdo, eithr ar law Duw yr hwn sydd yn trugarhau.

17 Canys y mae yr scrythur yn dywedyd wrth Pharao: I hynn ymma i'th gyffroais di, fel y dangoswn fy meddiant ynot ti, ac fel y dat∣cenid fy enw trwy 'r holl ddaiar.

18 Am hynny wrth yr hwn y mynno y tru∣garhâ efe, a'r hwn a fynno, efe a'i caleda.

19 Dywedi gan hynny wrthif, pa ham y mae efe etto yn beio؛ canys pwy a wrthwyne∣bodd ei ewyllys ef؛

20 Yn hytrach ô ddyn pwy wyt ti yr hwn a ddadleui yn erbyn Duw؛ a ddywed y* 1.1148 peth ffurfedic wrth yr hwn a'i ffurfiodd, pa ham i'm gwnaethost fel hyn.

21 Onid oes awdurdod i'r crochênydd ar y priodgist, i wneuthur o'r vn telpyn pridd vn lle∣str i barch, ac arall i amharch?

22 Beth os Duw yn ewyllysio dangos ei ddigofaint, a pheri adnabod ei feddiant, a ddio∣ddef drwy hir ymaros llestri 'r digofaint y rhai a arlwywyd i golledigaeth؛

23 Ac i beri gwybod golud ei ogoniant ar lestri trugaredd, y rhai a arlwyodd efe i ogoni∣ant؛

24 [Sef] nyni y rhai a alwodd efe, nid o'r Iddewon yn vnic, eithr hefyd o'r cenhedloedd.

25 Megis hefyd y mae efe yn dywedyd yn Hosea,* 1.1149 mi a alwaf yr hwn nid yw bobl i mi, yn bobl i mi: ar hon nid yw annwyl yn annwyl.

26 A bydd yn y lle y dywedwyd wrthynt* 1.1150 nid ydych yn bobl i mi, yno y gelwir hwy yn plant y Duw byw.

27 Hefyd y mae Esaias yn llefain am yr Is∣rael,* 1.1151 cyd bydde nifer plant Israel fel tywod y môr, gweddill a achubir.

28 Canys efe a orphen ac a fyrhâ air mewn cyfiawnder: canys yr Arglwydd a fyrhâ air ar y ddaiar.

29 A megis y dywedodd Esaias yn y blaen, oni buase i Arglwydd y lluoedd adel i ni hâd, gwnaethid ni fel Sodoma, a chyffelyb fuasem i Gomorra.

30 Beth gan hynny a ddywedwn؛ cael o'r cenhedloedd gyfiawnder y rhai ni ddilynasant gyfiawnder, sef y cyfiawnder [yr hwn sydd] o ffydd.

31 Ac Israel yr hwn a ddilynodd ddeddf cy∣fiawnder, ni chyrhaeddodd ddeddf cyfiawnder.

32 Pa ham؛ am nas ceisient â ffydd, eithr megis o weithredoedd y ddeddf: canys tramg∣wyddasant wrth faen y tramgwydd,

33 Megis y mae yn scrifennedic:* 1.1152 wele fi yn gosod yn Sion faen tramgwydd, a chraig rhwystr; a phôp vn a gredo ynddo ni chrywily∣ddir.

PEN. X.

Achos cwymp yr Iddewon. 5 Y rhagor rhwng y cyfi∣awnder sydd o'r ddeddf neu yr gyfraith a'r hon sydd o ffydd. 17 Bod ein ffydd ni yn dyfod o wrando gair Duw. 19 Dewisiad y cenhedloedd a gwrthodi∣ad yr Iddewon.

OH frodyr y mae gwir ewyllys fyng-halon a'm gweddi ar Dduw dros yr Israeliaid, am iechydwriaeth.

2 Canys yr wyf yn dyst iddynt fod gan∣ddynt zêl Dduw, eithr nid ar ôl gŵybodaeth.

3 Canys hwynt hwy heb wybod cyfiawn∣der Duw, ac yn ceisio gosod eu cyfiawnder eu hunain, nid ymostyngosant i gyfiawnder Duw.

4* 1.1153 Canys Crist yw diwedd y ddeddf er cy∣fiawnder i bob vn a grêdo.

5 Canys y mae Moses yn dospârthu y cyfi∣awnder sydd o'r ddeddf,* 1.1154 mai y dŷn a wnêl y pe∣thau hyn a fydd byw wrthynt.

6 Eithr y mae y cyfiawnder sydd o ffydd yn dywedyd fel hynn, na ddywed yn dy galon, pwy a escynn i'r nêf؛ hynny yw dwyn Crist oddi vchod

7 Neu pwy a ddescyn i'r dyfnder؛ hynny yw dwyn Crist trachefn oddi wrth y meirw.

8 Eithr pa beth y mae efe yn ei ddywedyd?* 1.1155 mae 'r gair yn agos attat, yn dy enau, ac yn dy galon, hwn yw gair y ffydd yr hwn yr ydym ni yn ei bregethu,

9 Mai ☞ os cyffessi â'th enau y'r Arglwydd Iesu a chredu yn dy galon i Dduw ei gyfodi ef o feirw,* 1.1156 iach fyddi.

10 Canys â'r galon y credir i gyfiawnder, ac â'r genau y cyffessir i iechydwriaeth.

11 O blegit y mae 'r scrythur yn dywedyd,* 1.1157 pwy bynnac a grêdo ynddo ef ni chywily∣ddir ef.

12 Can nad oes gwahaniaeth rhwng I∣ddew, a groeg-wr, o blegit yr hwn sydd Arglw∣ydd ar bawb, sydd oludog i bawb a'r a alwant arno ef.

13* 1.1158 Canys pwy bynnac a eilw ar enw yr Arglwydd cadwedig fydd.

14 Eithr pa fodd y galwant ar yr hwn ni chredasant ynddo؛ a pha fodd y credant yn yr hwn ni chlywsant am dano؛ a pha fodd y cly∣want heb bregeth-wr؛

15 A pha fodd y pregethant, oddieithr eu dā∣fon؛ megis y mae yn scrifennedic:* 1.1159 mor bryd∣ferth yw traed y rhai sy yn efangelu tangne∣ddyf, ac yn efangelu pethau daionus:

16 Eithr, nid vfyddhausant hwy oll i'r E∣fengyl,* 1.1160 canys y mae Esaias yn dywedyd: o Arglwydd pwy a gredodd i'r hyn a glywyd ge∣nym ni?

17 Am hynny ffydd sydd o glywed, a chly∣wed [sydd] gan air Duw.

18 Eithr meddaf: oni chlywsant hwy؛ eu swn* 1.1161 yn ddiau a aeth tros yr oll ddaiar, a'u gei∣riau hyd derfynau y byd.

19 Eithr meddaf: oni adnabu Israel Dduw? yn gyntaf y mae Moses yn dywedyd,* 1.1162 mi a ba∣raf i chwi wynfydu wrth genedl nid yw gen∣edl ac â chenedl angall i'ch diginf.

20* 1.1163 Ac Esaias sydd yn llyfasu, ac yn dy∣wedyd, caffwyd fi gan y rhai nid oeddynt yn fyng-heisio, a gwnaed fi yn eglur i'r rhai nid oe∣ddynt yn ymofyn amdanaf.

21 Ac wrth yr Israel y mae yn dywedyd,* 1.1164 yn hŷd y dydd yr estynnais fy nwylo at bobl anu∣fydd, ac yn gwrth-ddywedyd. ☜

PEN. XI.

Y mae yn dangos na lwyr wrthododd Duw yr Israeli∣aid. 29 Am fod donniau Duw yn ddianwadal. 33 A bod barnedigaeth Dduw morr anchwiliadwy, ac morr ddirgel ag na ddichon neb ddyfod iddi hi.

AM hynny meddaf, a wrthododd Duw ei bobl؛ na atto Duw: canys minne hefyd wyf Israeliad o hâd Abraham, o lwyth Benia∣min.

2 Ni wrthododd Duw ei bobl y rhai a ad∣nabu efe yn y blaen, oni ŵyddoch pa beth y mae yr scrythur yn ei ddywedyd am Elias؛ pa fodd y mae efe yn eiriol ar Dduw yn erbyn yr Isra∣el, gan ddywedyd?

3* 1.1165 Oh Arglwydd, hwy a laddasant dy bro∣phwydi, ac a gloddiasant i'r llawr dy allorau: ac myfi a adawyd yn vnic, ac y maent yn ceisio fy einioes inne.

4 Eithr pa beth y mae atteb Duw yn ei ddywedyd wrtho؛* 1.1166 gadewais i mi fy hun saith mil o wŷr, y rhai ni phlygasant eu glinau i Baal.

5 Felly y pryd hyn y mae gweddill trwy 'r etholedigaeth o râs.

6 Ac os o râs nid o weithredoedd: os am∣gen nid yw grâs yn râs mwyach, ac os o wei∣thredoedd, nid yw yn râs mwyach: pe amgen ni bydde gweithred mwy yn weithred.

7 Beth ynte؛ ni chafas Israel yr hyn y mae yn ei geisio: eithr yr eitholedigaeth a'i cafas, a'r lleill a galedwyd.

8 Megis y mae yn scrifennedic:* 1.1167 rhoddes Duw iddynt yspryd trym-gwsc: llygaid fel na welant, a chlustiau fel na chlywant hyd y∣dydd heddyw.

9 Ac y mae Dafydd yn dywedyd:* 1.1168 Byddet eu bord hwy yn fagl ac yn rhwyd ac yn rhwystr, ac yn daledigaeth iddynt.

10 Tywyller eu llygaid hwy fel na welant, a chrymma di eu cefnau bob amser.

11 Gan hynny meddaf, a dramgwyddasant hwy fel y cwympent ymmaith? na atto Duw: eithr trwy eu cwymp hwy y daeth iechydwria∣eth i'r cenhedloedd i yrru eiddigedd arnynt.

12 O herwydd pa ham os ydyw eu cwymp hwy yn olud i'r byd, a'u lleihâd hwy yn gyfoeth cenhedloedd, pa faint mwy y bydd eu cyfiawn∣der hwy?

13 Canys meddaf i chwi y cenhedloedd, yn gymmeint a'm bôd i yn Apostol y cenhedloedd yr wyf yn mawrhau fy swydd:

13 [Er ceisio] yn rhyw fodd yrru eiddigedd os [fyng-hig am gwaed] fy hun ar achub rai o honynt.

15 Canys os eu gwrthodiad hwy yw cym∣mod y byd, beth rydd eu derbynniad, onid by∣wyt o feirw.

16 Canys os y blaen-ffrwyth sydd sanc∣taidd [sanctaidd] hefyd [yw] 't clamp toes: ac os yw 'r gwreiddin yn sanctaidd, y canghennau

hefyd ydynt [sanctaidd.]

17 Ac os torrwyd rhai o'r canghennau ym∣maith, a'th impio dithe yr hwn oeddit yn olew∣wydden wyllt arnynt yn eu lle hwynt, a'th wneuthur yn gyfrannog o'r gwreiddin, ac o fras∣der yr olew-wydden,

18 Na orfoledda yn erbyn y canghennau: ac os gorfoleddi, nid wyt ti yn dwynt y gwrei∣ddin, eithr y gwreiddin dy di.

19 Tithe a ddywedi, fe a dorrwyd ymmaith y canghennau fel yr impid fi i mewn.

20 Da: trwy anghredyniaeth y torrwyd hwynt ymmaith, a thithe sydd yn sefyll trwy ffydd, na fydd vchel-fryd, eithr ofna.

21 Canys os Duw nid arbedodd y cang∣hennau naturiol, [gwilia] rhag nad arbedo di∣the chwaith.

22 Gwêl am hynny gymmwynas, a tho∣ster Duw i'r rhai a gwympasant, toster: o∣nid cymmwynas i ti os arhossi yn ei gymmwy∣nas ef: os amgen, torrir dithe hefyd ymmaith.

23 A hwyntau, oni arhosant yn anghredy∣niaeth, a impir i mewn: canys gall Duw eu himpio hwynt i mewn trachefn.

24 Canys os torrwyd ty-di allan o'r olew∣wydden yr hon oedd wyllt wrth naturiaeth, a'th impio yn erbyn naturiaeth mewn gwir olew∣wydden, pa gymmaint mwy y caiff y rhai sy wrth naturiaeth, wedi eu himpio yn eu holew∣wydden eu hunain؛.

25 Canys ni ewyllysiwn frodyr na ŵyddech chwi y dirgelwch hyn, (rhag eich bod yn rhŷ ddoethion ynoch eich hunain) mai o ran y daeth cyndynrwydd i israel, hyd oni ddêle cyflawn∣der y cenhedloedd i mewn.

26 Ac felly y bydd yr holl Israel yn gadwe∣dig fel y mae yn scrifennedic,* 1.1169 y gwared-wr a ddaw allan o Sion, ac a drŷ ymmaith yr anwi∣redd oddi wrth Iacob.

27 A hyn yw 'r ammod sydd iddynt gennifi,* 1.1170 pan ddugwyf ymmaith eu pechodau.

28 Felly tu ag at am yr Efengyl, y maent hwy yn elynnion o'ch plegit chwi: onid o her∣wydd yr etholedigaeth, hwy a gerir er mwyn y tadau.

29 Canys diedifarus yw donniau, a galwe∣digaeth Dduw.

30 Canys megis yr anghredasoch chwi gynt i Dduw, ac yr ydych yn awr wedi cael tru∣garedd trwy eu anghrediniaeth hwy:

31 Felly yr awr hon hwythau a anghreda∣sant y drugaredd [a ddangoswyd] i chwi, fel y caent hwythau hefyd drugaredd.

32 Canys Duw a gaeuodd bawb mewn anghredyniaeth, fel y trugarhae wrth bawb oll.

33 O ddyfnder golud doethineb a gwybo∣daeth Duw, morr anchwiliadwy yw ei farnau ef, ac [morr] anfeidrol [yw] ei ffyrdd ef؛

34 Canys* 1.1171 pwy a ŵybu feddwl yr Arglw∣ydd؛ neu pwy a fu yn gynghor-wr iddo؛

35 Neu pwy a roddes iddo ef yn gyntaf, ac fe a delir iddo ef.

36 Canys o honaw [ef,] a thrwyddo ef, ac ynddo ef y mae pob dim oll: iddo ef [y byddo] gogoniant yn oes oesoedd. Amen.

PEN. XII.

Y modd y mae i amryw ddynion fyw yn eu hamryw al∣wedigaethau.

☞ AM hynny yr wyf yn attolwg i chwi frodyr er trugareddau Duw roddi o honoch eich cyrph yn aberth byw sanctaidd cymmeradwy i Dduw, [yr hwn yw] eich rhe∣symmol wasanaeth.* 1.1172

2 Ac na chyd ymffurfiwch â'r byd hwn, ei∣thr ymnewidiwch gan adnewyddiad eich me∣ddwl, fel y galloch* 1.1173 brofi beth yw ewyllys Duw, [yr hon sydd] dda, a chymmeradwy, a pherffaith.

3 Canys yr wyf yn dywedyd trwy y grâs a roddwyd i mi wrth bob vn sydd yn eich plith, na byddo i nêb ddeall vwch-law y dyler deall, o∣nid deall o honaw i fod yn sobr, fel y rhannodd Duw i bob vn* 1.1174 fesur ffydd.

4* 1.1175 Canys megis y mae i ni lawer o aelodau mewn vn corph, ac nad oes i'r holl aelodau yr vn swydd:

5 Felly [ninneu er ein bod] yn llawer, y∣dym vn corph yng-Hrist, a phôb vn yn aelod iw gilydd. ☜

6 ☞* 1.1176 A chan fod i ni amryw ddonniau yn ôl y grâs a roddwydd i ni, os prophwydoliaeth [bydded] yn ôl cyssondeb y ffydd.

7 Neu os swydd, [dilynwn] y swydd: neu os athro [rhodded] athrawiaeth,

8 Neu os cynghorwr, [edryched ar] y cyng∣or, yr hwn a gyfranno, [cyfranned] mewn symlrwydd, a lywodraetha, [gwnaed] yn ddies∣caelus: a drugarhâo, [gwnaed] yn llawen* 1.1177

9 Bydded cariad heb ragrith:* 1.1178 casewch yr hyn sydd ddrwg, a glynwch, wrth yr hyn sydd dda.

10* 1.1179 Mewn cariad brawdol byddwch garedig iw gilydd, gā flaenori eu gilydd yn rhoddi parch

11 Heb fod yn ddiog mewn astudrwydd, yn frydion yn yr Yspryd, yn gwasanaethu yr Ar∣glwydd.

12 Yn llawen mewn gobaith, yn ddioddef∣gar mewn cystudd,* 1.1180 yn barhaus mewn gweddi.

13* 1.1181 Yn cyfrannu wrth gyfreidiau 'r sainct,* 1.1182 ac yn dilyn rhoddi lletŷ.

14* 1.1183 Bendithiwch y rhai sy yn eich ymlit, bendithiwch meddaf, ac na felldithiwch.

15 Byddwch lawen gyd â'r llawen, ac yn ŵylo gyd â'r ŵylofus.* 1.1184

16 Byddwch yn vn fryd â'i gilydd* 1.1185 na fy∣ddwch vchel feddwl: eithr yn gydostyngedig â'r rhai iselradd, ☞ na fyddwch ddoethion ym eich tŷb eich hunain.* 1.1186

17* 1.1187 Na thelwch i neb ddrwg am ddrwg: darperwch bethau onest yng-olwg pôb dŷn.

18* 1.1188 Os [yw] bossibl hyd y mae ynoch chwi, byddwch heddychlawn â phôb dŷn.

19 Nac ymddieIwch rai annwyl, onid rhodd∣wch le i ddigofaint: canys y mae yn scrifēnedic:* 1.1189 i mi y mae dial, mi a'i talaf, medd yr Arglwydd.

20 * Am hynny os dy elyn a newyna, portha ef: os sycheda, dod iddo ddiod, canys os gwnei hyn ti a bentyrri farmor am ei ben ef.

21 Na orchfyger di gan ddrygioni, eithr gorchfyga di ddrygioni trwy ddaioni.

PEN. XIII.

Y mae yn annog i vfuddhau swyddogion, 8 gan ddi∣lyn cariad perffaith, 11 a buchedd sancteiddiol.

☞* 1.1190 YMddarostynged pob [perchen] enaid i'r awdurdodau goruchel, am nad oes awdurdod onid oddi wrth Dduw, a'r awdurdo∣dau sydd, gan Dduw y maent wedi eu hordei∣nio.

2 Am hynny pwy bynnac sydd yn ymosod yn erbyn yr awdurdod, sydd yn gwrthwynebu ordeinhâd Duw: a'r rhai a wrthwynebant, a dderbyniant farnedigaeth iddynt eu hunain.

3 Canys tywysogion nid ydynt ofn i wei∣thredoedd da, eithr i'r rhai drwg: a fynni nad of∣nech y gallu? gwna 'r hyn sydd dda: ac ti a gei glod ganddo.

4 Canys gwasanaeth-ŵr Duw ydyw er llês i ti, eithr os gwnei'r hyn sydd ddrwg, ofna am nad yw efe yn dwyn y cleddyf yn ofer: ca∣nys gweinidog Duw yw efe, i ddial llid ar yr hwn a wnêlo ddrwg.

5 Herwydd pa ham anghenraid yw ymdda∣rostwng nid yn vnic o herwydd llid, eithr er mwyn cydwybod.

6 Canys am hynny y telwch deyrn-gêd: o blegit gwasanaeth-wŷr Duw ydynt, yn ym∣roi i'r peth ymma.

7* 1.1191 Telwch gan hynny i bawb [eu] dyledi∣on: teyrn-ged i'r nêb [y byddo arnoch] deyrn∣ged, toll i'r hwn [y byddo arnoch] doll: ofn i'r hwn [y byddo iawn] bod ofn, parch i'r hwn [a ddyle] barch.☜

8 ☞ Na fyddwch yn nylêd neb: oddi eithr o garu pawb ei gilydd: canys yr hwn sydd yn caru arall, a gyflawnodd y gyfraith.

9* 1.1192 Canys hyn, na odineba, na ladd, na le∣dratta, na ddwg gam destiolaeth: na thrachw∣anta, ac os oes [vn] gorchymyn arall, y mae wedi ei gynnwys yn grynno yn yr ymadrodd hwn,* 1.1193 câr dy gymydog fel ti dy hun.

10 Cariad ni wna ddrwg i'r cymydog, * am hynny cariad yw cyflawnder y ddeddf.

11 A hynny gan weled yr amser, [ei bod] hi weithian yn bryd i ddeffroi o gyscu: canys yr awr hon y mae ein iechydwriaeth yn nês nâ phan gredaso••.

12 Y nôs a aeth heibio, a'r dydd sydd yn ne∣sau, am hynny bwriwn ymmaith weithredoedd y tywyllwch, a gwiscwn arfau y goleuni.

13 Rhodiwn yn weddus [megis wrth] liw dydd:* 1.1194 nid mewn cyfeddach a meddwdod, nid mewn cydorwedd ac anlladrwydd, nid mewn cynnenn, a chenfigen:

14* 1.1195 Eithr gwiscwch am danoch yr Argl∣wydd Iesu Grist, ac na fydded eich gofal tros y cnawd er mwyn porthi ei chwantau.☜

PEN. XIIII.

y mae yn cynghori na ddirmyger y gweiniaid o ffydd, 10 na farner neb am ei gydwybod mewn pethau cyffredin, 15 ond cyd-ddwyn o honom â'i gilydd.

YR vn sydd wann o ffydd derbynniwch at∣toch, [ond] nid i ymrysonnion dadleugar.

2 Canys y mae vn yn credu y gall fwyta pôb peth: ac y mae arall yr hwn sydd wann [ei ffydd] yn bwyta dail.

3 Na ddirmyged yr hwn sydd yn bwyta, yr hwn nid yw yn bwyta: ac na farned yr vn ni fwytu, yr hwn sydd yn bwyta: canys Duw a'i derbynniodd ef.

4* 1.1196 Pwy wyt ti yr hwn wyt yn barnu gwâs gŵr arall؛ y mae efe yn sefyll neu yn cwympo iw arglwydd ei hun: ac efe a gynhelir, canys dichon Duw ei gynnal ef.

5 Y mae vn yn barnu fod dydd vwch law dydd, ac arall yn barnu fod pôb dydd yn [ogyfu∣wch,] bydded pôb vn yn siccr yn ei feddwl.

6 Yr hwn sydd yn ystyried dydd, i'r Arglw∣ydd y mae yn ystyried, a'r hwn nid yw yn ysty∣ried dydd, i'r Arglwydd y mae heb ystyried, yr hwn sydd yn bwyta i'r Arglwydd y mae yn bwyta, canys y mae yn diolch i Dduw, a'r hwn nid yw yn bwyta i'r Arglwydd y mae heb fwy∣ta, ac y mae yn diolch i Dduw.

7 Canys nid yw yr vn o honom yn byw iddo ei hun, ac nid yw yr vn yn marw iddo ei hun.

8 Canys os byw yr ydym, byw yr ydym i'r Arglwydd, os marw yr ydym, marw yr ydym i'r Arglwydd, am hynny pa vn bynnac yr y∣dym a'i byw a'i marw, eiddo yr Arglwydd y∣dym ni.

9 O blegit er mwyn hyn y bu farw Crist, ac yr adgyfodes, ac y bu fyw trachefn, fel yr argl∣wyddiaethe ar y meirw a'r byw.

10 Pa ham gan hynny yr wyt ti yu barnu vy frawd؛ neu pa ham yr wyt yn dirmygu dy frawd؛ o herwydd ni a ymddangoswn oll ger bron gorsedd-faingc Crist.

11 Canys y mae yn scrifennedig, byw* 1.1197 wy∣fi medd yr Arglwydd: o blegit pob glin a blyga i mi, a phob tafod a gyffessa i Dduw.

12 Felly ynte pob vn o honom a rydd gy∣frif am dano ei hun i Dduw.

13 Am hynny na farnwn mwyach nêb ei gilydd, onid yn hytrach ystyriwch hyn: na ro∣ddo nêb iw frawd achos trāgwydd, neu rwystr.

14 Mi a wn, ac y mae yn siccr gennif trwy 'r Arglwydd Iesu, nad oes dim yn aflan o ho∣naw ei hunan: onid yr vn sydd yn tybied fod peth yn aflan, iddo ef y mae yn aflan.

15 Eithr os tristeuir dy frawd o blegit bwyd nid wyt yr awr hon yn rhodio yn ôl cariad,* 1.1198 na choll ef â'th fwyd, yr hwn y bu Crist farw trosto.

16 Na chabler eich daioni chwi.

17 Canys nid yw teyrnas Dduw fwyd a di∣od,

onid, cyfiawnder, a thangneddyf, a llawe∣nydd yn yr Yspryd glân.

18 Pwy bynnac gan hynny a wasanaetho Grist yn y pethau hyn, sydd gymmeradwy gan Dduw, a chanmoladwy gan ddynion.

19 Felly dilynwn ni y pethau sy o blegit tangneddyf: a'r pethau sy yn adeiliadu eu gi∣lydd.

20 Na ddinistria waith Duw er mwyn bwyd:* 1.1199 diau yw fod pob peth yn lân: eithr drwg yw i'r dyn a fwytu drwy dramgwydd.

21* 1.1200 Da yw na fwytaer cig, ac nad ŷfer gwîn, na dim drwy 'r hyn y tramgwydder, neu y rhwystrer, neu y gwanhaer dy frawd

22 A oes ffydd gennit ti؛ bydded hi gyd â thi dy hun ger bron Duw: gwyn ei fyd yr vn nis barna ei hunan yn yr hyn y mae yn fodd∣lawn iddo.

23 Canys yr vn a betrusa, os bwytu y mae yn farnedic, am nad yw efe yn bwyta o ffydd: pa beth bynnac nid yw o ffyd••, pechod yw.

PEN. XV.

1 Paul yn eu cyng-hori i gynnal ac i garu pawb ei gi∣lydd wrth siampl Crist. 9 A thrwy vnic drugaredd Dduw yr hon sydd achos iechydwriaeth i'r ddwy∣blaid. 14 Y mae efe yn dangos ei serch iddynt hwy a'r eglwys. 30 Ac yn dymuno yr vn rhyw ganddynt hwy.

Nyni y rhai cedyrn a ddylêm ddwyn gwē∣did yr ang-hedyrn, ac nid ein boddhau ein hunain.

2 Am hynny boddhaed pawb o honom ei gy∣mydog yn yr hyn sydd dda i adeilad.

3 Canys Crist nis boddhâodd ei hunan, eithr megis y mae yn scrifennedic:* 1.1201 gwrad∣wyddiad y rhai a'th wradwyddasant di, a syr∣thiodd arnafi.

4 ☞ Canys y pethau a scrifennwyd ym mlaen llaw,* 1.1202 er addysc i ni yr scrifennwyd hwy, fel y gallem trwy ammynedd a chyssur yr scry∣thurau gael gobaith.

5 A Duw yr ammynedd a'r cyssur a roddo i chwi* 1.1203 synnied yr vn peth [bawb] â'i gilydd yn ôl Crist Iesu.

6 Megis o gytundeb, ac o vn genau y gall∣och foliannu Duw, a Thad ein Harglwydd Iesu Grist.

7 O herwydd pa ham derbynniwch bawb eu gilydd, megis y derbynniodd Crist ninnau i o∣goniant Duw.

8 Ac yr wyf yn dywedyd wneuthur Iesu Grist yn wenidog i'r enwaediad er mwyn gwi∣rionedd Duw, er cadarnhau yr addewidion a [wnaethpwyd] i'r tadau.

9 Ac fel y rhodde y cenhedloedd ogoniant i Dduw am ei drugaredd, fel y mae yn scrifen∣nedig: am hyn i'th gyffessaf ym mhlith y cen∣hedloedd, ac y canaf i'th enw.

10 A thrachefu y dywed:* 1.1204 ymlawenhewch genhedloedd gyd â'i bobl ef.

11 A thrachefn,* 1.1205 molwch yr Arglwydd yr holl genhedloedd, a chydfolwch ef yr holl bo∣bloedd.

12 A thrachefn Esaias a ddywed,* 1.1206 fe fydd gwreiddin Iesse, a'r hwn a gyfyd i lywodraethu yr cenhedloedd, yn hwnnw y gobeitha y cen∣hedloedd.

13 A Duw 'r gobaith a'ch cyflawno o bôb llawenydd a thangneddyf, gan gredu fel eich amlhaer yng-obaith trwy nerth yr Yspryd glân.☜

14 Ac y mae yn siccr gennif fi fy hun am danoch chwi fy mrodyr, eich bod chwi yn llawn daioni ac yn gyflawn o bob gwybodaeth, ac y medrwch gynghori eu gilydd.

15 Er hynny frodyr mi a scrifennais attoch yn hŷfach, fel vn yn dwyn ar gof i chwi, trwy y grâs a roddwyd i mi gan Dduw,

16 I fod o honof yn wasanaethwr Iesu Grist ym mysc cenhedloedd, gā weithio trwy Efengyl Dduw, fel y bydde offrymmiad y cenhedloedd yn gymmeradwy, wedi ei sancteiddio gan yr Ysyryd glân.

17 Y mae i mi gan hynny a ymlawenych∣wyf yng-Hrist Iesu, yng-hyfryw bethau, ac a [berthyn] i Dduw.

18 Am na feiddiaf yngen am ddim, a'r nis gwnaeth Crist trwofi i [wneuthur] y cenhed∣loed yn vfydd ar air a gweithred.

19 Trwy nerth arwyddion a rhyfeddodau gan nerth Yspryd Duw: hyd pan o Ierusalem ac o amgylch hyd Iilyricum y llenwais E∣fengyl Crist.

20 Ac felly gan amgylchu i bregethu 'r E∣fengyl nid lle yr henwid Crist, rhag bod i mi a∣dailad ar sail nêb arall.

21 Eithr megis y mae yn scrifennedic:* 1.1207 y neb ni fynegwyd iddynt am dano ef, ai gwelant ef, a'r rhai ni chlywsant a ddeallant.

22 Am hynny hefyd im* 1.1208 lluddiwyd i yn fy∣nych i ddyfod attoch chwi.

23 Eithr yr awr hon (am nad oes i mi le mwy yn yr ardalau hyn,* 1.1209 a hefyd bod arnaf chwant er ys llawer o flynyddoedd i ddyfod attoch chwi)

24 Pan elwyf i Hispaen, y deuaf attoch chwi: canys yr wyf yn gobeithio wrth fyned heibio y caf eich gweled, a'm hebrwng gennych yno, wedi i mi yn gyntaf gael fyng-wala o honoch.

25 Ac yr awr hon yr wyf yn myned i Ieru∣salem i weini i'r sainct.

26 Canys rhyngodd bodd i'r [rhai o] Mace∣donia ac Achaia, wneuthur rhyw gymmorth i'r sainct tlodion y rai ydynt yn Ierusalem.

27 Canys rhyngodd bodd iddynt a'u dyled∣wŷr ydynt:* 1.1210 o blegit os y cenhedloedd a gaw∣sant ran o'u pethau ysprydol hwynt, hwythau hefyd a ddylent weini iddynt bethau cnawdol.

28 Yna wedi i mi orphen hyn, a selio iddynt y ffrwyth hwn, mi a ddeuaf heboch i'r Hispaen.

29 Ac mi a wn pan ddelwyf attoch, y deuaf â chyflawnder bendith Efengyl Grist.

30 Hefyd frodyr yr wyf yn attolwg er mwyn ein Harglwydd Iesu Grist, ac er cariad

yr Yspryd,* 1.1211 ymegnio o honoch, gyd â mi me∣wn gweddiau at Dduw trosof,

31 A'r fy rhyddhau oddi wrth y rhai sydd yn annufydd yn Iudaea, ac i'm gweinidogaeth yr hō sydd iw [gwneuthur] yn Ierusalem, fod yn gymmeradwy gan y sainct.

32 Fel y gallwyf ddyfod attoch mewn lla∣wenydd trwy ewyllys Duw, ac ymlonni gyd â chwi.

33 A Duw 'r heddwch [fyddo] gyd â chwi oll. Amen.

PEN. XVI.

Wedi annerch llawer, 17 Y mae yn eu rhybyddio i ochelud gau frodyr. 20 Gan weddio a diolch i Dduw trostynt hwy.

YR wyf yn gorchymyn i chwi Phoebe ein chwaer, yr hon sydd wenidog i eglwys Cenchrea:

2 Dderbyn o honoch hi yn yr Arglwydd me∣gis y mae yn addas i sainct, a'i chynnorthwyo ym mhob neges y byddo rhaid iddi wrth eich help: canys hi a gynnorthwyodd lawer, a minne hefyd.

3 Anherchwch* 1.1212 Pryscilla ac Aquila fyng∣hydweith-wŷr yng-Hrist Iesu:

4 (Y rhai a ddodasant i lawr eu gyddfau eu hunain tros fy mywyd i, i'r rhai nid wyfi yn v∣nic yn diolch, onid hefyd holl eglwysydd y cen∣hedloedd)

5 [Anherchwch] hefyd yr eglwys yr hō sydd yn eu tŷ hwy, anherchwch fy annwyl Epenetus yr hwn yw blaen-ffrwyth Achaia yng-Hrist.

6 Anherchwch Mair yr hon a gymmerodd boen lawer drosom ni.

7 Anherchwch Andronicus, ac Iunia fyng∣heraint a'm cydgarcharoriō, y rhai sy hynod ym mhlith yr Apostolion, y rhai oeddynt yng-Hrist cyn nâ myfi.

8 Anherchwch Amplias fy annwylyd yn yr Arglwydd.

9 Anherchwch Vrbanus ein cydweith-wr ac Stachys fy annwylyd.

10 Anherchwch Appelles y profedic yng-Hrist, anherchwch y rhai sy o [dŷlwyth] Ari∣stobulus.

11 Anherchwch Herodian fyng-hâr: an∣herchwch y rhai sy o [dŷlwyth] Narcissus, y rhai ydynt yn yr Arglwydd.

12 Anherchwch Triphania a Thriphosa, y rhai a gymmerasant boen yn yr Arglwydd: anherchwch yr annwyl Persis, yr hon a gym∣merodd boen lawer yn yr Arglwydd.

13 Anherchwch Rufus etholedig yn yr Ar∣glwydd, a'i fam ef a minne.

14 Anherchwch Asyncritus, Phlegontes, Herma, Patrobas, Mercurius, a'r brodyr y rhai [sy] gyd ag hwy.

15 Anherchwch Philologus ac Iulia, Ne∣reus a'i chwaer, ac Olympa, a'r holl sainct y rhai ydynt gyd â hwynt.

16* 1.1213 Anherchwch y naill y llall â chusan sanctaidd: y mae eglwys Grist yn eich annerch.

17 Ac yr wyf yn attolwg i chwi frodyr e∣drych yn graff ar y rhai sy yn peri ang-hydfod a rhwystrau yn erbyn yr athrawiaeth a ddysca∣soch* 1.1214 ac ymogelwch rhagddynt.

18 Canys y rhai sy gyfryw nid ydynt yn gwa∣sanaethu yr Arglwydd Iesu Grist, eithr eu boli∣au en hunain, a thrwy eiriau têg, a gweniaith yn twyllo calonnau y rhai diddrwg.

19 Canys eich vfydd-dod chwi a ddaeth ar llêd at bawb ôll: yr wyf yn llawen gan hynny am danoch, ac etto mi a ewyllysiaf eich bod yn ddoethion tu ag at ddaioni, ac yn ddiniwed tu ag at ddrygioni.

20 A Duw y tangneddyf a sathr Satan tann eich traed heb o hir: Gras ein Harglwydd Iesu Grist fyddo gyd â chwi.

21 Y mae* 1.1215 Timotheus fyng-hydweith-wr a Lucius, ac Iason, a Sosipater fyng-heraint yn eich annerch.

22 Yr ydwyfi Tertius yn eich annerch yn yr Arglwydd, yr hwn a scrifēnodd yr Epistol hwn.

23 Y mae Gaius fy lletteu-wr a'r holl egl∣wys yn eich annerch: y mae Erastus gorch∣wiliwr y ddinas yn eich annerch, a'r brawd Quartus.

24 Grâs ein Harglwydd Iesu Grist a fyddo gyd â rhwi oll. Amen.

25 Iddo ef yr hwn a ddichon eich cadarn∣hau,* 1.1216 yn ôl fy Efengyl a phregethiaid Iesu Grist,* 1.1217 gan ymddadcuddiad y dirgelwch, yr hwn oedd gyfrinachol er yn oes oesoedd:

26 (Ac ar yr awr hon a eglurhawyd, ac a gy∣hoeddwyd ym mhlith yr holl gēhedloedd trwy scrythurau 'r prophwydi, wrth o rchymyn y tra∣gywyddol Dduw er mwyn vfydd-dod ffydd)

27 I Dduw [meddaf] yr vnic ddoeth, by∣dded y gogoniant trwy Iesu Grist yn oes oe••••∣edd. Amen.

Terfyn Epistol Paul at y Rhufeiniaid, yr hwn a scrifennwyd o Corinth, ac a anfonwyd gyd â Phoebe, yr hon oedd wenidog yr eglwys yn Cenchrea.

Yr Epistol cyntaf i Sanct Paul at y Corinthiaid.

PENNOD. I.

Paul yn annerch y Corinthiaid, ac yn diolch am y grâs a roddase Duw iddynt. 10 Yn dymuno vndeb. 14 Yn dangos y rhai a fedyddiase efe. 18 Beth yw syn∣nwyr bydol i'r Efengyl.

PAul yr hwn a alwyd [i fod] yn Apostol Iesu Grist, trwy ewyllys Duw, a'r brawd Sost∣henes:

2 At eglwys Dduw yr hon sydd yn Corinth,* 1.1218 at y rhai a sanc teiddi∣wyd yng-Hrist Iesu, * y rhai a elwir yn sainct gyd â phawb, a alwo ar enw yr Arglwydd Iesu Grist, ym mhob man o'r eiddynthwy a ninnau,

3 Grâs [fyddo] gyd â chwi, a thangneddyf gan Dduw ein Tad, a chan yr Arglwydd Iesu Grist.

4 ☞ I'm Duw yr wyf yn diolch drosoch chwi yn oestad, am y grâs Duw a rodded i chwi yn Iesu Grist,* 1.1219

5 Am eich cyfoethogi ym mhob peth ynddo ef, mewn pob ymadrodd, a phob gwybodaeth:

6 Megis y cadarnhauwyd testiolaeth Crist ynoch,

7 Fel nad ydych chwi yn ddiffygiol o vn dawn* 1.1220 gan ddisgwil am ymddangosiad ein Harglwydd Iesu Grist.

8 Yr hwn hefyd a'ch cadarnhâ chwl hyd y diwedd yn ddiargyoeddus yn nydd ein Hargl∣wydd Iesu Grist.☜

9* 1.1221 Ffyddlawn yw Duw trwy yr hwn i'ch galwyd i gymdeithas ei Fab ef Iesu Grist ein Harglwydd ni.

10 Ac yr wyf yn atolwg i chwi frodyr, trwy enw ein Harglwydd Iesu Grist, ar ddy∣wedyd o bawb o honoch chwi yr vn peth, ac na byddo ymbleidio yn eich plith, eithr bod o hon∣och wediymgyssylltu yng-hyd, yn vn feddwl, ac yn vn arn.

11 Canys fe ddangoswyd i mi am danoch chwi fy mrodyr, gan y rhal [sy o dŷ] Cloe, fod cynhennau yn eich mysc chwi.

12 Hyn yr ydwyf yn ei ddywedyd,* 1.1222 bod pob vn o honoch yn dywedyd, yr ydwyfi yn eiddo Paul, minne yn eiddo Apollos, minne yn eiddo Cephas, minne yn eiddo Crist.

13 A ••annwyd Crist؛ ai Paul a groes-hoe∣liwyd trosoch? neu ai yn enw Paul i'ch by∣dyddiwyd chwi؛

14 Yr ydwyf yn diolch i Dduw, na fedyddi∣ais i neb o honoch,* 1.1223 ond Crispus a Gaius,

15 Rhag i neb ddywedyd i mi fedyddio yn fy enw fy hunan.

16 Mi a fedyddiais hefyd dylwyth Stepha∣nas, ac ni wn a fedyddiais i neb arall.

17 Canys ni anfonodd Crist fi i fedyddio, onid i efengylu,* 1.1224 nid mewn doethineb ymad∣rodd, rhag gwneuthur croes Crist yn ofer:

18 O herwydd pregethu y groes, nid yw ond ynfydrwydd gan y rhai colledig, eithr* 1.1225 nerth Duw ydyw i ni y rhai sy gadwedig.

19 Canys scrifennedic yw,* 1.1226 mi a ddeleuaf ddoethineb y doethion, ac a fwriaf ymmaith ddeall y rhai dehallus.

20 Pa le y mae 'r doeth؛ mae 'r scrifēnudd؛ mae ymholudd y byd hwn؛ oni wnaeth Duw ddoethineb y byd hwn yn ynfydrwydd؛

21 O blegit gan yn noethineb Duw nad adnabu y byd trwy doethineb mo Dduw, fe welodd Duw yn dda trwy ffolineb pregethiad, gadw y rhai yn credu.

22 O blegit y mae yr Iddewon yn gofyn arwydd, a'r Groeg-wŷr yn ceisio doethineb,* 1.1227

23 Eithr yr ydym ni yn pregethu Crist wedi ei groes-hoelio, i'r Iddewon yn dramgw∣ydd, ac i'r Groeg-wŷr yn ffolineb,

24 Ond i'r Addewon a'r Groeg-wŷr y rhai a alwyd, yn Grist, yn nerth Duw, ac yn ddoe∣thineb Duw.

25 Canys ffolineb Duw sydd ddoethach nâ dynion: a gwendid Duw sydd gryfach nâ dy∣nion.

26 Chwi a welwch eich galwedigaeth (fro∣dyr) nad llawer o ddoethion yn ol y cnawd, nad llawer o gedyrn, nad llawer o foneddigion,

27 Eithr Duw a etholodd ffol bethau y byd i wradwyddo y doethion, a gwael bethau y byd, a etholodd Duw i wradwyddo y cedyrn.

28 A Duw a ddewisodd y pethau distadl yn y byd, a'r pethau dirmygus, a'r pethau nid yd∣ynt[ddim] er deleu y pethau ydynt [beth,]

29 Fel na orfoledde vn cnawd ger ei fron ef.

30 Eithr yr ydych chwi ô honaw ef yng-Hrist Iesu, yr hwn a ddarfu i Dduw ei wneu∣thur yn ddoethineh i ni, ac yn gyfiawnder, ac yn sancteiddrwydd, ac yn ymwared.

31 Fel y mae yn scrifennedig,* 1.1228 yr hwn a ymorfoleddo, ymorfoledded yn yr Arglwydd.

PEN. II.

Am ddull ei bregeth ef. 10 Am waith Yspryd Duw yn y duwiol. 14 Am wr naturiol, beth a all efe heb yr Ys∣pryd hwn.

A myfi (frodyr) pan ddatthym attoch ni ddaethym â* 1.1229 godidogrwydd ymadrodd neu ddoethineb, gan fynegu i chwi destiolaeth Dduw.

2 Canys ni fernais i mi ŵybod dim yn eich plith, ond Iesu Grist, ac yntef wedi ei groes∣hoelio.

3* 1.1230 A mi a fum yn eich mysc mewn gwen∣did, ac ofn, a dychryn mawr.

4 Ac ni bu fy ymadrodd na'm pregeth* 1.1231 mewn geiriau i ddenu â doethineb ddynawl, ond yn e∣glurhâd yr Yspryd a nerth.

5 Fel na bydde eich ffydd mewn doethineb dynion, ond mewn nerth Duw.

6 A doethineb yr ydym ni yn ei thraethu ym mysc rhai perffaith, nid ddoethineb y byd hwn, na thywysogiō y byd hwn y rhai sy yn diflannu:

7 Eithr yr ydym ni yn traethu doethineb Duw mewn dirgeledigaeth yr hon oedd guddi∣edic, ac a ragordeiniodd Duw i'n gogoniant ni cyn bod y byd.

8 Yr hon ni adnabu neb o dywysogion y byd hwn, o herwydd pes adwaenasent ni chro∣es-hoeliasent Arglwydd y gogoniant.

9 Eithr fel y mae yn scrifennedic:* 1.1232 y pethau ni welodd llygad, ac ni chlywodd clust, ac ni dda∣eth i galon dŷn: yr hyn a ddarparodd Duw i'r rhai a'i carant ef.

10 Eithr Duw a'u heglurodd i ni trwy ei Ys∣pryd, canys yr Yspryd sydd yn chwilio pob peth, ie dyfnion bethau Duw hefyd.

11 Canys pa ddŷn a edwyn bethau dŷn, ond yspryd dŷn yr hwn sydd ynddo ef؛ felly yr vn∣wedd, nid edwyn neb bethau Duw, ond Yspryd Dduw.

12 Ac nyni a dderbyniasom nid yspryd y byd, ond yr Yspryd yr hwn [sydd] o Dduw, fel y gwypom y pethau a roddes Duw i ni.

13 Yr hyn yr ydym ni hefyd yn eu traethu nid âr* 1.1233 geiriau a ddyscir gan ddoethineb dynol, ond a ddyscir gan yr Yspryd glân, gan gydfar∣nu pethau ysprydol â phethau ysprydol.

14 Eithr dŷn anianol nid yw yn deall y pe∣thau sydd o Yspryd Duw, canys ffolineb ydynt ganddo ef, ac ni ŵyr beth ydynt, o blegit yn ys∣prydol y bernir hwynt.

15 Ond yr hwn sydd ysprydol, a ŵyr farnn pob peth, ac ni fernir ef gan neb.

16* 1.1234 Canys pwy a wybu feddwl yr Arglw∣ydd fel y cysur wydde efe ef؛ ond y mae gennym ni feddwl Crist.

PEN. III.

Paul yn ceryddu anghytundeb. 8 Yn cyffelybu yr A∣postolion i lafurwyr. 11 A phregethiad yr Efengyl i adailadaeth.

A Myfi (frodyr) ni allwn lefaru wrthych megis wrth rai ysprydol, ond megis rhai cnawdol, ac megis plant bychain yng-Hrist.

2 Rhoddais Iaeth i chwi iw yfed, ac nid bwyd, am na's gallech [amgen,] ac ni's gellwch etto.

3 Canys cnawdol ydych chwi etto: canys tra fyddo yn eich plith chwi genfigen, ac ymry∣son a chynhennau, ond ydych chwi yn gnawdol, ac yn rhodio yn ddynol؛

4 Canys tra dywedo vn, myfi ydwyf eiddo Paul, arall, myfi wyf eiddo Apollos, ond ydych chwi yn gnawdol؛

5 Canys, pwy yw Paul? pwy yw Apollos؛ ond gweinidogion trwy y rhai y credasoch, a [hynny] fel y rhoddes yr Arglwydd i bawb؛

6 Myfi a blennais, Apollos a ddyfrhaodd, ond Duw a roddes y cynnydd.

7 Felly nid yw yr hwn sydd yn plānu ddim, na'r hwn sydd yn dyfrhau, ond Duw yr hwn sydd yn rhai y cynnydd.

8 Eithr yr hwn sydd yn plannu, a'r hwn sydd yn dyfrhau ydynt vn,* 1.1235 a phob vn a dderbyn ei briod wobr ei hun yn ôl ei lafur ei hun.

9 Canys cyd-weithwŷr i Dduw ydym ni, chwithau ydych lafur-waith, ac adeiladaeth Duw.

10 Yn ôl grâs Duw, yr hwn a ddodwyd i mi, megis pen-saer celfydd, gosodais i y sail, ac y mae arall yn goruwch-adailadu, ond edryched pawb, pa wedd y mae yn goruwch-adailadu.

11 Canys ni all neb osod sail arall, amgen nâ'r hwn a osodwyd, yr hwn yw Iesu Grist.

12 Os adailada neb ar y seiliad hwn, aur, ari∣an, meini gwerthfawr, coed, gwair [neu] sofl,

13 Gwaith Pawb a amlygir: canys y dydd a'i dengys: o blegit gan y tân y dadcuddir, a'r tân a brawf waith pawb, pa fath sydd arno.

14 Os gwaith neb yr hwn a oruwch-adaila∣do efe a erys, efe a dderbyn wobr.

15 Os llyf•• gwaith neb, efe a gaiff golled, eithr efe a fydd cadwedic, ond er hynny megis trwy dâu.

16* 1.1236 Oni ŵyddoch chwi, mai teml Dduw ydych, a bod Yspryd Duw yn aros ynoch?

17 Os llygra neb deml Dduw, Duw a lygra hwnnw: canys sanctaidd yw teml Dduw yr hon ydych chwi.

18 Na thwylled neb ei hunan, od oes neb yn eich mysc yn tybied ei fod ei hun yn ddoeth yn y byd hwn: bydded ffol fel y byddo ddoeth.

19 Canys doethineb y byd hwn [sydd] ffolineb gyd â Duw, o herwyddscrifēnedic yw,* 1.1237 y mae efe yn dal y doethion yn eu cyfrwystra.

20 Ac eil-waith:* 1.1238 y mae yr Arglwydd yn adnabod meddyliau y doethion mai ofer, ydynt.

21 Am hynny, na orfoledded neb mewn dy∣nion, canys pob peth oll sydd eiddoch chwi.

22 Os Paul, os Apollos, os Cephas, os y byd, os bywyd, os angeu, os pethau presennol, os pethau a ddaw y maent yn eiddoch chwi oll,

23 A chwithau yn eiddo Crist, a Christ yn eiddo Duw.

PEN. IIII.

Swydd gwenidog eglwysig. 7. Nailldueth rhai yn y swydd. 9 Dirmyg y gweinidogion, au buchedd a'u poen. 15 Paul yn dango•• ei 〈◊〉〈◊〉 arnynt yn 〈◊〉〈◊〉 Tymoth••us attynt, 19. Ac yn addaw dyfod ei hun.

☞ CYmmered dŷn nyni fel hyn,* 1.1239 megis gweinidogion i Grist, a gorchwylwyr ar ddirgeledigaethau Duw.

2 Am ben hyn, y gofynnir gan y gorchwyl∣wŷr gael vn yn ffyddlon.

3 Eithr am danaf fi lleiaf 〈◊〉〈◊〉 gennif, fy

marnu gennych chwi, neu gan farn dŷn: ac nid wyf chwaith yn fy marnu fy hunan.

4 Canys ni wn i fy mod yn euog o ddim, ond er hynny ni'm cyfiawnheuir, eithr yr Arglw∣ydd yw yr hwn sydd yn fy marnu.

5* 1.1240 Er mwyn hynny na fernwch ddim cyn yr amser, oni ddelo yr Arglwydd yr hwn a oleua ddirgelion y tywyllwch, ac a eglura feddyliau y galon, ac yna y bydd y glod i bawb gan Dduw. ☜

6 A'r pethau hyn frodyr, a fwriais attaf fy hun, ac at Apollos yn siampl, er eich mwyn chwi, fel y gallech ddyscu gennym ni, na byddo i neb fod yn ddoethach nag y mae yn scrifenne∣dic, fel na ymchwytho y naill yn erbyn y llall er mwyn neb.

7 Pwy a'th nailltuodd di؛ beth hefyd sydd gennit ar nas derbynnaist؛ ac os derbynniaist pa ham yr wyt ti yn ymorfoleddu megis na's derbynniasit؛

8 Yr awr hon yr ydych chwi yn llawn, yn awr yr aethoch yn gyfoethogion, teyrnasasoch hebom ni: ac ôch Dduw na baech yn teyrnasu, fel y teyrnasem ninnau gyd â chwi.

9 Canys tybied yr wyf, ddarfod i Dduw ein dangos ni yr Apostolion diweddaf, fel rhai we∣di eu bwrw i angeu, am ein gwneuthur ni yn ddrych i'r bŷd, ac i'r angelion, ac i ddynion.

10 Nyni [ydym] ffyliaid er mwyn Crist, a chwithau yn ddoethion yng-Hrist, nyni yn wei∣niaid, a chwithau yn gryfion, chwy-chwi yn anrhydeddus, a ninnau yn ddirmygus.

11 Hyd yr awr hon yr ydym ni yn dwyn ne∣wyn a syched, ac yr ydym ni yn noethion, ac yn cael cernodiau, ac yn gyrwydrus.

12* 1.1241 Ac yr ydym yn llafurio gan weithio â'n dwylo ein hunain, pan i'n difenwir yr ydym yn bendithio, pan i'n herlidir yr ydym yn dioddef.

13* 1.1242 Pan i'n ceblir yr ydym yn gweddio, fel yscubion y byd y gwnaethywyd ni, [a] sorod pob dim hyd yn hyn.

14 Nid wyf fi yn scrifennu hyn i'ch gwrad∣wyddo chwi, ond i'ch rhybuddio yr wyf fel fy mhlant annwyl.

15 Canys pe bydde i chwi ddeng-mil o a∣thrawon yng-Hrist, er hynny nid oes nemmawr o dadau: canys myfi a'ch cenhedlais yng-Hrist Iesu trwy yr Efengyl.

16 Am hynny yr wyf yn attolwg i chwi: byddwch ddilynwyr i mi.

17 O blegit hyn yr anfonais attoch Timo∣theus yr hwn yw fy annwyl fab a ffyddlawn yn yr Arglwydd, yr hwn a goffa i chwi fy ffyrd: yng-Hrist, megis yr wyf ym-mhob man yn a∣thrawiaethu yn yr eglwysydd oll.

18 Y mae rhai wedi chwyddo megis na dde∣lwn i mwy attoch.

19 Eithr mi a ddeuaf attoch ar fyrder,* 1.1243 os ewyllysia yr Arglwydd, ac a fynnaf ŵybod nid [yn vnic] eiriau y rhai sy yn chwyddo eithr [eu] gallu,

20 Canys nid yw teyrnas Dduw mewn gair, eithr mewn gallu.

21 Beth a ewyllysiwch؛ ai â gwialen y deuaf attoch, ynte â chariad, ac yspryd addfw∣ynder.

PEN. V.

Am losc-ach, sef godineb o fewn cyfagos achau, ac am escymmundod. 8 Am gyfeillach â rhai drwg.

MAe yr gair yn hollawl, fod yn eich plith odineb, a chyfryw odineb, ac na henwir vn-waith ym mysc y cenhedloedd: [sef]* 1.1244 cael o vn wraig ei dâd.

2 Ac yr ydych chwi wedi ymchwyddo, ac ni alarasoch yn hytrach, fel y tynnid o'ch mysc rhwi y neb a wnaeth y weithred hon.

3 Canys myfi yn ddiau fel absennol yn y corph etto yn bresennol yn yr yspryd, a fernais fel pe byddwn bresennol am yr hwn a wnaeth y peth hyn,

4 Gwedi ichwi ymgynnull, a'm hyspryd inne, yn enw ein Harglwydd Iesu Grist, gyd ag awdurdod ein Harglwydd Iesu Grist,

5 Ddodi y fath ddyn i Satan, er dinistr ar y cnawd, fel y byddo yr yspryd yn gadwedig yn nydd yr Arglwydd Iesu.

6 Nid da yw eich gorfoledd:* 1.1245 oni wyddoch y sura ychydig lefain yr holl does؛

7 Am hynny glânheuwch yr hên lefein, fel y byddoch chwi does newydd, megis yr ydych ddilefeinllyd: canys Crist ein Pasc ni a aberth∣wyd trosom ni.

8 Am hynny cadwn ŵyl, nid â'r hên lefein, na lefein drygioni, ac anwiredd, ond â bara cro∣iw purdeb a gwirionedd.

9 Mi a scrifennais attoch mewn llythyr, nad ymgymmyscech â godinebwŷr:

10 Ac nid yn hollawl â godinebwŷr y byd hwn, neu â'r cybyddion, neu â'r cribddeil-wŷr, neu ag eulyn addolwŷr, pe felly rhaid fydde i rhwi fyned allan o'r byd:

11 Ond yn awr mi a scrifennais attoch, na wneloch ymgyfeillach: os bydd neb a henwir yn frawd yn ••dineb-ŵr, neu yn feddw, neu yn eulyn addolwr, neu yn gabl-ŵr, neu yn feddw, neu yn gribddeiliwr, gyd a'r cyfryw vn ni [ddy∣llech] fwyta:

12 Canys beth sydd i mi a farnwyf ar y rhai sy oddi allan؛ onid y rhai sy i mewn yr ydych chwi yn eu barnu؛

13 Eithr Duw sydd yn barnu y rhai oddi allan, bwriwch ymmaith gan hynny o'ch plith [y dŷn] drygionus hwn.

PEN. VI.

Paul yn cerryddu y Cristianogion y rhai oeddynt yn ymgyfreithio o flaen yr Ang-hristianogion. 12 Am rydd-did Cristianogion, 16 ac am wasanaeth Duw.

A feiddia vn ohonoch yr hwn y mae iddo fatter ar y llall, ymgyfreithio o flaen y rhai anghyfiawn, ac nid yn hytrach o flaen y sainct؛

2 Oni ŵyddoch chwi y barna y sainct y byd؛

os trwoch chwi y bernir y byd, ai anaddas yd∣ych chwi i farnu y pethau lleiaf؛

3 Oni wyddoch chwi y barnwn ni yr ange∣lion, ac oni [farnwn ni] bethau bydol؛

4 Os oes gennwch gan hynny farnau by∣dol, dodwch ar y faingc y rhai gwaelaf yn yr eglwys.

5 Er cywilydd i chwi yr ydwyf yn dywe∣dyd wrthych, onid oes vn gŵr doeth yn eich plith؛ nac vn a fedro farnu rhwng [vn] a'i frawd؛

6 Ond bod y brawd yn ymgyfreithio â'r brawd, a hynny ger bron y rhai angrhedadwy.

7 Am hynny y mae diffyg mawr yn eich plith gan eich bod yn ymgyfreithio âi gilydd,* 1.1246 pa ham yn gynt, nad ydych chwi yn dioddef cam? pa ham nad ydych yn gynt yn cymmeryd colled؛

8 Eithr chwy-chwi sydd yn gwneuthur cam, ac yn gwneuthur colled, a hynny i'r brodyr.

9 Oni ŵyddoch chwi, na chaiff y rhai ang∣hyfiawn etifeddu teyrnas Dduw؛ Na thwyller chwi: ni chaiff na godinebwŷr, nac eulyn addol∣wŷr, na thorwŷr priodas, na drythyll-wŷr, na'r rhai Sodomiaidd,

10 Na lladron, na chybyddion, na meddwō, na difen-wŷr, na chribddeil-wŷr feddiannu te∣yrnas Dduw.

11 A* 1.1247 hyn fu rhai o honoch chwi, eithr yr ydych chwi wedi eich golchi, eithr wedi eich sancteiddio, eithr wedi eich cyfiawnhau yn enw yr arglwydd Iesu, a thrwy Yspryd ein Duw ni.

12 Pob peth sydd gyfreithlon i mi, ond nid yw pob peth yn lles-hau, pob peth sydd gyfre∣ithlon i mi, ond ni byddaf fi gaeth i ddim.

13 Y bwyd i'r bol, a'r bol i'r bwyd, a Duw a ddinistria bôb vn o'r ddau, ac nid yw y corph i odi∣neb, ond i'r Arglwydd, a'r Arglwydd i'r corph.

14 Canys Duw a gyfododd yr Arglwydd,* 1.1248 ac a'n cyfyd ninnau trwy ei nerth ef.

15 Oni ŵyddoch chwi fod eich cyrph yn ae∣lodau Crist؛ gan hynny a gymmeraf fi aelo∣dau Crist a'u gwneuthur yn aelodau puttain؛ na atto Duw.

16 Oni ŵyddoch chwi fod yr hwn. sydd yn cydio â phuttain yn vn corph؛* 1.1249 canys y ddau (eb efe) fyddant vn cnawd:

17 Ond yr hwn a gysylltir â'r Arglwydd vn yspryd yw.

18 Gochelwch odineb, pob pechod a wnelo dŷn, oddi allā ei gorph y mae: ond yr hwn a wna odineb sydd yn pechu yn erbyn ei gorph ei hun.

19 Oni ŵyddoch chwi* fod eich corph yn deml i'r Yspryt glân ynoch, yr hwn yr ydych yn ei gael gan Dduw, ac nad ydych yn eiddoch chwi eich hunain؛

20* 1.1250 Canys er gwerth y prynwyd chwi: gan hynny gogoneddwch Dduw yn eich corph, ac yn eich yspryd y rhai ydynt eiddo Duw.

PEN. VII.

Y mae sanct Paul yn y bennod ymma oll, yn atteb i'r Corinthiaid yng-hylch priodas, ac yn dangos pa les, a pha afles y mae priodas yn ei beri.

AC am y pethau yr scrifennasoch attaf: da i ddyn na chyffyrdde â gwraig.

2 Ond rhag godineb cymmered pob dŷn ei wraig ei hun, a phob [gwraig] ei gŵr ei hun.

3* 1.1251 Rhodded y gŵr i'r wraig ddyledus ewyll∣ys dâ, a'r vn wedd y wraig i'r gŵr.

4 Nid oes i'r wraig feddiant ar ei chorph ei hun, ond i'r gŵr: ac yr vn-ffunyd nid oes i'r gŵr feddiant ar ei gorph ei hun, ond i'r wraig.

5 Na siommwch ei gilydd, oni bydd peth trwy gydundeb tros amser, i gael hamdden i ymprydio, ac i weddio: ac eil-waith deuwch yng-hyd rhag i Satan eich temptio, o blegit eich anlladrwydd.

6 A hyn yr wyf yn ei ddywedyd o ymgeledd nid o orchymyn.

7 Canys mynnwn fod pawb fel [yr wyf] finne, eithr y mae i bawb ei ddawn ei hun gan Dduw, i vn fel hyn, i arall modd arall.

8 Dywedyd yr wyf wrth y rhai heb eu prio∣ei, a'r gweddwon, mai da iddynt pes arhoent megis fy-fi.

9 Eithr oni allant ymgynnal, priodant, ca∣nys gwell yw priodi nag ymlosci.

10 Ac am y rhai sy wedi eu clymmu trwy briodas nid myfi sydd yn gorchymyn, ond yr Arglwydd,* 1.1252 nac ymadawed y wraig oddi wrth ei gŵr.

11 Ac os ymedu hi, arhoed heb priodi, neu cymmoder hi â'i gŵr: ac na ollynged y gŵr ei wraig ymmaith.

12 Ac wrth y llall dywedyd yr wyfi, ac nid yr Arglwydd: os bydd i vn brawd wraig ang∣rhedadwy, na wrthoded efe mo honi hi, a hith∣au yn fodlon i aros gyd ag ef.

13 A'r wraig, yr hon y mae iddi ŵr heb gredu, ac yntef yn fodlon i aros gyd â hi, na wrthoded hi ef.

14 Canys y gŵr di-gred a sancteiddir trwy y wraig, a'r wraig ddi-gred a sancteiddir trwy y gŵr: pe amgen aflan yn ddiau fydde eich plant, eithr yn awr sanctaidd ydynt.

15 Eithr os yr anghredadyn a ymedu, yma∣dawed, nid yw y brawd neu y chwaer gaeth yn y cyfryw [bethau,] eithr Duw a'u galwodd ni mewn heddwch.

16 O herwydd beth a wyddost ti (ô wraig) a gedwi di dy ŵr؛ a pheth a wyddost ti (ô ŵr) a gedwi di dy wraig؛

17 Ond megis y darfu i Dduw rannu i bawb, megis y darfu i'r Arglwydd alw pawb, felly rhodied, ac fel hyn yr wyf fi yn ordeinio yn yr eglwysi oll.

18 Os galwyd neb wedi ei enwaedu؛ nac ad-geisied [ddienwaediad:] os galwyd neb mewn dienwaediad؛ nac enwaeder arno.

19 Enwaediad nid yw ddim, a dienwaediad nid yw ddim, ond cadwedigaeth gorchymynni∣on Duw.

20* 1.1253 Arhosed pob vn yn yr alwedigaeth i'r hon y galwyd ef.

21 Ai yn wâs i'th alwyd؛ na fydded gwa∣eth gennit, etto os gelli gael bod yn rhydd, mwynha [hynny] yn hytrach.

22 Canys y neb a alwyd yn wâs yn yr Ar∣glwydd sydd rydd i'r Arglwydd: hefyd yr hwn a alwyd yn rhydd, gwâs yw i Grist.

23* 1.1254 Er gwerth i'ch prynwyd, na fyddwch weision dynion.

24 Y brodyr, arhosed pob dŷn yn y [cy∣flwr] y galwyd ef gyd â Duw.

25 Tu ag at am weryfon, nid oes gennif vn gorchymyn gā yr Arglwydd: eithr yr ydwyf yn rhoddi cyngor, fel vn a gafas drugaredd gan yr Arglwydd i fod yn ffyddlon.

26 Am hynny tybied yr wyf mai da ydyw, [îe] mai da ydyw tros yr angen rhaid presennol, i ddŷn fod felly.

27 A wyt ti yn rhwym i wraig? na chais dy ollwng yn rhydd, a wyt ti yn rhydd oddi wrth wraig? na chais wraig.

28 Hefyd os priodaist, ni phechaist, ac os pri∣oda gweryf, ni phechodd: er hynny y cyfryw a gânt flinder yn y cnawd, eithr yr wyf yn eich ar∣bed chwi.

29 Dywedyd yr wyfi hyn frodyr, am fod yr amser yn fyrr, y mae yn ôl fod y rhai fy a gwra∣gedd iddynt megis pe byddent hebddynt,

30 A'r rhai a ŵylant megis heb ŵylo, a'r rhai a lawenhânt fel heb lawenhau, a'r rhai a brynant fel heb feddu,

31 A'r rhai a arferant y byd hwn, megis heb ei gamarfer: canys y mae dull y byd hwn yn myned heibio.

32 Eithr mynnwn eich bod yn ddiofal, yr hwn sydd heb priodi sydd yn gofalu am bethau yr Arglwydd: pa wedd y gall fodloni yr Ar∣glwydd:

33 Ond y neb a wreicâodd sydd yn gofalu am bethau y bŷd, pa wedd y bodlona ei wraig.

34 Y mae gwahaniaeth hefyd rhwng gwraig [gŵr] a morwyn, y mae yr hon sydd heb briodi yn gofalu am y pethau sydd yn perthyn i'r Ar∣glwydd, fel y byddo hi sanctaidd mewn corph, ac yspryd, ac y mae yr hon sydd wedi priodi yn gofalu am bethau bydol, pa fodo y rhynga hi fodd i'r gŵr.

35 Hyn yr wyf yn ei ddywedyd er llesâd i chwi, nid i fwrw o honof fagl i chwi, eithr fel y glynoch yn weddus, ac yn dda wrth yr Arglw∣ydd yn ddiwahan.

36 Ond os bydd neb yn tybied fod yn beth anweddaidd yn erbyn ei weryf, od aiff hi tros flodau ei hoedran, a bod yn angenrhaid hynny, gwnaed a fynno, nid yw yn pechu, priodant.

37 Ond yr hwn a safo yn siccr yn ei galon, ac yn afraid iddo, ac a meddiant ganddo ar ei e∣wyllys ei hun, ac a fwriadodd hyn yn ei galon, ar gadw o honaw ei weryf, da y mae yn gwneu∣thur.

38 Ac am hynny, yr hwn sydd yn [ei] rho∣ddi yn briod iydd yn gwneuthur yn dda, a'r hwn nid yw yn ei rhoddi yn briod sydd yn gwneu∣thur yn well.

39* 1.1255 Y mae gwraig yn rhwym trwy y gy∣fraith tra fyddo byw ei gŵr, ond o bydd marw ei gŵr, y mae hi yn rhydd i briodi y neb a fynno, yn vnic yn yr Arglwydd.

40 Eithr dedwyddach yw hi er hynny os e∣rys hi felly yn fy marn i,* 1.1256 ac yr wyfi yn tybied fod gennif Yspryd Duw.

PEN. VIII.

Am aberth i'r eulynnod neu y gau-dduwiau, 9 am gydwybod wan.

AC am y pethau a offrymmer i eulynnod, ni a ŵyddom fod gan bawb o honom ŵybo∣daeth, gwybodaeth sydd yn chwyddo, a chariad sydd yn adailadu.

2 Eithr os yw neb yn tybyed ei fod yn gwy∣bod dim, ni ŵyr efe etto ddim fel y dyle ŵybod.

3 Ond od oes neb yn caru Duw, fe a adwei∣nir hwn ganddo ef.

4 Am fwyta yr hyn a aberthir i eulynnodd: ni a ŵyddom nad yw eulyn ddim yn y byd, ac nad oes vn Duw onid vn.

5 Canys er bod rhai a elwir yn dduwiau, yn y nef, ac yn y ddaiar (megis y mae duwiau law∣er, ac arglwyddi lawer)

6 Er hynny, nid oes i ni ond vn Duw, [sef] y Tad, o ba vn y mae pob peth, a ninnau ynddo ef:* 1.1257 ac vn Arglwydd Iesu Grist trwy yr hwn [y mae] pob peth, a ninnau trwyddo ef.

7 Ond nid yw yr ŵybodaeth [hon] gan bawb, canys rhai a chanddynt gyd-ŵybod o'r eulyn hyd y pryd hyn, sydd yn bwyta fel peth a aberthwyd i'r eulyn, ar felly gan fod eu cydwy∣bod yn wan yr halogir hi.

8 Eithr nid yw bwyd yn ein gwneuthur yn gymmeradwy gan Dduw, canys os bytâwn nid ydym ni ddim helaethach, ac onis bytâwn nid ydym ni ddim prinnach.

9 Ond gochelwch rhag i'ch rhydd-did chwi fod yn dramgwydd i'r rhai sy weiniaid.

10 Canys os gwêl neb dydi yr hwn wyt â gwybodaeth cennit yn eistedd i fwyta yn nheml yr eulynnod, onid ydys yn cadarnhau ei gydwybod ef, ac yntef yn wan, i fwyta y pethau a aberthwyd i eulynnod؛

11* 1.1258 Ac a ddifethir trwy dy wybodaeth di y brawd gwan, tros yr hwn y bu Crist farw؛

12 Felly trwy bechu yn erbyn y brodyr, a chan guro eu gwan gydwybod hwynt, yr ydych chwi yn pechu yn erbyn Crist.

13* 1.1259 Ac am hynny os fy mrawd a ymrwy∣stra er bwyd, m fwytâf fi gig fyth, rhag i mi be∣ri i'm brawd ymrwystro.

PEN. IX.

Y mae yn sôn am ei alwedigaeth ei hun, a'i frodyr yr A∣postolion,

7 bod i'r gweinidog eglwysic gael ei fywyd wrth er wenidoga••th, 16 bod yn rhaid pre∣gethu, 24 dammeg o red••g gyrfa.

ONid wyfi yn Apostl؛ onid wyfi yn rhydd؛ oni welais i Iesu Grist ein Arglwydd؛ onid fyng-waith i ydych chwi yn yr Arglwydd?

2 Pe byddwn i heb fod yn Apostol i eraill, et∣to yr wyfi i chwi: canys fel fy apostoliaeth i y∣dych yn yr Arglwydd.

3 Fy atteb i i'r rhai a'm holant, yw hyn:

4 Onid oes i ni awdurdod i fwyta ac i y∣fed.

5 Onid oes i ni awdurdod i arwain o am∣gylch wraig [a fydde] chwaer, fel yr Apostolion eraill, a brodyr yr Arglwydd, a Chephas؛

6 Ai myfi yn vnic a Barnabas sy heb fod gennym rydd-did na weithiom؛

7 Pwy erioed a ryfelodd ar ei draul ei hun؛ pwy sydd yn plannu gwinllan, ac heb fwyta o'i ffrwyth hi؛ neu pwy sydd yn porthi praidd, ac heb fwyta o saeth y praidd؛

8 A'i yn ddynol yr wyfi yn dywedyd hyn؛ onid yw y ddeddf hefyd yn dy wedyd hyn؛

9 Canys scrifennedic yw yn neddf Moses:* 1.1260 na rwym safn yr ŷch yr hwn sydd yn dyrnu, a'i tros ychen y mae Duw yn gofalu?

10 A'i ynte yn hollawl er ein mwyn ni, y mae efe yn dywedyd hyn؛ er ein mwyn ni yn ddiau yr scrifennwyd, y dyle yr ardd-wr aredig mewn gobaith, ac y bydd yr hwn sy dd yn dyrnu tann obaith, yn gyfrannog o'i obaith.

11* 1.1261 Os hauasom: chwi bethau ysprydol, a'i mawr yw, os nyni a fedwn eich pethau cna∣wdol؛

12 Os y'w eraill yn cael awdurdod arnoch, oni [ddylem] ni yn hytrach؛ er hynny nid ar∣ferasom ni mo'r awdurdod hon: ond goddef yr ydym bob peth, rhag i ni roddi dim rhwystr i E∣fengyl Grist.

13* 1.1262 Oni ŵyddoch chwi fod y rhai y sy yn gwneuthur pethau cyssygredic, yn bwyta [pe∣thau] o'r cyssegr: ac y mae y rhai sy yn gwasa∣naethu yr allor, yn gyfrannogion o'r allor؛

14 Yr vn wedd yr ordeiniodd yr Arglwydd, i'r rhai a bregethant yr Efengyl, fyw wrth yr E∣fengyl.

15 Ond nid arferais i ddim o hyn: ac nid scrifennais y pethau hyn, i gael gwneuthur hyn i mi: canys gwell fydde i mi farw nâ gwneu∣thur o neb fyng-orfoledd yn ofer.

16 O blegit or pregethaf, nid oes i mi [a∣chos] i orfoleddu, o herwydd anghenrhaid yw i mi, a gwae fyfi oni phregethaf.

17 Canys os gwnaf fi hyn o'm bodd, y mae i mi wobr: ond os o'm hanfodd, ymddyriedwyd i mi am orchwyl.

18 Pa wobr sydd i mi gan hynny؛ [cael] pan bregethwyf osod o honof Efengyl Grist yn rhâd, fel na cham-arferwyf fy awdurdod yn yr Efengyl.

19 Canys er fy mod yn rhydd oddi wrth bawb, mi a'm gwneuthym fy hun yn weinidog i bawb, fel yr ennillwn fwy.

20* 1.1263 Ac i'r Iddewon mi a aethym fel Iddew i ennill yr Iddewon, i'r rhai sy tann y ddeddf, fel [vn] tann y ddeddf, fel yr ennillwn y rhai sy tann y ddeddf:

21 I'r rhai di ddeddf, fel [vn] di-ddeddf (a min∣ne heb fod yn ddi-ddeddf i Dduw, ond tann y ddeddf i Grist) fel yr ennillwn y rhai di-ddeddf.

22 I'r rhai gweiniaid yr aethym yn wann, fel yr ennillwn y gweiniaid: mi a ymwneuthym yn bob peth i bawb, fel y gallwn yn hollawl gadw rhai.

23 A hyn yr wyfi yn ei wneuthur er mwyn yr Efengyl: fel i'm gwneler yn gyfrannog o honi.

24 ☞ Oni ŵyddoch chwi am y rhai sy yn rhedeg mewn gyrfa, fod pawb yn rhedeg,* 1.1264 ond bod vn yn myned â'r gamp؛ felly rhedwch fel yr ennilloch.

25 Hefyd y mae pob vn a ymdrecho am gamp, yn ymgadw rhag pob dim, ac hwynt oll er mwyn cael coron ddarfodedic, a ninnau vn annarfodedic.

26 Am hynny yr wyfi felly yn rhedeg, nid ar amcan, felly yr wyf yn ymdrechu, nid fel vn yn curo yr awyr.

27 Ond yr wyfi yn cospi fyng-horph, ac yn ei ddarostwng i wasanaeth, rhag mewn vn modd wedi i mi bregethu i eraill, fy mod fy hu∣nan yn anghymmeradwy.☜

PEN. X.

Y mae efe gan eu hofni hwynt â siamplau eu henafiaid gynt, 14 yn eu hannog i ochelud gan-dduwiaeth, 23 a rhoddi rhwystr neu dramgwydd.

☞ HEfyd frodyr ni fynnwn na's gwyddech* fod ein tadau tann y cwmwl* 1.1265 a'u my∣ned oll trwy y môr,

2 A'u bedyddio hwy oll i Moses yn y cwm∣wl a'r môr:

3 A bwyta o bawb yr vn bwyd ysprydol,

4* Ac yfed o bawb yr vn ddiod ysprydol (canys hwy a yfasant o'r graig ysprydol a oedd yn canlyn a'r graig oedd Crist)

5 Eithr ni bu fodlon gan Dduw y rhan fwy∣af o honynt:* 1.1266 canys cwympwyd hwynt yn y diffaethwch.

6 A hyn a wnaed yn siampl i ni, fel na* 1.1267 chwennychem ddrygioni, fel y chwennychasant hwy.

7 Na fyddwch chwithau addol-wŷr eulyn∣nod, fel rhai o honynt hwy, megis y mae yn scri∣fennedic:* 1.1268 eisteddodd y bobl i fwyta, ac i yfed, ac a gyfodasant i chwareu.

8 Ac na odinebwn ni,* 1.1269 fel y godinebodd rhai o honynt hwy, ac y syrthiodd yn vn dydd dair mîl ar hugain.

9* 1.1270 Ac na themtiwn Grist megis y temtiodd rhai o honynt hwy, ac eu destruwiwyd gā seirph

10 Ac na rwgnechwch megis y grwgna∣chodd rhai o honynt hwy,* 1.1271 ac e'u destruwiwyd

gan y dinistrydd.

11 A'r pethau hyn oll a ddigwyddasant yn si∣ampl iddynt hwy, ac a scrifennwyd yn rhybudd i ninnau, ar ba rai y daeth terfynau yr oesoedd.

12 Am hynny yr hwn sydd yn tybied ei fod yn sefyll, edryched na syrthio.

13 Nid ymaflodd ynoch demtasiwn, onid vn dynol, eithr ffyddlon yw Duw yr hwn ni âd eich temtio vwch-law yr hyn a alloch, eithr gyd â'r temptasiwn y gwna efe ddiangfa fel y gall∣och ei ddwyn.☜

14 Am hynny fy annwylyd gochelwch add∣oliad eulynod.

15 Dywedyd yr wyf fel wrth rai pwyllog: bernwch chwi beth yr wyf fi yn ei ddywedyd.

16 Phiol y fendith yr hon a fendigwn, onid cymmun gwaed Crist yw؛ y bara yr hwn a dor∣rwn, onid cymmu corph Crist yw؛

17 O blegit nyni yn llawer ydym vn bara [ac]vn corph, canys yr ydym ni oll yn gyfran∣nogion o'r vn bara.

18 Edrychwch ar Israel yr hwn sydd o her∣wydd y cnawd, onid yw y rhai sy yn bwyta yr ebyrth yn gyfrannogion o'r allor؛

19 Beth yr ydwyf yn ei ddywedyd wrth hynny؛ ai bod yr eulyn yn ddim, neu 'r peth a a∣berthwyd i'r eusyn yn ddim؛

20 Ond y pethau y mae y cenhedloedd yn eu haberthu i'r cythreuliaid y maent yn eu ha∣berthu, ac nid i Dduw: ni fynnwn i chwi fod yn gyfrannogion o'r cythreuliaid.

21 Ni ellwch yfed o phiol yr Arglwydd, a phiol y cythreuliaid: ni ellwch fod yn gyfran∣nogion o fwrdd yr Arglwydd, a bord y cythreu∣liaid.

22 A ydym ni yn annog yr Arglwydd: ddig؛ a ydym ni yn gadarnach nag ef؛

23* 1.1272 Pôb peth sydd gyfreithlawn i mi eithr nid yw pôb peth yn gwneuthur llesâd: pob peth sydd gyfreithlon i mi, eithr nid yw pob peth y n adeiladu.

24 Na cheisied neb ei fudd ei hun: ond pawb yr eiddo arall.

25 Beth bynnag a werthir yn y gigfâ bwy∣tewch heb ofyn dim er mwyn cydwybod.

26* 1.1273 Canys yr Arglwydd piau y ddaiar a'i chyflawnder oll.

27 Os bydd i neb o'r anffyddlonion eich gwahodd, a chwi yn myned, bwytewch beth bynnag a rodder ger eich bron, heb ymofyn dim er cydwybod.

28 Eithr os dywed neb wrthych: peth wedi ei offrymmu i eulyn yw hwn, na fwyta er mw∣yn y neb a ddangosodd, ac er mwyn cydwybod: canys yr Arglwydd piau y ddaiar a'i chyflawn∣der.

29 Cydwybod meddaf nid yr eiddo ti, ond arall: canys pa ham y bernir fy rhydd-did i gan gydwybod arall؛

30 Ac os myfi trwy ddiolch a gymmeraf gy∣fran, pa ham i'm ceblir am y peth yr wyf yn ddi∣olchgar.

31* 1.1274 Am hynny pa vn bynnag a wneloch ai bwyta, ai yfed, ai peth arall, gwnewch bob peth er gogoniant i Dduw.

32 Byddwch ddiachos tramgwydd i'r I∣ddewon, ac i'r cenhedloedd, ac i eglwys Dduw:

33 Megis yr wyfi yn rhyngu bodd i bawb ym nhôb pêth, heb geisio fy llesad fy hunan, ond llesâd llaweroedd, fel y byddant gadwedig.

PEN. XI.

Beiau y Corinthiaid wrth weddio, pregethu, a dyfod i swpper yr Arglwydd: 23 Ordeinhâd cyntaf y swp∣per hwn.

BYddwch* 1.1275 ddilyn-wŷr i mi, megis yr wyfi i Grist.

2 Eich clodfori yr wyf (frodyr) o herwydd i chwi gofio fy holl [athrawiaeth] a chadw y tra∣ddodiadiau fel y troddodais i chwi.

3 Hefyd mi a ewyllysiwn i chwi ŵybod* 1.1276 fod Crist yn ben pob gŵr, a'r gŵr yn ben i'r wraig, a Duw yn ben i Grist.

4 Pob gŵr yn gweddio neu yn prophwydo â gwisc am ei ben, sydd yn amherchi ei ben.

5 Eithr pob gwraig yn gweddio neu yn prophwydo yn bennoeth, sydd yn amherchi ei phen: canys vn wedd yw, a phe bydde wedi ei heillio.

6 Canys oni wisc gwraig am ei phen cneifi∣er hi, ac os brwnt i wraig ei chneifio, neu ei hei∣llio, gwisced.

7 Canys ni ddyle gŵr wisco am ei ben am ei fod* 1.1277 yn ddelw a gogonedd Duw, a'r wraig yw gogoniant ei gŵr.

8 Canys nid yw y gŵr o'r wraig, eithr y wraig sydd o'r gŵr.

9* 1.1278 Ac ni wnaed y gŵr er mwyn y wraig, eithr y wraig er mwyn y gŵr.

10 Am hynny y dyle y wraig fod ganddi awdurdod ar ei phen er mwyn yr angelion.

11 Er hynny nid [yw] y gŵr heb y wraig, na'r wraig heb y gŵr yn yr Arglwydd.

12 Canys vn wedd ac [y mae] y wraig o'r gŵr, felly [y mae] y gŵr drwy y wraig a phob peth [sydd] o Dduw.

13 Bernwch ynoch eich hunain, ai hardd yw i wraig weddio Duw yn bennoeth؛

14 Ond yw naturiaeth yn dyscu hyn i chwi, os gwalltlaes a fydd gŵr mai anhardd yw iddo.

15 Ac o'r gwrthwyneb, gogonedd yw i wraig fod yn wallt-laes: canys ei gwallt a ddodwyd yn orchgudd iddi.

16 Od oes neb a fyn fod yn ymrysongar, nid oes gennym ni gyfryw ddefod, na chan eglwysi Duw.

☞ 17 Hyn yr ydwyf yn ei ddywedyd heb eich canmol,* 1.1279 eich bôd yn ymgynnull nid i wellhau ond i waethygu.

18 Canys yn gyntaf pann ymgynhulloch yn yr eglwys, yr ydwyf yn clywed fod anghyd∣fod yn eich mysc chwi, ac o rann yr wyfi yn credu.

19 O herwydd rhaid yw bod yn eich mysc traws-opinionau, megis y byddo yn eglur y rhai cymmeradwy yn eich plith chwi.

20 Am hynny pan ddeloch yng-hyd, ni cheir bwytta swpper yr Arglwydd.

21 Canys pawb a fwyttu ei swpper ei hun o'r blaen, ac vn sydd a newyn arno, ac arall sydd yn feddw.

22 Onid oes gennych dai i fwytta ac i y fed ynddynt؛ ai dyrmygu yr ydych chwi eglwys Dduw? ac a ydych chwi yn gwradwyddo y rhai nid oes ganddynt؛ pa beth a ddywedaf wr∣thych؛ a ganmolaf i chwi yn hyn؛ na chanmolaf.

23 Canys gan yr ARglwydd y derbyniais y peth a draddodais i chwi, bod i'r Arglwydd Ie∣su y nos y bradychwyd ef, gymmeryd bara,

24* 1.1280 A chan ddiolch efe a'i torrodd, ac a ddy∣wedodd: cymmerwch bwytewch hwn yw fyng-horph yr hwn a dorrwyd trosoch, gwnewch hynn er coffa am danaf.

25 A'r vn modd [y cymmerodd efe] y cwp∣pan wedi swpper, gan ddywedyd, y cwppan hwn yw 'r testament newydd yn fyng-waed, gwenwch hynn cynifer gwaith bynnac yr yfoch er coffa am danaf.

26 Canys cynifer gwaith bynnac y bwyta∣och y bara hwn, ac yr yfoch y cwppan hwn y dangoswch farwolaeth yr Arglwydd hyd oni ddelo.

27 Am hynny pwy bynnac a fwytâo y bara hwn, ac a yfo gwppan yr Arglwydd yn anhei∣lwng, euog fydd o gorph a gwaed yr Arglwydd.

28* 1.1281 Eithr profed dŷn ef ei hun, ac felly bwy∣taed o'r bara, ac yfed o'r cwppan.

29 Canys yr hwn sydd yn bwytta, ac yn yfed yn anheilwng, sydd yn bwyta, ac yn yfed barne∣digaeth iddo ei hun, am nad yw yn iawn farnu corph yr Arglwydd.

30 O blegit hyn y mae llawer yn weiniaid ac yn llesc yn eich mysc, a llawer yn huno.

31 Canys pe iawn farnem ni ein hunain, ni'n bernid.

32 Eithr pan ein bernir ein cospir gan yr Arglwydd, rhag ein damnio gyd â'r bŷd.

33 Am hynny fy mrodyr, pan ddeloch yng-hyd i fwytta, arhoswch eu gylydd.

34 Eithr os bydd newyn ar neb, bwytaed gartref, rhag i chwi ymgasclu i farnedigaeth: ac am bethau eraill mi a'u trefnaf pan ddelwyf.

PEN. XII.

Bod amryw ddnoniau yn yr eglwys er llesâd cyffredinol fel y mae amryw aelodau yn y corph.

☞ EIthr am ysprydol ddōniau (frodyr) ni fynnwn i chwi na's gwŷddech.* 1.1282

2 Chwi a ŵyddoch mai cenhedloedd oedd∣ech, y rhai a ddygid at eulynnod mudion, fel eich tywysid.

3 Am hynny yr wyf yn yspysu i chwi, nad oes neb* 1.1283 yn llefaru trwy Yspryd Duw, yn ga∣lw yr Iesu yn escymmun-beth: ac nad oes neb a all ddywedyd yr Arglwydd Iesu, eithr yn yr Yspryd glân.

4 Ac y mae amryw ddonniau, eithr yr vn Yspryd.

5 Ac y mae amryw weinidogaethau, eithr yr vn Arglwydd.

6 Ac y mae amryw weithrediadau, ond yr vn Duw sydd yn gweithredu pob peth ym mhawb.

7 Eithr eglurhad yr Yspryd a roddir i bob vn er lles-hâd.

8 Sef i vn y rhoddir trwy yr Yspryd yma∣drodd doethineb, ac i arall ymadrodd gŵyboda∣eth trwy yr vn Yspryd.

9 Ac i arall ffydd trwy yr vn Yspryd, ac i a∣rall donniau i iachau trwy yr vn Yspryd.

10 Ac i arall wneuthur gwrthiau, i arall prophwydoliaeth, ac i arall iawn wahaniaeth ysprydoedd, ac i arall amryw dafodau, ac i arall gyfieithiad tafodau.

11* 1.1284 A'r holl bethau hyn a weithreda yr vn rhyw Yspryd can rannu i bob vn ar nailldu me∣gis yr ewyllysia efe.☜

12 Canys megis y mae vn corph ac iddo lawer o aelodau, a holl aelodau vn corph cyd ba∣ent lawer, ydynt vn corph, felly [y mae] Crist hefyd.

13 O herwydd trwy yr vn Yspryd i'n bedy∣ddiwyd yn vn corph, pa vn bynnag ai Iddewon ai Groegwŷr, ai caethion, ai rhyddion, ac ni a wnaethbwyd i fod yn yr vn Yspryd.

14 Canys nid yw y corph vn aelod, eithr llawer.

15 O dywed y troed, can nad wyf y llaw, nid wyf o'r corph, ai am hynny nid yw efe o'r corph؛

16 Os dywed y glust, can nad wyf lygad, nid wyf o'r corph, ai am hynny nid yw hi o'r corph؛

17 Os yr holl gorph fydde lygad, pa le y by∣dde y clywed؛ neu os y cwbl fydde clywed, pa le [y bydde] yr arogliad؛

18 Eithr yr awr hon Duw a osododd yr ae∣lodau, pob vn o honynt yn y corph wrth ei ewy∣llys ef,

19 Canys pe baent oll vn aelod, pa le y by∣dde y corph؛

20 Yr awr hon y mae aelodau lawer, eithr vn corph.

21 Ac ni all y llygad ddywedyd wrth y llaw, nid rhaid i mi wrthit, nac eil-waith y pen wrth y traed, nid rhaid i mi wrthych:

22 Eithr yn fwy hytrach oll, yr aelodau hyn∣ny a dybir eu bod yn waelaf, ydynt yn angen∣rheidiaf.

23 A'r [aelodau] i'r corph y rhai a dybiwn yn amharchedicaf y gosodwn fwy o barch yn eu cylch, a'n haelodau anhardd sy â mwy hardd∣wch ganddynt.

24 Sef afraid yw [hynny] i'n [haelodau] hardd ni, eithr Duw a gyd-dymherodd y corph, can roddi mwy o barch i'r [lle] yr oedd yn dde∣ffygiol:

25 Rhag bod anghydfod yn y corph, eithr

bod i'r aelodau ofalu tros eu gilydd yr vn peth.

26 Ac os doluria vn aelod, yr holl aelodau a gyd-ddoluriant, os anrhydeddir vn aelod, yr holl aelodau a gyd-lawenhânt.

27 Ac chwi ydych yn gorph Crist, ac yn ae∣lodau mewn rhann.

28* 1.1285 A Duw a osododd rai yn yr eglwys, yn gyntaf Apostolion, yn ail prophwydi, yn dry∣dydd athrawon, yna y rhai a wnaant wrthiau, wedi hynny doniau i iachâu, cynhorthwy-wŷr, llywodraeth-wŷr, rhywiogaethau ieithoedd.

29 Ai Apostolion pawb؛ ai prophwydi pawb؛ ai athrawō pawb؛ a wna pawb wyrthiau?

30 A oes gan bawb donniau i iachau؛ a yw pawb yn llefaru â thafodau? a yw pawb yn cy∣fieithu؛

31 Eithr deisyfiwch y donniau goref, ac etto yr wyf yn dangos i chwi ffordd dra rhagorol.

PEN. XIII.

Naturiaeth, grym, a mawl cariad perffaith.

☞ PE llefarwn â thafodau dynion, ac ange∣lion, a mi heb gariad gennif, yr wyf fel efydd yn seinio, neu cymbal yn tingcian.

2 A phe bydde gennif brophwydoliaeth, a gwybod o honof y dirgelion oll, a phob gwybo∣daeth, a phe bae gennif yr holl ffydd, fel y gallwn symmudo* 1.1286 mynyddoedd, ac heb fod gennif ga∣riad, nid wyfi ddim.

3 A phe porthwn y tlodion â'm holl dda, a phe rhoddwn fyng-horph i'm llosci, a heb gari∣ad gennif, ni wnai [hyn] ddim lle sâd i mi.

4 Cariad sydd ddioddefus, cariad sydd gym∣wnascar, cariad ni chenfigenna, cariad nid yw anhydyn, nid yw yn ymchwyddo:

5 Nid yw yn gwneuthur yn anweddaidd, nid yw yn ceisio yr eidi ei hunan, ni chythru∣ddir, ni feddwl ddrwg:

6 Nid yw lawen am anghyfiawnder, onid cydlawenhau y mae â'r gwirionedd.

7 Y mae yn goddef pob dim, yn credu pob dim, yn gobeithio pob dim, yn ymaros â phob dim.

8 Cariad byth ni chwymp ymmaith, er pa∣llu prophwydoliaethau, a pheidio tafodau, a di∣flannu gŵybodaeth.

9 Canys o rann y gwyddom, ac o rann yr y∣dym yn prophwydo,

10 Eithr pan ddelo yr hyn sydd berffaith, y∣na yr hyn sydd o rann a ddeleuir.

11 Pan oeddwn yn fachgen, fel bachgen yr ymddiddanwn, fel bachgen y deallwn, fel bach∣gen y meddyliwn: ond pan aethym yn ŵr, mi a rois heibio fachgeneiddrwydd.

12 Canys gweled yr ydym yr awrhon trwy ddrych mewn dammeg, ac yna y gwelwn ŵy∣neb yn ŵyneb: yn awr yr adwaen o ran, ond yna yr adnabyddaf megis i'm hadwaenir.

13 Yr awr hon y mae yn aros, ffydd, gobaith, a chariad, y tri hyn, a'r mwyaf o'r rhai hyn yw cariad.

PEN. XIIII.

Yng-hylch traethu iaith anheallgar, a phrophwydo mewn iaith eglur, er lles-hâd i'r gynnulleidfa, a'r rha∣goriaeth rhwng dieithr ieithoedd, a phrophwydoli∣aeth, 30 trefn yng-hylch pregethu.

Dilynwch gariad, a deisyfiwch [ddonniau] ysprydol, ac yn fwyaf fel y prophwydoch.

2 Canys yr hwn a lefaro â thafod [dieithr] nid wrth ddynion y mae yn llefaru, onid wrth Dduw: canys nid oes neb yn gwrando, er hyn∣ny yn yr yspryd y mae efe yn dywedyd dirgele∣digaethau.

3 Eithr yr hwn sydd yn prophwydo, sydd yn llefaru wrth ddynion er adailad, ac er cyngor a chyssur.

4 Yr hwn sydd yn llefaru mewn tafod [diei∣thr] sydd yn ei adailadu ei hunan, eithr yr hwn a brophwydo sydd yn adailadu yr eglwys.

5 Mi a fynnwn pe llefarech chwi oll â tha∣fodau [dieithr,] ond yn fwy pe prophwydech: canys mwy yw yr hwn sydd yn prophwydo, nâ'r hwn sydd yn llefaru â thafodau, oddi eithr iddo [ei] gyfieithu, fel y gallo y gynnulleidfa dderbyn adailadaeth.

6 Ac yr awr hon frodyr, os deuaf attoch gan lefaru amrafael dafodau, pa lesâd a wnaf i chwi, oni ymddiddanaf â chwi trwy welediga∣eth, neu trwy ŵybodaeth, neu trwy brophwy∣doliaeth, neu trwy athrawiaeth؛

7 Hefyd pethau dianadl pan roddant sain, pa vn bynnac ai chwibangol, ai telyn, oni roddant waha••iaeth yn y sain, pa wedd y gwyddir beth a genir ar y chwibangol, neu ar y delyn؛

8 Canys os yr vdcorn a rydd lais anhynod, pwy a ymbaratoa i ryfel؛

9 Felly chwithau oni ymmdiddenwch trwy dafodiaith gydnabyddus, pa wedd y deallir y peth a ddywedir, canys chwi a fyddwch yn sia∣rad i'r awyr؛

10 Y mae cymmaint o leisiau (fel y dig∣wydd) yn y byd, ac nid oes vn yn [aflafar.]

11 Am hynny oni wn i rym y llais, myfi a fyddaf estron-iaithus i'r vn a fyddo yn ymddi∣ddan: a'r neb a ymddiddano [a fydd] ddieithr∣iaithus i minne.

12 A chwithau gan eich bod mewn awydd i ysprydoliaethau, ceisiwch ragori tu ag at adai∣ladaeth yr eglwys.

13 Am hynny gweddied y tafod-wr ar allu o honaw ef [ei] gyfieithu.

14 Os myfi a weddiaf â thafod, y mae fy ys∣pryd yn gweddio, ond y mae fy neall heb ffrwyth

15 Beth gan hynny yw 'r [peth؛] gweddi∣af â'r Yspryd, a gweddiaf â'r deall hefyd: canaf â'r Yspryd, a chanaf â'r deall hefyd.

16 Canys pan fendigech trwy yr Yspryd, pa wedd y dywed yr hwn sydd yn lle yr annys∣cedic amên, ar dy ddodiad diolch, gan na's gŵyr beth a ddywedi؛

17 Canys da yr wyt ti yn diolch, onid nid yw y llall yn cael ei adailadau.

18 Yr ydwyf yn diolch i'm Duw fy mod yn

llefaru â thafodau [dieithr] yn fwy nâ chwi oll.

19 Ond er hynny gwell gennif ddywedyd yn yr eglwys bump gair a'm deall, er mwyn dyscu eraill, na dêc mil o eiriau mewn tafod [dieithr.]

20 O frodyr, na fyddwch* 1.1287 fechgyn mewn deall, eithr mewn drygioni byddwch blant, ond mewn deall byddwch berffaith.

21 Yn y ddeddf y mae yn scrifennedic, o her∣wydd* 1.1288 trwy rai o ddieithr dafodiaeth, ac â gwe∣fusau estronol yr ymddiddanaf â'r bobl hyn, ac er hynny ni'm gwrandawant felly, medd yr Ar∣glwydd.

22 Am hynny tafodau ydynt yn arwydd ni i'r rhai sy yn credu, ond i'r rhai anghredadwy: eithr prophwydoliaeth nid i'r angredadwy, eithr i'r rhai sydd yn credu.

23 Am hynny pan ddêl yr eglwys yng-hyd oll, a phawb yn llefaru â thafodau, a dyfod i mewn rai annyscedic neu anghredadwy, oni ddywedant mai ynfydu yr ydych؛

24 Eithr pe prophwyde pawb, a dyfod i mewn o anghredadyn ne annyscedic, efe a arg∣yoeddid gan bawb, [ac] a fernid gan bawb.

25 Ac felly yr amlygid dirgeloedd ei galon, ac felly y syrthie ar ei wyneb, ac yr addole Dduw, ac y dywede mai Duw sydd ynoch yn ddiau.

26 Beth gan hynny yw [hyn] frodyr؛ pan ddeloch yng-hyd, pob vn sydd ganddo psalm, sydd ganddo athrawiaeth, sydd ganddo dafodia∣eth, sydd ganddo weledigaeth, sydd ganddo gy∣fieithiad, gwneler pob peth er adailadaeth.

27 Os llefara neb â thafod [dieithr gwne∣ler] bob yn ddau, neu or' mwyaf [bod] yn dri, a [hynny] ar glych, a chyfieithed vn.

28 Oni bydd lladmerudd, tawed yn yr egl∣wys, dyweded rhyngddo ag ef ei hun, ac â Duw

29 Llefared y prophwydi [bob yn] ddau neu dri, a barned y llaill.

30 Ac os datguddir [dim i arall] yn eistedd [yno,] tawed y cyntaf.

31 Canys chwi a ellwch oll brophwydo bob vn ac vn, fel y dysc o pawb, ac y cyssurer pawb.

32 Ac ysprydoedd y prophwydi sy ddaro∣styngedic i'r prophwydi.

33 Canys nid ydyw [Duw yn awdur] ym∣ryson, eithr tangneddyf: fel yn holl eglwysydd y sainct [yr ydwyf yn dyscu.]

34* 1.1289 Tawed eich gwragedd yn yr eglwysi, am na chanihadwyd iddynt lefaru, ond ymdda∣rostwng,* 1.1290 megis ac y mae y gyfraith yn dywe∣dyd.

35 Ac os mynnant ddyscu dim, ymofyn∣nant â'u gwŷr gartref, o blegit brwnt yw i wra∣gedd lefaru yn yr eglwys.

36 A'i oddi wrthych chwi yr aeth gair Duw [allan؛] neu a'i attoch chwi yn vnic y daeth efe?

37 Os ydyw neb yn tybied ei fod yn broph∣wyd, ne yn ysprydol, cydnabydded y pethau yr wyf yn eu scrifennu attoch, eu bod yn orchy∣nynnion yr Arglwydd.

38 Eithr od yw neb heb ŵybod, bydded heb ŵybod.

39 Am hynny frodyr, byddwch awyddus i brophwydo, ac na waherddwch lefaru â thafo∣dau [dieithr.]

40 Gwneler pob beth yn weddaidd, ac mewn trefn.

PEN. XV.

Ailgyfodiad y meirw, 4 ailgyfodiaid Crist, 24 gorchfygiad angeu, 34 dull yr ail gyfodiad cyffre∣din, 57 diolch am ein goruchafiaeth ysprydol.

☞* 1.1291 HEfyd yr ydwyf yn yspysu i chwi (fro∣dyr) yr Efengyl yr hon a bregethais i chwi, yr hon hefyd a dderbyniasoch, ac yn yr hon yr ydych yn sefyll,

2 Trwy yr hon i'ch cedwir os ydych yn dal [yn eich cof] pa ymadrodd a bregethais i chwi, oddi eithr darfod i chwi gredu yn ofer.

3 Canys yn gyntaf mi a draddodais i chwi yr hyn a dderbyniais: farw o Grist tros ein pe∣chodau, * yn ôl yr scrythyrau,

4 A'i gladdu ef,* 1.1292 ai'i gyfodi ef y trydydd dydd yn ôl yr scrythyrau,

5* 1.1293 A'i weled ef gan Cephas, yna gan y deuddec.

6 Wedi hynny y gwelwyd ef gan fwy nâ phum-cant brodyr [ar] vn-waith, o ba rai y mae rhai yn aros hyd yn hyn, eithr rhai a huna∣sant.

7 Wedi hynny y gwelwyd gan Iacob, yna gan yr holl Apostolion.

8 * Ac yn ddiweddaf oll y gwelwyd gennif finne hefyd, fel vn anhymic.

9 Canys myfi ydwyf y lleiaf o'r Apostolion, yr hwn nid wyf addas i'm galw yn Apostol, am i mi erlid eglwys Dduw.

10 Eithr trwy râs Duw yr wyf yr hyn yd∣wyf, a'i râs ef yr hwn sydd ynof ni bu yn ofer, ond mi a lafuriais yn helaethach nâ hwynt oll, ac nid myfi chwaith, ond grâs Duw yr hwn sydd gyd â mi.

11 Am hynny pa vn bynnac, ai myfi, ai hwynt hwy, felly yr ydym yn pregethu, ac felly y credasoch chwi.☜

12 Ac os pregethir cyfodi Crist o feirw, pa fodd y dywed rhai o'ch plith chwi, na oes adgy∣fodiad y meirw.

13 Canys onid oes adgyfodiad y meirw, ni chyfodwyd Crist chwaith.

14 Ac os Crist ni chyfodwyd, ofer yw ein pregeth ni, ac ofer hefyd yw eich ffydd chwithau.

15 Yna ein ceffir ni yn gau dystion yn erbyn Duw: canys tystiasom am Dduw, ddarfod i∣ddo gyfodi Crist i fynu, yr hwn ni's cyfododd, o∣ni chyfodir y meirw.

16 Canys os y meirw ni chyfodir, Crist he∣fyd ne chyfodwyd.

17 Ac os Crist ni chyfodwyd; ofer yw eich ffydd chwi: yr ydych [yn aros] etto yn eich pe∣chodau.

18 Ac felly y rhai sy wedi huno yng-Hrist a gyfrgollwyd.

19 Os yn y byd ymma yn vnic y gobeithi∣wn yng-Hrist, truanaf o'r holl ddyniō ydym ni.

20 Eithr yn awr Crist a gyfodwyd o'r mei∣rw, [ac] a wnaed yn flaen-ffrwyth y rhai a hu∣nasant.

21 O herwydd gan [fod] marwolaeth trwy ddŷn, trwy ddyn hefyd y [mae] adgyfodiad y meirw.

22 O blegit, megis yn Adda y mae pawb yn meirw, felly yng-Hrist y bywheir pawb.

23 Eithr pob vn yn ei drefn ei hunan y blaē∣ffrwyth yw Crist, wedi hynny y rhai ydynt ei∣ddo Crist yn ei ddyfodiad ef.

24 Yna y bydd y diwedd, wedi y rhoddo efe y deyrnas i Dduw a'r Tad, wedi iddo ddeleu pob pendefigaeth, a phob awdurdod a nerth.

25 Canys rhaid iddo deyrnasu* 1.1294 oni ostyngo ei elynion oll tann ei draed.

26 Y gelyn diweddaf a ddinistrir fydd an∣geu.

27* 1.1295 Canys efe a ddarostyngodd bob dim tān ei draed ef, eithr pan yw yn dywedyd ddar∣fod gostwng pob peth [iddo ef,] y mae yn am∣lwg ei fod efe wedi ei ddieithro, yr hwn a ddaro∣styngodd bob peth tano.

28 Ac wedi darostwng pob dim iddo, yna y Mab ei hun hefyd a ddarostyng ir i'r hwn a dda∣rostyngodd bob dim tano ef, fel y byddo Duw oll yn oll.

29 Os amgen, beth a wna y rhai a fedyddir tros y meirw, os y meirw ni chyfodir؛ a pha ham y bedyddir hwynt tros y meirw؛

30 A pha ham ein peryglir bob awr؛

31 Yr wyf yn marw beunydd, gan eich gor∣foledd yr hon sydd gennif yng Hrist Iesu ein Harglwydd.

32 Os yn ol dull dŷn yr ymleddais ag ani∣feiliaid yn Ephesus, pa les-hâd sydd i mi oni chyfodir y meirw؛ bwytawn ac yfwn, canys y foru ni a fyddwn feirw.* 1.1296

33 Na cham-gymmerwch, ymadroddion drwg a lygrant foesau da.

34 Deffroiwch yn gyfiawn, ac na phechwch, canys y mae rhai ni adwaenant Dduw: er cy∣wilydd i chwi yr wyf yn dywedyd [hyn.]

35 Eithr rhyw vn a ddywed: pa fodd y cyfo∣dir y meirw؛ â pha ryw gorph y deuant؛

36 Oh ynfyd, y peth yr wyt ti yn ei hau, ni fywheuir oni bydd efe marw.

37 A'r peth yr wyt yn ei hau: nid wyt yn hau y corph a fydd, eithr y gronyn noeth, fel y dig∣wyddo o wenith, neu o ryw rawn eraill.

38 Eithr Duw a rydd iddo gorph, fel y by∣ddo da ganddo ef, ac i bob hedyn ei gorph ei hun.

39 Nid pob cnawd sydd vn rhyw gnawd, eithr vn [cnawd sydd] i ddynion, arall i anifeili∣aid, arall i byscod, ac arall i adar.

40 Y mae hefyd cyrph nefol, a chyrph daia∣rol, ond arall yw gogoniant y rhai nefol, ac a∣rall y rhai daiarol.

41 Arall [yw] gogoniant yr haul, arall [yw] gogoniant y lloer, arall [yw] gogoniant y ser: canys y mae rhagor rhwng seren a seren mewn gogoniant.

42 Felly y mae adgyfodiad y meirw: y corph a hauir mewn llygredigaeth, ac a gyfo∣dir mewn anllygredigaeth.

43 Efe a hauir mewn ammarch, ac a gyfodir mewn gogoniant: efe a hauir mewn gwendid, ac a gyfodir mewn nerth: efe a hauir yn gorph anianol, ac a gyfodir yn gorph ysprydol.

44 Y mae corph anianol, ac y mae corph ys∣prydol.

45 Felly y mae yn scrifennedic, y dŷn cyntaf* 1.1297 Adda a wnaed yn enaid byw, a'r Adda diwe∣thaf yn yspryd yn bywhau.

46 Er hynny, nid yr ysprydol sydd yn gyn∣taf eithr yr anianol, ac wedi hynny yr ysprydol.

47 Y dŷn cyntaf o'r ddaiar yn ddaiarol, yr all dŷn yr Arglwydd o'r nef.

48 Fel y mae y daiarol, felly y mae y rhai daiarol: a fel y mae y nefol, felly mae y rhai nefol.

49 A megis y dugasom ddelw y daiarol, felly y dygwn ddelw y nefol hefyd.

50 Eithr hyn meddaf (ô frodyr) na ddichon cig a gwaed etifeddu teyrnas Dduw: na lly∣gredigaeth etifeddu anllygredigaeth.

51 Wele yr wyf yn dangos i chwi ddirge∣lwch, ni hunwn ni oll, eithr mewn moment y newidir hi oll, ac ar droad yr amrant wrth yr* 1.1298 vdcorn diweddaf.

52 Canys yr vdcorn a gan, a'r meirw a gy∣fodir yn anllygredic, a ninnau a newidir.

53 O herwydd rhaid i'r llygradwy hwn wis∣co anllygredigaeth, ac i'r marwol hwn wisco am marwolaeth.

54 Felly wedi i'r llygradwy hwn wisco an∣llygredigaeth, a'r marwol hwn wisco ammar∣wolaeth, yna y bydd yr ymadrodd yr hwn a scri∣fennwyd,* 1.1299 Angeu a lyngcwyd mewn buddy∣goliaeth.

55* 1.1300 O angeu, pa le y mae dy golyn؛ o vffern pa le mae dy fuddygoliaeth؛

56 Colyn angeu yw pechod, a grym pechod [yw] y gyfraith.

57 Ond i Dduw y byddo 'r* 1.1301 diolch yr hwn sydd yn rhoddi i ni fuddygoliaeth trwy Iesu Grist ein Harglwydd.

58 Am hynny fy annwyl frodyr byddwch siccr, disigl, ac helaethion yn oestadol yng∣waith yr Arglwydd, gan ŵybod nad yw ofer eich llafur yn yr Arglwydd.

PEN. XVI.

Yng-hylch cascl i'r brodyr o Ierusalem, 10 Yng-hylch Timotheus, Apollo, ac eraill, ac anherchion caredic.

HEfyd am y* 1.1302 gascl i'r sainct megis yr or∣deiniais yn eglwysi * Galatia, felly gwne∣wch chwithau.

2 Pob dydd cyntaf o'r wythnos rhodded pob

vn o honoch heibio wrtho ei hun, gan roi yng∣hadw yn ôl y llwyddiant a fyddo iddo, fel na by∣ddo cascl pan ddelwyfi.

3 Ac wedi y delwyf pa rai bynnac a ddango∣swch chwi yn gymmeradwy trwy lythyrau, y rhai hynny a ddanfonaf i ddwyn eich cardod i Ierusalem.

4 Ac os bydd y peth yn haeddu i minne fy hun fyned, hwy a gânt fyned gyd â mi.

5 Eithr mi a ddeuaf attoch pen elwyf trwy Macedonia, (canys trwy Macedonia yr âf)

6 Ac nid hwyrach yr arhosaf neu y gaiâfaf gyd â chwi, fel i'm hebryngoch i ba le bynnac yr elwyf.

7 Canys nid ymwelaf â chwi yr awr hon ar fy hynt, ond yr wyf yn gobeithio 'r arhoaf ennyd gyd â chwi os canhiada yr Arglwydd.

8 Mi a arhôf yn Ephesus hyd y Sul-gwin.

9 Canys agorwyd i mi ddrws mawr a grymmus, ac [y mae] gwrthwynehwŷr lawer.

10 Ac os Timotheus a ddaw, edrychwch am ei fod yn ddiogel gyd â chwi: canys y mae yn gweithio gwaith yr Arglwydd fel finne.

11 Am hynny na ddiystyred neb ef, ond he∣bryngwch ef mewn heddwch i ddyfod attafi: canys yr wyf yn ei ddisgwil gyd â'r brodyr.

12 Hefyd am y brawd Apollos, mi a ymbili∣ais yn fawr ag ef am ddyfod attoch gyd â'r bro∣dyr, eithr er dim nid oedd ei ewyllys ef i ddyfod yr awron, ond efe a ddaw pan gaffo ennyd.

13 Gwiliwch, sefwch yn y ffydd, ymwro∣lwch, ymgryfhewch.

14 Bydded eich holl bethau chwi mewn ca∣riad.

15 Ond yr ydwyf yn attolwg i chwi frodyr (chwi a ŵyddoch am deulu Stephanas eu bod yn flaen-ffrwyth Achaia, a darfod iddynt ymroi i weini i'r sainct)

16 Fod o honoch yn ymddarostyngedig i'r cyfryw, ac i bawb o'n cydweith-wŷr a'n cydla∣fur-wŷr.

17 Llawen ydyw gennif ddyfodiad Ste∣phanas, a Ffortunatus, ac Achaicus, canys hwy a gyflawnasant eich diffyg chwi.

18 Canys diddanâsant fy yspryd i, a'r eidd∣och chwithau: cydnabyddwch gan hynny y cy∣fryw rai.

19 Y mae yr eglwysi o Asia yn eich annerch chwi: y mae Aquila a Phryscilla gyd â'r egl∣wys yr hon sydd yn eu tŷ yn eich annerch chwi yn fawr yn yr Arglwydd.

20 Y mae y brodyr oll yn eich annerch,* 1.1303 an∣herchwch ei gilydd â chusan sancteiddiol.

21 Annerch, â'm llaw i Paul.

22 O'd oes neb heb garu yr Arglwydd Ie∣su Grist: bydded ef Anathema maranatha.

23 Grâs ein Harglwydd Iesu Crist gŷd â chwi.

24 Bydded fy serch inne gyd â chwi oll yn Iesu Grist. Amen.

Yr Epistol cyntaf at y Corinthiaid a scrifennwyd o Philippos, gyd â Stephanas, Ffortunatus, ac Achaicus, a Thimothus.

❧ Ail Epistol Paul at y CORINTHIAID.

PENNOD. I.

Y mae yn dangos fod ei gystudd yn Asia yn ddiddanwch iddynt hwy. 17 Ac yn dangos nad o yscafnder me∣ddwl yr oedâse efe ddyfod attynt pan addawse.

PAUL Apostol Iesu Grist, a'r brawd Ti∣motheus trwy ewy∣llys Duw at eglwys Dduw yr hon sydd yn Corinth, gyd â'r holl seinctiau y rhai sy yn holl Achaia:

2 Grâs fyddo gyd â chwi, a thangneddyf gan Dduw ein Tâd, a'r Arglwydd Iesu Grist.

3 Bendigedic fyddo Duw Tâd ein Hargl∣wydd ni Vesu Ghrist,* 1.1304 Tâd y trugareddau, a Duw holl ddiddanwch,

4 Yr hwn sydd yn ein diddânu ni yn ein holl orthrymder, fel y gallom ddiddânu y rhai sy mewn dim gorthrymder, trwy y diddanwch ein diddenir ninnau gan Dduw.

5 O blegit fel yr amlheir dioddefiadau Crist ynom, felly yr amlheir ein diddanwch ni trwy Grist.

6 Hefyd os cystuddir ni [y mae hynny] er diddanwch, ac iechydwriaeth i chwi, yr hon a weithir gan ymaros yn yr vn rhyw ddioddefia∣dau, y rhai yr ydym ni hefyd yn eu dioddef: ac os diddenir ni, er diddanwch ac iechydwriaeth i chwi [y mae hynny.]

7 Ac y mae ein gobaith yn siccr am danoch, gan i ni ŵybod, mai megis yr ydych yn gyfran∣nogion o'r dioddefiadau, felly [y byddwch] he∣fyd o'r diddanwch.

8 Canys frodyr ni fynnem i chwi fod heb ŵybod, am ein cystudd a ddaeth i ni y Asia, bw∣yso arnom yn anfeidrol vwch ben [ein] gallu, hyd onid oeddem yn ammeu na allem fyw.

9 Ond ni a dderbyniasom farn angeu ynom,

fel na obeithiom ynom ein hunain, onid yn Nuw yr hwn sydd yn cyfodi i fynu y meirw.

10 Yr hwn a'n gwaredodd ni oddi wrth gy∣fryw ddirfawr angeu, ac sy yn ein gwaredu: yn yr hwn yr ydym yn gobeitho y gwared efe rhag llaw.

11* 1.1305 Os chwy-chwi a gydweithiwch mewn gweddi trosom, fel, am y rhoddiad a rodded i ni o herwydd llawer, y rhodder diolch gan lawer trosom,

12 Canys ein gorfoledd ni yw hyn, [sef,] testiolaeth ein cydwybod ni, o blegit mewn di∣symlrwydd a duwiol burdeb, ac nid yn noethi∣neb cnawdol, ond trwy râs Duw, y bu i ni ein ymddwyn ein hunain yn y bŷd, ac yn enwedic yn eich mysc chwi.

13 Canys nid ydym yn scrifennu amgen bethau attoch, nac yr ydych yn eu darllen, neu yr ydych yn eu cydnabod, ac yr ydwyf yn gobei∣thio y cydnabyddwch hyd y diwedd.

14 Ac megis y cydnabuoch ni, o rann ein bôd yn orfolaeth i chwi, fel yr ydych chwithau i ninnau yn nŷdd yr Arglwydd Iesu Grist.

15 Ac yn y gobaith hyn yr oeddwn yn e∣wyllysio dyfod attoch y waith gyntaf, fel y ca∣ffech ail grâs.

16 A myned (heb eich llaw chwi i Macedo∣nia, a dyfod trachefn o Macedonia attoch, a chael fy hebrwng gennwch i Iutaea.

17 Gan hynny pan oeddwn yn amcanu fel hyn, a arferaid i o yscafnder؛ neu a wyfi yn am∣canu y petheu yr wyf yn amcanu, ar ôl y cnawd, fel y bydde gyd â mi îe, îe, ac nag ê, nag ê؛

18 Ond Duw sydd ffyddlon, canys nid îe, ac nagê ydoedd ein ymadrodd wrthych chwi.

19 Canys Mab Duw Iesu Grist yr hwn a bregethwyd yn eich plith genym ni, sef myfi a Silfanus a Timotheus, nid ydoedd, îe, ac nage eithr ynddo ef ie ydoedd.

20 O blegit holl addewidion Duw ynddo ef ydynt, îe, ac ynddo ef [ydynt] Amen, er go∣goniant Duw trwyddom ni.

21 A Duw [yw] 'r hwn a'n cadarnhâ ni gyd â chwi yng-Hrist, ac a'n enêiniodd ni.

22 Yr hwn hefyd a'n seliodd,* 1.1306 ac a roes wystleidiaeth yr yspryd yn ein calonnau.

23 Ac yr ŵyf fi yn galw Duw yn dŷst i'm henaid, mai er eich arbed chwi na ddaethym etto i Corinth.

24 Nid am ein bôd yn arglwyddiaethu ar eich ffydd chwi, ond yr ydym yn gyd-weithwŷr i'ch llawenydd: o blegit trwy ffydd yr ydych yn sefyll.

PEN II.

Y mae yn dangos fod yr hwn a yscymunasid am loscach neu insest yn beth achos na ddaethe efe attynt hwy. 6 Yn maddeu i hwnnw, gan ewyllysio eu cydundeb hwythau i hynny. 14 Yn diolch am ffynniant yr E∣fengyl. 17 Ac yn amddeffyn ei athrawiaeth yn er∣byn y gau athrawon.

EIthr mi a fwriadais hyn ynof fy hunan, na ddelwn attoch trachefn mewn tristwch.

2 O blegit os myfi a'ch tristâf chwi, pwy yw 'r hwn a'm llawenhâ fi, ond yr hwn a drista∣wyd gennifi؛

3 A mi a scrifennais hyn ymma attoch, rhag (pan ddelwn) cael o honof dristwch ar dristwch gan y rhai y dylwn ymlawenhau: gan obeitho am danoch oll, fôd fy llawenydd i yn llawen∣ydd i chwi oll.

4 Canys mewn gorthrymder mawr, a chy∣fyngder calon yr scrifennais attoch â dagrau lawer, nid fel i'ch tristaid chwi, eithr fel y gwy∣byddech y cariad sy gennif yn enwedig i chwi.

5 Os gwnaeth nêb dristau, ni wnaeth efe i mi dristau, ond o rann, rhag i mi bwyso arnoch chwi oll.

6 Digon [yw] i'r cyfryw [ddŷn] y cerydd ymma yr hwn a rodded iddo gan lawer.

7 Megis yn hytrach yng-wrthwynêb, y dy∣lech chwi faddeu iddo a'i ddiddânu, rhag llyng∣cu y cyfryw gan ormod tristwch.

8 Am hynny yr ydwyf yn attolwg i chwi, gadarnhau eich cariad arno.

9 Canys er mwyn hyn hefyd yr scrifennais, fel y cawn ŵybod profedigaeth am danoch, a fyddech vfydd ym mhob peth.

10 I'r hwn yr ydychyn maddeu dim iddo, [yr wyf] finne: canys os maddeuais i ddim, i'r hwn y maddeuais er eich mwyn chwi [y madde∣uais] yng-olwg Crist.

11 Rhag ein siommi gan Satan: canys nid ydym heb ŵybod ei amcannion ef.

12 Pan ddaethym i Troas i [bregethu] E∣fengyl Grist, ac agoryd drŵs i mi gan yr Ar∣glwydd,

13 Ni chefais lonydd yn fy yspryd am na chefais Titus fy mrawd, eithr gan ganu yn iach iddynt, mi a euthym ymmaith i Macedonia.

14 Ond i Dduw y byddo 'r diolch, yr hwn, yn oestad sydd yn peri i ni orfoledd yng-Hrist, ac sydd yn eglurhau arogledd ei ŵybodaeth trwyddom ni ym mhôb lle.

15 Canys per-arogl Crist ydym ni i Dduw, yn y rhai cadwedig, ac yn y rhai colledig.

16 I'r naill yr [ydym] yn arogl marwola∣eth i farwoleth, ac i'r lleill yn arogl bywyd i fy∣wyd, a phwy sydd ddigonol i hyn؛

17 Canys nid ydym ni fel y mae llawer, yn gwneuthur twyll am air Duw, eithr megis o burdeb, eithr megis o Dduw, yng-wydd Duw yr ydym yn llefaru yng-Hrist.

PEN. III.

I beidio ai ganmol ei hun y mae efe yn dangos fod ei glôd ef iw gweled yn y Corinthiaid. 6 A bod yr E∣fengyl yn fwy gogoneddus nâ'r gyfraith.

AI dechreu yr ydym ni ein canmol ein hu∣nain trachefn؛ ai rhaid i ni fel i eraill wrth lythyrau canmoliaeth attoch chwi, neu canmo∣liaeth oddi wrthych chwi؛

2 Ein llythr ni ydych chwi yn scrifennedig yn ein calonnau, yr hwn a ddeallir, ac a ddar∣llenir gan bôb dŷn.

3 Gan fod yn eglur eich bôd chwi yn llythr Crist, yr hwn a roddowyd allan trwy ein gwei∣nidogaeth ni, ac a scrifennwyd, nid ag ingc, ond ag Yspryd Duw byw, nid mewn llechau cer∣rig, eithr mewn cnawdol lechau y galon.

4 ☞ A chyfryw obaith sydd gennym trwy Grist ar Dduw.* 1.1307

5 Nid o herwydd ein bôd yn ddigonol o ho∣nom ein hunain i feddylio dim megis o honom ein hunain, eithr ein digonedd ni sydd o Dduw.

6 Yr hwn hefyd a'n gwnaeth ni yn weini∣dogion y Testament newydd, nid i'r llythyren, ond i'r Yspryd: canys y mae y llythyren yn lladd, a'r Yspryd sydd yn bywhau.

7 Ac os oedd gweinidogaeth angeu yr hon a argraphwyd â llythyrennau ar lechau yn ogo∣neddus, fel na alle plant yr Israel edrych yn ŵyneb Moses gan ogoniant ei wyneb-pryd, yr hwn [ogoniant] a ddeleuwyd,

8 Pa fodd nad mwy y bydd gweinidogaeth yr Yspryd mewn gogoniant؛

9 Canys os bu gweinidogaeth colledigaeth yn ogonoeddus, mwy o lawer y rhagora gwei∣nidogaeth cyfiawnder mewn gogoniant. ☜

10 Canys yr hyn a ogoneddwyd, ni ogone∣ddwyd yn y rhan hon, [sef] hyd y perthyn i'r gogoniant ardderchog.

11 O blegit os yr hyn a ddeleuid ymmaith oedd yn ogoneddus, mwy o lawer [fydd] yr hyn a erys, yn ogoneddus.

12 Felly gan fôd gēnym gyfryw obaith, yr ydym yn arfer hyfder.

13 Ac nid ydym ni fel Moses, yr hwn a ro∣dde orchudd ar ei wyneb, rhag i blant Israel edrych ar ddiwedd yr hyn a ddeleuid.

14 Am hynny y caledwyd eu meddwl hwy: canys hyd y dydd heddyw y mae y gorchudd hwnnw yn ar os heb ei dadguddio wrth ddar∣llen yr hên Destament, yr hwn yng-Hrist a dyn∣nir ymmaith.

15 Eithr hyd y dydd heddyw pan ddarllenir Moses, y rhoddir y gorchudd ar eu calonnau hwynt.

16 Er hynny pan ymchweler at yr Argl∣wydd, y tynnir y gorchudd.

17 Yr awron yr Arglwydd yw 'r Yspryd, a lle mae Yspryd yr Arglwydd, yno y mae rhydd-did.

18 Eithr edrych yr ydym ni oll, megis me∣wn drych, ar ogoniant yr Arglwydd ag wyneb a••ored, ac i'n newidir ni i'r vnrhyw ddelw, o ogoniant i ogoniant, megis gan Yspryd yr Ar∣glwydd.

PEN. IIII.

Dywydrwydd Paul yn ei swydd. 13 A'r achosion y rhai sy yn peri.

☞ AM hynny gan fôd i ni y weinidogaeth hon, megis y cawsom drugaredd, nid ydym yn pallu.* 1.1308

2 Eithr ni a wrthodasom ddirgelwch gw∣radwydd, heb rodio yn ddichellgar, nac arfer twyll am air Duw: eithr trwy eglurhâd y gwi∣rionedd yr ydym yn ein canmol ein hun wrth bôb cydwydobd dŷn ger bron Duw.

3 Ac os yw ein Efengl ni yn guddiedic, yn y rhai colledig y mae yn guddiedic.

4 Ym mha rai y dallodd Duw y bŷd hwn feddyliau yr anffyddlonion, rhag tywynnu iddynt lewyrch Efengyl gogoniant Crist, yr hwn yw delw Dduw.

5 Canys nid ydym yn ein pregethu ein hu∣nain, ond Crist Iesu yr Arglwydd, a ninneu yn weision i chwi er mwyn Iesu.

6 Canys Duw yr hwn a orchymynnodd i'r goleuni lewyrchu o dywyllwch, [yw] yr hwn a lewyrchodd yn ein calonnau, i roddi goleuni gwybodaeth gogoniant Duw, yn ŵyneb Ie∣su Grist.☜

7 Eithr y tryssor hwn sydd gennym mewn llestri pridd, fel y bydde arddechogrwydd y me∣ddiant hwnnw o Dduw, ac nid o honom ni.

8 Ym mhôb man ein cystuddir, er hynny nid ydym mewn ing: y mae yn gaeth arnom, ond nid ydym gwbl heb obaith.

9 Wedi ein herlid, ond heb ein gwrthod, we∣di ein taflu i lawr eithr heb ein difetha.

10 Gan arwain bob amser o amgylch yn y corph, farwolaeth yr Arglwydd Iesu, fel yr eg∣lurer hefyd fywyd Iesu yn ein corph.

11 Canys yr ydys yn ein rhoddi ni y rhai ydym yn oestad i farwolaeth er mwyn Iesu, fel yr eglurhaer hefyd fywyd Iesu yn ein marwol gnawd ni.

12 Ac felly y mae angeu yn gweithio ynom ni, ac enioes ynoch chwithau.

13 A chan fôd i ni yr vn yspryd ffydd, megis ac y mae yn scrifennedic, credais, ac am hynny y dywedais, ninnau hefyd ydym yn credu, ac am hynny y dywedwn,

14 Gan ŵybod y bydd i'r hwn a gyfododd yr Arglwydd Iesu, ein cyfodi ninnau hefyd trwy Iesu, a'n gosod gyd â chwi.

15 Canys pôb peth sydd er eich mwyn chwi, fel yr amlhâo yr helaethaf râs trwy ddi∣olch llawer er gogoniant i Dduw.

16 Am hynny nid ydym ni yn ymollwng, eithr er llygru ein dŷn oddi allan, er hynny y dŷn oddi mewn a adnewyddir o ddydd i ddydd.

17 O blegit y mae yscafnder ein cystudd yr hwn ni pheru ond munyd, yn peri i ni yn rhago∣rol [gael] rhagorol a thragywyddol bwys go∣goniant.

18 Tra nid ydym yn ystyried y pethau a welir ond y pethau ni welir: canys y pethau a welir sy amserol, a'r pethau ni welir sy dragywyddol.

PEN. V.

Mor fuddiol yw marwolaeth dduwiol i'r duwiol. 14 Mawredd grâs Duw. 20 Swydd a braint eglwys-wyr.

CAnys ni a wyddom os daiarol dŷ ein press∣wylfod a ddotodir, fôd i ni adeilad gan Dduw, [sef] tŷ, nid o waith llaw, [ond]tragy∣wyddol yn y nefoedd.

2 Canys am hynny yr ydym yn ocheneidio gan ddeisyfio cael ein gwisco 〈◊〉〈◊〉 tŷ yr hwn sydd o'r nêf.

3* 1.1309 O blegit os gwiscir ni, ni'n ceffir yn noethion.

4 Canys yn ddiau [nyni] y rhai sy yn y ba∣bell hon ydym yn ocheneidio, ac yn llwythog am nad ewyllysiem ein diosc, ond ymwisco, fel y llyngcid yr hyn sydd farwol gan fywyd.

5 A'r hwn a'n creawdd ni i hyn yn Duw, yr hwn hefyd a roddodd i ni wystleidiaeth yr Yspryd.

6 Am hynny yr ydym bob amser yn hyder os, ac yn gŵybod tra fom gartref yn y corph, ein bôd oddi cartref oddi wrth yr Arglwydd,

7 Canys wrth ffydd yr ydym yn rhodio, ac nid wrth y golwg.

8 Er hynny yr ydym yn hyderus, ac y mae yn fodlonach gennym fod oddi cartref o'r corph a chartrefu gyd â'r Arglwydd.

9 Am hynny hefyd yr ydym yn chwennychu pa vn bynnag ai gartref y byddom, ai oddi car∣tref, fôd yn gymmeradwy ganddo ef.

10* 1.1310 Canys rhaid yw i ni oll ymddangos ger bron brawdle Crist, fel y derbynio pob vn y pethau a [wnaethpwyd] yn y corph, yn ôl yr hyn a wnaeth, pa vn bynnag ai da ai drwg.

11 Felly gan i ni ŵybod ofn yr Arglwydd, yr ydym ni yn peri i ddynion gredu, ac ni a wn∣aed yn hyspus i Dduw, ac yr ydwyf yn gobei∣thio hefyd ddarfod ein gwneuthur yn hyspus yn eich cydwybodau chwi.

12 Canys nid ydym yn ymganmol trach∣efn wrthych, ond yn rhoddi i chwi achos gorfo∣ledd o'n plegit ni, fel y caffoch [beth i atteb] yn erbyn y rhai sy a'u gorfoledd yn yr wyneb, ac nid yn y galon.

13 Canys os amhwyllo yr ydym, i Dduw yr ydym, ac os bôd yn ein pwyll, i chwi [yr ydym]

14 Canys y mae cariad Crist yn ein cym∣hell, ni, gan i ni farnu hyn, os bu vn farw tros bawb, yna mai meirw oedd pawb.

15 Ac efe a fu farw tros bawb, fel y bydde i'r rhai byw, na fyddent fyw rhag-llaw iddynt eu hunain, ond i'r hwn a fu farw trostynt, ac a adgyfododd.

16 Am hynny o hyn allan, nid ydym yn ad∣nabod nêb yn ôl y cnawd, ac os buom ni hefyd yn adnabod Crist yn ôl y cnawd, er hynny o hyn allan nid ydym yn ei adnabod ef mwy [felly.]

17* 1.1311 Gan hynny od oes nêb yng-Hrist [y mae efe] yn greadur newydd, yr hên bethau a aethant heibio, wele, gwnaethbwyd pob, peth yn newydd.

18 A'r cwbl sydd o Dduw, yr hwn a'n cym∣mododd ni ag ef ei hun trwy Iesu Grist, ac a roddodd i ni weinidogaeth y cymmod.

19 Canys Duw oedd yng-Hrist, yn cym∣modi y bŷd ag ef ei hun, heb adliwio iddynt eu pechodau, ac a osododd ynom ni air y cymmod.

20 Am hynny yr ydym ni yn gennadau tros Grist, megis pe bydde Duw yn ymbil â chwi trwyddom ni: yr ydym yn attolwg i chwi tros Grist; cymmodwch â Duw.

21 Canys efe a wnaeth yn bechod trosom ni, yr hwn ni adnadu bechod, fel em gwnelid ni yn gyfiawnder Duw ynddo ef.

PEN. VI.

Y mae efe yn eu hannog hwynt i amryw rinweddau rhago••ol. 14. Ac yn anad dim i ochelyd ymgymha∣ru a'r rhai anghredadwy.

FElly ninnau gan gydweithio ydym yn atto∣lwg i chwi na dderbynioch râs Duw yn amser

2 (Canys medd efe,* 1.1312 yn amser cymmerad∣wy i' th wrandewais, ac yn nydd iechydwrieth i'th gynhorthwyais: wele yn awr yr amser cym∣meradwy, wele yn awr ddydd yr iechydwrieth)

3 Heb roddi dim achos tramgwydd mewn dim, rhag beio ar y weinidogaeth.

4 Eithr gan ein gosod ein hun allan ym mhob peth * fel gweinidogion Duw, mewn ammynedd mawr, mewn cystudd, mewn angen, ac mewn cyfyngder,

5 Mewn gwialennodau, mewn carcharau, mewn terfyscau, mewn poen, mewn gwilia∣dwriaethau, mewn ymprydiau,

6 Mewn purdeb, mewn gwybodaeth, mewn ymaros, mewn tiriondeb yn yr Yspryd glân, mewn cariad diragrith.

7 Yng-air gwirionedd, yn nerth Duw, me∣wn arfau cyfiawnder ar y llaw ddeheu, ac ar y llaw asswy.

8 Mewn parch ac ammarch, mewn clôd, ac anglod, megis twyllwŷr, ac er hynny yn gywir,

9 Megis anadnabyddus, ac [er hynny] yn adnabyddus, megis yn meirw; ac wele ni yn fyw, megis wedi ein cospi, ac heb ein lladd,

10 Megis yn dristion, ac etto yn oestad yn llawen: megis yn dlodion, ac etto yn cyfoethogi llawer: megis heb ddim cennym, ac atto yn meddiannu pôb peth.☜

11 Oh y Corinthiaid, ein genau a agorwyd i chwi, ein calon a ehangwyd.

12 Ni chyfyngwyd arnoch ynom ni, eithr chwi a gyfyngwyd arnoch yn eich ymyscaro∣edd eich hunain.

13 Am yr vn gwobr, megis wrth fy mhlant yr wyf yn dywedyd, ymehengwch chwithau.

14 Nac iauer chwi yn anghymharus gyd â'r anffyddlonion, canys pa gymdeithas sydd rhwng cyfawnder, ac anghyfiawnder؛ a pha gyfeillach rhwng goleuni a thywyllwch؛

15 A pha gyssondeb sydd rhwng Crist a Belial؛ neu pa ran sydd i'r credadwy, ac i'r anghredadwy.

16 A pha gydfod sydd rhwng teml Dduw, ac eulynnod؛* 1.1313 canys chwi yw teml Dduw byw: fel y dywedodd Duw,* 1.1314 mi a bresswyliaf, ac a rodiaf yn eu mysc hwynt: a mi a fyddaf eu Duw hwynt, ac hwy a fyddant yn bobl i mi.

17* 1.1315 Am hynny deuwch allan o'u plith hwy, ac ymddidolwch, medd yr Arglwydd: ac na chy∣ffyrddwch

ddim aflā, yna mi a'ch derbyniaf chwi

18 * A mi a fyddaf yn Dâd i chwi, a chwi a fyddwch yn feibion, ac yn ferched i mi: medd yr Arglwydd holl-alluoc.

PEN. VII.

Y mae yn eu hannog i sancteiddrwydd gan gofio iddynt addewidion Duw. 8 Yn ymescusodi am eu tristau hwynt. 13 Ac yn ddiolchgar yn coffau eu caredi∣grwydd hwynt i Titus.

AM hynny, gan fôd i ni yr addewidion hyn (annwylyd) ymlânhawn oddi wrth bob halogrwydd cnawd, ac yspryd, gan berffeithio sancteiddrwydd yn ofn Duw.

2 Derbyniwch ni, ni wnaethom gam i nêb, ni lygrasom nêb, nid yspeiliasom nêb.

3 Nid i'ch condemnio yr wyf yn dywedyd, canys mi a ddywedais o'r blaen eich bôd yn ein calonnau ni, i gyd-farw, ac i gyd-fyw.

4 Y mae hyfder fy ymadrodd yn fawr wr∣thych: y mae gennif orfoledd mawr ynoch: yr wyf yn llawn o ddiddanwch, ac yn dra-llawen yn ein holl orthrymder.

5 Canys wedi ein dyfod i Macedonia ni chai ein cnawd ni ddim llonydd, eithr ni a orth∣rymmid o bôb parth, rhyfeloedd oddi allan, ac ofn oddi mewn.

6 Eithr Duw, yr hwn a ddiddâna y rhai cystu∣ddiedig, a'n diddanodd ni wrth ddyfodiad Titus

7 Ac nid âi ddyfodiad ef yn vnic, ond hefyd â'r diddanwch y diddanwyd ef gennych chwi, pan fynegodd efe i ni eich awydd chwi, eich ga∣lar, eich annwyl-serch i mi, fel y llawenheais i yn fwy.

8 Canys er i mi eich tristau chwi mewn ly∣thyr, nid yw edifar gennif, er bôd yn edifar gen∣nif: canys yr wyf yn gweled dristau o'r llythr hunnw chwi, er [bôd hynny] tros amser.

9 Yn awr yr ydwyf yn llawen, nid am eich tristau, ond am eich tristau i edifeirwch, canys tristau a wnaethoch yn dduwiol, fel na chaw∣soch niwed mewn dim gennym ni.

10* 1.1316 Canys duwiol dristwch a bair edifeir∣wch er iechydwriaeth diedifarus: eithr bydol dristwch a bair angeu.

11 Canys wele, pa ofal ei faint a weithiodd hyn ynoch chwi؛ [sef] tristau o honoch yn ddu∣wiol, îe pa amddeffyn, îe, pa ddigofaint, îe, pa ofn îe, pa chwant, îe, pa wŷnfydiaid, îe, pa ddial: ym mhôb peth yr ymddangosasoch i fod yn bur yn y peth hyn.

12 O herwydd pa ham, er scrifennu attoch, ni [scrifennais] o'i blegit ef a wnaethoedd y cam, nac o blegit yr hwn a gafodd y cam, ond er bôd yn eglur i chwi, ein gofal am danoch ger bron Duw.

13 Am hynny ni a ddiddanwyd o achos eich diddanwch chwi, eithr llawenach o lawer oe∣ddem am lawenydd Titus, am lonni ei yspryd ef gennych oll.

14 Canys os gorfoleddais ddim wrtho am danoch, ni'm cywilyddiwyd: eithr megis y dywedasom wrthych bôb dim mewn gwirio∣nedd, felly hefyd yr oedd ein gorfoleddiad ni wrth Titus yn gywir.

15 Ac y mae ei galondid ef yn helaethach tu ag attoch, wrth gofio eich vfydd-dod chwi oll, pa fôdd trwy ofn a dychryn, y derbyniasoch ef.

16 Am hynny llawen wyf, am fod i mi hy∣der arnoch ym mhôb dim.

PEN. VIII.

Y mae efe yn eu hannog hwynt i fod yn hael i'r brodyr tlodion, gan ddwyn iddynt siampl y Macedoniad, 9 A Christ ei hun: 24 Gan ddangos hefyd y galle fod ar y Cornithiaid eu heisieu hwythau.

YR ydym hefyd yn yspysu i chwi, (frodyr) y grâs Duw a roddwyd yn eglwysi Mace∣donia.

2 Canys mewn mawr brofedigaeth cy∣studd yr amlhaodd eu llawenydd hwynt, ai llw∣•••• ••thaf dlodi a amlhaodd iw helaeth gymmw∣ynascarwch hwynt.

3 Canys yn eu gallu (yr wyfi yn testiolae∣thu) ac vwch-law eu gallu yr oeddent yn ewyll∣yscar.

4 Gan ddeisyfu arnom trwy lawer o ymbil, ar dderbyn o honom ni yr haelioni a'r cyfranniad [a roddent]i wasanaethu 'r seinctiau.

5 A [hyn a wnaethant] nid fel yr oeddem yn gobeitho, ond hwynthwy ai rhoddasant eu hu∣bain yn gyntaf i'r Arglwydd, ac yna i ninnau, trwy ewyllys Duw:

6 Fel y dymunasom ni a'r Titus, (megis y dechreuase efe o'r blaen) felly hefyd orphen yr vn-rhyw haelioni yn eich plith chwi.

7 Am hynny fel yr ydych yn amlhau yn mhôb dim, mewn ffydd a gair, a gwybodaeth, ac ym mhôb astudrwydd, ac yn eich cariad tu ag attom ni, [ceisiwch] amlhau hefyd yn y grâs hyn.

8 Nid o rann gorchymyn yr ydwyf yn dy∣wedyd, ond o blegit diwydrwydd rhai eraill, a chan brofi gwirionedd eich cariad chwi.

9 Canys chwi a adwaenoch râs ein Har∣glwydd Iesu Grist, ac efe yn gyfoethog, ei fy∣ned er eich mwyn chwi yn dlawd, fel y cyfoe∣thogid chwi trwy ei dlodi ef.

10 Ac yr ydwyf yn rhoddi cyngor yn hyn, canys da fydde hyn i chwi, y rhai a ddechreu∣soch, nid yn vnic wneuthur, ond hefyd ewylly∣sio er yr llynedd.

11 Ac yn awr gorphennwch wneuthur hyn∣ny hefyd, fel, megis yr oedd y parodrwydd i e∣wyllsio, felly y byddo hefyd i gwblau o'r hyn sydd gennych.

12 Canys os bydd yn gyntaf ewyllyscar∣wch, cymmeradwy yw, yn ôl yr hyn sydd gan ddŷn'nid yn ôl yr hyn nid yw ganddo.

13 Ac nid i fod esmwythdra i eraill, a chu∣studd i chwithau.

14 Eithr mewn cymhwysdra y mae eich he∣laethrwydd chwi y pryd hyn, yn [diwallu] eu di∣ffig hwy, fel y gallo hefyd eu helaethrwydd hw∣ynt ddiwallu eich diffig chwithau, fel y byddo cymhwysdra.

15 Megis y mae yn scrifennedic,* 1.1317 yr hwn a gasclodd lawer, nid oedd ganddo weddill, a'r hwn a gasclodd ychydig, nid oedd arno eisieu.

16 Ac i Dduw y byddo 'r diolch, yr hwn a roddodd yng-halon Titus yr vn-rhyw ofal trosoch.

17 Am iddo gymmeryd y dymuniad, a chan fod yn fwy gofalus, ddyfod attoch chwi oi waith ei hun.

18 Ac ni a ddanfonasom hefyd gyd ag ef y brawd yr hwn y mae ei glôd yn yr Efengyl, trwy 'r holl eglwysi,

19 (Ac nid [hynny] yn vnic, eithr hefyd efe a ddewiswyd gan yr eglwysi i gydymdeithio â ni a'r grâs hyn, yr hwn yr ydym ni yn ei wasa∣naethu, o herwydd gogoniant yr Arglwydd, ac [amlygiad] eich ewyllyscarwch chwithau)

20 Gan ymochelyd hyn, rhag i nêb feio ar∣nom yn yr helaethrwydd ymma, yr hwn yr y∣dym ni yn ei wasanaethu.

21* 1.1318 Y rhai ydym yn rhagddarpar pethau onest, nid yn vnic ger bron yr Arglwydd, ond hefyd o flaen dynion.

22 Ac ni a anfonasom gyd â hwynt ein brawd, yr hwn a brofasom yn fynych o amser, ei fôd yn ddyfal yn llawer o bethau, ac yn awr yn ddyfa∣lach o lawer, am y mawr ymddyried [sydd gen∣nif] ynoch.

23 Os [gofynnir] am Titus fyng-hydym∣aeth [yw,] a chydweithydd tu ag attoch chwi: neu [am] ein brodyr, cennadau yr eglwysi [y∣dynt,] a gogoniant Crist.

24 Am hynny dangoswch tu ag attynt hwy ger bron yr eglwysi, brofedigaeth o'ch cariad, ac o'n hymmffrost ni am danoch chwi.

PEN. IX.

Y mae efe yn dangos yrru o honaw ef Titus, ac eraill at∣tynt, fel y ceid hwynt yn barod, ac yn ewyllyscar i gy∣frannu, 7 yr hwn beth sydd dda gan Dduw, 13 a moliannus iddo ef.

CAnys, tu ag at am y weinidogaeth i'r sainct, afraid yw i mi scrifennu attoch.

2 O herwydd mi a adwen eich ewyllyscar∣wch chwi, [am] yr hwn yr wyf yn gorfoleddu am danoch wrth y Macedoniaid, fôd Achaia yn barod er yr llynedd, a'r zêl [a ddaeth] oddi wr∣thych chwi a annogodd lawer.

3 A mi a ddanfonais y brodyr, rhag i'n gor∣foledd ni am danoch fôd yn ofer, yn y rhann hon, fel (megis y dywedais) y byddoch barod:

4 Rhag, os y Macedaniaid a ddeuant gyd â mi, a'ch cael chwi yn amharod, bod i ni (ni ddy∣wedaf i chwi) gael cywilydd yn hyn o sylwedd gorfoledd.

5 O herwydd pa ham, mi a dybiais fôd yn angenrhaid attolwg i'r brodyr ddyfod o'r blaen attoch, ac i gwplau o'r blaen eich bendith yr hon a ragfynegwyd, fel y bydde yn barod, megis fel bendith, nid fel o gymmell.

6 A hyn [a ddywedaf,] a hauo yn brin a fêd hefyd yn brin, ac a hauo yn helaeth a fêd hefyd yn helaeth.

7 Pob vn megis y mae yn amcanu yn ei ga∣lon, felly gwnaed nid yn* 1.1319 athrist, neu wrth gym∣mell, canys y mae yn hoff gan Dduw roddwr llawen.

8 Ac y mae Duw yn abl i beri i bob grâs amlhau tu ag attoch, fel y galloch chwi (â phôb digonoldeb gennych, ym mhôb dim, bôb amser) amlhau pôb gweithred dda,

19* 1.1320 Megis y mae yn scrifennedic, efe a was∣carodd, [ac] a roddodd i'r toldion, y mae ei gyfi∣awnder yn parhau yn dragywydd.

10 Hefyd yr hwn sydd yn rhoddi hâd i'r hau∣wr, rhodded hefyd fara yn ymborth, ac amlha∣ued eich hâd, a chwaneged ffrwyth eich cyfi∣awnder,

11 Fel ym mhôb ffordd i'ch cyfoethoger i bôb cymmwynascarwch, yr hyn a weithia trwy∣ddom ni ddiolch i Dduw.

12 Canys y mae gweinidogaeth y swydd hon, nid yn vnic yn cyflawni angenrhaid y sainct, ond hefyd yn amlhau, gan lawer diolch i Dduw, trwy brofiad y weinidogaeth hon,

13 [Y rhai sy] yn moliannu Duw am eich cydsynniol ymostwng i Efengyl Grist, ac am eich cymmwynascar gyfranniad iddynt hwy, ac i bawl oll,

14 A thrwy eu gweddi hwythau y rhai y∣dynt yn hiraethu am danoch chwi, am yr ar∣dderchawg râs Duw [yr hwn sydd] ynoch.

15 Ac i Dduw y byddo 'r diolch am ei an∣rhaethol roddiad.

PEN. X.

Y mae efe yn ei amddeffyn ei hun a'i hyder yn erbyn y gau-athrawon, 12 y rhai oeddynt yn eu canmol eu hun am lafur a phoen eraill.

ONd myfi Paul ydwyf yn attolwg i chwi er addfwynder a chymmesurdeb Crist, yr hwn ŵydd yng-ŵydd [wyf] ddiystyr in eich plith, ac yn absennol ydwyf yn hyderus arnoch.

2 A hyn yr ydwyf yn ei ddymuno, na orfyddo i mi fod yn hydêrus pan fyddwyf bresennol â'r vn rhyw hyder, ac yr ydys yn meddwl fy mod yn hyderus ar ryw rai, y sawl sy yn meddwl ein bod ni yn rhodio megis ar ôl y cnawd.

3 O blegit er ein bôd yn rhodio yn y cnawd, etto nid ydym yn rhyfela ar ôl y cnawd.

4 Canys arfau ein rhyfel ni nid ydynt gna∣wdol, ond nerthol trwy Dduw i fwrw cestill i'r llawr,

5 Gan fwrw i lawr ddychymmygion, phôb vchel-beth a dderchefir yn erbyn gŵybodaeth Duw, a chan gaethiwo pob meddwl i vfydd-dod Crist.

6 A chēnym yn barod ddial ar bob annufy∣dd-dod, wedi y cyflawner eich vfydd-dod chwi.

7 Ai edrych yr ydych chwi ar bethau o her∣wydd golwg؛ os ymddyried nêb ynddo ei hun ei fôd efe yn perthyn i Grist, ystyried hyn tra∣chefn o honaw ei hun, fel y mae efe yn perthyn i Grist, felly yr ydym ninuau yn perthyn i Grist.

8 O blegit pe gorfoleddwn beth mwy am ein awdurdod, yr hon a roddodd yr Arglwydd i ni er adailad, ac nid er dinistr i chwi, ni chywily∣ddiwn,

9 Rhag tybied fy mod, megis yn eich ofni chwi â llythyrau.

10 Canys y llythyrau (meddant hwy) sy drymmion a chedyrn, eithr presennoldeb y corph sydd wan, a'r ymadrodd yn ddibris.

11 Meddylied y cyfryw vn hyn, mai fel yr y∣dym ar air drwy lythyrau yn absennol, felly [yr ydym] hefyd mewn gweithred yn bresennol.

12 Canys ni feiddiwn ni ymyrryd neu ym∣gyffelybu â'r rhai sy yn eu canmol eu hunain: eithr nid ydynt yn deall eu bôd yn mesuro eu hunain wrthynt eu hunain, ac yn cyffelybu eu hunain ag hwynt eu hunain.

13 Eithr ni orfoleddwn ni yn anghymmesu∣rol,* 1.1321 ond yn ôl mesur y rheol trwy yr hon y rhannodd Duw i ni fesur i gyrhaeddyd hyd at∣toch chwithau.

14 Canys nid ydym yn tra ymestyn, megis pe na chyrrhaeddasem hyd attoch chwi: canys hyd attoch chwi hefyd y daethom ag Efengyl Grist.

15 Nid gan orfoleddu yn anghymmesur, sef am boen rhai eraill: eithr gan obeithio we∣di y cynnyddd eich ffydd, gael ein mawrygu yn eich plich yn ôl ein mesur yn helaeth.

16 Fel y gallwyf bregethu yr Efengyl tu hwynt i chwi: [ac] nid gorfoleddu am y pe∣thau a baratoiwyd trwy reol neb ar all.

17* 1.1322 Eithr yr hwn a orfoleddo, gorfoledded yn yr Arglwydd.

18 Canys nid yr hwn sydd yn ei ganmol ei hun sydd gymmeradwy, ond yr hwn y mae yr Arglwydd yn ei ganmol.

PEN. XI.

Ei serch ef i'r Corinthiaid, 5 ardderchogrwydd ei swydd ef, 9 a'r boen a gafodd efe ynddi hi.

OCh na oddefech ychydig fy anghallineb, eithr hefyd goddefwch fi.

2 Canys eiddigus wyf am danoch, ag eiddi∣gedd duwiol: o blegit darperais chwi i vn gwr, i'ch rhoddi chwi megis morwyn bûr i Grist.

3 Ac yr wyf yn ofni rhag megis y twyllodd y* 1.1323 sarph Efa trwy ei chyfrwysdra, felly bôd lly∣gru eich meddyliau chwithau i fyned oddi wrth y semlrwydd sydd yng-Hrist.

4 O blegit, os yr hwn a ddaw a bregetha Iesu arall, [amgen] nâ'r vn a bregethasom ni, neu os derbynniwch amgen Yspryd nac a dder∣bynniasoch, neu amgen Efengyl nac a dder∣bynniasoch, têg y gallasech ei ddioddef.

5 Canys yr yd wyf yn meddwl, na bum yn ôl i'r Apostolion pennaf.

6 Ac er fy môd yn anghymmen o ymadrodd, etto nid wyf felly mewn gwybodaeth, eithr yn eich plith chwi nyni a eglurhawyd yn hollawl ym mhôb dim.

7 A wneuthum i fai am i mi y mostwng fy hun fel y derchefid chwi؛ ac am i mi bregethu i chwi Efengyl Grist yn rhâd؛

8 Eglwysi eraill a espeillais gan gymme∣ryd cyflog [ganddynt] i'ch gwasanaethu chwi.

9 A phan oeddwn yn bresennol gyd â chwi, ac arnaf eisieu, ni ormesais ar neb, canys yr hyu oedd arnaf ei eisieu, a gyflawnodd y brodyr a ddaethant o Macedonia, ac ym mhôb dim yr ym∣gedwais, ac yr ymgadwaf* 1.1324 heb bwyso arnoch.

10 Y mae gwirionedd Crist ynof, na arga∣eir y gorfoledd hyn yn fy erbyn yng-wledydd Achaia.

11 Pa ham? ai am na charaf chwi؛ Duw a'i gŵyr.

12 Eithr yr hyn yr wyf yn ei wneuthur, hyn∣ny a wnaf: fel y torwyf ymmaith achlysur oddi wrth y rhai sy yn ewyllysio cael achlysur, fel y ceffid hwy yn gyffelyb i ni, yn yr hyn yn maent yn gorfoleddu ynddo.

13 Canys y cyfryw gau Apostolion sy weithwŷr twyllodrus, wedi ymrithio yn Apo∣stolion Crist.

14 ac nid rhyfedd, o blegit y mae Satan yntef yn ymrithio yn angel goleuni.

15 Gan hynny nid mawr yw, er ymrithio ei weinidogion ef, fel gweinidogion cyfiawnder, y rhai y bydd eu diwedd yn ôl eu gweithredoedd.

16 Trachefn meddaf, na thybied neb fy môd yn ffôl: os amgen cymmerwch fi fel ffôl, fel y gallwyf finne hefyd orfoleddu ychydig.

17 Yr hyn yr wyf yn ei ddywedyd nid yd wyf yn ei ddywedyd yn ôl yr Arglwydd, eithr me∣gis o anghallinèb yn hyn o sylwedd gorfoledd.

18 Gan fôd llawer yn gorfoleddu o herwydd y cnawd, minne a orfoleddaf hefyd.

19 ☞ Canys yr ydych yn diodef ffyliaid yn llawen, gan fod eich hun yn synhwyrol.* 1.1325

20 Canys goddefwch pe caethiwe vn chwi, pe bai vn i'th llyngcu, pe bai vn yn dwyn oddi arnoch, pe bai vn yn ymdderchafu, pe tarawe vn chwi ar eich ŵyneb.

21 Am amharch yr ydwyf yn dywedyd: me∣gis ein bod yn weiniaid: eithr ym mha beth byn∣nac y byddo neb hyf (yr wyf yn dywedyd yn ffôl) hyf wyf inne hefyd.

22* 1.1326 Hebræaid ydynt, felly finne: Israeliaid ydynt, felly finne: hâd Abrahā ydynt, felly finne:

23 Gweinidogion Crist ydynt (yr ydwyf yn dywedyd yn ffôl) mwy wyfi: mewn poen yn amlach: mewn archollion dros fesur: yng-har∣char yn amlach, ym [mron] angeu yn fynych.

24 Gan yr Iddewon bum-waith y derbyn∣niais ddeugain gwialennod ond vn.

25* 1.1327 Tair gwaith i'm curwyd â gwiail, vn waith i'm llabyddiwyd, tair gwaith y torrodd llong arnaf, nôs a dydd y bum yn y dyfn-fôr.

26 Mewn teithiau y bum yn fynych ym mhe∣ryglon llif-ddyfroedd, ym mheryglon lladron, ym mheryglon fyng-henedl [fy hun,] ym mheryglon gan y cenhedloedd, ym mheryglon yn y ddinas, ym mheryglon yn yr anialwch, ym

mheryglon ar y môr, ym mheryglon ym mhlith brodyr gau,

27 Mewn blinder a lludded, mewn anhu∣nedd yn fynych, mewn newyn a syched, mewn ympryd yn fynech, mewn annwyd a noethni.

28 Heb law y pethau [sy yn digwydd] oddi allan, y mae yr ymosod beunyddol arnaf, [sef] y gofal tros yr hôll eglwysi.

29 Pwy sy wann, nad wyf finne wann? pwy a dramgwyddir, na loscwyf finne?

30 Os rhaid imi orfoleddu, mi a orfoleddaf yn y pethau sy yn perthyn i'm gwendid.

31 Duw, a Thâd ein Harglwydd ni Iesu Grist yr hwn sydd fendigedig yn oes oesoedd a ŵyrnad wyf yn dywedyd celwydd. ☜

32* 1.1328 Yn Damascus llywiawdr y bobl dann frenin Aretas a barodd wilio dinas y Damasci∣aid, gan ewyllysio fy nal i.

33 A thrwy ffenestr i'm gollyngwyd ar hyd y mur mewn basced, ac y diengais o'i ddwylaw ef.

PEN. XII.

Y mae efe yn dadcan ei ardderchog weledigaethau. 5 Yn gorfoleddu yn fwyaf yn ei wendid. 11 Yn dangos pa ham y dywedodd gymmaint iw glod. 20 Gan ofni y bydde rhaid iddo fod yn llymmach wrth rai o honynt.

NId cymmwys i mi yn ddiau orfoleddu: eithr mi a ddeuaf at weledigaethau, a dat∣cuddiedigaethau yr Arglwydd.

2* 1.1329 Mi a adwaenwn ddyn yng-Hrist, er ys rhagor i bedair blynedd ar ddêc, (pa vn ai yn y corph, ni wn, ai allan o'r corph, ni wn: Duw a ŵyr) yr hwn a gymmerwyd i fynn hyd ý dry∣dedd nef.

3 Ie mi a adwaenwn y cyfryw ddyn (pa vn ai yn y corph, ai allan o'r corph ni wn: Duw a ŵyr)

4 Ei gymmeryd ef i fynu i baradwys, ac i∣ddo glywed geiriau anhraethadwy, y rhai nid yw gyfreithlon i ddŷn eu hadrodd.

5 Am hynny o beth y gorfoleddaf: ynof fy hun ni orfoleddaf, oddi eithr a'm fyng-gwen∣did.

6 Canys pe gorfoleddwn, ni fyddwn ffôl: canys dywedaf y gwir, eithr mi a arbedaf, rhac i neb fyddylied am danaf vwch law y mae yn gweled fy mod, neu yn clywed gennif.

7 A rhac tra-ymdderchafu o honof gan odi∣dogrwyd y datguddiedigaethau, y rhoddwyd i mi swmbwl yn y cnawd, cennad Satan im cer∣nodio, rhac tra-ymdderchafu o honof.

8 Am y peth hwn mi a attolygais i'r Argl∣wydd dair gwaith, ar fod iddo ymadael a mi.

9 Ac yntef a ddywedodd wrthif, digon i ti fyng râs i: canys fy nerth i a berffeithir trwy wendid: yn llawen iawn gan hynny y gorfole∣ddaf fi yn hytrach yn fyng-wendid, fel y trigo nerth Christ ynof.

10 Am hynny yr ymmddigrifhâf fi, mewn gwendid, mewn ammarch, mewn angen, me∣wn erlid, [ac] mewn ing er mwyn Crist: ca∣nys pan wyf wan, yna yr wyf gadarn.

11 Ffôl oeddwn orfoleddu: chwychwi a'm gyrrasoch: canys dylaswn gael fyng-hanmol gēnych chwi: canys mewn dim nid oeddwn yn ôl i'r Apostolion pennaf, er nad wyf ddim.

12 Argoelion Apostol a weithredwyd yn eich plith chwi gan fawr ddioddefgarwch, gan arwyddion, a rhyfeddodau, a gwyrthieu.

13 Canys ym mha beth yr oeddech chwi yn is nag eglwysi eraill, oddi eithr na fum i ormesol arnoch؛ madeuwch i mi hyn o gam.

14 Wele, y drydedd waith yr wyfi yn barod i ddyfod attoch, ac etto ni byddaf ormesol ar∣noch, canys ni cheisiaf y pethau sydd eiddoch, ond chwychwi: gan na ddyle y plant gasclu tryssor i'r tadau ond y tadau i'r plant.

15 A myfi yn llawenaf oll a dreuliaf, ac a ymdreuliaf dros eich eneidiau: er pa fwyaf i'ch caraf, lleiaf i'm cerir.

16 Eithr bydded na phwysais arnoch, ond gan fôd yn gyfrwys, mi a'ch deliais trwy dwyll.

17 A gribddeiliais i chwi drwy neb o'r rhai a ddanfonais attoch؛

18 Mi a ymbiliais a Titus, [am ddyfod] a chyd ag ef y danfonais y brawd arall: a espeili∣odd Titus chwi am ddim o'ch da? oni rodiasant yn yr vnrhyw yspryd, oni cherddasant yn yr vn∣rhyw lwybrau؛

19 Drachefn a ydych chwi yn tybied mai ymescusodi yr ydym ni wrthych؛ yr ydym yn dywedyd ger bron Duw yng-Hrist: a'r cwbl (ô annwylyd) er adeiladeth i chwi.

20 Canys ofni yr wyf rhag pan ddelwyf na'ch caffwyf yn gyfryw rai ac a fynnwn: ac im ceffir finne i chwithau yn gyfryw vn ac ni fyn∣nech: a rhac bôd yn eich plith ymryson, cenfi∣gen, llid, cynhēnau, absennau, athrod, ymchwy∣ddo, terfysc:

21 Rhac pan ddelwyf drachefn fôd i'm Duw fy narostwng yn eich plith, a dwyn galar dros lawer, y rhai a bechasant eusus, ac ni chymme∣rasant edifeirwch am yr aflendid a'r godineb a'r anlladrwydd a wnaethant.

PEN. XIII.

1 Y mae efe yn bygwth y rhai anhydyn, 5 Ac yn dat∣can beth yw ei feddiant ef wrth eu testiolaeth hwy eu hunain. 10 Hefyd y mae yn dangos beth yw effect yr epistol hwn. 11 Wedi darfod iddo eu hannog hwy i wneuthur a ddylent, y mae yn dymuno iddynt lwy∣ddiant yn gwbl.

Y Drydedd waith hon yr ydwyf yn dyfod attoch,* 1.1330 yng-enau dau neu dri o dystion y bydd safadwy pob gair.

2 Rhagddywedais i chwi, a rhagddywedaf i chwi yr ail waith, megis pe bawn bresennol felly yr ydwyf yn scrifennu yn absennol at y rhai ym mlaen llaw a bechasant, ac ac bawb e∣raill, os deuaf trachefn, nad arbedaf.

3 Gan i chwi geisio profiad o Grist yr hwn sydd yn llefaru ynof, yr hwn tuag attoch chwi nid yw wann, eithr sydd nerthoc ynoch.

4 Canys er ei groes-hoelio o ran gwendid, etto byw ydyw drwy nerth Duw: yr ydym ninnau hefyd yn weiniaid ynddo ef, eithr byw fyddwn gyd ag ef trwy nerth Duw tu ag at∣toch chwi.

5 Profwch eich hunain,* 1.1331 a ydych yn y ffydd, chwillwch eich hunain, oni adwaenwch eich hu∣nain, [sef] bôd Iesu Grist ynoch, oddi eithr i chwi fod yn wrthodedig؛

6 Ond yr wyf yn gobeithio y gwybyddwch nad ydym ni yn ang-hymmeradwy.

7 Ac yr wyf yn attolwg i Dduw na wne∣loch ddim drwg: nid er ein dangos ni yn gym∣meradwy, ond er i chwi wneuthur yr hyn sydd onest, a'n bod ninnau megis yn rhai anghym∣meradwy.

8 Canys ni allwn ni wneuthur dim yn er∣byn y gwirionedd, ond tros y gwirionedd.

9 Canys llawen ydym ein bod ni yn weini∣aid, a'ch bod chwithau yn gryfion: hyn hefyd a ddymunem, [sef] eich perffeithrwydd chwi.

10 Am hynny yr wyf yn absen yn scrifennu y pethau hyn, rhag i mi pen fyddwyf bresennol arfer o fod yn dôst, o herwydd yr awdurdod a roes yr Arglwydd i mi er adeilad, nid er di∣nistr.

11 Bellach (frodyr) ewch yn iach, byddwch berffaith, ymgyssurwch, synniwch yr vn peth, byddwch heddychol: a Duw y cariad a'r hedd∣wch a fyddo gyd a chwi.

12 Anherchwch eu gilydd â* 1.1332 chusan sanc∣taidd: y mae 'r holl seinctiau yn erchi eich an∣nerth.

13 Grâs ein Harglwydd Iesu Grist, a cha∣riad Duw, a chymmundeb yr Yspryd glân fy∣ddo gyd â chwi oll. Amen.

Fe a scrifennwyd yr ail at y Corinthiaid o Philippi ym Macedonia, gyd â Thitus a Lucas.

❧ Epistol Paul at y Galatiad.

PENNOD. I.

Paul yn ceryddu y Galatiad am gynnwys Apostolion gau. 13 Yn dangos y modd y troes efe at Dduw, ai ymwreddiad yn ei lwydd.

PAul* 1.1333 Apostol, nid o ddyniō, na thrwy ddŷn, eithr trwy Iesu Grist, a Duw Tâd, yr hwn a'i cyfododd ef o feirw

2 A'r brodyr oll y rhai sy gyd âmi, at eglwysi Ga∣latia,

3 Grâs [fyddo] gyd â chwi, a heddwch gan Dduw Tâd, a'n Harglwydd Iesu Grist:

4 Yr hwn a'i rhoddes ei hun dros ein pechodau er ein gwared* 1.1334 oddi wrth y byd drwg pre∣sennol yn òl ewyllys Duw a'n Tâd ni:

5 I'r hwn y byddo gogoniant yn oes oeso∣edd. Amen.

6 Rhyfedd yw gennif morr fuan (gan yma∣del â Christ yr hwn a'ch galwase i râs) i'ch sym∣mudwyd i Efengyl arall,

7 Yr hon nid yw arall, eithr bod rhai yn eich blino chwi, ac yn ceisio dattroi Efengyl Grist.

8 Eithr pa vn bynnac ai nyni, ai angel o'r nef a bregetho i chwi amgen nâ hyn a efengy∣lasom i chwi, bydded anathema.

9 Megis y dywedasom o'r blaen felly yr yd∣wyf yn dywed yd etto yr awron, os efengyla neb i chwi amgen na'r hyn a dderbynniasoch, bydded anathema.

10 Yr awron ai annog [derbyn] dynion, yn∣te Duw yr wyfi؛ neu ai ceisio yr wyfi ryngu bodd dynion؛ canys os etto y rhyngwn fodd dynion, ni fyddwn wâs i Grist.

11* 1.1335 Weithiau frodyr, yr wyf yn yspysu i chwi, am yr Efengyl a bregethais, nad dynol oedd hi.

12 Canys nid gā ddŷn y derbyniais hi, nac i'm dyscwyd, eithr trwy ddadguddiad Iesu Grist.

13 O herwydd chwi a glywsoch pa wedd yr ymddugym i gynt yn y ddeddf Iddewig,* 1.1336 fel yr erlidiais i eglwys Dduw yn dra rhagorol, ac yr anrheithiais hi:

14 Ac y llwyddais yn yr Iddewig ddeddf yn fwy nâ llawer o'm cyfoedion yn fyng-henedl fy hun, gan fod yn dwyn: nwy zêl i draddodiadau fy nhadau.

15 Ond er cynted ag y gwelodd Duw yn dda, yr hwn a'm dewisodd: o groth fy mam, ac a'm galwodd i drwy ei râs ef,

16 I ddadguddio ei Fab ef trwof fi, fel y pre∣gethwn ef* 1.1337 ym mlhith y cenhedloedd, yn gy∣flym nid ymg ynghorais â chig a gwaed:

17 Ac nid aethym yn fy ôl i Ierusalem at y rhai oeddynt o'm blaen i yn Apostolion, ond mi a aethym i Arabia, ac a ddychwelais eil-waith i Ddamascus.

18 Ac wedi tair blynedd y daethym yn fy ôl i Ierusalem i ymweled â Phetr, ac a arhôais gyd ag ef bymthec diwrnod.

19 Ac ni welais yr vn arall o'r Apostolion, ond Iaco brawd yr Arglwydd.

20 Ac am y pethau yr wyf yn eu scrifennu attoch, wele, ger bron Duw, nid wyf yn dywe∣dyd celwydd.

21 Yna y deuthym i derfynau Syria, a Ci∣licia.

22 Canys ni'm adwaenid wrth [fy] wyneb yn eglwysi yr Iddewon, y rhai oeddynt yng-Hrist.

23 Ond yn vnic hwy a glywsent yr vn oedd gynt yn ein herlid, yr awron y mae yn prege∣thu y ffydd, yr hon y bu o'r blaen yn ei hanr hei∣thio.

24 Ac a ogeneddasent Dduw o'm plegit i.

PEN. II.

Yng hylch swydd yr Apostoliaeth, ac enwaediad, 11 yr ymryson rhwng Paul a Phetr, 16 Athrawiaeth am ffydd, a gweithredoedd da, a'r ddeddf.

YNa wedi pedair blynedd ar ddêc, yr aethym i fynu eil-waith i Ierusalem, gyd â Bar∣nabas, gan gymmeryd Titus hefyd.

2 A thrwy weledigaeth yr euthym i fynu, ac mi a eglurais iddynt yr Efengyl yr hon yr wyf yn ei phregethu ym mhlith y cenhedloedd: * ond yn ddirgel i'r rhai cymmeradwy, rhag mewn vn modd y rhedwn neu y rhedaswn yn o∣fer.

3 Eithr Titus yr hwn oedd gyd â mi, er ei fod yn Roeg-wr, ni yrrwyd iw enwaedu:

4 A [hynny] ô herwydd y gau frodyr, y rhai a ymsangasent i mewn, y rhai a ddaethent i spio ein rhydd-did ni, yr hon sydd gennym yng-Hrist Iesu, fel ein harweinient i gaethiwed:

5 I ba rai nid ymroesom trwy ddarostyu∣giad [ennyd] awr, fel yr arhoe gwirionedd yr Efengyl gyd â chwi:

6 A chan y rhai a dybid eu bod yn rhyw beth (beth bynnag oeddynt nid gwaeth gennif,* 1.1338 nid yw Duw yn derbyn wyneb dŷn) canys y rhai a'u gwelent [eu hun yn bennaf] ni chwanega∣sant ddim i mi.

7 Eithr yng-wrthwyneb, pan welsant ym∣ddyried i mi am Efengyl y dienwaediad, megis yr enwaediad i Petr:

8 (Canys yr hwn oedd rymmus trwy Pe∣tr yn apstoliaeth yr enwaediad, oedd rymmus hefyd drwof fi yng-hyfer y cenhedloedd)

9 A phan ŵybu Iaco, a Chephas, ac Ioan y grâs a roddwyd i mi, y rhai yr ydys yn eu cym∣meryd yn golofnau, hwy a roesant i mi, ac i Barnabas ddehau ddwylo cymdeithas, i [brege∣thu] o honom ni i'r cenhedloedd, a hwythau i'r enwaediad:

10* 1.1339 Ac i ni feddwl am y tlodion yn vnic, yr hyn yr ymroddais iw wneuthur.

11 A phan ddaeth Petr i Antiochia, mi a'i gwrthwynebais yn ei wyneb, am ei fod iw feio.

12 O blegit cyn dyfod rhai oddi wrth Iaco, efe a fwytâodd gyd â'r cenhedloedd, ond wedi i∣ddynt ddyfod, efe a giliodd, ac a ymneillduodd oddi wrthynt, gan ofni y rhai oeddynt o'r enwa∣ediad.

13 A'r Iddewon eraill a gyd-ragrithia∣sant ag ef, hyd oni hudwyd Barnabas iw lle∣drith hwy hefyd.

14 Eithr pan welais nad oeddynt hwy yn troedio yn iniawn at wirionedd yr Efengyl, mi a ddywedais wrth Petr yn eu gŵyd oll, os ty∣di, a thi yn Iddew wyt yn byw fel y cenhed∣loedd, ac nid fel yr Iddewon, pa ham yr wyt yn peri i'r cenhedloedd fyw yn Iddewaidd?

15 Ny-ni yn Iddewon o naturiaeth, ac nid yn bechaduriaid o'r cenhedloedd, yn gwybod na chyflawnheuir dŷn trwy weithre doedd y dde∣ddf, ond drwy ffydd yn Iesu Grist:

16 Ie, nyni a gredasom yn Iesu Grist, fel i'n cyfiawnid trwy ffydd Grist, ac nid trwy wei∣threddedd y ddeddf, o blegit na chyfiawnheuir vn cnawd trwy weithredoedd y ddeddf.

17* 1.1340 Ac os wrth geisio ein cyfiawnhau trwy Grist ein cair ni yn bechaduriaid, a ydyw Crist am hynny yn weinidog pechod؛ nac ydyw.

18 Canys os adailadaf eil-waith y pethau a ddestruwiais, yr wyf yn fyng-wneuthur fy hun yn drosedd-wr.

19 O herwydd myfi trwy y ddeddf, wyf farw i'r ddeddf, i fyw o honof i Dduw.

20 Mi a groes-hoeliwyd gyd â Christ: etto byw ydwyf, ac nid myfi haiach, ond Crist sydd fyw ynofi, a'r bywyd yr hwn yr wyf yn byw yr awr hon yn y cnawd, yr wyf yn [ei] fyw trwy ffydd ym Mab Duw, yr hwn a'm carodd, ac a'i doddes ei hun drosofi.

21 Ni ddirymmaf râs Duw: canys os trwy y ddeddf y mae cyfiawnder, yna y bu Crist farw yn ofer.

PEN. III.

Paul yn dangos drwy resymmau fod cyfiawnder enaid drwy ffydd.

OH y Galatiaid angall, pwy a'ch rheibiodd, fel nad vfuddhaech i'r gwirionedd, i ba rai y portreiadwyd Iesu Grist o flaen-eich lly∣gaid, [ac] a'i croes-hoelwyd yn eich plith؛

2 Hyn yn vnic a ewyllysiaf ddyscu cennwch, ai wrth weithredoedd y ddeddf y derbyniasoch yr Yspryd, ynte trwy wrandawiad y ffydd؛

3 A ydych chwi mor angall, wedi dechreu yn yr Yspryd, a diweddu yr awron yn y cnawd؛

4 A ddioddefasoch chwi gymmaint yn ofer? (os yw ofer hefyd)

5 Gan hynny, yr hwn sydd yn trefnu i chwf yr Yspryd, ac yn gwneuthur gwyrthiau yn eich plith, ai o weithredoedd y ddeddf [y mae efe,] ynte o wrandawiad ffydd؛

6* 1.1341 Megis y credodd Abraham i Dduw, ac y cyfrifwyd iddo yn gyfiawnder.

7 Felly gwybyddwch mai y rhai fy o'r ffydd, y rhai hyn yw plant Abraham.

8 Canys yr Scrythur yn gweled o'r blaen y cyfiawnhaue Duw y cenhedloedd drwy ffydd, a ddywedodd o'r blaen i Abraham [fel hyn,]* 1.1342 ynot ti y bendithir y cenhedloedd oll.

9 Ac felly, y rhai sy o'r ffydd a fendithir gyd ag Abraham ffyddlawn.

10 Canys cynnifer bynnac sydd o weithre∣doedd y ddeddf, y maent dan y felldith, canys scrifennedic yw,* 1.1343 melldigedic yw pob vn nid erys yn yr holl bethau a scrifennir yn llyfr y ddeddf, iw gwneuthur hwynt.

11 Ac eglur yw, na chyfiawnheuir neb

trwy y ddeddf fyng-olwg Duw,* 1.1344 canys y cyfi∣awn fydd byw trwy ffydd.

12 A'r ddeddf nid yw o ffydd, *eithr y dŷn a wnêl y pethau hynny a fydd byw ynddynt.

13 Ond Crist a'n prynodd rhag melldith y ddeddf, pan wnaed ef yn felldith trosom, canys y mae yn scrifennedic:* 1.1345 melldigedic yw pob vn sydd yng-hrog ar bren:

14 Fel y dele bendith Abraham i'r cenhedlo∣edd trwy Grist Iesu, ac y derbynniem addewid yr Yspryd drwy ffydd.

15 Y brodyr, dywedyd yr wyf ar wedd ddy∣nol, cŷd na byddo ond ammod dŷn, wedi y ca∣darnhauir, ni ddirymma neb ef, ac ni ddyry [ddim] wrtho.

16 ☞* 1.1346 I Abraham y gwnaethbwyd yr adde∣widion, ac iw hâd ef: ni ddywedodd, ac ith ha∣dau, megis am lawer, ond i'th hâd megis am vn yr hwn yw Crist.

17 Hyn yr wyf yn ei ddyweddyd, am y ddeddf yr hon oedd bedwar-cāta deng-mhlynedd ar hu∣gain wedi, na ddichon ddiddymmu yr ammod a siccrhause Duw o'r blaen o herwydd Crist, fel y dirymme yr addewid.

18 Canys os o'r ddeddf [y mae] etifeddia∣eth, nid yw haiach o'r addewid, ond Duw a'i rhoddes yn rhâd i Abraham drwy 'r addewid.

19 Beth gan hynny [yw'r] ddeddf؛ o ble∣git camweddau y doded hi, oni ddele yr hâd i'r hwn y gwnaethid yr adde wid: ac hi a drefnwyd gan angelion drwy law cyfryng-wr.

20 Sef cyfryng-wr nid yw i vn, ond Duw sydd vn. ]it 21 Gan hynny a ydyw y ddeddf yn erbyn addewidion Duw؛ na atto Duw: canys pe rhoesid deddf a allase roddi bywyd, yn wir fe fuase cyfiawnder o'r ddeddf.

22* 1.1347 Eithr yr scrythur a gaeodd bob peth dan bechod, fel y rhoddid yr addewid trwy ffydd yn Iesu Grist i'r rhai a gredent. ☜

23 Eithr cyn dyfod ffydd, ein cadwid yn rhwym dan y ddeddf, i'r ffydd yr hon oedd iw dadcuddio.

24* 1.1348 Y ddeddf wrth hynny oedd ein athro ni at Crist, fel ein cyflawnid drwy ffydd.

25 Eithr wedi dyfod ffydd, nid ydym ni mwy haiach tann athro.

26 Canys chwi oll ydych blant i Dduw drwy ffydd yn Iesu Grist.

27* 1.1349 O herwydd pa rai bynnac ydych a'r a fedyddiwyd yng-Hrist, chwi a wiscasoch Grist.

28 Nid oes nac Iddew na Groeg-wr, nid o∣es na chaeth na rhydd, nid oes na gwryw na be∣nyw, canys vn ydych oll yng-Hrist Iesu.

29 Ac os eiddo Crist ydych, yna yr ydych yn hâd i Abraham, ac yn etifeddion i'r addewid.

PEN. IIII.

Cyscodion ac arwyddion yn terfynu pan ddaeth Crist, 9 cyngor i ymadel â hên goelion, 15 rhesymmu am anwadalwch y Galatiaid, 22 dammeg o'r wraig rydd a'r wraig gaeth.

☞ HYn yr wyf yn ei ddywedyd,* 1.1350 tra fyddo yr etifedd yn fachgen nid oes gwaha∣niaeth rhyngddo a gwâs, er ei fod yn arglwydd pob dim:

2 Eithr y mae efe tann ymgeledd-wŷr, a llywodraeth-wŷr hyd yr amser a osodes y tad.

3 Ac felly ninnau, tra fuom fechgyn yr oe∣ddym gaethion tann wyddorion y byd.

4 Eithr wedi dyfod cyflawnder yr amser yr anfonodd Duw ei Fab wedi ei wneuthur o wraig, wedi ei wneuthur tann y ddeddf,

5 Fel y galle brynn y rhai oeddynt tann y ddeddf,* 1.1351 fel y caem dderbyn mabwriaeth.

6 At o herwydd eich bod yn feibion, yr anfo∣nodd Duw Yspryd ti Fab i'ch calonnau, gan lefain, Abba, y Tâd.

7 Ac felly nid wyt mwy yn wâs ond yn fab, ac os mab, etifedd hefyd i Dduw trwy Grist. ☜

8 Ond tra fuoch heb adnabod Duw, y gwa∣sanaethasoch y pethau nid ydynt dduwiau wrth naturiaeth.

9 Ac yn awr a chwi yn adnabod Duw, îe yn hytrach yn gydnabyddus gan Dduw, pa wedd yr ydych yn troi eil-waith at lesc wyddorion tlo∣dion, y rhai y mynnwch trachefn ymgaethiwo iddynt o newydd.

10 Cadw yr ydych ddiwrnodau, a misoedd, ac amseroedd, a blynyddoedd.

11 Y mae arnaf ofn am danoch, rhag darfod i mi boeni wrthych yn ofer.

12 Byddwch fel fy ft, canys yr wyf fel chwi, y brodyr, attolwg i chwi: ni wnaethoch i mi ddim cam.

13 A chwi a ŵyddoch mai trwy wendid y cnawd, yr efengylais i chwi y waith gyntaf.

14 A'r proffad o honof yr hyn oedd yn fyng∣hnawd ni ddirmygasoch, ac ni wrthodasoch: ei∣thr chwi a'm derbyniasoch fel angel Duw, fel Crist Iesu.

15 Beth (wrth hynny) yw eich dedwyddwch chwi? canys tystio yr wyt i chwi, pe buase bossi∣bl y tynnasech eich llygaid, ac y rhoesech i mi.

16 A aethym i gan hynny yn elyn i chwi wrth ddywedyd i chwi y gwîr؛

17 Y maent hwy ar gam yn eiddigus dro∣soch, hwy a fynnent ein caeu ni allan, fel y dy∣gech serch iddynt hwy.

18 Eithr peth da yw, dwyn serch yn oesta∣dol mewn peth da, ac nid yn vnic pan fwyf ŵydd yng-wydd â chwi,

19 Fy mhlant bychain y rhai yr wyf fi yn eu hail escor, hyd oni ffurfer Crist ynoch:

20 Ac mi a fynnwn pe bawn yn awr gyd â chwi, a newidio fy llais, o herwydd yr wyf yn ammau o honoch.

21 ☞ Dywedwch imi y rhai a fynnwch fod dan y ddeddf,* 1.1352 oni chlywch y ddeddf؛

22 Canys y mae yn scrifennedic fôd i Abra∣ham ddau fab,* 1.1353 vn o'r wasanaeth-wraig,* 1.1354 ac vn o'r [wraig] rydd.

23 Eithr hwn oedd o'r wasanaeth-wraig a

aned yn ôl y cnawd: a hwn oedd o'r wraig rydd [a aned] o herwydd yr addewid.

24 Y pethau hyn a arwyddocânt beth arall: sef y rhai hyn ynt y ddau destamēt: vn yn ddiau, hon yw Agar o fynydd Sina fydd yn cenhedlu i gaethiwed:

25 Canys Agar yw Sina mynydd yn A∣rabia, ac y mae yn cyfatteb i Ierusalem yr hon fydd yn awr, ac y mae yn gaeth hi a'i phlant.

26 Eithr Ierusalem honno vchod sydd rydd, hon yw ein mamm ni oll.* 1.1355

27 Canys scrifennedic yw,* 1.1356 llawenhâ di y ddieppil yr hon nid wyt yn planta: torr allan a llefa, yr hō nid wyt yn escor, canys i'r ddiwriog y mae llawer mwy o blant nag i'r hon y mae iddi ŵr.

28 Ninneu frodyr ydym yn blant yr adde∣wid* 1.1357 vn wedd ac Isaac.

29 Eithr megis y pryd hynny, hwn a aned yn ôl y cnawd a erlidie 'r hwn [a aned] yn ôl yr Yspryd, felly y mae yr awrhon.

30 Ond pa beth a ddywed yr scrythur؛* 1.1358 Bwriwch allan y wasanaeth-wraig a'i mab, canys ni bydd mab y wasanaeth-wraig yn eti∣fedd gyd â mab y wraig rydd.

31 Felly frodyr, nid ydym ni blant i'r wasa∣naeth-wraig, ond i'r wraig rydd. ☜

PEN. V.

Yng-hylch enwaediad. 13 Cariad perffaith. 19 Gweithredoedd y cnawd. 22 A gweithredoedd yr Yspryd.

SEfwch yn y rhydd-did y rhyddhaodd Crist ni, ac na rwyder chwi eil-waith dann iau caethiwed.

2* 1.1359 Wele, myfi Paul wyf yn dywedyd wr∣thych, os enwaedir chwi, ni les-hâ Crist ddim i chwi.

3 Canys yr yd wyf yn tystio trachefn i bob dŷn a'r a enwaedir, ei fod ef yn rhwymêdic i ga∣dw yr holl ddeddf.

4 Chwi a aethoch yn ofer oddi wrth Grist, pwy bynnac ydych yn ymgyfiawnhau yn y ddeddf a syrthiasoch oddi wrth y grâs.

5 Canys nyni yn yr Yspryd drwy ffydd yd∣ym yn disgwil gobaith cyfiawnder,

6 O herwydd yng-Hrist Iesu ni fuddie en∣waediad ddim, na dienwaediad, ond ffydd yn gweithio trwp gariad.

7 Rhedasoch yn dda: pwy a'ch rhwystrodd, fel nad vfuddhaech i'r gwirionedd؛

8 Nid yw y cyngor hyn o'r neb sydd yn eich galw.

9* 1.1360 Ychydig lefein a sura yr holl does.

10 Y mae gennif obaith o honoch drwy yr Arglwydd, na fydd ynoch ddim meddwl amgē, eithr y neb sydd i'ch trallodi chwi, a ddwg farne∣digaeth, pwy bynnac fyddo.

11 Os myfi (frodyr) sydd yn pregethu 'r en∣waediad, pa ham yr ydys etto i'm herlid؛ felly y tynnwyd ymmaith tramgwydd y groes.

12 Och [Dduw] na thorrid ymmaith y rhai a'ch aflonyddant.

13 Canys chwi a alwyd i rydd-did frodyr, yn vnic nac [arferwch eich] rhydd-dyd yn achly∣sur i'r cnawd, ond gwasanaethwch ei gilydd trwy gariad.

14 Canys y ddeddf oll a gyflawnir yn yr vn gair hwn:* 1.1361 Ceri dy gymmydog fel ti dy hun.

15 Os cnoi a wnewch, a thraflyngcu ei gi∣lydd, mogelwch chag eich difa gan ei gilydd.

16 ☞ Hyn meddaf: rhodiwch yn yr Yspryd, ac na chyflawnwch a chwennycho y cnawd.

17 Canys y mae y cnawd yn chwennych yn erbyn yr Yspryd, a'r Yspryd hefyd yn erbyn y cnawd, a'r rhai hyn a wrthwynebāt ei gilydd, fel na alloch wneuthur beth bynnac a ewyllysi∣och.

18 Os gan yr Yspryd i'ch arweinir, nid yd∣ych tann y ddeddf.

19 Hefyd amlwg yw gweithredoedd y cnawd, y rhai ŷnt, torri priodas, godineb, aflen∣did, digywilydd-dra,

20 Addoliad eulynnod, swyn-gyfaredd, casi∣neb, llid, gelyniaeth, digofaint, ymrysonau, cer∣fyscau, heresi,

21 Cenfigennau, llofruddiaeth, meddwdod, cyfedach, a'r cyffelyb pethau hyn, y rhai yr wyfi yn rhacddywedyd wrthych fel y dywedais yn y blaen, y rhai a wnânt y fath bethau nad etife∣ddant deyrnas Dduw.

22 Eithr ffrwyth yr Yspryd yw cariad, lla∣wenydd, tangneddyf, ymaros, cymmynasca∣rwch, daioni, ffydd, mwynedd-dra, dir west.

23 Yn erbyn y cyfryw, nid oes deddf.

24 Canys y rhai sydd eiddo Crist, a groes∣hoeliasant y cnawd, a'i ŵyniau, a'i chwantau. ☜

25 Os byw yr ydym i'r Yspryd, rhodiwn hefyd yn yr Yspryd.

26 Nac awn yn wag orfoleddus gan yman∣nog ei gilydd, ac ymgenfigēnu wrth ei gilydd.

PEN. VI.

Cyngor i gyd-ddwyn â'i gilydd, i gydnabod o bob vn ei fai ei hun, ac i wneuthur daioni. 11 Ac addysc am yr enwaediad, ac am ddioddefaint Crist.

Y Brodyr, er dala dŷn ar ryw fai, chwychwi y rhai sy ysprydol cymhwyswch y cyfryw ddŷn ag yspryd mwyneidd-dra, gan ystyried rhag dy demtio dy hunan hefyd.

2 Dygwch feichiau ei gilydd, ac felly cy∣flawnwch gyfraith Grist.

3 O blegit os tybia neb ei fod yn rhyw beth, ac yntef heb fod yn ddim, y mae efe yn ei ddwyn ei hun i gam-feddwl.

4 Eithr profed pob vn ei waith ei hun, ac y∣na y caiff orfoledd ynddo ei hun, ac nid mewn arall.

5* 1.1362 Canys pawb a ddŵg ei faich ei hun.

6 A'r neb a ddyscwyd yn y gair, cyfranned o'i dda oll, a'r hwn a'i dyscodd ef.

7 Na thwyller chwi, ni watwarir Duw: ca∣nys pa beth bynnac a haua dŷn, hynny a fêd efe.

8 Canys yr hwn a haua iw gnawd ei hun o'r cnawd y mêda lygredigaeth: eithr hwn a hauo i'r

yspryd, o'r yspryd y mêd fywyd tragywyddol.

9 Hefyd na ddiogwn yn gwneuthur daioni: canys yn ei iawn brŷd y medwn, oni ddeffy∣giwn.

10 Am hynny tra fyddo i ni amser, gwnawn dda i bob dŷn, ac yn enwedic i'r rhai sy o deulu y ffydd.

11 ☞ Gwelwch cyhŷd y llythr a scrifen∣nias attoch â'm llaw fy hun.* 1.1363

12 Cynnifer a ewyllysiant ymdeghau yn y cnawd, sydd yn eich cymmell i'ch enwaedu, yn vnic fel nad erlidier hwy oblegit croes Crist.

13 Canys nid ydynt hwy eu hunain y rhai a enwaedir, yn cadw y ddeddf: ond hwy a ewy∣llysient eich enwaedu chwi, fel y gorfoleddent yn eich cnawd chwi.

14 Na atto Duw i mi orfoleddu ond yng∣hroes ein Harglwydd Iesu Grist, drwy yr hwn y croes-hoeliwyd y byd imi, a minne i'r byd.

15 Canys ni thâl enwaediad ddim yng-Hrist Iesu, na dienwaediad, ond creadur newydd

16 A phwy bynnac a rodiant ar ôl y rheol hon, tagneddyf arnynt a thrugaredd, ac at Isra∣el Duw.

17 O hyn allan na flined neb fi: canys dwyn yr wyf yn fyng-horph nodau 'r Arglwydd Iesu.

18 Y brodyr, grâs ein Harglwydd Iesu Grist gyd â'ch yspryd. Amen. ☜

Y llythr hwn a scrifennwyd at y Galatiaid o Rufain.

❧ Epistol Paul at yr Ephesiaid.

PENNOD. I.

Paul yn annerch yr eglwys. 3 Yn bendithio Duw am ei râd yng Hrist lesu, ac yn bennaf am weithredo∣edd ein iechydwriaeth. 15 Ac am eu ffydd hwy. 19 Gan ddangos godidogrwydd gallu Duw.

PAul Apostol Iesu Grist, trwy ewyllys Duw, at* 1.1364 y sainct y rhai sy yn Ephesus, a'r ffyddloniaid yng-Hrist Iesu,

2 Grâs [fyddo] i chwi, a thangneddyf gan Dduw ein Tâd, a'r Arglwydd Iesu Grist.

3* 1.1365 Bendigedic [fyddo] Duw, a Thâd ein Harglwydd Iesu Grist, yr hwn a'n bendithiodd mewn nefolion [bethau] yng-Hrist, â phob ben∣dith ysprydol,

4* 1.1366 Megis yr etholodd nyni ynddo ef, cyn seiliad y byd, fel y byddem* 1.1367 yn sanctaidd, ac yn ddifeius ger ei fron ef mewn cariad:

5 Yr hwn a'n rhagluniaethodd ni i fabwysi∣ad iddo ei hun trwy Iesu Grist yn ôl bodlon∣rwydd ei ewyllys,

6 Er mawl i ogoniant ei râs ef, trwy yr hwn y gwnaeth ni yn gymmeradwy iddo yn yr [hwn sydd] annwyl,

7 Yn yr hwn y mae i ni brynedigaeth trwy ei waed ef: [sef] maddeuant pechodau yn ôl cyfoeth ei râs ef:

8 Trwy yr hyn y bu efe helaeth i ni ym mhob doethineb, a deall,

9 Gan yspysu i ni ddirgelwch ei ewyllys yn ól ei fodlonrwyd ei hun, yr hon a arfaethase yn∣ddo ei hun:

10 I grynhoi yng-Hrist yng-orchwyliaeth cyfiawnder yr amseroedd y pethau oll y rhai ydynt nac yn y nefoedd, nac ar y ddaiar.

11 Ynddo ef yn yr hwn ein dewiswyd pan ein rhagluniaethwyd ynôl arfaeth yr hwn sydd yn gweithio pob dim oll wrth gyngor ei ewy∣llys ei hunan:

12 Fel y byddo i ni (y rhai a obeithiasom yn gyntaf yng-Hrist) gael bod yn fawl iw ogoni∣ant ef:

13 Yn yr hwn [y gobeithiasoch] chwithau hefyd, drwy glywed gair y gwirionedd, Efeng∣yl eich iechydwriaeth, yn yr hwn hefyd wedi i chwi gredu eich seliwyd trwy lân Yspryd yr a∣ddewid:

14 Yr hwn yw gwystl ein etifeddiaeth, i o∣rescyn rhydd-did er mawl iw ogoniant ef.

15 O herwydd paham minne hefyd, wedi i mi glywed am y ffydd yr hon [sydd] gennwch yn yr Arglwydd Iesu a'r cariad ar yr holl sainct,

16 Nid wyf yn peidio a diolch trosoch gan eich coffa yn fyng-weddiau,

17 Ar i Dduw ein Arglwydd Iesu Crist, Tâd y gogoaiant, roddi i chwi Yspryd doethi∣neb a dadcuddiad iw gydnabod ef.

18 Trwy oleuo golwg eich calon fel y gŵy∣poch beth yw gobaith ei alwedigaeth ef, a pheth yw golud ei etifeddiaeth ef yn y sainct,

19 A pheth yw rhagorol fawredd ei nerth ef ynom ni y rhai ydym yn credu,* 1.1368 o herwydd gweithrediad nerth ei gadernid ef.

20 Yr hon a weithiodd efe yng-Hrist pan ei cyfododd ef o feirw, ac ai dododd ar ei ddeheu∣law yn y nefoedd,

21 Goruwch pob tywysogaeth, ac awdur∣dod a gallu, ac arglwyddiaeth, a phob enw a'r a enwir, nid yn y byd hwn yn vnic, ond yn yr hwn sydd ar ddyfod hefyd:

22* 1.1369 Ac a ddarostyngodd bob peth tann ei draed ef, ac a'i gosodes ef yn ben a'r bob dim iw eglwys,

23 Yr hon yw ei gorph ef, ei gyflawnder ef, yr hwn sydd yn cyflawni oll yn oll.

PEN. II.

Yr ydys yn mawrhau grâs Crist gan ddangos beth ydym ni hebddi, a pha beth ydym ni trwyddi hi.

A Chwithau* 1.1370 pan oeddych feirw mewn camweddau a phechodau, [a fywhaodd efe,]

2 Yn y rhai y rhodiasoch gynt* 1.1371 yn ôl he∣lynt y byd hwn, ac yn ol y tywysog yr hwn y mae iddo lywodraeth yn yr awyr [sef] yr yspryd sydd yr awron yn gweithio ym mhlant anu∣fudd-dod,

3 Ym mysc pa rai y rhodiasom ni gynt oll hefyd mewn trachwantau ein cnawd, gan wne∣uthur deisyfiadau y cnawd, a'r meddyliau, ac oeddym wrth naturiaeth yn blant digofaint fel eraill:

4 Eithr Duw yr hwn sydd gyfoethog o drugaredd, o herwydd ei fawr gariad trwy yr hwn ein hoffodd ni,

5 Ie, pan oeddem feirw mewn pechodau, a'n cydfywhaoddd ni â Christ, trwy ras [yr hwn] yr ydych yn gadwedig,

6 Efe a'n cyd-gyfododd, ac a wnaeth i ni gyd-eistedd yn y nefoedd, yng-Hrist Iesu,

7 Fel y galle ddangos yn yr oesoedd a dde∣uent ragorol olud ei râs ef, trwy ei gymmwy∣nascarwch i nyni yng-Hrist Iesu.

8 Canys o râs yr ydych yn gadwedig trwy ffydd, a hynny nid o honoch chwi, rhodd Duw ydyw,

9 Nid o weithredoedd, rhag i neb orfoleddu.

10 Canys ei waith ef ydym, wedi ein crêu yng-Hrist Iesu i weithredoedd da, y rhai a ddar∣parodd Duw i ni i rodio ynddynt.

11 Am hynny cofiwch eich bod gynt yn genhedloedd yn y cnawd, y rhai a elwid yn ddi∣enwaediad, gan yr hyn a elwir enwaediad yn y cnawd o waith llaw,

12 Eich bôd chwi y pryd hynny heb Grist, ac yn ddieithriaid i wladwriaeth Israel,* 1.1372 ac yn estroniaid i ammodau yr addewid, heb obaith gennych, ac heb Dduw yn y byd.

13 Eithr yr awron yng-Hrist Iesu y rhai oeddych gynt yn bell, a wnaethwyd yn agos trwy waed Crist.

14 Canys efe yw ein tangneddyf ni, yr hwn a wnaeth y ddwy-blaid yn vn, ac a ddatododd y canol-gae terfyn.

15 Gan ddirymmio drwy ei gnawd ef y ge∣lyniaeth, [sef] deddf y gorchymynnion yn yr ordeiniadau, i wneuthur y ddau yn vn dyn ne∣wydd ynddo ei hun, * gan wneuthur heddwch,

16 Ac fel y cymmode y ddau â Duw yn yr vn corph drwy ei groes gan ladd y gelyniaeth â hi.

17 A phan ddaeth, efe a bregethodd dangne∣ddyf i chwi, y rhai oeddych yn bell, ac i'r rhai oeddynt yn agos:

18* 1.1373 O blegit trwyddo, ef y mae i ni ein dau gan yr vn Yspryd ddyfodfa at y Tâd.

19 ☞ Weithiau gan hynny nid ydych chwi mwy yn ddieithriaid na dyfodiaid, ond yn gyd-ddinasyddion a'r sainct, ac yn deulu Duw.

10 Wedi eich adailadu ar sail yr Apostoli∣on, a'r prophwydi, o'r hyn y mae Iesu Gr••st ei hun yn ben congl-faen.

21 Yn yr hwn y mae yr holl adeilad wedi ei chydgysylltu yn cynnyddu yn deml sanctaidd i'r Arglwydd.

22 Yn yr hwn eich cyd-adailadwyd chwithau yn bresswylfa i Dduw trwy yr Yspryd. ☜

PEN. III.

Yng-hylch ei garchar, a'i weinidogaeth. 14 Gweddi Paul tros yr Ephesiaid.

☞ ER mwyn hyn yr wyfi Paul yn garcha∣ror Iesu Grist trosoch chwi y cenhedlo∣edd,* 1.1374

2 Os clywsoch am orchwiliaeth grâs Duw yr hon a roddwyd i mi tu ag attoch chŵi:

3 Canys trwy weledigaeth yr yspysodd efe y dirgelwch hwnnw i mi (megis yr scrifennais o'r blaen ar ychydig [eiriau,]

4 Wrth yr hyn pan ddarlenoch y gellwch ŵybod fy neall yn nirgelwch Crist)

5 Yr hwn yn oesoedd eraill ni's eglurwyd i feibion dynion, fel y mae yr awron wedi ei ddad∣cuddio iw sanctaidd Apostolion a phrophwydi trwy 'r Yspryd glân,

6 Bod y cenhedloedd yn gŷd-etifeddion he∣fyd, ac yn gyd-gorph, ac yn gyfrannogion o'i addewid ef yng-Hrist trwy yr Efengyl,

7 I'r hon i'm gwnaed i yn weinidog trwy roddiad grâs Duw, yr hwn a roddwyd i mi* 1.1375 trwy nerth ei feddiant ef.

8* 1.1376 I mi, y lleiaf i gyd o'r holl sainct y dod∣wyd y grâs hyn, i efengylu ym mysc y* 1.1377 cen∣hedloedd anchwiliadwy olud Crist.

9 Ac i egluro i bawb beth yw cymdeithas y* 1.1378 dirgêlwch yr hwn oedd guddiedic, o ddechre∣uad y byd yn Nuw, yr hwn a wnaeth bôb peth trwy Iesu Grist.

10 Fel y byddo yr awron yn yspysol trwy yr eglwys i'r tywysogaethau a'r awdurdodau yn y nefolion [bethau] amryw fath ŵyboda∣eth Duw,

11 Yn ôl yr arfaeth dragywyddol yr hon a weithiodd efe yng-Hrist Iesu ein Harglwydd,

12 Yn yr hwn y mae i ni rydd-did, a dyfodfa mewn hyder, trwy ei ffydd ef. ☜

13 ☞ Achos pa ham yr wyf yn dymuno na lwfrhaoch,* 1.1379 o blegit fy mlinderau i er eich mwyn chwi, yr hyn yw eich gogoniant.

14 O her wydd y peth hyn y plygaf fyng-li∣niau at Dâd ein Harglwydd Iesu Grist,

15 O ba vn yr henwir yr holl deulu yn y ne∣foedd, ac ar y ddaiar,

16 Ar roddi o honnaw ef i chwi yn ôl cyfo∣eth ei ogoniant, ymgadarnhau mewn nerth trwy ei Yspryd ef yn y dŷn oddi mewn,

17 Fel y trigo Crist yn eich calonnau trwy ffydd.

18 Fel y galloch wedi eich gwreiddio, a'ch sei∣lio

mewn cariad, ymgyffred gyd â'r holl sainct, beth yw 'r llêd a'r hŷd, a'r dyfnder a'r vchder,

19 Ac adnabod cariad Crist, yr hwn sydd yn rhagori pôb gŵybodaeth, fel eich llanwer yn hollawl â holl gyflawnder Duw.

20* 1.1380 Iddo ef, yr hwn a ddichon wneuthur pôb peth yn fwy tra-rhagorol nac yr ydym ni yn dymuno, nac yn deall, o herwydd y nerth sydd yn gweithio ynom,

21 Y byddo gogoniant yn yr eglwys trwy Grist Iesu, tros yr holl genhedlaethau hyd yn oes oesoedd, Amen. ☜

PEN. IIII.

Cyngor rhagorol, ac ysprydol am ymwreddiad at ddyn, a ffydd i Dduw, i ochel gau-ddysc, ac i adnewy∣ddu buchedd.

☞ AM hynny myfi yr hwn ydwyf gar∣charor yn yr Arglwydd,* 1.1381 wyf yn atto∣lwg i chwi rodio o honoch yn deilwng o'r al∣wedigaeth i'ch galwyd iddi,

2 Ym mhob lledneisrwydd, ac addfwyndra ynghyd ag ymaros, gan oddef eu gilydd mewn cariad,

3 Gan ymroi i gadw vndeb yr Yspryd yng∣hwlwm tangneddyf,

4 Vn corph, ac vn yspryd, megis i'ch gal∣wyd i vn gobaith eich galwedigaeth:

5 Vn Arglwydd, vn ffydd, vn bedydd,

6* 1.1382 Vn Duw a Thâd oll, yr hwn sydd go∣ruwch oll, a thrwy oll, ac ynoch oll. ☜

7 ☞* 1.1383 Eithr i bob vn o honom y rhoed grâs yn ôl mesur dawn Crist,

8 Am hynny y mae yn dywedyd:* 1.1384 pan dder∣chafodd i'r vchelder, efe a gaethiwodd gaethi∣wed, ac a roddes roddion i ddynion.

9 Eithr, efe a dderchafodd, beth yw hynny ond darfod iddo ef ddescyn yn gyntaf i barthau isaf y ddaiar؛

10 Yr vn a ddescynnodd yw 'r hwn a escyn∣nodd goruwch yr holl nefoedd, fel y cyflawne efe bob peth.

11 Efe gan hynny a roddes* 1.1385 rai i fod yn Apostolion, a rhai yn brophwydi, a rhai yn e∣fengyl-wŷr, a rhai yn fugeiliaid, a rhai yn athra∣won,

12 I grynhoi y sainct i waith y weinidoga∣eth, i adailadaeth corph Crist.

13 Hyd oni ymgyfarfyddom oll (yn vndeb ffydd a gwybodaeth Mab Duw) yn ŵr per∣ffaith at fesur oedran cyflawnder Crist,

14 Fel na byddom yn blant mwy rhag∣llaw, yn bwhwmman, ac yn ein harwain o am∣gylch â phob awel dysceidiaeth mewn cyfrwy∣stra dynion a hocced, er cynllwyn twyll,

15 Eithr gan ddilyn gwirionedd mewn ca∣riad, cynnyddwn iddo ef ym mhob peth, yr hwn sydd ben, [sef] Crist.

16 O'r hwn, y mae yr holl gorph (weoi iddo gyd-ymgynnull, a chyd-ymgyssylltu trwy bob cymmal, yr hwn sydd yn gweini llyniaeth yn ôl y gweithrediad y sydd ym mesur pob rhan, yn peri cynnydd y corph, iw adailadaeth ei hun mewn cariad. ☜

17 ☞ Hyn gan hynny yr wyf yn ei ddywe∣dyd, ac yn ei destiolaethu yn yr Arglwydd, na rodioch chwi mwy haiach* 1.1386 fel y mae y cenhed. loedd eraill yn rhodio mewn gwagedd eu me∣ddwl.

18 Wedi tywyllu yn eu meddwl, ac yn ddietthr oddi wrth fuchedd Dduw, drwy yr an∣wybod y sydd ynddynt, trwy galedrwydd eu ca∣lonnau.

19 Y rhai wedi iddynt ddiddarbodi a ymro∣esant i drythyllwch yn odieth, i wneuthur pob aflendid.

20 Eithr chwy-chwi, nid felly y dyscasoch [am] Grist.

21 Os bu i chwi ei glywed ef, ac o's dys∣cwyd chwi ganddo megis y mae 'r gwirionedd yn Iesu,

22 [Sef] dodi heibio yr hyn a berthyn i'r hên ymddygiad gynt, yr hên ddyn hwnnw yr hwn y sydd lygredig drwy chwantau twyllodrus,

23 Ac ymadnewyddu yn yspryd eich medd∣yliau,

24 A gwisco y dŷn newydd, yr hwn a grê∣wyd yn ôl Duw mewn cyfiawnder, a gwîr sanc∣teiddrwydd.

25 O herwydd pa ham gan fwrw ymmaith gelwydd, dyweded pawb y gwir wrth ei gym∣mydog: canys aelodau ydym iw gilydd.

26 Digiwch, ac na phechwch, na fachluded yr haul ar eich dîg chwi.

27 Ac na ddodwch le i ddiafol.

28 Yr hwn a ledratâodd na ledratted mwy, eithr cymmered boen yn hytrach yn gweithio â'i ddwylaw y peth sydd dda, fel y byddo ganddo [beth] iw gyfrannu i'r anghênog.

29 Na ddeued vn ymadrodd llygredig allan o'ch genau chwi, ond cyfryw vn a fyddo da i adailadaeth pan fyddo rhaid, fel y paro râs i'r gwrandawŷr.

30 Ac na thristewch lân Yspryd Duw, gan yr hwn eich seliwyd i ddydd y prynedigaeth.

31 Tynner ymmaith oddi wrthych bôb chw∣erwedd, a llid, a dîg, a llefain, a chabledd gyd â phôb drygioni:

32 A byddwch gymmwynascar iw gilydd, a thrugarogion, gan faddeu iw gilydd, fel y ma∣ddeuodd Duw er mwyn Crist i chwithau. ☜

PEN. V.

Y mae Paul yn annog i gariad perffaith, ac i ochel am∣ryw bechodau tann eu henwau, 19 I fod yn ddiolch∣gar i Dduw. 22 Ac yn cynghori pawb, ac yn anad neb gwr â'i wraig i dduwiol ostyngeiddrwydd.

GAn hynny byddwn ddylin-wŷr Duw,* 1.1387 fel plant annwyl,

2* 1.1388 A rhodiwch mewn cariad fel y carodd Crist ninnau, ac y dododd efe ei hun trosom yn offrwm, ac yn aberthi Dduw, o arogl peraidd

3* 1.1389 Eithr godineb, a phob aflendid neu gy∣budd-dra

na henwer chwaith yn eith plith, me∣gis y gwêdde i sainct,

4 Na serthedd, na geiriau ffol, na choeg∣ddigrifwch, yr hyn nid ydynt weddus, eithr yn hytrach diolchgarwch.

5 Canys yr ydych yn gwybod hyn, am bób puttein-wr, neu aflan, neu gybydd (yr hwn sydd ddelw-addolwr) nad oes iddynt etifeddiaeth yn nheyrnas Grist, a Duw.

6* 1.1390 Na thwylled neb chwi â geiriau ofer, ca∣nys, o blegit y pethau hyn y daw digofaint Duw ar blant yr anufudd-dod.

7 Gan hynny na fyddwch gyfeillion iddynt.

8 Canys yr oeddych chwi gynt yn dywyll∣wch, ac yn awr goleuni ydych yn yr Arglwydd rhodiwch chwithau fel plant y goleuni,

9 (Canys ffrwyth yr Yspryd [sydd] ym mhob daioni, a chyfiawnder a gwirionedd)

10 Gan brofi yr hyn sydd gymmeradwy gan yr Arglwydd.

11 Ac na fydded i chwi gyfeillach â gwei∣thredoedd anffrwythlawn y tywyllwch, eithr yn hytrach argyoeddwch [hwynt.]

12 Canys brwnt yw adrodd y pethau a w∣nânt hwy yn ddirgel.

13 Eithr pob peth wedi'r argyoedder, a e∣glurir gan y goleuad: canys beth bynnag sydd yn egluro, goleuad yw.

14 O herwydd hynny y mae efe yn dywe∣dyd: deffro di yr hwn wyt yn cyscu, a chyfot oddi wrth y meirw, a Christ a oleua i ti. ☜

15 ☞ Gwelwch gan hynny, pa fodd y rho∣dioch yn ddiyscaelus,* 1.1391 nid fel annoethion, ond fel doethion,

16 Gan waredu yr amser: canys y dyddi∣au sy ddrwg.

17 Am hynny na fyddwch* 1.1392 amhwyllogi∣on, eithr deallwch beth yw ewyllys yr Argl∣wydd.

18 Ac na feddwer chwi gan win, yn yr hwn y mae gormodedd: eithr llanwer chwi o'r Yspryd:

19 Gan ymddiddan âi gilydd mewn psal∣mau, a hymnau, ac odlau ysprydol, gan ganu a phyngcio i'r arglwydd yn eich calonnau:

20 Gan ddiolch yn oestad i Dduw a'r Tâd am bôb peth yn enw ein Harglwydd Iesu Grist

21 Gan ymddarostwng iw gilydd yn ofn Duw. ☜

22* 1.1393 Y gwragedd, ymostyngwch i'ch gwyr priod, megis i'r Arglwydd.

23* 1.1394 O blegit y gŵr yw pen y wraig, megis y mae Crist yn ben i'r eglwys, ac yntef yw iach∣awdur y corph.

24 Can hynny fel y mae yr eglwys yn dda∣rostyngedic i Grist, felly hefyd [bydded] y gw∣ragedd iw gwŷr priod ym mhob peth.

25 Y gwŷr,* 1.1395 cerwch eich gwragedd megis y carodd Crist yr eglwys, ac a'i rhoddes ei hun trosti,

26 Fel y sancteiddie efe hi, wedi ei glanhau mewn golchfa ddwfr trwy 'r gair,

27 Fel y gwnele efe hi yn eglwys ogone∣ddus iddo ei hun, heb arni na brycheun, na chrychni, na dim o'r cyfryw, ond ei bod yn sanc∣taidd, ac yn ddifai.

28 Felly dyle y gwŷr garu eu gwragedd megis eu cyrph eu hunain, yr hwn a garo ei wraig y mae yn ei garu ei hun.

29 Can na chasâodd neb er ioed ei gnawd ei hun, eithr ei fagu a'i faethu, megis y mae yr Ar∣glwydd am yr eglwys.

30 Canys aelodau ydym ei gorph ef, ac o'i gnawd, ac o'i escyrn.

31* 1.1396 O blegit hyn, dŷn a ymêdu â'i dad, ac â'i fam, ac a lŷn wrth ei wraig, ac hwynt hwy a fyddant ill dau yn vn cnawd.

32 Dirgelwch mawr yw hyn: eithr dywe∣dyd yr wyf am Grist, ac am yr eglwys.

33 Am hynny, chwithau bawb, cared pôb vn ei wraig megis ei hunan, a pharched y wraig ei gŵr. ☜

PEN. VI.

Plant, a'u rhieni, gweision a'u meistred, a phawb yn cael cyngor. 12 A dangos ein peryglon, a'n gelynion, a'r modd y mae i ni gymmeryd iawn arfogaethau at ryfel Christionogaidd.

Y* 1.1397 Plant gwrandewch eich rhieni yn yr Ar∣glwydd, canys hynny sydd gyfiawn.

2* 1.1398 Anrhydedda dy dâd a'th fam, (yr hwn yw y gorchymyn cyntaf mewn addewid)

3 Fel y byddo yn dda i ti, ac fel y byddech hir hoedlog ary ddaiar.

4 Chwithau dadau, na chyffroiwch eich plant i ddigio, ond maethwch hwynt mewn addysc, ac athrawaeth yr Arglwydd.

5* 1.1399 Y gweision vfuddhewch i'r rhai sy argl∣wyddi i chwi yn ôl y cnawd, trwy ofn, ac arswyd megis i Grist, yng-wiriondeb eich calonnau.

6 Nid â gwasanaeth yn y gôlwg, megis rhai yn ceisio bodloni dynion, ond fel gweini∣dogion Crist, gan wneuthur ewyllys Duw o'r galon,

7 Gan wneuthur gwasanaeth trwy ewyllys da, megis i'r Arglwydd, ac nid i ddynion.

8 Gan ŵybod mai y daioni a wnelo pob vn, hynny a dderbyn efe gan yr Arglwydd, pa vn bynnag ai caeth ai rhydd [fyddo efe.]

9 A'r meistred gwnewch chwithau 'r vn rhyw bethau iddynt hwy, gan roddi bygwth heibio, gan ŵybod fod eich Arglwydd chwi, a hwythau yn y nefoedd,* 1.1400 ac nad oes dderbyn wyneb gyd ag ef.

10 ☞ Am ben hyn fy mrodyr ymnerthwch yn yr Arglwydd, ac yng-hadernid ei allu ef:

11 Gwiscwch oll arfogaeth dduw, fel y galloch sefyll yn erbyn cynllwynion diafol.

12 Am nad yw ein hymdrech ni yn erbyn gwaed a chnawd, eithr yn erbyn tywysogaeth∣au, yn erbyn awdurdodau, yn erbyn bydol ged∣yrn tywyllwch y byd hwn, yn erbyn drygau ys∣prydol yn y nefol [leoedd.]

13 Am hynny cymmerwch attoch holl ar∣fogaeth

Dduw, fely galloch wrthladd yn y dyddblin, sefyll wedi gorphen y cwbl.

14 Sefwch gan hynny wedi gwregysu eich lwynau â gwirionedd, a gwisco dwyfronneg cyfiawnder,

15 A gwisco am eich traed escidiau parato∣âd Efengyl tangneddyf.

16 Vwchben pôb dim cymmerwch darian y ffydd, â'r hwn y galloch ddiffoddi holl biccellau ••anllyd y fall,

17 Cymmerwch hefyd helm yr iechydwri∣aeth, a chleddyf yr Yspryd, hwn yw gair Duw.

18 A gweddiwch bob amser â phob rhyw weddi a deisyfiad yn yr Yspryd,* 1.1401 gan fod yn wiliadurus at hyn trwy bôb dyfalwch, ac ymbil tros yr holl sainct,

19* 1.1402 A throsof finne, ar roddi i mi ymadrodd i agôr yd fyng-enau mewn rhydd-did, i wneu∣thur yn eglur ddirgelwch yr Efengyl,

20 Er mwyn yr hon yr wyf yn gennad me∣wn cadwyn, fel y traethwyf yn hyderus am de∣ni, megis y perthyn i mi draethu. ☜

21 Ac fel y gwypoch chwithau hefyd fyng∣hyflwr, a pha beth yr wyfi yn ei wneuthur, Ty∣chicus a'u dengys hwy oll i chwi, fy annwyl frawd a gweinidog ffyddlon yn yr Arglwydd:

22 Yr hwn o'r achos honno a ddanfonais at∣toch, fel y gwyddech fyng-hyflwr, ac fel y ey∣ssure efe eich calonnau chwi.

23 Tangneddyf gyd â [chwi] frodyr, a cha∣riad, a ffydd oddi wrth Dduw Tad, a'r Argl∣wydd Iesu Grist.

24 Gras gyd â'r rhai oll a garant ein Har∣glwydd Iesu Grist, yn anllygredig. Amen.

Y llythyr hwn a scrifennwyd o Rufein gyd â Tychicus.

Epistol Paul at y Philippiaid.

PENNOD. I.

S. Paul yn dinoethi ei galon tu ag attynt, 3 Gan ro∣ddi diolch, 4 A gweddio dros eu ffydd a'u hiechyd∣wriaeth. 7 Y mae yn dangos ffrwyth ei adfyd. 25 Ac yn eu hannog i gytundeb, 28 A dioddefgarwch.

PAUL a Timotheus gweision Iesu Grist at yr holl Sainct yng-Hrist Iesu y rhai sy yn Philippos gyd â'r esco∣bion, a'r diaconiaid:

2 Rhâd fyddo gyd â chwi a thangneddyf gan Dduw am Tâd, a'r Arglwydd Iesu Grist.

3 ☞ I'm Duw yr ydwyf yn diolch ym mhob coffa am danoch,* 1.1403

4 (Gan weddio bôb amser yn fy holl weddi∣au trosoch oll yn llawen)

5 O blegit y gyfran yr hon sydd i chwi yn yr Efengyl, o'r dydd cyntaf hyd yr awr hon.* 1.1404

6 Gan fod yn siccr gennif hyn, y gorphen yr hwn a ddechreuodd waith da ynoch, hyd yn nydd Iesu Grist,

7 Megis y mae yn iawn i mi synnied am da∣noch oll, am eich bôd gennif yn fyng-halon yn gystal yn fy rhwymau, ac yn fy amddeffyn i, a chadarnhâd yr Efengyl, [nid amgen] eich bôd chwi oll yn gyfrannogion â mi o râs.

8 Canys Duw sydd dyst i mi morr hoff gen∣nif chwy-chwi oll yn ymyscaraoedd Iesu Grist.

9 A hyn yr ydwyf yn ei weddio, [sef] ar aml∣h••u o'ch cariad etto fwy-fwy mewn gwyby••id∣aeth a phob synnwyr:

10 I fedru dosparthu y pethau y byddo gwahaniaeth rhyngddynt, fel y byddoch bur a didramgwydd, hyd ddydd Crist,

11 Wedi eich cyflawni â ffrwythau cyfiawn∣der, y rhai [ydynt] trwy Iesu Grist er gogoni∣ant a moliant i Dduw, ☜

12 Ac mi a ewyllysiwn i chwi ŵpbod frodyr, am y pethau a ddigwyddodd i mi, ddyfod o ho∣nynt yn hytrach er llwyddiant i'r Efengyl.

13 Yn gymmaint a bod fy rhwymau i yn eglur yng-Hrist yn yr holl lŷs, ac ym mhob [lle] arall,

14 Ac i lawer o'r brodyr yn yr Arglwydd fôd yn hyderusach, o blegit fy rhymwau i, i drae∣thu y gair yn ddiofn.

15 Y mae rhai yn pregethu Crist trwy gen∣figen, ac ymryson, a rhai hefyd o ewyllys da.

16 Y naill blaid yn pregethu Crist o gyn∣nen, ac nid yn burol, gan dybied dwyn mwy o flinder i'm rhwymau.

17 A'r blaid arall o gariad, gan ŵybod fyng∣osod i yn amddeffyn i'r Efengyl.

18 Beth er hynny? etto Crist a bregethir ym mhob modd, pa vn bynnag ai o [ryw] liw, ai yn gywir: ac am hyn yr ydwyf yn llawen, ac mi a fyddaf llawen hefyd.

19 Canys gwn y syrth hyn yn iechydwria∣eth i mi, trwy eich gweddi chwi, a thrwy gym∣horthwy Yspryd Iesu Grist,

20 Yn ôl fy hiraeth am godaith na'm gwrad∣wyddir mewn dim, eithr ô gwbl hyder fel pôb amser, felly yr awr hon hefyd y mawrygir Crist yn fyng-horph [pa vn bynnag] ai trwy fywyd, ai trwy farwolaeth.

21 Canys byw i mi [yw] Crist, ac elw yw marw.

22 Eithr a'i buddiol fydde i mi fyw yn y cnawd, a pha beth a ddewisaf ni's gwn.

23 Canys y mae yn gyfyng arnaf o'r ddau∣tu, gan ddeisyfu fy-nattod, a bod gyd a Christ yr hyn sydd oref dim.

24 Eithr aros yn y cnawd sydd yn fwy ang∣henrheidiol o'ch plegit chwi.

25 A hyn a wn yn siccr, yr arhosaf, ac y cyd∣trigaf gyd â chwi ôll er ffynniant i chwi, a lla∣wenydd i'r ffydd,

26 Fel y byddo yn lluosog eich gorfoledd yn Iesu Grist trwost, gan fy-nyfodiad attoch dra∣chefn.

27* 1.1405 Yn vnic ymddygwch fel y mae addas i Efengyl Grist, fel pa vn bynnac ai gan ddyfod a'ch gweled, ai gan fod yn absennol y gallwyf glywed oddi wrth eich cyflwr, eich bôd yn sefyll yn vn Yspryd, ac yn vn enaid, yn cyd-ymdrech trwy ffydd yr Efengyl.

28 Ac yn-nim na ddychrynnwch [gan] eich gwrthwyneb-wŷr, yr hyn sydd iddynt hwy yn arwydd siccr o ddinistr, ac i chwithau o ie∣chydwriaeth, a hynny gan Dduw.

29 Canys i chwi y rhoddwyd er Crist nid yn vnic fôd i chwi gredu ynddo ef, ond hefyd ddi∣oddef erddo ef,

30 Gan fôd i chwi yr vn ymdrin, ag a wel∣soch ynofi, ac yr awr hon a glywch [fôd] ynofi.

PEN. II.

Y mae efe yn eu cynghori vwch ben dim i vfydd-dod, wrth yr hyn yn bennaf y cynhelir y ddysc bûr, 19 gan addo y bydd iddo ef a Timotheus ddyfod ar frys attynt hwy, 27 ac hefyd y mae efe yn escusodi hîr drigiad Epaphroditus.

OD oes gan hynny ddim diddanwch yng-Hrist, od oes cyssur cariad, od [oes] dim cymdeithas a'r Yspryd, od [oes] dim tosturi a thrugaredd,

2 Cyflawnwch fy llawenydd, ar i chwi fôd yn vn fr yd, a chennych yr vn rhyw gariad, ac yn vn galon, ac yn meddwl yr vn peth.

3 Fel na wneler dim drwy gynneu, neu wâg ogoniant, eithr yng-ostyngeiddrwydd gan* 1.1406 dybied ei gilydd yn well na chwi eich hunain.

4 Nac* 1.1407 edrychwch bôb vn ar yr eiddoch eich hunain, eithr [edryched] pôb vn hefyd ar yr ei∣ddo eraill.

5 ☞ Bydded yr vn meddwl ynoch ag oedd yng-Hrist Iesu.* 1.1408

6 Yr hwn pan oedd yn ffurf Duw ni thybi∣odd drais fôd yn ogyfiuwch â Duw:

7 Eithr efe a'r* 1.1409 diddymmodd ei hun, gan gymmeryd arno agwedd gwâs, a'i wneuthur yn gyffelyb i ddynion.

8* 1.1410 Efe a ymostyngodd yn vfydd i angeu sef angeu y groes.

9 O herwydd pa ham Duw a'i tra-dercha∣fodd yntef, ac a roddes iddo enw, vwch pen pôb enw.

10* 1.1411 Fel y bydde yn enw yr Iesu i bôb glin blygu, [yn gystal] i'r nefolion â daiarolion, a'r pethau tan y ddaiar.

11* 1.1412 Ac i bob tafod gyffesu mai Iesu Grist yw 'r Arglwydd, er gogoniant Duw Tâd. ☜

12 Am hynny fy annwylyd, megis pôb am∣ser yr vfyddhaesoch, nid megis yn fyng-ŵydd yn vnic, eithr yr awr hon yn fwy o lawer yn fy absen, felly gorphennwch eich iechydwriaeth eich hunain drwy ofn a dychryn.

13 Canys Duw yw 'r hwn sydd yn gwei∣thio ynoch, ewyllysio a gweithredu o'i ewyllys da.

14 Gwnewch bôb dim yn* 1.1413 ddifurmur, ac heb ymddadle:

15* 1.1414 Fel y byddoch yn ddiargyoedd, ac yn bur, ac yn ddifeius feibion i Dduw ym mysc cenhedlaeth ddrygionus drofaus, ym mhlith y rhai yr ydych yn disclaerio megis goleuadau yn y byd.

16 Yn cynnal gair y bywyd, er gorfoledd i mi yn-nydd Crist, na redais i yn ofer, ac na chymmerais boen yn ofer.

17 Ie pe i'm offrymmid ar aberth a gwasa∣naeth eich ffydd, llawen yw gennif, a chydlawen a chwi ôll ydwyfi.

18 O blegit hyn hefyd byddwch chwithau lawen, a chyd-lawenhewch â minne.

19 Ac yr ydwyf yn gobeitho yn yr Arglw∣ydd Iesu y danfonaf* 1.1415 Timotheus ar fyrder at∣toch, megis i'm cyssurer inne hefyd wrth ŵy∣bod oddi wrthych.

20 Canys nid oes i mi nêb o gyffelyb fedd∣wl, yr hwn a wir ofala am eich cyflwr chwi.

21 Canys* 1.1416 pawb sydd yn ceisio yr eiddynt eu hunain, ac nid yr hyn sydd eiddo Crist Iesu.

22 Eithr chwi a adwaenoch y profiad sydd am dano ef, canys fel mâb gyd a thâd y gwasa∣naethodd efe gyd â myfi yn yr Efengyl.

23 Hwn gan hynny yr ydwyf yn gobeithio ei ddanfon cyn gynted ag y gwelwyf yr hyn fydd i mi.

24 Ac yr ydwyf yn gobeithio yn yr Arglw∣ydd y deuaf fl fy hun hefyd ar fyrder.

25 Eithr tybiais fôd yn anghenrheidiol ddanfon Epaphroditus fy-mrawd, fyng-hyd weithwr am cydfilwr, sef eich Apostol chwi, a'r hwn fu yn fyng-wasanaethu [inne] o gyfryw bethau, ag oedd arnafi eisieu.

26 Canys yr oedd arno hiraeth am danoch chwi oll, ac athrist iawn ydoedd am i chwi gly∣wed ei fôd ef yn glaf.

27 A diau ei fôd ef yn glaf, [ac] ym-mron marw, ond bôd i Dduw drugarhau wrtho, ac nid wrtho ef yn vnic, ond wrthifi hefyd, rhag i mi gael tristit ar dristit.

28 Mi a'i danfonais ef gan hynny yn ddies∣caelusach, fel pan welech ef drachefn y llawen∣haech, ac y byddwn [inne] yn ddi-dristach.

29 Derbynniswch ef gan hynny yn yr Argl∣wydd â phob llawenydd, a mawrhewch y cy∣fryw

[rai.]

30 Canys er mwyn gwaith Crist y bu efe yn agos i angeu, ac ni ddarbododd am ei enioes, i gwplau deffig eich gwasanaeth i mi.

PEN. III.

2 Y mae efe yn eu rhybuddio hwy i ymogelyd rhag gau ddyscawdwyr, 3 yn erbyn pa rai y mae efe yn go∣sod Crist, 4 a'r vn modd ei hunain, ai ddysc, 12 ac yn diddymmu cyfiawnder dyn ei hun.

WEithian fy-mrodyr byddwch lawen yn yr Arglwydd, nid blin gennif fi scri∣fennu yr vn pethau attoch, ac i chwithau i mae yn [beth] diogel.

2 Gochelwch gŵn: gochelwch ddrwg∣weithwŷr: gochelwch rhag cydtoriad.

3 Canys enwaediad ydym ni, y rhai ydym yn addoli Duw yn yr Yspryd, ac yn gorfole∣ddu yng-Hrist Iesu, ac nid yn ymddyried yn y cnawd.

4 Ac er bod gennif achos i ymddyried yn y cnawd: o thybia nêb arall y gall ymddyried yn y cnawd, mwy [y gallaf] fi:

5 Wedi fy enwaedu yr wythfed dydd, o ge∣nedl Israel, o lwyth Beniamin, yn* 1.1417 Hebraewr o'r Hebræaid,* 1.1418 wrth y ddeddf yn Pharisæad:

6 O herwydd zêl yn erlid yr eglwys: o her∣wydd y cyfiawnder sydd yn y ddeddf, yn ddiar∣gyoedd.

7 Eithr y pethau oedd elw i mi, y rhai hyn∣ny a gyfrifwn i yn golled er mwyn Crist,

8 Ac yn ddiau cyfrif yr wyf bôb dim yn go∣lled er mwyn rhagorawl wybodaeth [am] Grist Iesu fy Arglwydd, er mwyn yr hwn y cy∣frifais bôb dim yn golled, ac yr wyf yn eu cyfrif yn dom, fel y gallwn ennill Crist.

9 A'm caffael ynddo ef nid a'm cyfiawnder fy hun gennif, yr hwn sydd o'r gyfraith, onid yr vn sydd trwy ffydd Grist, [sef] y cyfiawnder sydd o Dduw trwy ffydd.

10 Fel yr adwaenwyfef, a rhinwedd ei ail∣gyfodiad, a chymdeithas ei ddiodefaint fel y by∣ddwyf wedi fyng-wneuthur yn vn wedd ai far∣wolaeth ef.

11 [I edrych] a gyrrhaeddwn ryw fodd ail∣gyfodedigaeth y meirw.

12 Nid fel pe bawn wedi ei gyrhaeddyd eu∣sus, neu fôd eusus yn berffaith: eithr dilyn yr wyfi [geisio] ymaflyd er mwyn yr hyn yr yma∣flir ynof gan Grist Iesu.

13 Nid wyfi 'n tybied frodyr i mi gael gafael, ei∣thr vn peth [yr wyf arno:] gan ollwng dros gof 'r hyn sydd o'r tu cefn, a cheisio tynnu at yr hyn sydd o'r blaen

14 Yr ydwyf yn cyrchu at y nôd am gyngl∣wyst vchod alwedigaeth Dduw yng Hrist Iesu

15 Cynnifer gan hynny o honom, ac ydym berffaith, synniwn fel hyn: ac od ydych yn syn∣nio yn amgenach, Duw a ddatcuddia hyn hefyd i chwi.

16 Er hynny [yn y peth] y daethom atto cerddwn wrth yr vn rheol,* 1.1419 fel y synniom yr vn peth.

17 ☞ Hn frodyr, dilynwch fi,* 1.1420 ac edrychwch ar y rhai sy yn rhodio felly, megis yr ydym ni yn siampl i chwi.

18* 1.1421 Canys llawer a rodiant am ba rai y dy∣wedais i chwi yn fynych, ac yr awrhon yr ydwyf yn dywedyd i chwi dan ŵylo [eu] bod yn elyni∣on croes Crist.

19 Y rhai y mae eu diwedd yn gyfrgoll, bol y rhai sydd yn dduw [iddynt,] a'n gogoniant yn wradŵydd iddynt, y rhai y mae eu meddwl am bethau daiarol.

20 Canys ein gwlâdwriaeth [ni] sydd yn y nefoedd, o'r lle yr ydym yn edrych am yr* 1.1422 Ia∣chawdr [sef] yr Arglwydd Iesu Grist.

21 Yr hwn a gyfnewidia ein corph gwael [ni] fel y gwnêler yn vn ffurf a'i gorph gogo∣neddus ef, o herwydd y grym, trwy yr hwn y di∣chon efe ddarostwng pôb dim iddo ei hun. ☜

PEN. IIII.

1 Y mae yn eu hannog i fôd o ymwreddiad da. 15 Ac yn diolch iddynt am yr ymgeledd a wnaethent iddo ef yng-harchar. 21 Ac felly y mae yn dibennu gan gânu yn iach.

GAn hyny fy mrodyr annwyl a hoff, fy lla∣wenydd a'm coron, felly sefwch yn yr Ar∣glwydd, annwylyd.

2 Yr ydwyf yn attolwg i Efodias, ac yn deisyf ar Syntyche fod o'r vn feddwl yn yr Ar∣glwydd.

3 Ac yr ydwyf yn dymuno arnat tithe fyng∣wir gymmar, cymmorth [y gwragedd] hynny y rhai a lafuriasant gyd â mi yn yr Efengyl, yng∣hyd a Chlement hefyd, a chyd ag eraill o'm cyd∣weithwŷr, y rhai y mae eu henwau yn* 1.1423 llyfr y bywyd.

4 ☞ Llawenhewch yn yr Arglwydd yn oe∣stadol, a thrachefn meddaf,* 1.1424 llawenhewch.

5 Bydded eich arafwch yn hyspus i bôb dyn y mae 'r Arglwydd yn agos.

6* 1.1425 Na ofelwch [am] ddim: eithr ym mhôb dim dangoser eich dymuniad i Dduw mewn gweddi a deisyfiad gyd â diolch.

7 A thangneddyf Dduw yr hwn sydd vwch∣law pôb deall a geidw eich calonnau a'ch me∣ddyliau yng-Hrist Iesu. ☜

8 Heb law hyn frodyr, pa bethau bynnag sydd wîr, pa bethau bynnag sydd onest, pa be∣thau bynnag sydd gyfiawn, pa bethau bynnag sydd bur, pa bethau bynnag sydd hawddgâr, pa bethau bynnag sydd ô enw da, od oes vn rhin∣wedd, ac od oes dim clôd, meddyliwch am y pe∣thau hyn,

9 Y rhai a ddyscasoch, ac a dderbynniasoch, ac a glywsoch, ac a welsoch ynof fi: y pethau hyny gwnewch, a Duw yr heddwch a fydd gyd â chwi.

10 Llawenychais hefyd yn yr Arglwydd yn ddirfawr, am i chwi yr awr hô o'r diwedd ymad∣newyddu i ofalu am danafi am yr hyn beth yr oe∣ddych yn gofalu, ond nid oeddech yn cael ennyd.

11 Nid wyf yn dywedyd o herwydd eisieu, canys dyscais ym-mha gyflwr bynnag y bwyf, fôd yn fodlon iddo.

12 Ac mi a fedraf ymostwng, a medraf aml∣hau: ym mhôb lle, ac ym mhôb dim im haddys∣cwyd i fôd yn llawn, a bôd yn newynog, a bod mewn helaethrwydd, a bôd mewn eisieu.

13 Pôb dim a allaf trwy Grist, yr hwn sydd yn fy nerthu.

14 Er hynny da y gwnaethoch ar gyfrannu i'm gorthrymder i.

15 A chwi Philippiaid a ŵyddoch y modd yn nechreuad yr Efengyl pan aethym i ym∣maith o Macedonia: na chyfrannodd vn egl∣wys â mi o ran rhoddi a derbyn, ond chwychwi yn vnic.

16 Chwi a anfonasoch i mi i Thessalonica, vn-waith, ac eilwaith wrth fy rhaid.

17 Nid o herwydd fy mod i yn ceisio rhodd: eithr yr ydwyf yn ceisio ffrwyth yn amlhau er∣byn eich cyfrif chwi.

18 Mi a gefais bob dim, ac y mae gennif he∣laethrwydd, mi a lawnwyd pan dderbynniais gan Epaphroditus y pethau [a ddaethant]oddi wrthych chwi, [sef] arogl peraidd, aberth cym∣meradwy [a] boddlon gan Dduw.

19 A'm Duw a gyflawna eich ôll anghen∣raid [chwi] yn ôl ei olud ef, yn ogoneddus yng-Hrist Iesu.

20 I Dduw sef ein Tâd [y byddo] gogoni∣ant yn oes oesoedd. Amen.

21 Anherchwch yr hôll Sainct yng-Hrist Iesu: y mae'r broddyr sydd gyd â mi yn eich an∣nerch.

22 Y mae y Sainct oll yn eich annerch chwi, ac yn bennaf y rhai ydynt o deulu Cæsar.

23 Rhâd ein Harglwydd Iesu Grist [fyddo] gyd â chwi ôll. Amen.

O Rufain yr scrifennwyd at y Philippiaid gyd ag Epaphroditus.

❧ Epistol Paul at y Colossiaid.

PENNOD. I.

3 Paul yn diolch i Dduw am eu ffydd hwynt. 7 Yn ca∣darnhau dysceidiaeth Epaphroditus. 9 Yn gweddio am angwanegiad eu ffydd hwy. 13 Yn dangos idd∣ynt y gwir Grist, ac yn dinoethi gau Grist y gau A∣postolion. 25 Yn canmol ei awdurdod a'i swydd.

PAul Apostol Iesu Grist trwy ewyllys Duw, a Thimothe∣us [ein] brawd at y Sainct a ffyddlon frodyr yng-Hrist Ie∣su y rhai [ydynt] yn Colossa,

2 Grâs gyd â chwi a thangneddyf gan Dduw ein Tad, a'r Argl∣wydd Iesu Grist.

3 ☞ Yr ydym [ni] yn diolch i Dduw,* 1.1426 sef Tad ein Arglwydd Iesu Grist yn oestadol tro∣soch gan weddio,

4 Er pan glywsom eich ffydd yng-Hrist Ie∣su, a'ch cariad i'r hôll sainct,

5 Er [mwyn] y gobaith yr hon sydd wedi ei rhoddi i chwi yn y nefoedd, am yr hon y clyw∣soch yn y blaen gan air gwirionedd yr E∣fengyl,

6 Yr hon wedi dyfod attoch chwi, megis i'r holl fyd, ac yn ffrwythlon fel [y mae] yn eich plith chwithe hefyd, o'r dydd y clywsoch, ac y gwybuoch râs Duw mewn gwirionedd.

7 Fel y dyscasoch gan Epaphras ein ann∣wyl gydwas, yr hwn sydd trosoch chwi yn ffyddlon wenidog Crist.

8 Yr hwn hefyd a amlygodd i ni eich cariad chwi yn yr Yspryd.

9 Am hynny ninnau hefyd, er y dydd y clyw∣som, nid ydym yn peidio a gweddio trosoch, a deisyf eich cyflawni â gŵybyddiaeth ei ewyllys ef ym mhôb doethineb, a deall ysprydol.

10 Fel y rhodioch yn deilwng gan yr Arg∣lwydd, gan rygluddu bodd ym mhôb dim, gan* 1.1427 ddwyn ffrwyth ym mhôb gweithred dda, a thyfu yng-wybodaeth [am] Dduw.

11 Wedi ymnerthu â hôll nerth trwy ei ogo∣neddus gadernid ef i bôb dioddefgarwch, ac y∣maros gyd ag hyfrydwch.

12 Gan ddiolch i'r Tad yr hwn a'n gwnaeth yn gymmwys i [gael] rhan o etifeddiaeth y sainct yn y goleuni. ☜

13 Yr hwn a'n gwaredodd ni oddi wrth fe∣ddiant y tywyllwch, ac a'n ysmudodd ni i* 1.1428 de∣yrnas ei annwyl Fâb,

14 Yn yr hwn y mae i ni brynedigaeth trwy ei waed ef, [sef] maddeuant pechodau.

15 Yr hwn yw gwir* 1.1429 ddelw yr anweledig Dduw, cyntafanedic pôb creadur.

16 Canys* 1.1430 trwyddo ef y creawyd pôb dim a'r [sydd] yn y nefoedd, ac [sydd] yn y ddaiar, yn weledig ac yn anweledig: pa vn bynnag ai Thronau, ai Arglwyddiaethau, ai Tywysogae∣thau, ai Meddiannau, pôb dim a greawyd trwy∣ddo ef, ac erddo ef.

17 Ac y mae efe cyn pop dim, ac ynddo ef y mae pôb dim yn cyd-sefyll.

18 Ac efe yw pen corph yr eglwys: efe yr hwn yw 'r dechreuad a'r* 1.1431 cyntafanedic o'r mei∣rw, fel ym mhôb dim y cae efe flaenori.

19 Canys* 1.1432 rhyngodd bodd, trigo o bob cy∣flawnedd

ynddo ef,

20 A thrwyddo ef gymmodi pôb dim ag ef ei hun, pa vn bynnag, ai pethau yn y ddaiar, ai pethau yn y nefoedd, gan wneuthur heddwch trwy waed ei groes ef.

21 A chwithau y rhai oeddech gynt ddiei∣thraid a gelynnion, gan fôd eich meddyliau ar weithredoedd drwg, yr awr hon hefyd a gym∣mododd efe,

22 Yng-horph ei gnawd trwy farwolaeth fel eich gosodid chwi yn* 1.1433 sanctaidd, ac yn ddi∣feius, ac yn ddigerydd ger ei fron ef.

23* 1.1434 Os parhewch wedi eich seilio a'ch sic∣crhau yn y ffydd, heb siglo oddi wrth obaith yr Efengyl yr hon a glywsoch, [ac] a bregethwyd ym mysc pob creadur a'r sydd tan y nef, i'r hon yr euthym i Paul yn weinidog.

24 Yr hwn ydwyf yn awr yn llawenychu yn fy nioddefaint trosoch, ac yn cyflawni yr hyn oedd yn ôl o gystudd Crist yn fyng-hnawd i, er mwyn ei gorph ef, yr hwn yw 'r eglwys,

25 I'r hon yr euthym i yn weinidog, yn ôl gorchwiliaeth Dduw, yr hon a roddwyd i mi o'ch plegit chwi i gyflawni gair Duw.

26 [Sef] y* 1.1435 dirgelwch yr hwn oedd gu∣ddiedig er yn oes oesoedd ac yr awr hon a eglur∣wyd iw sainct ef.

27 I ba rai y mynnase Duw yspysu beth yw golud gogoniant y dirgelwch hyn ym mhlith y cenhedloedd, yr hwn [olud] yw Christ yr hwn sydd ynoch chwi,* 1.1436 gobaith y gogoniant.

28 Yr hwn yr ydym [ni] yn [ei] bregethu, gan rybuddio pôb dŷn, a dyscu pôb dŷn ym mhôb doethineb, fel y gosodom bôb dŷn yn ber∣ffaith yng-Hrist Iesu.

29 Am yr hwn beth yr ydwyf fi hefyd yn ymboeni, gan ymegnio yn ôl ei weithrediad ef yr hon sydd yn gweithio ynofi yn nerthol.

PEN. II.

1 Gwedi iddo destiolaethu ddaed ei ewyllys ef iddynt, 4 Y mae efe yn eu rhybuddio, na ddychwelent yn eu hol oddi wrth Grist, 8 I wasanaeth Angelion, ne ddychymmyg arall neu Ceremoniau y gyfraith, 17 Y rhai a derfynwyd yng-Hrist.

CAnys ewyllysiwn i chwi wybod pa faint ymdrech sydd arnaf er eich mwyn [chwi] a'r rhai o Laddicia, a phwy bynnag ni welsant sy wyneb yn y cnawd,

2 Fel y cyssurid eu calonnau, wedi eu cys∣syltu hwy yng-hariad, ac ym mhob golud cwbl gredadwy ddeall, i adnabod dirgelwch Duw y Tâd, a Christ.

3 Yn yr hwn y mae yn guddiedig oll dryso∣rau doethineb a gwybodaeth.

4 A hyn yr ydwyf yn ei ddywedyd rhag i nêb eich twyllo â geiriau hygoel.

5 Canys* 1.1437 er fy mod yn absennol yn y cnawd, er hynny yr ydwyf gyd â chwi yn yr ys∣pryd yn llawenychu, ac yn gweled eich trefn a chadernid eich ffydd chwi, yr hon [sydd] yng-Hrist.

6 Megis gan hynny y derbyniasoch Grist Iesu yr Arglwydd, felly rhodiwch ynddo,

7 Wedi eich gwreiddio a'ch adailadu yn∣ddo ef, ac wedi ymgadarnhau yn y ffydd,* 1.1438 fel i'ch discwyd, gan ymamlhau ynddi drwy ddi∣olch.

8 Edrychwch rhac bod neb vn eich anrhei∣thio trwy Philosophi a gwâg dwyll wrth dra∣ddodiad dynion, yn ôl gwyddorion y byd, ac nid yn ôl Crist.

9* 1.1439 Canys ynddo ef y mae cyflawnder y Duwdod yn presswylio yn gorphorol.

10 Ac yr ydych chwi wedi eich cyflawni yn∣ddo ef, yr hwn yw pen holl dywysogaeth ac aw∣durdod.

21 Yn yr hwn hefyd, i'ch enwaedwyd ag* 1.1440 enwaediad nid o waith llaw, gan ymddiosc pechadurus gorph y cnawd trwy enwaediad Crist.

22 Wedi eich* 1.1441 cyd-gladdu gyd ag ef trwy fedydd yn yr hwn hefyd i'ch cyd-gyfodwyd trwy* 1.1442 ffydd gweithrediad Duw, yr hwn a'i cy∣fodes ef o feirw.

13* 1.1443 A chwithau y rhai oeddech feirw ym mhechodau, ac yn nienwaediad eich cnawd, a gyd-fywhaodd efe gyd ag ef, gan faddeu i chwi eich holl gamweddau,

14 Gan ddileu* 1.1444 scrifen-law yr ordeiniadau yr hon [oedd yn] ein herbyn, yr hon oedd yng∣wrthwyneb i ni, efe ai cymmerodd oddi ar y ffordd, gan ei hoelio wrth ei groes,

15 Ac a speiliodd y Tywysogaethau a'r Nerthoedd, ac ai herddangosodd hwy yn gyho∣eddus, gan orfoleddu arnynt ynddo ei hun.

16 Am hynny na farned nêb arnoch chwi am fwyd a diod, neu o ran dydd gwyl, ne leuad-newydd ne Sabbothau,

17 Y rhai nid ydynt onid cyscod pethau ar ddyfod, eithr y corph sydd o Grist.

18* 1.1445 Na thwylled neb chwi yn ewyllyscar, am y gynglwyst trwy ostyngeiddrwydd, ac addoliad angelion, gan ruthro i bethau nis gwelodd wedi ymchwyddo yn ofer gan ei fe∣ddwl cnawdol ei hun,

19 Heb gyfattal y pen o'r hwn y mae 'r holl gorph wedi ei ymgoleddu ai gyfāsoddi â chym∣malau, ac â rhwymau, yn cynnyddu gan gyn∣nydd Duw.

20 Am hynny os ydych feirw gyd â Christ oddi wrth wyddorion y byd, pa ham, fel pe baech byw yn y byd eich ar wenir wrth draddo∣diadau؛

21 Na chyffwrdd na archwaetha, na the∣imla:

22 Yr hyn oll ydynt mewn llygredigaeth wrth eu harfer, yn ôl gorchymynnion, ac athra∣wiaeth dynion.

23 Gan yr hyn bethau y mae cyffelybrw∣ydd doethineb mewn amcan wasanaeth a go∣styngeiddrwydd meddwl, a bod heb arbed y corph, ac nid mewn parch i gyflawni y cnawd.

PEN. III.

1 Dangos y mae pa le y mae i ni geisio Christ, 5 yn cynghori i ymfarwhau gan ddiosc yr hên ddyn, a gwysco Crist, 12 gan rodio mewn cariad a go∣styngeiddrwydd.

☞ AM hynny os chwi a gyd gyfodasoch gyd â Christ,* 1.1446 ceisiwch y pethau oddiv∣chod, lle y mae Crist yn eistedd ar ddeheulaw Duw.

2 Rhoddwch eich bryd ar bethau [sydd] v∣chod, ac nid ar bethau [sydd] ar y ddaiar.

3 Canys meirw ydych, a'ch bywyd a guddi∣wyd gyd â Christ yn-Nuw.

4 Pan ymddangoso Crist yr hwn yw ein by∣wyd, yna hefyd yr ymddangoswch chwithau gyd ag ef mewn gogoniant.

5* 1.1447 Marwhewch gan hynny eich aelodau y rhai sydd ar y ddaiar, godineb, aflendid, gwŷn, drygchwant, a chubydd-dod yr hon sydd yn gau∣dduwiaeth:

6 O Achos yr hyn bethau y mae digofaint Duw yn dyfod ar blant yr annufydd-dod.

7 Ym mha rai y rhodiasoch chwi gynt, pan oeddech yn byw ynddynt. ☜

8* 1.1448 Ond yr awr hon rhoddwch chwi ym∣maith y cwbl, dicter, llid, drygioni, difenwi [a] serthedd [allan] o'ch genau.

9 Na ddywedwch gelwydd wrth eu gilydd, gan i chwi ymddiosc yr hên ddŷn yng-hyd a'r y∣marferion:

10 A gwisco 'r newydd, yr hwn a adnewy∣ddir i wybodaeth* 1.1449 yn ôl delw yr hwn a'i cre∣awdd.

11 Lle nid oes na Groegwr nac Iddew, en∣waediad, na dienwadiad Barbariad, Scythiad, caeth, rhydd: eithr Crist sydd bôb dim, ac ym∣mhôb dim.* 1.1450

12 ☞ Am hynny* 1.1451 megis etholedigion Duw, sanctaidd, ac annwyl, gwiscwch ymyscaroedd tosturiaeth, gostyngeiddrwydd addfwynder, ac ymaros:

13 Gan gyd-ddwyn ai gilydd, a maddeu iw gilydd os bydd gan vn gweryl yn erbyn neb: megis y maddeûodd Crist: chwi: felly [gwne∣wch] chwithau.

14 Ac vwch ben hyn oll gwiscwch gariad, yr hwn yw rhwymyn perffeithrwydd.

15 A llywodraethed tangneddyf Duw yn eich calonnau i'r hwn i'ch galwyd yn vn corph, a byddwch ddiolchgar.

16 Preswylied gair Crist ynoch yn helaeth ym-mhob doethineb, gan eich dyscu a'ch cyng∣hori eich hunain mewn Psalmau, a hymnau, ac odlau ysprydawl, gan ganu* 1.1452 yn eich calon∣nau i'r Arglwydd mewn grâs.

17* 1.1453 A pha beth bynnag a wneloch ar air ne weithred gwnewch bôb dim yn enw 'r arglwydd Iesu gan ddiolch i Dduw a'r tad trwyddo ef. ☜

18* 1.1454 gwragedd byddwch ostyngedic i'ch gwŷr priod megis y mae yn weddaidd yn yr Ar∣glwydd.

19 Y* 1.1455 gwŷr cerwch eich gwragedd, ac na fy∣ddwch chwerwon wrthynt.

20 Y* 1.1456 plant vfyddhewch eich rhieni ym∣mhob dim, canys hynny sydd dda iawn gan yr Arglwydd.

21 Y tadau na chyffroiwch eich plant rhag iddynt ddigalonni.

22 Y* 1.1457 gweision vfyddhewch i'ch mistred o herwydd y cnawd ym-mhob dim, nid a llygad∣wasanaeth fel rhyngwŷr bodd dynion, eithr mewn symlrwydd calon gan ofni Duw.

23 A pha beth bynnag a wneloch gwnewch yn galonnog, megis i'r Arglwydd, ac nid i ddy∣nion,

24 Gan wybod mai gan yr Arglwydd y der∣bynniwch daledigaeth yr etifeddiaeth, canys yr Arglwydd Grist yr ydych yn ei wasanaethu.

25 Eithr hwn a wna gamwedd, a dderbyn am y camwedd a wnaeth efe, ac nid oes* 1.1458 derbyn wyneb.

PEN. IIII.

2 Y mae efe yn eu hannog i fod yn wresog yng-weddi, 5 i rodio yn ddoeth ym mysc y rhai ni ddaethant i wir wybyddiaeth Crist, 10 y mae yn eu hannerch.

CHwithau feistred gwnewch i'ch gweision, hyn fydd gyfiawn, ac iniawn, gan wybod fod i chwi feistr yn y nefoedd.

2* 1.1459 Parhewch mewn gweddiau gan wilied ynddynt, gyd â diolch,

3* 1.1460 Gan weddio hefyd drosom ni ari i Dduw agori i ni ddrws yr ymadrodd i adrodd dirgel∣wch Crist: am yr hwn yr ydwyf hefyd yn rhwym,

4 Fel yr eglurhawyf ef, megis y mae yn rhaid i mi [ei] draethu.

5* 1.1461 Rhodiwch yn ddoeth tu ag at y rhai sydd allan gan brynu yr amser.

6 Bydded eich ymadrodd yn raslon bob am∣ser wedi ei dymheru â halen, fel y gwypoch pa fodd y mae yn rhaid i chwi atteb pob dŷn.

7 Tychicus yr annwyl frawd, a'r ffyddlon wenidog, a'r cydwas yn yr Arglwydd a fynega i chwi fy holl gyflwr i.

8 Yr hwn a ddanfonais i attoch er mwyn hyn, fel y gwybydde efe eich cyflwr, ac y diddane eich calonnau,

9* 1.1462 Gyd ag Onesimus y ffyddlon ar ann∣wyl frawd, yr hwn sydd o honoch, hwy a yspy∣sant i chwi am bob peth sydd ymma.

10 Y mae Aristarchus fyng-hyd garcharor yn eich annerch, a Marcus nai fab chwaer Bar∣nabas (o blegit yr hwn y derbynniasoch orchy∣mynnion, os daw efe attoch, derbynniwch ef)

11 Ac Iesus yr rhwn a elwir Iustus, y rhai ydynt o'r enwaediad, y rhai hyn yn vnic ynt fyng-hydweith-wŷr i yn nheyrnas Dduw, y rhai a fuant yn gyssur i mi.

12 Epaphras gwâs Crist yr hwn sydd o ho∣noch, sydd yn eich annerch, ac yn oestadol yn ymdrechu drosoch mewn gweddiau, ar i chwi sefyll yn berffaith, ac yn gyflawn yn oll ewyllys Duw.

13 Canys yr ydwyf fi yn testiolaethu fod ganddo zêl mawr drosoch, a thros y rhai o Lao∣dicia a'r hai o Hierapolis.

14* 1.1463 Y mae Lucas y meddig annwyl yn i'ch annerch a Demas.

15 Annerchwch y brodyr, y rhai ydynt yn La∣odicia a Nymphas, a'r eglwys sydd yn ei dŷ ef.

16 A phan ddarllener yr Epystol hwn gyd â chwi, perwch hefyd ei ddarllen yn eglwys y Laodiciaid, a bodi chwi hefyd ddarllen yr Epy∣stol [a escrifennwyd] o Laodicia.

17 A dywedwch wrth Archippus, edrych a'r y wenidogaeth a dderbyniaist yn yr Arglw∣ydd, fel ei cyflawnech hi.

18 Yr anherthiad a'm llaw mau fi Paul, cofi∣wch fy rhwymau, Grâs fyddo gyd â chwi, Amē.

O Rufain yr scrifennwyd hwn at y Collossiaid, gyd â Ty∣chicus ac Onesimus.

Yr Epystol cyntaf i S. Paul at y Thessaloniaid.

PENNOD. I.

Y mae efe yn diolch i Dduw drostynt, am eu bod hwy mor ddiyscog mewn ffydd a gweithredoedd da, 6 Ag yn derbyn yr Efengyl mor ddifrif, 7 fel y ma∣ent yn siampl i bawb eraill.

PAUL a Sylfanus a Thimotheus, at eg∣lwys y Thessaloniaid yn-Nuw Tad, ac yn yr Arglwydd Iesu Crist: Grâs [fyddo] i chwi a thangneddyf gan Dduw ein Tad a chan yr Arglwydd Iesu Grist.

2* 1.1464 Yr ydym yn diolch i Dduw yn oestadol trosoch chwi oll, gan* 1.1465 wneuthur coffa am da∣noch yn ein gweddiau,

3 Yn ddibaid gan goffau gwaith eich ffydd, a'r poenus gariad, ac ymaros gobaith yn ein Harglwydd Iesu Grist ger bron Duw sef ein Tad,

4 Gan wybod, frodyr annwyl, fod eich etho∣ledigaeth chwi o Dduw.

5 Canys ni bu ein Efengyl ni mewn gair yn vnic, eithr hefyd mewn nerth, ac yn yr Ys∣pryd glân, ac mewn llawn hyder mawr megis y gwyddoch pa ryw fodd yr oeddem yn eich plith er eich mwyn chwi.

6 A chwi a aethoch yn ddilyn-wŷr i ni, ac i'r Arglwydd, ac a dderbyniasoch y gair mewn gorthrymder mawr gyd â llawenydd yr Yspryd glân.

7 Fel yr oeddech yn siamplau i'r rhai oll a ydynt yn credu ym Macedonia ac Achaia.

8 Canys oddi wrthych chwi y seiniodd gair yr Arglwydd, nid ym Macedonia, ac [yn] Achaia yn vnic, eithr ym mhob man yr aeth eich ffydd [chwi] allan hefyd, yr hon sydd ar Dduw, fel nad rhaid i ni ddywedyd dim.

9 Canys y maent yn mynegu am danom ni pa ryw ddyfodiad i mewn a gawsom ni attoch chwi, a pha wedd yr troasoch at Dduw oddi wrth eulynnod, i wasanaethu 'r bywiol a'r gwir Dduw,

10 Ac i edrych am ei Fab ef o'r nefoedd, yr hwn a gyfodes efe o feirw, sef Iesu ein gware∣dudd ni oddi wrth y digofaint sydd ar ddyfod.

PEN. II.

Er mwyn na ddeffygient dan y groes, 2 y mae efe yn canmol ei astudrwydd ei hun yn pregethu, 13 a'r eiddynt hwythau, yn vfyddhau, 18 y mae efe yn ymescusodi am ei fod ymmaith, ac na alle ddyfod, ac egluro ei galon iddynt.

CAnys chwi eich hunain a wyddoch frodyr, ein dyfodiad ni i mewn attoch, nad ofer fu.

2 Eithr wedi i ni ragddioddef, a chael dir dra∣ha yn* 1.1466 Philippi (fel gwyddwch) bûom hyde∣rus yn ein Duw i draethu i chwi Efengyl Duw trwy fawr ymdrech.

3 Canys ein annog ni nid ydoedd o hud, nac o aflendid, nac o dwyll.

4 Eithr fel yr oeddem yn gymmeradwy gan Dduw fel i'r ymddyriedid i ni am yr Efengyl, felly yr ydym yn llefaru, nid fel rhai yn rhyngu bodd i ddynion, ond i Dduw, yr hwn sydd yn profi ein calonnau.

5 O blegit ni buom ni er ioed mewn yma∣drodd gweniaithus fel y gwyddoch chwi, nac yn achlysur i gubydd-dod, Duw yn dyst.

6 Nac yn ceisio moliant gan ddynion, na chennych chwi, na chan eraill.

7 Pan allasem fod yn drwm fel Apostolion Crist, eithr yr oeddem yn dyner yn eich mysc, megis mammaeth yn cynhesu ei phlant.

8 Felly mewn awydd i chwi y gwelsom yn dda gyfrannu i chwi, nid yn vnic Efengyl Dduw, ond hefyd ein heneidiau ein hunain, am eich bod yn annwyl gennym.

9 Canys cof gennych frodyr* 1.1467 ein llafur a'n poen, canys nyni yn gweithio ddydd a nos rhag pwyso ar yr vn o honoch, a bregethasom i chwi Efengyl Dduw.

10 Tystion ydych chwi, a Duw [hefyd] mor sanctaidd, ac mor gyfiawn, ac mor ddiargy∣oedd yr ymddugasom ni tu ag attoch chwi y rhai

ydych yn credu.

11 Megis y gŵyddoch pa fodd y cynghora∣som chwi, ac y cyssurasom bôb vn o honoch (megis tad ei blant ei hun)

12 Ac yr ymbiliasom ar* 1.1468 rodio o honoch yn deilwng i Dduw yr hwn a'ch galwodd iw de∣yrnas a'i ogoniant.

13 O blegit hyn hefyd yr ydym ni yn diolch i Dduw yn ddibaid o herwydd pan dderbynia∣soch gennym air pregeth Dduw, na's derby∣niasoch fel gair dŷn, eithr fel y mae yn ddilys yn air Duw, yr hwn hefyd sydd yn gweithio ynoch y rhai ydych yn credu.

14 Canys, frodyr, chwi a aethoch yn ddi∣lyn-wŷr eglwysi Duw y rhai yn Iudæa ydynt yng-Hrist Iesu, am i chwi hefyd ddioddef yr vn rhyw bethau gan wŷr eich gwlad, a hwythau gan yr Iddewon.

15 Y rhai a laddasant yr Arglwydd Iesu, a'i prophwydi eu hunain, ac a'n herlidiasant ni∣neu, nid ydynt chwaith yn rhyglyddu bodd Duw, ac y maent yn gwrthwynebu pôb dŷn,

16 Gan wahardd i ni bregethu i'r cenhedlo∣edd (fel yr iacheid hwy) i gyflawni eu pechodau yn oestadol, canys digofaint Duw a ddaeth ar∣nynt hyd yr eithaf.

17 Am ein gwneuthur frodyr yn ymddifaid am danoch dros ychydig amser yngolwg ac nid yng-halon,* 1.1469 y buom fwy astud i [geisio] gwe∣led eich wyneb, gan fawr awydd.

18 Am hynny 'r ewyllysiasom ddyfod at∣toch (myfi Paul yn ddiau vn-waith a dwy∣waith hefyd) eithr lluddiodd Satan nyni.

19 Canys beth yw ein gobaith, neu llawe∣nydd neu goron [ein] gorfoledd؛ ond chwy∣chwi yng-ŵydd ein Harglwydd Iesu Grist yn ei ddyfodiad ef؛

20 Canys chwi ydych ein gogoniant a'n llawenydd.

PEN. III.

2 Dangos y mae faint ei serch iddynt, ac iddo ddanfon Timotheus attynt, 10 A hefyd ei fod yn gweddio trostynt.

AM hynny gan na allem ymmatal yn hwy, y tybiasom fod yn oref aros yn Athen ein hunain,

2 A hebrwng* 1.1470 Timotheus ein brawd, a gwenidog Duw, a'n cydweithwr yn Efengyl Grist i'ch cadarnhau, ac i'ch diddanu yng-hylch eich ffydd,

3 Fel na chynhyrfid neb yn y gorthrymde∣rau hyn: canys chwychwi eich hunain a ŵy∣ddoch ein darparu ni i hyn.

4 Canys yn wîr pan oeddem gyd â chwi rhag-ddywedasom i chwi y bydde i ni gael gor∣thrymder au, megis y darfu, ac y gŵyddoch.

5 O blegit hyn, pryd na allwn ymattal yn hwy, mi a ddanfonais i gael gŵybod eich ffydd, rhag temtio o'r temtiwr chwi, a myned ein lla∣fur yn ofer.

6 Eithr yn* 1.1471 hwyr yr awrhon wedi dyfod Timotheus oddi wrthych chwi attom ni, a my∣negu i ni ddaioni am eich ffydd, a'ch cariad a bod gennych gof da am danom yn oestadol, gan ddeisyfio cael ein gweled, megis [yr ydym] nin∣neu hefyd am danoch chwithau.

7 Am hynny frodyr, yr ydym ni yn cael cys∣sur o honoch chwi yn ein hôll orthrymder, a'n anghenoctid trwy eich ffydd chwi.

8 Am ein bod ni yr awron yn byw os ydych chwi yn sefyll yn yr Arglwydd.

9 Canys pa ddiolch a allwn ni ei ad-talu i Dduw trosoch chwi, am yr holl lawenydd yr ydym ni yn ei gael o'ch achos chwi ger bron ein Duw؛

10* 1.1472 Gan weddio yn dra rhagorol ddydd a nos ar weled o honom eich ŵyncb, a chyflawni yr hyn sydd yn eisieu i'ch ffydd.

11 A Duw ei hun, sef ein Tad a'r Arglw∣ydd Iesu Grist, a gyfarwyddo ein ffordd attoch chwi.

12 A'r Arglwydd a'ch lluosogo, ac a'ch amlhâo mewn cariad iw gilydd, ac i bawb, me∣gis yr ydym ni i chwi,

13* 1.1473 I gadarnhau eich calonnau yn ddiar∣gyoedd mewn sancteiddrwydd ger bron Duw, sef ein Tad yn nyfodiad ein Harglwydd Iesu Grist gyd â'i hôll Sainct.

PEN. IIII.

1 Y mae efe yn eu hannog i sancteiddrwydd, 6 Gwi∣riondeb, 9 Cariad, 11 Llafur, 13 A chymmedrol alar am y meirw. 17 Gan ddosparthu diwedd yr ad∣gyfodiad.

☞ AC heb law hynny yr ydym yn atto∣lwg i chwi frodyr,* 1.1474 ac yn deisyf yn yr Arglwydd Iesu, ar i chwi gynnyddu fwy-fwy, megis y derbyniasoch gennym, pa fodd y dy∣lech rodio, a bodloni Duw.

2 Canys gwyddoch pa orchymynnion a ro∣ddasom i chwi trwy yr Arglwydd Iesu.

3* 1.1475 Canys hyn yw ewyllys Duw [sef] eich sancteiddiad chwi, ac ymgynnal o honoch oddi wrth odineb,

4 [A] gwybod o bôb vn o honoch pa fodd y meddianna ei lestr mewn sancteiddrwydd, ac anrhydedd,

5 Nid mewn gwŷn trachwant megis y cenhedloedd, y rhai nid adwaenant Dduw.

6* 1.1476 Na fydded i neb orthrymmu na thwyllo ei frawd mewn masnach: canys yr Arglwydd sydd ddialudd ym mhôb cyfryw beth, megis y rhag-ddywedasom i chwi, ac y tystiasom.

7* 1.1477 O blegit nas galwodd Duw nyni i a∣flendid, onid i sancteiddrwydd.

8 Am hynny y neb a escaeluso [y pethau hyn] nid dŷn y mae yn escaeluso, onid Duw yr hwn a roddes ei Yspryd glân ynom. ☜

9 A thu ag at am frawdgarwch nid rhaid i chwi scrifennu [o honof] attoch: canys dys∣cwyd chwi gan Dduw i garu eu gilydd.* 1.1478

10 Oblegit yr ydych yn gwneuthur hyn i bawb o'r brodyr, y rhai sy trwy hôll Macedonia

ac yr ydym yn attolwg i chwi frodyr gynnyddu o honoch fwy-fwy,

11 A rhoddi o honoch eich brŷd* 1.1479 ar fod yn llonydd, a gwneuthur y pethan sy eiddoch eich hunain, a gweithid â'ch dwylo eich hunain me∣gis y gorchymynnasom i chwi:

12 Fel yr ymddygoch yn weddaidd tu ag ac y rhai sydd oddi allan, ac na byddo arnoch eisieu dim.

13 Nid ewyllysiwn frodyr eich bod yn an∣wybod am y rhai sy yn huno, fel na chymme∣roch drymder, megis eraill y rhai nid oes gan∣ddynt obaith.

14 Canys os ydym yn credu farw Iesu, a'i adgyfodi, felly y rhai a hunasāt yn Iesu a ddwg Duw gyd ag ef.

15 Canys hyn yr ydym yn ei ddywedyd wr∣thych yng-air yr Arglwydd,* 1.1480 na bydd i ni y rhai fyddwn yn fyw, ac wedi ein gadel yn nyfo∣diad yr Arglwydd, ragflaenu y rhai a hunasant.

16 Canys yr Arglwydd ei hun a ddescyn o'r nef gyd â gawr, a llef yr Arch-angel, ac ag vdcorn Duw,* 1.1481 a'r meirw yng-Hrist a gyfodant yn gyntaf.

17 Yna ninnau y rhai fyddwn byw, ac wedi ein gado a gymmerir yn y man gyd â hwynt yn yr wybrenna u i gyfarfod â'r Arglwydd yn yr awyr: ac felly yn oestadol y byddwn gyd â'r Arglwydd.

18 Am hynny diddenwch eu gilydd â'r yma∣droddion hyn.

PEN. V.

Y mae yn yspyssu iddynt am ddydd brawd, ac am ddy∣fodiad yr Arglwydd, 6 Gan eu hannog i wilied, 12 A synnied ar y rhai sy yn pregethu gair Duw yn eu plith hwy.

AC am yr amserau a'r prydiau, frodyr, nid rhaid i chwi scrifennu o honof attoch.

2 O blegit chwi eich hunain a ŵyddoch yn hyspys y daw* 1.1482 dydd yr Arglwydd fel lleidr o hyd nôs.

3 Canys pan ddywedant, tangneddyf a dio∣gelwch, yna y daw arnynt ddestruwiad disym∣mwth megis gofid gwraig feichiog wrth escor, ac ni ddiangant.

4 Ond chwychwi frodyr, nid ydych mewn tywyllwch fel y goddiweddo y dydd hwnnw chwi megis lleidr.

5 Eithr chwychwi oll plant y goleuni yd∣ych, a phlāt y dydd: nid ydym ni yn eiddo 'r nôs na'r tywyllwch,

6 Am hynny na chyscwn fel eraill, eithr gwiliwn a byddwn sobr.

7 Canys y rhai a gyscant, y nôs y cyscant, a'r rhai a feddwant, y nôs y meddwant:

8 Eithr nyni y rhai ydym o'r dydd, byddwn sobr* 1.1483 wedi ymwisco â dwyfronneg ffydd, â chariad, a gobaith yr iechydwriaeth yn lle helm.

9 Canys ni ddarparodd Duw nyni i ddig∣llonedd: ond i gaffael iechydwriaeth trwy ein Harglwydd Iesu Grist.

10 Yr hwn a fu farw trosom, fel pa vn byn∣nag a wnelom ai gwilied ai cyscu, y byddom fyw gyd ag ef.

11 O herwydd pa ham cynghorwch bawb ei gilydd ac adailedwch bob vn ei gilydd megis yr ydych yn gwneuthur.

12 Ac yr ydym ni yn attolwg i chwi frodyr, adnabod y rhai sy yn llafurio yn eich mysc, ac y∣dynt i'ch llywodraethu yn yr Arglwydd, ac yn eich rhybuddio.

13 A rhoddwch eich traserch arnynt er mw∣yn eu gwaith hwy: Byddwch dangneddefus yn eich plith eich hunain.

14 Ac yr ydym yn deisyf arnoch frodyr, rhy∣buddiwch y rhai anllywodraethus: diddenwch y rhai gwan feddwl: cynheliwch y gweiniaid, byddwch ymarhous wrth bawb.

15* 1.1484 Gwelwch na thalo neb ddrwg dros ddrwg i neb: eithr yn oestadol dilynwch yr hyn sydd dda i chwi eich hunain, ac i bawb.

16 Byddwch lawen yn oestadol.

17* 1.1485 Gweddiwch yn ddibaid.

18 Ym mhôb dim diolchwch: canys hyn yw ewyllys Duw yng-Hrist Iesu tu ag attoch

19 Na ddiffoddwch yr Yspryd.

20 Na ddirmygwch brophwydoliaeth.

21 Profwch bôb dim, ac atteliwch yr hyn sydd dda.

22 Ymgedwch rhag pôb rhith drygioni.

23 A Duw y tangneddyf a'ch sancteiddio yn gwbl oll, a chadwer eich yspryd oll, a'ch enaid, a'ch corph yn ddiargyoedd yn nyfodiad ein Harglwydd Iesu Ghrist.

24* 1.1486 Ffyddlon yw 'r hwn a'ch galwodd, yr hwn hefyd ai gwna.

25 O frodyr, gweddiwch drosom.

26 Anherchwch yr hôll frodyr a chusā sanc∣teiddiol.

27 Yr ydwyf yn eich tynghedu yn yr Argl∣wydd ar ddarllen y llythyr hwn i'r oll Sainct y brodyr.

28 Grâs ein Harglwydd Iesu Ghrist fyddo gyd â chwi. Amen.

Cyntaf at y Thessaloniaid a scrifennwyd o Athen.

❧ Ail Epistol S. Paul at y THESSALONIAID.

PENNOD. I.

Diolch i Dduw y mae am eu ffydd hwy, a'u cariad, a'u dioddefgarwch. 11 Y mae yn gweddio ar chwanegu y cynneddfau hynny. 12 Ac yn dangos pa ffrwyth fydd oddi wrth hynny.

PAul a Sylfanus, a Thimotheus at eglwys y Thessaloniaid, yn-Nuw ein Tad, a'r Arglwydd Ie∣su Grist,

2 Grâs i chwi a thangneddyf oddi wrth Dduw ein Tad a'n Harglwydd Iesu Grist.

3* 1.1487 Diolch a ddylem i Dduw yn oestadol drosoch frodyr, fel y mae yn addas, am fod eich ffydd yn tyfu yn ddirfawr, a bod cariad pob vn o honoch chwi oll yn cynnyddu tu ag eu gilydd.

4 Fel yr ydym ninnau yn gorfoleddu o'ch plegit yn eglwysi Duw, o herwydd eich am∣mynedd a'ch ffydd yn eich holl erlid, a'r cystudd y rhai yr ydych yn eu goddef,

5 [Yr hyn] sydd argoel [goleu] o gyfiawn farn Dduw,* 1.1488 fel i'ch cyfrifer yn deilwng i deyr∣nas Dduw, er mwyn yr hon yr ydych hefyd yn goddef.

6 Canys cyfiawn yw gan Dduw, dalu cy∣studd i'r sawl sydd yn eich cystuddio chwi.

7 Ac i chwithau y rhai a gystuddir lonydd∣wch gyd â ni* 1.1489 yn ymddangosiad yr Arglwydd Iesu o'r nef gyd ag angelion ei nerth,

8 Yn dân fflamllyd gan roddi dial i'r sawl nid adwaenant Dduw, ac nid vfyddhânt i E∣fengyl ein Harglwydd Iesu Grist.

9 Y rhai a ddioddefant yn gospedigaeth ddi∣nistr tragywyddol oddi ger bron yr Arglwydd, ac oddi wrth ogoniant ei gadernid ef.

10 Pan ddêl efe iw ogoneddu yn ei sainct, ac iw wneuthur yn rhyfedd yn y rhai oll a gre∣dant, o herwydd credu ein testiolaeth ni tu ag attoch yn y dydd hwnnw.

11 Am ba achos yr ydym hefyd yn gweddio yn oestadol trosoch ar fod i'n Duw eich gwneu∣thur yn deilwng [iw] alwedigaeth, a chyflaw∣ni pob ewyllys da am [ei] ddaioni, a gwaith ffydd yn nerthol,

12 Fel y gogonedder enw ein Harglwydd Iesu Grist ynoch chwi, a chwithau ynddo yntef, yn ôl grâs ein Duw a'n Harglwydd Iesu Grist

PEN II.

3 Dangos y mae iddynt na ddaw dydd yr Arglwydd nes dyfod ymadel â'r ffydd yn gyntaf. 9 A theyrnas ang-hrist. 15 Ac am hynny y mae yn eu rhybuddio rhag eu hudo, either sefyll o honynt yn ddiyscog yn y pethau a ddyscodd efe iddynt.

AC yr ydym yn attolwg i chwi frodyr, er dy∣fodiad ein Harglwydd Iesu Grist, a'n cydgynhulliad atto ef,

2 Na'ch sylfer yn fuan o'r [vn] meddwl, ac na'ch cynhyrfer, na chan yspryd, na chan air, na chan lythr, megis oddi wrthym ni, fel pe bai ddydd Crist yn gyfagos.

3* 1.1490 Na thwylled nêb chwi trwy vn modd am [na ddaw 'r dydd hwnnw]nes dyfod ymada∣wiad yn gyntaf, a datguddio y dyn pechadurus mâb destruw.

4 Yr hwn sydd yn gwrthwynebu, ac yn ym∣dderchafu yn erbyn pôb dim a elwir yn Dduw, neu a addolir: hyd onid eistedd megis Duw yn nheml Dduw, gan ei ddangos ei hun mai efe yw Duw.

5 Ond cof gennych chwi pan oeddwn etto gyd â chwi, ddywedyd o honof y pethau hyn؛

6 Ac yr awr hon y gwyddoch y rhwystr sydd, iw ddatcuddio ef yn ei amser.

7 Canys dirgelwch yr anwiredd sydd yn gweithio eusus, yn vnic yr hwn sydd yn awr yn rhwystro, a rwystra nes myned a'i dynnu ym∣maith.

8 Ac yna y datcuddir yr anwir hwnnw,* 1.1491 yr hwn a ddifetha 'r Arglwydd ag Yspryd ei enau, ac a ddileua â disclaerdeb ei ddyfodiad.

9 [Sef] yr hwn y mae ei ddyfodiad yn ôl gweithrediad Satan mewn pob nerth, ac ar∣wyddion, a rhyfeddodau gau,

10 Ac mewn pob twyll anghyfiawnder yn y rhai colledig, gan na dderbyniasant gariad y gwirionedd, fel y cedwid hwynt.

11 Am hynny y denfyn Duw iddynt amry∣fusedd cadarn, fel y credant gelwyddau,

12 Fel y barner yr holl rai ni chredasant i'r gwirionedd, ond a fuāt fodlō i anghyfiawnder.

13 Eithr nyni a ddylem ddiolch yn oestad i Dduw trosoch, frodyr annwyl gan yr Arglw∣ydd, o blegir i Dduw o'r dechreuad eich dethol chwi i iechydwriaeth, trwy sancteiddiad yr Ys∣pryd, a ffydd i'r gwirionedd.

14 I'r hyn y galwodd efe chwi trwy ein E∣fengyl i feddiannu gogoniant ein Harglwydd Iesu Grist.

15 Am hynny frodyr, byddwch safadwy, a chynheliwch y traddodiadau y rhai a ddyscasoch [pan vn bynnag] ai trwy ymadrodd, ai trwy ein Epistol ni.

16 Ac yntef ein Harglwydd Iesu Grist a'n Duw, sef ein Tad yr hwn a'n carodd, ac a ro∣ddes i ni ddiddanwch tragywyddol a gobaith da trwy râs.

17 A ddiddâno eich calonnau, ac a'ch sicrhao ym mhob gair a gweithred dda.

PEN III.

Deisyf y mae arnynt weddio t••osto, ar ffynnu ganddo bregethu 'r Efengyl. 6 ai rhybuddio i geryddu y rhai segur. 16 A dymuno iddynt dangneddyf.

BEllach, frodyr,* 1.1492 gweddiwch trosom ar re∣deg o air yr Arglwydd rhagddo ai ogone∣ddu,

megis gyd â chwithau,

2 Ac ar ein gwaredu ninnau oddi wrth ddy∣nion anhywaith a drygionus, canys nid oes ffydd gan bawb.

3 Eithr y mae yr Arglwydd yn ffyddlon, yr hwn a'ch siccrhâ, ac a'ch ceidw rhag drwg.

4 Ac yr ydym yn gobeithio am danoch trwy 'r Arglwydd, eich bod chwi yn gwneuthur, ac y gwnewch rhag llaw yr hyn yr ydym yn eu gor∣chymyn i chwi.

5 A'r Arglwydd a gyfarwyddo eich calon∣nau i garu Duw, ac i ymaros am Grist.

6 Ac yr ydym yn gorchymyn i chwi frodyr yn enw 'r Arglwydd Iesu Grist dynnu o hon∣och ymmaith oddi wrth bob brawd, a'r sydd yn rhodio yn anllywodraethus, ac nid yn ôl y tra∣ddodiad a dderbyniodd[efe]gennym ni.

7 Canys chwy-chwi eich hunain a ŵyddoch pa fodd* 1.1493 y dylech ein dilyn ni:* 1.1494 canys nid ym∣ddugasom yn anllywodraethus yn eich mysc chwi.

8 Ac ni fwytasom fara gan neb yn rhâd, onid gan weithio trwy lafur a lludded nôs a dydd, er mwyn na phwysem ar neb o honoch.

9 Nid o herwydd nad ydoedd gennym aw∣durdod, * namyn fel y rhoddem ein hunain yn siampl i chwi i'n dilyn.

10 Canys pan oeddym gyd â chwi, o hyn i'ch rhybuddiasom, fel os bydde neb ni weithie, na chai fwyta ychwaith.

11 Canys clywsom fod rhai yn rhodio yn eich plith yn anllywodraethus heb weithio dim, onid bod yn rhodrescar.

12 Y cyfryw yr ydym ni yn eu rhybuddio, ac yn attolwg er ein Harglwydd Iesu Grist, ar iddynt gan weithio yn llonydd fwyta eu bara eu hunain.

13 * A chwithau frodyr na ddeffygiwch yn gwneuthur daioni.

14 Od oes neb nid vfuddhao ei'n hymadrodd yspyswch ef trwy lythr, * ac na fydded i chwi gymdeithas ag ef, megis y cywilyddio efe.

15 Er hynny na chymmerwch ef fel gelyn, eithr cynghorwch ef fel brawd,

16 Ac Arglwydd y tangnheddyf ei hun a roddo i chwi dangnheddyf yn oestadol ym mhob modd: yr Arglwydd fyddo gyd â chwi oll.

17 Y cyfarch am llaw mau fy Paul yr hyn sydd arwydd ym mhob Epistol: fel hyn yr yd∣wyf yn scrifennu,

18 Grâs ein Harglwydd Iesu Grist, gyd â chwi oll, Amen,

Yr ail at y Thessaloniaid a scrifennwyd o Athen.

❧ Yr Epistol cyntaf i Paul at Timotheus.

PENNOD. I.

3 Y mae efe yn annog Timotheus i wilio ar ei swydd, yn enwedig ar iddo edrych na ddyscer dim i'r bobl onid gair Duw. 5 Gan fynegu diwedd y gorchy∣myn. 20 A rhybuddio am Hymeneus ac Alexander.

PAul Apostl Iesu Grist trwy ordei∣nhâd Duw ein Iachawdr, a'r Ar∣glwydd Iesu Grist* 1.1495 ein gobaith,

2* 1.1496 At Timotheus fy mab natu∣riol yn y ffydd: grâs, trugaredd, a heddwch gan Dduw ein Tad, a Christ Iesu ein Harglwydd.

3 Megis y deisyfiais arnat aros yn Ephe∣sus pan aethym i Macedonia, [gwna felly]fel y gellych rybuddio rhai, na ddyscant amryw ddysceidiaeth,

4 Ac nad ystyriant* 1.1497 chwedlau, ac achau* 1.1498 annorphen, y rhai sy yn peri cwestiwnau yn fwy nag adeiladaeth dduwiol yr hon sydd trwy ffydd

5 Eithr* 1.1499 diwedd y gorchymyn ydyw ca∣riad o galō bur, a chydwybod dda, a ffydd ddiau.

6 Oddi wrth ba rai y gŵyrodd rhai, ac y troâsant at ofer ymadrodd.

7 Y rhai a fynnent fod yn ddoctoriaid y gy∣fraith heb na deall yr hyn a ddywedent, na'r hyn a daerent.

8* 1.1500 Eithr nyni a ŵyddom mai da yw 'r gy∣fraith, os arfer dyn hi yn gyfreithlon,

9 Gan ŵybod hyn, na roddwyd y gyfraith i'r cyfiawn, eithr i'r rhai anwir ac anufudd, i'r rhai annuwiol a'r pechaduriaid, i'r rhai anghy∣fiawn a'r rhai aflan, i leiddiaid tad, a lleiddiaid mam, ac i leiddiaid dynion,

10 I butein-wŷr, i rai Sodomiaidd, i ladron dynion, i rai celwyddog, i anudon-wŷr, ac od oes dim arall yr hwn sydd wrthwyneb i athrawiaeth iachus,

11 [Yr hon sydd] ar ôl gogoneddus Efen∣gyl y* 1.1501 bendigedig Dduw, yr hon a ymddyried∣wyd i mi.

12 Ac yr ydwyf yn diolch i'r hwn a roesi mi allu, sef Crist Iesu ein Harglwydd: am iddo fyng-hyfrif yn ffyddlon, gan fyng-osod yn y weinidogaeth.

13 A mine o'r blaen yn gabl-wr, ac yn erli∣di-wr, ac yn drahaus: eithr mi a gefais druga∣redd, mewn annwybod y gwneuthum drwy ang-hredyniaeth.

14 A grâs ein Harglwydd a dra-amlhaodd gyd â ffydd a chariad, yr hwn sydd yng-Hrist Iesu.

15 Gair gwir, ac ym mhob modd yn heuddu ei dderbyn[yw,]dyfod* Crist Iesu i'r bŷd i ga∣dw pechaduriaid, o ba rai pennaf ydwyfi.

16 Eithr o achos hyn y cefais drugaredd fel y dangose Iesu Grist ynofi yn gyntaf bôb hir oddef, er siampl i'r rhai a gredant rhag-llaw ynddo ef, i fywyd tragywyddol.

17 Ac i'r Brenin tragywyddol, anfarwol, anweledig, vnic synhwyrol Dduw, y byddo an∣rhydedd a gogoniant yn oes oesoedd. Amen.

18 Y gorchymyn hwn yr ydwyf yn ei roddi i ti [fy] mab Timotheus: yn ôl y prophwydo∣liaethau a gerddasant o'r blaen am danat,* 1.1502 filw∣rio o honot filwriaeth dda

19 Gan fod gennit ffydd a chydwybod dda yr hon a wrthododd rhai, ac a wnaethant long∣ddrylliad am y ffydd.

20 O ba rai y mae Hymeneus, ac Alexander,* 1.1503 y rhai a roddais i Satan, fel y dyscent na chablent.

PEN. II.

Y mae yn annog i weddio dros bob dyn. 4 Am ym∣wreddiad, a dillad gwragedd.

CYnghori yr ydwyf am hynny, ym mlaen pob peth, fod ymbil, gweddiau, deisyfiadau a thalu diolch dros bôb dŷn.

2 Dros frenhinoedd, a phawb a osodwyd mewn awdurdod, fel y gallom ni fyw yn llo∣nydd, ac yn heddychol trwy bob duwioldeb, ac honestrwydd.

3 Canys hyn sydd dda a chymmeradwy ger bron Duw ein ceidwad:

4* 1.1504 Yr hwn a fynn fod pôb dŷn yn gadwedig, a'u dyfod i ŵybodaeth y gwirionedd.

5 Canys vn Duw sydd, an vn cyfryng-ŵr rhwng Duw a dŷn, [sef] y dŷn Crist Iesu,

6 Yr hwn a'i rhoddes ei hunan yn brid-werth dros bawb, [ac] yn destiolaeth yn ei iawn brŷd.

7 O'r hyn i'm gosodwyd yn bregeth-ŵr,* 1.1505 (ac yn Apostol, gwir yr wyf yn ei dddywedyd yng-Hrist heb gelwydd) [sef] athro y cenhedloedd mewn ffydd a gwirionedd.

8 Am hynny mi a fynnwn i wŷr weddio ym mhob man gan dderchafu dwylo purion, heb ddigter nac ymryson:

9* 1.1506 Felly hefyd i wragedd ymwisco mewn dillad gweddus, gyd â lledneisrwydd, a chym∣mesurwydd, nid â gwallt plethedig neu aur, neu gemmau, neu wysc werthfawr.

10 Eithr (megis y gwedde i wragedd yn addo duwioldeb, a gweithredoedd da.

11 Dysced gwraig mewn distawrwydd, yng-hyd â phob gostyngeiddrwydd.

12 Ond* 1.1507 nid ydwyf yn dioddef i wraig draethu dysc, nac arfer awdurdod ar y gŵr: eithr bod mewn distawrwydd.

13 Canys* 1.1508 Adda a luniwyd yn gyntaf: yna Efa.

14 Ac nid* 1.1509 Adda a dwyllwyd, eithr y wraig wedi ei thwyllo a aeth yn [achos] camwedd.

15 Etto hi a fydd cadwedig gan ddwyn plāt os hwy a arhosant yn y ffydd, a chariad, a sant∣teiddrwydd yng-hyd â chymmesurwydd.

PEN. III.

Iawn gynneddfau eglwys-wyr a thylwyth eu ty, neu eu teuly. 15 Braint yr eglwys.

YMadrodd gwir yw hwn, od yw neb yn* 1.1510 ewyllysio swydd escob, y mae yn chwenny∣chu gwaith da.

2 Rhaid gan hynny i'r escob fod yn ddiargy∣oedd, yn ŵr vn wraig, yn wiliadwrus, yn gymhe sur, yn weddaidd, yn lletteugar, yn athrawaidd,

3 Nid yn wîn-gar, nid yn darawudd, nid yn chwannog i fydr-elw, eithr yn llariaidd, nid yn ymladdgar, yn ddi-gybudd,

4 Yn llywodraethu ei dŷ ei hun yn dda, yn cynnal ei blant dan vfydd-dod, yng-hyd â phob onestrwydd.

5 Canys oni feidr vn lywodraethu ei dŷ ei hun: pa fodd y gofala efe tros eglwys Dduw?

6 Nid yn yscolhaig ieuangc, rhag iddo wedi ymchwyddo syrthio i farn diafol.

7 Ac y mae yn rhaid iddo ef hefyd gael gair da gan ddieithriaid, rhag digwydd mewn gw∣arth a magl diafol.

8 Felly hefyd y diaconiaid yn onefi, nid â thafodau dau-ddyblyg, nid wedi ymroi i lawer o win, nid yn budr-elwa,

9 Yn dala* 1.1511 dirgelwch y ffydd mewn cydw∣ybod bur.

10 Profer y rhai hyn hefyd yn gyntaf, ac y∣na gwasanaethant, os byddant ddiargyoedd.

11 Felly hefyd [bod eu] gwragedd yn onest nid â thafodau drwg, eithr yn sobr, [a] ffyddlon ym mhob peth.

12 Bod y diaconiaid yn wŷr vn wraig, ac yn llywdoraethu yn dda eu plant a'u tai eu hun.

13 Canys y rhai a wasanaethāt yn iawn a en∣nilllant iddynt eu hunain radd dda, a rhydd-did mawr trwy 'r ffydd, yr hon sydd yng-Hrist Iesu.

14 Hyn yr ydwyf yn ei scrifennu attat, gan obeithio y deuaf attat ar fyrder.

15 Ond os tariaf yn hir, fod i ti ŵybod pa fodd y bydd rhaid i ti ymddwyn yn nhŷ Dduw, yr hwn ydyw eglwys y Duw byw, colofn, a sylfaen y gwirionedd.

16 Ac yn ddi-ddadl, mawr ydyw dirgelwch duwioldeb Duw a ymddangosodd mewn cnawd, a gyfiawnwyd yn yr Yspryd, a welwyd gan angelion, a bregethwyd i'r cenhedloedd, a gredwyd iddo yn y byd, ac a gymmerwyd i fynu mewn gogoniant.

PEN. IIII.

2 Rhubydd pa ddysc a ddylid gilio rhagddi. 6 A pha vn ei chanlyn. 15 Ac ym mha orchwyl y dyle eglw∣ys-wr ymarfer beunydd.

A'R Yspryd sydd yn dywedyd yn eglur yr ymedu rhai yn yr amseroedd* 1.1512 diweddaf o'r ffydd, gan roddi coel i ysprydion cyfeilior∣nus, ac i athrawiaethau cythreuliaid,

2 Y rhai ydynt yn dywedyd celwydd mewn rhagrith, a'u cydwybod wedi ei llosci â haiarn brŵd,

3 Yn gwahardd priodas, [ac yn erchi] ymat∣tal oddi wrth fwydydd y rhai a greawdd Duw

iw mwynhau trwy dalu diolch i'r ffyddloniaid, ac i'r rhai a adwaenant y gwirionedd.

4 Canys pa beth bynnag a greawdd Duw da ydyw, ac nid oes dim iw wrthod, os cym∣merir trwy dalu diolch.

5 O herwydd ei sancteiddio trwy air Duw a gweddi.

6 Os gosodi hyn o flaen y brodyr, byddi wei∣nidog da i Iesu Grist, yr hwn i'th fagwyd me∣wn geiriau 'r ffydd, ac athrawiaeth dda, yr hon a ddilynaist.

7 Eithr* 1.1513 gad heibio halogedic, a gwrachiaidd chwedlau, ac ymarfer di dy hun i dduwioldeb.

8 Canys i ychydig y mae ymarfer corphorol yn fuddiol, eithr duwioldeb sydd fuddiol i ••ôb peth a chenddi addewid o'r bywyd sydd, ac o r hwn fydd.

9 Y gair hwn fydd wîr, ac ym mhob modd yn heuddu ei dderbyn:

10 O blegit er mwyn hyn yr ydym yn poe∣ni, ac yn cael ein gwradwyddo, o herwydd ein bod yn gobeitho yn Nuw byw yr hwn ydyw achubudd pob dŷn, yn enwedig y ffyddloniaid.

11 Y pethau hyn gorchymyn, a dysc.

12 Na ddiystyred neb dy ieuengtid ti, eithr bydd i'r ffyddloniaid yn siampl mewn gair, me∣wn ymddygiad, mewn cariad, mewn yspryd, mewn ffydd, a diweirdeb.

13 Hyd oni ddelwyfi, ymosot ti i ddarllen, i gynghori, ac i athrawiaethu.

14 Nac yscaelusa y dawn sydd ynot ti, yr hwn a rodded i ti trwy brophwydoliaeth, gan arddodiad dwylo yr henuriaeth.

15 Arfer y pethau hyn, a pharhâ yn hyn, fel y byddo dy gynnydd yn eglur ym mhlith pawb.

16 Gwilia arnat dy hun, ac ar athrawiaeth, parhâ yn hyn: canys o gwnei di hyn, ti a'th ge∣dwi dy hun, a'r rhai a wrandawant arnat.

PEN. V.

Pa wedd y mae ceryddu pob gradd. 3 Trefn o blegit gwragedd-gweddwon. 17 A gwenidogion eglwysic. 24 Amryw farn am bechodau.

NA cherydda henaf-gwr, eithr cynghora megis tad, y rhai ieuaingc megis brodyr.

2 Yr hên wragedd megis mammau, y rhai ieuaingc megis chwiorydd, â phob diweirdeb.

3 Anrhydedda 'r gwragedd-gweddwon y rhai sy wir weddwon.

4 Eithr o bydd vn weddw, ac iddi blant neu ŵyrion, dyscant yn gyntaf lywodraethu yn dduwiol eu tŷ eu hun, a thalu 'r pwyth iw rhie∣ni, canys hynny sydd dda a chymmeradwy ger bron Duw.

5 Eithr yr hon sydd wir weddw, ac vnic, sydd yn gobeithio yn Nuw, ac yn parhau mewn ym∣bil, a gweddion nôs a dydd.

6 Ond y ddrythyll, er ei bod yn fyw fu farw.

7 Gorchymyn y pethau hyn, fel y byddant ddiargyoedd.

8 Ar o bydd neb nid ymgeleddo yr eiddo, ac yn enwedig ei deulu, efe a wadodd y ffydd, a gwaeth yw nag vn di-ffydd.

9 Na ddewiser gwraig weddw tān drugain∣mlwydd oed, yr hon fu wraig vn gŵr:

10 Ac yn dda ei gair am weithredoedd da, os magodd hi ei phlant, os bu letteugar, o gol∣chodd hi draed y sainct, o chynhorthwyodd hi y rhai cystuddiol, o dilynodd hi bob gorchwyl da.

11 Eithr gwrthod y gweddwon ieuaingc: canys pan ddechreuant ymdrythyllu yn erbyn Crist, priodi a fynnant:

12 Yn cael colledigaeth am iddynt dorri y ffydd gyntaf.

13 Ac felly hefyd y dyscant rodio 'r tai oddi amgylch yn segur, ac nid yn segur yn vnic: eithr hefyd ac yn ofer-ieithus, ac yn rhodrescar, yn adrodd pethau anweddaidd.

14 Myfi a fynnwn am hynny i'r rhai ie∣uaingc briodi, planta, gwarchod y tŷ, ac na ro∣ddant ddim achos i'r gwrthwyneb-ŵr i oganu.

15 Canys rhai eusus a ymchwelasant ar ôl Satan.

16 O bydd gŵr ffyddlon, ne wraig ffydd∣lon, a gwragedd gweddwon ganddynt cynhor∣thwyant hwy, ac na ormeser ar yr eglwys, fel y byddo digonedd i'r rhai sy wîr weddwon.

17 Yr henuriaid y rhai sy yn llywodraethu yn dda, ydynt yn haeddu* 1.1514 parch dau-ddyblyg, yn enwedig y rhai sy yn poeni yn y gair, ac me∣wn athrawiaeth.

18 Canys y mae yr scrythur yn dywedyd,* 1.1515 na chae safn yr ŷch yr hwn sydd yn dyrnu yr ŷd: hefyd y mae 'r* gweithiŵr yn heuddu ei gyflog.

19 Na dderbyn achwyn yn erbyn henuriad, oddieithr tann ddau neu dri o dystion.

20 Y rhai a bechant, cerydda hwy yn gy∣hoeddus, fel y gallo 'r lleill ofni.

21* 1.1516 Gorchymyn yr ydwyf ger bron Duw a'r Arglwydd Iesu Grist, a'r etholedig angeli∣on, gadw o honot y pethau hyn yn ddi-duedd, na gwneuthur dim o gyd-partiaeth.

22 Na ddot dy ddwylo yn ebrwydd ar neb, ac na fydd gyfrannog o bechodau rhai eraill: cadw dy hun yn bur.

23 Nac ŷf ddwfr yn hwy, eithr arfer ychy∣dig wîn, er mwyn dy gylla a'ch fynych wendid.

24 Pechodau rhyw rai yddynt amlwg o'r blaen yn rhagymddwyn i'r farn: a'r eiddo eraill yn dyfod ar yr ôl.

25 Ac felly hefyd gweithredoedd da ydynt amlwg o'r blaen, a'r rhai fyddant amgenach ni's gellir eu cuddio.

PEN. VI.

Rhan gwasanaeth-ddynion iw meistred. 3 Yn erbyn gau athrawon. 6 Am wir dduwioldeb, a bodlondeb meddwl. 9 Yn erbyn cubydd-dod. 11 Ei gyngor ef i Timotheus.

* 1.1517 CYnnifer ac sydd wasanaeth-wŷr tann yr iau, barnant eu meistred yn deilwng o bob anrhydedd, rhac cablu enw Duw a'i athrawia∣eth.

2 A'r rhai sy a meistred iddynt yn credu, na

ddiystyrant hwynt, o herwydd eu bod yn frodyr, eithr yn hytrach eu gwasanaethu am eu bod yn credu, ac yn annwyl, ac yn gyfrannogion o'r llesâd: dysc a chynghora y pethau hyn.

3 Od yw neb yn dyscu yn amgenach, ac heb gyduno ag iachus eiriau ein Harglwydd Iesu Grist, ac a'r athrawiaeth yr hon sydd ar ôl duwi∣oldeb,

4 Chwyddo y mae heb ŵybod dim, eithr am∣hwyllo yng-hylch* 1.1518 cwestiwnau a dadl-eiriau o'r hyn y mâga cenfigen, ymryson, cabledd [a] drwg dyb,

5 Ofer ddadlau dynion llygredig eu me∣ddwl wedi cyfrgolli y gwir, yn tybied mai elw yw duwioldeb: ymochel oddi wrth y cyfryw.

6 Elw mawr eusus yw duwioldeb drwy ym∣fodloni o ddŷn â'r hyn fyddo ganddo.

7 Canys* 1.1519 ni ddugasom ni ddim i'r byd, a di∣ogel yw, na allwn ddwyn dim ymmaith.

8 Am hynny o chawn ymborth â dillad, ni a ymfodlonwn ar hynny.

9 Canys y mae y rhai a fynnant ymgyfoe∣thogi yn syrthio i brofedigaeth, ac i fagleu, aci lawer o drachwantau angall a niweidus, y rhai sy yn boddi dynion i golledigaeth, ac i ddestruw

10 Canys chwant arian yw gwreiddin pob drwg, o ba rai tra fu rhai yn awyddus, hwy a gyfeiliornasant o'r ffydd, ac a'u gwanasant eu hunain â llawer o ofidiau.

11 Eithr ti gŵr Duw, gochel y pethau hyn, a dilyt gyfiawnder, duwioldeb, ffydd, cariad, ammynedd, ac addfwyndra.

12 Ymdrecha orchestol ymdrechiad y ffydd: cymmer afael ar y bywyd tragywyddol, i'r hwn hefyd i'th alwyd, ac y proffessaist broffes dda ger bron llawer o dystion.

13 Dy* 1.1520 orchymyn yr ydwyf ger bron Duw yr hwn sydd yn bywhau pob peth, a cher bron Iesu Grist, yr hwn tann Pontius Pilatus a* 1.1521 dystiodd broffes dda,

14 Cadw o honot y gorchymyn yn ddifry∣cheulyd, [ac] yn ddifai hyd ymddangosiad ein Harglwydd Iesu Grist.

15 Yr hwn yn y dyledus amser a ddengys efe, yr hwn sydd* 1.1522 fendigedic, ac vnic bennaeth,* 1.1523 Brenin y brenhinoedd, ac Arglwydd yr argl∣wyddi.

16 I'r hwn yn vnic y mae anfarwoldeb, ac sydd yn trigo yn y goleuni, yr hwn ni ellir dy∣fod atto, yr hwn er ioed* 1.1524 ni's gwelodd vn dŷn, ac ni's dichon ei weled, i'r hwn y byddo anrhy∣dedd a gallu yn dragywyddol. Amen.

17 Gorchymmyn i'r rhai sy oludog yn y byd ymma, na byddant vchel eu meddwl, ac na* 1.1525 obeithiant mewn golud anwadal, eithr yn y Duw byw, (yr hwn sydd yn rhoddi i ni bôb peth yn ddigonol iw mwyn hau)

18 Ar wneuthur o honynt ddaioni, ac ym∣gyfoethogi mewn gweithredoedd da, ac yn hawdd ganddynt roddi, ac yn hawdd eu cydfod,

19 Yn* 1.1526 tryssoru iddynt eu hunain fail dda rhag llaw fel y gallont afaelu yn y bywyd tra∣gywyddol.

20 O Timotheus, cadw yr hyn a roddwyt iw gadw attat, gan* 1.1527 droi oddi wrth haloge∣dig ofer-sain a gwrthwynebiad yr hyn a gam elwir yn ŵybodaeth.

21 Yr hon tra yw rhai yn ymhonni o honi, hwy a wyrasant oddi wrth nod y ffydd, Grâs gyd â thi. Amen.

Yr Epystol cyntaf at Timotheus, a scrifennwyd o Laodicia, yr hon yw prif ddinas Phrygia Pacatiana.

Yr ail Epystol i Paul at Ti∣motheus.

PENNOD. I.

Paul yn annog Timotheus i fod yn ddianwadal, ac yn ddioddefus wrth ei erlid, a pharhau yn yr athrawia∣eth a ddyscase efe iddo, 12 dros yr hon yr ydoedd ei rwymau ef a'i gystuddion, 16 canmoliaeth O∣nesiphorus.

PAVL Apostol Ie∣su Grist, trwy ewy∣llys Duw, yn ôl a∣ddewyd y bywyd, yr hwn sydd yn Iesu Grist,

2 At Timotheus [fy] mab annwyl, grâs trugaredd a thangneddyf gan Dduw y Tad, a chan Iesu Grist ein Harglwydd.

3 Y mae gennif ddiolch i Dduw yr hwn* 1.1528 yr ydwyf yn ei wasanaethu o'm rhieni â chyd∣wybod bur, megis y mae gennif gof dibaid am danat ti yn fyng-weddiau nôs a dydd,

4 Gan ddeisyfu dy weled, [a] chan gofio dy ddagrau, fel i'm llanwer o lawenydd,

5 Gan gymmeryd ail cof o'r ffydd heb ra∣grith, yr hon sydd ynot ti, yr hon a drigodd yn gyntaf yn dy nain Lois, ac yn dy fam Efnica, ac y mae yn ddiogel gennif y [trig] ynot [ti∣the] hefyd.

6 O Achos pa ham, yr ydwyf yn dy goffau i ail gynneu dawn Duw yr hwn sydd ynot, trwy arddodiad fy nwylo mau fi.

7 Canys ni roddes Duw i ni Yspryd ofn, o∣nid Yspryd nerth, a chariad, a phwyll.

8 Am hynny na fydd arnat gywilydd o de∣stiolaeth

yr Arglwydd, nac o honof finne ei gar∣char-wr ef: eithr cyd-oddef di gystudd â'r Efen∣gyl, yn ôl nerth Duw.

9 Yr hwn a'n achubodd, ac a'n galwodd â* 1.1529 galwedigaeth sanctaidd, nid wrth* ein gwei∣thred••edd [ni,] ond wrth ei arfaeth ei hun, a'i râs yr hwn a roddwyd i ni trwy Grist Iesu cyn amseroedd* 1.1530 tragywyddol:

10 Eithr efe a eglurwyd yr awron trwy ym∣ddangosiad ein Iachawdr Iesu Grist, yr hwn a ddeleodd angeu, ac a ddug fywyd, ac anfar∣wolaeth i oleuni trwy 'r Efengyl.

11* 1.1531 I'r hon i'm gosodwyd i yn bregeth-wr, ac yn Apostol, ar yn athro y cenhedloedd.

12 Am ba achos yr ydwyf yn dioddef hefyd y pethau hyn, ac nid oes arnaf gywilydd: canys gwn pwy a gredais, ac y mae yn ddiammeu gennif ei fod efe yn abl i gadw yr hyn a roddais atto iw gadw, erbyn y dydd hwnnw.

13 Bydded gennit ffurf yr iachus ymadro∣ddion, y rhai a glywaist gennif fi mewn ffydd a chariad yng-Hrist Iesu.

14 Y peth prydferth a roed iw gadw attat, cad'w trwy 'r Yspryd glân, yr hwn sydd yn pres∣swylio ynom.

15 Ti a ŵyddost hyn, ddarfod i'r rhai oll sy yn Asia droi oddi wrthifi: o'r sawl y mae Phi∣gelus, ac Hermogenes.

16 Rhodded yr Arglwydd drugaredd i dŷ Onesiphorus: canys efe yn fynych am llon∣nodd fi, ac nid ydoedd gywilydd ganddo fyng∣hadwyn i.

17 Eithr pan ydoedd yn Rhufain, efe a'm ceisiodd yn ddiwyd iawn, ac a'm cafodd.

18 Rhodded yr Arglwydd iddo gael truga∣redd gan yr Arglwydd yn y dydd hwnnw, a pha faint o bethau a wasanaethodd efe yn Ephesus, goref y gwyddost ti.

PEN. II.

Y mae efe yn annog i fod yn ddianwadal, ac yn ddio∣ddef gar, 11 gan ddangos ffyddlon amcan Duw yng-hylch cadwedigaerh y rhai sy eiddo ef, 21 a nod y rhai hynny.

TIthe gan hynny fy mâb ymnertha yn y grâs sydd yng-Hrist Iesu,

2 A'r pethau a glywaist gennif trwy lawer o dystion, traddoda hynny i ddynion y rhai fy∣ddant gymmwys i ddyscu eraill hefyd.

3 Tithe goddef gystudd, megis mil-wr da i Iesu Grist.

4 Nid oes neb yn milwrio yr hwn a ymrwy∣da â negeseuau y fuchedd hon, er mwyn [bod] iddo ryngu bodd i'r hwn a'i dewisodd yn filŵr.

5 Ac od ymdrech neb hefyd, ni choronir ef o∣ddi eithr iddo ymdrech yn gyfreithlon.

6 Rhaid yw i'r llafurwr gan lafurio yn gyn∣taf dderbyn y ffrwythau.

7 Ystyria yr hyn yr ydwyf yn ei ddywedyd, a'r Arglwydd a roddo it ddeall ym mhob dim.

8 Cofia [am] Iesu Grist o hâd Dafydd, ei gyfodi ef o feirw yn ôl fy Efengyl i.

9 Yn yr hon yr ydwyf yn goddef cy studd fel gweithred-wr drwg hyd rwymau, eithr gair Duw ni rwymir.

10 Am hynny yr ydwyf yn goddef pob peth er mwyn y* 1.1532 detholedigion, fel y gallent hwy∣thau gael yr iechydwriaeth yr hon sydd yng-Hrist Iesu gyd â gogoniant tragywyddol.

11 Gwir yw 'r gair,* 1.1533 os meirw ydym gyd ag ef, y byddwn hefyd fyw gyd ag ef.

12 Os dioddefwn, ni a gyd deyrnaswn,* 1.1534 os gwadwn [ef,] yntef hefyd a'n gwada ninnau.

13 Os nyni* 1.1535 ni chredwn [er hynny] efe a erys yn ffyddlon: ni all efe ei wadu ei hun.

14 Dwg hyn ar gof gan destiolaethu ger bron yr Arglwydd, na byddo iddynt ymryson yng-hylch geiriau, yr hyn nid yw fuddiol i ddim, [onid] i ddadymchwelyd y gwranda-wŷr.

15 Ymddyro i'th osod dy hun yn brofedig i Dduw, yn weithiwr difefl, yn iawn barthu gair y gwirionedd.

16* 1.1536 Gwilia halogedic ofer-sain, canys cyn∣nyddu a wnânt i fwy o annuwiolded.

17 A'u hymadrodd hwy a ysa fel cancr: ac o'r cyfryw rai y mae Hymeneus, a Philetus.

18 Y rhai hyn am y gwirionedd a ŵyrasant oddi wrth y nôd, gan ddywedyd ddarfod eusus y cyfodedigaeth, ac y maent yn dadymchwel ffydd rhai.

19 Eithr y mae sail Duw yn sefyll yn ddio∣gel, ac iddo y sêl hon, yr Arglwydd a ŵyr pwy sydd eiddo ef, ar ymadawed ag anghyfiawnder y neb a henwo henw Crist.

20 Eithr mewn tŷ mawr ni bydd yn vnic llestri o aur, ac arian, ond hefyd o bren a phridd, a rhai i barch, a rhai i ammarch.

21 Os neb gan hynny a'i glanhâei hunan oddi wrth y pethau hyn, efe fydd lestr i barch, wedi ei sancteiddio, ac yn fuddiol i'r Arglwydd, wedi ei ddarparu i bob gweithred dda.

22 Ffo di hefyd oddi wrth chwantau ie∣uengtid, a dilyn gyfiawnder, ffydd, cariad, a thangneddyf gyd â'r rhai sy yn* 1.1537 galw ar yr Ar∣glwydd o galon bur.

23* 1.1538 A dod ymmaith ynfyd, ac annyscedig gwestiwnau, gan ŵybod mai magu ymryson y maent.

24 Ac ni ddyle gwâs yr Arglwydd ymry∣son, ond bod yn dirion wrth bawb, yn athrawus, ac yn ddioddefgar,

25 Gan addyscu yn addfwyn y rhai gwrth∣wynebus, [i edrych] a roddo Duw ryw amser iddynt hwy edifeirwch i gydnabod y gwirio∣nedd,

26 A bod iddynt hwy ddyfod i'r iawn allan o fagl diafol, y rhai a ddelid ganddo wrth ei e∣wyllys ef.

PEN. III.

Y mae yn prophwydo o'r amserau peryglus, 2 yn amlygu 'r annuwiolion tann eu lliw a'u harwydd, 12 yn dangos cyflwr y Cristianogion, 14 a pha wedd yr ymogelir peryglon, 16 hefyd pa fudd a ddaw oddi wrth yr scrythyrau.

GWybydd hyn hefyd y daw amserau enbyd yn y dyddiau diweddaf.* 1.1539

2 Canys bydd dynion a'u serch arnynt eu hunain [yn] gubyddion [yn] ymffrost-wŷr, [yn] feilchion, yn gabl-wŷr, yn anufyddion iw rhieni, yn anniolchgar, yn annuwiol,

3 Yn angharedic, yn torri cyfammod yn hortwŷr yn anghymhesur, yn anfwyn, heb serch ganddynt i'r rhai da.

4 Yn frad-wŷr, yn waed-wyllt, yn ymchwy∣ddic, yn caru melus-chwant yn fwy nag yn ca∣ru Duw,

5 A chanddynt rith duwioldeb, eithr wedi gwadu ei grym: a'r cyfryw gochel di.

6 Canys o'r rhai hynny y mae y sawl sydd yn ymlusco i deiau, ac yn dwyn yn gaeth wrage∣ddos llwythog o bechodau, y rhai a arweinir gan amrafael chwantau,

7 Yn dyscu bob amser ac heb allu vn amser ddyfod i ŵybodaeth y gwirionedd.

8 Eithr megis y gwrth-safodd* 1.1540 Iames ac Iambres Moses, felly y mae y rhai hyn yn gwrthwynebu y gwirionedd, dynion o feddwl llygredig yn anghymmeradwy o herwydd y ffydd.

9 Eithr ni ffynna ganddynt mwyach: ca∣nys eu hynfydrwydd fydd amlwg i bawb, me∣gis y bu i'r eiddynt hwythau.

10 Eithr ti a lwyr adwaenost fy-nysceidiaeth i, helynt fy-muchedd, fy arfaeth, ffydd, ammy∣nedd, cariad, dioddefgarwch.

11 Yr erlid, a'r cystudd, y rhai a ddaethant i mi yn* 1.1541 Antiochi yn Iconium, ac yn Lystri, pa erlid a ddioddefais: eithr oddi wrthynt oll i'm gwaredod yr Arglwydd.

12 Pawb hefyd a'r a ewyllysiant fyw yn dduwiol yng-Hrist Iesu, a erlidir.

13 Eithr y drwg ddynion a'r twyll-wŷr a ffynnant waeth-waeth, gan dwyllo, a chael eu twyllo.

14 Eithr aros di yn y pethau a ddyscaist, ac a ymddyriedwyd i ti, gan ŵybod gan bwy y dys∣caist.

15 Ac i ti er yn fachgen wybod yr scrythur lan yr hon sydd abl i'th wneuthur yn ddoeth i ie∣chydwriaeth, trwy 'r ffydd yr hon sydd yng-Hrist Iesu.

16 Canys* 1.1542 yr hôll scrythur [sydd] wedi ei rhoddi gan ysprydoliaeth Dduw, ac [sydd] fu∣ddiol i athrawiaethu, i argyoeddu, i gospi ac i a∣ddyscu mewn cyfiawnder,

17 Fel y byddo dyn Duw yn berffaith, wedi ei berffeithio i bob gweithred dda.

PEN. IIII.

Y mae efe yn annog Timotheus i fod yn frwd yn y gair, ac i ddioddef. 6 Y mae efe yn gwneuthur coffa am ei farwolaeth ei hun. 9 Ac yn erchi i Timotheus ddyfod atto.

AM hynny yr ydwyf yn testiolaethu ger bron Duw, a cher bron yr Arglwydd Iesu Ghrist, yr hwn a farn y byw a'r meirw, yn ei ymddangosiad, ac yn ei deyrnas:

2 Pregetha 'r gair: bydd daer yn amser, ac allan o amser: argyoedda, cerydda, annog drwy bob ammynedd ac athrawiaeth.

3 Canys daw 'r amser pryd na ddioddefant athrawiaeth iachus: eithr gan ferwino o'u clu∣stiau wrth eu chwantau eu hunain y pentynrāt iddynt o ddyscawd-wŷr.

4 ☞ Hefyd oddi wrth y gwirionedd yn ddi∣au y troant eu clustiau, ac at chwedlau y trôant.* 1.1543

5 Eithr gwilia di ym mhob dim: dioddef adfyd: gwna waith Efengylwr: cyflawna dy weinidogaeth.

6 Canys bellach i'm haberthir, ac amser fy ymddattodiad sydd yn agos.

7 Myfi a ymdrechais ymdrech têg, a or∣phennais fyng-yrfa, [ac] a gedwais y ffydd.

8 Weithiau y rhoddwyd coron cyfiawnder iw chadw i mi, yr hon a rydd yr Arglwydd y barnwr cyfiawn i mi yn y dydd hwnnw: ac nid i mi yn vnic, onid i'r holl rai a gârant ei ym∣ddangosiad ef.

9 Ymddyro i ddyfod attaf yn ebrwydd.

10 Canys Demas a'm gadawodd, gan ga∣ru y byd presennol, ac a aeth ymmaith i Thessa∣lonica, Crescens i Galatia, Titus i Dalmatia.

11* 1.1544 Lucas yn vnic sydd gyd â mi, cymmer Marc a dwg gyd â thi, canys buddiol yw efe i mi i'r weinidogaeth.

12 Tychicus hefyd a ddanfonais i Ephesus.

13 Y cochl a adewais i yn Troas gyd â Charpus, pā ddelych dwg gyd â thi, a'r llyfrau yn enwedig y membrwn.

14 Alexander y gof-copr a wnaeth i mi la∣wer o ddrwg: taled yr Arglwydd iddo yn ôl ei weithredoedd.

15 Rhac yr hwn ymgadw dithe hefyd: ca∣nys efe a wrth-safodd ein pregaeth [ni] yn ddir∣fawr. ☜

16 Yn fy atteb cyntaf nid oedd neb yn sefyll gyd â mi: eithr pawb a'm gadawsant: [mi a archaf i Dduw] na's cyfrifer iddynt.

17 Er hynny 'r Arglwydd a safodd gyd â mi, ac a'm nerthodd, fel trwofi y cwbl gyflaw∣nid y pregethiad, ac fel y clywe yr holl genhed∣loedd, ac mi a waredwyd o enau y llew.

18 A'r Arglwydd a'm gwared fi rhag pob gweithred ddrwg, ac am ceidw iw deyrnas ne∣fol: i'r hwn y byddo gogoniant yn oes oesoedd. Amen.

19 Annerch Prisca, ac Aquila,* 1.1545 a thy-lwyth Onesiphorius.

20 Erastus a arhosodd yn Corinth: Tro∣phimus a adewais yn Miletum yn glaf.

21 Cais di ddyfod cyn y gaiaf, y mae Eubu∣lus, a Phrudens, ac Linus, a Chlaudia, a'r holl frodyr yn dy anherch.

22 Yr Arglwydd Iesu Grist fyddo gyd â'th yspryd: Grâs fyddo gyd â chwi. Amen.

Yr ail Epistol a scrifennwyd o Rufain at Timotheus yr Escob cyntaf a ddewiswyd i eglwys Ephesus, pan osodid Paul yr ail waith ger bron Caesar Nero.

❧ Epistol Paul at Titus.

PENNOD. I.

5 Y mae efe yn athrawy Titus oblegit llywodraeth yr e∣glwys. 7 Ordinhâd a swydd gweinidogion eglwysig. 12 Cynneddfau y Cretiaid, ac am y rhai a heuant chwedlau Iddewig, a dy chymmygion dynnion.

PAul gwâs Duw, ac Apostol Iesu Grist yn ôl ffydd etholedi∣gion Duw, a gŵy∣bodaeth y gwirio∣nedd, yr hon sydd yn ôl duwioldeb,

2 I obaith bywyd tragywyddol, yr hwn a addawodd y digeiwyddog Dduw,* 1.1546 cyn amseroedd tragywyddol:

3 Eithr efe a eglurhaodd ei air yn ei brŷd drwy bregethu, am yr hyn* 1.1547 yr ymddyriedwyd i mi wrth orchymyn Duw ein Iachawdur:

4 At Titus fy anianol fâb wrth y ffydd gy∣ffredin, grâs, trugaredd, a thangneddyf gan Dduw y Tad, a'r Arglwydd Iesu Grist ein Iachawdur.

5 Er mwyn hyn i'th adewais yn Creta i wneuthur iawn drefn am yr hyn sydd yn ôl, ac i osod henuriaid ym mhôb dinas megis yr ordei∣niais i ti.

6* 1.1548 Os bydd neb diargyoedd, yn ŵr vn wraig, ac iddo blant ffyddlon, nid enllibus o lo∣thineb, neu yn anufudd.

7 Canys rhaid yw i escob fod yn ddiargyo∣edd fel gorchwiliwr Duw, nid yn gyndyn, nid yn ddigllon, nid yn win-gar, nid yn dara∣wudd nid yn budr-elwa,

8 Eithr yn lletteugar, yn caru daioni, yn bwyllog, yn gyfiawn, yn sanctaidd, yn ddian∣llad,

9 Yn dal yn lew y gair ffyddlon yr hwn sydd wrth yr athrawiaeth, fel y gallo hefyd gyngho∣ri a dysceidiaeth iachus, ac argyoeddu y rhai a wrth-ddywedant.

10 Canys y mae llawer o rai anufydd, a gwag-siarad-wŷr, a thwyll-wŷr meddyliau, yn bennaf y rhai sy o'r enwaediad,

11 Y rhai y mae yn rhaid eu gostegu, y rhai sy yn dymchwelyd tai cyfan, gan ddyscu i rai bethau ni ddylid, er mwyn budr-elw.

12 Vn o honynt hwy [eu hunain, sef] vn o'u prophwydi eu hunain a ddywedodd, y Cretiaid bob amser ydynt gelwyddog, drwg fwyst∣filod, boliau gor-ddiog.

13 Y destiolaeth hon sydd wir, am ba achos argyoedda hwy yn llym, fel y byddant iach yn y ffydd,

14 Heb ddarbod chwedlau,* 1.1549 Iddewaidd, a gorchymynnion dynnion, yn troi oddi wrth y gwirionedd.

15 I'r rhai pur* 1.1550 y mae pob peth yn bur, eithr i'r rhai halogedig, ac i'r rhai anghredadwy nid oes dim yn bur, eithr halogedig yw eu meddwl a'u cydwybod.

16 Y maent yn cyfaddef yr adwaenant Dduw, eithr ar weithredoedd y maent yn ei wa∣du ef, am eu bod yn ffiaidd, ac yn anufydd, ac i bob gweithred dda yn anghymmeradwy.

PEN. II.

Y mae efe yn gorchymyn iddo y ddysceidiaeth iach, ac yn mynegi iddo, pa wedd y dyle efe i bob gradd ym∣ddwyn, 11 Trwy râs Crist.

Eithr adrodd di yr hyn sydd weddus i athra∣wiaeth iachus.

2 Bod o'r henaf-gwŷr yn sobr, yn honest, yn gymhesur, yn iach yn y ffydd, 'yng-hariad, ac ammynedd,

3 Bod o'r henaf-gwragedd yr vn modd me∣wn cyfryw ymwreddiad ac a wedde i sanctei∣ddrwydd, nid yn enllibiaidd, nid wedi ymroi i win lawer, eithr yn rhoi athrawiaeth o ddaioni,

4 (Fel y gallant wneuthur y gwragedd ie∣uaingc yn bwyllog i garu eu gwŷr, i garu eu plant)

5 Yn bwyllog, yn ddiwair, yn aros gartref, yn dda, [ac] yn* 1.1551 ddarostyngedig iw gwŷr, fel na chabler gair Duw.

6 Cynghora wŷr ieuaingc yr vn modd i fod yn bwyllog.

7 Ym mhob dim dangos dy hun yn siampl o weithredoedd da, [ac] yn yr athrawiaeth puredd gweddeidd-dra, ac anlly gredigaeth,

8 Ac ymadrodd iachus, yr hwn ni ellir ei feio, fel y cywilyddio yr hwn a safo yn erbyn heb ganddo ddim drwg iw ddywedyd am da∣noch chwi.

9 [Cynghora]* 1.1552 weision i fod yn ddarost∣yngedig iw meistred, ac [iw] boddhau ym mhob dim, heb ddywedyd yn eu herbyn,

10 Heb wneuthur twyll, eithr gan ddangos pob ffyddlondeb, fel yr harddant athrawiaeth Dduw ein Iachawdur ym mhob peth.

11 Canys* 1.1553 grâs Duw yr hwn a ddwg ie∣chid i bob dŷn a ymddangosodd.

12 Ac sydd yn ein dyscu i wadu anuwoldeb a chwantau bydol, a bod i ni fyw yn sobr, ac yn gyfiawn, ac yn dduwiol yn y byd sydd yr awron,

13 Gan edrych am y gobaith gwynfydedig, ac ymddangosiad gogoniant y Duw mawr, a'n Iachawdur Iesu Grist,

14 Yr hwn ai rhoddes ei hun trosom, fel i'n pryne ni yn rhydd oddi wrth bob anwiredd, ac y glânhae ni yn bobl briod iddo ei hun, yn awy∣ddus i weithredoedd da.

15 Llefara a chynghôra hyn, ac argyoedda ag holl awdurdod: na fydded i neb dy ddir∣mygu.

PEN. III.

1 Vfydd-dod i'r rhai a fyddant mewn awdurdod, 9 rhybudd Titus i ymogelyd rhag cwestiwnau ynfydi∣on a difudd, 12 am negesau nailltuoll, 15 ac anherchion.

COffa iddynt fod yn* 1.1554 ddarostyngedic i'r tywysogaethau, ac awdurdodau, a bod yn vfydd, ac yn barod i bob gweithred dda,

2 Bod heb gablu neb, yn anymladdgar, yn llednais, gan ddangos pob addfwynder i bob dŷn.

3* 1.1555 Yr oeddem ni hefyd yn annoethion, yn anufydd mewn amryfusedd, yn gwasanaethu chwātau, ac amryw feluswedd, gan fyw mewn drygioni a chenfigen, yn llidiog, [ac] yn casau eu gilydd.

4 Eithr wedi i ddaioni Duw ein Iachaw∣dur a'i garedigrwydd i ddŷn ymddangos,

5* 1.1556 Nid o weithred cyfiawnder, y rhai a wna∣ethom ni, eithr yn ôl ei drugaredd yr iachâodd e∣fe nyni, trwy olchiad yr ad enedigaeth, ac adne∣wyddiad yr Yspryd glân,

6 Yr hwn a dywalltodd efe arnom yn hela∣eth trwy Iesu Grist ein Iachawdur.

7 Fel y bydde i ni wedi ein cyfiawnhau trwy ei râs ef, gael ein gwneuthur yn etifeddi∣on yn ôl gobaith y bywyd tragywyddol.

8 Ffyddlon yw 'r ymadrodd hyn, ac am y pe∣thau hyn y mynnwn i ti fod yn daer, ac i'r fawl a gredasant yn-Nuw, ofalu am ragori mewn gweithredoedd da: dymma y pethau sydd yn dda, ac yn fuddiol i ddynion.

9 Eithr* 1.1557 gochel gwestiwnaû ffol, ac achau, a chynhennau, ac ymrysonnion o blegit y dde∣ddf, canys anfuddiol ydynt, ac ofer.

10 Gochel ddŷn [a fyddo] heretic wedi vn rhybydd, neu ddau,

11 Gan ŵybod fethu y cyfryw, a'i fod yn pechu wedi ei ddamnio ei hunan.

12 Pan ddanfonwyf Artemas attat, neu Tichicus, ymddyro i ddyfod attaf i Nicopolis:* 1.1558 canys yno yr arfaethais aiafu.

13 Danfon Zenas y cyfreithiwr, ac Apo∣llos yn ddiwyd, fel na byddo-arnynt eisieu dim.

14 Dysced hefyd ein [pobl] ni ragori mewn gweithredoedd da, er mwyniant angenrheidi∣ol: fel na byddant yn anffrwythlon.

15 Y mae y rhai oll sy gŷd â mi yn dy an∣nerch y rhai a'n carant yn y ffydd. Grâs [Duw fyddo] gyd â chwi oll Amen.

At Titus a ddewiswyd yn Escob cyntaf i eglwys y Cretiaid, yr scrifennwyd hwn o Nicopolis ym Macedonia.

Epystol Sanct Paul at PHILEMON.

PENNOD. I.

Y mae efe yn llawenychu glywed ffydd a chariad Phile∣mon, 9 yr hwn y mae efe yn deisyfu arno faddeu iw wâs Onesimus, a'i dderbyn yn garedigol trachefn.

PAUL carcharor Iesu Grist a'r brawd Timotheus, at Phi∣lemon ein annwylyd a'n cydweith-wr,

2 Ac at ein hann∣wyl [chwaer] Ap∣phia, ac at Archip∣pus ein cyd-filwr, ac at yr eglwys yr hon sydd yn dy dŷ di:

3 Grâs gyd â chwi a thangneddyf gan Dduw Tâd, a'r Arglwydd Iesu Grist.

4* 1.1559 Yr wyf yn diolch i'm Duw gan dy gofio yn oestadol yn fyng-weddiau.

5 (Wrth glywed dy gariad a'th ffydd yr hon sydd gennit yn yr Arglwydd Iesu, a thu ag at yr holl seinctiau)

6 Fel y gwneler cyfranniad dy ffydd yn ffrwythlon, trwy adnabod y daioni yr hwn sydd ynoch trwy Grist Iesu.

7 Canys y mae gennym lawenydd mawr a diddanwch yn dy gariad di, canys trwot ti frawd, y llonnwyd calonnau y seinctiau.

8 O herwydd pa ham er bod gennif fawr hyder yng-Hrist i orchymyn i ti y peth sydd we∣ddus,

9 Er hynny o rann cariad, gwell gennif at∣tolwg i ti, cyd bwyf fel yr ydwyf, sef Paul yr hen-wr, ac yr awr hon hefyd yn garcharor [er mwyn] Iesu Grist.

10 Yr ydwyf yn attolwg i ti dros fy mab* 1.1560 Onesimus yr hwn a gēhedlais yn fy rhwymau,

11 Yr hwn ryw amser a fu i ti yn anfuddiol, eithr yr awr hon yn fuddiol i ti, ac i minne.

12 Yr hwn a ddanfonais trachefn, a chym∣mer dithe ef, sef fy ymyscaroedd mau fi.

13 Yr hwn a ewyllysiwn ei attal gyd â mi, fel trosot ti y gwasanaethe fi yn rhwymau yr Efengyl.

14 Eithr heb dy feddwl di ni wnawn i ddim fel na bydde dy ddaioni di megis o angen, onid o fodd.

15 Ond odit er mwyn hyn yr ymadawodd tros amser, fel y derbynit ef yn dragywydd.

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

16 Bellach nid fel gwâs, eithr vwch-law gwâs, [sef fel] brawd annwyl yn henwedig i mi: pa faint mwy i ti yny cnawd, ac yn yr Ar∣glwydd hefyd?

17 Os wyt gan hynny yn fyng-hymmeryd i yn gydymmaith, derbyn ef fel fy hun.

18 Os gwnaeth efe niwed iti, neu fod yn dy ddyled, cyfrif hynny arnafi.

19 Myfi Paul a scrifennais [hyn] â'm llaw fy hun, myfi a dalaf, megis ni ddywedaf wrthit, dy fod yn fy-nyled i am danat ty hun.

20 Ie frawd, myfi a'th fwynhaf di yn yr Ar∣glwydd: llonna fy ymyscaroedd yn yr Ar∣glwydd.

21 Gan ymddyried yn dy vfydd-dod yrscri∣fennais attat, gan ŵybod y gwnei fwy nag a ddywedafi.

22 Heb law hyn hefyd paratoai mi letŷ: ca∣nys yr ydwyf yu gobeithio trwy eich gweddiau chwi i'm rhoddir i chwi.

23 Y mae yn dy annerch Epaphras fyng∣hyd garcharor yng-Hrist Iesu,

24 Marcus, Aristarchus, Demas, [a] Lu∣cas fyng-hyd weith-wŷr.

25 Grâs ein Harglwydd Iesu Grist [fy∣ddo] gyd â'ch yspryd chwi. Amen.

O Rufain yr scrifennwyd hwn at Philemon gyd â'r gwâs Onesimus.

Epystol Sanct Paul at yr Hebræaid

PENNOD. I.

Dangos y mae efe rhagor-fraint Crist goruwch yr ange∣lion, 7 ac am eu swydd hwythau.

☞ DVW lawer gwaith a llawer modd gynt a ymddiddanod â'r tadau trwy 'r proph∣wydi:* 1.1561

2 Y dyddiau di∣weddaf hyn efe a ymddiddanodd â ny∣ni trwy ei Fab, yr hwn a wnaeth efe yn etifedd pob peth, trwy 'r hwn hefyd y gwnaeth efe y by∣doedd.

3* 1.1562 Yr hwn (am ei fod yn llewyrch y gogo∣niant, a gwir lun ei berson ef, ac yn cynnal pob peth trwy air ei nerth, wedi golchi ein pecho∣dau ni trwyddo ef ei hun) a eisteddodd at dde∣heu-law y mawredd yn y goruchelder,

4 Yr hwn a wnaethbwyd yn well nâ'r an∣gelion, o gymmaint ac yr etifeddodd efe enw rhagorach nag hwynt hwy.

5 Canys wrth bwy o'r angelion er ioed y dywedodd efe,* 1.1563 fy Mab ydwyt ti, myfi heddyw a'th genhedlais di؛ ac eil-waith,* 1.1564 myfi a fyddaf yn Dad iddo ef, ac yntef fydd yn Fab i minne.

6 A thrachefn pan ydyw yn dwyn ei Fab cyntaf-anedic i'r byd, y mae yn dywedyd: addo∣led hefyd* 1.1565 holl angelion Duw ef:

7 Ac am yr angelion hefyd y mae yn dywe∣dyd: yr hwn sydd yn* 1.1566 gwneuthur ysprydion yn gēnadon iddo: a'i weinidogion yn fflam dân.

8 Ac wrth y mab, dy orseddfaingc* 1.1567 ô Dduw [sydd] yn oes oesoedd: teyrn-wialen iniondeb yw teyrn-wialen dy deyrnas di.

9 Ti a geraist gyfiawnder, ac a gaseaist an∣wiredd: am hynny Duw, sef dy Dduw di a'th eneiniodd ag olew gorfoledd tu hwnt i'th gyfei∣llion.

10 Ac* 1.1568 tydi yu y dechreuad ô Arglwydd a seiliaist y ddaiar, a gwaith dy ddwylaw di y w y nefoedd.

11 Hwynt hwy a ddarfyddant tithe a bar∣heu: ie hwynt hwy oll a heneiddiant fel dilledyn

12 Megis gwisc hefyd y plygi di hwynt, ac hwy a newidiant: eithr yr vn ydwyt ti, a'th fly∣nyddoedd ni phallant. ☜

13 Wrth bwy o'r angelion er ioed y dywe∣dodd efe* 1.1569 : eistedd ar fy llaw ddehau hyd oni ddodwyf dy elynion yn droed-faingc i'th draed?

14 Onid ysprydion gwasanaethgar ydynt hwy oll, y rhai a ddanfonir i wasanaethu, er mwyn y rhai a gânt etifeddu iechydwriaeth؛

PEN. II.

Eiriol arnom y mae efe fod yn vfydd i'r ddeddf newydd, yr hon a roes Crist i ni, 9 ac na rwystrer ni o her∣wydd gwendid, ac isel-radd Crist, 10 can fod yn anghenrheidiol iddo er ein mwyn ni gymmeryd y cy∣fryw ddistadl gyflwr arno, fel y bydde debyg iw frodyr.

AM hynny rhaid i ni ystyried yn well y pe∣thau a glywsom, fel na ollyngom ni hwynt vn amser i golli.

2 Canys os cadarn oedd y gair a ddodwyd trwy angelion, ac os derbyniodd pob camwedd, ac anufydd-dod gyfiawn daledigaeth,

3 Pa fodd y diangwn ni, os esceuluswn ie∣chydwriaeth gymmaint, yr hon wedi dechreu ei thraethu trwy 'r Arglwydd ei hun, a siccrhâwyd ini gan y rhai a fuasent yn gwrando:

4 Trwy fod* 1.1570 Duw yn testiolaethu gyd â hwynt drwy arwyddion, a rhyfeddodau, ac ym∣rafael rinweddau, a chyfranniad yr Yspryd glan, yn ôl ei ewyllys ei hun.

5 Canys nid i'r angelion y darost yngodd efe y byd a ddaw, yr hwn yr ydym yn llefaru am dano

6 Eithr vn* 1.1571 mewn rhyw fan a ddwg destio∣laeth gan ddywedyd, beth yw dŷn, i ti iw go∣ffau؛ neu fab dŷn i ti i ym weled ag ef؛

7 Ti a'i gwnaethost ef ychydig yn îs nâ'r angelion: â gogoniant ac anrhydedd y coro∣naist ef, ac a'i gosodaist ef yn llywydd ar wei∣thredoedd dy ddwylo.

8* 1.1572 Pob peth a ddarostyngaist tann ei draed ef, am hyn, gan ddarostwng o honaw bob peth iddo, ni adawodd efe ddim heb ei ddarostwng iddo, eithr etto nid ydym yn gweled pob peth yn ostyngedic iddo.

9 Eithr yr ydym ni yn gweled yr Iesu wedi ei goroni â gogoniant ac anrhyddedd, yr hwn a wnaed ychydig is nâ'r angelion, o her∣wydd dioddefaint marwolaeth fel y bydde iddo ef trwy râs Duw, brofi marwolaeth tros bawb.

10 Canys gweddus oedd iddo ef, o herwydd pwy y mae pob peth, a thrwy 'r hwn y mae pob peth, wedi iddo ddwyn llawer o feibion i ogoni∣ant, berffeithio pēnadur eu hiechydwriaeth hw∣ynt trwy ddiodefaint.

11 Canys y sancteiddudd a'r rhai sanctei∣ddiedic o'r vn y maent oll, am ba achos nid yw gywilyddus ganddo eu galw hwynt yn frodyr,

12 Gan ddywedyd,* 1.1573 myfi a ddangosaf dy e∣nw di i'm brodyr, yng-hanol yr eglwys i'th fo∣laf di.

13 A thrachefn,* 1.1574 mi a ddodaf fy ymddyried ynddo, a thrachefn wele fi, a'r plant a roddes Duw i mi.

14 Am hynny gan fod y plant yn gyfran∣nogion o gîg a gwaed, yntef hefyd yr vn modd a wnaethbwyd yn gyfrannog o'r vn rhyw, fel y galle efe trwy farwolaeth ddinistrio y neb yr y∣doedd iddo lywodraeth ar farwolaeth sef diafol,

15 Ac fel y galle efe eu gwared hwynt oll, y rhai gan ofn marwolaeth tros eu holl fywyd ydynt cann gaethiwed.

16 Nid yr angelion eusus a gymmerodd efe ddim: eithr hâd Abraham a gymmerodd efe.

17 Am ba achos y dyle efe ym mhob peth fod yn gyffelyb iw frodyr, fel y galle fod yn arch-offeiriad trugarog a ffyddlon am y pethau a berthynent i Dduw, i ryglyddu bodd am be∣chodau y bobl.

18 O blegit yn gymmaint a dioddef o ho∣naw ef, pan ei temptiwyd, efe a ddichon gyn∣northwyo y rhai a demtir.

PEN. III.

Y mae efe yn eu cynghori i fod yn vfydd i air Crist, 3 Yr hwn sydd ragorach nâ Moses. 12 Poenedigaeth y cy∣fryw ag a galedant eu calonnau, ac ni chredant, fel y caffent orphwysfa dragywyddol.

AM hyn fy mrodyr sanctaidd, cyfrannogi∣on o'r galwedigaeth nefol, ystyriwch Ie∣su Grist, Apostol ac Arch-offeiriad ein cyffes ni yng-Hrist Iesu,

2 Yr hwn-sydd ffyddlon i'r hwn a'i hordeini∣odd, megis* 1.1575 Moses yn ei holl dŷ.

3 Oblegit hwn a gyfrifwyd ei fod yn hae∣ddu mwy o ogoniant nâ Moses, o gymmaint, ac y mae yr hwn sydd yn gwneuthur tŷ yn cael mwy o barch n'â'r tŷ.

4 Canys pob tŷ a adeilir gan ryw vn, a'r neb a wnaeth bob peth ydyw Duw.

5 A Moses yn wir a fu ffyddlon yn ei holl dŷ ef megis gwasanaeth-ŵr, er testiolaeth i'r pethau a draethid.

6 Eithr Crist megis mab ar ei dŷ ei hun, tŷ yr hwn ydym ni, os nyni a geidw ein hyfder a gorfoleddd ein gobaith yn siccr hyd y diwedd.

7 Am hynny megis y dywed yr Yspryd glân,* 1.1576 heddyw o gwandewch ei leferydd ef,

8 Na chaledwch eich calonnau, megis yn yr ymrysonfa, yn nydd y profedigaeth yn y di∣ffaethwch,

9 Lle y temtiodd eich tadau chwi fi, y profa∣sant fi, ac y gwelsant fyng-weithreddedd ddeu∣gain mhlynedd,

10 Am hynny y sorrais wrth y genhedlaeth honno, a dywedais, y maent hwy yn cyfeiliorni yn [eu] calonnau, ac nid adnabuant fy ffyrdd mau fi.

11 Hyd oni thyngais yn fy nigllonedd, na chaent hwy ddyfod i mewn i'm gorphy wysfa.

12 Edrychwch frodyr, rhag bod vn amser yn neb o honoch ddrwg galon anffyddlon i beri ymadel â Duw byw.

13 Eithr cynghorwch bawb eu gilydd beu∣nydd tra y gelwyr hi heddyw, rhag i neb o ho∣noch ymgaledu trwy dwyll pechod.

14 Canys nyni a wnaed yn gyfrannogion o Grist, os nyni a gadwn y dechreuad trwy 'r hwn ein cynhelir i fynu yn siccr hyd y diwedd.

15 Tra y dywedir, heddyw os gwrandewch ei leferydd ef, na chaledwch eich calonnau, me∣gis yn yr ymrysonfa.

16 Canys rhai ar ôl gwrando, [a'i] digia∣sant [ef,] ac etto, nid pawb a'r a ddaethant o'r Aipht trwy Moses.

17 Ac wrth bwy y bu efe sorredic ddeugain mhlynedd؛ onid wrth y rhai a bechasent, y rhai y syrthiodd* 1.1577 eu cyrph yn y diffaethwch؛

18 Ac wrth bwy y tyngodd na chaent hwy fyned i mewn iw orphywysfa ef؛ onid wrth y rhai, nid vfyddhaent؛

19 Ac yr ydym ni yn gweled na allent hwy fyned i mewn o herwydd anghredyniaeth.

PEN. IIII.

Bod y gair heb ffydd yn anfuddiol. 3 Sabboth neu or∣phywysfa y Christianogion, 6 Dialedd y rhai ni chredant. 12 Anian gair Duw.

OFnwn gan hynny, rhag vn amser trwy wrthod yr addewid i fyned i mewn iw or∣phywysfa ef, weled neb o honoch chwi yn gyffe∣lyb iw siommi.

2 Canys i ni y pregethwyd yr Efengyl fel iddynt hwythau, eithr ni thycciodd iddynt hwy y gair a glywyd, am nad oed wedi ei gyd-wascu â ffydd yn y rhai a'i clywsant.

3 Canys yr ydym ni y rhai a gredâsom yn myned i mewn i'r orphywysfa, megis y dywe∣dodd efe, fel* 1.1578 y tyngais yn fy llid, na ddeuēt hwy

i mewn i'm gorphwyssa: cyd bai 'r gwaith we∣di ei berffeithio o amser gosodiad sail y byd.

4 Canys am y seithfed dydd mewn man y dywedodd efe fel hyn: a* 1.1579 gorphywysawdd Duw y seithfed dydd oddi wrth ei holl waith.

5 Ac ymma trachefn, na ddeuent hwy i me∣wn i'm gorphwysfa.

6 Gan fod hyn wedi ei adel yn ôl, fod rhai yn cael myned i mewn, a bod y rhai y pregeth∣wyd yn gyntaf iddynt heb fyned o her wydd ang∣hredyniaeth:

7 Trachefn y mae efe yn pennu diwrnod gan ddywedyd trwy Ddafydd, heddyw, ar ôl cymaint o amser, megis y dywed wyd,* 1.1580 heddyw o gwrandewch ei leferydd ef, na chaledwch eich calonnau.

8 Canys pe Iosua a'i dugase hwynt i or∣phywysfa, ni sonniase efe am ddydd arall ar ôl hynny.

9 Ac am hynny y mae rhyw orphywysfa we∣di ei gadael yn ôl i bobl Dduw.

10 Canys yr hwn a aeth i mewn iw orphy∣wysfa, gorphwysodd hwnnw oddi wrth ei waith megis [y gorphwysodd] Duw oddi wrth yr eiddo yntef.

11 Ymroddiwn gan hynny i fyned i mewn i'r vn rhyw orphywysfa rhag syrthio o neb yn ôl yr vn siampl o anufudd-dod.

12 Canys bywiol yw gair Duw, a nerthol ei waith, a llymmach nag vn cleddyf daufinioc, ac yn cyrhaeddyd hyd wahaniad yr enaid a'r ys∣pryd, a'r cymmalau, a'r mêr, ac yn barnu me∣ddyliau a bwriadau y galon.

13 Ac nid oes vn creadur anamlwg yn ei o∣lwg ef, eithr pob peth sydd yn noeth ac yn ago∣red iw lygaid ef, am yr hwn yr ydym ni yn son.

14 Am fod gan hynny i ni Arch-offeiriad mawr yr hwn a aeth i'r nefoedd, sef Iesu Mab Duw, daliwn [ein gafel] ar ein proffes.

15 Canys nid oes i ni Arch-offeiriad, yr hwn nis dichon dosturio wrth ein gwendid ni, na∣myn a demptiwyd ym mhob peth yr vn modd, [eithr] heb pechod.

16 Am hynny awn yn hydêrus at orsedd∣faingc y grâs fel y derbyniom drugaredd, ac y caffom râs yn gymorth cyf-amserol.

PEN. V.

Y cyffelybiaeth a'r anghyffelybiaeth sydd rhwng Crist a'r Lefiaid. 11 A chyhuddiad diweddarwch yr Iddewō.

CAnys pob arch-offeiriad yr hwn a gym∣merer o blith dynion a osodir tros ddyni∣on yn y pethau sy tu ag at Douw, i offrymmu rhoddion, ac aberthau tros bechodau,

2 Yr hwn a ddichon yn gymmerusol dostu∣rio tros y rhai sy mewn anwybodaeth neu am∣ryfusedd, am ei fod yntef hefyd wedi ei amgyl∣chu â gwendid,

3 Ac er mwyn hynny y dyle megis tros y bobl felly trosto ei hū offrymmu tros bechodau.

4 Ac* 1.1581 nid yw neb yn cymmeryd yr anrhy∣deod iddo ei hun, ond a alwer gan Dduw, me∣gis Aaron.

5 Felly Crist hefyd ni chymmerodd iddo ei hun yr anrhydedd i fod yn arch-offeiriad, namyn yr hwn a ddywedodd wrtho ef,* 1.1582 ty di yw fy Mabi, myfi heddyw a'th genhedlais di [ai rhoes iddo.]

6 Megis y mae efe hefyd mewn man arall yn dywedyd,* 1.1583 offeiriad wyt ti yn dragywydd ar ôl vrdd Melchi-sedec.

7 Yr hwn yn nyddiau ei gnawd a offrym∣modd trwy lefain cryf a dagrau, weddiau ac ymbil at yr hwn ydoedd abl iw achub ef oddi wrth farwolaeth: ac efe a wrandawyd am y peth yr oedd yn ei ofni.

8 Ac er ei fod yn fab, efe a ddyscodd vfudd∣dod trwy yr hyn a ddioddefodd,

9 Ac wedi ei berffeithio, ef a wnaethbwyd yn awdur iechyd tragywyddol i'r rhai oll a v∣fudd hânt:

10 Wedi ei gyfenwi gan Dduw yn Arch∣offeiriad ar ôl vrdd Melchi-sedec.

11 Am yr hwn y mae i ni lawer iw ddywe∣dyd, yr hyn sydd anhawdd ei fynegi, o achos eich bod chwi yn fuscrell eich clustiau.

12 Canys lle y dylech chwi o herwydd am∣ser fod yn athrawon, rhaid yw trachefn ddyscu i chwi beth ydyw gwyddorion dechreuad yma∣droddion Duw, ac chwi a aethoch yn rhaid i chwi wrth laeth, ac nid bwyd ffyrf.

13 O blegit pawb a ymarfero â llaeth, ang∣hynefin yw â gair cyfiawnder: canys mabā yw.

14 Eithr y bwyd ffyrf a berthyn i'r rhai per∣ffaith y rhai o herwydd cynnefindra y mae gan∣ddynt synnwyr wedi ymarfer i ddosparthu rhwng da a drwg.

PEN. VI.

Cyngor i gynnyddu yn ddianwadal, 18 Am fod Duw yn siccr yn ei addewid.

AM hynny gan roddi heibio yr ymmadrodd sydd yn dechreu rhai yng-Hrist, awn rha∣gom at berffeithrwydd, ac na ossodwn eil-waith sail edifeirwch oddi wrth weithredoedd meir∣won, a ffydd tu ag at Dduw.

2 [Ac] am athrawiaeth bedyddiadau, a go∣sodiad dwylo, ac adgyfodiad y meirw, a'r farn dragywyddol.

3 A hynny a wnawn ni, os canniadhâ Duw.

4 Canys* 1.1584 amhossibl yw i'r rhai a oleuwyd vn-waith, ac a brofasant y rhodd nefol, ac a wna∣ethbwyd yn gyfrannogion o'r Yspryd glân,

5 Ac a brofasant o ddaianus air Duw, a rhinweddau y bŷd a ddaw:

6 Os llwyr-syrthiant, adnewyddu trwy edi∣feirwch, gan eu bod hwynt drachefn yn croes∣hoelio iddynt eu hunain Fab Duw, ac yn ei o∣sod ar watwar.

7 Canys y ddaiar yr hon a yfo y glaw a sy∣ddo yn mynych ddyfod arni, ac a ddygo lyssiau addas i'r neb drwy y rhai yr ydys yu ei llafurio hi, sydd yn derbyn bendith gan Dduw.

8 Eithr yr hon a ddygo ddrain ac yscall,

amharchus fydd, a chyfagos i felldith, ai diwedd fydd ei llosci.

9 Eithr ô (rai annwyl) yr ydym yn coelio am danoch chwi, bethau sy well nâ hyn, ac [sydd] yng-lŷn ag iechydwriaeth er em bod ni yn dyweddy fel hyn.

10 Canys nid anghyfiawn yw Duw, fel y gollyngo tros gof eich gwaith a'r llafurus ga∣riad a ddangosasoch tu ag at ei enw ef, y rhai a wasanaethasoch, ac ydych yn gwasanaethu y Sainct.

11 Ac yr ydym yn chwennych dangos o bob vn o honoch yr vn fath ddiwydrwydd er mwyn siccrhau gobaith hyd y diwedd.

12 Fel na byddoch fuscrell, eithr yn ddily∣nwŷr rhai trwy ffydd, ac ammynedd sy yn meddiannu yr addewidion.

13 Canys Duw wrth wneuthur yr addewid i Abraham, lle ni alle efe dyngu i neb a fai fwy, a dyngodd iddo ei hun,

14 Gan ddywedyd,* 1.1585 yn wîr gan fendithio mi a'th fendithiaf, a chan amlhau mi a'th amlhâf

15 Ac fell wedi iddo hir ymaros, efe a ga∣fodd yr addewid.

16 Canys dynion yn ddiau ydynt yn tyngu ivn mwy, [nâ hwynt eu hun] a diwedd pob ym∣ryson ydyw llw iddynt er siccrwyd.

17 Yn yr hwn beth Duw yn chwennychu yn helaethach ddangos i etifeddion yr addewid, ddianwadalwch ei gyngor ef, a ymrwymodd trwy lw.

18 Megis trwy ddau beth disigl yn y yhai y mae yn amhossibl i Dduw fod yn gelwyddog, y gellem gael cyssur cryf, rhai a ffoasom i gael gafael yn y gobaith rhag-osodedic.

19 Yr hwn sydd genym ni megis angor yr enaid yn ddiogel, ac yn siccr, ac yn myned hyd at yr hyn sydd o'r tu fewn i'r llen.

20 I'r man yr aeth y rhagflaenor trosom ni [sef] Iesu yr hwn a wnaethbwyd y n Arch offei∣riad yn dragywyddol ar ôl vrdd Melchi-sedec.

PEN. VII.

Cyffelybiaeth rhwng offeiriadaeth Crist a Melchisedec.

CAnys y* 1.1586 Melchi-sedec hwn brenin Sa∣lem [ydoedd] offeiriad Duw goruchaf, yr hwn a ddaeth i gyfarfod ag Abraham wrth ddy∣chwelyd o ladd y brenhinoedd, ac a'i bendigodd ef:

2 I ba vn y cyfrannodd Abraham ddegwm o bob peth: yr hwn yn gyntaf yn wir wrth gyfi∣eithiad [yw] brenin cyfiawnder: wedi hynny he∣fyd brenin Salem, yr hyn yw brenin heddwch,

3 Heb dâd, heb fam, heb genedl heb fod iddo na dechreu dyddiau na diwedd enioes: eithr yn gyffelyb i Fab Duw, y mae yn aros yn offei∣riad yn dragywydd.

4 Edrychwch chwithau faint oedd hwn i'r hwn y rhoddodd Abraham y patriarch ddegwm o'r anrhaith.

5 A'r rhai yn wir sy o feibion Lefi yn derbyn swydd yr offeiriadaeth, y mae ganddynt* 1.1587 orchy∣myn i gymmeryd degwm gan y bobl, ar ôl y gyfraith (sef gan eu brodyr) er eu bod wedi dy∣fod o lwynau Abraham.

6 Eithr yr hwn ni hanoedd ei genhedlaeth o honynt hwy, a gymmerodd ddegwm gan A∣braham,) ac a fendigodd yr hwn yr oedd yr adde∣wid iddo.

7 Ac yn ddiddadl y lleiaf a fendithir gan [ei] well.

8 Ac ymma dynion y rhai sy yn meirw, sy yn cymmeryd degwm: eithr yno yr hwn y te∣stiolaethwyd am dano ei fod efe yn fyw.

9 Ac (o ddywedyd fellŷ) yn Abraham y ta∣lodd Lefi yntef hefyd ddegwm, yr hwn [oedd] dderbyn-wr degwm,

10 O blegit yr ydoedd efe etto yn llwynau ei dad, pan gyfarfu Melchi-sedec ag ef.

11 Os ydoedd gan hynny berffeithrydd trwy offeiriadaeth Lefi (o blegit tann honno y rhoddwyd y gyfraith i'r bobl) pa ham [yr oedd] yn rhaid mwyach godi offeiriad arall, ar ôl vrdd Melchi-sedec, ac nas gelwid ef ar ôl vrdd Aaron؛

12 O blegit yn wir wedi newidio yr offei∣riadaeth, rhaid oedd fod newidiad ar y gyfraith hefyd.

13 O blegit am yr hwn y dywedir hyn, efe a berthyn i lwyth arall, o'r hwn nid oes neb yn gwasaneuthu yr allor.

14 Canys hyspus yw mai o Iuda y mae ein Harglwydd ni yn dyfod, am yr hwn lwyth ni ddywedodd Moses ddim tu ag at offeiriadaeth,

15 Ac etto y mae hyn yn eglurach o lawer, os ydyw offeiriad arall yn codi ar ôl cyffelybrw∣ydd Melchi-sedec,

16 Yr hwn nid wrth gyfraith y gorchymyn cnawdol ei gwnaethbwyd [yn offeiriad,] eithr wrth rym y bywyd didrangedic.

17 O blegit y mae efe yn testiolaethu fel hyn, canys* 1.1588 offeiriad wyt ti yn dragywydd ar ôl vrdd Melchi-sedec.

18 Canys yn ddiau fe a wnaed diddymmiad ar y gorchymyn, yr hwn oedd o'r blaen o her∣wydd ei lescedd a'i afles.

19 O blegit ni pherffeithiodd y gyfraith ddim namyn dyfodiad gobaith gwell, trwy yr hwn yr ydym ni yn nesau at Dduw.

20 Ac yn gymmaint nad heb lw:

21 (O blegit hwynt hwy a wnaethbwyd yn offeiriaid heb lw, a hwn, a wnaethbwyd â llw gan yr hwn a ddywedodd wrtho,* 1.1589 yr Arglwydd a dyngodd, ac ni bydd edifar ganddo, ti wyt off∣eiriad yn dragywydd, yn ôl vrdd Melchi-sedec)

22 Ar destament gwell o hynny y gwnaeth∣bwyd Iesu yn fachniudd.

23 A mwy o honynt hwy a wneid yn offei∣riaid am i farwolaeth luddio iddynt barhau.

24 Eithr hwn am ei fod yn perhau yn dragy∣wydd y mae iddo ef offeiriadaeth dragywyddol.

25 Am hynny efe a ddichon hefyd yn gwbl iachau y rhai trwyddo ef sy yn dyfod at Dduw

am ei fod efe yn byw bob amser i eiriol trostynt hwy.

26 O blegit y cyfryw Archoffeiriad sancta∣idd, diddrwg, dihalog, didoledig oddi wrth be∣chaduriaid, ac wedi ei wneuthur yn bwch nâ'r nefoedd oedd weddus i ni:

27 Yr hwn nid oedd raid iddo beunydd, me∣gis i'r offeiriaid [hynny]* 1.1590 yn gyntaf tros ei bechodau ei hun offrymmu aberthau, wedy hyn∣ny tros [bechodeu] y bobl: canys hynny a w∣naeth efe vn-waith gan ei offrymmu ei hun.

28 Canys y gyfraith sydd yn gosod dyniō yn arch-offeiriaid a gwendid ynddynt: eithr gair y llw yr hwn fu wedi y gyfraith, sy 'n gwneuthur y Mab yr hwn a berffeithiwyd yn dragywydd.

PEN. VIII.

Bod offeiriadaeth Crist a'r cyfammod newydd yn dangos diddymmu yr offeiriadaeth Lefiaidd, a'r hēn gyfammod.

EIthr swm yr hyn a ddywedwyd yw hyn, fod i ni gyfryw Arch-offeiriad, yr hwn a ei∣steddodd ar ddehau law gorsedd-faingc y maw∣redd yn y nefoedd,

2 Yn wenidog y cyssegrfa, a'r gwîr daber∣nacl yr hwn a osodes yr Arglwydd, ac nid dŷn.

3 Canys pob arch-offeiriad a osodir i off∣rymmu rhoddion ac aberthau: ac am hynny yr ydoedd yn rhaid bod gan hwn hefyd beth iw offrymmu.

4 O blegit pe bydde efe ar y ddaiar, ni bydde yn offeiriad y chwaith, tra fydde offeiriaid yn offrymmu rhoddion yn ôl y ddeddyf.

5 Y rhai sy yn gwnasaneuthu portreiad, a chyscod pethau nefol, megis o'r nefoedd yr at∣tebwyd Moses pan oedd ar orphen y tabernacl: edrych eb efe,* 1.1591 ar wneuthur o honot bôb peth ar ôl portreiad a ddangoswyd i ti yn y mynydd.

6 Eithr yn awr y cafodd efe swydd mwy rhagorol, o gymmaint ac y mae yn gyfryng∣wr cyfammod gwell, yr hwn sydd wedi ei osod at addewidion gwell.

7 O blegit yn wir pe buase y cyntaf hwn∣nw yn ddifai, ni cheisiasid lle i'r ail.

8 Canys yn beio arnynt hwy y dywed efe,* 1.1592 wele y dyddiau a ddeuant, medd yr Arglwydd, pan wnelwyf â thŷ Israel, ac â thŷ Iuda gy∣fammod newydd:

9 Nid fel y cyfammod yr hwn a wneuthum âu tadau hwynt yn y dydd yr ymafelais yn eu llaw hwynt iw dwyn o dîr yr Aipht: canys ni thrigasant hwy yn fyng-hyfammod mau fî, a minne a'u ysceulusais hwythau, medd yr Argl∣wydd,

10 O blegit hwn yw 'r cyfammod a wneu∣thum i â thŷ Israel, ar ôl y dyddiau hynny medd yr Arglwydd, myfi a ddodaf fyng-hyfreithau yn eu meddwl, ac yn eu calonnau yr scrifennaf [hwynt] a mi a fyddaf yn Dduw iddynt hwy, ac hwythau a fyddant bobl i minne.

11 Ac ni ddysc pob vn ei gymydog, a phob vn ei frawd, gan ddywedyd, adnebydd yr Argl∣wydd: o blegit hwynt a'm hadwaenant i oll, o'r lleiaf o honynt hyd y mwyaf o honynt.

12 Canys trugarog fyddaf ani eu anghyfi∣awnder, ac ni chofiaf eu pechodau nai hanwi∣redd hwynt mwy.

13 Wrth ddywedyd newydd, y mae efe yn barnu y cyntaf yn henaidd, a'r hyn sydd henaidd ac oedrannus sydd agos i ddiflannu.

PEN. IX.

Y modd y deleuir ceremoniau, ac ebyrth y ddeddf, gan dragywyddoldeb a pherffeithrwydd aberth Crist.

AM hynny yn wîr yr ydoedd hefyd i'r ta∣bernacl cyntaf ceremoniau crefydd a chy∣ssegr bydol.

2 O blegit y* 1.1593 tabernacl oedd wedi ei wneu∣thur, y cyntaf, yn yr hwn yr oedd y canwyllbren, a'r bwrdd, a'r bara gosod yr hwn [dabernacl] a elwid y cyssegr.

3 Yn ôl yr ail llen yr oedd y tabernacl yr hwn a elwid y cyssegr sancteiddiolaf,

4 Lle yr oedd y thusser aur, ac Arch y cyfam∣mod wedi ei goreuro o'i hamgylch, yn yr hon yr oedd y crochan aur a'r manna ynddo, a* 1.1594 gwialen Aaron, yr hon a flagurase, a* llechau y cyfāmod.

5 A goruwch honno Cerubiaid y gogoniant yn cyscodi y drugareddfa, am y rhai ni ellir yn awr dywedyd yn nailltuol.

6 Wedi trefnu hyn felly, i'r tabernacl cyntaf yn ddiau yr ai bob amser yr offeiriaid y rhai oe∣ddynt yn cyflawni y gwasanaeth.

7 Ac i'r ail vnwaith bôb blwyddyn* 1.1595 yr ai yr arch-offeiriad yn vnic, nid heb waed yr hwn a offrymme efe trosto ei hun, a thros annwyboda∣eth y bobl.

8 Trwy fod yr Yspryd glân yn arddangos hyn, nad oedd y ffordd i'r cyssegr yn agored etto tra fydde y tabernacl cyntaf yn sefyll.

9 Yr hwn ydoedd gyffelybiaeth tros yr am∣ser presennol, yn yr hwn yr offrymmid rhoddi∣on, ac aberthau, y rhai ni allent berffeithio yr a∣ddoludd ar ran cydwybod,

10 Yn vnic mewn bwydydd a diodydd, ac amryw olchiadau, a deddfau cnawdol, y rhai a osodasid hyd amser y diwygiad.

11☞ 1.1596 Eithr Crist yn dyfod yn Arch-offeiri∣ad y daioni a fyddent rhag llaw, trwy dabernacl mwy a pherffeithiach, nid o waith dwylo, hynny yw, nid o'r adailadaeth ymma,

12 Nid chwaith trwy waed geifr a lloi: eithr trwy ei waed ei hun yr aeth efe vn waith i me∣wn i'r cyssegr, ac a gafas dragywyddol ollyng∣dod o gaethiwed.

13* 1.1597 O blegit os ydyw gwaed teirw, a geifr a lludw anner wedi ei danu ar y rhai halogedig yn sancteiddio puredd y cnawd,

14 O ba faint mwy, y pura* 1.1598 gwaed Crist (yr hwn trwy yr Yspryd tragywyddol a'i off∣rymmodd ei hun yn ddifai i Dduw) eich cyd∣wybod chwi* 1.1599 oddi wrth feirwon weithredoedd, i wasaneuthu y Duw byw?

15 Ac am hynny y mae efe yn gyfryng-wr,

y cyfammod newydd, megis trwy fod* 1.1600 mar∣wolaeth yn ymwared oddi wrth y camweddau y rhai oeddent tann y cyfammod cyntaf, y derby∣nie y rhai a alwyd yr etifeddiaeth dragywy ddol.☜

16☞ 1.1601 O blegit lle bydd testament, rhaid yw digwyddo marwolaeth y testament-wr.

17* 1.1602 Canys o'r meirw y caiff y testament ei rym: o blegit nid oes nerth ynddo tra fyddo byw y testament-wr.

18 O ba achos ni chyssegrwyd y cyntaf heb waed.

19 Canys wedi traethu o Moses y gorchy∣myn oll i'r bobl yn ôl y gyfraith, efe a gymme∣rodd waed lloi a geifr, gyd â gwlân porphor, ac Ysop, ac ai taenellodd ar y llyfr, a'r bobl oll,

20* 1.1603 Gan ddywedyd, hwn yw gwaed y testa∣ment, yr hwn a orchymynnodd Duw i chwi.

21 Y tabernacl hefyd a holl lestri y gwasana∣eth a daenellodd efe â gwaed yr vn modd,

22 A phob peth gan mwyaf wrth ŷ gyfraith a burid trwy waed, ac heb ollwng gwaed nid oes maddeuant.

23 Am hynny angenrheidiol ydoedd i bor∣treiadau y pethau sy yn y nefoedd gael eu puro â'r pethau hyn: a'r pethau nefol eu hunain ag aberthau gwell nâ'r rhai hyn.

24 Canys nid i gyssegr o waith llaw yr aeth Crist yr hwn sydd bortreiad i'r gwir gyssegr: eithr efe a aeth i'r nefoedd i ymddangos yn awr ger bron Duw trosom ni.

25 Ac nid iw offrymmu ei hun yn fynych fel y mae yr arch-offeiriad yn myned i mewn i'r cy∣ssegr bob blwyddyn a chanddo waed dieithr.

26 Pe amgen rhaid fuase iddo ddioddef yn fynych o ddechreuad y byd, eithr yn awr vn-wa∣ith yn niwedd y byd yr ymddangoses efe i dde∣leu pechod trwy ei aberthu ei hun.

27 Ac megis y gosodwyd i ddynion farw vnwaith, ac yn ôl hynny bod barn,

28 Felly* 1.1604 Crist hefyd a aberthwyd vn-wa∣ith i ddwyn pechodau llawer, yr ail waith heb pechod yr ymddengys efe i'r rhai sy yn ei ddis∣gwil er iechydwriaeth. ☜

PEN. X.

Na alle y gyfraith a'i haberthau ddeleu pechod, ac am hynny bod yn rhaid yr aberth arall a wnaeth Crist.

O Blegit y* 1.1605 gyfraith yr hon sydd ganddi gyscod daionus bethau i ddyfod, ac nid gwîr ddelw y pethau, ni alle bŷth berffeithio y dyfodiaid drwy yr aberthau hynny, y rhai bob blwyddyn a offrymment yn oestadol.

2 Pe amgen hwy a beidiasent a'u hoffrym∣mu, am na buase cydwybod pechod mwy gan y rhai a offrymmasent wedi eu glanhau vn-waith

3 Eithr yn yr rhai hynny y bydd bôb blwy∣ddyn adcoffa pechodau.

4 Canys ni ddichon gwaed teirw a geifr* 1.1606 dynnu ymmaith bechodau.

5 O ba achos y mae efe wrth ddyfod i'r byd yn dywedyd, aberth, ac offrwm ni's mynnaist:* 1.1607 eithr corph a gymhwysaist i mi.

6 Offrymmau poeth a thros bechod ni buost fodlon iddynt.

7 Yna dywedais, wele fi yn dyfod, (y mae yn scrifennedig yn nechreu y llyfr am danaf) i wneuthur dy ewyllys di ô Dduw.

8 Wedi iddo ddywedyd vchod, aberth ac off∣rwm, ac offrymmau poeth, a thros bechod ni's mynnaist, ac ni's derbyniaist (y rhai a offrym∣mir wrth y gyfraith)

9 Yna y dywedodd, wele fi yn dyfod i wneu∣thur dy ewyllys di ô Douw, y mae yn tynnu ymmaith y cyntaf, er mwyn gosod y diwe∣ddaf.

10 Trwy yr hwn ewyllys yr ydym wedi ein sancteiddio, trwy offrymmiad corph Iesu Grist vn-waith.

11 Am hynny pob offeiriad sydd yn sefyll beunydd ger bron, gan wasanaethu, ac offrym∣mu yn fynych yr vn aberthau, y rhai ni allant fyth ddeleu pechodau.

12 Eithr hwn wedi iddo vn-waith offrym∣mu aberth tros bechodau, sydd yn dragywyddol* 1.1608 yn eistedd ar ddeheu-law Dduw؛

13 Gan aros yr hyn sydd ynol,* 1.1609 hyd oni o∣soder ei elynion et yn droedfaingc iw draed ef.

14 Canys ag vn offrwm y perffeithiodd efe yn dragywyddol y rhai sy wedi eu sancteiddio,

15 Y mae yr Yspryd glân hefyd yn testiola∣ethui ni hyn: canys ar ôl iddo ef ddywedyd ym∣laen-llaw,

16 Dymma 'r cyfammod yr hwn a amodaf â hwynt ar ôl y dyddiau hynny,* 1.1610 medd yr Ar∣glwydd, myfi a osodaf fyng-hyfreithiau yn eu calonnau, ac a'u scrifennaf yn eu meddyliau,

17 Ac ni chofiaf mwy eu pechodau nau han∣wiredd hwynt.

18 Felly lle byddo maddeuant am y rhai hyn ni bydd mwy offrwm tros bechod.

19 Am hyn frodyr, gan fod i ni rydd-did i fyned i mewn i'r cyssegr trwy waed Iesu,

20 Ar hyd y ffordd a gysegrodd efe i ni yn newydd, ac yn fyw, trwy 'r llen, sef ei gnawd,

21 A [bod i ni] Arch-offeiriad ar dŷ Dduw,

22 Nessawn â chalon gywir mewn llawn hyder ffydd, wedi puro ein calonneu oddi wrth gydwybod ddrwg, a golchi ein corph â dwfr glân.

23 Cadwn gyffes ein gobaith, yn ddisigl: canys ffyddlon yw 'rhwn a addawodd.

24 A chydystyriwn bawb ei gilydd, i yman∣nogi gariad, a gweithredoedd da.

25 Ac na wrthodwn ein cydgynhulliad ein hun, megis y mae arfer rhai: eithr ymgyngho∣rwn, a hynny yn fwy, o achos eich bod yn gwe∣led y dydd yn nessau. ☜

26 Canys os* 1.1611 o'r gwaith ddioddef y pechwn ar ôl derbyn gwybodaeth y gwirionedd, nid oes mwy aberth wedi ei adel tros bechodau,

27 Eithr aruthrol ddisgwiliad barn, ac ang∣erth tân yr hwn a ddifa y gwrthwyneb-wŷr.

28 Yr hwn a dorro gyfraith Moses a ro∣ddir i farwolaeth heb drugaredd* 1.1612 tann ddau, neu dri o dystion.

29 Pa faint mwy dialedd dybygwch chwi y bernir heuddu o'r hwn a sathr Fab Duw, ac a farno yn aflan waed y cyfāmod, trwy 'r hwn y sancteiddiwyd ef, ac a ddifenwo yspryd y grâs؛

30 Canys nyni a adwaenom y neb a ddywe∣dodd,* 1.1613 myfi pieu dial: myfi a dalef medd yr Arglwydd: a thrachefn, yr Arglwydd a farna ei bobl.

31 Peth aruthrol yw syrthio yn slaw y Duw byw.

32 Gelwch bellach i'ch cof y dyddiau o'r blaen yn y rhai wedi eich llewyrchu y diodde∣fasoch ymdrech mawr ag adfyd.

33 Tra dygyd chwi allā weithiau trwy wrad∣wydd a chystudd i fod yn watwargerdd, ac i fod yn ddrychiolaeth, weithiau tra gwnelid chwi yn gymdeithiō i'r rhai a fyddent yn ymdrino felly.

34 Canys am fy rhwymau maufi yr oedd∣ych yn cyd-ddolurio â mi, ac chwi a gymmera∣soch yn llawen yspeilio eich golud, gan wybod fod gennych olud gwell yn y nefoedd, yr hwn hefyd sydd barhaus.

35 Am hynny na fwriwch ymmaith eich hyder yr hon sydd iddi fawr wobr.

36 Canys rhaid ydyw i chwi wrth ammy∣nedd, fel wedi i chwi wneuthur ewyllys Duw, y derbynioch yr addewid.

37 O blegit ychydigyn bach etto, a'r hwn sydd ar ddyfod a ddaw, ac nid oeda.

38* 1.1614 A'r cyfiawn fydd byw 'trwy ffydd, eithr o chilia [neb] nid yw fy enaid fodlon iddo.

39 Eithr nid ydym ni ar encil i gollediga∣eth, namyn o ffydd i gadwedigaeth yr enaid.

PEN. XI.

Am ffydd a'i hamryw ffrwythau.

FFydd yn wir yw sail y pethau a obeithir, a siccrwydd y pethau ni's gwelir.

2 O blegit trwyddi hi yr ennillodd yr hena∣fiaid air da.

3* 1.1615 Wrth ffydd yr ydym yn deall wneuthur y byd trwy air Duw, yn gymmaint nad obethau gweledig y gwaed y pethau a welir.

4 Trwy ffydd yr offrymmodd* 1.1616 Abel i Dduw aberth rhagorach nâ Chain, trwy 'r hon yr enni∣llodd efe destiolaeth ei fod yn gyfiawn, trwy fod Duw yn testiolaethu am ei roddion ef a thrwy 'r [ffydd] hon wedi marw, y mae etto yn lefaru.

5* 1.1617 Trwy ffydd y cymmerwyd Enoch ym∣maith, rhag gweled marwolaeth: ac ni chaed ef: am ddarfod i Dduw ei gymmeryd ef ym∣maith, eithr cyn ei gymmeryd ef ymmaith, efe a gawse'r gair o fod yn bodloni Duw.

6 Eithr heb ffydd ni ellir bodloni, o blegit credu sydd raid i'r neb a ddel at Dduw, ei fod ef a'i fod yn obrwy-wr y rhai a ymgais ag ef.

7* 1.1618 Nac trwy ffydd (wedi i Dduw ei rybu∣ddio am y pethau ni's gwelsid etto) yn llawn o ofn parchedig, a ddarparodd long i achub ei deulu, trwy 'r hon long y condemnodd efe y byd, ac efe a wnnethbwyd yn etifedd y cyfiawn∣der yr hwn sydd o ffydd.

8 Trwy ffydd gwedi galw* 1.1619 Abraham, yr vfyddhaodd i fyned i'r man a gaffe efe ryw am∣ser yn etifeddiaeth, ac yr aeth, heb wybod i ba le yr oedd yn myned.

9 Trwy ffydd yr arhosodd efe yn nhir yr a∣ddewid, megis mewn [tîr] dieithr, ac y preswy∣lodd mewn lluestau gyd ag Isaac, ac Iacob cyd∣etifeddion yr vn addewid.

10 Canys disgwil yr ydoedd am y ddinas, ac iddi sail, saer ac adailadudd yr hon yw Duw.

11 Trwy ffydd* 1.1620 Sara hithe yn amhlan∣tadwy a dderbyniodd nerth i ymddwyn hâd, ac a escorodd wedi amser oedran, am ei bod i yn barnu yn ffyddlon yr hwn a addawse.

12 Ac o herwydd hynny o vn a hwnnw wedi marweiddio y cēhedlwyd cynifer* 1.1621 a sêr yr wybr mewn rhifedi, ac megis y tywod aneirif ar lan y môr.

13 Mewn ffydd y bu farw y rhai hyn oll heb dderbyn yr addewidion, eithr o bell eu gweled hwynt, a chredu, a chyfarch, a chyfaddef eu bod yn ddieithr, ac yn ymdeithiaid ar y ddaiar.

14 Canys y mae y rhai sy yn dywedyd hyn yn dangos yn eglur eu bod yn ceisio gwlad

15 Pe buasent hwy yn meddwl am y wlad y daethant allan o honi, hwynt hwy a gawsent amser i ddychwelyd.

16 Eithr yn awr gwlad well y maent hwy yn ei chwennychu, sef y nefol: o achos pa ham nid cywilydd gan Dduw ei alw eu Duw hw∣ynt hwy, o blegit efe a baratodd ddinas iddynt.

17 Trwy ffydd yr offrymmodd* 1.1622 Abraham, Isaac, pan fu profedigaeth arno, ai vnic fab a offrymmodd yr hwn a gawse yr addewidion.

18 Wrth yr hwn y dywedasid, yn* 1.1623 Isaac y gelwir i ti hâd.

19 Gan ystyried y galle Duw gyfodi [rhai] o feirw: o ba herwydd efe ai derbyniodd ef me∣wn cyffelybrwydd.

20 Trwy ffydd y bendithiodd* 1.1624 Isaac ei fab Iacob, ac Esau, am y pethau a ddelēt rhag llaw

21 Trwy ffydd pan oedd* 1.1625 Iacob yn marw y rhoes fendith i bob vn o feibion Ioseph,* 1.1626 ac [ai bwys] ar ben ei ffon, yr addolodd efe.

22 Trwy ffydd pan oedd* 1.1627 Ioseph yn marw, y coffaodd am ymadawiad plant Israel, ac y rhoddodd orchymyn am ei escyrn.

23 Trwy ffydd pan anwyd* 1.1628 Moses, y cu∣ddiwyd ef dri-mis gan ei rieni, o achos eu bod yn ei weled yn fachgen tlws, ac nid ofnasant* 1.1629 or∣chymyn y brenin.

24 Trwy ffydd* 1.1630 Moses wedi myned yn fawr, a wrthodes ei alw yn fab merch Pharao,

25 Gan ddewis yn hytrach oddef adfyd gyd â phobl Dduw, na chael mwyniant pechod tros amser,

26 Gan farnu yn fwy golud dirmig Crist

na thryssor yr Aipht-wŷr: canys edrych yr oedd efe am daledigaeth y gobrwy.

27 Trwy ffydd y gadawodd efe yr Aipht heb ofni llid y brenin: Canys efe a ymwrolodd fel [vn] yn gweled y neb sydd anweledig.

28 Trwy ffydd y gwnaeth efe y* 1.1631 Pasc, a go∣llyngiad y gwaed, rhac i'r hwn ydoedd yn dini∣strio y rhai cyntaf-anedig gyffwrdd â hwynt.

29 Trwy ffydd yr* 1.1632 aethant trwyr môr coch, megis trwy 'r tir sych, yr hyn pan brofodd yr Aiphtiaid, boddi a wnaethant.

30 Trwy ffydd y* 1.1633 syrthiodd caerau Ieri∣cho wedi eu hamgylchu tros saith niwrnod.

31 Trwy ffydd ni ddifethwyd* 1.1634 Rahab y butain gyd a'r rhai annufydd, pan dderbyniodd hi yr spiwŷr yn heddychol.

32 A pheth mwy a ddywedaf ؛ canys yr amser a balle i mi i fynegu am* 1.1635 Gedeon, am* 1.1636 Barac, a* 1.1637 Samson, ac* 1.1638 Iephte, am* 1.1639 Ddafydd hefyd a Samuel, a'r prophwydi:

33 Y rhai trwy ffydd a orescynnasant deyr∣nasoedd, a wnaethant gyfiawnder, a gawsant yr addewidion, a gaea••••nt safnau 'r llewod,

34 A ddiffoddasant angerth y tân, a ddiang∣asant gan fin y cleddyf, o wendid a ymnertha∣sant, ac a aethant yn gedyrn mewn rhyfel, ac a yrrasant fyddinoedd yr estroniaid ar encil.

35 Gwragedd a dderbyniasant eu meirw wedi eu codi yn fyw eil-waith: eraill a ddir∣dynnwyd heb dderbyn ymwared, fel y gallent hwy gael adgyfodiad gwell.

36 Eraill o gawsant brofedigaeth trwy watwar a fflangellau, trwy rwymau hefyd a charchar.

37 Hwynt hwy a labyddiwyd, a dorrwyd yn ddrylliau, a demtiwyd, a laddwyd yn feirw â'r cleddyf, a gyrwydrasāt mewn crwyn defaid a geifr, yn ddiddym, yn gystuddiol, ac yn ddrwg eu cyflwr.

38 Y rhai ni haedde y byd eu cael: cyrwydro yr oeddent yr y diffathwch, ac yn y myny∣ddoedd, mewn tyllau, ac ogfeudd y ddaiar.

39 A'r rhai hyn oll wedi heuddu testiolaeth trwy ffydd, ni chawsant yr addewid,

40 Am fod Duw yn rhag-weled peth gwell am danom ni, fel na pherfeithid hwynt hebo'm ninnau.

PEN. XII.

Cyngor i fod yn ddioddefgar, yn ddianwadal, 25 a'r rhagor sydd rhwng y ddau Destament.

O Blegit hynny,* 1.1640 ninnau hefyd gan fod cymmaint cwmwl o dystiō wedi ein ham∣gylchu ni, bwriwn heibio bob pwys, a'r pechod yr hwn sydd barod i'n hamgylchu, a rhedwn mewn ammynedd yr yrfa a osodwyd i ni:

2 Gan edrych ar Iesu pen tywysog a pher∣ffeithudd ein ffydd ni, yr hwn yn lle y llawenydd a osodwyd iddo, a ddioddefodd y groes, gā ddiy∣sturu gwradwydd, [ac] a eisteddodd ar ddeheu∣law gorsedd-faingc Duw.

3 Ystyriwch am hynny pwy yw 'r neb a ddi∣oddefodd gyfryw ddywedyd yn ei erbyn gan be∣chaduriaid: rhag eich blino wedi deffygio yn eich meddyliau.

4 Ni wrthwynebasoch etto hyd at waed, gan ymdrech yn erbyn pechod.

5 Ac chwi a ollyngasoch tros gof y cyngor yr hwn sydd yn dywedyd wrchych, megis wrth blant: fy mab, nac esceulysa gospediga∣eth yr Arglwydd, ac na laesa pan gerydder di ganddo.* 1.1641

6 Canys y neb y mae yr Arglwydd yn ei garu, y mae efe yn ei gospi, ac y mae efe yn fflangellu pob mab a dderbynio.

7 Os goddefwch gospedigaeth, y mae Duw yn ymgynig i chwi, megis i feibion: canys pa fab fydd na's cospo ei dâd ef؛

8 Cithr os heb gospedigaeth yr ydych, o'r hon y mai pawb yn gyfrannog, yna bastardiaid ydych, ac nid meibion [o briod.]

9 Heb law hynny cawsom dadau ein cyrph yn gospedig-wŷr, ac ni [a'u] parchasom: omd mwy o lawer y mae i ni ymostwng i Dad yr ys∣prydau, a chael byw?

10 Canys hwynt hwy yn wir tros ychydic ddyddiau a'n cospent ni, fel y bydde dda gan∣ddynt: eithr hwn a'n cospa er llesâd i ni, fel y byddem gyfrannogion o'i sancteiddrwydd ef.

11 Ni welir chwaith yn hyfryd vn gospedi∣gaeth tros yr amser presennol, eithr yn anhy∣fryd: etto wedi hynny, heddychol ffrwyth cyfi∣awnder, a rydd hi i'r rhai a fyddant wedi eu cyn∣nefino â hi.

12 Am hynny gwnewch yn sythion eich dwylo llaesedig, a'r gliniau diffrwyth:

13 A gwnewch lwybrau iniawn i'ch traed, fel nad elo y cloff tros ei ffordd, namyn yn hytrach cael ei iachau.

14* 1.1642 Dilynwch heddwch a phawb, a sancti∣ddrwydd, heb yr hwn ni chaiff neb weled yr Ar∣glwydd.

15 Gan ddisgwil rhag na phallo neb oddi wrth râs Duw: rhag blaguro o ryw wreiddin chwerw a pheri blinder, a thrwy hwnnw llygru llawer.

16 Na fydded vn putteiniwr, neu aflan me∣gis* 1.1643 Esau, yr hwn am vn saig o fwyd a wer∣thodd ei enedigaeth-fraint.

17 Canys* 1.1644 chwi a wyddoch y modd wedi hynny hefyd pan fynase efe etifeddu y fendith y gwrithodwyd ef: o blegit ni chafas efe gyfle i e∣difarhau, er ei fod trwy ddagreu yn ei cheisio hi.

18 O blegit ni ddaethoch chwi at y* 1.1645 my∣nydd teimladwy, a'r tân poeth, a'r cwmwl, a'r tywyllwg, a'r dymestl,

19 A sain yr vdcorn, a llef y geiriau, yr hon y rhai ai clywsant, a ymescusodasant i gael na by∣dde mwy o'r ymadrodd wrthynt hwy.

20 O blegit ni allent hwy oddef yr hyn a or∣chymynnasid, os cyffyrdde* 1.1646 bwyst-fil âr my∣nydd, efe a labyddid [neu a wenid â phiccell.]

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

21 Ac mor aruthr ydoedd y golwg yr hwn oedd yn ymdd••ngos, ag y dywedodd Moses, yr ydwyf yn ofni, ac yn crynnu.

22 Eithr chwi a ddaethoch i fynydd Sion, a dinas y Duw byw, i Ierusalem nefol â llaw∣er myrddiwn o angelion.

23 I gymmanfa a chynnulleidfa y rhai cyn∣taf-annedig, y rhai a scrifēnwyd yn y nefoedd, ac [at] Dduw barnwr pawb, ac [at] ysprydoedd y cyfiawn y rhai a berffeithiwyd,

24 Ac [at] Iesu cyfryng-wr y Testament newydd, a gwaed y taenelliad, yr hwn sydd yn dywedyd pethau gwell nâ [gwaed]* 1.1647 Abel.

25 Edrychwch nad ysceulusoch y neb sydd yn dywedyd: o blegit oni ddiangodd y rhat ai gwrthwynebasant ef, yr hwn ydoedd yn llefaru yn enw Duw ar y ddaiar: nyni yn hytrach o lawer [ni ddiangwn] os gwrthwynebwn y neb sydd [yn dywedyd] o'r nefoedd.

26 Llef yr hwn yna a escydwodd y ddaiar, yn awr hefyd y mynegodd, gan ddywedyd,* 1.1648 et∣to vnwaith yr escydwaf nid yn vnic y ddaiar, ei∣thr y nefoedd hefyd.

27 Yr etto vnwaith hynny, sydd yn arwy∣ddocau treigliad y pethau ansafad wy, megis pe∣thau medi eu gwneuthur, fel y parhao y pethau safadwy.

28 Am hynny gan ein bod ni yn derbyn teyrnas ddisigl, meddiannwn y grâs, drwy 'r hwn y gallom wasaneuthu Duw wrth ei fodd ef trwy wyldra a pharchedig ofn.

29 O blegit* 1.1649 ein Duw ni sydd dân yssol.

PEN. XIII.

Cyngor i ddilyn gweithredoedd cariad, 4 I berchi pri∣odas, 5 I ochelyd cubydd-dod, 13 I ddioddef gyd a Christ, 17, ac i vfyddhau.

* 1.1650 PArhaued cariad brawdol.

2 Nac* 1.1651 anghofiwch fod yn lletteugar: canys felly y* 1.1652 lletteuodd rhai angelion heb wybod.

3 Meddyliwch am y rhai sy mewn rhwy∣mau, fel pe baech yn rhwym gyd ag hwynt: [a'r] rhai cystuddiol, fel rhai yn bod yn y corph [yn gystuddiol.]

4 Anrhydeddus yw priodas ym mhawb, ar gwelŷ nihalogedic: eithr y putteinwŷr a'r rhai godinebus a farna Duw.

5 Bydded eich ymwreddian yn ddi serch i a∣rian, gan fod yn fodlon i'r hyn sydd gennych yn bresennol, canys efe a ddy wedodd, ni* 1.1653 phallaf i ti, ac ni's gadawaf di chwaith:

6 Fel y gallom ddywedyd yn hyf,* 1.1654 yr Ar∣glwydd sydd gymmorth i mi, ac nid ofnaf beth a wnel dŷn i mi.

7 Meddyliwch am eich preladiaid, y rhai a draethasant i chwi air Duw: calynwch eu ffydd hwynt, gan ystyr beth yw diwedd eu hym∣wreddiad hwynt.

8 Iesu Grist ddoe a heddyw: yr vn hefyd yn dragywydd.

9 Nedwch eich dwyn o amgylch ag athra∣wiaethau amryw, a dieithr: canys da ydyw ca∣darnhau yr galon â grâs, ac nid â bwydydd, y rhai ni thycciasant i'r rhai a rodiasant ynddynt.

10 Y mae gennym ni allor o'r hon nid oes awdurdod i'r rhai sydd yn gwasaneuthu yn y tabernacl i fwyta.

11* 1.1655 Canys yr anifeiliaid y rhai a ddwg yr archoffeiriad i'r cyssegr tros bechod, cyrph y rhai hynny a loscir o'r tu allan i'r gwersyll.

12 Ac am hynny yr Iesu hefyd i sancteiddio 'r bobl trwy ei waed ei hun, a ddioddefodd o'r tu allan i'r porth.

13 Am hynny awn atto ef o'r tu allan i'r gwersyll, gan ddwyn ei wradwydd ef.

14* 1.1656 O blegit nid oes i ni ymma ddinas bar∣haus, eithr yr ydym ni yn ceisio yr hon a fydd.

15 Offrymmwn o blegit hynny yn oestadol trwyddo ef aberth moliant i Dduw, hynny yw,* 1.1657 ffrwyth gwefusau, yn cyffessu ei enw ef.

16 Nac anghofiwch gyweithasrwydd a chy∣franniad, canys â chyfryw ebyrth y bodlonir Duw.

17 Vfuddhewch eich preladiaid, ac ymdda∣rostyngwch: o blegit gwilio y maent tros eich eneidiau chwi, megis rhai fydd rhaid iddynt ro∣ddi cyfrif, fel y gallant wneuthur hynny yn lla∣wen, ac nid yn drist: canys difudd [fydde] hyn∣ny i chwi.

18 Gweddiwch trosom ni: canys yr ydym yn hyderus fod gennym ni gydwybod dda ym mhob peth, gan chwennychu byw yn onest.

19 Ond yr ydwyf yn helaethach yn dymu∣no gwneuthur o honoch hyn, i gael fy rhoddi i chwi trachefn yn gynt.

20 Duw yr heddwch yr hwn a ddug tra∣chefn oddi wrth y meirw ein Harglwydd Iesu, bugail mawr y defaid, trwy waed cyfammod tragywyddol,

21 A'ch gwnelo yn berffaith ym mhob gwei∣thred dda, i wneuthur ei ewyllys ef, trwy wei∣thio ynoch yr hyn sydd gymmeradwy yn ei olwg ef trwy Iesu Grist, i'r hwn y byddo go∣goniant yn oes oesoedd. Amen.

22 Ac yr ydwyf yn attolwg i chwi ô frodyr goddefwch air y cyngor, o blegit ag ychydig [ei∣riau] yr scrifennais attoch.

23 Gwybyddwch ollwng ein brawd Timo∣theus yn rhydd, gyd â'r hwn, o daw efe ar fyrder yr ymwelaf â chwi.

24 Annerchwch eich preladiaid oll, a phawb o'r sainct, y mae yr Italiaid yn eich cyfarch chwi.

25 Grâs fyddo gyd â chwi oll. Amen.

O'r Idal yr scrifennwyd hwn at yr Hebræaid gyd â Thimotheus.

❧ Epistol Iaco.

PENNOD. I.

2 Y mae Iaco ymma yn rhoddi cyngor i fod yn llawen mewn blinder. 6 I fod yn ystic mewn gweddi trwy ffydd gadarn. 17 I ddisgwil am bôb daioni oddi v∣chod. 21 I ymwrthod ag oll gamweddau, ac yn ddi∣olchus i dderbyn gair Duw. 22 Nid yn vnic trwy ei wrando, neu son am dano, eithr hefyd gan fucheddu yn gytun ag ef. 27 Ac y mae yn dangos beth yw gwir grefydd.

IACO gwasanaeth∣wr Duw ar Arglw∣ydd Aesu Grist at y deuddecllwyth gwa∣scaredic,* 1.1658 annerch.

2 Cymmerwch yn lle dirfawr lawe∣nydd fy-mrodyr pan syrthioch mewn am∣ryw brofedigaethau:

3* 1.1659 Gan ŵybod y pair profedigaeth eich ffydd chwi ammynedd.

4 Ammynedd hefyd caffed ei pherffaith waith, fel y galloch fod yn berffaith ac yn gyfan, heb ddim diffig.

5 O bydd ar nêb eisieu doethineb, ceisied gan Dduw, yr hwn sydd yn rhoddi yn haelio∣nus i bawb, ac nis dannod i nêb, ac fe a'i rho∣ddir iddo ef.

6 Eithr* 1.1660 ceisied mewn ffydd heb ammeu dim: canys y nêb a amheuo, cyffelyb yw i donn o'r môr, a chwelir, ac a deflir gan y gwynt.

7 Ac na feddylied y dŷn hwnnw y caiff ddim gan yr Arglwydd.

8 Gwr dau-ddyblig [ei] feddwl, anwadal yw yng-hwbl o'i ffyrdd.

9 Y brawd a fyddo o radd isel, llawenyched yn ei oruchafiaeth:

10 Ac elchwyl, y nêb a fyddo gyfoethog, yn ei ostyngedigaeth:* 1.1661 canys megis blodeun y llysieun y diflanna efe.

11 O blegit [fel pan] gyfyd yr haul yn y gwrês, yna y gŵywa 'r llysieun, ac y cwympa ei flodeun, ac y cyll tegwch ei bryd ef: felly he∣fyd y diflanna 'r cyfoethoc yng-hwbl o'i ffyrdd.

12 Happus yw 'r gwr a oddef brofedigaeth, canys pan fyddo profedic, efe a gaiff goron y bywyd yr hon a addawodd yr Arglwydd i'r rhai ai carant ef.☜

13 Na ddy weded nêb pan demtier ef ei dem∣tio gan Dduw, canys ni ellir temtio Duw â drwg, ac nid yw efe yn temtio nêb.

14 Eithr pôb rhyw vn a demtir, pan ei tyn∣ner gan ei chwant ei hun, ac y llithier ef.

15 Ac yna gwedi i drachwant ymddwyn, escor ar bechod a wna: pechod hefyd pan or∣phenner a escor ar farwolaeth.

16 Na chyfeiliornwch fy annwyl frodyr.

17 ☞ Pôb dawn daionus a phôb rhodd ber∣ffaith oddi vchod y mae yn descyn oddi wrth dâd y goleuni,* 1.1662 gyd a'r hwn nid oes trasymydigaeth, na chyscodiad troêdigaeth.

18 O'i wir ewyllys yr enillodd efe nyni trwy air y gwirionedd, fel y gallem fod megis blaen-ffrwyth ei greaduriaid ef.

19 O achos hyn fy-mrodyr annwyl,* 1.1663 bydded pôb dyn escud i wrando, diog i lefaru, a diog i ddigofaint.

20 Canys digofaint gwr nid yw yn cyflaw∣ni cyfiawnder Duw.

21 Am hynny rhoddwch heibio bôb budre∣ddi, a phob amldra malis, a thrwy addfwyndra derbyniwch yr impiedic air, yr hwn a ddichon gadw eich eneidiau. ☜

22 A byddwch wneuthur-wŷr y gair,* 1.1664 ac nid gwrandawŷr yn vnic, gan eich twyllo eich hu∣nain.

23 Canys o gwrendu nêb y gair, ac heb ei wneuthur, tebyg yw hwnnw i ŵr yn edrych ei wyneb-pryd naturiol mewn drych.

24 Canys ystyrriodd ef ei hun ac aeth ym∣maith, ac yn y man anghofiodd pa sut ydoedd.

25 Eithr y neb a edrycho ar yr hon sydd ber∣ffaith gyfraith rhydd-did, ac a erys ynddi, am nad ydyw efe wrandawr anghofus, eithr gw∣neuthurwr y weithred, happus fydd yn ei wei∣thred.

26 Os tybir fod neb yn eich mysc yn grefy∣ddol, yr hwn nid attalio ei dafod, eithr sydd yn twyllo ei galō ei hun, crefydd hwnnw ofer yw.

27 Crefydd pur a difrycheulyd ger bron Duw a'r Tad yw hyn, ymweled a'r ymddifaid a'r gwragedd gweddwon yn eu hadfyd, ac ym∣gadw ei hun yn ddihalogedig oddi wrth y byd. ☜

PEN. II.

1 Ymma y mae yn gwahardd derbyn wyneb, sef ystyried mewn neb yr hyn sydd. fydol, megis cyfoeth cenedl a'r cyfryw. 8 Ac y mae yn erchi bod yn garedigol,

ac yn drugarog. 14 Ac na ymhonner ffydd lle ni bo gweithredoedd. 17 Canys ffydd farw yw yr hon sydd heb weithredoedd da.

FY-mrodyr* 1.1665 na fydded gennych chwi ffydd ein Harglwydd ni Iesu Grist gogoueddus yng-hyd â derbyn wyneb.

2 O blegit os daw i mewn i'ch cynnulleid∣fa chwi wr yn arwen modrwy aur ac mewn di∣llad gwychion, a dyfod gwr tlawd hefyd mewn dillad gwaelion,

3 Ac edrych o honoch ar y nêb sydd yn ar∣wen dillad gwychion, a dywedyd wrtho: eistedd di ymma mewn lle da: a dywedyd wrth y tlawd, eistedd di yna, ne eistedd ymma islaw fy stôl droed i.

4 Ond ydych chwi ynoch eich hunain yn barnu, ac [oni] waethbwyd chwi yn farnwŷr meddyliau drwg؛

5 Gwrandewch fy mrodyr annwyl, oni dde∣wisodd Duw dlodion y byd hwn, i fôd yn gy∣foethogion mewn ffydd, ac i fôd yn etifeddion i'r deyrnas, yr hon a addawodd efe i'r rhai ai ca∣rant ef؛

6 Chwithau ydych yn amherchi y tlawd, o∣nid yw y cyfoethogion yn gwneuthur yn dra∣haus â chwi, ac ond ydynt hwy yn eich llusco chwi ger bron y gorsedd-feingciau؛

7 Ond ydynt hwy yn cablu yr enw rhagorol trwy yr hwn y cyfenwir chwi؛

8 Os cyflawnwch chwi y frenhinol gy∣fraith ar ôl yr scrythur:* 1.1666 câr dy gymydog fel ty di dy hun, da y gwnewch.

9 Eithr os derbyniwch chwi wyneb [dŷn] yr ydych yn gwneuthur pechod, ac yr ydych yn cael cerydd gan y gyfraith fel trosedd-wŷr.

10 Canys* 1.1667 pwy bynnag a gatwo 'r gy∣fraith ei gyd, ac a ballo mewn vn [pwngc] y mae efe yn euog o'r cwbl.

11 Oblegit y neb a ddywedodd, na odine∣ba, a ddywedodd hefyd, na ladd: os ti ni odi∣nebi, ac etto a leddi, yr wyt yn drosseddudd y gy∣fraith.

12 Felly dywedwch, ac felly gwnewch, me∣gis rhai a fernir wrth gyfraith rhydd-did.

13 Canys barn heb drugaredd fydd i'r nêb ni wnêl drugaredd, ac y mae trugaredd yn gor∣foleddu yn erbyn barn.

14 Pa fudd fy mrodyr o dywed nêb fod gan∣ddo ffydd, ac hêb fod ganddo weithredoedd؛ a ddichon y ffydd honno ei gadw ef؛

15 O blegit* 1.1668 os bydd brawd ne chwaer yn noeth, ac eisieu bennyddol ymborth,

16 A dywedyd o vn o honoch wrthynt, ewch mewn hedd, ymdwymnwch, ac ymlenwch, ac etto heb roddi iddynt anghenrheidiau 'r corph, pa lês fydd?

17 Felly ffydd oni bydd iddi weithredoedd marw ydyw ynddi ei hun.

18 Eithr rhyw vn a ddywed: ty di, ffydd sydd gennit, minnef gweithredoedd sy gen∣nif: dangos i mi dy ffydd wrth dy weithredo∣edd, ac myfi a ddangosaf i ti fy ffydd wrth fyng∣weithroedd.

19 Credu yr wyt ti mai vn Duw sydd: da yr wyt yn gwneuthur, y mae y cythreuliaid he∣fyd yn credu ac yn crynu.

20 Eithr a fynni di wybod, ô dy di ofer-ddŷn, mai marw yw 'r ffydd yr hon sydd heb weithre∣doedd.

21 Onid trwy ffydd y cyfiawnwyd Abra∣ham ein tâd n̄i, pan offrymmodd efe* 1.1669 Isaac ei fab ar yr allor؛

22 Ef a weli fod ffydd yn cydweithio â'i wei∣thredoedd ef, a thrwy weithredoedd y perffeithi∣wyd y ffydd.

23 A'r scrythur a gyflawnwyd yr hon a ddywed:* 1.1670 credodd Abraham i Dduw, a chy∣frifed iddo yn lle cyfiawnder: a galwyd ef yn gyfaill i Dduw.

24 Chwi a welwch gan hynny mai o wei∣thredoedd y cyfiawnheir dŷn, ac nid o ffydd yn vnic.

25 Yr vn ffunyd* 1.1671 Rahab y buttain, onid o weithredoedd y cyflawnhawyd hi, pan dderbyn∣niodd hi y cēnadau, a'u danfon ymmaith ffordd arall?

26 Canys megis y mae 'r corph heb yr ys∣pryd yn farw: felly ffydd heb weithredoedd marw ydynt.

PEN. III.

2 Y mae yn gwahardd chwennychu anrhydedd tu hwnt ein brodyr. 3 Ac yn dangos cynneddfau 'r tafod. 15 16 A pha wahan sydd rhwng doethineb Duw a doethineb y byd.

NA cheisiwch fod yn feistred lawer, fy mrodyr, gan wybod y cawn ni farnedi∣gaeth fwy.

2 Canys mewn llawer o bethau yr ydym ni bawb yn llithro: o bydd i nêb na lithro ar air hwnnw sydd ŵr perffaith, ac a ddichon ffrwyno 'r hôll gorph.

3 Wele, yr ydym ni yn rhoddi ffrwynau ym mhennau 'r meirch iw gwneuthur yn vfydd i ni, ac yr ydym ni yn troi eu holl gyrph hwynt oddi amgylch,

4 Wele hefyd y llongau, y rhai er eu bod cymmaint, a gwynt creulon iw gyrru, etto troir hwynt oddi amgylch â llyw bychan, lle y mynno 'r llywudd.

5 Felly y tafod hefyd aelod bychan yw, yn bostio pethau mawrion, wele faint y defnydd a ynnynna ychydic dân.

6 A'r tafod tân ydyw, ie byd o anwiredd: felly y gosoded y tafod ym mysc ein haelodau, fel y llygra efe yr holl gorph, yn fflammau troell naturiaeth, ac yn fflammedig gan v∣ffern.

7 Canys hôll natur anifeiliaid, ac adar ac ymlusciaid, a'r pethau yn y môr a ddofir, ac a ddofwyd gan natur ddynol:

8 Eithr y tafod ni ddichon nêb rhyw ddŷn ei

ddofi, drwg anllywodraethus ydyw, yn llawn gwenwyn marwol.

9 Trwyddo ef y bendithiwn ni Dduw a'r Tâd, a thrwyddo ef y melldithiwn ni ddynion a wnaethwyd ar lun Duw.

10 O'r vn genau y daw allan fendith a mell∣dith: fy mrodyr ni ddyle y pethau hyn fod felly.

11 A rydd ffynnon o'r vn man ddwfr melus a chwerw؛

12 A ddichon y pren ffygus fy mrodyr ddwyn olifaid, ne wînwydden ffigus? felly ni ddichon vn ffynnon roddi dwfr hallt a chroiw.

13 Pwy ydd wr doeth a gwybodaeth gan∣ddo yn eich mysc chwi؛ dangosed drwy ym∣wreddiad da ei weithredoedd mewn mwyneidd∣dra doethineb.

14 Eithr o bydd cennych chwi genfigen chwerw, ac ymryson yn eich calonnau, nac ym∣lawenhewch, ac na fyddwch gelwyddoc yn er∣byn y gwirionedd.

15 Y doethineb hyn nid oddi vchod y mae yn descyn, eithr daiarol, anifeilaidd, a chythreu∣lic [yw.]

16 Canys lle y byddo cenfigen, ac ymryson, yno y bydd terfysc, a phob gweithred ddrwg.

17 Eithr y doethineb sydd oddi vchod, yn gyntaf pur ydyw, wedi hynny heddychol, bone∣ddigaidd, hawdd ei thrino, llawn trugaredd, a ffrwythau dâ, yn ddidueddol, ac yn ddi-ragrith.

18 A ffrwyth cyfiawnder a heûir mewn he∣ddwch i'r rhai heddychol.

PEN. IIII.

1 Wedi iddo ddangos achos pob anghyfiawnder, ac an∣wiredd, a hefyd achos pob grâs a daioni, 4 y mae yn cynghori caru Duw, 7 ac ymroi iddo ef, 11 bod yn dda ein habsen am ein cymydogioin, 13 ac yn ddioddefus yn ymddyried i ymgeledd Duw.

O Ba le y mae y rhyfeloedd a'r ymladdau yn eich mysc chwi؛ onid oddi wrth hyn, sef eich trachwantau, y rhai ydynt yn rhyfela yn eich aelodau؛

2 Chwennychu yr ydych, ac heb gaffael, cen∣figennu yr ydych, ac eiddigedd sydd arnoch, ac heb allu ymoddiwes: ymladd a rhyfela yr ydych heb gael dim, am nad ydych yn gofyn.

3 Gofyn yr ydych, ac nid ydych yn derbyn, o herwydd eich bod yn gofyn ar gam, fel y ga∣llelch eu treulio ar eich trachwantau.

4 Chwi odinebwyr, a godineb-wragedd, oni wyddoch fod cyfeillach y byd yn elyniaeth gan Dduw؛ am hynny pwy bynnag a fynno fod yn gyfaill i'r byd, y mae yn ymwneuthur yn elyn i Dduw.

5 A ydych chwi yn tybied fod yr Scrythur yn dywedyd yn ofer: yr Yspryd yr hwn sydd yn trigo ynom ni, at genfigen y mae ei chwant؛

6 Eithr y mae 'r Scrythur yn cynnic mwy o râs, ac am hynny yn dywedyd: Duw sydd yn gwrthwynebu 'r beilchion, ac yn rhoddi grâs i'r rhai vfydd.

7 Ymostyngwch gan hynny i Dduw, gwrth∣wynebwch ddiafol, ac efe a gilia oddi wrthych.

8 Nessewch at Dduw, ac efe a nessâ attoch chwi, glanhewcheich dwylo chwi bechaduriaid, a phurwch eich calonnau, chwi a'r meddwl dau ddyblyg.

9 Ymgospwch, a galerwch, ac ŵylwch, tro∣er eich chwerthin yn alar, a'ch llawenydd yn dri∣stwch.

10* 1.1672 Ymddarostyngwch ger bron yr Argl∣wydd, ac efe a'ch cyfyd i fynu.

11 Na ddywedwch yn erbyn eu gilydd, fy mrodyr, y nêb a ddywedo yn erbyn ei frawd, a'r hwn a farno ei frawd, y mae efe yn dywedyd yn erbyn gyfraith, ac yn barnu 'r gyfraith, ac od wyt ti yn barnu 'r gyfraith, nid wyt ti yn gy∣flawn-wr y gyfraith, eithr yn farn-wr.

12 Vn gosodwr cyfraith sydd, yr hwn a ddi∣chon gadw a cholli,* 1.1673 pwy ydwyt ti yr hwn wyt yn barnu ar arall؛

13 Iddo yn awr, y rhai a ddywedwch, he∣ddyw neu foru ni a awn i gyfryw ddinas, ac a ar∣rhoswn yno flwyddyn: ac a farchnatawn, ac a e∣nillwn.

14 (Y rhai ni wyddoch beth a fydd y foru: canys beth ydyw eich enioes chwi؛ tarth yn wir ydyw yr hwn a ymddengys ychydig [amser] ac wedi hynny a ddiflanna.

15 Yn lle hyn a ddylech ei ddywedyd:* 1.1674 os yr Arglwydd a'i mynn, ac os byddwn byw, ni a wnawn hynny, neu hynny.)

16 Eithr chwi yn awr ydych yn gorfoleddu yn eich gwâg-fôst: pob cyfryw orfoledd drwg yw.

17 Am hynny y nêb a ŵyr wneuthur yn dda, ac ni's gwnêl, mewn pechod y mae.

PEN. V.

2 Bygwth y mae efe y cyfoethogion anwir, 7 cyng∣hori ammynedd, 12 a gochelud tyngu, 16 bod iddynt gyfaddef eu beiau iw gilydd, a gweddio tros eu gilydd.

IDdo yn awr, chwi gyfoethogion wylwch, ac vdwch am eich trueni a ddêl arnoch.

2 Eich cyfoeth a bydrodd, a'ch gwiscoedd bwyd prŷfed ydynt.

3 Eich aur a'ch arian a rŷdodd, a'u rhŵd hwynt a fydd tŷst yn eich erbyn [chwi,] ac a yssa eich cnawd fel tân: casclasoch dryssor yn y dy∣ddiau diweddaf.

4 Wele, y mae cy flog y gweith-wŷr y rhai a fedasant eich meusydd (yr hwn a attaliasoch trwy dwyll) yn llefain: a llef y rhai a fedasant, a ddaethant i glustiau Arglwydd y lluoedd.

7 Moethus fuoch ar y ddaiar, a thrythyll, meithrin eich calonnau a wnaethoch, megis mewn dydd lladdedigaeth.

6 Condenmasoch, a lladdasoch y cyfiawn yr hwn ni's gwrthwynebodd chwi.

7 Am hynny fy mrodyr, byddwch ymarhous hyd ddyfodiad yr Arglwydd, wele, y lla∣fur-wr a ddisgwil am werth-fawr ffrwyth y ddaiar yn dda ei ammŷnedd am dano, nes caffel

o honaw y glaw cynnar, a'r diweddar.

8 O blegit hynny byddwch chwithau hefyd yn dda eich ammŷnedd, a chadarnhewch eich calonnau, canys y mae dyfodiad yr Arglwydd yn nessau.

9 Na wnewch ddim tuchan yn erbyn eu gi∣lydd fy-mrodyr, fel na'ch condemner chwi: wele y mae y barn-wr yn sefyll wrth y drŵs.

10 Cymmerwch yn siampl, fy-mrodyr, am oddef blinder, ac am hir ammynedd y prophwy∣di, y rhai a lefarasant yn enw'r Arglwydd.

11 Wele, dedwydd yr ydym yn adel y rhai a ymoddefant, chwi a glywsoch am ammynedd Iob, ac a welsoch y diwedd a wnaeth yr Arglw∣ydd: o blegit tra-thosturiol yw 'r Arglwydd, a thrugarog.

12 Eithr o flaen pob peth fy mrodyr,* 1.1675 na thyngwch, nac i'r nef, nac i'r ddaiar, na llw a∣rall: eithr bydded eich ie, yn îe, a'ch nag-ê, yn nag-ê, rhag syrthio o honoch mewn barn.

13 A oes nêb yn eich plith mewn adfyd؛ gwedied: a oes nêb yn esmwyth arno؛ caned Psalmau.

14 A oes nêb yn eich plith yn glaf? galwed am henaduriaid yr eglwys, a gweddiant hwy trosto, ac* 1.1676 eneiniant ef ag olew yn enw 'r Ar∣glwydd.

15 A gweddi 'r ffydd a iacha 'r claf, a'r Ar∣glwydd a'i cyfyd ef: fynu: ac o gwnaeth efe bechodau, hwy a faddeuir iddo.

16 Cyfaddefwch eich beiau y naill i'r llall, a gweddiwch tros eu gilydd, fel eich iacheuir: canys llawer a ddichon gweddi 'r cyfiawn, os ffrwythlon fydd hi.

17* 1.1677 Elias dŷn ydoedd o'r vn sut a ninneu, ac yn ei weddi y gofynnodd na bydde law, ac ni bu law dair blynedd a chwe-mîs.

18 ac efe a weddiodd trachefn, ac fe a ro∣ddes y nef y glaw, ac fe a ddug y ddaiar ei ffrwyth.

19 Fy mrodyr od* 1.1678 aeth neb o honoch ar gyfeilorn odddi wrch y gwirionedd, a throi a ryw vn ef,

20 Gwybydded efe am y nêb a droes y pe∣chadur rhag myned ar gyfeilorn oddiar y ffordd, ei fod efe yn cadw enaid rhag angeu, ac yn cys∣codi lluosogrwyod o bechodau.

Terfyn Epystol Iacob.

Yr Epystol cyntaf cyffredinol i Sanct PETR.

PENNOD. I.

2 Dangos y mae efe mai trwy aml drugaredd Duw i'n detholwyd, ac i'n adgenhedlwyd i obaith bywiol, 7 a'r modd y treir ffydd, 10 nad yw 'r iechydwria∣eth yng-Hrist beth newydd, eithr peth wedi ei broph∣wydo gynt, 13 y mae efe yn eu hannog hwy i ym∣wreddiad duwiol, yn gymmeint a'u geni hwy yn awr o newydd gan air Duw.

PE TR Apostol Ie∣su Grist, at diei∣thriaid y rhai sy ar wascar rhyd Pon∣tus, Galatia, Cap∣padocia, Asia, a Bi∣thinia,

2 Y rhai a dde∣tholwyd trwy rag∣wybodaeth Duw y Tâd i sancteiddrwydd yr Yspryd, trwy vfydd-dod a thaenelliad gwaed Iesu Grist, grâs i chwi a heddwch a amlhauer.

3 Bendigedic fyddo Duw a Thâd ein Har∣glwydd Iesu Grist, yr hwn o'i fawr drugaredd a'n ad-enillodd ni i obaith bywiol, trwy ail-gy∣fodiad Iesu Grist oddi wrth y meirw,

4 I gael etifeddiaeth ddiddiwedd, a dilwgr, a diddiflannedig, yr hon a rodded i gadw yn y nef i chwi,

5 Y rhai trwy allu Duw ydych gadwedig trwy ffydd i gael y diogelwch a ddarparwyd, iw arddangos yn yr amser diweddaf:

6 Yn yr hwn beth yr ydych yn llawenhau, cyd byddech ennyd bach (o bae raid) mewn tri∣stwch, herwydd amryw brofedigaethau,

7 Fel y caffer profiad eich ffydd chwi, yr hwn sydd werthfawrusach nâ'r aur colladwy (cyd profer ef trwy dân) er mawl, ac anrhydedd, a go∣goniant i chwi pan ymddangoso Iesu Grist:

8 Yr hwn heb ei weled yr ydych yn ei garu, yn yr hwn, er nas gwelwch ef yr awr hon, yr y∣dych er hynny yn credu, ac yn llawenhau â lla∣wenydd anhraethadwy, a gogoneddus:

9 Gan dderbyn terfyn eich ffydd [sef] iechy∣dwriaeth yr eneidiau.

10 Am yr hon iechydwriaeth yr ymofyn∣nodd, ac y chwiliodd y prophwydi, y rhai a bro∣phwydasant am y grâs yr hwn [a ddeue] ichwi,

11 Gan chwilio pa bryd, neu pa ryw amser y bydde i Yspryd Crist yr hwn oedd ynddynt hwy yn testiolaethu yn y blaen, yspysu y dioddefaint [a gaffe] Crist, a'r gogoniant au cyd ganlyne hwynt.

12 I'r rhai y dangoswyd nad iddynt hwy, ei∣thr i nyni y gwasanaethe y pethau a fynegwyd i chwi, trwy y rhai a bregethasant i chwi yr E∣fengyl trwy 'r Yspryd glân, yr hwn a ddanfo∣ned o'r nefoedd, ae ar y rhai y mae yr angelion yn chwennych cael edrych.

13 O blegit hyn gwregyswch lwynau-eich meddwl: byddwch sobr: a gobeithiwch yn ber∣ffaith

ar y grâs a dducpwyd attoch, trwy ym∣ddangosiad Iesu Grist,

14 Megis plāt vfydd, y rhai ni chyd-ymgy∣ffelybwch eich hunain â hên drachwantau eich anwybodaeth.

15 Eithr megis y mae y neb a'ch galwodd chwi yn sanctaidd,* 1.1679 byddwch chwithau hefyd sanctaidd ym mhôb ymwreddiad,

16 Am hynny yr scrifennir,* 1.1680 byddwch sanc∣taidd, canys sanctaidd ydwyfi.

17 Ac os gelwch ef yn Dâd, yr hwn* 1.1681 heb dderbyn ŵyneb neb a farna ar ôl gweithred pawb, ymddygwch tros amser eich preswylfod [ymma] mewn ofn,

18 Gan ŵybod nad â phethau llygredig [megis] arian neu aur i'ch prynwyd oddi wrth eich ofer ymwreddiad, yr hon a gawsoch o dra∣ddodiadau y tadau:

19 Eithr â* 1.1682 gwerthfawr waed Crist, megis oen difrycheulyd, dihalogedig.

20 Yr* 1.1683 hwn a ddarparwyd yn y blaen cyn gosod sylfaenau 'r bŷd, eithr a yspyswyd yn yr amser diweddaf er eich mwyn chwi,

21 Y rhai ydych trwyddo ef yn credu i Dduw, yr hwn ai cyfodes ef oddi wrth y meirw, ac a roddes iddo ef ogoniant, fel y bydde eich ffydd chwi a'ch gobaith ar Dduw.

22 A chwi wedi puro eich eneidiau gan v∣fyddhau i'r gwirionedd trwy 'r Yspryd,* 1.1684 mewn cariad brawdol diledrith, cerwch bawb ei gilydd â chalon bûr yn rymmus,

23 Chwi a aned o newydd, nid o had mar∣wol, eithr anfarwol trwy air Duw, yr hwn sydd yn byw, ac yn parhau yn dragywydd.

24* 1.1685 Canys pob cnawd fel y glas-welltyn yw, a phob rhyfyg dyn fel blodeun y glas-wellt: gwywo a wna 'r glas-wellt, a'r blodeun a syrth i lawr.

25 Eithr gair yr Arglwydd a erys yn dra∣gywydd, a hwn ydyw y gair a bregethwyd i chwi.

PEN. II.

Eu hannog y mae efe i roddi heibio hob camwedd, 4 Gan ddangos mai Crist yw 'r sail y maent yn adai∣lad arno. 9 Rhagorfraint y Cristianogion. 11 Y mae efe yn attolwg iddynt ymgadw oddi wrth chwā∣tau cnawdol. 13 Vfyddhau 'r llywiawdwyr. 18 Y mae yn dangos pa fodd y dyle 'r gwasanaeth-ddyni∣on ymddwyn wrth eu perchen. 20 Gan annog i ddioddef yn ol siampl Crist.

OHerwydd hyn rhoddwch heibio* 1.1686 bôb dry∣gioni, a phôb twyll, a phôb rhagrith, a chē∣figen, a phôb enllibiad,

2 Fel rhai bychain newydd eni byddwch a∣wyddus i ddidwyll laeth y gair, fel y galloch trwy hwnnw gynnyddu,

3 Os profasoch chwi fod yr Arglwydd yn dirion,

4 At yr hwn yr ydych yn dyfod, megis at faen byw anghymmeradwy gan ddynion, eithr gan Dduw etholedig a gwerth-fawr.

5 A chwithau hefyd megis main bywiol, a adeiladwyd yn dŷ ysprydol, ac* 1.1687 yn offeiriadaeth sanctaidd i offrymmu aberthau y sprydol cym∣meradwy gan Dduw trwy Iesu Grist.

6 Am hynny y cynhwysir yn yr scrythur: wele,* 1.1688 yr wyf yn rhoddi yn Sion sylfaen ar∣bennic, etholedic, a gwerth-fawr: a'r nêb a gre∣do ynddo nis gwradwyddir ef.

7 O blegit hyn i chwi y rhai ydych yn credu vrddas yw: eithr i'r anufyddion y* 1.1689 maen a wr∣thododd yr adeilad-wŷr hwn a wnaed yn hen y gongl,

8 Ac yn faen tramgwydd, a chraig rhwystr i'r rhai sy yn tramgwyddo wrth y gair gan anu∣fyddhau, i'r hwn beth yr ordeiniwyd hwyntwy.

9 Eithr chwychwi* 1.1690 genhedloedd etholedic ydych, brenhinol offeiriadaeth, pobl sydd yn briodoriaeth [i Dduw,] fel y gallech fynegu rhinweddau y nêb a'ch galwodd o dy∣wyllwch iw ryfedd oleuni ef.

10 Y* 1.1691 rhai gynt nid oeddech bobl, yn nawr ydych bobl i Dduw: y rhai gynt nid oedd i chwi drugaredd, yr awr hon a gawsoch drugaredd.

11 Fy annwylyd,* 1.1692 yr wyf yn attolwg i chwi megis dieithriaid a phererimō, ymgedweh oddi wrth drachwantau 'r cnawd, y rhai sy yn rhyfe∣la yn erbyn y cnawd,

12* 1.1693 A bydded eich ymwreddiad yn honest ym mysc y cenhedloedd, fel y gallo y rhai sy yn eich gogânu fel pe byddech ddrwg weithred∣wŷr, o herwydd eich gweithredoedd da a we∣lant, foliannu Duw yn y dydd yr ymweler ag hwynt.

13* 1.1694 Ymddarostyngwch oblegit hyn i bôb dynol ordinhâd er mwyn yr Arglwydd, ac i'r brenin fel i'r Goruchaf,

14 Ac i'r llywiawdwŷr fel i'r rhai trwyddo ef a ddanfonir, er dialedd i'r rhai drwg, ac er mawl i'r rhai da.

15 Canys felly y mae ewyllys Duw, fel y galloch trwy wneuthur yn dda ostegu anwy∣bodaeth dynion ffolion.

16 Megis yn rhyddion, ac nid fel rhai yn cymmeryd rydd-did yn lle cochl malis, eithr fel gwasanaethwŷr Duw.

17 Perchwch bawb:* 1.1695 cerwch gymdeithas brawdol, ofnwch Dduw: anrhydeddwch y bre∣nin. ☜

18* 1.1696 Gweinidogion, ymostyngwch mewn pob ofn i'ch meistred, nid yn vnic i'r rhai da cy∣meithas, eithr i'r rhai anghyweithas hefyd.

19 Canys hyn sydd rasol,* 1.1697 os o herwydd cyd∣wybod i Dduw y bydd i neb ddwyn custydd, gan ddioddef yn ddiachos.

20 O blegit pa glôd yw, er bod yn dda eich ammynedd pan gernodier chwi am eihc beiau؛ eithr pan wneloch dda, ac er hynny yn dda eich ammynedd yn goddef, hyn sydd rasol ger bron Duw.

21 Canys i hyn y galwyd chwi: o blegit Crist hefyd a ddioddefodd trosom ni, gan adel i ni siampl, fel y gallech chwi ganlyn ei ôl ef.

22 Yr* 1.1698 hwn ni wnaeth bechod, ac ni chaed twyll yn ei enau.

23 Yr hwn pan ddirmygwyd ef, ni ddirmy∣godd eil-waith: pan ddioddefodd, ni fygythi∣odd, eithr rhoddodd ar y nêb sydd yn barnu yn gyfiawn.

24 Yr* 1.1699 hwn ei hun a ddûg ein pechodau ni yn ei gorph ar y pren, fel y gallem ni wedi ein gwared oddi wrth bechod, fyw i gyfiawnder, trwy gleisiau yr hwn yr iachawyd chwi.

25 Canys yr oeddech megis defaid yn my∣ned ar gyfeilorn, eithr yn awr chwi a droesoch at Fugail, ac Escob eich eneidiau. ☜

PEN. III.

Pa wedd y dyle fod ymwreddiad gwragedd iw gwyr a'u gwiscad. 7 Dyled gwyr iw gwragedd. 8 Y mae efe yn annog pawb i vndeb a chariad. 14 Ac yn ymar∣hous i ddioddef adfyd, with siampl Crist.

FEl hynny hefyd,* 1.1700 bydded y gwragedd ost∣yngedig iw gwŷr priod, fel y galler os by∣dde rhai yn anufydd i'r gair, trwy ymwreddiad y gwragedd eu hennill hwynt heb y gair,

2 Pan welant eich ymwreddiad diwair, gyd ag ofn.

3* 1.1701 Trwsiad y rhai bydded nid oddi allan, megis o blethiadau gwallt, ac amgylch osodiad aur, neu wiscad dillad [gwychion,]

4 Eithr bydded dirgel ddŷn y galon mewn anllygredigaeth yspryd addfwyn, a llonydd, yr hwn sydd ger bron Duw yn werth-fawr.

5 Canys felly gynt yr ymdrwssie 'r gwra∣gedd sanctaidd, y rhai oeddynt yn gobeithio ar Dduw, yn ddarostyngedig iw gwŷr priod.

6 Megis yr vfyddhâodd* 1.1702 Sara i Abraham, gan ei alw ef yn arglwydd: merched yr hon fyddwch chwi, o wneuthur yn dda, heb arnoch ofn dim dychryn.

7* 1.1703 Chwithau y gwŷr, cydgyfanneddwch ag hwynt fel y gwedde i rai gŵybodol, gan ro∣ddi anrhydedd i'r wraig, megis i'r llestr gwan∣naf, fel rhai sy gyd-etifeddion grâs y bywyd, rhag rhwystro eich gweddiau chwi.

8☞ Am ben hyn byddwch bawb o'r vn me∣ddwl yn cydoddef pawb gyd â'i gilydd:* 1.1704 cerrwch fel brodyr, [byddwch] yn drugarog, [bydd∣wch] yn swynaidd,

9* 1.1705 Nid yn talu drwg am ddrwg, neu ddir∣myg am ddirmyg: eithr yng-wrthwyneb, ben∣dithiwch, gan ŵybod eich galw i hyn, sef i etife∣ddu y fendith.

10 Canys* 1.1706 y neb a ewyllysio hoffi bywyd, a gweled dyddiau da, attalied ei dafod oddi wrth ddrwg, a'i wefusau rhag adrodd twyll.

11* 1.1707 Gocheled y drwg, a gwnaed y da: cei∣sied heddwch, a dilyned ef.

12 Canys y mae llygaid yr Arglwydd ar y rhai cyfiawn, a'i glustiau ef tu ag at eu gweddi hwynt: ac y mae wyneb yr Arglwydd yn er∣byn y rhai a wnêlo ddrwg.

13 A phwy a'ch dryga chwi os byddwch yn dilyn yr [hyn sydd] dda؛

14 Eithr* 1.1708 o bydd i chwi ddioddef o herwydd cyfiawnder, dedwydd ydych: ond am eu bra∣wychiad hwynt, nac* 1.1709 ofnwch, ac na chynhyr∣fwch rhag eu hofn hwynt.

15 Eithr sancteiddiwch yr Arglwydd Dduw yn eich calonnau: a byddwch barod bob amser i atteb i bawb a ofynno i chwi reswm am y gobaith sydd ynoch, ☜

16 A hynny trwy fwyneidd-dra a pharch, a chennych gydwybod dda, fel yn y peth yr enlli∣biant chwi megis drwg-weithredwŷr, y cywily∣ddio y rhai ydynt yn beio ar eich ymwreddiad chwi yng-Hrist.

17☞ Canys gwell ydyw (os ewyllys Duw ai mynn) i chwi ddioddef yn gwneuthur daioni,* 1.1710 nag yn gwneuthur drygioni.

18 Gan* 1.1711 i Grist hefyd vn-waith ddioddef tros bechodau, y cyfiawn tros yr ang-hyfiawn, fel y galle ein dwyn ni at Dduw, yr hwn hefyd a laddwyd yn y cnawd, eithr a fywhawyd yn yr Yspryd.

19 Trwy 'r hwn yr aeth efe, ac a bregethodd i'r ysprydion yng-harchar,

20 y rhai oeodynt gynt yn anufyddion, pan vnwaith yr oedd hir ammynedd Duw yn dis∣gwil* 1.1712 yn nyddiau Noe, pan ddarperit yr Arch: yn yr hon ychydigion, sef, wyth enaid a achub∣wyd yn y dwfr.

21 I'r hwn y mae 'r siampl yr hwn sydd yn awr yn ein hachub ni, sef y bedydd, yn atteb (nid trwy yr hwn y tynnir i ffordd fudreddi yr corph, eithr trwy 'r hwn y gwna cydwybod dda ymofyn â Duw) trwy gyfodedigaeth Iesu Grist.

22 Yr hwn sydd ar dde hau-law Dduw, we∣di myned i'r nef, a'r angeliō a'r awdurdodau, a'r galluoedd wedi ymddarostwng iddo ef.☜

PEN. IIII.

Cynghor i ymado â phechod, ac na threuliom mwy o amser mewn camwedd 7 I fod yn sobr, ac yn hy∣waith i weddio, 8 I garu ei gilydd. 12 I ddioddef trallod, 15 I ymogelyd rhag bod i neb ddioddef fel dryg-ddyn, 16 Eithr fel Cristion.

AM hynny an ddioddef o Grist trosom ni yn y cnawd, chwithau hefyd arfogwch eich hunain âr vn rhyw feddwl, sef peidio o hwn a ddioddefodd yn y cnawd â phechod.

2 Fel na byddo iddo o hyn allan (tros yr hyn sydd yng-weddill o'r amser y cnawd) fyw ar ôl trachwantau dynnion, eithr ar ôl ewyllys Duw.

3 Canys* 1.1713 digon yw i ni dreulio o honom yr amser a aeth heibio o'r enioes, ar ôl trachwāt y cenhedloedd, gan rodio mewn trythyllwch, trachwantau, meddwdod, glothineb, ymŷfed, a ffiaidd eulyn-addoliad.

4 O achos pa ham y mae yn ddieithr gan∣ddynt, na byddech yn cyd-rêdeg gyd â hwynt, i'r vn rhyw ormod rhysedd, gan [eich] goga∣nu chwi.

5 Y rhai y bydd rhaid iddynt roddi cyfrif i'r nêb sydd barod i farnu y byw a'r meirw.

6 Canys er mwyn hynny y pregethwyd yr Efengyl i'r meirw hefyd, fel y condemnid hw∣ynt, o rann dynion yn y cnawd, eithr y gallent fyw o tann Duw yn yr yspryd.

7 ☞ Diwedd pôb peth sydd yn nesau:* 1.1714 am hynny byddwch sobr, a gwiliadwrus i weddio.

8 Ym mlaen pob peth bydded cariad twy∣mn yn eich plith:* 1.1715 canys cariad a guddia li∣aws o bechodau.

9* 1.1716 Byddwch leteugar bawb iw gilydd yn ddirwgnach.

10 Pawb* 1.1717 megis ac y cafodd rodd bydded iddo gyfrannu â'i gilydd, fel daionus orchwyl∣wŷr amryw râs Duw.

11 Os dywed neb, [dywedd] megis gair Duw, os gweini a wna neb, [gwnaed] hynny megis o'r gallu y mae Duw yn ei roddi, fel y molianner Duw ym mhôb peth trwy Iesu Grist, i'r hwn y mae gogoniant, ac arglwyddi∣aeth yn oes oesoedd. Amen. ☜

12 Oh rai annwyl, na fydded dieithr gen∣nwch y prawf sydd arnoch trwy dân, yr hwn a wnei er profedigaeth i chwi, fel pe digwydde iwch ryw beth dieithr:

13 Eithr llawenhewch, gan eich bod chwi yn gyfrannog o ddioddefaint Crist, fel y gall∣och pan eglurer ei ogoniant ef, fod yn llawen, ac yn hyfryd.

14 Os* 1.1718 dirmygir chwi er mwyn enw Crist, dedwydd ydych, canys Yspryd y gogoniant, ac Yspryd Duw a orphywys arnoch: yr hwn ar eu rhan hwynt a geblir, ac ar eich rhan chwi a foliennir.

15 Eithr na fydded i neb o honoch oddef, fel llofrudd, neu leidr, neu drwy ddrwg-weithre∣dwr, neu fel vn a fyddo yn ymmyryd â materi∣on rhai eraill:

16 Eithr os fel Cristion, na fydded gywi∣lydd ganddo, eithr molianned Dduw yn hynny o ran.

17 Canys yr amser a ddaeth y bydd rhaid i'r farn ddechreu ar dŷ Dduw: ac os ydyw yn gyntaf yn dechreu arnom ni, pa ryw ddiwedd [a fydd] i'r rhai ni chredant Efengyl Dduw؛

18 Ac* 1.1719 os prin y bydd y cyfiawn gadwedig pa le yr ymddengys yr anwir a'r pechadur؛

19 Ac am hynny y rhai sy yn goddef ar ôl ewyllys Duw, ymroant eu heneidiau trwy w∣neuthur yn dda, megis i'r creawdydd ffyddlon.

PEN. V.

2 Dylêd y bugelydd eglwysic yw porthi defaid Crist, a pha obr a gânt os gwnânt hynny yn ddiwyd. 5 Cyng∣hori y mae y rhai ieuaingc i ymddarostwng i'r hena∣fiaid. 8 Bod yn sobr, a gwilied i allu o honynt wrth∣ladd y gelyn.

YR henaduriaid y rhai sy yn eich plith, yr at∣tolygaf finne yr hwn [wyf] hefyd henadur a thŷst dioddefiadau Crist, a chyfrannog hefyd o'r gogoniant a eglurir rhag llaw,

2 Porthwch braidd Duw yr hwn sydd tann eich llaw, ac ymgeleddwch hwynt nid trwy gymmell, eithr yn ewyllyscar, nid er chwant budr-elw, eithr o barodrwydd meddwl:

3 Nid fel rhai a fynnant fod yn arglwyddi ar etifeddiaeth [Dduw,] eithr fel y galloch fod yn siampl i'r praidd.

4 A phan ymddangoso y Pen bugail, cewch anllygradwy goron y gogoniant.

5 Yr vn ffunyd yr ieuaingc byddwch ostyn∣gedic i'r henuriaid ☞ a* 1.1720 chyd-ymostyngwch bawb iw gilydd: ac ymdrwsiwch oddifewn ag vfydd-dra meddwl, canys Duw a wrthladd y beilchion, ac a rŷdd râs i'r rhai vfydd.

6 Ymostyng wch o achos hyn tann alluog law Dduw, fely gallo eich derchafu pan ddêl amser.

7* 1.1721 Bwriwch gwbl o'ch gofal arno ef: ca∣nys y mae efe yn gofalu trosoch,

8 Byddwch sobr, a gwiliwch, canys eich gwrthwyneb-wr diafol sydd megis llew rhuad∣wy yn rhodio oddi amgylch, gan geisio y nêb a allo ei lyngen.

9 Yr hwn, gwrthwynebwch yn gadarn yn y ffydd, gan ŵybod fod yn cyflawni yr vn rhyw ddioddefaint yn eich brodyr, y rhai ydynt yn y hyd.

10 A Duw [awdur] pob grâs, yr hwn a'n galwodd ni iw dragywyddol ogoniant trwy Iesu Grist, wedi i chwi oddef ychydig, a'ch cryfhâo, ac a'ch siccrhâo.

11 Iddo ef y byddo gogoniant ac emerodra∣eth yn oes oesoedd. Amen. ☜

12 Gyd â Sylfanus brawd ffyddlon i chwi, i'm tŷbi, yr scriefnnais ar ychydig, gan eich cynghori, a thestiolaethu, mai gwir râs Duw ydyw hwn yr ydych yn sefyll ynddo.

13 Y mae 'r [eglwys] yr hon sydd yn Ba∣bylon yn gyd-etholedig â chwi yn eich annerch a Marcus fy mâb i.

14 Anherchwch bawb ei gilydd â chusan cariad,* 1.1722 tangneddyf i chwi oll y rhai ydych yng-Hrist Iesu, Amen.

Yr ail Epistol cyffredinol o eiddo PETR Apostol.

PENNOD I.

Yn gymmeint a darfod i feddiant Duw roddi iddynt bob peth yn perthyn i fuchedd, y mae efe yn eu han∣nog i ffoi rhag llygredigaeth chwantau y byd. 10 Ac i wneuthur eu galwedigaeth yn ddiogel trwy weith∣redoedd da, a ffrwythau ffydd. 14 Y mae efe yn co∣ffau am ei farwolaeth ei hun, 17 Gan yspysu bod yr Arglwydd Iesu Grist yn wir Fab Duw, megis ac y gwelse efe ei hun ar y mynydd.

SYmon Petr gwasana∣ethwr, ac Apostl Iesu Grist, i'r rhai a freinia∣sant gyffelyb werthfa∣wr ffydd a ninnau, trwy gyfiawnder ein Duw a'n achubwr Iesu Grist

2 Grâs i chwi, a thangneddyf a amlhaer, trwy adnabyddiaeth Duw, ac Iesu ein Harglwydd,

3 Megis y rhoddes ei dduwiol allu ef i ni bôb peth a berthynant i fywyd, a duwioldeb, trwy ei adnabyddiaeth ef yr hwn a'n galwodd ni i ogoniant a rhinwedd.

4 Gan hyn [sef] rhoddi i ni addewidion rha∣gor-fawr [a] gwerth fawr, fel y gallech trwy y rhai hynny fod yn gyfrannogion o dduwiol anian, wedi diangc o'r llwgr yr hwn sydd yn y byd trwy drachwant.

5 Ac am hyn rhoddwch gwbl o'ch diwydrw∣ydd, cyssylltwch yng-hŷd â'ch ffydd rinwedd ac yng-hyd, â rhinwedd gŵybodaeth:

6 Ac yng-hŷd â gwybodaeth, gymmedrol∣der, ac yng-hyd â chymmedrolder, ammy∣nedd, ac yng-hyd ag ammynedd duwioldeb,

7 Ac yng-hŷd a duwioldeb, caredigrwydd brawdol: ac yng-hŷd â charedigrwyod braw∣dol, cariad.

8 Canys os byddwch â'r pethau hyn cen∣nych, ac yn aml hwynt, peri a wnânt na boch na segur na diffrwyth yng-wybodaeth ein Hargl∣wydd Iesu Grist.

9 O blegit y nêb ni byddo y rhai hyn gan∣ddo, dall ydyw, ac ni wel ddim o bell, yn goll∣wng tros gof ei lanhau o'i hên bechodau.

10 Am hynny, fy-mrodyr byddwch yn fwy diwyd i wneuthur eich galwedigaeth a'ch eth∣oledigaeth yn siccr: canys o gwnewch chwi hyn ni lithrwch chwi byth.

11 Canys felly y trefnir i chwi fforddiad yn helaeth i dragywyddol deyrnas ein Harglwydd a'n Achubwr Iesu Grist.

12 Am hynny nid esceulusafi eich coffhau chwi byth am y pethau hyn, er eich bod chwi yn gyfarwydd, ac yn siccr yn y gwirionedd pre∣sennol.

13 Canys yr ydwyf yn tybied fod yn iawn i mi, tra fyddwyf yn y tabernacl hwn, eich cy∣ffroi gan ddwyn ar gôf i chwi,

14 Gan wybod fod yn gyfagos yr amser y rhoddaf heibio y tabernacl hwn,* 1.1723 megis ac y dangoses ein Harglwydd Iesu Grist i mi.

15 Diwyd fyddaf hefyd ar allu o honoch wneuthur coffa am y pethau hyn, wedi fy yma∣dawiad i.

16 Canys nid* 1.1724 chwedlau dichellgar a gan∣lynhasom ni, pan oeddem yn mynegi i chwi rinwedd, a dyfodiad ein Harglwydd Iesu Grist, eithr â'n llygaid y gwelsom ei fawredd ef:

17 Canys efe a dderbyniase gan Dduw Tâd, anrhydedd a gogoniant, pan ddaeth cy∣fryw lêf atto oddi wrth y dirfawr ogoniant,* 1.1725 Hwn yw 'r annwyl Fâb maufi, yn yr hwn i'm boddlonir.

18 A'r llef hon a glywsom ni pan ddaeth o'r nêf, a ni gyd ag ef yn y mynydd sanctaidd.

19 Yr ydym ni hefyd â gair cadarnaf y prophwydi cennym, i'r hwn da y gweithiwch, o ddarbod am dano, megis am oleuni yn llewyr∣chu mewn lle tywyll, hyd oni wawrio 'r dydd, ac oni chodo 'r seren-ddydd yn eich calonnau.

20 Os* 1.1726 gwybyddwch chwi hynny yn gyn∣taf, nad oes vn brophwydoliaeth yn yr Scryth∣ur o briod awenydd [dyn.]

21 Canys nid trwy ewyllys dŷn y daeth gynt brophwydoliaeth: eithr dynnion sanctaidd Duw a ddywedasant megis y cynhyrfwyd gan yr Yspryd glân.

PEN. II.

Prophwydo y mae efe o ddyscawd-wyr gauog, a dangos en poenedigaeth hwy.

EIthr bu gau brophwydi ym mhlith y bobl, fel y bydd yn eich plith chwithau athrawon ffeilsion, y rhai yn ddirgel a ddygant i mewn heresioedd dinistriol, a [hynny] gan wadu yr Ar∣glwydd yr hwn a'u prynodd hwynt, a chan dyn∣nu arnynt eu hunain ebrwydd ddinistr.

2 A llawer a ganlynant eu destruw hwynt, trwy 'r rhai y ceblir ffordd y gwirionedd.

3 A thrwy gribddeiliaeth wrth eiriau dychy∣mygus y marchnattant chwi, barnedig aeth y rhai er ystalm nid yw yn segur, a'u collediga∣eth hwy nid yw yn cyscu.

4 Canys onid* 1.1727 arbedodd Duw 'r angelion, y rhai a bechasent, eithr eu taflu i wared i vffern, a'u rhoddi mewn cadwynau tywyllwch, iw ca∣dw i ddamnedigaeth:

5 Ac nid arbedodd yr hên fŷd,* 1.1728 eithr Noe yr

wythfed, pregeth-wr cyfiawnder, a waredodd efe, ac a ddug y diluw ar fŷd yr anwiriaid,

6 Ac a* 1.1729 droes ddinasoedd Sodoma a Go∣morha yn lludw, a'u dymchwelodd, ac a'u cyfr∣gollodd hwnt, ac a'u gwnaeth hwynt yn si∣ampl i'r rhai rhag-llaw a fucheddent yn annu∣wiol,

7 Ac a achubodd Lot gyfiawn yr hwn oedd mewn gofid trwy aniwair ymwreddiad yr an∣wiriaid.

8 (Canys ag efe yn gyfiawn, ac yn trigo yn eu mysc hwynt, yn gweld, ac yn clywed, y∣doedd yn poeni ei enaid cyfiawn o ddydd i ddydd, trwy eu anghyfreithlon weithredoedd hwynt)

9 Yr Arlgwydd a fedr achub y gwirioniaid oddi wrth brofedigaeth, a chadw y rhai ang∣hyfiawn i ddydd y farn iw poeni.

10 Ac yn bennaf y rhai sy yn rhodio ar ôl y cnawd, mewn trachwant aflân, ac yn diystyru awdurdod, ac hwynt yn rhyfygus, ac yn gyn∣dyn, nid ydynt yn arswydo cablu y rhai anrhy∣deddus.

11 Lle nid yw yr angelion y rhai sy fwy mewn cadernid a gallu, yn rhoddi dirmygus farn yn eu herbyn hwynt ger bron yr Arglw∣ydd.

12 Eithr y rhai hyn megis anifeiliaid, an∣rhesymmol anianol, y rhai a wnaed iw dal a'u difetha, yn cablu y pethau ni ŵyddant oddi wr∣thynt, a ddifethir trwy eu llygredigaeth eu hu∣nain.

13 Y rhai a dderbyniant gyflog angyfiawn∣der fel y rhai sy yn cyfrif yn lle gwynfyd gael byw mewn moethe tros amser: brychau yd∣ynt, a tharysclynau yn ymddigrifo yn eu twyll, gan gyd-wlêdda gyd â chwi,

14 A llygaid ganddynt yn llawn godineb ni's gallant chwaith beidio â phechod, yn abw∣ydo eneidiau anwadal, a chanddynt galon we∣di ymgynnefino â chubydd-dra, plant y fell∣dith,

15 Y rhai wedi ymadael â'r ffordd iawn, a aethant ar gyrwydr, gan ganlyn ffordd Baalam [mab] Bozor, yr hwn a garodd obr anghyfi∣awnder.

16 Eithr ef a geryddwyd am ei gamwedd, canys* 1.1730 assyn fud arferol â'r iau gan ddywedyd â llef ddynol, a waharddodd ynfydrwydd y pro∣phwyd.

17* 1.1731 Y rhai hyn, ffynhonau ydynt heb ddwfr, niwlennau a chwale 'r dymestl, i ba rai y mae niwl tywyllwch yng-hadw yn dragy∣wydd.

18 Canys gan ddywedyd chwyddedig eiri∣au gorwagedd trwy drachwantau a thrythyll∣wch y cnawd, y maent yn abwydo y rhai a ym∣droesent mewn cyrwydr,

19* 1.1732 Gan addo iddynt rydd-did, ac hwynt eu hunain yn wasanaeth-wŷr llwgr: canys gan bwy bynnag y gorchfyger nêb, efe 'a aeth yn ŵr caeth i hwnnw.

20 O blegit* 1.1733 os wedi eu diangc oddi wrth halogedigrwydd y bŷd, trwy adnabyddiaeth yr Arglwydd a'r Achubwr Iesu Grist, y ceffir hwynt eil-waith wedi ymrwystro â'r vn pethau, ac wedi eu gorchfygu, diwedd y rhai hynny a aeth yn waeth nâ'u dechreuad:

21 Canys gwell fuase iddynt na ŵybassent ffordd y cyfiawnder, nag wedi ei gwybod, cilio oddi wrth y gorchymyn sanctaidd a rodded idd∣ynt.

22 Eithr iddynt hwy y digwydd yr hyn [a ddywed] y wir ddihareb, y cî a ymchwelodd at ei chwdiad ei hun, a'r hwch wedi ei golchi iw ymdreiglfa yn y dom.

PEN. III.

Y mae efe yn dangos scelerder y rhai sy yn gwatwar addewidion Duw. 7 A'r modd y diweddir y byd. 16 A phwy sydd yn cam arfer yr scrythurau. 18 Gan roddi mawr ddiolch i Grist.

YR ail epistol hwn yr ydwyf yn awr yn ei scrifennu attoch fy annwylyd, yn yr hwn yr ydwyf yn dadebru eich meddwl puraidd trwy adgoffau [i chwi,]

2 Fel y byddo cofus gennych y geiriau a ragddywedodd y prophwydi sanctaidd, a'n gor∣chymyn ninnau y rhai ydym Apostolion yr Arglwydd a'n Achubwr.

3 Yn gyntaf dehellwch hyn,* 1.1734 y daw yn dyddiau diweddaf watwar-wŷr, y rhai a rodi∣ant ar ôl eu trachwantau eu hunain,

4 Ac a ddywedant, pa le y mae addewid ei ddyfodiad ef؛ canys er pan fu farw y tadau pob peth sydd yn parhau yn yr vn modd, o ddechre∣uad y creaduriaeth.

5 Canys hyn o'u bodd ni's gŵyddant, fod y nefoedd er ystalm bŷd trwy air Duw, a'r ddai∣ar ar hefyd sydd o'r dwfr, ac yn y dŵfr.

6 O herwydd pa ham y bŷd yr hwn a ydo∣edd y pryd hynny a gollwyd trwy ddwfr diluw.

7 Eithr y nefoedd a'r ddaiar sy yr awr hon, trwy yr vn gair a roddwyd i gadw i dân erbyn dydd farn, a destruw yr anwir ddynion.

8 Fy annwylyd, na fydded yr vn peth hyn yn ddirgel i chwi:* 1.1735 fod vn dydd gyd â'r Ar∣glwydd megis mîl o flynyddoedd, a mîl o fly∣nyddoedd megis vn dydd.

9 Nid ydyw'r Arglwydd yn oedi ei adde∣wid (megis y tybia rhai am oed,) eithr ymar∣hous ydyw efe tu ag attom ni, ac* 1.1736 ni fyn efe fôd neb yn golledig, ond dyfod o bawb i edifeir∣wch.

10 Eithr dydd yr Arglwydd a ddaw megis lleidr y nôs, yn yr hwn y nefoedd a ânt heibio mewn trwst, a'r defnyddiau yn wîr o wrês a dodant, a'r ddaiar a'r gwaith a fyddo ynddi a loscir.

11 A chan fôd yn rhaid i hyn eu gŷd ym∣ollwng, pa ryw fath ddynion a ddylech chwi fôd mewn sanctaidd ymwreddiad a duwiol∣deb؛

12 Yn disgwil, ac yn bryssio at ddyfodiad dydd Duw, yn yr hwn y llysc y nefoedd, ac yr ymollwng: a'r defnyddiau gan wrês a doddant.

13 Eithr yr ydym ni yn disgwil am* 1.1737 nefo∣edd newydd, a daiar newydd, ar ôl ei addewid ef, yn y rhai y cyfannedda cyfiawnder.

14 Am hynny fy annwylyd, gan eich bôd yn gwilied am gyfryw bethau, rhoddwch eich bryd ar allu o honaw ef eich cael yn ddifrychau, ac yn ddilwgr mewn tangnheddyf.

4 Ac am* 1.1738 hir ammynedd ein Harglwydd, cyfrifwch mai iechyd yw, megis yr scrifennodd ein caredic frawd Paul attoch chwi yn ôl y doe∣thineb a rodded iddo ef.

16 Megis yr hwn sydd yn sôn ym mhôb e∣pistol am y fath hyn: ym mysc y rhai y mae rhyw bethau anhawdd eu deall, y rhai a ŵyra y saul sydd annyscedig, ac anwadal, fel yr scry∣thurau eraill er destruw iddynt eu hunain.

17 Chwy-chwi am hynny fy ānwylyd, gan eich bôd yn gwybod y pethau hyn ym mlaen llaw, gochelwch rhag eich tynnu chwithau he∣fyd ar gyrwydr yr anwiriaid, a chwympo oddi wrth eich sicrwydd eich hunain.

18 Eithr cynnyddwch mewn grâs, ac adna∣byddiaeth ein Harglwydd a'n Ceidwad Iesu Grist: i'r hwn y byddo gogoniant yr awr hon, ac yn dragywyddol byth. Amen.

Yr Epistol cyntaf cyffredinol i Ioan Apostol.

PENNOD. I.

2 Testiolaeth wir am dragywyddol air Duw. 7 Bod gwaed Crist yn glânhau oddi wrth bechod. 10 Ac nad oes neb heb pechod.

☞ YR hyn oedd o'r dechreuad, yr hyn a glywsom,* 1.1739 yr hyn a wel∣som â'n llygaid, yr hyn a edry∣chasom arno, ac a deimlodd ein dwylo o air y bywyd,

2 (Canys y bywyd a ym∣ddangosodd, a gwelsom, ac yr ydym yn testiola∣thu, ac yn dangos i chwi y bywyd tragywydd∣ol, yr hwn oedd gyd â'r Tâd, ac a ymddango∣sodd i ni,)

3 Yr hyn [meddaf] a welsom, ac a glyw∣som yr ydym yn ei fynegu i chwi, fel y byddo i chwithau hefyd gymdeithas gyd â ni, ac fel y byddo ein cymdeithas ni hefyd gyd â'r Tâd a'i Fâb Iesu Grist.

4 A'r pethau hyn yr ydym yn eu scrifennu attoch fel y byddo eich llawenydd yn gyflawn.

5 Hyn yw 'r genadwri a glywsom ganddo ef, ac yr ydym yn ei adrodd i chwi, mai* 1.1740 goleuni yw Duw, ac nad oes ynddo ddim tywyllwch.

6 Os dywedwn fod i ni gymdeithas ag ef, a rhodio yn y tywyllwch, celwyddog ydym, ac nid ydym ar y gwîr.

7 Eithr os rhodiwn yn y goleuni, megis y mae efe yn y goleuni, y mae i ni gymdeithas â'i gilydd, a* 1.1741 gwaed Iesu Grist ei Fab ef sydd yn ein glanhau oddi wrth bob pechod.

8 Os* 1.1742 dywedwn nad oes ynom bechod, yr ydym yn ein twyllo ein hunain, ar gwirionedd nid yw ynom.

9 Os cyfaddefwn ein pechodau, ffyddlon yw efe, a chyfiawn, fel y maddeuo i ni ein pechodau, ac ein glânhâo ni oddi wrth bob anwiredd.

10 Os dywedwn na phechasom, yr ydym yn ei wneuthur ef yn gelwyddog, a'i air nid yw ynom. ☜

PEN. II.

Y mae yn dangos fod Crist yn eiriolwr trosom ni, 10 Fod yn rhaid i ni ddilyn cariad perffaith, 18 A go∣chelyd rhag ang-hrist.

FY mhlant bychain y pethau hyn yr wyf yu eu scriefnnu attoch, fel n̄a phechoch: ac o phecha neb y mae i ni eiriolwr gyd a'r Tâd, Ie∣su Grist y cyfiawn.

2 Ac efe yw 'r iawn tros ein pechodau: ac nid tros yr eiddom ni yn vnic, eithr tros becho∣dau yr holl fŷd.

3 Ac wrth hyn y gwyddom yr adwaenom ef, os cadwn ni ei orchymynnion ef.

4 Yr hwn a ddywed, mi ai hadwen ef, ac ni cheidw ei orchymynnion, celwyddog yw, a'r gwirionedd nid yw ynddo.

5 Eithr yr hwn a geidw ei air ef, yn wîr yn hwnnw y mae cariad Duw yn berffaith: wrth hyn y gwyddom ein bod ynddo ef.

6 Yr hwn a ddywed ei fod yn aros ynddo ef, a ddŷle felly rodio megis y rhodiodd yntef.

7 Frodyr nid wyf yn scrifennu gorchymyn newydd attoch, eithr gorchymyn hên yr hwn a fu i chwi o'r dechreuad: yr hên orchymyn yw 'r gair, yr hwn a glywsoch o'r dechreuad.

8 Trachefn gorchymyn newydd yr wyf yn ei scrifennu attoch, yr hwn sydd wir ynddo ef, ac ynoch chwithau [hefyd:] canys y ty wyllwch a aeth heibio, a'r gwir oleuni sydd yr awr hon yn tywynnu.

9 Yr hwn a ddywed ei fôd yn y goleuni, ac yn casau ei frawd, yn y tywyllwch y mae hyd y pryd hyn.

10* 1.1743 Yr hwn a gâr ei frawd sydd yn aros yn

y goleuni, ac nid oes rhwystr ynddo.

11 Eithr hwn a gasâo ei frawd, yn y tywyll∣wch y mae, ac yn y tywyllwch y mae yn rhodio, ac ni ŵyr i ba le y mae yn myned, am ddarfod i'r tywyllwch ddallu ei lygaid.

12 Ha blant bychain, yr wyf yn scrifennu at∣toch o blegit maddeu i chwi eich pechodau er mwyn ei enw ef.

13 Scrifennu yr wyf attoch dadau, am i chwi adnabod yr hwn sydd o'r dechreuad, scri∣fennu yr wyf atoch chwi wŷr ieuaingc, am ddarfod i chwi orchfygu y drwg.

14 Scrifennu yr wyf attoch chwi y rhai by∣chain am i chwi adnabod y Tad, scrifennais at∣toch chwi dadau, gan i chwi adnabod yr hwn sydd o'r dechreuad: scrifennais attoch chwi wŷr ieuaingc am eich bod yn gedyrn, a bod gair Duw yn aros ynoch, a gorchfygu o honoch y drwg.

15 Na cherwch y byd na'r pethau sy yn y byd, o châr neb y byd, nid yw cariad y Tad yn∣ddo ef.

16 Canys beth bynnag sydd yn y byd [me∣gis] chwant y cnawd, a chwant y llygaid, a bal∣chder y bywyd, nid yw o'r Tâd, eithr o'r byd y mae.

17 A'r byd a'i chwant sydd yn myned heibio, a'r hwn a wna ewyllys Duw a erys yn dragy∣wydd.

18 Ha blant bychain yr amser diweddaf y∣dyw, a megis y clywsoch y deue anghrist, felly yr awr hon y mae anghristiau lawer: wrth yr hyn y gŵyddom mai 'r amser diweddaf ydyw.

19 Oddi wrthym ni yr aethant hwy allan, eithr nid oeddent o honom ni: canys pe buasent o honom ni, arhosasēt gyd â ni, eithr [hyn a ddar∣fu] fel yr eglurid nad ydynt oll o honom ni.

20 Eithr y mae i chwi ennaint oddi wrth yr hwn [sydd] sanctaidd, a [chwi] a ŵyddoch bob peth.

21 Nid scrifennais attoch, o blegit na ŵy∣ddoch y gwirionedd: eithr am i chwi ei wybod, ac am nad oes dim celwydd o'r gwirionedd.

22 Pwy yw 'r celwyddog, onid yr hwn a wâdo, mai Iesu yw 'r Crist؛ hwn yw 'r ang∣hrist y rhwn a wâd y Tad a'r Mab.

23 Pwy bynnac a wâdo y Mab, nid yw y Tad gan hwnnw ychwaith.

24 Arhosed gan hynny ynoch chwi yr hyn a glywsoch o'r dechreuad: od erys ynoch yr hyn a glywsoch o'r dechreuad, chwithau hefyd a ar∣hoswch yn y Mab, ac yn y Tad.

25 A hwn yw 'r addewid, a addawedd efe i ni, [sef] bywyd tragywyddol.

26 Y pethau hyn a scrifennais attoch o her∣wydd y rhai sy i'ch twyllo.

27 Eithr yr ennaint a dderbyniasoch ganddo ef sydd yn aros ynoch, ac nid rhaid i chwi fod neb i'ch dyscu, ond fel eich dysco yr ennaint hwnnw am bob peth: ac y mae yn gywir, ac nid yw yn gelwyddog, ac megis eich dyscodd yr a∣rhoswch ynddo.

28 Ac yr awr hon blant bychain arhoswch ynddo, fel pan ymddangoso efe, y byddo hyder genym, ac na chywilyddiom ger ei fron ef, yn ei ddyfodiad.

29 Os gwyddoch ei fod ef yn gyfiawn, gwy∣byddwch mai pwy bynnag a wna gyfiawnder a aned o honaw ef.

PEN. III.

4 Dirfawr gariad Duw arnom, 7 a pha fodd y dy∣lem ninnau garu eu gilydd.

GWelwch pa gariad a roes y Tad arnom, fel i'n gelwid yn feibion Duw: o blegit hyn nid edwyn y byd chwi gan nad adnabu efe ef.

2 Oh annwylyd yr awr hon yr ydym yn feibi∣on Duw, eithr nid ymddangosodd etto pa beth a fyddwn, eithr gŵyddom pan ymddangoso, y byddwn gyffelyb iddo ef: canys gwelwn ef me∣gis ag y mae.

3 A phob vn sydd ganddo y gobaith hyn yn∣ddo, a'i, purha ei hun, megis y mae yntef yn bur.

4 Pwy bynnac a wna bechod, y mae efe he∣fyd yn gwneuthur anghyfraith:* 1.1744 canys anghy∣fraith yw pechod.

5 A gwyddoch ymddangos o honaw ef er* deleu ein pechodau ni, ac ynddo [ef] nid oes pe∣chod.

6 Pwy bynnag sydd yn aros ynddo [ef] ni phecha: pwy bynnag a becha ni welodd [ddim] o honaw ef, ac ni's adnabu ef.

7 Oh blant bychain na thwylled neb chwi:* 1.1745 yr hwn sydd yn gwneuthur cyfiawnder sydd gyfiawn, megis y mae yntef yn gyfiawn.

8 Yr hwn a* wna bechod o ddiafol y mae, canys y mae diafol yn pechu o'r dechreu: er [mwyn] hyn yr ymddangosodd Mab Duw fel y datode weithredoedd diafol.

9 Pob vn a aned o Dduw ni phecha: canys ei hâd ef sydd yn aros ynddo, ac ni all efe bechu, am ei eni ef o Dduw.

10 Yn hyn yr adweinir plant Duw, a phlant diafol: pwy bynnac nid yw yn gwneuthur cyfi∣awnder, nid iw o Dduw, na'i hwn ni charo ei frawd.* 1.1746

11 Canys hyn yw 'r genadwri a glywsoch o'r dechreuad, bod i ni* 1.1747 garu ei gilydd.

12 Nid fel* 1.1748 Cain [yr hwn] oedd o'r drwg, ac a laddodd ei frawd: ac am ba beth y lladdodd efe ef؛ am fod ei weithredoedd ef yn ddrwg, a rhai ei frawd yn dda.

13 ☞ Na ryfeddwch fy mrodyr er casau o'r byd chwi.

14 Nyni a ŵyddom ddarfod eil symmudo o farwolaeth i fywyd, gan ein bod yn caru y bro∣dyr:* 1.1749 yr hwn ni tharo [ei] frawd sydd yn aros ym marwolaeth.

15 Pwy bynnac a gasâo ei frawd lleiddiad dŷn yw:* 1.1750 a gloyddoch nad oes i vn lleiddiad dŷn fywyd tragywyddol yn aros ynddo.

16* Yn hyn yr adnabuom gariad, gan iddo

ef roddi ei enioes drosom ni,* 1.1751 a ninnau a ddylem roddi ein henioes tros ein brodyr.

17* A phwy bynnac sydd ganddo olud y byd hwn, ac a wêl ei frawd mewn eisieu, ac a geidw ei dosturi oddi wrtho, pa fodd y mae cariad Duw yn aros ynddo؛

18 Fy mhlant bychain na charwn ar air, nac ar dafod [yn vnic,] eithr mewn gweithred a gwirionedd.

19 Ac wrth hynny y gŵyddom ein bod o'r gwirionedd, ac y bydd i m ger ei fron ef ddioge∣lu ein calonnau.

20 Os ein calonnau a'n condemna, mwy yw Duw nâ'n calonnau, ac efe a ŵyr bob peth.

21 Oh rai annwyl, os ein calon ni'n con∣demna, y mae i ni hyder ar Dduw.

22 A* 1.1752 pha beth bynnag a ofynnom, [nyni a'i] derbynniwn ganddo, gan i ni gadw ei or∣chymynnion, a gwneuthur y pethau sy fodlon yn ei olwg ef.

23* 1.1753 Hwn gan hynny yw ei orchymyn ef, fod i ni gredu yn enw ei Fab Iesu Grist, a cha∣ru eu gilydd, fel y rhoes efe orchymyn i ni.

24 Canys yr hwn a geidw ei orchymynnion ef,* 1.1754 a drig ynddo ef, ac efe a drig ynddo yntef: ac wrth hyn y gwyddom ei fod ef yn aros y∣nom, [sef] o'r Yspryd yr hwn a roddes efei ni.☜

PEN. IIII.

1 Gwahaniaeth ysprydion, 2 pa fodd yr adweinir Yspryd Duw rhag ysbryd cyfeiliorni, 7 am gariad Duw a'n cymydogion.

OH rai annwyl na chredwch bob Yspryd, eithr profwch yr ysprydion ai o Dduw y maent: canys gau brophwydi lawer a aethant allan i'r byd.

2 Wrth hyn yr adwaenwch Yspryd Duw: pob Yspryd yn cyffessu dyfod o Iesu Grist yng∣hnawd, sydd o Dduw.

3 A phob Yspryd ni chyffessa ddyfod Iesu Grist yng-hnawd. nid yw o Dduw: eithr hwn yw [Yspryd] anghrist, am yr hwn y clywsoch y deue, ac y mae efe yr awr hon yn y byd.

4 Oh blant bychain yr ydych chwi o Dduw, ac chwi a'u gorchfygasoch hwy: canys mwy yw 'r hwn sydd ynoch chwi, nâ'r hwn sydd yn y dyd.

5 Hwynt hwy o'r byd y maent, am hynny y llefarant am y byd, a'r byd a wrendu arnynt؛

6 Nyni o Dduw yr ydym, yr hwn a* 1.1755 edwyn Dduw sydd yn ein gwrando ni: yr hwn nid yw o Dduw ni'n gwrendu ni, wrth hyn yr adwae∣nom Yspryd y gwirionedd, ac Yspryd y cyfeliorni.

7 ☞ Oh annwylyd, carwn eu gilydd:* 1.1756 ca∣nys cariad o Dduw y mae, a phob vn a gâr, o Dduw y ganed ef, ac efe a edwyn Dduw.

8 Yr hwn ni châr, nid edwyn Dduw: canys cariad yw Duw.

9* 1.1757 Yn hyn y mae cariad Duw yn ymddang∣os arnom ni, gan i Dduw ddanfon ei vnic genhedledig Fab i'r byd, fel y byddom fyw trwyddo ef.

10 Yn hyn y mae cariad, nid am [ddarfod] i ni garu Duw: eithr am iddo ef ein caru ni, ac anfon ei Fab [i fod] yn iawn dros ein pechodau.

11 Oh annwylyd, os felly y carodd Duw ni, ninnau a ddylem garu eu gilydd.

12 Ni welodd neb Dduw er ioed:* 1.1758 os car∣wn ni eu gilydd y mae Duw yn trigo ynom, ac y mae ei gariad yn berffaith ynom.

13 Wrth hyn y gwyddom ein bod yn trigo ynddo [ef,] ac yntef ynom ninneu: gan [ddar∣fod] iddo roddi i ni o'i Yspryd [ef.]

14 A ninnau a welsom, ac a destiolaethwn [ddarfod] i'r Tâd ddanfon y Mab [i fod] yn Ia∣chawdr i'r byd.

15 Pwy bynnag a gyffeso fod Iesu yn Fab Duw, ynddo ef y mae Duw yn trigo, ac yntef yn-Nuw.

16 A nyni a adnabuom, ac a gredasom y ca∣riad yr hun sydd gan Dduw ynom: Duw cari∣ad yw, a'r hwn sydd yn aros yng-hariad sydd yn aros yn Nuw, a Duw ynddo yntef.

17 Yn hyn y cwplheir y cariad ynom, fel y byddo i ni hyder ddydd farn: canys fel y mae e∣fe, felly yr ydym ninnau yn y byd hwn.

18 Nid oes ofn yng-hariad, eithr y mae per∣ffaith gariad yn bwrw allan ofn: o blegit y mae i ofn boenedigaeth: a'r hwn a ofna, nid yw ber∣ffaith mewn cariad.

19 Yr ydym ni yn ei garu ef, am iddo ef ein caru ni yn gyntaf.

20 Os dywed neb yr wyf yn caru Duw, ac yntef yn casau ei frawd, celwyddog yw: canys pa fodd y gall efe yr hwn nid yw yn caru ei frawd a welodd, garu Duw yr hwn ni we∣lodd؛

21 A'r* 1.1759 gorchymyn hwn sydd i ni ganddo ef, bod i'r hwn a garo Dduw, garu ei frawd he∣fyd.☜

PEN. V.

1 Am ffrwythau ffydd, 14 swydd awdurdod a dyn dab Crist, 21 addysc yn erbyn eulynnod.

PWy bynnag sydd yn credu mai Iesu yw 'r Crist, o Dduw y ganed, a phob vn sydd yn caru yr hwn a genhedlodd, fydd hefyd [yn caru] yr hwn a genhedlwyd o honaw.

2 Yn hyn y gŵyddom y carwn blant Duw, pan ydym yn caru Duw, ac yn cadw ei orchy∣mynnion.

3 Canys hyn yw cariad Duw, bod i ni gadw ei orchymynnion: a'i* 1.1760 orchymynnion nid y∣dynt drymmion.

4 Canys ☞ y mae pob vn a'r a aned o Dduw yn gorchfygu 'r byd a hon yw yr oruchafiaeth yr hon sydd yn gorchfygu y byd, [sef] ein ffydd ni.* 1.1761

5* 1.1762 Pwy sydd yn gorchfygu yr byd, onid yr hwn sydd yn credu mai Iesu yw Mab Duw?

6 Hwn yw 'r Iesu Grist a ddaeth trwy ddwfr a gwaed, nid trwy ddwfr yn vnic, onid

trwy ddwfr a gwaed: a'r Yspryd yw 'r hwn sydd yn testiolaethu: canys yr Yspryd sydd wirio∣nedd.

7 Canys y mae tri yn testiolaethu yn y nef, y Tad, y Gair, a'r Yspryd glân: a'r tri hyn vn ydynt.

8 Ac y mae tri yn testiolaethu ar y ddaiar, yr Yspryd a'r dwfr a'r gwaed: a'r tri hyn yn vn y maent [yn cyduno.]

9 Os testiolaeth dynnion a dderbyniwn y mae testiolaeth Duw yn fwy: canys hyn yw testiolaeth Duw, yr hon a destiolaethodd efe am ei Fab.

10 Yr hwn sydd yn credu* 1.1763 ym Mab Duw y mae iddo y destiolaeth ynddo ei hun: hwn nid yw yn credu i Dduw, ai gwnaeth ef yn gelwy∣ddog, gan na chredodd y destiolaeth yr hon a de∣stiolaethodd Duw am ei Fab.

11 A hon yw 'r destiolaeth, roddio Dduw i ni fywyd tragywyddol: a'r bywyd hwn sydd yn ei Fab ef.

12 Yr hwn y mae y Mab ganddo, y mae y bywyd ganddo: a'r hwn nid yw ganddo Fab Duw, nid oes ganddo fywyd. ☜

13 Y pethau hyn a scrifennais attoch chwi y rhai ydych yn credu yn enw Mab Duw, fel y gwypoch fod i chwi fywyd tragywyddol, ac fel y credoch yn enw Mab Duw.

14* 1.1764 A hyn yw 'r hyfder sydd genym ynddo ef, canys o gofynnwn ddim yn ôl ei ewyllys ef, efe a'n gwrendu.

15 Ac os gwyddom ei fod ef yn ein gwran∣do, pa [beth] bynnag a ofynnom, gwyddom fod i ni ein gofynniad a ofynnom iddo ef.

16 Os gwêl neb ei frawd yn pechu pechod, [yr hwn] nid [yw] i farwolaeth, gofynned, ac efe a rydd iddo fywyd, sef i'r rhai ni phechant i farwolaeth: y mae pechod i farwolaeth, nid wyf yn dywedyd y dylid gweddio tros hwnnw.

17 Pob anghyfiawnder sydd bechod: ac y mae pechod [yr hwn] nid [yw] i farwolaeth.

18 Pwy bynnag a aned o Dduw, gwy∣ddom nad yw yn pechu, eithr hwn a genhedl∣wyd o Dduw a'i ceidw ei hun, a'r drwg ni chy∣fwrdd ag ef.

19 Gwyddom ein bod o Dduw, ac y mae yr holl fyd yn gorwedd mewn drygioni.

20 Ac [ni] a ŵyddom* 1.1765 ddyfod Mab Duw, ac efe a roes i ni feddwl i adnabod yr hwn sydd gywir, ac yr ydym yn y cywir hwnnw [sef] yn ei Fab ef, Iesu Grist: yr hwn sydd wir Dduw, a bywyd tragywyddol.

21 [Fy] rhai bychain ymgedwch oddi wrth eulynnod. Amen.

❧ Yr ail Epistol Ioan.

Y mae efe yn scrifennu at arglwyddes gan lawenychu am dduwioldeb ei phlant hi. 5 A'u hannog hwythau i ddilyn cariad, ac i ochelyd gau athrawon.

YR henuriad at yr ethole∣dig arglwyddes, a'i phlāt, y rhai sy hoff gennif yn y gwirionedd, ac nid myfi yn vnic, eithr y rhai oll a adnabuant y gwirionedd:

2 Er mwyn y gwirio∣nedd yr hwn sydd yn aros ynom ni, ac a fydd gyd â ni yn dragywydd.

3 Bydded grâs gyd â chwi, trugaredd a thangnheddyf gan Dduw Tâd, ac oddi wrth yr Arglwydd Iesu Grist Fab y Tâd, gyd â gwi∣rionedd, a chariad.

4 Llawen iawn oedd gennif gael o honof dy blant yn rhodio mewn gwirionedd, fel y der∣hynniasom orchymyn gan y Tâd.

5 Ac yn awr yr wyf yn attolwg i ti, ô argl∣wyddes, (nid fel vn yn scrifennu gorchymyn newydd i ti, eithr yr hwn oedd i ni o'r dechreu) bod i ni* garu eu gilydd.

6 A hwn yw 'r cariad, bôd i ni rodio yn ôl ei orchymynnion ef, hwn yw 'r gorchymyn, bôd i chwi fel y clywsoch o'r dechreu rodio ynddo.

7 Canys llawer o dwyllwŷr a ddaethant i mewn i'r bŷd, y rhai ni chyffesant ddyfod Iesu Grist yn y cnawd: yr hwn sydd gyfryw, twyll∣wr yw, ac anghrist.

8 Edrychwch arnoch eich hunain, na cho∣llom y pethau a wnaethom, eithr fel y derbyni∣om lawn wobr.

9 Pwy bynnag sydd yn trosseddu, ac nid yw yn aros yn nysceidiaeth Crist, nid yw Duw ynddo: yr hwn sydd yn aros yn nysceidiaeth Crist, y mae ynddo y Tâd a'r Mâb.

10 Os daw nêb attoch ac heb ddwyn y ddys∣ceidieth hon,* 1.1766 na dderbynnwch ef i'r tŷ, ac na chyferchwch ef:

11 Canys y mae hwn ai cyfarcho yn gy∣frannog o'i weithredoedd drwg ef. Er bôd gen∣nif lawer o bethau iw scrifennu attoch, er hyn∣ny nid scrifennaf â phappyr ac ingc, eithr go∣beithio 'r ydwyf ddyfod attoch, a llefaru enau yng-enau, fel y cyflawner ein llawenydd.

12 Y mae meibion dy etholedig chwaer 'th annerch. Amen.

Y trydydd Epistol i Sanct Ioan.

Duwiol fuchedd Gaius. 9 Anglod Diotrephes. 12 A chlod Demetrius.

YR henuriad at yr ann∣wyl Gaius, yr hwn yr wyf yn ei garu mewn gwirionedd.

2 Yr annwyl, yr yd∣wyf yn dymuno yn bennaf dy fôd yn llwy∣ddo, ac yn dda'r bŷd ar∣nat, fel y mae dy enaid yn llwyddo.

3 Canys llawenychais yn fawr, pan ddaeth dy frodyr a thestiolaethu am y gwirionedd sydd ynot, fel yr ydwyt yn rhodio mewn gwirio∣nedd.

4 Nid oes gennif lawenydd mwy nâ hyn [nid amgen,] clywed bôd fy meibion yn rhodio mewn gwirionedd.

5 Yr annwyl, yr ydwyt yn gwneuthur yn ffyddlon yr hyn yr wyt yn ei wneuthur i'r bro∣dyr, ac i estroniaid,

6 Y rhai a destiolaethasant am dy gariad ger bron ye eglwysi, y rhai os hebryngi rhag∣ddynt megis y gwedde o herwydd Duw, da y gwnei.

7 Canys er mwyn ei enw ef yr aethant allā, heb gymmeryd dim gan y cenhedloedd.

8 Nyni a ddylêm gan hynny dderbyn y cy∣fryw rai, fel y byddom gynhorthwy-wŷr i'r gwirionedd.

9 Scrifennais at yr eglŵys: eithr Dietre∣phes yr hwn sydd yn chwennych cael blaenori yn eu plith hwy, ni dderbyn ddim o honom.

10 O her wydd pa ham, os deuaf, mi a fyne∣gaf ei weithredoedd y rhai y mae yn eu gwneu∣thur, gan siarad yn ein herbyn ni â geiriau dry∣gionus: ac nid yn fodlon i hynny, hefyd nid yw efe ei hun yn derbyn y brodyr, eithr y mae yn gwahardd y rhai a ewyllysient, ac yn eu gyrru o'r eglwys.

11 Fy annwylyd, na ddilyn yr hyn sydd ddrwg, ond yr hyn sydd dda: yr hwn sydd yn gw∣neuthur daioni o Dduw y mae: a'r hwn a wna ddrygioni, ni welodd Dduw.

12 Y mae i Demetrius air da gan bawb, a chan y gwirionedd ei hunan: a nyni hefyd ein hunain ydym yn testiolaethu, a gwyddoch fôd ein testiolaeth ni yn wîr.

53 Y mae i mi lawer o bethau iw scrifennu: eithr nid a phen ac ingc yr escrifennaf i attat.

14 Gobeithio yr yd wyf gael dy weled ar fyrder, ac y cawn ymddiddan enau yng-enau.

15 Tangnheddyf i ti, y mae y cyfeillion i'th annerch: annerch y cyfeillion wrth eu henwau.

Epistol cyffredinol Sanct IVDAS.

Y mae yn cynghori pawb i ymgadw oddi wrth y gau a∣thrawon gā ddangos eu drwg cynneddfau a'u mawr ddialedd, ac yna yn annog i barhau yn y gwirionedd.

IVdas gwasanaeth∣wr Iesu Grist,* 1.1767 a brawd Iaco at y rhai a alwyd, ac a sancteiddiwyd gan Dduw Tâd, ac yd∣ynt gadwedig i Ie∣su Grist:

2 Trugaredd i chwi, a thangneddyf, a chariad a luosoger.

3 Fy annwylyd, pan roddais fyng-hwbl ddiwydrwydd ar scrifennu attoch, am yr iechyd∣wriaeth gyffredinol, anghenrhaid oedd i mi scrifēnu attoch i'ch annog i ymdrech ym mhlaid y ffydd, yr hon a rodded vn-waith i'r sainct.

4 Canys y mae rhyw ddynion wedi ymlus∣co i mewn, y rhai oeddynt gynt wedi eu rha∣gordeinio i'r farnedigaeth hon: annuwolion yd∣ynt, y rhai sy yn dymchwelyd grâs Duw yn drythyllwch, ac yn* 1.1768 gwadu Duw yr vnic Arg∣glwydd, a'n Harglwydd Iesu Grist.

5 Ewyllysio gan hynny yr ydwyf eich coffa, yn gymmaint, ac i chwi vn-waith ŵybod hyn, pa wedd y bu i'r Arglwydd, wedi darfod iddo waredu y bobl allan o'r Aipht,* 1.1769 ddestruwio eil∣waith y rhai ni chredent.

6 Yr* 1.1770 angelion hefyd y rhai ni chadwasant eu dechreuad eithr gadel eu trigfa eu hun, a gat∣wodd efe mewn cadwynau tragywyddol i dân tywyllwch, hyd farn y dydd mawr.

7 Megis* 1.1771 Sodoma, a Gomorha, a'r dina∣soedd o'u hamgylch, y rhai yn gyffelyd fodd ag hwynt a wnaethant odineb, ac a ddilynasant gnawd arall, a osodwyd yn siampl, gan ddio∣ddef dialedd tân tragywyddol.

8 Yn gyffelyb i hynn y mae y breuddwyd∣wŷr hyn yn halogi'r cnawd, ac yn dirmygu llywodraeth, ac yn cablu y rhai sy mewn aw∣durdod.☞

9 Eithr Mihangel yr arch-angel, pan ym∣rysonodd efe yn erbyn diafol, ac ymddadle am gorph Moses, ni feiddiodd feio arno â chablau, onid dywedyd, cerydded yr Arglwydd di.

10 Eithr y rhai hyn a gablant y pethau ni 〈…〉〈…〉 pha beth bynnag a ŵyddant yn na∣•••••••••••• ••••••is anifeiliaid y rhai sy yn ddires∣•••• 〈…〉〈…〉 pethau hynny y maent yn ymly∣••••••

11 ••••ae hwyntwy, canys cerddasant yn 〈◊〉〈◊〉 Cain, ac a'u ddifethwyd gan dwyll 〈◊〉〈◊〉 Balaam, ac a'u cyfrgollwyd yng-wrth ••••••••••••ad* 1.1772 Core.

12 〈◊〉〈◊〉 rhai hyn ydynt frychau yn eich cari∣•••• ••••••••••oedd pan fyddant yn cŷd-wledda â 〈◊〉〈◊〉 yn ddiofn, yn eu pesci eu hunain:* 1.1773 ••••••••au ydynt diddwfr, wedi eu cylch-ar∣•••••••• gan wyntoedd: prennau llygredic heb ••••••••yth, dwy waith yn feirw, ac wedi eu diwrei∣••••••o.

13 Tonnau cynddeiriog y môr ydynt, yn ewynnu allan eu cywilydd eu hunain: sêr gwi∣biog, i'r rhai y cadwyd niwl y tywyllwch yn ••ragywydd.

14 Ac Enoc hefyd y seithfed o Adda, a bro∣phwydodd am y cyfryw rai, gan ddywedyd:* wele, y mae'r Arglwydd yn dyfod gyd â myr∣ddiwn o'i seinctiau,

15 I roi barn yn erbyn pawb. ac i argywe∣ddu 'r holl anuwolion yn eu plith hwynt am eu ••oll annuwiol weithredoedd, y rhai a wnae∣thant hwy yn annuwiol, ac am eu holl ymadro∣ddion caled, y rhai a ddywede pechaduriaid an∣nuwiol yn eu herbyn.

16 Y rhai hyn ydynt rwgnach-wŷr, ach∣wynwŷr, [a] rhai yn cerdded ynôl eu chwantau eu hunain:* 1.1774 genau y rhai a ddywed falch be∣thau: yn mawrygu [dynion] er mwyn budd.

17 Eithr (oh rai annwyl) cofiwch y geiri∣au a ragddywetpwyd gan Apostolion Iesu Grist.

18 Gan iddynt ddywedyd wrthych, y bydde gwatworwŷr yn yr* 1.1775 amser diweddaf, y rhai a gerddent yn ôl eu hannuwiol chwantau eu hu∣nain.

19 Y rhai hyn ydynt yn ymnailltuo yn gnawdol, heb fôd yr Yspryd ganddynt.

20 Eithr chwy-chwi annwylyd, ymadeile∣dwch yn eich santeiddiaf ffydd, gan weddio yn yr Yspryd glân.

21 Am ymgedwch yng-hariad Duw, gan edrych am drugaredd Iesu Grist i fywyd tra∣gywyddol.

22 A thrugarhewch wrth rai, gan ymrafael farnu.

23 Ac eraill cedwch ag ofn, gan eu tynnu a∣llan o'r tân, gan gasau y wisc a halogwyd gan y cnawd.

24 Ac i hwn a ddichon eich cadw yn ddi∣gwymp, a'ch gosod yn ddifeius yng-ŵydd ei o∣goniant trwy orfoledd,

25 Sef, i Dduw yr vnic ddoeth, ein Ia∣chawdur [y byddo] gogoniant, a mawredd, ac arglwyddiaeth, a me ddiant, yr awr hon, ac yn yr holl oesoedd. Amen.

Terfyn.

Gvveledigaeth Ioan y Difinydd.

PENNOD I.

1 Achos y weledigaeth hon, 3 am y rhai a'i darlle∣nant, 4 Ioan yn scrifennu at y saith eglwys, 5 mawredd a swydd Mab Duw, 20 gweledigaeth y canhwyll-brennau a'r sêr.

GWELedigaeth Iesu Grist, yr hon a roddes Duw iddo ef, i ddangos iw wasanaeth-wŷr y pe∣thau a orfydd yn fuan eu dyfod i ben, ac a ddanfo∣fonodd, ac a ddango••odd efe trwy ei Angel iw wasanaeth-wr Ioan:

2 Yr hwn a destiolaethodd am air Duw, ac am destiolaeth, Iesu Grist, ac am bôb pêth a we∣lodd efe.

3 Dedwydd yw 'r nêb a ddarlleno, a'r rhai a wrandawant eiriau y brophwydoliaeth hon, ac a gadwant y pethau sy yn scrifennedig yn∣ddi hi, canys y mae 'r amser yn agos.

4 Ioan at y saith eglwys y rhai [ydynt] yn Asia: Grâs fyddo gyd â chwi, a heddwch oddi wrth yr hwn* 1.1776 sydd, yr hwn a fu, a'r hwn a fydd rhag-llaw, ac oddi wrth y saith Yspryd y rhai ydynt ger bron ei orsedd-faingc ef,

5 Ac oddi wrth Iesu Grist yr hwn sydd dst* 1.1777 ffyddlon y* 1.1778 cyntaf-anedic o'r meirw, a thy∣wysog brenhinoedd y ddaiar, iddo ef yr hwn a'n carodd ni, ac a'n golchodd ni oddi wrth eini pe∣chodau* 1.1779 yn ei waed ei hun,

6 Ac a'n gwnaeth ni yn* 1.1780 frenhinoedd, ac yn offeiriaid i Dduw ei Dâd ef, iddo ef y byddo gogoniant, ac emherodraeth yn oes oesoedd, Amen.

7 Wele, y mae efe yn dyfod gyd â'r* 1.1781 wy∣brennau, a phob llygad a'i gwel ef, a'r rhai he∣fyd a'i gwanasant ef: ac wylofain a wna ger ei fron ef holl dylwythau y ddaiar, felly y mae, A∣men.

8 Mi ŵyf Alpha ac Omega, y dechreu a'r diwedd, mêdd yr Arglwydd, yr hwn sydd, a'r hwn fu, ac yr hwn a ddaw, [sef] yr Holl-a∣lluog.

9 Myfi Ioan eich brawd chwi, a'ch cydym∣maith mewn cystudd, ac yn y deyrnas, ac mewn dioddefgarwch Iesu Grist, oeddwn mewn y∣nys a elwir Patmos am air Duw, ac am destio∣laeth Iesu Grist,

10 Yr oeddwn yn yr Yspryd yn nŷdd yr Ar∣glwydd, ac mi a glywais yn fy ôl lais vchel fel vdcorn

11 Yn dywedyd, mi ŵyf Alpha ac Ome∣ga, y cyntaf a'r diweddaf, a'r peth yr hwn ŵyt ti yn ei weled, scrifenna mewn llyfr, a danfon i'r saith eglwys y rhai sy yn Asia, i Ephesus, ac i Smyrna, ac i Pergamus, ac i Thyatira, ac i Sardis, ac i Philadelphia, ac i laodi∣cia.

12 A mi a droais yn fy ôl i weled y llais a ddywedase wrthifi, a phan droais, mi a wel∣wn saith ganhwyll-bren o aur,

13 Ac yng-hanol y saith ganhwyll-bren aur vn yn debyg i Fab y dŷn, wedi ymwisco â, gwisc laes hyd ei draed, ac wedi gwisco gwregys aur yng-hylch ei fronnau.

14 Ei benn a'i walt oeddynt wynnion, fel gwlân gwyn, ac fel eira, a'i lygaid oeddent fel fflam dân.

15 A'i draed oeddent fel prês coeth, megis yn llosci mewn ffwrn, a'i lais fel swn llawer o∣ddyfroedd.

16 Ac yr oedd yn ei law ddehau saith seren, o'i ênau yr ydoedd cleddyf yn myned all an llym dau-finiog, a discleiriodd ei ŵyneb ef fel yr haul yn ei nerth.

17 A phan welais ef, mi a syrthiais wrth ei draed fel marw,* 1.1782 ac efe a roddodd ei law dde∣hau arnaf, gan ddywedyd wrthif, nac ofna mi ŵyf y cyntaf a'r diweddaf,

18 Ac yr ŵyf yn fyw, ac a fum farw, ac we∣le, yr ŵyf yn fyw yn oes oesoedd, Amen, ac y mae gennif agoriadau vffern, a marwola∣eth.

19 Scrifenna y pethau a welaist, a'r pethau ydynt, a'r pethau a orfydd fôd rhag llaw.

20 Dirgelwch y saith seren a 〈…〉〈…〉 llaw-ddehau, a'r saith ganhwyll∣•••••••• 〈…〉〈…〉 hyn:] y saith seren, angelion y sai•••• 〈…〉〈…〉dynt, a'r saith ganhwyll-bren a wel∣•••••••• 〈…〉〈…〉 eglwys ydynt.

PEN. II.

1 Y mae efe yn cyng-hori pedair eglwys i 〈…〉〈…〉 i barhau, i dioddef, ac i wellhau, trwy fygw•••• 〈…〉〈…〉widion.

SCrifenna at angel eglwys Ephes•••• 〈…〉〈…〉 y mae yr hwn sydd yn dal y saith 〈…〉〈…〉 ei law ddehau, ac sydd yn rhodio 〈…〉〈…〉 nol y saith ganhwyll-bren aur, yn ei d••••••••∣dyd:

2 Mi a adwen dy weithredoedd, a'th b••∣en, a'th ddioddefgarwch, ac na elli gyd-ddwy•• â'r rhai drwg, o phrofi o honot y rhai sy yn d••∣wedyd eu bôd yn Apostolion, ac nid ydynt, a t•••• a'u cefaist hwynt yn gelwyddoc.

3 A thi a oddefaist, ac yr ŵyt yn oddefgar, a•• a gymmeraist boen er mwyn fy enw i, ac ni ddeffygiaist.

4 Ac er hynny, y mae gennif [beth] yn dy erbyn, am i ti ymadel â'th gariad cyntaf.

5 Meddylia am hynny o ba le y syrthiaist, a•• edifarhâ, a gwna y gweithredoedd cyntaf, ac o∣nid ê, mi a ddeuaf ar frŷs yn dy erbyn, ac a sym∣mud af dy ganhwyll-bren allan o'i le, oni edifer∣hei di.

6 Ond hyn sydd gennif, dy fot ti yn casâu gweithredoedd y Nicolaiaid, y rhai yr wyf i he∣fyd yn eu casâu.

7 Y neb sydd â chlust ganddo gwranda∣wed, pa beth y mae yr Yspryd yn ei ddywe∣dyd wrth yr eglwysi, i'r gorchfygwr y rhoddaf fwyta o bren y bywyd, yr hwn sydd yng-hanol paradwys Dduw.

8 Ac scrifenna at Angel eglwys yr Smyr∣niaid, hyn a ddywed yr hwn sydd gyntaf a diweddaf, yr hwn a fu farw, ac sydd yn fyw,

9 Mi a adwen dy weithredoedd, a'th gy∣studd, a'th dlodi, (eithr yr ŵyt yn gyfoethog) ac [mi a adwen] gabledd y rhai sy yn dywedyd eu bod yn Iddewon, ac nid ydynt, ond y maent yn Synagog Satan.

10 Nac ofna ddim o'r pethau a orfydd i ti eu goddef, wele, y cythrael a fwrw rai o honoch chwi i garchar, fel y gellir eich profi chwi: a chwi a gewch gystudd ddeng-nhiwrnod, bydd ffyddlon hyd farwolaeth, a mi a roddaf i ti goron y bywyd,

11 Y nêb sydd â chlust ganddo, gwranda∣wed pa bêth a ddywed yr Yspryd wrth yr egl∣wysi, ni niweidir y gorchfygŵr gan yr ail far∣wolaeth.

12 Ac scrifenna at angel eglwys Perga∣mus, hyn y mae efe yn ei ddywedyd yr hwn sydd a'r cleddyf llym dau finiog ganddo.

13 Mi a adwen dy weithredoedd, a'th drig-le [sef] lle mae gorseddfaingc Satan, a thi a ged∣waist fy enwi, a'm ffydd i ni's gwedaist, ie yn ydyddiau pan laddwyd fy ffyddlon ferthyr An∣tipas yn eich plith chwi, lle y mae Satan yn trigo.

14 Eithr y mae gennif ychydig bethau yn dy erbyn, canys y mae yno gennit rai yn dal dysc* 1.1783 Balam, yr hwn a ddyscodd i Balac fwrw rhwystr ger bron meibion Israel, i beri iddynt fwytta o'r pethau a aberthasid i eulynnod, a go∣dinebu,

15 Felly hefyd y mae gennit rai yn dal dysc y Nicolaiaid, yr hyn bêth yr wyfi yn ei ga∣sau.

16 Edifarhâ, ac os amgen, mi a ddeuaf attat ar frys, ac a ryfelaf yn eu herbyn hwynt â chle∣ddyf fyng-enau.

17 Y nêb sydd â chlust ganddo gwranda∣wed pa bêth a ddywed yr Yspryd wrth yr egl∣ywysi, i hwn a orchfygo, mi a roddaf iddo ef fwytta o'r Manna, yr hwn sydd guddiedic, ac mi a roddaf iddo ef gareg wen, ac yn y gareg he∣nw newydd yn scrifennedic, yr hwn nid ed wyn nêb, ond a'i derbynio,

18 Scrifenna hefyd at angel Eglwys Thy∣atira, hyn y mae Mâb Duw yn ei ddywedyd, yr hwn sydd a'i lygaid fel fflam dân, a'i draed, fel prês coeth:

19 Mi a adwen dy weithredoedd, a'th gari∣ad, a'th wasanaeth, a'th ffŷdd, a'th ddioddefga∣rwch, a'th weithredoedd, a bôd yr hyn diweddaf yn fwy nâ'r cyntaf:

20 Eithr y mae gennif ychydig bethau yn dy erbyn,* 1.1784 a'm iti oddef y wraig honno Iezabel, yr hon sydd yn ei galw ei hun yn brophwydes i ddyscu, ac i dwyllo fyng-wasanaethwŷr i odi∣nebu, ac i fwytta bwydydd wedi eu haberthu i eulynnod,

21 A mi a roddais amser iddi i edifarhâu am ei godineb, ac ni chymmerth hi edifeirwch.

22 Wele, mi ai bwriaf hi i wely, a'r sawl a wnant odineb gyd â hi i gystudd mawr, onid e∣difarhânt a'm eu gweithredoedd,

23 Ac nu a laddaf ei phlant hi â marwolaeth,* 1.1785 a'r holl eglwysi a gydnabyddant mai myfi ŵyf yr hwn sydd yn chwilio yr arennau, a'r calon∣nau, ac mi a roddaf i bôb vn o honoch yn ôl eich gweithredoedd.

24 Ac yr wyf yn dywedyd i chwi, ac i'r lleill yn Thyatira, pa sawl bynnac nid oes ganddynt y ddysc hon, ac ni adnabuant ddyfn∣der Satan, fel y dywedant) ni roddaf arnoch faich ar all,

25 Ond y pêth sydd gennwch eusus, deli∣wch yn dda hyd oni ddelwyf.

26 Canys yr vn a orfyddo, ac a gadwo fyng∣weithredoedd hyd y diwedd, mi a roddaf iddo ef, awdurdod ar genhedloedd, ac efe a'u bugeilia hwynt â gwialen haiarn,* 1.1786 a hwynt a ddryllir fel llestri pridd.

27 Ac yn y môdd y derbynniais gā fy Nhâd, felly y rhoddaf fi iddo ef y seren foreu.

28 Y neb sydd â chlûst ganddo, gwranda∣wed pa bêth a ddywed yr Yspryd wrth yr egl∣wysi.

PEN. III.

Y mae efe yn annog yr eglwysi a'u gweinidigion i wir broffesu ffydd, ac i wilio. 12 Gan wneuthur addewi∣dion i'r rhai a barhânt.

SCrifenna hefyd at angel yr eglwys yr hon sydd yn Sardis, hyn a ddyweodd yr hwn sydd a saith Yspryd Duw ganddo, ac a'r saith seren, mi a adwen dy weithredoedd, ca∣nys y mae enw i ti dy fôd yn fyw, ond yr ŵyt yn farw,

2 Deffro, a chadarnhâ y lleill, y rhai ydynt yn barod i feirw, canys ni chefais i dy weithre∣doedd yn gyflawn ger bron Duw.

3 Am hynny cofia pa bêth a dderbynniaist, ac a glywaist, a dal yn siccr, ac edifarhâ am hyn∣ny oni wili, mi a ddeuaf attat fel lleidr, ac ni chei ŵybod pa awr y deuaf attat,

4 Eithr y mae gennit ychydig o henwau et∣to yn Sardis, y rhai ni halogasant eu dillad, a'r rhai hynny a rodiant gyd â mi mewn dillad gwynion, canys teilwng ydynt.

5 Yr hwn a orfyddo, a ddilladir mewn di∣llad gwynion, ac ni ddeleuaf ei henw ef allan o lyfr y bywyd, ond mi a gyffesaf ei henw ef ger bron fy Nhâd, a cher bron ei angelion.

6 Y nêb sydd â chlust ganddo, gwranda∣wed, pa bêth a ddywed yr Yspryd wrth yr egl∣wysi.

7 Scrifenna hefyd at angel yr eglwys yr hō sydd yn Philadelphia,* 1.1787 hyn a ddywed yr hwn sydd sanctaidd a chywir, yr hwn y mae ganddo agoriad Dafydd, yr hwn a egyr, ac ni chaea nêb, ac a gaea, ac ni egyr nêb,

8 Mi a adwen dy weithredoedd, wele, mi a roddais ger dy fron ddrws agored, ac ni ddichon nêb ei gaeu, canys y mae gennit ychydig nerth, a thi a gedwaist fyng-air, ac ni wedaist fy henw.

9 Wele, mi a wnaf iddynt hwy o Syna∣gog Satan, y rhai a'u galwant eu hŷn yn I∣ddewon, ac nid ydynt, ond y maent yn gelwy∣ddog, wele meddaf, mi a wnaf iddynt ddyfod, ac anrhydêddu ger bron dy draed, a chydnâbod fy môd i yn dy gâru di,

10 O achos i ti gadw gair sy nioddefga∣rwch i, am hynny mi a'th gadwaf di oddi wrth awr y brofedigaeth, yr hon a ddaw ar yr hôll fŷd, iw profi hwynt y rhai ydynt yn trigo ar y ddaiar.

11 Wele, yr ŵyf yn dyfod ar frŷs, dal yr hyn sydd gennit rhag i nêb ddwyn dy goron,

12 Mi a wnaf yr hwn a orfyddo yn golofn yn nheml fy Nuw i, ac nid aiff efe allan mwy∣ach, ac mi a scrifennaf arno ef henw fy-Nuw i, a henw dinas fy Nuw i, yr hon ydyw Ierusa∣lem

newydd, yr hon sydd yn descyn o'r nêf, oddi wrth fy Nuw i, ac [mi a scrifennaf arno ef] fy henw newydd i,

13 Y nêb sydd â chlûst ganddo, gwranda∣wed pa beth a ddywed yr Yspryd wrth yr egl∣wysi.

14 Scrifenna hefyd at angel eglwys y Laodiciaid, hyny mae Amen yu ei ddywedyd, y tŷst ffyddlon a chywir, dechreuad creaduriaid Duw,

15 Mi a adwen dy weithredoedd, nid ydŵyt na thwymn, nac oer, mi a fynnwn pe bait naill ai twymn ai oer.

16 Ac am hynny gan dy fôd yn glaiar, heb fôd nac yn oer, nac yn dwymn, mi a'th chwdaf di allan o'm genau,

17 Canys yr ŵyt yn dywedyd, yr ŵyf i yn gyfoethog, a chennif amlder o dda, ac nid oes arnaf i eisieu dim, ac ni ŵyddost dy fôd yn druan, ac yn resynol, ac yn dlawd, ac yn ddall, ac yn noeth,

18 Yr wyf yn dy gynghori i brynu gennifi aur wedi ei buro trwy dân fel i'ch gyfoethoger, a dillad gwynion fel i'th wiscer, ac fel nad y m∣ddangôso gwarth dy noethder di, îra hefyd dy lygaid ag eli llygaid, fel y gwelech,

19 Yr ŵyf yn ceryddu, ac yn cospi y sawl yr ŵyf yn eu caru, am hynny cymmer zêl, ac edi∣farhâ.

20 Wele, yr ŵyf yn sefyll wrth y drŵs, ac yn curo, o chlyw vn dŷn fy llais, ac agoryd y drŵs, mi a âf i mewn atto ef, ac a swperaf gyd ag ef, ac yntef gyd â minne.

21 Yr hwn a orfyddo mi a roddaf iddo ef ei∣stedd gyd â mi ar fyng-orseddfaingc, fel y gor∣fum i, ac yr eisteddais gyd â fy Nhad ar ei or∣sedd-faingc ef.

22 Y nêb sydd â chlûst ganddo, gwranda∣wedd pa beth a ddywed yr Yspryd wrth yr egl∣wysi.

PEN. IIII.

1 Gweledigaeth mawredd Duw yn ymddangos ar or∣seddfaingc lle y gwele Ioan vn yn eistedd, 8 A phe∣dair ar hugain o orseddfeudd oi amgylch, a phed∣war ar hugain o enafgwyr yn eistedd arnynt, a phed∣war anifail yn moli Duw ddydd a nôs.

GWedi hyn mi a edrychais,* 1.1788 ac wele yr ydo∣edd drŵs yn agored yn y nef, a'r llais cyn∣taf a glywais oedd fel llais vdcorn yn chwedle∣ua â mi, gan ddywedyd, dring i fynu ymma, a mi a ddangosaf i ti y pethau a orfydd eu gw∣neuthur wedi hyn.

2 Ac yn y man yr oeddwn yn yr yspryd, ac wele fe a roddwyd gorsedd-faingc yn y nef, ac eisteddodd vn ar yr orsedd-faingc.

3 A'r hwn a eisteddodd, oedd iw weled yn debyg i garreg Iaspis, a Sardon, ac enfys oedd o amgylch yr orseddfaingc yn debyg yr olwg arni i Smaragdus.

4 Ac yng-hylch yr orseddfaingc yr oedd pe∣dair gorseddfaingc ar hugain, ac mi a welwn ar y gorseddfeingciau bedwar ar hugain o henu∣riaid yn eistedd, a dillad gwynnion am danynt, a choronau o aur ar eu pennau.

5 A mellt, a tharanau, a lleisiau, a ddaethant allan o'r orseddfaingc, a saith ffagl o dân oeddēt yn llosci ger bron yr orseddfaingc, y rhai ydynt saith Yspryd Duw,

6 Ac o flaen yr orseddfaingc yr ydoedd môr o wydr yn debyg i [faen] crystal, ac yng-hanol yr orseddfaingc, ac yng-hylch yr orseddfaingc yr oedd pedwar anifail yn llawn o lygaid ym mlaen ac yn ôl.

7 A'r anifail cyntaf oedd debyg i lew, a'r ail anifail yn debyg i lô, a'r trydydd oedd ag wyneb ganddo fel wyneb dŷn, a'r pedwerydd anifail oedd yn debyg i eryr yn ehedeg.

8 Ac yr oedd i bôb vn o'r pedwar anifail chwech o adenydd o amgylch iddynt, a'r rhai hynny yn llawn llygaid o'r tu fewn,* 1.1789 ac nid oe∣ddent yn gorphywys ddydd na nôs, gan ddywe∣dyd, Sanct, Sanct, Sanct, Arglwydd Dduw, Hollalluog, yr hwn a fu, ac y sydd, ac yw ar ddyfod.

9 A phan roddodd yr anifeiliaid hynny o∣goniant ac anrhydedd, a diolch i'r hwn oedd yn eistedd ar yr orseddfaingc, yr hwn sydd yn byw yn oes oesoedd:

10 Y pedwar henuriad ar hugain a syrthia∣sant ger bron yr hwn oedd yn eistedd ar yr or∣sedd-faingc, ac a addolasant yr hwn sydd yn byw yn dragywydd, ac a fwriasant eu coro∣nau ger bron yr orsedd-faingc gan ddywedyd,

11 Teilwng wyt o Arglwydd i dderbyn go∣goniant,* 1.1790 ac anrhydedd, a gallu, canys ti a gre∣aist bôb pêth, ac er mwyn dy ewyllys di y maent, ac y creuwyd hwynt. ☜

PEN. V.

Y mae Ioan yn gweled yr oen yn agoryd y llyfr. 8. 14 Ac am hynny y mae y pedwar anifail, y pedwar ar hu∣gain henafgwyr, a'r angelion yn moli yr Oen, ac yn ei addoli, 9 Am eu prynedigaeth, a'u donniau e∣raill.

AC mi a welais mewn llaw ddehau yr hwn oedd yn eistedd ar yr orseddfaingc, lyfr we∣di ei scrifennu o'r tu fewn, ac o'r tu allan, [ac] wedi ei selio â saith sêl.

2 Ac mi a welais angel cadarn yn pregethu â llais vchel, pwy sy deilwng i agoryd y llyfr, ac i ddattod ei seliau ef؛

3 Ac nid oedd nêb yn y nef, nac yn y ddaiar, na than y ddaiar, yn abl i agoryd y llyfr, nac i edrych arno.

4 Ac mi a ŵylais lawer, o achos na châed nêb yn deilwng i agoryd, ac i ddarllen y llyfr, nac i edrych arno.

5 Ac vn o'r henuriaid a ddywedodd wrthif fi, nac ŵyla, wele, y * llew yr hwn sydd o lwyth Iuda, gwreiddin Dafydd a orchfygodd i agoru y llyfr, ac i ddattod ei saith sêl ef.

6 Yna mi a edrychais, ac wele, yng-hanol yr orseddfaingc a'r pedwar anifail, ac yng-hanol

yr henuriaid, yr ydoedd oen yn sefyll fel pe buase wedi ei lâdd, yr hwn oedd a saith gorn, ac a saith lygad iddo, y rhai ydynt saith Yspryd Duw, y rhai a ddanfonwyd i'r holl fŷd.

7 Ac efe a ddaeth, ac a gymmerth y llyfr o law ddehau yr vn oedd yn eistedd ar yr orsedd∣faingc.

8 A phan gymmerth efe y llyfr, y pedwar a∣nifail, a'r pedwar henuriad ar hugain, a syrthia∣sant ger bron yr oen, ac yr ydoedd gan bôb vn o honynt delŷnau a chrythau aur yn llawn o aro∣gl-darth, y rhai ydynt weddiau 'r sainct.

9 Ac hwynt hwy a ganâsant ganiad newydd, gan ddywedyd, teilwng ŵyt ti i gymmeryd y llyfr, ac i dattod ei seliau ef: canys ti a laddwyd, a thi a'n prynaist ni i Dduw, trwy dy waed, a∣llan o bôb llwyth, a thafod, a phobl, a chenhed∣laeth,

10 Ac a'n gwnaethost yn frenhinoedd, ac yn offeiriaid i'n Duw ni, a ni a deyrnaswn ar y ddaiar.

11 Yna mi a edrychais, ac a glywais lais llawer o angelion yng-hylch yr orseddfaingc a'r anifeiliaid a'r henuriaid, ac yr oeddynt yn fil ô filoedd,

12 Yn dywedyd â llais vchel, teilŵng yw 'r oen yr hwn a laddwyd i dderbyn gallu, a chyfo∣eth, a doethineb, a chadernid, ac anrhydedd, a go∣goniant, a moliant.

13 Ac mi a glywais yr holl greaduriaid y rhai ydynt yn y nef, ac ar y ddaiar, a than y ddai∣ar, ac yn y mor, a'r hyn oll sydd ynddynt hwy, yn dywedyd, moliant, ac anrhydedd, a gogoniant a gallu fyddo iddo ef yr hwn sydd yn eistedd ar yr orseddfaingc, ac i'r Den yn dragywydd.

14 A'r pedwar anifail a ddywedasant, A∣men, a'r pedwar henuriad ar hugain a syrthia∣sant i lawr, ac ai anrhydeddasant ef, yr hwn sydd yn byw yn dragywydd.

PEN. VI.

1 Yr oen yn agoryd y chwech sêl, a llawer o bethau yn dyfod ar ôl eu hagoryd, fel y mae hyn yn cynnwys prophwydoliaeth gyffredin hyd ddiwedd y byd.

YN ôl hyn, mi a edrychais pan agorodd yr Oen vn o'r seliau, ac mi a glywais vn o'r pedwar anifail yn dywedyd, fel trŵst tarân, tyret ac edrych.

2 Ac mi a edrychais, ac wele farch gwyn, ac yr ydoedd bŵa gan yr vn oedd yn eistedd arno, a choron a roddwyd iddo ef, ac efe a aeth allan yn gorchfygu, ac i orchfygu.

3 A phan agorodd efe yr ail sêl, mi a glywais yr ail anifail yn dywedyd, tyret, ac edrych.

4 A march arall a aeth allan yn gôch, â gallu a roed i'r vn oedd yn eistedd arno i gymmeryd heddwch oddi ar y ddaiar, ac i beri iddynt lâdd eu gilydd, a rhoddwyd iddo ef gleddyf mawr.

5 A phan agorodd efe y drydedd sêl, mi a gly∣wais y trydydd anifail yn dywedyd, tyret, ac edrych, a mi a edrychais, ac wele farch dû, a'r hwn oedd yn eistedd arno ef â chlorian pwys ganddo yn ei law.

6 Ac mi a glywais lais yng-hanol y pedwar anifail yn dywedyd, Chænix o wenith er ceniog, a thri Chænix o haidd er ceniog, a'r olew, a'r gwin na wna niwed iddynt,

7 A phan agorodd efe y bedwaredd sêl, mi a glywais y pedwerydd anifail yn dywedyd, ty∣ret, ac edrych.

8 Ac mi a edrychais, ac wele farch glâs, a marwolaeth oedd henw yr vn oedd yn eistedd arno, ac yr oedd vffern yn ei ddilyn ef, a gallu a roed iddynt hwy ar y bedwaredd ran o'r ddaiar, i lâdd â chleddyf, ac â newyn, ac â marwolaeth, ac â bwyst-filod y ddaiar.

9 A phan agorodd efe y bummed sêl, mi a welais tann yr allor eneidiau y rhai a laddasid am air Duw, ac am y destiolaeeh yr hon oedd ganddynt.

10 Ac hwy a lefasant â llef vchel, gan ddy∣wedyd, pa hŷd Arglwydd, sanctaidd â chywir nâd ydwyt yn barnu, ac yn dîal ein gwaed ni, ar y rhai sy yn trigo ar y ddaiar؛

11 A gynau gwynion a roed i bôb vn o ho∣nynt, a dywedwyd wrthynt, am iddynt orphy∣wys tros y chydig o amser, nes cyflawni rhif, eu cydwasanaeth-wŷr, a'u brodyr y rhai oeddynt iw lladd fel hwythau.

12 Ac mi a edrychais pan agorodd efe y chw∣eched sêl, ac wele, yr oedd daiar-gryn mawr, a'r haul a aeth cyn ddued â sachlen flew, a'r lleuad a aeth fel y gwaed.

13 A'r sêr o'r nêf a syrthiasant i'r ddaiar, fel pren ffigus yn bwrw ffigus-glession pan escyd∣wer ef â gwynt mawr.

14 A'r nef a aeth heibio fel llyfr wedi ei blygu yng-hyd: a phôb mynydd, ac ynys a sym∣mudwyd allan o'u lleoedd.

15 A Brenhinoedd y ddaiar, a'r gwŷr mawr, a'r cyfoethogion, a'r pen-capteniaid, a'r gwŷr cedyrn, a phôb gwr caeth, a phôb gwr rhydd a ymguddiasant mewn ogfeudd, ac yng-hreigiau y mynyddoedd.

16 Ac hwy a ddywedasant wrth y mynydd∣oedd a'r creigiau, syrthiwch arnom ni,* 1.1791 a chuddi∣wch ni o ŵydd yr hwn sydd yn eistedd ar yr or∣seddfaingc, ac oddi wrth lîd yr Oen.

17 Canys y mae dydd mawr ei ddigter ef wedi dyfod, a phwy a ddichon sefyll؛

PEN. VII.

4.9. Gweled y mae efe wasanaethwyr Duw wedi eu sc∣lio yn eu talau o bôb cenhedlaeth a phobloedd. 25 Y rhai er eu bôd yn dioddef trallod er hynny y mae 'r oen yn eu bwydo hwynt, ac yn en harwain i ffynh∣onnau dwfr byw.

AC yn ôl hyn, mi a welais bedwar angel yn sefyll ar bedair congl y ddaiar, yn dal pedwar gwynt y ddaiar,* 1.1792 rhag i'r gwynt chwy∣thu ar y ddaiar, nac ar y môr, nac ar vn pren.

2 ☞ Ac mi a welais angel arall yn dyfod i

fynu oddi wrth godiad haul, ac yr ydoedd sêl Duw byw ganddo, ac efe a lefodd â llais vchel ar y pedwar angel i'r rhai y rhoddasid [gallu] i ddrygu 'r ddaiar a'r môr,

3 Gan ddywedyd, na ddrygwch y ddaiar, na'r mor, na'r coedydd hyd oni seliom wasanaeth∣wyr ein Duw ni yn eu talcennau.

4 Ac mi a glywais rîf y rhai a seliwyd, [yr oedd] wedi eu selio bedwar a saith vgain mil o holl lwythau meibion Israel.

5 O lwyth Iuda [yr oedd] yn seliedig ddeu∣ddeng-mil, o lwyth Ruben [yr oedd] yn seliedig deuddeng-mil, o lwyth Gad y seliesid deu∣ddeng-mil.

6 O lwyth Aser y seliasid deuddeng-mil, o lwyth Nephihalim y seliasid deuddeng-mil, o lwyth Manasses y seliasid deuddeng-mil.

7 O lwyth Simeon y seliasid deuddeng∣mil, o lwyth Lefi y seliasid deuddeng-mil, o lwyth Issachar y seliasid deuddeng-mil, o lw∣yth Zabulon y seliasid deuddeng-mil.

8 O lwyth Ioseph y seliasid deuddeng∣mil, o lwyth Beniamin y seliasid deuddeng-mil.

9 Wedi hyn mi a edrychais, ac wele dyrfa fawr, yr hon ni alle neb ei rhifo, o'r hôll genhed∣laethau a llwythau, a phobloedd, ac ieithoedd, yn sefyll ger bron yr orseddfaingc, a cher bron yr Oen, a gynau gwynion am danynt, a phalm∣wydd yn eu dwylo,

10 Ac hwy a lefasant â llais vchel, gan ddy∣wedyd, [cyfrifer] iechydwriaeth i'n Duw ni, yr hwn sydd yn eistedd ar yr orseddfaingc, ac i'r Oen.

11 A'r hôll angelion a safasant o amgylch yr orseddfa, ac o amgylch yr henuriaid, a'r ped∣war anifail, ac hwy a syrthiasant ger bron yr orseddfaingc ar eu hwynebau, ac a anrhydedda∣sant Dduw,

12 Gan ddywedyd, Amen, moliant, a go∣goniant, a doethineb, a diolch, ac anrhydedd a gallu, a nerth fyddo i'n Duw ni yn dragywydd, Amen.☜

13 Ac vn o'r henuriaid, a attebodd, gan ddy∣wedyd wrthif, pwy ydyw y rhai hyn sy â gŷnau gwynion am danynt؛ ac o ba le y daethant?

14 Ac mi a ddywedais wrtho ef, ô Arglw∣ydd, ti a wŷddost: ac yntef a ddywedodd wrthif i: y rhai hyn yw y rhai a ddaethant allan o'r cyst••dd mawr, ac a olchasant eu gynnu, ac a wnaethant eu gŷnau yn wynion yng-waed yr oen.

15 Am hynny y maent ger bron gorsedd∣faingc Dduw, ac yn ei wasanaethu ef yn ei deml ddydd a nôs, a'r vn sydd yn eistedd ar yr orseddfaingc, a drig yn eu plith hwynt.

16 Ni fydd arnynt* 1.1793 newyn mwy, na syched mwy, ac ni syrth yr haul arnynt, na dim gwrês.

17 Canys yr oen, yr hwn sydd yng-hanol yr orseddfaingc a'u bugeilia hwynt, ac a'u tywys hwynt at y ffynhonnau byw o ddyfroedd,* 1.1794 a Duw a sŷch bôb deigr oddi wrth eu llygaid hw∣ynt.

PEN. VIII.

1 Agoryd y seithfed sêl, bôd goysteg yn y nêf. 6 Y pedwar angel yn cânu eu hudcyrn, a phlâau dirfawr ar ôl hynny yn dyfod ar y ddaiar,

A Phan agorodd efe y seithfed sêl, yr yd∣oedd gosteg yn y nêf yng-hylch hanner awr.

2 Ac mi a welais y saith angel y rhai oedd∣ynt yn sefyll ger bron Duw, a saith vdcorn a roddwyd iddynt.

3 Yna angel arall a ddaeth, ac a safodd ger bron yr allor a thusser o aur ganddo, a llawer o arogl-darth a roed iddo ef, i offrymmu gyd â gweddiau yr holl sainct, ar yr allor aur, yr hon sydd ger bron yr orsedd-faingc.

4 A mwg yr arogl-darth yng-hyd â gwe∣ddiau 'r sainct, a aethant i fynu ger bron Duw, o law 'r angel.

5 A'r angel a gymmerth y thusser, ac ai llan∣wodd hi â thân o'r allor, ac ai bwriodd i'r ddai∣ar, ac yr oedd lleisiau, a tharânau, a mellt, a dai∣ar-gryn.

6 Yna y saith angel y rhai oeddynt a'r saith vdcorn ganddynt, a wnaethant eu hunain yn barod i ganu 'r vdcyrn.

7 A'r angel cyntaf a ganodd yr vdcorn, ac yr ydoedd cenllysc a than wedi cymmyscu â gwaed, ac hwy a fwriwyd i'r ddaiar, a thrai∣an y coed a loscwyd, a'r holl las-wellt a losc∣wyd.

8 A'r ail angel a ganodd yr vdcorn, a bwri∣wyd i'r môr megis mynydd mawr yn llosci â thân, a thraian y môr a aeth yn waed,

9 A thraian y credaduriaid y rhai oeddynt yn fyw yn y môr, a fuant feirw, a thraian y llongau a ddinistriwyd.

10 A'r trydydd angel a ganodd yr vdcorn, a sêren fawr a syrthiodd o'r nêf, yn llosci fel ffagl, ac hi a syrthiodd i draian yr afonydd, ac i ffyn∣honnau y dyfroedd,

11 A henw 'r seren a elwir y wermod, am hynny trydedd ran y dyfroedd a aethant yn wermod, a llawer o ddynion a fuant feirw, o waith y dyfroedd hynny, o blegit eu gwneuthur hwynt yn chwerw.

12 A'r pedwerydd angel a gânodd yr vd∣corn, a tharawyd traian yr haul, a thraian y lle∣uad, a thraian y sêr, nes tywyllu eu traian hw∣ynt, [a tharawyd] y dydd, fel na lewyrche ei draian ef, ac yn yr vn môdd y nôs.

13 Ac mi a edrychais, ac a glywais angel yn ehedeg trwy ganol y nêf, gan dywedyd â llais vchel, Gwae, gwae, gwae i'r rhai sy yn trigo ar y ddaiar, rhac y lleisiau eraill i vdcorn y tri an∣gel, y rhai yddynt etto i vdcânu.

PEN. IX.

1 Y pummed a'r chweched angel yn cânu eu y hudcyrn y seren yn syrthio o'r nêf. 3 Y locustau yn dyfod allan o'r mwg. 11 Bôd y Gwae cyntaf wedi myned

heibio. 14 Darfod gollwng yn rhydd y pedwar an∣gel a oeddynt yn rhwym. 18 A llâdd traian y dy∣nion.

A'R pummed angel a ganodd vdcorn, ac mi a welais seren yn syrthio o'r nêf i'r ddaiar, ac iddo ef y rhoddwyd agoriad y pwll heb wae∣od.

2 Ac efe a agorodd y pwll heb waelod, a mwg a gyfododd o'r pwll, fel mŵg ffwrn fawr, a'r haul, a'r awyr a dywyllwyd gan fŵg y pwll.

3 A locustiaid a ddaethant ar y ddaiar o'r mŵg allan, a rhoddwyd awdurdod iddynt, fel y mae gan scorpionau 'r ddaiar awdurdod.

4 A dywedwyd wrthynt, na wnaent ni∣wed i wellt y ddaiar, na dim glâs, nac i vn pren, ond yn vnic i'r dynion y rhai oeddynt heb sêl Duw yn eu talcennau.

5 A [gorchymyn] a roed iddynt na laddent. y rhai hynny, ond iddynt eu blino hwynt bum∣mîs, a bôd gofid iddynt fel y gofid a fydde o waith scorpion, pan ddarfydde iddi frathu dŷn.

6 Ac yn y dyddiau hynny* 1.1795 dynion a geisi∣ant farwolaeth, ac ni chaffant, ac a chwēnych∣ant feirw, a marwolaeth a gilia oddi wrth∣ynt.

7 A llun y locustiaid oedd debyg i feirch we∣di eu paratôi i ryfel, ac yr oedd ar eu pennau megis coronau yn debyg i aur, a'u hwynebau oeddynt debyg i ddynion.

8 A gwallt oedd ganddynt, fel gwallt gw∣ragedd, a'u dannedd oeddynt fel dannedd lle∣wod.

9 Ac yr oedd ganddynt lurigau, fel llurig∣au haiarn, a llais eu hadenydd oedd debyg i lais cerbydau pan rede llawer o feirch i ryfel.

10 A chynffonnau oedd iddynt fel i scorpi∣onau, ac yn eu cynffonnau yr oedd conynau, a'u hawdurdod hwynt oedd i ddrygu dynion bum∣mis.

11 Ac y mae ganddynt frenin arnynt yr hwn ydyw angel y pwll heb waelod, a'i henw ef yn Ebriw ydyw Abad-don, ac yn Roeg efe a henwir Apolyon [sef dinistrudd.]

12 Vn gwae a aeth heibio, ac wele, y mae dwy-wae yn dyfod wedi hyn.

13 A'r chweched angel a ganodd yr vd∣corn, ac mi a glywais lais oddi wrth be dair congl yr allor aur, yr hon sydd ger bron Duw,

14 Yn dywedyd wrth y chweched angel, yr hwn oedd a'r vdcorn ganddo, gollwng y pedwar angel, y rhai ydynt yn rhwym yn yr âfon Eu∣phrates.

15 A'r pedwar angel a ollyngwyd, y rhai a baratoasid erbyn awr, erbyn diwrnod, erbyn mis, ac erbyn blwyddyn, i lâdd traian y dy∣nion.

16 A rhif gwŷr meirch y rhyfel, oedd dwy fyrddiwn, canys mi a glywais eu rhîf hw∣ynt.

17 Ac fel hyn y gwelais i y meirch mewn gweledigaeth, ac yr y doedd gan y rhai oeddynt yn eistedd arnynt, lurigau tanllyd, a rhuddion, ac o liw brwmstan, a phennau 'r meirch oedd∣ent megis pennau llewod, ac yr oedd yn myned allan o'u genau, dân a mŵg a brwmstan.

18 A thraian y dynion a lâs gan y tri hyn, sef gan y tân, a'r mŵg, a'r brwmstan, y rhai a ddaethant allan o'u genau hwynt.

19 Canys eu gallu hwynt sydd yn eu gen∣au, ac yn eu cyffonnau, canys eu cynffonnau hwynt oeddent debyg i seirph, a phennau gan∣ddynt, â rhai hyn yr oeddent yn drygu.

20 A'r dynion eraill y rhai ni laddwyd gan y plâuau hyn, ni chymmerasant edifeirwch am weidredoedd eu dwylo, i beidio ac addoli cythreuliaid, a delwau aur, ac arian, a phrês, a main, a phrennau, y rhai ni allant weled, na chlywed, na cherdded.

21 Ac ni chymmerasant hefyd edifeirwch, am eu llofruddiaeth, na'u cyfareddion, na'u go∣dineb, na'u lledrad,

PEN. X.

Yr angel yr hwn yr oedd y llyfr agoredd ganddo yn ty∣ngu na bydde amser mwy, ac yn rhoi y llyfr i Ioan, ac yntef yn ei fwytta ef.

AC mi a welais angel cadarn arall yn des∣cyn o'r nef, wedi ei ddilladu ag ŵybren, ac enfys ar ei ben, ai wyneb ef ydoedd fel yr haul, a'i draed ef oeddent fel colofnau tân,

2 A llyfr bychan oedd yn agored yn ei law ef, ac efe a roddodd ei droed dehau ar y môr, a'r droed asswy ar y ddaiar.

3 Ac efe a lefodd â lef vchel, fel y rhûa llêw, ac wedi darfod iddo lefain, saith daran a leisiasant eu lleisiau.

4 Ac wedi darfod i'r saith daran wneuthur eu lleisiau, yr oeddwn ar fedr scrifennu, ac mi a glywais lais o'r nêf yn dywedyd wrthif, selia y pethau a leisiodd y saith daran, ac na scrifen∣na hwynt.

5 A'r angel yr hwn a welais i yn sefyll ar y môr, ac ar y tîr, a gododd ei law i'r nêf,

6 Ac a dyngodd i'r hwn sydd yn byw yn dragywydd, yr hwn a greodd y nêf, a'r pethau ydynt ynddi a'r ddaiar, a'r pethau ydynt ynddi hi, a'r môr, a'r pethau sy ynddo ef, na fydde am∣ser mwy.

7 Ond yn nyddiau llais y seithfed angel, pan ddechreuo efe ganu yr vdcorn, diweddu a wneir dirgelwch Duw, fel y mynegod efe iw wasanaeth-wŷr y prophwydi.

8 A'r llais a glywais o'r nêf, a lefarodd eil∣waith wrthif, ac a ddywedodd, dôs, cymmer y llyfr bychan, yr hwn sydd yn llaw 'r angel, yr hwn sydd yn sefyll ar y môr, ac ar y tîr.

9 Ac mi a aethym at yr angel, gan ddywe∣dyd wrtho, dyro i mi y llyfr bychan: ac yntef a ddywedodd wrthif fi, cymmer, a llyngca ef, ac efe a wna dy fol di yn chwerw, ond efe a fydd melys yn dy enau di, fel mêl,

10 Ac mi a gymmerais y llyfrau o law 'r angel, ac a'i llyngcais ef, ac yr ydoedd efe yn fe∣lys yn fyng-enau megis mêl, ac wedi i mi ei lyngcu ef, fy mol a aeth yn chwerw.

11 Ac efe a ddywedodd wrthif, rhai i ti bro∣phwydo eil-waith ym mysc y bobloedd, a'r cen∣hedloedd, a'r tafodau, ac i lawer o frenhinoedd.

PEN. XI.

1 Ioan hyn gweled mesuro'r deml, cyfodi dau dyst gan yr Arglwydd, a'u llâd gan y bwyst-fil. 11 Eithr wedi hyn eu derbyn i ogoniant, 15 Derchafel Crist. 16 A moli Duw gan y pedwar henuriad ar hugain.

YNa y rhoed corsen i mi debyg i wialen, a'r angel a safodd wrthif, ac a ddywedodd, cyfot a mesur deml Dduw, a'r allor, a'r rhai sy yn a∣ddoli ynddi hi,

2 Ond y cyntedd yr hwn sydd o'r tu allan 'r deml, bwrw allan, ac na fesur ef, canys efe a roed i'r cenhedloedd, ac hwy a sathrant tann draed y ddinas santaidd ddeu-fîs a deugain.

3 Ac mi a roddaf [allu] i'm dau dyst, a hwy a brophwydant fîl a thrugain a deu-cant o ddy∣ddiau, wedi eu hymwisco â sach-liain.

4 Dwy olewydden yw y rhai hyn, â dau ganhwyll-bren yn sefyll ger bron Duw 'r ddaiar.

5 Ac os ewyllysia nêb wneuthur niwed iddynt, y mae tân yn myned allan o'u genau, ac a ddinistra eu gelynion, ac os ewyllysia nêb eu drygu hwynt, fel hyn y lleddir ef.

6 Audurdod sydd gan y rhai hyn i gaeu y nêf, rhag iddi lawio yn nyddiau eu prophwydoli∣aeth hwynt, ac awdurdod sydd ganddynt ar y dyfroedd iw troi hwynt yn waed, ac i daro 'r ddaiar â phôb plâ, cyn fynyched ac y mynnant.

7 A phan ddarfyddo iddynt orphen eu testio∣laeth, y bwyst-fil, yr hwn a ddaw allan o'r pwll heb waelod, a ryfela yn eu herbyn hwy, ac a'u gorchfyga hwynt, ac a'u llâd hwynt.

8 A'u cyrph hwynt a orwedd ar heôlydd y ddinas fawr, yr hon a elwir yn ysprŷdol Sodo∣ma, a'r Aipht, lle y croes-hoeliwyd ein Hargl∣wydd ni.

9 Ac hwy o'r bobloedd, a'r llwythau, a'r iei∣thoedd, a'r cenhedloedd a welant eu cyrph hw∣ynt dri-diau a hanner, ac ni ddioddefant roi eu cyrph hwynt mewn beddau.

10 A'r rhai ydynt yn trigo ar y ddaiar a lla∣wenhânt arnynt hwy, ac a fyddant gyssurus, ac a ddanfonant roddion vn at y llal, canys y ddau brophwyd hyn oeddynt ofidus i'r rhai oeddent yn trigo ar y ddaiar.

11 Ac yn ôl tri-diau a hanner, yspryd y by∣wyd yn dyfod oddi wrth Dduw a aiff i mewn ynddynt hwy, ac hwy a safant ar eu traed, ac ofn mawr a syrth ar y rhai ai gwelant hwy.

12 Ac hwy a glywsant lais mawr o'r nêf, yn dywedyd wrthynt, dewch i fynu ymma, ac hwy a aethant i fynu i'r nêf mewn ŵybren, a'u gelynnion hwy a'u gwelsant hwy.

13 Ac yn yr awr honno, yr ydoedd daiar-gryn mawr, a decfed ran o'r dinas a syrthiodd i lawr, a seith-mil o wŷr a laddwyd yn y ddaiar-gryn, a'r lleill a ofnasant, ac a roddasant ogoniant i Duw 'r nêf.

14 Yr ail gwae a aeth heibio, ac wele, y try∣dydd gwae a ddaw ar frŷs.

15 A'r seithfed angel a gânodd ar vdcorn, a lleisiau mawr a wnaethbwyd yn y nêf, gan ddy∣wedyd, ein Harglwydd ni, a'i Grist piau teyr∣nasoedd y bŷd hwn, ac efe a deyrnasa yn oes oso∣edd.

16 A'r pedwar henuriad ar hugain, y rhai oeddent yn eistedd ar eu cadeiriau ger bron Duw, a syrthiasant ar eu hwynebau, ac a addo∣lasant Dduw:

17 Gan ddywedyd, yr ydym yn diolch i ti, ô Arglwydd Dduw holl-alluog, yr hwn ŵyt, yr hwn oeddit, a'r hwn ŵyt ar ddyfod, am dderbyn o honot dy allu mawr, a theyrnasu o honot.

18 A'r cenhedloedd a lidiasant, a'th lîd ti a ddaeth hefyd, ac amser i farnu 'r meirw, ac i rai gwobr i'th wasanaeth-wyr y prophwydi, a'r sainct, ac i'r rhai ydynt yn ofni dy enw, bychain a mawr, ac i ddifetha o honot ti y rhai ydynt yn dinistrio y ddaiar.

19 A theml Dduw oedd yn agored yn y nêf, ac Arch ei gyfammod ef a welwyd yn ei deml, ac yr oedd mellt, a lleisiau, a tharanau, a daiar∣gryn, a chenllysc mawr.

PEN. XII.

1 Ioan yn gweled gwraig yn ymddangos yn'y nef oedd wedi ei gwisco â'r haul. 7 Mihangel yn ymladd â'r ddraig, yr hon oedd yn ymlid y wraig. 11 Yr oru∣chafiaeth a gafwyd i gyssur y ffyddloniaid.

A' rhyfeddod mawr a ymddangosodd yn y nêf, gwraig wedi ei gwisco â'r haul, a'r lleuad [oedd] tann ei thraed, ac ar ei phen [yr oedd] coron o ddeuddec seren,

2 Ac yr ydoedd hi yn feichiog, ac hi a lefodd gan drafaelu ar ei thymp, a hi a ddoluriodd yn barod i escor.

3 A rhyfeddod arall a ymddangosodd yn y nêf, ac wele, ddraig goch fawr â saith ben iddi, a dêc corn, a saith goron ar ei phennau.

4 A'i chynffon hi a dynnod draian sêr y nêf, ac a'u bwriodd hwynt i'r ddaiar, a'r ddraig a sa∣fodd ger bron y wraig, yr hon ydoedd yn barod i escor, i ddifa ei phlentyn hi, pan escore hi,

5 Ac hi a escorodd ar fab gwryw, yr hwn a fu∣geilie yr holl genhedloedd â gwialen haiarn, a'i mâb a gymmerwyd i fynu at Dduw ai orsedd∣faingc,

6 A'r wraig a giliodd i'r diffaethwch, lle y mae man wedi i Dduw ei baratôi iddi, f••l y gallent ei phorthi hi yno fîl a thrugain â deu∣cant o ddyddiau.

7 ☞ A rhyfel oedd yn y nêf,* 1.1796 Mihangel a'i angelion a ryfelasant yn erbyn y ddraig, a'r ddraig a refelodd â'i angelion ef.

8 Ond ni orchfygasant, ac ni chafwyd eu lle hwynt o hynny allan yn y nêf.

9 A bwriwyd allan y ddraig fawr, yr hên sarph, yr hon a elwir diafol, a Satan, yr hwn sydd yn tywyllo'r holl fŷd, efe a fwriŵyd i'r dda∣iar, a'i angelion a fwriŵyd allan gyd ag ef.

10 Ac mi a glywais lais vchel yn dywedyd yn y nef, yr awr hon y mae iechyd, a nerth a theyrnas ein Duw ni, a gallu ei Grist ef, canys cyhuddŵr eini brodyr ni a fwriwyd i'r llawr, yr hwn ydoedd yn eu cyhuddo hwynt ger bron ein Duw ddydd a nôs.

11 Ac hwy a'i gorchfygasant ef trwy waed yr Oen, a thrwy air eu testiolaeth hwynt, ac ni charasant eu bywyd hyd farwolaeth.

12 Am hynny llawenhêwch y nefoedd, a'r sawl sy yn trigo ynddynt hwy: gwae y rhai sy yn trigo ar y ddaiar, a'r môr, canys diafol a dde∣scynnodd attoch chwi, yr hwn sydd a llîd mawr ganddo, o herwydd gŵybod mai ychydig am∣ser sydd iddo ef. ☜

13 A phan welodd y ddraig ei bwrw i'r dda∣iar, ymlid a wnaeth hi y wraig a escorodd ar y mâb.

14 A dwy aden eryr mawr a roddwyd i'r wraig, fel yr ehede hi i'r diffaethwch, iw lle ei hun, lle yr ydys yn ei magu hi tros amser, ac amseroedd, a hanner amser, rhag ŵyneb y sarph.

15 A'r sarph a fwriodd o'i safn allan ar ôl y wraig ddwfr fel afon, ar fedr cael ei dwyn hi ffwrdd gyd â'r afon.

16 A'r ddaiar a helpiodd y wraig, a'r tîr a agorodd ei enau, ac a lyngcodd yr afon, yr hon a fwriodd y ddraig allan o'i safn.

17 A llidio a wnaeth y ddraig wrth y wraig, a myned i ryfel yn erbyn gweddillion ei hilio∣gaeth hi, y rhai ydynt yn cadw gorchymynnion Duw, ac sy â thestiolaeth Iesu Grist ganddynt.

18 Ac hi a safodd ar dywod y môr.

PEN. XIII.

Bwyst-fil arall trwy help y cyntaf, 24 yn twyllo y rhai gwrthodedig, 17 braint a nôd y bwyst-fil.

AC mi a welais fwystfil yn codi o'r môr, a saith ben ganddo, a dêc corn, ac ar ei gyrn ef ddêc coron, ac ar ei bennau ef henw cabledd.

2 A'r bwystfil yr hwn a welais i oedd debyg i lewpard, a'i draed yn debyg i draed arth, a'i lafn yn debyg i safn llew, a'r ddraig a roddodd iddo ef ei gallu a'i gorsedd-faingc, ac awdurdod mawr.

3 Ac mi a welais vn o'i bennau ef megis wedi ei ladd yn farw, a'i glwyf marwol ef a ia∣chawyd, a'r holl fŷd a ryfeddodd ar ôl y bwystfil.

4 A hwy a addolasant y ddraig yr hon a roes a••••u i'r bwyst-fil, ac a addolasant y bwyst-fil, gan ddywedyd, pwy sydd debyg i'r bwyst-fil؛ pwy a ddichon ryfela ag ef؛

5 A genau a roddwyd iddo ef i ddywedyd mawr eiriau, a chabledd, ac awdurdod a rodd∣wyd iddo ef, i weithio ddau fis a deugain.

6 Ac efe a agorodd ei enau mewn cabledd yn erbyn Duw, i gablu ei henw ef, a'i dabernacl a'r rhai trigadwy yn y nêf.

7 A rhoddwyd hefyd iddo ef ryfela â'r sainct, a'u gorchfygu hwynt, a rhoddwyd iddo ef awdurdod ar bôb llwyth, ac iaith, a chenedl.

8 A holl drigolion y ddaiar a'i haddolant ef, y rhai nid yw eu henwau yn scrifennedig yn llyfr bywyd yr Oen, yr hwn a laddwyd er dechreuad y bŷd.

9 Y neb sydd â chlûst ganddo, gwrandawed.

10 Os tywys nêb i gaethiwed, efe a aiff i gaethiwed, o's llâdd nêb â chleddyf,* 1.1797 â chleddyf y lleddir yntef: dymma amynedd, a ffŷdd y sainct.

11 Ac mi a welais fwyst-fil arall yn codi o'r ddaiar, a dau gorn oedd ganddo yn debyg i oen, ond yr oedd yn dywedyd fel draig.

12 Ac efe a wnaech yr hyn a alle ybwyst-fil cyntaf ol o'i flaen ef, ac efe a wnaeth i'r ddaiar, ac i'r rhai oeddent yn trigo ynddi, addoli y bwy∣st-fil cyntaf, yr hwn yr iachausid ei glwyf mar∣wolaethus.

13 Ac efe a wnaeth ryfeddodau mawrion, yn gymmeint ag y pare efe i dân ddescyn o'r nêf i'r ddaiar, yng-olwg dynion.

14 Ac efe a dwyllodd drigolion y ddaiar gan yr arwyddion y rhai a ddioddefwyd iddo ef eu gwneuthur ger bron y bwyst-fil, gan ddywe∣dyd wrth drigolion y ddaiar, am iddynt wneu∣thur delw y bwyst-fil, yr hwn a glwyfwyd â chleddyf, ac a aeth yn fyw.

15 Cyniatawyd hefyd iddo ef roddi anadl i ddelw y bwyst-fil, fel y galle delw y bwyst-fil lefaru, a pheri llâdd cynnifer vn nad addole ddelw y bwyst-fil.

16 Ac efe a wnaeth i bawb, bychain a mawr, cyfoethogion a thlodion, rhyddion a chaethion, dderbyn nôd yn eu dwylo dehau, neu yn eu tal∣cennau,

17 Ac na alle nêb na phrynnu na gwerthu, ond yr hwn a gymmere nôd, neu henw y bwyst∣fil, neu rif ei henw ef.

18 Dymma doethineb, y sawl sydd gan∣ddo synnwyr, cyfrifed rîf y bwyst-fil, canys rhif dŷn ydyw, a'i rif ydyw chwe-chant, a chwech a thrugain.

PEN. XIIII.

1 Rhagorol fintai 'r Oen, 6 vn Angel yn mynegu'i Efengyl, 8 vn arall yn mynegu am gwymp Baby∣lon, 9 a'r trydydd yn rhybuddio ffoi rhag y bwyst∣fil. 13 am ddedwyddwch y sawl sy yn meirw yn yr Arglwydd, 18 ac am gynhaiaf yr Arglwydd.

☞ AC mi a edrychais,* 1.1798 ac wele Oen yn se∣fyll ar fynydd Sion, a chyd ag ef bedair mil a saith vgein-mîl, a chanddynt henw ei Dâd ef yn scrifennedig yn eu talcennau hwynt.

2 Ac mi a glywais lais o'r nêf, fel llais lla∣wer o ddyfroedd, ac fel llais taran fawr, ac mi a glywais lais telynorion yn canu ar eu telynau,

3 Ac hwy a ganâsant fel caniad newydd ger bron yr orsedd-faingc, a cher bron y pedwar ani∣fail, a'r henuriaid, ac ni alle nêb ddyscu y caniad

hwnnw, ond y pedair mîl, a'r saith vgein mîl, y rhai a brynâsid o'r ddaiar.

4 Y rhai hyn ydynt y sawl ni halogwyd â gwragedd, canys gweryfon ydynt, y rhai sy yn dilyn yr Oen pa le bynnag yr aiff, y rhai a bryn∣wyd oddi wrth ddynion, yn flaen-ffrwyth i Dduw, ac i'r Oen.

5 Ac ni chaed twyll yn eu genau hwynt, ca∣nys y maent yn ddifai ger bron gorsedd-faingc Duw.☜

6 Ac mi a welais angel arall yn ehedeg trwy ganol y nêf, ac Efengyl dragywyddol ganddo i bregethu i'r rhai oeddent yn trigo ar y ddaiar, ac i bod cenhedlaeth, a llwyth, ac iaith, a phobl,

7 Gan ddywedyd â llais vchel, ofnwch Dduw, a rhodwch anrhydedd iddo ef, canys awr ei farn ef a ddaeth, ac addolwch yr hwn a wna∣eth nêf a daiar, a'r môr, a ffynhonnau y dyfroedd.

8 Ac Angel arall a ddilynodd gan ddywe∣dyd, syrthiodd, syrthiodd Babylon y ddinas fawr, canys hi a wnaeth i'r holl genhedloedd ŷ∣fed o wîn llîd ei godineb hi.

9 A'r trydydd angel a'i dilynodd hwynt, gan ddywedyd â llef vchel, os addola nêb y bwyst-fil a'i ddelwef, ac os derbyn ei nôd ef yn ei dalcen, neu yn ei law,

10 Hwnnw a ŷf o wîn digofaint Duw, yr hwn a gymmyscwyd o win pûr mewn philo ei ddigofaint ef, ac ef a boenir mewn tân a brwm∣stan yng-olwg yr angelion sanctaidd, ac yng∣olwg yr Oen.

11 A mŵg eu poenedigaeth hwynt a aiff i fynu yn dragywydd, ac ni chânt orphywysfa na dŷdd na nôs, y rhai a addolant, y bwyst-fil, a'i ddelw ef, a phwy bynnag a dderbynnio brint ei henw ef.

12 Dymma amynedd y sainct, dy mma y rhai sy yn cadw gorchymynion Duw, a ffydd Iesu.

13 Ac mi a glywais lais o'r nef yn dywedyd wrthif, scrifenna, gwyn eu byd weithiā y meirw, y rhai sy yn meirw yn yr Arglwydd, felly y dy∣wed yr Yspryd, canys y maent yn gorphywyso oddi wrth eu poen, ac y mae eu gweithredoedd yn eu dilyn hwynt.

14 Ac mi a edrychais, ac wele gwmwl gwyn, ac ar y cwmnwl vn yn eistedd yn debyg i Fâb y dŷn, ac ar ei ben goron o aur, ac yn ei law gry∣man llym.

15 Ac angel arall a ddaeth allan o'r Deml, gan lefain â llef vchel wrth yr hwn oedd yn ei∣stedd ar y cwmwl, dôd ti i mewn dy grymman, a meda, canys daeth amser medi, am fôd cynhaiaf y ddaiar yn addfed.

16 A'r hwn oedd yn eistedd 'ar y cwmwl, a fwriodd ei grymman ar y ddaiar, a'r ddaiar a fedwyd.

17 Ac angel arall a ddaeth allan o'r Deml, yr hon sydd yn y nef, a chanddo hefyd grymman llym.

18 Ac angel arall a ddaeth allan oddi wrth yr allor, yr hwn oedd a gallu ganddo ar y tân, ac a lefodd â llef vchel ar yr hwn oedd a'r crym∣man llym ganddo, gan ddywedyd, bwrw i mewn dy grymman llym, a chascl ganghennau gwinllan y ddaiar, canys y mae ei grawn hi yn addfed.

19 A'r angel a fwriodd ei grymman llym ar y ddaiar, ac a dorrodd i lawr win-ŵydd gwin∣llan y ddaiar, ac a'u bwriodd hwynt i gerwyn sawr digofaint Duw.

20 A'r gerwyn a wascwyd allan o'r ddinas, a gwaed a ddaeth allan o'r' gerwyn, cyfiwch â ffrwynau y meirch, ar hyd mîl a chwe-chant stâd.

PEN. XV.

1 Ioan yn gweled saith Angel a chanddynt y saith blâ diweddaf. 3 Caniad y rhai a orchfygasant y bwyst-fil. 7 y saith phiol yn llawn o ddigofaint Duw.

AC mi a welais arwydd arall mawr yn y nef a rhyfedd, saith angel a chanddynt y saith blâ diweddaf, canys llîd Duw a gyflaw∣nwyd trwyddynt hwy.

2 Ac mi a welais megis môr o ŵydr, wedi ei gymmyscu â thân, a'r sawl a orchfygasant yn y bwystfil, a'i ddelw, ai nôd, a rhîf ei henw ef, yn sefyll ar lann y môr o ŵydr, â thelynau Duw ganddynt,

3 Ac hwy a ganasant ganniad Moses gwa∣sanaethŵr Duw, a channiad yr Oen, gan ddy∣wedyd, mawr, a rhyfedd yw dy weithredoedd, ô Arglwydd Dduw holl-alluog, cyfiawn a chy∣wir yw dy ffyrdd di Brenin y sainct.

4 Pwy ni'th ofna di ô Arglwydd, ac ni o∣gonedda dy enw؛ canys ti yn vnic ŵyt sanc∣taidd, a'r holl genhedloedd a ddeuant, ac a addo∣lant ger dy fron di, canys dy farnau di ydynt gyhoeddus.

5 Ac yn ôl hyn mi a edrychais, ac wele, yr y∣doedd Teml pabell y destiolaeth yn agored yn y nêf.

6 A'r saith angel a ddaethant allan or Deml, y rhai oeddent a'r saith blâ ganddynt, a'u dillad oedd liain pûr loiw, ac wedi eu gwregysu yng∣hylch eu bronnau â gwregysau o aur.

7 Ac vn o'r pedwar anifail a roddodd i'r saith angel saith philo aur yn llawn o ddigofaint Duw, yr hwn sydd yn byw yn dragywydd.

8 Ac yr ydoedd y Deml yn llawn o fŵg go∣goniant Duw, a'i allu, ac nid oedd neb yn abl i fyned i mewn i'r Deml, nês darfod cyflawni saith blâ y saith angel.

PEN. XVI.

1 Yr angelion yn tywallt eu phiolau yn llawn digofaint, 6 a pha blâ sy yn dyfod o hynny, 15 rhybudd i ymochelyd, a gwilied.

AC mi a glywais lef vchel allan o'r Deml yn dywedyd wrth y saith angel, ewch i ffordd, a thywelltwch allan saith philo digter Duw ar y ddaiar.

2 A'r cyntaf a aeth, ac a dywalltodd ei phiol

ar y ddaiar, a chornwyd drŵg a dolurus a syr∣thiodd ar y gwŷr y rhai oeddynt â nôd y bwyst∣fil arnynt, ac ar y rhai a addolâsent ei ddelw ef.

3 A'r ail angel a dywalltodd ei phiol ar y môr, ac efe a aeth fel gwaed celain, a phôb peth byw yn y môr a fu farw.

4 A'r trydydd angel a dywalltodd ei phiol allan ar yr afonydd, a ffynhonnau 'r dyfroedd, ac hwy a aethant yn waed.

5 Ac mi a glywais angel y dyfroedd yn dy∣wedyd, ô Arglwydd yr ŵyt yn gyfiawn, yr hwn ŵyt, ac yr hwn a fuost y Sanctaidd, o herwydd i ti farnu y pethau hyn.

6 Canys hwy a dywalltasant waed y sainct, a'r prophwydi, ac am hynny y rhoddaist iddynt waed i ŷfed: [felly] y maent yn heuddu.

7 Ac mi a glywais vn arall o'r allor yn dywedyd, ie Arglwydd Dduw holl-alluog, cy∣wir a chyfiawn yw dy farnau di.

8 A'r pedwerydd angel a dywalltodd allan ei phiol ar yr haul, a gallu a roed iddo i boethi dynion trwy dân.

9 A'r dynion a doethasant gan wrês mawr, ac a gablâsant henw Duw, yr hwn sydd ag aw∣durdod gando ar y plâuau hyn, ac ni chymmera∣sant edifeirwch i roi gogoniant iddo ef.

10 A'r pummed angel a dywalltodd allan ei phiol ar orseddfaingc y bwyst-fil, a'i deyrnas ef a aeth yn dywyll, ac hwy a gnoasant eu tafo∣dau gan ddolur.

11 Ac hwy a gablasant Dduw y nêf, gan eu poenau, a chan eu cornwydydd, ac ni chym∣merasant edifeirwch am eu gweithredoedd.

12 A'r chweched angel a dywalltodd allan ei phiol ar yr afon fawr Euphrates, a'i dwfr hi a sychodd, fel y gellid paratoi ffordd i frenhino∣edd y dwyrain.

13 A mi a welais dri yspryd aflan yn debyg i lyffaint, yn dyfod allan o enau 'r ddraig, ac all∣an o enau y bwyst-fil, ac allan o enau 'r proph∣wydi ffeilsion.

14 Canys ysprydion cythreuliaid ydynt, yn gwneuthur gwrthiau, i fyned at frenhinoedd y ddaiar, a'r hôll fŷd, iw casclu hwynt i ryfel y dŷdd mawr hwnnw y Duw holl-alluog.

15 Wele yr wyf i yn dyfod fel lleidr, gwŷn ei fyd yr hwn a wilio, ac a gadwo ei ddillad, rhag iddo rodio yn noeth, a rhag gweled ei warth ef.

16 Ac efe a'u casclodd hwynt yng-hŷd i le a elwir yn Ebryw, Arma-gedon.

17 A'r seithfed angel a dywalltodd allan ei phiol i'r awyr, a llef vchel a ddaeth allan o deml y nêf, oddi wrth yr orseddfaingc yn dywedyd, fe a ddarfu.

18 Ac yr oedd lleisiau, a tharânau, a mellt, ac yr oedd diargryn mawr ar y ddaiar, cyfryw na bu er pan y maê dynnion ar y ddaiar, crynfa yr ddaiar oedd gymmaint.

19 A rhannu a wnaethwyd y ddinas fawr yn dair rhā, a syrthio a wnaeth dinasoedd y cen∣hedloedd, a Babylon fawr a ddaeth mewn côf ger bron Duw, i roddi iddi gwyppan gwin i digo∣faint ei lid ef.

20 A phôb ynys a ffôdd ymmaith, ac ni cha∣fwyd y mynyddoedd,

21 A syrthio a wnaeth cenllysc mawr fel ta∣lentau o'r nêf ar y dynion, a'r dynion a gabla∣sant Dduw am blâ 'r cenllysc, canys mawr dros ben oedd eu pla hwynt.

PEN. XVII.

3 Ioan yn gweled dinistr y buttain fawr, 8 Ei phecho∣dau a'i phoenedigaeth, 14 A goruchafiaeth yr oen

AC vn o'r saith angel oedd a'r saith phiol ganddo a ddaeth, ac a ymddiddanodd â mi, gan ddywedyd wrthif, tyret, mi a ddangôsaf i ti farnedigaeth y buttain fawr, yr hon sydd yn eistedd ar lawer o ddyfroedd.

2 Gyd â'r hon y mae brenhinoedd y ddaiar wedi godinebu, a phresswyl-wŷr y ddaiar wedi meddwi ar win i godîneb hi.

3 Ac efe am dygodd i yn yr yspryd i'r diffae∣thwch, ac mi a welais wraig yn eistedd ar fw∣yst-fil vn lliw ag scarlad, yn llawn o henwau ca∣bledd, â saith pen ganddo, a dêc corn.

4 A gwisc y wraig oedd borphor, ac scarlat, ac wedi ei goreuro âg aur, a main gwerthfawr, ac â pherlau, a cwppan o aur oedd ganddi yn ei llaw yn llawn o ffiaidd-dra, a brynti ei godîneb hi.

5 Ac yn ei thalcen yr ydoedd henw yn scri∣fennedig, dirgelwch, Babylon fawr, mam put∣teindra, a ffieidd-dra'r ddaiar.

6 Ac mi a welais y wraig yn feddw gan waed y sainct, a chan waed merthyron Iesu, a phan welais i hi, mi a ryfeddais â rhyfeddod mawr.

7 A'r angel a ddywedodd wrthif, pa ham yr wyt yn rhyfeddu؛ mi a ddangosaf i ti ddirge∣gelwch y wraig, a'r bwyst-fil yr hwn sydd yn ei dwyn hi, yr hwn sydd â saith ben ganddo, ac â dêc corn.

8 Y bwyst-fil a welaist, a fu ac nîd ydyw, ac efe a ddaw i fynu o'r pwll heb waelod, ac efe a aiff i golledigaeth, a rhai sy 'n trigo ar y ddaiar, a ryfêddāt (y rhai nid yw eu henwau yn scrifen∣nedig yn llyfr y bywyd er dechreu 'r bŷd) pan edrychant ar y bwyst-fil yr hwn ydoedd, ac nid ydyw, ac etto y mae.

9 Dymma 'r meddwl, yr hwn sydd a doethî∣neb gāddo: y saith ben saith mynydd ydynt, ar y rhai y mae 'r wraig yn eistedd, y maent hefyd yn saith frenin.

10 Pump a syrthiasant, ac vn sydd, ac vn a∣rall heb ddyfod etto: a phan ddêl efe, rhaid iddo barhâu ychydig o amser.

11 A'r bwyst-fil yr hwn a fu, ac nid ydyw, efe yw'r ŵythfe, ac y mae yn vn o'r saith, ac yn myned i ddestruw.

12 A'r dêc corn a welaist, dêc brenin ydynt, y rhai ni chawsant etto frenhiniaeth, ond hwy a gâant awdurdod fel brenhinioedd mewn vn awr gyd â'r bwyst-fil.

13 Yr vn cyngor sydd i'r rhai hyn, ac hwy a roddant eu nerth au hawdurdod i'r bwyst-fil.

14 Y rhai hyn a ryfelāt a'r Oen, a'r Oen a'u goruchfyga hwynt, canys efe ydyw Arglwydd arglwyddi, a Brenin brenhinoedd, a'r rhai sy ar ei blaid ef, hwy a alwyd, ac a ddetholwyd, a ffyddlon ydynt.

15 Ac efe a ddywedodd wrthif, y dyfroedd y rhai a welaist ti, lle y mae 'r buttain yn eistedd, pobl ydynt, a gwerin, a chenhedloedd, ac ieitho∣edd.

16 A'r dêc corn a welaist ti ar y bwyst-fil, yw y rhai a gashânt y buttain, ac ai gwnânt hi yn vnic, ac yn noeth, ac a fwyttânt ei chig hi, ac a'i lloscant hi â thân.

17 Canys Duw a roddodd yn eu calonnau gyflawni ei ewyllys ef, a gwneuthur trwy gyd vndeb, a rhoddi eu teyrnas i'r bwyst-fil, hyd oni gyflawnir geiriau Duw.

18 A'r wraig a welaist, dinas fawr ydyw, yr hon sydd yn teyrnasu ar frenhinoedd y ddaiar.

PEN. XVIII.

Ioan yn gweled fod y rhai sy yn caru 'r byd yn dristion am gwymp y buttain o Babylon, 4 Rhybydd i bobl Dduw i gilio allan o'i harglwyddiaeth hi, 20 Eithr y rhai sy o Dduw, sydd ag achos iddynt i lawenychu am ei dinistr hi.

AC yn ôl hyn, mi a welais angel arall yn dyfodi lawr o'r nêf, ac awdurdod mawr ganddo, a goleuodd y ddaiar gan ei ogoniant ef.

2 A llefain a wnaeth efe yn grŷf a llais v∣chel, gan ddywedyd,* 1.1799 syrthiodd, syrthiodd Ba∣bylon fawr honno, ac y mae hi yn drigle i'r cy∣threuliaid, a chadwriaeth pôb yspryd aflân, a chadwriaeth pôb adêr yn aflân ac atcas.

3 Canys yr hôll genhedloedd a yfasant o wîn digofaint ei godineb hi, a brenhinoedd y ddaiar a wnaethant odîneb â hi, a marsīandwŷr y ddaiar a aethant yn gofoethogion gan amlder ei moethe hi.

4 Ac mi a glywais lais arall o'r nêf yn dywe∣dyd, ewch allan o honi hi fy mhôbl, rhag i chwi fôd yn gyfrânnog o'i phechodau, ac rhag i chwi dderybn cyfran o'i phlâuau hi.

5 Canys ei phechodau hi a gyrhaeddaesant hyd y nêf, a Duw a gofiodd ei hanwiredd hi.

6 Telwch iddi fel y talodd hi i chwi, a rho∣ddwch iddi y dau-cymmaint yn ôl ei gweithre∣doedd hi, yn y cwppan y llanwodd hi i chwi, lle∣nwch iddi hi yn ddwbl,

7 Cymmeint ac y gogoneddod hi ei hun, ac y bu hi mewn moethe, yn yr vn-modd rhodd∣wch iddi ofid a thristwch, canys y mae hi yn dy∣wedyd yn ei chalon,* 1.1800 yr ŵyf yn eistedd yn fren∣hînes, ac nid ŵyf yn weddw, ac ni welaf ddim galar:

8 Am hynny yn yr vn dŷdd y daw ei phlâu∣au hi, sef marwolaeth, a thristwch, a newyn, a hi a loscir â thân, canys cadarn yw'r Arglwydd Dduw, yr hwn a'i barna hi.

9 A brenhinoedd y ddaiar a ŵylant am dâni hi, ac a alarant, y rhai a wnaethant odîneb, ac a fuant fyw yn foethus gyd â hi, pan welant fwg ei losciad hi.

10 Ac hwy a safant ym mhell oddi wrthi gau ofn ei gofid hi, gan ddywedyd, Gwae, gwae y ddinas fawr honno Babylon, y gaer gadarn, canys mewn vn awr y daeth dy farn di.

1s1 A marsiandwŷr y ddaiar a ŵylant, ac a dristânt am deni hi, canys nid oes nêb yn prynu eu marchnadaeth hwynt mwyach.

12 Marsiandiaeth o aur, ac arian, a meini gwerthfawr, a pherlau, a lliain main, a phorphor, a sidan, ac scarlat, a phôb rhyw goed Thynon, a phob llestr o ddaint yr elephant, a phôb llestr o goed gwerthfawr, ac o brês, ac o haiarn, ac o fa∣en marmor,

13 Ac o sinamon, ac aroglau, ac ennaint, a thus, a gwin, ac olew, a pheillied, a gwenith, ac yscrybliaid, a defaid, a meirch, a cherbydau, a gwasanaethwŷr, ac eneidiau dynion.

14 A'r aeron a ddesŷfiodd dy enaid ti, a yma∣dawsant â thi, a'r hôll bethau breision, a gwychi∣on a aethant i ffordd oddi wrthit, ac ni chei hw∣ynt mwyach.

15 Marsiand-wŷr y pethau hyn, y rhai a ym∣gyfoethogasant, a safant ym mhell oddi wrthi, rhag ofn ei gofid hi, gan ŵylo ac ochain.

16 A chan ddywedyd, Gwae, gwae y ddinas fawr yr hon a ddilladwyd mewn lliain main, a phorphor, ac scarlat, ac wedi ei goreuro ag aur, a meini gwerth-fawr, a pherlau.

17 Canys mewn vn awr cymmeint o gyfo∣eth a anrheithiwyd, a phôb llywydd, a holl werin llongau, a llong wŷr, a phwy bynnag ydynt yn gweithio ar y môr, a safasant o bell,

18 Ac a lefasant, pan welsant fwg ei llosciad hi, gan ddywedyd, pa vn oedd debyg i'r ddinas fawr hon؛

19 Ac hwy a fwriasant lwch ar eu pennau, ac a lefasant gan ŵylo, ac ochain, a dywedyd, Gwae, gwae y ddinas fawr, yn yr hon y cyfoe∣thogwyd y rhai oeddynt â llongau ganddynt ar y môr, trw ei chôst hi, canys mewn vn awr, hi a anrheithiwyd.

20 Y nêf, llawenhâ o'i phlegit, a'r Apostoli∣on sanctaidd, a'r prophwydi, canys dialodd Duw trosoch chwi arni hi.

21 Ac yna vn angel cadarn a gododd faen megis maen melin, ac a'i bwriodd i'r môr, gan ddywedyd, a'r fâth ruthr a hyn y bwrrir y ddi∣nas fawr Babylon, ac ni cheir y hi mwy.

22 Ac ni chlywir ynot ti mwy lais telyno∣rion, a cherddorion, a phibyddion, ac vdcanwŷr, ac ni cheir vn crefftŵr o ba greff bynnag fyddo ynot ti mwy, ac ni chlywir llais maen melin y∣not ti mwy.

23 Ac ni welir goleuad cannwyll ynot ti mwy, ac ni chlywir llais priodas-fâb, a phriodas∣ferch ynot ti mwy, canys dy farsiand-wŷr di oe∣ddent bendefigion y ddaiar, ac â'th gyfareddion y twyllwyd yr hôll genhedloedd.

24 Ac ynddi hi y câed gwaed y prophwydi, a'r sainct, a phawb a'r laddwyd ar y ddaiar,

PEN. XIX.

Ioan yn clywed rhoi moliant i Dduw am farnu 'r but∣tain, ac am ddial gwaed ei weision. 10 Ni fyn yr an∣gel ei addoli, 17 Yr ydys yn galw'r ehediaid a'r adar i'r lladdfa.

AC yn ôl hyn, mi a glywais lef vchel gan dyrfa fawr yn y nêf yn dywedyd, Halelu-Iah, iechyd a gogoniant, ac anrhydedd, a gallu a fyddo i'r Arglwydd ein Duw ni,

2 Canys cywir a chyfiawn ydyw ei farnau ef, canys efe a farnodd y buttain fawr, yr hon a lygrodd y ddaiar â'i godîneb, ac a ddiâlodd waed ei weision ar ei llaw hi,

3 Ac eil-waith hwy a ddywedasant, Halelu-Iah, a'i mŵg hi a gododd yn dragywydd.

4 A'r pedwar henuriad ar hugain, a'r ped∣war anifail a syrthiasant i lawr, ac a addolasant Dduw, yr hwn oedd yn eistedd ar yr orsedd∣faingc, gan ddywedyd, Amen, Halelu-Iah.

5 A llais a ddaeth allan o'r orsedd-faingc yn dywedyd moliennwch ein Duw ni ei holl wei∣sion ef, a'r rhai ydych yn ei ofni ef, bychain a ma∣wrion hefyd.

6 Ac mi a glywais lais fel tyrfa fawr, ac fel llais llawer o ddyfroedd, ac fel llais tarânau cedyrn yn dywedyd, Halelu-Iah, canys ein Ar∣glwydd Dduw holl-alluog a aeth yn Frenin.

7 Llawenychwn a gorfoleddwn, a rhodd∣wn ogoniant iddo ef, o blegit dyfod priodas yr Oen, a'i wraig ef a ymbarattôdd.

8 A canniattauwyd iddi ymwysco â lliain main pur a disclaer, canys y lliain main ydyw cyfiawnder y sainct.

9 Ac efe a ddywedodd wrthif, scrifenna,* 1.1801 Bendigedig yw y rhai a elwir i swpper neithi∣or yr Oen, ac efe a ddywedodd wrthif, y geiri∣au hyn i Dduw ydynt wîr.

10 Ac mi a syrthiais gerbron ei draed ef, iw addoli ef, ac efe a ddywedodd wrthif, ymôgel rhag gwneuthur hynny, cydwasanaethŵr wyfi i ti, ac i'th frodyr, y rhai y mae ganddynt destio∣laeth Iesu, addola Dduw, canys testiolaeth Ie∣su ydyw Yspryd y brophwydoliaeth.

11 Ac mi a welais y nêf yn agored, ac wele farch gwyn, a'r hwn a eisteddodd arno a elwid Ffyddlon a chywir, ac y mae efe yn barnu, ac yn rhyfela yn gyfiawn.

12 A'i lygaid ef oeddent fel fflam dân, ac ar ei ben ef yr oedd llawer o goronau: ac yr ydoedd ganddo henw yn scrifennedig, yr hwn nid ad∣nabu nêb, ond efe ei hun.

13 Ac ef a ddilladwy d â gwisc wedi ei thro∣chi mewn gwaed, a'i henw ef a elwir Gair Duw,

14 A'r rhyfelwŷr oeddent yn y nêf, ai dily∣nasant ef ar feirch gwynion, wedi ymwisco â lliain main gwyn â glân.

15 Ac o'i enau ef yr aeth allan gleddyf llym, i daro âg ef y cenhedloedd,* 1.1802 canys efe a'u rhe∣ola hwynt â gwialen haiarn, ac efe yw yr hwn sŷdd yn sathru cerwyn win digofaint a llîd Duw holl-alluog.

16 Ac y mae ganddo yn ei wîsc, ac ar ei forddwyd henw scrifennedig,* 1.1803 Brenhin y bren∣hinoedd, ac Arglwydd yr arglwyddi:

17 Ac mi a welais angel yn sefyll yn yr haul, yn llefain â llefvchel, gan ddywedyd wrth yr hôll adar y rhai oeddent yn ehedeg trwy ga∣nol y nêf, deuwch, ac ymgynhullwch yng-hŷd i swpper y Duw mawr,

18 Fel y galloch fwytta cîg brenhinoedd, a chîg pen-captenniaid, a chîg gwŷr cedyrn, a chig meirch, a'r rhai ydynt yn eistedd arnynt, a chîg gwŷr rhyddion a cheithion, a bychain a mawrion oll.

12 Ac mi a welais y bwyst-fil, a brenhino∣edd y ddaiar, a'u rhyfel-wŷr wedi ymgynnull ynghŷd i ryfêla yn erbyn yr hwn oedd yn eistedd ar y march, ac yn erbyn ei fil-wŷr.

20 Ond y bwyst-fil a ddaliwyd, a'r proph∣wyd ffals gyd ag ef yr hwn a wnaeth wyrthiau ger ei fron ef, trwy y rhai y twyllodd efe y rhai a dderbynniasent nôd y bwyst-fil, a'r rhai a addo∣lâsent ei ddelw ef, y ddau hyn a fwriwyd yn fŷw i'r pwll tân yr hwn sydd yn llosci â brwmstan.

21 A'r lleill a laddwyd â chleddyf yr hwn sydd yn eistedd a'r y march, yr hwn [gleddyf] sydd yn dyfod allan o'i enau ef, a'r hôll adar a lanwyd o'u cîg hwynt.

PEN. XX.

2 Bôd Satan yn rhwym tros dalm o amser, 7 Ac wedi ei ollwng yn rhydd, yn poeni yr eglwys yn dôst. 10. 14 Ac yn ôl barnu 'r byd, ei fwrw ef a rhai oeddent eiddo i'r pwll tân.

AC mi a welais angel yn descyn o'r nêf, a chanddo agoriad y pwll heb waelod, a cha∣dwyn fawr yn ei law.

2 Ac efe a ddaliodd y ddraig yr hên sarph, yr hon ydyw diafol a Satan, ac a'i rhwym∣modd ef tros fil o flynyddoedd,

3 Ac a'i bwriodd ef i'r pwll heb waelod, ac ai gwarchâodd ef, ac a feiodd y drws arno, megis na alle efe dwyllo y bobl mwy, nês cy∣flawni 'r mîl o flynyddoedd, canys yn ôl hynny rhaid yw ei ollwng ef dros ychydig o amser.

4 Ac mi a welais orsedd-feingciau, ac hwy a eisteddasant arnynt, a barn a roed iddynt hwy, ac mi a welais eneidiau y rhai a dorrwyd eu pennau am destiolaeth Iesu, ac am air Duw, y rhai ni addolâsent y bwy-fil na'i ddelw ef, ac ni chymmerasent ei nôd ef yn eu talcennau, neu ar eu dwylo: ac hwy a fuant fŷw, ac a deyrnâsasant gyd â Christ fîl o flynyddoedd.

5 Ond y gweddill o'r gwŷr meirw ni fuant fyw eil-waith, nes diweddu y milo flynyddoedd: dymma yr adgyfodiad cyntaf.

6 Bendigedig a sanctaidd yw 'r vn sydd a rhan iddo yn y cyfodiad cyntaf, canys nid oes gan yr ail farwolaeth awdurdod ar y rhai hyn, ond hwy a fyddant offeiriaid Duw a Christ, ac a deyrnasant gyd ag ef fîl o flynyddoedd.

7 Ac wedi darfod y mil o flynyddoedd, Sa∣tan a ollyngir allan o'i garchar:

8 Ac efe a aiff allan i dwyllo 'r bobl y rhai ydynt ym mhedair congl y ddaiar, nid amgen* 1.1804 Gog a Magog, iw casclu hwynt yng-hyd iry∣fel, rhif y rhai sy fel tywod y môr.

9 Ac hwy a aethant i fynu i wastad y ddaiar, y rhai a amgylchâsant babellau y sainct, a'r ddi∣nas annwyl, eithr tân a ddescynnodd oddi wrth Dduw o'r nêf, ac a'u hŷsodd hwynt.

10 A diafol yr hwn a'u twyllodd hŵynt, a fwrriwyd i bwll o dân a brwmstan, lle y poenir y bwyst-fil, a'r prophwyd gau ddŷdd a nôs yn dragywydd.

11 Ac mi a welais orseddfaingc fawr wen, ac vn yn eistedd arni, oddi wrth ŵyneb yr hwn y ffôdd y ddaiar a'r nêf, ac ni chaed moi lle hwynt mwy.

12 Ac mi a welais y meirw, fawr a bychan yn sefyll ger bron Duw, a'r llyfrau a agorwyd, a* 1.1805 llyfr arall a agorwyd, yr hwn ydyw [llyfr] y bywyd, a'r meirw a farnwyd wrth y pethau a oeddent yn scrifennedig yn y llyfrau, yn ôl eu gweithredoedd hwynt.

13 A'r môr a fwriodd i fynu y meirw y rhai oeddent ynddo, a marwolaeth, ac vffern a rodda∣sant i fynu y meirw a oeddent ynddynt hwy, a barnwyd pawb yn ôl eu gweithredoedd.

14 A marwolaeth, ac vffern a fwriwyd i bwll tân, hon ydyw 'r ail farwolaeth.

15 A phwy bynnag ni chafwyd yn scrifen∣nedig mewn llyfr y bywyd, efe a fwriwyd i bwll y tân.

PEN. XXI.

3 24 Gwynfydedig gyflwr y rhai duwiol. 8 37 A thru∣an helynt y rhai annuwiol. 11 A gwedd yr Ierusa∣lem nefol, ac am wraig yr Oen.

AC mi* 1.1806 a welais nêf newydd, a daiar ne∣wydd, canys y nef gyntaf a'r ddaiar gyn∣taf a aethant heibio, ac nid oedd môr mwyach.

2 A myfi Ioan a welais y ddinas sanctaidd Ierusalem newydd yn descyn o'r nêf oddi wrth Dduw, wedi ei pharatoi fel priodas-ferch wedi ei thrwssio iw gŵr.

3 Ac mi a glywais lef vchel allan o'r nêf yn dywedyd, wele, [y mae] pabell Dduw gyd â dy∣nion, ac efe a drig gyd â hwynt, ac hwy a fy∣ddant bobl iddo ef, a Duw ei hun a fydd gyd ag hwynt yn Dduw iddynt.

4* 1.1807 Duw a sych ymmaith yr holl ddagrau o∣ddi wrth eu llygaid, ac ni bŷdd dim marwolaeth mwy, na thristwch, na llefain, ac ni bydd dim poen mwy, canys y pethau cyntaf a aethant heibio.

5 A'r vn a eisteddodd ar yr orsedd-faingc a ddywedodd, wele, yr wŷf yn gwneuthur pôb heth yn newydd, ac efe a ddywedodd wrthif, scrifenna, canys y mae y geiriau hyn yn ffydd∣lon, ac yn gywir.

6 Ac efe a ddywedodd wrthifi,* 1.1808 fe a ddarfu, myfi ŵyf Alpha ac Omega, y dechreuad a'r di∣wedd, mi a roddaf i'r vn sydd sychedig o ffyn∣non dwfr y bywyd yn rhâd.

7 Yr vn a orchfyga a gaiff etifeddu y cwbl, ac mi a fyddaf Dduw iddo ef, ac yntef fŷdd fâb i minne.

8 Ond yr ofnog a'r anghredyniaid, a'r rhai sceler, a'r llofruddion, a'r putteinwŷr, a'r cyfare∣dd-wŷr, a'r delw-addolwŷr, a phôb celwyddog, eu rhan hwynt a fŷdd yn y pwll yr hwn sydd yn llosci o dân a brwmstan, yr hwn ydyw yr ail farwolaeth.

9 Ac vn o'r saith angel, y rhai oeddent â'r saith phiol ganddynt yn llawn o'r saith blâ di∣weddaf a ddaeth attaf, ac a ymddiddanodd â mi, gan ddywedyd, tyret, mi a ddangosaf i ti y brio∣das-ferch gwraig yr Oen.

10 Ac efe am dygodd i ymmaith yn yr Ys∣pryd i fynydd mawr, ac vchel, ac a ddangosodd i mi y ddinas fawr Ierusalem sanctaidd, yn des∣cyn allan o'r nef oddi wrth Dduw.

11 A gogoniant Duw ganddi, a'i discleiri∣ad hi oedd debyg i faen gwerthfawrŷsaf, megis maen Iaspis eglur fel grisial.

12 Ac yr ydoedd iddi fûr mawr vchel, a deu∣ddec porth iddi, ac wrth y pyrth deuddec angel, ac henwau yn scrifennedig, y rhai ydynt deu∣ddec-llwyth meibion Israel.

13 O du y dwyrain yr oedd tri phorth, o du y gogledd tri phorth, o du y dehau tri phorth, o du y gorllewyn tri phorth.

14 A chaer y ddinas oedd â deuddec sylfaen iddi, ac ynddynt hwy henwau deuddec Apostol yr Oen.

15 Ac yr ydoedd gan yr vn a ymddiddanodd â mi gorsen o aur i fesuro y ddinas, ai phyrth hi, a'i chaer hi.

16 A'r ddinas a osodwyd yn bedwar ochrog, a'i hŷd oedd gymmaint a'i llêd, ac efe a fesurodd y ddinas â'r gorsen, yn ddeuddeng-mîl stâd, a'i llêd a'i huchter sŷdd yn ogymmaint.

17 Ac efe a fesurodd ei chaer hi, yn bedwar cufydd a saith vgain, wrth fesur dŷn, sef mesur yr angel,

18 Ac adeilad ei chaer hi oedd o faen Iaspis, a'r ddinas oedd aur pûr, yn debyg i ŵydr gloiw

19 A seiliau caer y ddinas oeddynt wedi eu harddu â phôb rhyw faen gwerthfawr, y sail cyntaf oedd maen Iaspis, yr ail o Saphyr, y trydydd oedd o faen Calcedon, y pedwêrydd o Smaragdus.

20 Y pummed Sardonix, y chweched Sar∣dius, y seithfed Crysolithus, yr ŵythfed Beryl, y nawfed Topazius, y decfed Crysoprasus, yr vnfed ar ddêc Hyacinthus, y deuddecfed, Ame∣thystus.

21 A'r deuddec porth deuddec perl oddent, a phôb porth sŷdd o vn perl, a heol y ddinas sydd o aur pûr, fel gŵydr disclair.

22 Ac ni welais i vn deml ynddi, canys yr Arglwydd Dduw holl-alluog, a'r Oen yw ei theml hi.

23* 1.1809 Ac nid rhaid i'r ddinas wrth yr haul, na'r lleuad i oleuo ynddi, canys y mae gogoni∣ant Duw yn ei goleuo hi, 'r Oen yw ei goleu∣ni hi.

24* 1.1810 A'r bobl gadwedig a rodiant yn ei go∣leuni hi, a brenhinoedd y ddaiar a ddygant eu gogoniant a'u hanrhŷdedd iddi hi.

25* 1.1811 Ac ni cheuir ei phyrthi liw dŷdd, o ble∣git ni bŷdd dim nôs yno.

26 A gogoniant ac anrhdedd y cenhedlo∣edd a ddygir iddi hi.

27 Ac nid aiff i mewn iddi hi ddim aflan, neu bêth bynnag a weithio ffieid••dra, neu gelwy∣ddau, ond y rhai a scrifennwyd mewn llyfr by∣wyd yr Oen.

PEN. XXII.

1 Afon dwfr y bywyd, 2 Ffrwythlondeb a goleuni di∣nas Dduw. 6 Yr Arglwydd byth yn rhybuddio ei weision am bethau a ddaw, 9 Yr angel heb fynnu ei addoli, 18 Gair Duw nid iawn ••ghwanegu dim arno, na thynnu dim oddi wrtho.

AC efe a ddangosodd i mi a••r bur o ddwfr y bywyd yn discleirio fel grisial, yn dyfod allan o orsedd-faingc Duw, a'r ••••n.

2 Ac yng-hanol ei heol hi, a•• ddau tu 'r a∣fon, yr ydoedd pren y bywyd, yr hwn oedd yn dwyn deuddec rhyw ffrwythau, a•• rodde ffrw∣yth bôb mis, a dail y pren a wasanaethe i iachau yr cenhedloedd.

3 Ac ni fŷdd dim melldith mwy, ond gor∣sedd-faingc Duw a'r Oen a fŷdd ynddi hi, a'i wasanaeth-wŷr a wasanaethant a••o ef.

4 Ac hwy a welant ei ŵyneb e•• a'i henw ef a fŷdd yn eu talcennau hwynt.

5 * Ac ni bŷdd yno ddim nôs, anid rhaid i∣ddynt ddim canwyll, na goleuad y•• ••aul, canys yr Arglwydd Dduw sydd yn rhoi ••dynt oleu∣ni, ac hwy a deyrnâsant yn dragywydd.

6 Ac efe a ddywedodd wrthifi, y geiriau hyn sydd ffyddlon a chywir, ac Arglwyd Dduw y prophwydi sanctaidd a ddanfonodd ei angel i ddangos iw wasanaeth-wŷr y pethau sy raid eu cyflawni ar frŷs,

7 Wele, yr ŵyf yn dyfod ar frŷs, gwyn ei fyd yr vn a gadwo eiriau prophwydoliaeth y llyfr hwn.

8 Ac myfi ŵyf Ioan, yr hwn a welais, ac a glywais y pethau hyn, a phan ddarfu mi gly∣wed, a gweled,* 1.1812 mi a syrthiais i law i addôli ger bron traed yr angel, yr hwn a ddangôsodd i mi y pethau hyn.

9 Ac efe a ddywedodd wrthifi, gwêl na [wne∣lych] canys cŷd wasanaeth-wr wyfi i ti, ac i'th frodyr y prophwydi, a'r rhai sy yn cadw geiriau y llyfr hwn, addola Dduw.

10 Ac efe a ddywedodd wrthifi, na selia eiri∣au prophwydoliaeth y llyfr hwn, canys y mae 'r amser yn agos.

11 Yr hwn sydd anghyfiawn bŷdded ang∣hyfiawn etto, a'r hwn sydd frwnt bydded frwnt etto, a'r hwn sydd gyfiawn bydded gyfiawn et∣to, a'r hwn sydd sanctaidd, bydded sanctaidd etto.

12 Ac wele, yr wyf yn dyfod ar frŷs, a'm gwobr sydd gyd â mi,* 1.1813 i roddi i bôb dŷn yn ôl y byddo ei waith ef.

13 Myfi wyf Alpha ac Omega,* 1.1814 y dechre∣uad a'r diwedd, y cyntaf a'r diweddaf.

14 Gwyn eu byd y rhai a wnelo ei orchy∣mynnion ef, fel y byddo iddynt awdurdod ar bren y by wyd, ac y gallant ddyfod i mewn, trwy yr pyrth i'r ddinas.

15 Canys o'r tu allan y bŷdd y cŵn, a'r cy∣faredd-wŷr, a'r putteinwŷr, a'r llofruddiaid a'r delw-addolwŷr, a phôb vn a garo, neu a wnelo gelwydd.

16 Myfi Iesu a ddanfonais fy angel i desti∣olaethu i chwi y pethau hyn yn yr eglwysi, myfi yw gwreiddin, a hiliogaeth Dafydd, a'r seren fo∣reu eglur.

17 Ac y mae yr Yspryd a'r briodas-ferch yn dywedyd tyret, a'r vn a wrandawo, dyweded, ty∣ret,* 1.1815 a'r vn sydd sychêdig, deued: a'r vn a fynno cymmered ddwfr y bywyd yn rhâd,

18 Canys yr wyfi yn dangos i bôb vn a wrandawo eiriau prophwydoliaeth y llyfr hwn os rhydd nêb ddim at y pethau hyn,* 1.1816 Duw a rŷdd atto ef y plâau scrifennedig yn y llyfr hwn.

19 Ac o thynn nêb ymmaith ddim o eiriau llyfr y brophwydoliaeth hon, Duw a gymmer ymmaith ei ran ef allan o lyfr y bywyd, ac all∣an o'r ddinas sanctaidd, ac oddi wrth y pethau a scrifennir yn y llyfr hwn.

20 Yr hwn sydd yn testiolaethu y pethau hyn, sydd yn dywedyd, yn siccr yr ŵyf yn dyfod ar frŷs: Amen, tyret tithe ô Arglwydd Iesu.

21 Grâs ein Harglwydd ni Iesu Grist fy∣ddo gyd â chwi oll. Amen.

I'r vnic Dduw y byddo 'r gogoniant.

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

Notes

• * 1.1

  Yr Efengyl y Sul cyntaf wedi dydd Natalic.
• * 1.2

  Luc. 3.23. Gene. 21.2.
• * 1.3

  Gene. 25.24.
• * 1.4

  Gene. 29 35.
• * 1.5

  Gene. 38.27. 1. Cron. 2.5. Ruth. 4.18.
• * 1.6

  Ruth. 4.21.
• * 1.7

  1. Sam. 16.1.17.12.
• * 1.8

  2. Sam. 12.24.
• * 1.9

  1. Bren. 11.43. 1. Cro. 3.10.11
• * 1.10

  2. Bren. 20.21. & 21.18. 1. Cron. 3.13.
• * 1.11

  2. Bren. 23.34. & 24.1.
• * 1.12

  1. Cron. 3.16.
• * 1.13

  1. Cron. 3.17. 1. Esdr. 3.2. & 5.2.
• * 1.14

  Deut. 24.1.
• * 1.15

  Luc. 1.31.
• * 1.16

  Act. 4.12.
• * 1.17

  Esa. 7.14.
• * 1.18

  Yr Efengyl ar ddigwyl ystwyll. Luc. 2.6.
• * 1.19

  Mich. 5.2. Ioan. 7.42.
• * 1.20

  Yr Efengyl ar ddigwyl y gwirioni∣aid.
• * 1.21

  Osea. 11.1.
• * 1.22

  Iere. 31.15.
• * 1.23

  Marc. 1.4. Luc. 3.3.
• * 1.24

  Esay. 40.3. Marc. 1.3. Luc. 3.4.
• * 1.25

  Ioan. 1.23. Marc. 1.6.
• * 1.26

  Marc. 1.5. Luc. 3.7.
• * 1.27

  Pen. 12.34.
• * 1.28

  Ioan. 8.39. Act. 13.26.
• * 1.29

  Pen. 7.19.
• * 1.30

  Marc. 1.8. Luc. 3.16. Ioan. 1.26. Act. 1.5. & 2.4. & 8.17. & 19.4
• * 1.31

  Luc. 3.17.
• * 1.32

  Marc. 1.9. hic. 3.21.
• * 1.33

  2. Pet 1, 17.
• * 1.34

  Yr Efengyl y Sul cyntaf o'r grawys. Marc. 1.12. luc. 4.1.
• * 1.35

  Deut. 8 3.
• * 1.36

  Psal. 91.11.
• * 1.37

  Deut. 6.16.
• * 1.38

  Deut. 6.13. & 10.20.
• * 1.39

  Marc. 1.13. luc. 4.13.
• * 1.40

  Marc. 1.14. luc. 4.14. ioan. 4 43.
• * 1.41

  Esai. 9.1.
• * 1.42

  Marc. 1.15.
• * 1.43

  Yr Efengyl ai ddigwyl S. Andrew. Marc. 1.16.
• * 1.44

  Marc 1.19.
• * 1.45

  Yr Efengyl ar ddydd ca∣lan gaiaf.
• * 1.46

  Luc 6.20.
• * 1.47

  Esai. 61.23. & 65.13. luc. 6.21.
• * 1.48

  Psal. 37.11.
• * 1.49

  Esai. 65.13.
• * 1.50

  Psal. 14.••
• * 1.51

  1, Pet. 3.14.
• * 1.52

  Act. 5.41. 1. pet. 4.14.
• * 1.53

  Marc. 9.50.
• * 1.54

  Iuc. 14.34.
• * 1.55

  Marc, 4.21. Iuc. 8.16. & 11.33. 1. Per. 2.12.
• * 1.56

  Luc. 16.17.
• * 1.57

  Yr Efengyl ar y chwech∣ed Sul wedi 'r Drindod.
• * 1.58

  Luc. 11.39. Exod. 20.13. deut. 5.17.
• * 1.59

  Luc. 22.58.
• * 1.60

  Exod. 20.14.
• * 1.61

  Pen. 18.8. mar. 9.47.
• * 1.62

  Pen. 19.7. deut. 24.1. marc. 10.4. Iuc. 16.18. 1. cor, 7.10.
• * 1.63

  Exod. 20.7. leuit. 19.12. deut. 5.11.
• * 1.64

  Iaco. 5.12.
• * 1.65

  Exod. 21.24. leuit. 24.20. deut. 19.21.
• * 1.66

  Luc. 6, 29. rom. 12.17. 1. cor. 6.7.
• * 1.67

  Deut. 15.8.
• * 1.68

  Leuit. 19.18.
• * 1.69

  Luc. 6.27. & 23-34. act. 7.60.
• * 1.70

  1. Cor. 4.13. luc. 6.35.
• * 1.71

  Rom. 12.8.
• * 1.72

  Luc. 11.2.
• * 1.73

  Pen. 13.19.
• * 1.74

  Mar. 11.25. Eccles. 28.2.
• * 1.75

  Yr Efengyl ydydd cyntaf o'r grawys.
• * 1.76

  Luc. 12.33. 1. timoth. 6.19
• * 1.77

  Luc. 11.34.
• * 1.78

  Luc. 16.13. Yr Efengyl y pympthec∣fed Sul wedi 'r Drindod.
• * 1.79

  Luc. 12.22. phil. 4.6. 1. timoth. 6.3. 1. petr. 5.••. psal. 55.22.
• * 1.80

  Luc. 6.37. rhuf. 2.1. mar. 4.24. 1. cor. 4.3.
• * 1.81

  Luc. 6.41.
• * 1.82

  Pen. 21.21. marc. 11.24. Iuc. 11.9. iohn 14.13. iaco. 1.5.
• * 1.83

  Luc. 6.31. iob. 4.15.
• * 1.84

  Luc. 13.24.
• * 1.85

  Yr Efengyl yr wythfed sul wedi'r Drindod. Luc. 6.44.
• * 1.86

  pen. 3.10.
• * 1.87

  Rom. 2.13. Iam. 1.22.
• * 1.88

  Luc. 13.27. psal. 6.8.
• * 1.89

  Luc. 6.47.
• * 1.90

  Mar. 1.22. luc. 4.32.
• * 1.91

  Yr Efengyly trydydd ful ar ôl yr ystw∣yll. Marc. 1.49. luc. 5.12.
• * 1.92

  Leuit. 14.4.
• * 1.93

  Luc. 7.1.
• * 1.94

  Pen. 22.13.
• * 1.95

  Mar. 1.29. Luc. 4.38.
• * 1.96

  Mar. 1.32. Luc. 4.40.
• * 1.97

  Esa. 53.4. 1. Pet. 2.24.
• * 1.98

  Luc. 9.57.
• * 1.99

  Luc. 9.59.
• * 1.100

  Yr Efengyl y pedwerydd sul ar ôl yr ystwyll. Mar. 4.35. Luc. 8.22.
• * 1.101

  Mar. 5.1. Luc. 8.26.
• * 1.102

  Yr Efengyl y xix. Sul ar ôl y Drin∣dod. Marc. 2.3. Luc. 5.18.
• * 1.103

  Yr Efengyl ar ddigwyl Fathew. Mar. 2.14. Luc. 5.27.
• * 1.104

  Ose. 6.7.
• * 1.105

  Pe•••• 2.7. 1. Tim. 1.15.
• * 1.106

  Mar. 2.18. Luc. 5.33.
• * 1.107

  Yr Efengyl y pedwerydd sul ar hu∣gain ar ôl y Drindod. Marc. 5.22. Luc. 8.41.
• * 1.108

  Math. 12.22. Luc. 11.14.
• * 1.109

  Pen. 12.24. Mar. 3.22. Luc 11.15.
• * 1.110

  Mar. 6.5. Luc. 13.23.
• * 1.111

  Mar. 6.34.
• * 1.112

  Luc. 10.2. Ioh. 4.36.
• * 1.113

  Mar. 3.13. Luc. 9.1.
• * 1.114

  Act. 13 46.
• * 1.115

  Luc. 10.9.
• * 1.116

  Mar. 6.8. Luc. 9 3.
• * 1.117

  1. Tim. 5.18. Luc. 10.7.
• * 1.118

  Luc. 10.8.
• * 1.119

  Mar. 6.11. Luc. 9.5.
• * 1.120

  Act. 13.51.
• * 1.121

  Luc. 10.3.
• * 1.122

  Marc. 13.11. Luc. 12.15.
• * 1.123

  Luc. 21.16.
• * 1.124

  Mar. 13.13. Luc. 21.19.
• * 1.125

  Luc. 6.48. Ioh. 13.16.
• * 1.126

  Pen. 12.24.
• * 1.127

  Mar. 4.22. Luc. 8.17. & 12.2.
• * 1.128

  2. Sam. 14.11. Act. 27.34.
• * 1.129

  Mar. 8 38. Luc. 9.26. 2. Tim. 2.12.
• * 1.130

  Luc. 12.51.
• * 1.131

  Miche. 7.6.
• * 1.132

  Luc. 14.26.
• * 1.133

  Pen. 16.24. Mar. 8.34. Luc. 9.23.
• * 1.134

  Ioh. 12.25.
• * 1.135

  Luc. 10.16. Ioh. 13.20.
• * 1.136

  Mar. 9.41.
• * 1.137

  Yr Efengyl y trydydd sul yn Aduent. Luc. 7.18.
• * 1.138

  Esai. 61.1. Luc. 4.18.
• * 1.139

  Malac. 3.1.
• * 1.140

  Luc. 7.28.
• * 1.141

  Luc. 16.16.
• * 1.142

  Malac. 4.5.
• * 1.143

  Luc. 7.31.
• * 1.144

  Luc. 10.13.
• * 1.145

  Yr efengyl ar ddydd S. Matthias. Luc. 10.22.
• * 1.146

  Ioan. 3.35. & 6.46.
• * 1.147

  Ier. 6.16.
• * 1.148

  1. Ioan. 5.3.
• * 1.149

  Marc. 2.23. Luc. 6.1.
• * 1.150

  Deut. 23.25.
• * 1.151

  1. Sam. 21.5.
• * 1.152

  Exod. 29.33. Leuit. 8.31. & 24.9.
• * 1.153

  Osea. 6.6.
• * 1.154

  Marc. 3.1, Luc. 6.6.
• * 1.155

  Esai. 42.1.
• * 1.156

  Pen. 9.32. Luc. 11.14.
• * 1.157

  Pen. 9.34. Mar. 3.22. Luc. 11.17.
• * 1.158

  Mar. 3.28. Luc. 12.10. 1. Ioh. 5.16.
• * 1.159

  Luc. 6.45.
• * 1.160

  Pen. 16.2. Luc. 11.29. 1. Cor. 1.22.
• * 1.161

  Ionas 1.17.
• * 1.162

  Ionas 3.5.
• * 1.163

  1. Bren. 10.1. 2. Chron. 9.1.
• * 1.164

  Luc. 11.24.
• * 1.165

  Heb. 6.4. 2. Pet. 2.20.
• * 1.166

  Mar. 3.31. Luc. 8.20.
• * 1.167

  Mar. 4.1. Luc. 8.4.
• * 1.168

  Pen. 25.29.
• * 1.169

  Esai. 6.9. Mar. 4.12. Luc. 8.10. Ioan. 12.40. Act. 28.26. Rufe. 11.8.
• * 1.170

  Luc. 10.24.
• * 1.171

  Marc. 4.15. Luc. 8.11.
• * 1.172

  Yr Efengyl y pummed Sul wedi 'r Ystwyll.
• * 1.173

  Mar. 4.30. Luc. 13.19.
• * 1.174

  Luc. 13.21.
• * 1.175

  Mar. 4.33.
• * 1.176

  Psal. 78.2.
• * 1.177

  Ioel. 3.13. Gwel. 14.15.
• * 1.178

  Daniel. 12.3. Doeth. 3.7.
• * 1.179

  Marc. 6.1. Luc. 4.16.
• * 1.180

  Ioan 6.42.
• * 1.181

  Marc. 6 4. Luc. 4.24. Ioan. 4.44.
• * 1.182

  Marc. 6.14. Luc. 9.7.
• * 1.183

  Marc. 6.17. Luc. 3.19.
• * 1.184

  Leuit. 18.16. & 20.21.
• * 1.185

  Pen. 21.26.
• * 1.186

  Marc. 6.32. Luc. 9.10.
• * 1.187

  Marc. 6.35. Luc. 9.12. Ioan. 6.5.
• * 1.188

  Marc. 6.46. Ioan. 6.17.
• * 1.189

  Marc. 6.54.
• * 1.190

  Marc. 7.1.
• * 1.191

  Exod. 20.12. Deut. 5.16. Ephes. 6.2. Exo. 21.17. Leuit. 20.9. Prou. 20.20.
• * 1.192

  Esai. 29.13.
• * 1.193

  Marc. 7.18.
• * 1.194

  Ioan. 15.2.
• * 1.195

  Luc. 6.39.
• * 1.196

  Marc. 7.17.
• * 1.197

  Gene. 6.5. Marc. 7.21.
• * 1.198

  Yr Efyngyl yr ail Sul o'r grawys. Mar. 7, 25.
• * 1.199

  Pen. 10.6.
• * 1.200

  Mar. 7.31.
• * 1.201

  Isai. 35.5.
• * 1.202

  Mar. 8.1.
• * 1.203

  Pen. 12.38. mar. 8.11. luc. 12.54.
• * 1.204

  Pen. 12.34.
• * 1.205

  Ionas. 1.17.
• * 1.206

  Marc. 8.14. luc. 12.1.
• * 1.207

  Pen. 14.17. iohn. 6.9.
• * 1.208

  Pen. 15.34.
• * 1.209

  Yr Efengyl ddigwyl Bedr. Mar. 8.27. luc. 9.18. Ioan. 6.69.
• * 1.210

  Ioan. 1.23.
• * 1.211

  Ioan. 20.23.
• * 1.212

  Pen. 10.38. mar. 8.24. luc. 9.23.
• * 1.213

  Pen. 10.39. mat. 8 35. luc. 9.24. Iohn 12.25.
• * 1.214

  Psal. 62.12. rhuf. 26.
• * 1.215

  Mar. 9.1. luc. 9.27.
• * 1.216

  Mar. 9.2. luc. 9.28.
• * 1.217

  Pen. 3.17. 2. pet. 1.17.
• * 1.218

  Mar. 9.11, 12. mala. 4.5. pen. 11.14.
• * 1.219

  Marc. 9.14. luc. 9.37.
• * 1.220

  Luc. 17.6.
• * 1.221

  Pen. 20.17. mar. 9.31. luc. 9.44. & 24.7.
• * 1.222

  Yr Efengyl ddigwyl Mihangel. Marc. 9.33. luc 9.46.
• * 1.223

  Mar 9.42. luc. 17.2.
• * 1.224

  Pen. 5.30. mar. 9.43.
• * 1.225

  Psal. 31.7.
• * 1.226

  Luc. 19.10.
• * 1.227

  Luc. 15.4.
• * 1.228

  Leuit. 19.17. luc. 17.3. iac. 5.19.
• * 1.229

  Deut. 19.15. iohn 8.17. 2 cor. 13.1. hebr. 10.28.
• * 1.230

  1. Cor. 54. 2. thess. 3.14. iohn 20.23.
• * 1.231

  Yr Efengyl yr ail sul ar hugain wedi 'r Drindod, Lucir 7.4.
• * 1.232

  Mar. 10.1.
• * 1.233

  Gene. 1.27.
• * 1.234

  Gene. 2.24. 1 cor. 6.16. ephe. 5.31.
• * 1.235

  Deut. 24.1.
• * 1.236

  Pen. 5.32. mar. 10.11. luc. 16.18. 1 cor. 7.11.
• * 1.237

  Mar. 10.13. luc. 18.5. Pen. 18.3.
• * 1.238

  Mar. 10.17. luc. 18.18.
• * 1.239

  Exod. 20.13. deur. 5.16. rom. 13.9.
• * 1.240

  Yr Efengyl ddigwyl Paul.
• * 1.241

  Marc. 10.21. luc. 18.28. Luc. 22.29.
• * 1.242

  Pen. 20.16. mar. 10.31. luc. 13.30.
• * 1.243

  Yr Efengyl ary sul Sep∣tuagesima.
• * 1.244

  Pen. 19.30. Mar. 10.31. Luc. 13.30.
• * 1.245

  Mar. 10.32. Luc. 18.31.
• * 1.246

  Ioan. 18.32.
• * 1.247

  Yr Efengyl ar ddigwyl Iaco.
• * 1.248

  Mar. 10.41. Luc. 22.25.
• * 1.249

  Phil. 27.7.
• * 1.250

  Mar. 10 46. Luc. 18.35.
• * 1.251

  Yr Efengyl y Sul cyntaf o'r Adfent. Mar. 11.1. Luc. 19.29.
• * 1.252

  Esai. 2.11. Zacha. 9.9. Ion. 12.15.
• * 1.253

  Marc. 11.15. Luc. 19.45. Ioan. 2.13.
• * 1.254

  Esai. 56.7.
• * 1.255

  Iere. 7.11. Marc. 11.17.
• * 1.256

  Luc. 19.46.
• * 1.257

  Psal. 8.2.
• * 1.258

  Marc. 11.13.
• * 1.259

  Pen. 17.20.
• * 1.260

  Pen. 7.7. Ioan. 14.13. a. Ioan. 5.14.
• * 1.261

  Marc. 11.27. Luc. 20.2.
• * 1.262

  Pen. 14.5. Marc. 6.20.
• * 1.263

  Math. 3.4.
• * 1.264

  Esai. 5.1. Iere. 2.21. Marc. 12, 1. Luc. 20.9.
• * 1.265

  Pen. 26.3. Ioan. 11.53.
• * 1.266

  Psal. 118.22. Act. 4.11. Rufen. 9 33. 2. Pet. 2.7.
• * 1.267

  Esa. 8.14.
• * 1.268

  Luc. 14.16. Gwele. 19.9.
• * 1.269

  Yr Efengyl y yr vgeinfed Sul wedi 'r Drindod.
• * 1.270

  Pen. 8.12.
• * 1.271

  Pen. 20.16. Mar. 12.13.
• * 1.272

  Yr Efengyl y trydydd Sul a'r hugain wedi 'r Drindod. Luc. 20.20.
• * 1.273

  Mar. 12.17. Luc. 20.25. Rufein. 13.7.
• * 1.274

  Mar 13.18. Luc. 20.27. Act. 23.8.
• * 1.275

  Deut. 25.5.
• * 1.276

  Exod. 3.6.
• * 1.277

  Marc. 12.28.
• * 1.278

  Yr Efengyl y deunawfed Sul wedi 'r Drindod.
• * 1.279

  Deut. 6.5. Luc. 10.27.
• * 1.280

  Leuit. 19.18. Mar. 12.31. Rufe. 13.9. Gala. 5.14. Iac. 2.8.
• * 1.281

  Marc. 12.35. Luc. 20.42.
• * 1.282

  Psal. 110.1.
• * 1.283

  Nehem. 8.4.
• * 1.284

  Luc. 11.46. Act. 15.10.
• * 1.285

  Num. 15.38. Deut. 22.12.
• * 1.286

  Marc. 12.38. Luc. 11.43. & 20.26.
• * 1.287

  Iac. 3.1.
• * 1.288

  Malac. 1.6.
• * 1.289

  Luc. 14.11. & 18.14.
• * 1.290

  Luc. 11.52.
• * 1.291

  Marc. 12.40. Luc. 20.47.
• * 1.292

  1. Bren. 8.13. 2. Cron. 6.2.
• * 1.293

  Pen. 5.34. Luc. 11.42.
• * 1.294

  Luc. 11.39.
• * 1.295

  Yr efengyl a' ddydd∣gwyl Ste∣phan.
• * 1.296

  Gen. 4.8.
• * 1.297

  2. Chro. 24.22.
• * 1.298

  Luc. 13.34.
• * 1.299

  Marc. 13.1. Luc. 21.5.
• * 1.300

  Luc. 19.44.
• * 1.301

  Ephe. 5.6. Coloss. 2.18.
• * 1.302

  Pen. 10.17. Luc. 21.12. Ioan. 15.20.
• * 1.303

  2. Thes. 3.13. 2. Tim. 2.5.
• * 1.304

  Mar. 13.14. Luc. 21.20. Daniel. 12.11.
• * 1.305

  Act. 1.12.
• * 1.306

  Mar. 13.21. Luc. 17.23.
• * 1.307

  Luc. 17.37.
• * 1.308

  Mar. 13.24.
• * 1.309

  Luc 21.25. Esai. 13.10. Ezech. 32 7. Ioel 2.31.
• * 1.310

  Gwel. 1.7. Daniel 7.13.
• * 1.311

  1. Cor. 15.52. 1. Thess. 4.16.
• * 1.312

  Mar. 13.32.
• * 1.313

  Gen. 7.5. Luc. 17.26. 1. Pet. 3.20.
• * 1.314

  Luc. 17.36.
• * 1.315

  Mar. 13.35. Luc. 12.39.
• * 1.316

  Luc. 12.42.
• * 1.317

  Pen. 13.42.
• * 1.318

  Pen: 24.42. Mar. 13.35.
• * 1.319

  Luc. 19.12.
• * 1.320

  Pen. 13.12. Marc. 4.25. Luc. 8.18. & 19.26,
• * 1.321

  Pen. 8.12. & 22.13.
• * 1.322

  Esai 58.7. Ezech. 18.7.
• * 1.323

  Psal. 6.8. Pen. 7.23. Luc. 13.27.
• * 1.324

  Dan. 12.3. Ioan 5.29.
• * 1.325

  Yr Efengy. y Sul nesaf o flaen y Pasc Marc. 14.1. Luc. 22.1.
• * 1.326

  Ioan. 11.47.
• * 1.327

  Marc. 14.3. Ioan. 11.2.
• * 1.328

  Deut. 15.11.
• * 1.329

  Mar. 14.12. Luc. 22.7.
• * 1.330

  Luc. 22.14.
• * 1.331

  Marc. 14.18. Ioan. 13.21.
• * 1.332

  Psal. 41.10.
• * 1.333

  1. Cor. 11.24.
• * 1.334

  Marc. 14.••2 Ioan. 16.31. & 18.8. Zachar. 13.7.
• * 1.335

  Marc. 14.28. & 16.7.
• * 1.336

  Ioan. 13.30.
• * 1.337

  Marc. 14.43. Luc. 22.47. Ioan. 18.3.
• * 1.338

  Gene. 9.6. Gwel. 13.10.
• * 1.339

  Isa. 53.10.
• * 1.340

  Mar. 14.53. luc. 22.54. ioan. 18.14.
• * 1.341

  Marc. 14.55.
• * 1.342

  Ioan. 2.19.
• * 1.343

  Pen. 16.27. rhufein. 14.10. 1. thess. 4.14.
• * 1.344

  Esa. 50.6.
• * 1.345

  Mar. 14.66. lue. 22.55. ioan. 18.25.
• * 1.346

  Mar. 15.1. luc. 22.66. ioan. 18.28.
• * 1.347

  Act. 1.18.
• * 1.348

  Act. 1.19.
• * 1.349

  Zach. 11.12.
• * 1.350

  Mar. 15.2. luc. 23.3. ioan. 18.33.
• * 1.351

  Mar. 15.11. luc. 23.18. ioan. 15.40. act. 3.14.
• * 1.352

  Mar. 15.16. ioan. 19.2.
• * 1.353

  Mar. 15.21. luc. 23.26.
• * 1.354

  Mar. 15.22. luc. 23.20. ioan. 19.17.
• * 1.355

  Mar. 15.24.
• * 1.356

  Psal. 22.18.
• * 1.357

  Ioan. 1.19.
• * 1.358

  Psal. 22.8.
• * 1.359

  Psal. 22.2.
• * 1.360

  Psal. 69.20.
• * 1.361

  2. Cion. 3.14.
• * 1.362

  Yr Efengyl nos Basc. Mar. 15.42. luc. 23.50. ioan. 19.38.
• * 1.363

  Mor. 16.1. ioan. 20.11.
• * 1.364

  Pen 11.27. ioan. 17.2. hebr 2.8. Mar. 16.15.
• * 1.365

  Ioan. 14.16.
• * 1.366

  Mala. 3.1.
• * 1.367

  Esai. 40.3. luc. 3.4. ioan. 1.15.
• * 1.368

  Math. 3.4.
• * 1.369

  Math. 3.5.
• * 1.370

  Lefit. 11.22.
• * 1.371

  Math. 3.11. luc. 3.16. ioan. 1.27.
• * 1.372

  Act. 1.5. & 2.4. & 11.16. & 19.4. Math. 3.13. luc. 3.22. ioan. 1.33.
• * 1.373

  Math. 4.1. ••c. 4.1.
• * 1.374

  Math. 4.12. luc. 4.14. ioan. 4.43.
• * 1.375

  Math. 4.18. luc. 5.2.
• * 1.376

  Math. 4.2••.
• * 1.377

  Math. 4.13. luc. 4.31.
• * 1.378

  Luc. 4.32.
• * 1.379

  Math. 8.14, Luc. 4.38.
• * 1.380

  Math. 8.2. Luc. 5.12.
• * 1.381

  Leuit. 14.4.
• * 1.382

  Luc. 5.15.
• * 1.383

  Math. 9.1. Luc. 5.18.
• * 1.384

  Esai. 43.25. lob. 14.4.
• * 1.385

  Math. 9.9. Luc. 5.27.
• * 1.386

  1. Tim. 1.15.
• * 1.387

  Math. 9.14. Luc. 5.33.
• * 1.388

  Math. 9.16.
• * 1.389

  Math. 12.1. Luc. 6.1.
• * 1.390

  1. Bren. 21.6.
• * 1.391

  Exod. 24.33. Leuit. 24.33.
• * 1.392

  Math. 12.9. Luc. 6.6.
• * 1.393

  Marc. 6.7. Math. 10.1. Luc. 9.1.
• * 1.394

  〈…〉〈…〉
• * 1.395

  Math. 9.34. Luc. 11.14.
• * 1.396

  Math. 12.31. Luc. 12.10. 1. loan. 5.16.
• * 1.397

  Math. 12.46. Luc. 8.19.
• * 1.398

  Math. 13.1. Luc. 8.4.
• * 1.399

  Esa. 6.9. Math. 13.14. Luc. 8.10. Ioan. 12.40. Act. 28.26. Rhuf. 11.8.
• * 1.400

  1. Tim. 6.17.
• * 1.401

  Math. 5.15. Luc. 8.16. & 11.33.
• * 1.402

  Math. 10.26. Luc. 8.17. & 1••.2.
• * 1.403

  Math. 7.2. Luc. 6.38.
• * 1.404

  Math. 13 12. & 25.29. Luc. 8.18. & 19.26.
• * 1.405

  Math. 13.31. Luc. 13.19.
• * 1.406

  Math. 13.3.4.
• * 1.407

  Math. 8.23. Luc. 8.22.
• * 1.408

  Mate. 8.28. Luc. 8.26.
• * 1.409

  Math. 26.53.
• * 1.410

  Math. 9.18. Luc 8.41.
• * 1.411

  Math. 13.54. Luc. 4.16.
• * 1.412

  Math. 13.57. Luc. 4.24. Ioh. 4.44.
• * 1.413

  Luc. 13.22.
• * 1.414

  Math. 10.1. Luc. 9.1. Mar. 3.14.
• * 1.415

  Math. 10.14. Luc. 9.5. Act. 13.51.
• * 1.416

  Iac. 5.14.
• * 1.417

  Math. 14.1. Luc. 9.7.
• * 1.418

  Luc. 3.19.
• * 1.419

  Leuit. 18.16.
• * 1.420

  Math. 14.4.
• * 1.421

  Mat. 14.8.
• * 1.422

  Luc. 9.10.
• * 1.423

  Math. 14.13. Luc. 9.10.
• * 1.424

  Math. 9.36. & 14.14.
• * 1.425

  Luc. 9.11.
• * 1.426

  Math. 14.15.
• * 1.427

  Math. 14 17. Luc. 9.13. Ioan. 6.9.
• * 1.428

  Math. 14.23. Ioan. 6.15.
• * 1.429

  Math. 14.34.
• * 1.430

  Math. 15.••.
• * 1.431

  Esa. 29.14.
• * 1.432

  Exod. 20.12. deut. 5.16. ephes. 6.2.
• * 1.433

  Exod. 21.17. lefit. 20.9. dihar. 20.20.
• * 1.434

  Math. 15.10.
• * 1.435

  Gen. 6.5. & 8.21.
• * 1.436

  Math. 15.21.
• * 1.437

  Yr Efongyl y xii. Sul wedi 'r Drindod.
• * 1.438

  Gen. 1.31. eccle. 39.16.
• * 1.439

  Yr Efengyl y vii. Sul wedi 'r Drindot. Math. 15.32.
• * 1.440

  Math. 15.39.
• * 1.441

  Mâth. 16.1.
• * 1.442

  Math. 16.5.
• * 1.443

  Ioan. 6.11.
• * 1.444

  Math. 16.13. Luc. 9.18.
• * 1.445

  Math. 10.38. & 16.24. Iuc. 9.23. & 14.27.
• * 1.446

  Math. 10.39. & 16.25. Luc. 9.24. & 17.33.
• * 1.447

  Math. 10.33. Luc. 9.26.
• * 1.448

  Math. 17.1. luc. 9.28.
• * 1.449

  Math. 3.17. & 17.5. luc. 3.22.
• * 1.450

  Math. 17.9.
• * 1.451

  Mal. 4.5.
• * 1.452

  Esay. 53.4.
• * 1.453

  Math. 17.14. luc 9.37.
• * 1.454

  Math. 17.22. luc. 9 22.
• * 1.455

  Matn. 18.1. luc. 9.46.
• * 1.456

  Luc. 9.49.
• * 1.457

  2. Cor. 12.3.
• * 1.458

  Math 10.42.
• * 1.459

  Math. 18.6. luc. 17.1.
• * 1.460

  Math. 5.29. & 18.8.
• * 1.461

  Lsa. 66.24.
• * 1.462

  Lefit. 2.13.
• * 1.463

  Math. 5.13. luc. 14.34.
• * 1.464

  Math. 19.1.
• * 1.465

  Deut. 24.2.
• * 1.466

  Gen. 1.27. math. 19.4.
• * 1.467

  Gen. 2.24. 2. cor. 6.16. ephe. 5.31.
• * 1.468

  1. Cor. 7.10.
• * 1.469

  Math. 5.32. & 19.9. mar. 10.11. luc. 16.18.
• * 1.470

  Math. 19.15. luc. 18.13.
• * 1.471

  Math. 19.16. luc. 18.18.
• * 1.472

  Exod. 20.13.
• * 1.473

  Math. 19.27. luc. 18.28.
• * 1.474

  Math. 19.30. luc. 13.30.
• * 1.475

  Math. 20.17. luc. 18.31.
• * 1.476

  Math. 20.20.
• * 1.477

  Luc. 22.25.
• * 1.478

  Math. 20.29. luc. 18.35.
• * 1.479

  Math. 21.5. luc. 19.29.
• * 1.480

  Iohn. 12.14.
• * 1.481

  Psal. 118.26.
• * 1.482

  Math. 21.17.
• * 1.483

  Math. 21. 12. luc. 19.45.
• * 1.484

  Esa. 56.7. Ierem. 7.11.
• * 1.485

  Math. 21.20.
• * 1.486

  Math. 7.1. luc. 11.9.
• * 1.487

  Math. 6.14.
• * 1.488

  Math. 21.23. luc. 20.2.
• * 1.489

  Mat. 21.33. luc. 20.9. esa. 5.1. ierem. 2.21.
• * 1.490

  Psal. 118.22. Esa. 28.16. Math. 21.42. Act. 4.11. Rom. 9.33. 1. Pet. 2.8.
• * 1.491

  Math. 22.15. Luc. 20.20.
• * 1.492

  Rom. 13.7.
• * 1.493

  Math. 22.23. Luc. 20.27.
• * 1.494

  Deut. 25.5.
• * 1.495

  Exod. 3.6. Math. 22.32.
• * 1.496

  Math. 22.35.
• * 1.497

  Deut. 6.4.
• * 1.498

  Lefit. 19.18. Math. 22.39. Rom. 13.9. Gal. 5.21.
• * 1.499

  Math. 22.42. Luc. 20.41.
• * 1.500

  Math. 23.6. Luc. 11.43.
• * 1.501

  Math. 23.6. Luc. 20.47.
• * 1.502

  Luc. 21.1.
• * 1.503

  Math. 24.1. Luc. 21.5.
• * 1.504

  Luc. 19.43.
• * 1.505

  Eph. 5.6. ••. Thess. 2.3.
• * 1.506

  Math 10.19. Luc. 12.11.
• * 1.507

  Math. 24.15. Dan. 9.27.
• * 1.508

  Luc. 21.20.
• * 1.509

  Math. 24.23. Luc. 21.8.
• * 1.510

  Ezech. 32.7. Esa 13.10. Ioel. 2.10.
• * 1.511

  Math. 24.31.
• * 1.512

  Yr Efengyl y llun nesaf cyn y Pasc. Math. 26.1. Luc. 22.1.
• * 1.513

  Math. 26.14. Luc. 22.4.
• * 1.514

  Math. 26.17. Luc. 22.7.
• * 1.515

  Math. 26.21. Luc. 22.21. Iohn. 13.21.
• * 1.516

  Math. 26.26. Luc. 21.19. 1. Cor. 11.24.
• * 1.517

  Iohn. 16.32.
• * 1.518

  Zach. 13.7.
• * 1.519

  Marc. 16.7.
• * 1.520

  Math. 26.36. Luc. 22.39.
• * 1.521

  Math. 26.47. Luc. 22. Ioan. 18.3.
• * 1.522

  Math. 26.57. Luc. 22.54. Ioan. 18.24.
• * 1.523

  Math. 26.59.
• * 1.524

  Ioan. 1.19.
• * 1.525

  Math. 24.30.
• * 1.526

  Math. 26.69. Luc. 22.55. Ioan. 18.25.
• * 1.527

  Math. 27.71. Luc. 22.56. Ioan. 18.25.
• * 1.528

  Math. 27.57. Ioan. 13.38.
• * 1.529

  Yr Efengyl ddydd ma∣wrth nesaf o flaen y Pasc. Math. 27.1. Luc. 22.66.
• * 1.530

  Math. 27.12. Luc. 23.3. Ioh. 18.35.
• * 1.531

  Ioh. 19.2.
• * 1.532

  Math. 27.32. Luc. 23.26.
• * 1.533

  Math. 27.33. Luc. 23.33. Ioh. 19 23.
• * 1.534

  Math. 27.35. Luc. 23.35. Ioh. 19.23.
• * 1.535

  Esa. 53.12.
• * 1.536

  Ioh. 2.19.
• * 1.537

  Psal. 22.2. Math. 27.46.
• * 1.538

  Psal. 69.22. Math. 27.48. Iob. 19.29.
• * 1.539

  Luc. 8.2.
• * 1.540

  Math. 27.57.
• * 1.541

  Luc. 23.50. lo. 19.38.
• * 1.542

  Luc. 24.1. lo. 20.1.
• * 1.543

  Math. 28.1. Iob. 20.12.
• * 1.544

  Math. 26.32. Marc. 14.28.
• * 1.545

  Luc. 14.13.
• * 1.546

  Yr Efengyl ar ddigwyl y Derchafael. Luc. 24.36. Ioh. 20.19.
• * 1.547

  Math. 28.19.
• * 1.548

  Ioh. 12.48.
• * 1.549

  Act. 16.18.
• * 1.550

  Act 2.4.
• * 1.551

  Act. 28.5.
• * 1.552

  Act. 28.8.
• * 1.553

  Luc. 24.51.
• * 1.554

  Heb. 24.
• * 1.555

  Act. 1.1.
• * 1.556

  1. Cron. 24.10.
• * 1.557

  Lefit. 16.17. Exod. 30.7.
• * 1.558

  Malac. 4.6. Math. 11.14.
• * 1.559

  Yr Efengyl ar ddydd cyfarchiad Mair.
• * 1.560

  Math. 1.18.
• * 1.561

  Esa. 7.14. Luc. 2.21.
• * 1.562

  Math. 1.21.
• * 1.563

  Dan. 7.27. Mich. 4 7.
• * 1.564

  Esa. 51 9.
• * 1.565

  Psal. 33.10. esa 29.15.
• * 1.566

  1. Sam. 2.6. Psal 34 11.
• * 1.567

  Esa. 30.18. & 41.9. & 54.5.
• * 1.568

  Gen. 17.19. & 22.17.
• * 1.569

  Psal. 132.11.
• * 1.570

  Yr Efengyl ar ddigwyl Ioan fedy∣ddiwr.
• * 1.571

  Luc. 1.14.
• * 1.572

  Luc. 1.13.
• * 1.573

  Psal. 132.1. Ier. 23.6.
• * 1.574

  Gen. 22 16. iere. 31.33. heb. 6.13.
• * 1.575

  1. Pet. 1.13.
• * 1.576

  Mal. 3.5.
• * 1.577

  Zach. 3.8. malach. 4.2.
• * 1.578

  loan. 7.42.
• * 1.579

  Yr Efengyl ar dydd y calan.
• * 1.580

  Gene. 17.12. lefit. 12.3.
• * 1.581

  Luc. 1.31. math. 1. ioan 7.22.
• * 1.582

  Yr Efengyl ar ddydd pu∣redigaeth Mair.
• * 1.583

  Lefit. 12.6. Exod. 13.2. num. 8.18.
• * 1.584

  Lefit. 12.6.
• * 1.585

  Esa. 8.14. rhuf. 9.32. 1 pet 2.8.
• * 1.586

  Deut. 16.1.
• * 1.587

  Act. 4.6.
• * 1.588

  Math. 3.2. marc. 1.4.
• * 1.589

  Esai 40.3. ioan. 1.23.
• * 1.590

  Math. 3.7.
• * 1.591

  Iac. 2.15. 1. ioan. 3.17.
• * 1.592

  Math. 3.11. marc. 1.8. ioan. 1.26. act. 1.15. & 2.4. & 11.16. & 19.4.
• * 1.593

  Math. 14 3. marc. 1.9. ioan. 1.33.
• * 1.594

  Math. 4.1. marc. 1.12.
• * 1.595

  Deut. 8.3. math. 4.4.
• * 1.596

  Deut. 6.13. & 10.20.
• * 1.597

  Psal. 91.12.
• * 1.598

  Deut. 6.16.
• * 1.599

  Math. 13.54. marc. 6.1. ioan. 4.43.
• * 1.600

  Esa. 61.1.
• * 1.601

  loan. 4.41.
• * 1.602

  2. ••••en. 17.9.
• * 1.603

  2. ••••en. 5.14.
• * 1.604

  Math. 4.13. marc. 1.21.
• * 1.605

  Math. 7.29. marc. 2.22.
• * 1.606

  Marc. 1.23.
• * 1.607

  Math. 8.14. marc. 1.30.
• * 1.608

  Marc. 1.35.
• * 1.609

  Yr Efengyl y pummed Sul wedi 'r Drindod. Math. 4 18. marc. 1.16.
• * 1.610

  Math. 8.2. Mar. 1.4.
• * 1.611

  Lefit. 14 4.
• * 1.612

  Math. 9.2. Mar. 2.3.
• * 1.613

  Math. 9.9. Marc. 2.14.
• * 1.614

  1. Tim. 1.15.
• * 1.615

  Math. 9.14. Marc. 2 18.
• * 1.616

  Math. 12.1. Marc. 2.23.
• * 1.617

  1. Sam. 21.6.
• * 1.618

  Exod. 19.33. Lefit. 8.31.
• * 1.619

  Math 1.9. Marc. 3.1.
• * 1.620

  Luc. 9.1. Math. 10.1. Marc. 3.13.
• * 1.621

  Math. 5.2.
• * 1.622

  Esa. 65.13.
• * 1.623

  Esa. 61.3.
• * 1.624

  Math. 5.11.
• * 1.625

  Amos 6.••.
• * 1.626

  Esa. 65.13.
• * 1.627

  Math. 5.44.
• * 1.628

  Math. 5.39.
• * 1.629

  1. Cor. 6.7.
• * 1.630

  Math. 7.12. Tob. 4 16.
• * 1.631

  Math. 5.46.
• * 1.632

  Math. 5.48. Deut. 15.8.
• * 1.633

  Math. 5.45.
• * 1.634

  Yr Efengyl y pedweryd Sul wedi'r Drindod.
• * 1.635

  Math. 7.1. Math. 7.2.
• * 1.636

  Marc. 4.24.
• * 1.637

  Math. 15.14.
• * 1.638

  Math. 10.24. Ioh. 13.16.
• * 1.639

  Math 7.3.
• * 1.640

  Math. 7.17.
• * 1.641

  Math. 7.16. Mar. 12.13.
• * 1.642

  Math. 7.21. Rhuf. 13.2.
• * 1.643

  Math. 8.5.
• * 1.644

  Yr Efengyl yr vnfed Sul ar bymtheg wedi 'r Drindod.
• * 1.645

  Math. 11.2.
• * 1.646

  Esa. 35.5. & 61.1. Math. 11.5.
• * 1.647

  Math. 11.7.
• * 1.648

  Mal. 3.1.
• * 1.649

  Math. 11.16.
• * 1.650

  Marc. 14.3. Ioan. 20.
• * 1.651

  Marc. 16.9.
• * 1.652

  Yr Efengyl ar y Sul a elwir Sex∣agesima.
• * 1.653

  Math. 13 3. Marc. 4.2.
• * 1.654

  Esa. 6.9. Math. 13.14. Marc. 4.12.
• * 1.655

  Ioan. 12.40. Act. 28.26. Math. 13.18. Marc. 4.5.
• * 1.656

  Luc. 11.33. Math 5.15. Marc. 4.22.
• * 1.657

  Luc. 12.2. Math. 10.26. Marc. 4.22.
• * 1.658

  Math. 13.12. Marc. 4.25. Luc. 19.24.
• * 1.659

  Math. 12.46. Mar. 3.31.
• * 1.660

  Math. 8.23. Mar. 4.36.
• * 1.661

  Math. 8.8. Marc. 5.1.
• * 1.662

  Math. 9.18. Marc. 5.22.
• * 1.663

  Math. 10.1. Mar. 3.13.
• * 1.664

  Math. 10.14. Marc. 6.11. Luc. 10.11. Act. 13.51.
• * 1.665

  Math. 14.1. Marc. 6.14.
• * 1.666

  Math. 14.13. Marc. 6.32.
• * 1.667

  Math. 14.16. Marc. 6.35. Ioh. 6.5.
• * 1.668

  Math. 16.13. Marc. 8.27.
• * 1.669

  Math. 17.12. Marc. 8 31.
• * 1.670

  Math. 10.30. Marc. 8.35. Luc. 14.27.
• * 1.671

  Luc. 17.33. Ioan 12.25.
• * 1.672

  Math. 16.26. Mar. 8.36.
• * 1.673

  Math. 10.33. Marc. 8.38. Luc. 12.9. 2. Tim. 2.12.
• * 1.674

  Math. 16.28. Marc. 9.1.
• * 1.675

  Math. 17.1. Marc. 9.1.
• * 1.676

  Math. 17.14. Marc. 9.17.
• * 1.677

  Math. 17.22.
• * 1.678

  Math. 18.1. Marc. 9 33.
• * 1.679

  Marc. 9.38.
• * 1.680

  2. Bren. 1.10.
• * 1.681

  Math. 8.19.
• * 1.682

  Math. 8.22.
• * 1.683

  Yr Efengyl ar ddigwyl Luc.
• * 1.684

  Math. 9.37.
• * 1.685

  Math. 10.16.
• * 1.686

  2. Bren. 1.29.
• * 1.687

  Math. 10.12. Marc. 6.10.
• * 1.688

  Deur. 24.14. Math. 10.10. 1. Tim. 5.18.
• * 1.689

  Marh 10.18.
• * 1.690

  Luc. 9.5. Act. 13.51. & 18.6.
• * 1.691

  Math. 11.21.
• * 1.692

  Math. 10.40. Ioan. 13.20.
• * 1.693

  Yr Efengyl y xiii. Sul ar ôly Drin∣dod.
• * 1.694

  Math. 13.16.
• * 1.695

  Math. 22.35. Marc. 12.28.
• * 1.696

  Deut. 6.1. Lefit. 19.18.
• * 1.697

  Math. 6.4.
• * 1.698

  Math. 7.7. marc. 11.24. ioan. 14.13. & 16.22. iac. 1.5.
• * 1.699

  Yr Efengyl y trydydd Sul o'r grawys.
• * 1.700

  Math. 9.34.12.22. mar. 3.20.
• * 1.701

  Math. 12.25. mar. 3.24.
• * 1.702

  Math. 12.43.
• * 1.703

  Heb. 6.4. 2. pet. 2.20.
• * 1.704

  Math. 12.38.
• * 1.705

  Ionas. 2.1.
• * 1.706

  1. Bren. 10.1. 2. cron 9.2.
• * 1.707

  Iona. 3.5.
• * 1.708

  Math. 5.15. marc 4.21. luc. 8.16.
• * 1.709

  Luc. 6.22.
• * 1.710

  Math. 23.25.
• * 1.711

  Math. 23.6. marc. x 2.38. luc. 20.46.
• * 1.712

  Math. 23.27.
• * 1.713

  Math. 23.4. act. 15.10.
• * 1.714

  Gene. 4.1.
• * 1.715

  1. cron. 24.21.
• * 1.716

  Math. 16.6. marc 8.14.
• * 1.717

  Math. 10.26. marc. 4.22. luc. 8.17.
• * 1.718

  Math. 10.28.
• * 1.719

  Math. 10.29.
• * 1.720

  Math. 10.32. luc. 9.26. 2. tim. 1.12.
• * 1.721

  Math. 12.31. marc. 3.28. 1. ioan. 5.18.
• * 1.722

  Math. 10.19. marc. 13.12.
• * 1.723

  Math. 6.25. 1. pet. 5.7. psal. 55.22.
• * 1.724

  Math. 6.2••.
• * 1.725

  1. pet. 1.13.
• * 1.726

  Math. 24.43. gwel. 16.15.
• * 1.727

  Math. 10.34.
• * 1.728

  Math. 16.2.
• * 1.729

  Math. 5.25.
• * 1.730

  Math. 13.31. mar. 4.31.
• * 1.731

  Math. 9.35. marc. 6.6.
• * 1.732

  Math 7.13.
• * 1.733

  Math. 7.25. Psal. 6.8.
• * 1.734

  Math. 23.37.
• * 1.735

  Yr Efengyl y xvii. Sul wedi 'r Drindod.
• * 1.736

  Dihareb. 25.7.
• * 1.737

  Pen. 18.14.
• * 1.738

  Tob. 4.7. Dihar. 3 9.
• * 1.739

  Math. 22.2. Gwele. 19.9. Yr Efengyl yr ail Sul wedi 'r Drindod.
• * 1.740

  Math. 16.24.
• * 1.741

  Math. 5.13. Mar. 9.50.
• * 1.742

  Yr Efengyl y trydydd Sul wedi 'r Drindod.
• * 1.743

  Mar. 18.12.
• * 1.744

  Yr Efengyl yna wed Sul wedi y Drindod.
• * 1.745

  Math. 6.24.
• * 1.746

  Math. 11.12.
• * 1.747

  Math. 5.18.
• * 1.748

  Math 5 32. & 19.9. 1. Cor. 7.11.
• * 1.749

  Yr Efengyl y Sul cyntaf wedi y Drindod.
• * 1.750

  Math. 18.7. Marc. 9.42.
• * 1.751

  Math. 18.21.
• * 1.752

  Math. 17.20.
• * 1.753

  Yr Efengyl y xiiii. Sul wedi y Drindod.
• * 1.754

  Lefu. 14.2.
• * 1.755

  Math. 24.23. Marc. 13.21.
• * 1.756

  Gene. 7.5. Math. 24 38. 1. Petr. 3.20.
• * 1.757

  Gene. 19.24.
• * 1.758

  Gen. 19 26. Pen. 9 24. Math. 10.39. Marc. 8 35. Ioan. 12.25. Mat. 24.40.41.
• * 1.759

  Yr Efengyl y xi. Sul we∣di y Drin∣dod.
• * 1.760

  Math. 19.13.
• * 1.761

  Math. 19.16. Mar. 10.17.
• * 1.762

  Exod. 20.13.
• * 1.763

  Math. 19.27. Marc. 10.28.
• * 1.764

  Yr Efengyl ar y Sul a elwir Quin∣quagesima. Math. 20.17. Marc. 10.32.
• * 1.765

  Math. 20.29. Mar. 10.46.
• * 1.766

  Math. 18.11.
• * 1.767

  Math. 25.14.
• * 1.768

  Pen. 8.18. Math. 13.12. Mar. 4.25.
• * 1.769

  Math. 21.1. Mar. 11.1.
• * 1.770

  Math. 21.7. Ioh. 12.14.
• * 1.771

  Yr Efengyl y decfed Sul ar ol y Drindod. Pen. 21.5. Math. 24.1. Mar. 13.1.
• * 1.772

  Math. 21.13. Mar. 11.17.
• * 1.773

  Esai. 56.7. Iere. 7.11.
• * 1.774

  Math. 21.23. Mar. 11.27.28.
• * 1.775

  Esai. 5.1. Iere. 2.21. Math. 21.33. Mar. 12.1.
• * 1.776

  Psal. 118.22. Esai. 28.16. Act. 4.11. 1. Petr. 2.7.
• * 1.777

  Math. 22.16. Mar. 12.13.
• * 1.778

  Rhuf 13.7.
• * 1.779

  Math. 22.23. Marc. 12.18.
• * 1.780

  Deut. 25.5.
• * 1.781

  Exod. 3.6.
• * 1.782

  Math. 22.44. Mar. 12.35.
• * 1.783

  Psal. 110.1.
• * 1.784

  Pen. 11.43. Math. 23, 6. Mar. 12.38.
• * 1.785

  Mar. 12.41.
• * 1.786

  Math. 24.1. Mar. 13.1.
• * 1.787

  Ephes. 5.6. 2. Thess. 2.3.
• * 1.788

  Math. 24.7. Mar. 13.8.
• * 1.789

  Pen. 12.12. Math. 10.19. Mar. 13.11.
• * 1.790

  Math. 10.30.
• * 1.791

  Math, 24.15. Marc. 13.14. Dan. 9.27.
• * 1.792

  Yr Efengyl yr ail Sul o Adfent. Esai. 13.10. Ezech. 32.7. Math. 24.29. Marc. 13.24.
• * 1.793

  Rhuf. 8.23.
• * 1.794

  Yr Efengyl y mercher nesaf o flaen y Pasc. Math. 26.1. Marc. 14.1.
• * 1.795

  Math. 26.17. Marc. 14.13.
• * 1.796

  Math. 26.20. Mar. 14.17.18.
• * 1.797

  Math. 26.26. Marc. 14.22. 1. Cor. 11.24.
• * 1.798

  Ioan. 13.8. Psal. ••1 9.
• * 1.799

  Yr Efengyl ddigwyl Sanct Bar∣tholomew. Math. 20.25. mar. 10.24.
• * 1.800

  Math. 19.28.
• * 1.801

  1. Petr. 5.8.
• * 1.802

  Math. 26.34. Mar. 14.29, 31. ioan. 13.38.
• * 1.803

  Math. 10.9.
• * 1.804

  Esay. 53.12.
• * 1.805

  Math. 26.36. mar. 14.32. ioan. 18.1.
• * 1.806

  Math. 26 41. mar. 14.38.
• * 1.807

  Math. 26.47. mar. 14.43. ioan. 18.3.
• * 1.808

  Math. 26.69. mar. 14.66. ioan. 18.25.
• * 1.809

  Math. 26.34. ioan. 13.38.
• * 1.810

  Math. 27.1. mar. 15.1. ioan. 18.28.
• * 1.811

  Yr efengyl ddydd Iau cyn y Pasc.
• * 1.812

  Math. 27.1. Math. 22.21. mar. 12.17.
• * 1.813

  Math. 27.11. marc. 15.2. ioan. 18.33.
• * 1.814

  Math. 27.23. marc. 15.14.
• * 1.815

  Ioan. 18.38. & 19.4.
• * 1.816

  Math. 27.31. mar. 15.21.
• * 1.817

  Esai 2.19. Ose. 10.3.
• * 1.818

  Gwele. 6.16. 1. Petr. 4.17.
• * 1.819

  Math. 27.38. Marc. 15.27. Ioan. 19.18.
• * 1.820

  Psal. 31.5.
• * 1.821

  Math. 27.57. Marc. 15.43. Ioan. 19.38.
• * 1.822

  Math. 28.1. Marc. 16.1. Ioan. 20.1.
• * 1.823

  Pen. 9.22. Matth. 17.2. Marc. 9.31.
• * 1.824

  Yr Efengyl 'ar ddie llun Pasc. Mar. 16.12.
• * 1.825

  Yr Efengyl ddydd mawrth Pasc. Mar. 16.14. Ioh. 20.19.
• * 1.826

  Ioh. 15.26. Act. 1.4.
• * 1.827

  Mar. 16.9. Gwerth. 9.
• * 1.828

  Yr Efengyl ar ddydd na∣dalic Crist.
• * 1.829

  Heb. 11.3. Rhuf 1.21. Act. 14.15.
• * 1.830

  Math. 1.16. Luc. 2.7.
• * 1.831

  Math. 17.2. 2. Pet. 1.17.
• * 1.832

  Col. 1.19. & 2.9.
• * 1.833

  Isod. g. 30.
• * 1.834

  1. Tit. 6.16. 1. Ioh. 4.12.
• * 1.835

  Yr Efengyl y pedwerydd Sul o'r Ad∣fent.
• * 1.836

  Act. 13.25.
• * 1.837

  Mal. 4.5. Deut. 18.15.
• * 1.838

  Esa. 40.3. Math. 3.3. Luc. 3.4.
• * 1.839

  Math. 3.11.
• * 1.840

  Vchod. g. 15.
• * 1.841

  Math. 3.16. Marc. 1.10. Luc. 3.22.
• * 1.842

  Genes. 49.10. deut. 18.18. Esay. 40.10. & 42.10. & 45.8. Iere. 23.5. Ezec. 34.23. & 3724. Dan. 9, 24,
• * 1.843

  Genes. 28.12.
• * 1.844

  Yr Efengyl yr ail Sul ar ôl yr Ystwyll.
• * 1.845

  Math. 21.12. Mar. 11.15. Luc. 19.45.
• * 1.846

  Psal. 69.9.
• * 1.847

  Math. 26.61. & 27.40. Mar. 14.58. & 15.29.
• * 1.848

  Yr Efengyl ar Sul y Drindod.
• * 1.849

  Num. 21.9.
• * 1.850

  Yr Efengyl ddydd llun y Sulgwyn. 1. Ioan. 4.9.
• * 1.851

  Pen. 9.39. & 12.47.
• * 1.852

  Pen. 4.1.
• * 1.853

  Pen. 1.20.
• * 1.854

  Rhuf. 3.4.
• * 1.855

  Math. 11.27.
• * 1.856

  Abacuc. 2.4. Ioh. 5.10.
• * 1.857

  Gen. 33.19. & 48.22. Iosua 24.32.
• * 1.858

  Deut. 12.6.
• * 1.859

  2. Bren. 17.29.
• * 1.860

  2. Cor. 3.17.
• * 1.861

  Math. 9.37. Luc. 10.2.
• * 1.862

  Math. 13.57. Marc. 6.4. Luc. 4.24.
• * 1.863

  Yr Efengyl y xxi. Sul ar ôl y Drin∣dod. Pen. 2.1.
• * 1.864

  Lefit. 23.3. Deut. 16.1.
• * 1.865

  Nehem. 3.1. & 32. & 12.39.
• * 1.866

  Pen. 1.27.
• * 1.867

  Math. 3.17. & 17.5.
• * 1.868

  Act. 17.18.
• * 1.869

  Lefit. 23.5. Deut. 16.1. Yr Efengyl y xxv. Sul ar ol y Drin∣dod. Math. 14.16. Marc. 6.37. Luc. 9.13.
• * 1.870

  Math. 14.25. Marc. 6.47.
• * 1.871

  Pen. 1.32. Math. 3.17. & 17.5.
• * 1.872

  1. Ioan. 3.24. Exod. 16.14. Num. 11.7. Psal. 78.25. Doeth. 16.20.
• * 1.873

  Esay. 54.13. iere. 31.33.
• * 1.874

  Math. 11.27.
• * 1.875

  Exod. 16.15.
• * 1.876

  Ioan. 3.13.
• * 1.877

  Mat. 16.16.
• * 1.878

  Lefit. 23.34.
• * 1.879

  Ioan. 8.20.
• * 1.880

  Exod. 24 3.
• * 1.881

  Lefit. 12.3.
• * 1.882

  gen. 17.10.
• * 1.883

  Deut. 1.16.
• * 1.884

  Ioan. 13.33.
• * 1.885

  Lefit. 23.36.
• * 1.886

  Ioel. 2.28. act. 2.17.
• * 1.887

  Deut. 18.15.
• * 1.888

  Mich. 5.2. math. 2.5.
• * 1.889

  Ioan. 3.2.
• * 1.890

  Deut. 17.8. & 19.15.
• * 1.891

  Lefit. 20.10.
• * 1.892

  Dent. 17.6.
• * 1.893

  Ioan. 1.5. & 9.5.
• * 1.894

  Deut. 17.6. & 19.15. math. 18.16. 2. cor. 13.1. heb. 10.28.
• * 1.895

  Rom. 6.16. 2. pet. 2.19.
• * 1.896

  1. Ioan. 3.8.
• * 1.897

  Yr Efengyl y pummed Sul o'r gra∣wys.
• * 1.898

  1. Ioan. 4.6.
• * 1.899

  Ioan. 1.9.
• * 1.900

  Yr Efengyl ar ddie Mawrth y Sul-gwyn.
• * 1.901

  Yr Efengyl yr ail Sul ar ôl y Pasc. Esa. 40.11. Ezec. 34.23.
• * 1.902

  Ezec. 37.22.
• * 1.903

  Phil. 2.7.
• * 1.904

  Act. 2.24.
• * 1.905

  Psal. 82.6.
• * 1.906

  Pen. 12.3. Math. 26.7.
• * 1.907

  Pen. 7.30. & 8.59. & 10 31.
• * 1.908

  Math. 26.6. Marc. 14.3.
• * 1.909

  Ioan. 13.29.
• * 1.910

  Math. 21.8. Marc. 11.8. Luc. 19.35.
• * 1.911

  Psal. 118.26.
• * 1.912

  Zach. 9.9.
• * 1.913

  Math. 10.39. Marc. 8.35. Luc. 9.24.
• * 1.914

  Ioan. 17.24.
• * 1.915

  Psal. 89.36. Ezech. 37.25.
• * 1.916

  Ioan. 1.9.
• * 1.917

  Esai. 53.1.
• * 1.918

  Esai. 6.9. Math. 13.14. Marc. 4.12. Luc. 8.10. Act. 28.26. Rom. 11.8.
• * 1.919

  Ioan. 5.41.
• * 1.920

  Ioan. 3.19.
• * 1.921

  Marc. 16.16.
• * 1.922

  Math. 26.1. Marc. 14.1. Luc. 22.1.
• * 1.923

  Ioan. 15.3.
• * 1.924

  Ioan. 15.20. Math. 10.24. Luc. 6.40.
• * 1.925

  Psal. 40.9.
• * 1.926

  Math. 10.40. Luc. 10.16.
• * 1.927

  Math. 26.21. Marc. 14.18. Luc. 22.21.
• * 1.928

  Ioan. 7.34.
• * 1.929

  Lef. 19.18. Math. 22.39. Ioan. 4.21.
• * 1.930

  Math. 26.33. Marc. 14.29.
• * 1.931

  Yr Efyngil ar ddigwyl Philip ac Iaco.
• * 1.932

  Math. 7.7. Marc. 11.14. loa. 16.2.3.
• * 1.933

  Yr Efengyl ar ddyddy Sulgwyn.
• * 1.934

  Ioan. 15.20.
• * 1.935

  Yr Efengyl ar ddigwyl Marc.
• * 1.936

  Math. 15.13.
• * 1.937

  Ioan. 13.10.
• * 1.938

  Coloss. 1.23.
• * 1.939

  Ioan. 3.22.
• * 1.940

  Yr Efengyl ar ddigwyl S. Barnabe.
• * 1.941

  Ioan. 13.34. 1. thess. 4.9. 1. Ioan. 3.1.
• * 1.942

  Yr Efengyl ar ddigwyl Simon a ac Iudas.
• * 1.943

  Ioan. 13.16. Math. 24. & 24.9. Luc. 6.40.
• * 1.944

  Ioan. 16.4.
• * 1.945

  Psal. 35.19.
• * 1.946

  Luc. 24. Ioan. 14.
• * 1.947

  Yr Efengyl y pedwerydd Sul ar ol y Pasc.
• * 1.948

  Yr Efengyl y trydydd Sul ar ôl y Pasc.
• * 1.949

  Yr Efengyl y pummed Sul ar ôl y Pasc. Math. 7.7. & 21.22. marc. 11.24. luc. 11.9. ioan. 14.13. iaco. 1.15.
• * 1.950

  Ioan. 17.8.
• * 1.951

  Ioan. 16.27.
• * 1.952

  Ioan. 18.9.
• * 1.953

  Psal. 109.8. act. 1.1.16.
• * 1.954

  Yr Efengyl y dydd gwener nesaf o flaen y Pasc. Math. 26.36. marc. 14.32. luc. 22.39.
• * 1.955

  Math. 26.47. mar. 14.43. luc. 22.47.
• * 1.956

  Ioan 17.12.
• * 1.957

  Ioan. 11.50.
• * 1.958

  Math. 26.57. marc. 14.54. luc. 22.54.
• * 1.959

  Math. 26.66. marc. 14.54. luc. 22.55.
• * 1.960

  Math 27.1. marc. 15.1. luc. 23.1.
• * 1.961

  Math. 20.19.
• * 1.962

  Math. 27.11. marc. 15.2. luc. 23.3.
• * 1.963

  Math. 27.15. marc. 15.6. luc. 23.17.
• * 1.964

  Math. 7.27. mar, 15.17.
• * 1.965

  Math. 27.31. marc. 15.20. luc. 23.26.
• * 1.966

  Math. 27.35. marc. 15.21. luc. 23.33.
• * 1.967

  Psal. 22.18.
• * 1.968

  Psal. 69.22.
• * 1.969

  Exod. 12.46. num. 9.12.
• * 1.970

  Zach. 12.10.
• * 1.971

  Math. 27.57. marc. 15.42. luc. 23.50.
• * 1.972

  Ioan. 3.2.
• * 1.973

  Yr Efengyl ddydd y Pasc. Marc. 16.1. luc. 24.11.
• * 1.974

  Math. 28.1. marc. 16.5.
• * 1.975

  Yr Efengyl y Sul cyntaf ar ôl y Pasc. Mar. 16.14. Luc. 24.36. 1. Cor. 15.5.
• * 1.976

  Math. 18.18.
• * 1.977

  Yr Efengyl ar ddie-gwyl Thomas.
• * 1.978

  Ioan. 21.25.
• * 1.979

  Ioan. 13.23.
• * 1.980

  Yr Efengyl ar ddigwy Ioan Efan∣gyl-wr.
• * 1.981

  Ioan. 20.30.
• * 1.982

  Yr Epystol ar ddigwyl y Derchafel.
• * 1.983

  Luc. 24.49.
• * 1.984

  Ioan. 14.25.
• * 1.985

  Pen. 2.2. Math. 3.11. Mar. 1.8. Luc. 3.16.
• * 1.986

  Pen. 2.2.
• * 1.987

  Luc. 24.51.
• * 1.988

  Yr Epystol ar ddigwyl Matthias.
• * 1.989

  Psal. 41.9. Ioan. 13.17.
• * 1.990

  Math. 27.5.
• * 1.991

  Psal. 69.25. & 109.7.
• * 1.992

  Yr Epystol ar y Sul∣gwyn.
• * 1.993

  Ioel. 2.18. Esai. 24.3.
• * 1.994

  Psal. 16.9.
• * 1.995

  Pen. 13.36. 1. Bren. 2.10.
• * 1.996

  Psal. 132.11.
• * 1.997

  Pen. 13.55. Psal. 16.10.
• * 1.998

  Psal. 110.1.
• * 1.999

  Pen. 5.30.
• * 1.1000

  Pen. 7.37. Deut. 18.15.
• * 1.1001

  Gen. 12.3. Gal. 3.8.
• * 1.1002

  Psal. 118.22. Esai. 28.16. Math. 21.42. Mar. 12.10. Luc. 20.17. Rufein 9.33. 1. Pet. 2.7.
• * 1.1003

  Psal. 2.1.
• * 1.1004

  Pen. 2.44.
• * 1.1005

  Yr Epystol ar ddigwyl Sanct Bar∣tholomew.
• * 1.1006

  Pen 3.13.
• * 1.1007

  Pen. 21.8.
• * 1.1008

  Gene. 12.4.
• * 1.1009

  Gene. 15.13.
• * 1.1010

  Gene. 17.9. & 21.3.
• * 1.1011

  Gene. 25.24.
• * 1.1012

  Gen. 29.33.
• * 1.1013

  Gen. 30.5.
• * 1.1014

  Gen. 35.23. gen. 37 28. gen. 41.37.
• * 1.1015

  Gene. 42.1.
• * 1.1016

  Gen. 45.4.
• * 1.1017

  Gen. 46.5. gen. 49.33.
• * 1.1018

  Gen. 23.16.
• * 1.1019

  Exod. 1.7.
• * 1.1020

  Exod. 2.2.
• * 1.1021

  Exod. 2.11.
• * 1.1022

  Exod. 2.13.
• * 1.1023

  Exo. 3.2.
• * 1.1024

  Exo. 7.8, 9, 10, 11, 14. pen.
• * 1.1025

  Pen. 3.22. deut. 18.15.
• * 1.1026

  Exod. 19.2.
• * 1.1027

  Exod. 32.1.
• * 1.1028

  Amos. 5.25.
• * 1.1029

  Exod. 25.40. heb. 8.5.
• * 1.1030

  Iosua. 3.14.
• * 1.1031

  2. Sam. 7.2. psal. 132.5. 1. cron. 17.12. 1. bren. 6.1.
• * 1.1032

  Pen. 17.24. isai. 66.1.
• * 1.1033

  Iere. 9.26. ezech. 44.9.
• * 1.1034

  Exod. 19.16. galat. 3.19.
• * 1.1035

  Yr Epystol ar ddigwyl Stephan.
• * 1.1036

  Math. 5.45. luc. 23.34. 1. cor. 4.12.
• * 1.1037

  Yr Epystol ar ddydd Ma∣wrth y Sul gwyn.
• * 1.1038

  Esai. 53.7.
• * 1.1039

  Yr Epistol ar ddygwyl Pawl. Rufei. 9.5. gala. 1.33.
• * 1.1040

  Pen. 22.6. 1. cor. 15.18.
• * 1.1041

  Yr Epystol ar ddydd llun y Sul∣gwyn. Deut. 10.17. 2. Cro. 19.7. Rufein. 2.11. Gala. 2.6. Ephes. 6.9. Coll 3.25. 1. Pet. 1.17.
• * 1.1042

  Luc. 4.14.
• * 1.1043

  Pen. 15.9. Ierem. 31.34. Mich. 7.18.
• * 1.1044

  Pen. 2.4.
• * 1.1045

  Pen. 1.5. Math. 3.11. Mar. 1.8. Luc. 3.16. Ioan. 2.26.
• * 1.1046

  Pen. 8.1.
• * 1.1047

  Yr Epystol ar ddigwyl Barnabe.
• * 1.1048

  Yr Epystol ar ddigwyl Iaco.
• * 1.1049

  Yr Epystol ddigwyl Petr.
• * 1.1050

  Pen. 5.19.
• * 1.1051

  Exod. 1.9, & 13.14. & 16.1.
• * 1.1052

  Iosua. 14.1. barn. 3.9.
• * 1.1053

  1. Sam. 8.5. & 9.15. & 10.1.
• * 1.1054

  1. Sam. 16.13.
• * 1.1055

  Psal. 89.21. esai. 11.1. Mala. 3.1. math. 3.1. mar. 1.2. luc. 3.2. math. 3.11. marc. 1.7. ioan. 1.20.
• * 1.1056

  Math. 27.22. marc. 15.13. luc. 3.23. ion. 19.6.
• * 1.1057

  Math. 28.2. marc. 16.6. luc. 246. ioan. 20.13.
• * 1.1058

  Psal 2.7. hebr. 1.5. & 5.5
• * 1.1059

  Esa. 55.3. pen. 2.31.
• * 1.1060

  Psal. 16.11.
• * 1.1061

  Pen. 2.29. 1. bren. 2.10.
• * 1.1062

  1 Iaba. 1.5.
• * 1.1063

  Esai, 49.6.
• * 1.1064

  Pen. 18.6. math. 10.14. mar. 6.11. luc. 9.5.
• * 1.1065

  Gen. 1.1. Psal. 146.5. Gwele. 14.7. Psal. 81.13. Rufein. 1.14.
• * 1.1066

  Mar. 11.25.
• * 1.1067

  Pen. 13.3.
• * 1.1068

  Pen. 10.20.
• * 1.1069

  Pen. 10.45. 1. Cor. 1.2. Math. 23.4.
• * 1.1070

  Amon. 9.11.
• * 1.1071

  Rufein. 16.21. Phil. 2.19. 1. Thess. 3.2.
• * 1.1072

  Ioan. 5.39.
• * 1.1073

  Pen. 7.48.
• * 1.1074

  Psal. 5.8.
• * 1.1075

  Esai. 40.19.
• * 1.1076

  Rufein. 16.3.
• * 1.1077

  Pen. 13.51. math. 10.14.
• * 1.1078

  1. Cor. 1.14.
• * 1.1079

  Pen. 21.24. num. 6.18.
• * 1.1080

  1 Cor. 4.19. iaco. 4.15.
• * 1.1081

  1. Cor. 1.12.
• * 1.1082

  Rufe. 16.3.
• * 1.1083

  Pen. 1.5. & 2.2.11.16. math. 3.11. mar. 1.8. luc. 3.16. ioan. 1.26.
• * 1.1084

  Kufein, 16.23. 1. cor. 1.1.14. Col. 4.10.
• * 1.1085

  1 Cor. 4.12. 1. thess. 2.9. 2 thess. 3.8.
• * 1.1086

  Pen. 6.5.
• * 1.1087

  Pen. 28.18. num. 6.18.
• * 1.1088

  Num. 6.18.
• * 1.1089

  Pen. 8.3••
• * 1.1090

  Exod. 22.28.
• * 1.1091

  Pen. 24.21. Phil.3.51.
• * 1.1092

  Math. 22.23.
• * 1.1093

  Pen. 8.3.
• * 1.1094

  Pen. 9.2.
• * 1.1095

  Pen. 9.22.
• * 1.1096

  Pen. 21.30,
• * 1.1097

  1. Cor. 11.25.
• * 1.1098

  Esai. 6.9. math. 13.14. marc. 4.12. luc. 8.10. ion. 12.10. ruscin. 11.8.
• * 1.1099

  Act. 13.2.
• * 1.1100

  Deur 18.15. act. 3.22.
• * 1.1101

  1. Cor. 1.2. galath. 1.3. 2. tim. 1.2.
• * 1.1102

  Pen 15.23.
• * 1.1103

  1. Co. 1.18.
• * 1.1104

  Habac. 2.4. galat. 3.11. heb. 10.38.
• * 1.1105

  Ephe. 4.11.
• * 1.1106

  Math. 7.1. 1. cor. 4.5.
• * 1.1107

  2. Pet 3.9.
• * 1.1108

  Iac. 5.3.
• * 1.1109

  Psal 62.12. gwel. 22.12. math. 16.26.
• * 1.1110

  Deut. 10.17. 2. chron. 19.7. iob. 34.19. act. 10.34.
• * 1.1111

  Math. 7 21. iac. 1.21.
• * 1.1112

  Esa. 52.5. czech. 36.20.
• * 1.1113

  Rom. 9.4.
• * 1.1114

  Iohn. 3.33. psal. 116.11. psal. 51.4.
• * 1.1115

  Psal. 14.2. & 53.2.
• * 1.1116

  Psal. 5.10.
• * 1.1117

  psal. 14.15.
• * 1.1118

  psal. 140.3.
• * 1.1119

  psal. 10.7,
• * 1.1120

  Esai. 59.7. diha. 1.16.
• * 1.1121

  Psal. 36.1.
• * 1.1122

  Gal. 2.16.
• * 1.1123

  Gen. 15.6. gal. 3.6.
• * 1.1124

  Psal. 32.1.
• * 1.1125

  Yr Epystl ar ddydd calan neu yr enwa∣ediad.
• * 1.1126

  Gen. 17.11.
• * 1.1127

  Gen. 17.4.
• * 1.1128

  Gen. 15.5.
• * 1.1129

  Ephe. 2.18.
• * 1.1130

  Iac. 1.2.
• * 1.1131

  Heb. 9.15. 1. pet. 3.18.
• * 1.1132

  Yr Epystl y chweched Sul ar ôl y Drindod. Gal. 3.27. colos. 2.12.
• * 1.1133

  Ioan. 8.34. 2. pet. 2.19.
• * 1.1134

  Yr Epystol y seithfed Sul ar ôl y Drindod.
• * 1.1135

  1. Cor. 7.39.
• * 1.1136

  Math. 5.32.
• * 1.1137

  Exod. 20.17. Deut. 5.21.
• * 1.1138

  1, Tim. 1.8.
• * 1.1139

  Yr Epystol yr wythfed Sul ar ôl y Drin∣dod.
• * 1.1140

  Yr Epystol y pedwerydd Sul ar ôl y Drindod.
• * 1.1141

  Luc. 21.28.
• * 1.1142

  Esai 50.8.
• * 1.1143

  Gen. 18.10.
• * 1.1144

  Gen. 25.21.
• * 1.1145

  Gen. 25.23.
• * 1.1146

  Mala. 1.2.
• * 1.1147

  Exod. 33.19.
• * 1.1148

  Esai. 45.9. ierem. 18.6. dorth. 15.7.
• * 1.1149

  *|Ose. 2.23.
• * 1.1150

  Ose. 1.10. 1. pet. 2.10.
• * 1.1151

  Esa. 10.21.
• * 1.1152

  Esa. 8.14. & 28.16. & 118.22.
• * 1.1153

  Gala. 3.24.
• * 1.1154

  Leuit. 18.5. ezech. 20.11. gal. 3.12.
• * 1.1155

  Deut. 30.12. deut. 30.14.
• * 1.1156

  Yr Epystol ar ddigwyl S. Andreas.
• * 1.1157

  Esai. 28.16.
• * 1.1158

  Ioel. 2.32. act. 2.21.
• * 1.1159

  Esai. 52.7. namm. 1.15.
• * 1.1160

  Esai. 53.1. ioan. 11.38.
• * 1.1161

  Psal. 19.4.
• * 1.1162

  Deut. 32.21.
• * 1.1163

  Esai. 65.1.
• * 1.1164

  Esai. 65.2.
• * 1.1165

  1. Bren. 19.10.
• * 1.1166

  1. Bren. 19.18.
• * 1.1167

  Esai. 6.9. math. 13-14. ioan. 12.40. act. 28.26.
• * 1.1168

  Psal. 69.22.
• * 1.1169

  Esai 59.20. Esai 27.9.
• * 1.1170

  Ierem. 31.34. Heb. 8.8.
• * 1.1171

  Esai 40.13. 1. Cor. 2.16.
• * 1.1172

  Yr Epystol y Sul cyntaf ar ôl yr Yst∣wyll.
• * 1.1173

  Ephes. 5.17.
• * 1.1174

  Ephes 4.7.
• * 1.1175

  1. Cor. 12.11.
• * 1.1176

  Yr Epystol yr ail Sul ar ôl yr Ystwyll. 1. Pet. 4.10.
• * 1.1177

  Math. 6.2. 2 Cor. 9.7.
• * 1.1178

  Amos 5.15.
• * 1.1179

  Ephes. 4.2. 1. Pet. 2.17.
• * 1.1180

  Luc. 18.1.
• * 1.1181

  1. Cor. 16.1.
• * 1.1182

  Heb. 13.2.
• * 1.1183

  1. Pet. 4.9. Math. 5 44.
• * 1.1184

  Dihar. 3.7.
• * 1.1185

  Yr y Epystol y trydydd Sul ar ôl yr Yst∣wyll.
• * 1.1186

  Dihar. 20.22.
• * 1.1187

  Math. 5.39. 1. Pet. 3.9.
• * 1.1188

  1. Cor. 6.7. Heb. 12.14. Math. 5.39.
• * 1.1189

  Deut. 3••.35. Heb. 10.30. Dihar. 25.21.
• * 1.1190

  Yr Epystol y pedwerydd Sul ai ôl yr ystwyll. ••it. 3 1. 1. Pet. 2.13. Doeth. 6 3.
• * 1.1191

  Math. 22.21.
• * 1.1192

  Yr Epystol ar y Sul cyntaf o'r Adfent. Exod. 20.14. Deut. 5.18.
• * 1.1193

  Leuit. 19.18. Math. 22.39. Marc. 12.31. Gal. 5.14. Iago. 2.8. 1. Tim. 1.5.
• * 1.1194

  Luc. 21. 34.
• * 1.1195

  Gal. 5.16. 1. Pct. 2.11.
• * 1.1196

  Iac. 4.12.
• * 1.1197

  Esay 45.23. Phil. 2.10.
• * 1.1198

  1. Cor. 8.11.
• * 1.1199

  Tit. 1, 15.
• * 1.1200

  1. Cor. 8.13.
• * 1.1201

  Psal. 69.10.
• * 1.1202

  Yr Epistol ar yr ail Sul o'r Adfent.
• * 1.1203

  1. Cor. 1.10.
• * 1.1204

  Deut. 32.43.
• * 1.1205

  Psal. 117.1.
• * 1.1206

  Esai. 11.10.
• * 1.1207

  Esai. 52.14.
• * 1.1208

  Cap. 1.13. 1. thess. 2.17.
• * 1.1209

  Cap. 1.10.
• * 1.1210

  1. Cor 9. 11.
• * 1.1211

  2. Cor. 1.11.
• * 1.1212

  Act. 18.2.
• * 1.1213

  1. Cor. 16.20. 2. cor. 13.12. 1. per. 5.14.
• * 1.1214

  2. Ioan. 10.
• * 1.1215

  Act. 16.1.
• * 1.1216

  Ephes 3.20.
• * 1.1217

  Ephes. 3 9. coloss. 1.26.
• * 1.1218

  1. Thes. 4.7. ruf. 1.7. ephe. 1.1. colos. 1.22. 2. tim. 1.9.
• * 1.1219

  Yr Epistol yr 18. Sul ar ôl y Drindod.
• * 1.1220

  Tit. 2.11. philip. 3.20.
• * 1.1221

  2. Thess. 5.24.
• * 1.1222

  Act. 18.24.
• * 1.1223

  Act. 18.8.
• * 1.1224

  Gal. 5.4. 2. per. 1.16.
• * 1.1225

  Rom. 1.16.
• * 1.1226

  Esai. 29.14.
• * 1.1227

  Mat. 12.38.
• * 1.1228

  Iere. 9.23.
• * 1.1229

  Cap. 1.17.
• * 1.1230

  Act. 18.1.
• * 1.1231

  2. Per. 1.16.
• * 1.1232

  Esai. 64.4.
• * 1.1233

  Cap. 1.17.
• * 1.1234

  Esai. 40.13. doeth. 9.13. Ruf. 11.34.
• * 1.1235

  Psal. 62.12. gal. 6.5.
• * 1.1236

  2. Cor. 6.16.
• * 1.1237

  Iob. 5.13.
• * 1.1238

  Psal. 94.11.
• * 1.1239

  Yr Epistol ar y trydydd Sul o'r Adfent.
• * 1.1240

  Math. 7.1. ruf. 2.1.
• * 1.1241

  Act. 20 34. 1. thess. 2.9. 2. thess. 3.8.
• * 1.1242

  Math. 5.44. luc. 23.34. act. 7.60.
• * 1.1243

  Act. 18.21. Iac. 4.15.
• * 1.1244

  Lefit. 18.8.
• * 1.1245

  Gal. 5.9.
• * 1.1246

  Math. 5.39. luc. 6.29. ruf. 12.19. 1. thess. 4.6.
• * 1.1247

  Tit. 3.3.
• * 1.1248

  Ruf. 6.5.
• * 1.1249

  Gene. 2.24. math. 19.5. marc. 10.8. ephes. 5.31.
• * 1.1250

  1. Pet. 1.15.
• * 1.1251

  1. Pet. 3.7.
• * 1.1252

  Math. 5.32 & 19.9. marc. 10.11. luc. 16.18.
• * 1.1253

  Ephes. 4.1.
• * 1.1254

  Pen 6.20. 1. Pet. 1.18.
• * 1.1255

  Ruf. 7.2.
• * 1.1256

  1. Thes. 4.8.
• * 1.1257

  Ioan. 13.13. Iso. 12.3.
• * 1.1258

  Ruf. 14.1••.
• * 1.1259

  Ruf. 14.2••.
• * 1.1260

  Deut. 25.4. 1. 1 Tim. 5.18.
• * 1.1261

  Rus. 15.27.
• * 1.1262

  Deut. 18.1.
• * 1.1263

  Act. 16.3.
• * 1.1264

  Yr Epystol ar y Sul a elwir Septuagesi∣ma.
• * 1.1265

  Yr Epystol ar y ix. Sul yn ôl y Drin∣dod. Exod. 13 21. Num. 9.19. Exod. 14 22. Fxod. 17.6. Num. 20.10.
• * 1.1266

  Num. 26.65.
• * 1.1267

  Num. 11.5. Psal. 106.14.
• * 1.1268

  Exod. 32.6.
• * 1.1269

  Num. 25.9.
• * 1.1270

  Num. 21.6. Psal. 106.14.
• * 1.1271

  Num. 24.37.
• * 1.1272

  Eccles. 37.27.
• * 1.1273

  Psal. 24.1.
• * 1.1274

  Coloss. 3.17.
• * 1.1275

  2. Thess. 3.9.
• * 1.1276

  Ephes. 5.2••.
• * 1.1277

  Gen. 5.1. & 9.6.
• * 1.1278

  Gen. 2.2••.
• * 1.1279

  Yr Epistol ar ddydd Iau cyn y Pas••.
• * 1.1280

  Math. 26.26. marc. 14.22. Iuc. 22.19.
• * 1.1281

  2. Cor. 13.5.
• * 1.1282

  Yr Epistol y decfed Sul ••r ol y Drindod.
• * 1.1283

  Marc. 9.39. ioan 13, 13. philip. 2.11.
• * 1.1284

  Ruf. 12.4. ephes. 4.8.
• * 1.1285

  Ephes. 4.11.
• * 1.1286

  Math. 17.20. Luc. 17.6.
• * 1.1287

  Math. 18.3.
• * 1.1288

  Esay 28.11. Ierem. 5.15. Ezech. 3.6.
• * 1.1289

  1. Tim. 2.11.
• * 1.1290

  Gen. 3.16.
• * 1.1291

  Yr Epystol y ar yr vnfed Sul ar ddeg yn ôl y Drindod. Gal. 1.11.
• * 1.1292

  Esay 53.5. 1. Pet. 2.24.
• * 1.1293

  Ioan. 20.19. Act. 9.4.
• * 1.1294

  Psal. 110.1. act. 2 34. heb. 1.13.
• * 1.1295

  Psal. 8.6. heb. 2.8.
• * 1.1296

  Esai. 22.13. doeth. 2.6.
• * 1.1297

  Gen. 2.7.
• * 1.1298

  Math. 24.31. 1. thess. 4.16.
• * 1.1299

  Esai. 25.8.
• * 1.1300

  Hose. 13.14.
• * 1.1301

  1. Ioan. 5.5.
• * 1.1302

  Act. 11.29. & 12.25. ruf. 12.13. act. 18.23.
• * 1.1303

  Ruf. 16.16.
• * 1.1304

  Ephes. 1.3. 1. pet. 1.3.
• * 1.1305

  Rhuf. 15 30.
• * 1.1306

  Ephe. 1.13.
• * 1.1307

  Yr Epistol ar y deuddecfed Sul yn ôl y Drindod.
• * 1.1308

  Yr Epistol ar ddydd gwyl Mathew 'r Apostol.
• * 1.1309

  Gwel. 16.15.
• * 1.1310

  rhuf. 14.10.
• * 1.1311

  Gwel. 21.5.
• * 1.1312

  Yr Epystol ar y Sul cyntaf o'r grawys. Esai. 49.8.
• * 1.1313

  1. Cor. 3.16. & 6.19.
• * 1.1314

  Leuit. 26.11.
• * 1.1315

  Esay 52.11.
• * 1.1316

  1. Pet. 2.15.
• * 1.1317

  Exod. 16.18.
• * 1.1318

  Ruf. 12.17.
• * 1.1319

  Dihar. 11.25. Ruf. 12.8. Eccle. 35.10.
• * 1.1320

  Psal. 112.9.
• * 1.1321

  Fphes. 9.7.
• * 1.1322

  Ierem. 9.24. 1. Cor. 1.31.
• * 1.1323

  Gen. 3.4.
• * 1.1324

  Act. 20.34.
• * 1.1325

  Yr Epistol ar y Sul a elwir Sexagesi∣ma.
• * 1.1326

  Phil. 3.6.
• * 1.1327

  Act. 16.23. Act. 14.19.
• * 1.1328

  Act. 9.24.
• * 1.1329

  Act. 9.3.
• * 1.1330

  Deut. 19.15. math. 18.10. ioan. 8.17. heb. 10.28.
• * 1.1331

  1. Cor. 11.28.
• * 1.1332

  Ruf. 16.16. 1. cor. 16.28. 1. pet. 5.14.
• * 1.1333

  Tit. 1.8.
• * 1.1334

  Luc. 1.74.
• * 1.1335

  1. Cor. 15.1.
• * 1.1336

  Act. 9.1.
• * 1.1337

  Ephe. 3.8.
• * 1.1338

  Deut. 10.17. 2. Chron. 19.7. Iob. 34.19. Doeth. 6.8. Act. 10.34. Rluf. 2.11. Ephes. 6.9. Colos. 3.25. 1. Pet. 1.17.
• * 1.1339

  Act. 11.30. 2. Cor. 9.3.
• * 1.1340

  Ruf. 3.19. Phil. 3.9.
• * 1.1341

  Gen. 15.6. Ruf. 4.3. Iac. 2.23.
• * 1.1342

  Gen. 12.3. Eccle. 44.21. Act. 3.25.
• * 1.1343

  Deut. 27.26.
• * 1.1344

  Habac. 2.4. Ruf. 1.17. Heb. 10.38. Leuit. 18.5.
• * 1.1345

  Deut. 21.23.
• * 1.1346

  Yr Epistol y trydydd Sul ar ddec yn ôl y Drindod. Gen. 17.7.
• * 1.1347

  Ruf. 3 9.
• * 1.1348

  Ruf. 10.4.
• * 1.1349

  Ruf. 6.3.
• * 1.1350

  Epystol ar 〈◊〉〈◊〉 Sul wedi'r Natalic.
• * 1.1351

  Ruf. 8.14.
• * 1.1352

  Yr Epystol 〈◊〉〈◊〉 y pedwerydd Sul o'r Gr••∣wys.
• * 1.1353

  Gen. 16.15.
• * 1.1354

  Gen. 21.1.
• * 1.1355

  Esa. 45.2.
• * 1.1356

  Esa. 54.1.
• * 1.1357

  Ruf. 9.8.
• * 1.1358

  Gen. 21.10.
• * 1.1359

  Act. 15.1.
• * 1.1360

  1. Cor. 5.6.
• * 1.1361

  Math. 22.39. marc. 12.31. lcuit. 19.18. iac. 2.8. Yr Epistol y pedwrydd Sul ar ddec yn ól y Drindod.
• * 1.1362

  1. Cor. 3.8.
• * 1.1363

  Yr Epistol ar y pymthec∣fed Sul yn ol y Drindod.
• * 1.1364

  1. Cor. 1.2.
• * 1.1365

  2. Cor. 1.3. 1. pet. 1.3.
• * 1.1366

  2. Tim. 1.9.
• * 1.1367

  Coloss. 1.22.
• * 1.1368

  Coloss. 2.12.
• * 1.1369

  Psal. 8.6. heb. 2.8.
• * 1.1370

  Colos. 2.13.
• * 1.1371

  Ephes. 6.12.
• * 1.1372

  1. Sam. 17.26. ezech. 44.7. ruf. 9.4.
• * 1.1373

  Ruf. ••.2. Yr Epistol ar ddydd gwyl S. Thomas Apostol.
• * 1.1374

  Yr Epistol ar ddydd gwyl-Ystwyll.
• * 1.1375

  Pen. 1.19.
• * 1.1376

  1. Cor. 15.9.
• * 1.1377

  Gal 1.16.
• * 1.1378

  Ruf. 16.25. colos. 1.26. tit. 1.2.
• * 1.1379

  Yr Epistol yr vnfed Sul ar bymthec ar óly Drindod
• * 1.1380

  Ruf. 16.25.
• * 1.1381

  Yr Epistol ar y ddaufed Sul ar bym∣thec yn ôl y Drindod. Phil. 1.27. col. 1.10. 1. thess. 2.12.
• * 1.1382

  Mal. 2.1.
• * 1.1383

  Yr Epistol ar ddydd S. Marc.
• * 1.1384

  Ruf. 12.3. 1. cor. 12.11. 2. cor. 10.13. psal. 68.18.
• * 1.1385

  1. Cor. 12.27.
• * 1.1386

  Yr Epistol 〈◊〉〈◊〉 yr xix. Sul yn ôl Drindod. Ruf. 1.21.
• * 1.1387

  Yr Epistol ar y trydydd Sul o'r grawys.
• * 1.1388

  loan 13.34. & 15.12.
• * 1.1389

  1. loan. 3.23. Colos. 3.5.
• * 1.1390

  Math. 24.4. marc. 13.5. luc. 21.8.
• * 1.1391

  Yr Epystol yr vgainfed Sul yn ôl y Drindod.
• * 1.1392

  Colos. 4.5. ruf. 12.2. 1. thess. 4.2.
• * 1.1393

  Colos. 3.15. tit. 2.5. 1. pet. 3.1. 1.
• * 1.1394

  1. Cor. 11.3.
• * 1.1395

  1. Coloss. 3.18.
• * 1.1396

  Gen 2.24. math. 19.5. marc. 10.7. 1. cor. 6.16.
• * 1.1397

  Colos 3.20.
• * 1.1398

  Exod. 20.12. deut. 5.16. math. 15.4. marc. 7.10.
• * 1.1399

  Colos 3.22. tit. 2.9. 1. pet. 2.18.
• * 1.1400

  Act. 10, 34. col. 3.25. 1. pet. 1.19. ruf. 2.11. Yr Epistol yr xxi. Sul ar ôl y Drindod.
• * 1.1401

  Colos. 4.3. ••thes. ••.17.
• * 1.1402

  2. th••s. 3.1.
• * 1.1403

  Yr Epistol ar y 22. Sul yn ôl y Drindod wrth.
• * 1.1404

  1, ••hess.1.2.
• * 1.1405

  Ephes. 4.1. Colos. 1.10. 1. Thes. 2.12.
• * 1.1406

  Rufei. 12.10.
• * 1.1407

  1. Cor. 12.11.
• * 1.1408

  Yr Epystol ar y Sul nesaf cyn y Pasc.
• * 1.1409

  Math. 20.28.
• * 1.1410

  Heb. 2 9.
• * 1.1411

  Esai 45.33. Rufei. 14.11.
• * 1.1412

  Ioan. 13.13. 1. Cor. 8.6.
• * 1.1413

  1. Pet 4.9.
• * 1.1414

  Math. 5.16. 1. Pet. 4.9.
• * 1.1415

  Act. 16.1.
• * 1.1416

  1. Cor. 10.24.
• * 1.1417

  2. Cor. 11.22.
• * 1.1418

  Act. 23.6.
• * 1.1419

  Rufen. 15.5. 1. Cor. 1.10.
• * 1.1420

  Yr Epistol ar y trydydd Sul ar hu∣gain yn ôl y Drindod.
• * 1.1421

  Rufei. 16.17.
• * 1.1422

  1. Cor. 1.7. Tit. 2.11.
• * 1.1423

  Psal. 69.28. Luc. 10.20. Act. 3.5.
• * 1.1424

  Yr Epystol y iiij. Sul o'r Adfent.
• * 1.1425

  Math. 6.25.
• * 1.1426

  Yr Epistol y pedweryd Sul ar hu∣gain ar ol y Drindod.
• * 1.1427

  Ephes. 4.1. phil, 1.27.
• * 1.1428

  Math. 3.17. & 17.5. 2. pet. 1.17.
• * 1.1429

  Heb. 1.3.
• * 1.1430

  Ioan. 1.3.
• * 1.1431

  1. Cor. 15.20. gwele. 1.5.
• * 1.1432

  Ioan. 1.14. pen. 2.9.
• * 1.1433

  Luc. 1.75. 1. co••. 1.••. ephes. 1.4. 〈◊〉〈◊〉. 2.12.
• * 1.1434

  Ion. 15.6.
• * 1.1435

  Ruf. 16.25. epaes. 3 9. 2.〈◊〉〈◊〉 1.10. 1. pet. 1.20.
• * 1.1436

  1. Tim 1.1.
• * 1.1437

  1. Cor. 5.3.
• * 1.1438

  1. Cor. 1.9.
• * 1.1439

  Pen. 1.19. ion. 1.14.
• * 1.1440

  Ruf. 2.29.
• * 1.1441

  Ruf. 6.4.
• * 1.1442

  Ephes. 1.19.
• * 1.1443

  Ephes. 2.1.
• * 1.1444

  Ephes. 2.15.
• * 1.1445

  Math. 24.4.
• * 1.1446

  Yr Epystol ar ddydd Pasc.
• * 1.1447

  Ephes. 5.3.
• * 1.1448

  Rufe. 6.4. Ephes. 4.25. Hebr. 12.1. 1. Pet. 2.1.
• * 1.1449

  Gen. 1.26.
• * 1.1450

  Yr Epystol ar y v. Sul ar ôl yr Ystwyll.
• * 1.1451

  Ephes. 4.32.
• * 1.1452

  Ephes. 4.29.
• * 1.1453

  1. Cor. 10.31.
• * 1.1454

  Ephes. 5.22.
• * 1.1455

  1. Per. 3.7. Ephes. 5.25.
• * 1.1456

  Ephes. 6.1.
• * 1.1457

  Ephes. 6.5. Tit. 2.9. 1. Pet. 2.18.
• * 1.1458

  2 Chro. 19.7. Iob 34 19. Deut. 10.17. Doeth. 6.7. Eccles. 35.12. Gala. 2.6. Ephes. 6.9. Act. 10.34. Rufei. 2.10. 1. Pet. 1.17.
• * 1.1459

  Luc. 18.1. 1. Thess. 5.17.
• * 1.1460

  Ephes. 6.8. 2. Thess. 3.1.
• * 1.1461

  Ephes. 5.15.
• * 1.1462

  Phile. 10.
• * 1.1463

  2. Tim. 4 11.
• * 1.1464

  2. Thess. 1.3.
• * 1.1465

  Philip. 1.34.
• * 1.1466

  Act. 16.12.
• * 1.1467

  Act 20.34. 2. Cor. 1.12. 2. Thess. 3.8.
• * 1.1468

  Ephes. 4.1. philip. 1.27. col. 1.10.
• * 1.1469

  Ruf. 1.11.
• * 1.1470

  Act. 16.1.
• * 1.1471

  Act. 18.5.
• * 1.1472

  Ruf. 1.10. & 1.23.
• * 1.1473

  Pen. 5.23. 1. cor. 1.8.
• * 1.1474

  Yr Epistol ar yr ail Sul o'r grawys.
• * 1.1475

  Ruf. 12.2. ephe. 5.17.
• * 1.1476

  1. Cor. 6.8.
• * 1.1477

  1. Cor. 1.2.
• * 1.1478

  Ion. 13.34. & 15.12. 1. ioan. 2.8. & 4.21.
• * 1.1479

  2, Thess. 3.7.
• * 1.1480

  1. Cor. 15.23.
• * 1.1481

  Math. 24.31. 1. cor. 15.52.
• * 1.1482

  Math. 24.44. 2. pet. 3.10. gwele. 3.3. & 16.15.
• * 1.1483

  Esai. 59.17. ephe. 6.17.
• * 1.1484

  Dihar. 17.13. & 20.22. math. 5.39. ruf. 12.17. 1. pet. 3.9.
• * 1.1485

  Luc. 18.1.
• * 1.1486

  1. Cor. 1.9.
• * 1.1487

  1. Thess. 1.2.
• * 1.1488

  Iud. 6.
• * 1.1489

  1. Thes. 4.16.
• * 1.1490

  Ephes. 5.6.
• * 1.1491

  Esai. 11.4.
• * 1.1492

  Ephes. 6.19. collos. 4.3.
• * 1.1493

  1. Cor. 11.1. 1. thes. 4.11. gweith. 20.34.
• * 1.1494

  1. cor. 4.12. 1. thes. 2.9.
• * 1.1495

  Colos. 1.27.
• * 1.1496

  Gweith. 16.1.
• * 1.1497

  Pen. 4.7. ••••us 1.14.
• * 1.1498

  Pen. 6.4.
• * 1.1499

  Rusei. 13.10.
• * 1.1500

  Rufei. 7.18.
• * 1.1501

  Pen. 6.15.
• * 1.1502

  Pen. 6.12.
• * 1.1503

  1. Cor. 5.5.
• * 1.1504

  1. Pet. 3.9.
• * 1.1505

  2. Tim. 1.11.
• * 1.1506

  1. Petr. 3.3.
• * 1.1507

  1. Cor. 14.34.
• * 1.1508

  Gene. 1.27. & 2.7.21.
• * 1.1509

  Gene. 3.6.
• * 1.1510

  Titus. 1.6.
• * 1.1511

  Pen. 1.1.9.
• * 1.1512

  2. Tim. 3.1. 2. pet. 3.4. iud. 19.
• * 1.1513

  Pen. 1 4. & 6.20. 2. tim. 2 16. utus 3.9.
• * 1.1514

  Deut. 5.16.
• * 1.1515

  Deut. 25.4. 1. cor. 9.9.
• * 1.1516

  Math. 10.10. luc. 10.7.
• * 1.1517

  Ephe. 6.5. col. 3.22. 1. pet. 2.18.
• * 1.1518

  Pen. 1.4.
• * 1.1519

  Dihar. 27.24. Eccle. 5.14.
• * 1.1520

  Pen 5.21.
• * 1.1521

  Math. 27.11. Ioh. 18.37.
• * 1.1522

  Pen. 1.11.
• * 1.1523

  Act. 17.14.
• * 1.1524

  Ioh. 1.18. 1. Ioh. 4.12.
• * 1.1525

  Mar. 4.19. Luc. 12.15.
• * 1.1526

  Math. 6.20. Luc. 12.33.
• * 1.1527

  Pen. 1.4.
• * 1.1528

  Act. 22.3.
• * 1.1529

  1. Cor. 1.2. Ephel. 1.3. Tit. 3.5.
• * 1.1530

  Rufei. 16.••5. Ephel. 3.9. Coloss. 1.26. Tit. 1.2. 1. Per. 1.20.
• * 1.1531

  1. Tim. 2.7.
• * 1.1532

  2. Cor. 1.4. Col. 1.24.
• * 1.1533

  Rufei. 6.5.
• * 1.1534

  Math. 10.33. Mar. 8.38.
• * 1.1535

  Rufei. 3.3.
• * 1.1536

  1. Tim. 4.7. Tit. 3.9.
• * 1.1537

  1. Cor. 1.2.
• * 1.1538

  1. Tim. 1.4. Titus 3.9.
• * 1.1539

  1. Tim. 4.1. 2. pet. 3.3. iud. 18.
• * 1.1540

  Exod. 7.11.12.
• * 1.1541

  Gweith. 13.14.
• * 1.1542

  2. Petr. 1.20.
• * 1.1543

  Yr Epistol ar dydd gwyl Luc Efeng∣ylwr.
• * 1.1544

  Colo. 4.10.14.
• * 1.1545

  Pen. 1.16.
• * 1.1546

  Ruf. 16.25. ephef. 3.9. coloss. 1.26. 2. tim. 1.9.10. 1. pet••. 1.20.
• * 1.1547

  Gala. 1.1.
• * 1.1548

  ••. Tim. 3.2.
• * 1.1549

  1. Ti••. 1.4.
• * 1.1550

  Ruf. 14.20.
• * 1.1551

  Ephes. 5.22.23.24.
• * 1.1552

  Ephes. 6.5. col. 3.22. 1. pet. 2.18.
• * 1.1553

  1. Cor. 1.2. coloss. 1.22.
• * 1.1554

  Rufein. 13.1. 1. Pet. 2.13.
• * 1.1555

  1. Cor. 6.11.
• * 1.1556

  2. Tim. 1.9.
• * 1.1557

  1. Tim. 1.4.
• * 1.1558

  2. Tim. 1.4. 2. Tim. 2.16.
• * 1.1559

  1. Thess. 1.2. 2. Thess. 1.3.
• * 1.1560

  Colloss. 4.9.
• * 1.1561

  Yr Epystol ar ddydd Na∣talic.
• * 1.1562

  Doeth 4.26. Coloss. 1.15.
• * 1.1563

  Psal. 2.7. Pen. 5.5. Act. 13.33.
• * 1.1564

  2. Sam. 7.14. 1. Chro. 22.10.
• * 1.1565

  Psal. 97.7.
• * 1.1566

  Psal. 104.4.
• * 1.1567

  Psal. 45.6.
• * 1.1568

  Psal. 102.25.
• * 1.1569

  Psal. 110.1. Math. 22.44. 2. Cor. 15.25. Pen. 10.12.
• * 1.1570

  Mar. 16.20.
• * 1.1571

  Psal. 8.4.
• * 1.1572

  Math. 28.18. 1. cor. 15.27. phil. 2.9.10.11.
• * 1.1573

  Psal. 22.22.
• * 1.1574

  Psal. 18.2. 1. cor. 15.55.
• * 1.1575

  Num. 12.7.
• * 1.1576

  Psal. 95.8. pen. 4.7.
• * 1.1577

  Num. 14.37.
• * 1.1578

  Psal. 95.1••.
• * 1.1579

  Genes. 2.2. deut. 5.14.
• * 1.1580

  Pen. 3.7.
• * 1.1581

  1. Cor. 13.10.
• * 1.1582

  Psal. 2.7. pen. 1.5.
• * 1.1583

  Psal. 110.4.
• * 1.1584

  Mat. 12.31.32. 2. pet. 2.20. pen. 10.26.
• * 1.1585

  Gene. 12.2. & 17.4. & 22.17.
• * 1.1586

  Gen. 14.18.
• * 1.1587

  Num. 18.21. deut. 18.1.2. iosua. 14.4.
• * 1.1588

  Psal. 110.4. pen 5.6.
• * 1.1589

  Psal. 110.7
• * 1.1590

  Leuit. 16.6.
• * 1.1591

  Exod. 25.40. Act. ••.44.
• * 1.1592

  Iere. 31.31. ••usei. 11.27. pen. 10.16.
• * 1.1593

  Exod. 26.1.36.1.
• * 1.1594

  Num. 17.10. 1. Brenhi. 8 9. 2. Chro. 5.10. Exod. 25.22.
• * 1.1595

  Exod. 30.10. Leuit. 16.2.
• ☞ 1.1596

  Yr Epystol ar y pummed Sul o'r gra∣wys.
• * 1.1597

  Leuit. 16.14. Numb. 19.4.
• * 1.1598

  1. Pet. 1.19. 1. Ioh. 1.7. Gwele. 1.5.
• * 1.1599

  Luc. 1.74.
• * 1.1600

  Ruf. 5.6. 1. Pet. 3.18.
• ☞ 1.1601

  Yr Epistol ar ddydd mer∣cher cyn y Pasc.
• * 1.1602

  Gala. 3.15.
• * 1.1603

  Exo. 24.8.
• * 1.1604

  Rufei. 5.8. 1. pet. 3.18.
• * 1.1605

  Yr Epistol ar ddydd gwe∣ner cyny Pasc. ••euit. 16.1 4.21
• * 1.1606

  Leuit. 16.21.
• * 1.1607

  Psal. 40.6.7.
• * 1.1608

  Pen. 1.13.
• * 1.1609

  Psal. 110.1. 1. cor. 15.25. pen. 1.13.
• * 1.1610

  Iere. 31.33. rufei. 11.27. pen. 8.8.10.
• * 1.1611

  Pen. 6.4
• * 1.1612

  Deut 10 15. m••th 1•• 17. 〈◊〉〈◊〉 8.16. 2. 〈◊〉〈◊〉. 13.1.
• * 1.1613

  Deut. 32.35. ••use••. 12.29.
• * 1.1614

  Habac. 2.4. tui••••. 1.17. gal. 3.11.
• * 1.1615

  Gene. 1.1.10.1.10.
• * 1.1616

  Gene. 4 4. math. 23.35.
• * 1.1617

  Gene. 5.24.
• * 1.1618

  Gene. 6.13. ••••le. 44 17.
• * 1.1619

  Gene. 12.4.
• * 1.1620

  Gene. 17.19. & 21.2.
• * 1.1621

  Eccle. 44.21.
• * 1.1622

  Gene. 22.10.
• * 1.1623

  Gene. 21.12. rufei 9.7.
• * 1.1624

  Gen. 27.28.29.
• * 1.1625

  gene. 48.15.
• * 1.1626

  Gene. 47.31.
• * 1.1627

  Gene. 50.25.
• * 1.1628

  Exod. 2.2. gweith. 7.23.
• * 1.1629

  Exod. 1.16.
• * 1.1630

  Exod 2.11.
• * 1.1631

  Exod. 12.22.
• * 1.1632

  Exod. 14.22.
• * 1.1633

  Iosua 6.20.
• * 1.1634

  Iosua 6.23.
• * 1.1635

  Barn. 6.11.
• * 1.1636

  Barn. 4.6.
• * 1.1637

  Barn. 13.24.
• * 1.1638

  Barn. 11.1.
• * 1.1639

  1. Sam. 1.20.
• * 1.1640

  Rufei. 6.4. Ephes. 14.24. Coll. 3.8. 1. Pet. 2.1.
• * 1.1641

  Dihar. 3.11. Act. 3.19.
• * 1.1642

  Rufei. 12.18.
• * 1.1643

  Genes. 25.33.
• * 1.1644

  Genes. 25.33.
• * 1.1645

  Exod. 19.16.
• * 1.1646

  Exod 19.13.
• * 1.1647

  Gen. 4.10.
• * 1.1648

  Haggeus 2.7.
• * 1.1649

  Deut 4.24.
• * 1.1650

  Ruf••i. 12.10.
• * 1.1651

  ••. Pet. 4.9.
• * 1.1652

  Con. 18.3.
• * 1.1653

  Iosua 1.9.
• * 1.1654

  Psal. 118.6.
• * 1.1655

  Leuit. 4.12.
• * 1.1656

  Micheas 2.10.
• * 1.1657

  Hos. 14.2.
• * 1.1658

  Yr Epistol ar ddydd Philip ac Iaco.
• * 1.1659

  Rhuf. 5.3.
• * 1.1660

  Math. 7.7. mar. 11.24. luc. 11.9. ioan. 14.13.
• * 1.1661

  Preg. 14.18. ••••a. 40.6. I. pet. 1.24.
• * 1.1662

  Yr Epistol y iiij. Sûl ar ôl Pasc.
• * 1.1663

  Dihar. 17.27.
• * 1.1664

  Yr Epistol y v. Sul wedi 'r Pasc. Math. 7.21. rhuf. 2.13.
• * 1.1665

  Leuit. 19.15. dihar. 24.24.
• * 1.1666

  Math. 22.39.
• * 1.1667

  Leuit. 15.19.
• * 1.1668

  Luc. 3.11. 1. ioan. 3.17.
• * 1.1669

  Gen. 22.10.
• * 1.1670

  Gen. 15.6. rhuf. 4.3. galath. 3, 6.
• * 1.1671

  Iosua. 2.1.
• * 1.1672

  1. Pet. 5.6.
• * 1.1673

  Rhuf. 14.4.
• * 1.1674

  1. Cor. 4.19.
• * 1.1675

  Iath. 5.34.
• * 1.1676

  Mar. 6.13.
• * 1.1677

  1. Bren. 17.1 Luc. 4.25.
• * 1.1678

  Math. 18.1.
• * 1.1679

  Luc. 1.75.
• * 1.1680

  Lefit, 11.44.
• * 1.1681

  Deut 10.17. rhuf. 2.11. gal 2.6
• * 1.1682

  1. Cor. 6.20. & 7.23. heb 9.14. 1. ioa. 1.7. gwele. 1.5.
• * 1.1683

  Rhuf. 16.25. ephe. 3.9. col. 2.26. 2 tim. 1.19. tit. 2.2,
• * 1.1684

  Rom. 12.10. cphes. 4.3.
• * 1.1685

  Esdr. 40.6. eccles. 14.18. iac. 1.10.
• * 1.1686

  Rhuf. 6.4. eph. 4.22. col. 3.18. heb. 12.1.
• * 1.1687

  Gwele. 1.8.
• * 1.1688

  Esa. 28.16. rhuf 9.33.
• * 1.1689

  Psal. 118. math. 21.42. act. 4.12.
• * 1.1690

  Exod. 19.6.
• * 1.1691

  Ose. 2.23. rhuf. 2.25.
• * 1.1692

  Yr Epistol y trydydd Sul ar ol y Pasc.
• * 1.1693

  Rhuf. 13.14. gal. 5.17. 1. pet. 3.16.
• * 1.1694

  Rhuf. 13.1.
• * 1.1695

  Rhuf. 12.10. 1. petr. 1.22.
• * 1.1696

  Eph. 6.5. col. 3.22.
• * 1.1697

  Yr Epistol yr ail Sul ar ol y Pasc.
• * 1.1698

  Esa 51.9. 1. Ioa. 3.6.
• * 1.1699

  Esa. 53.5. math. 8.17.
• * 1.1700

  Col. 3 18. eph. 5.22.
• * 1.1701

  1 Tim. 2.9.
• * 1.1702

  Gen 18.12.
• * 1.1703

  1. Cor. 7 3.
• * 1.1704

  Yr Epistol y v. Sul ar ol y Drindod.
• * 1.1705

  Dihar. 17.11. & 20.22. math. 5.39. ••om. 12.17. 1. thess. 5.15.
• * 1.1706

  Psal. 34.13.
• * 1.1707

  ••sa. 1, 16.
• * 1.1708

  Math. 5.10.
• * 1.1709

  Esa. 8.12.
• * 1.1710

  Yr Epistol nos Pasc.
• * 1.1711

  Rom. 5.6. heb. 9.15.
• * 1.1712

  Gene. 6.14. math 14.38.
• * 1.1713

  Ephes. 4.2.
• * 1.1714

  Yr Epistol y Sul ar ôl y derchafel.
• * 1.1715

  Dihar. 10.12.
• * 1.1716

  Ruf. 12.13. heb. 13.2.
• * 1.1717

  Ruf. 12.6. phil. 2.14.
• * 1.1718

  Math. 5.10.
• * 1.1719

  Dihar. 2.21.
• * 1.1720

  Yr Epistol y trydydd Sul ar ol y Drin∣dod. Iaco. 4.6.
• * 1.1721

  Psal. 55.23. doeth. 12.13. math. 6.25. luc. 12.22. luc. 22 31.
• * 1.1722

  Ruf. 16.16. 2. cor. 16.20. 2. cor. 13.12.
• * 1.1723

  Ioan. 21.17.
• * 1.1724

  1. Cor. 1.17.
• * 1.1725

  Math. 17.5.
• * 1.1726

  2. Timor. 3.16.
• * 1.1727

  Iob. 4.18. iud. 6.
• * 1.1728

  Gen. 7.2.
• * 1.1729

  Gene. 19.13.
• * 1.1730

  Num. 22.23. iud. 11.
• * 1.1731

  Iud. 22.
• * 1.1732

  Ioan. 8.34. ruf. 6.20.
• * 1.1733

  Math. 12.45. heb. 6.4.
• * 1.1734

  1. Timoth 4.1. 2. timoth. 2.1. iud. 18.
• * 1.1735

  Psal. 94.4.
• * 1.1736

  Ezech. 18 32. & 33.11. 1. thess. 2.4. gwele. 3.3. & 16.15.
• * 1.1737

  Esay. 65.17. & 69.22. gweled. 21.1.
• * 1.1738

  Rom. 2.4.
• * 1.1739

  Yr Epistol ar ddigwyl Ioan Efangylwr.
• * 1.1740

  1. lo. 1.12.
• * 1.1741

  I leb. 9.28., 1. pet. 1.19. gwele. 1.5.
• * 1.1742

  1. Bre. 8.46. 2. chron. 6.36. dihar. 20.9.
• * 1.1743

  Pen. 3.14.
• * 1.1744

  Esai. 53.6. 1. Pet. 2.22
• * 1.1745

  Ioan. 8.44.
• * 1.1746

  Ioan. 13.34.
• * 1.1747

  Gen. 4.8.
• * 1.1748

  Yr Epystol yr ail Sul ar ôl y Drindod.
• * 1.1749

  Pen. 2.10. Leuit. 19.17.
• * 1.1750

  Ioan. 15.13. Ephes. ••.••.
• * 1.1751

  Luc. 3.11.
• * 1.1752

  Pen. 5.14. Math. 21.2. Ion. 15.7.
• * 1.1753

  Ion 5.24.
• * 1.1754

  Ion. 13.34.
• * 1.1755

  Ion. 8.47.
• * 1.1756

  Yr Epystol ar y Sul cyntaf ar ôly Drindod.
• * 1.1757

  Ion. 3.16.
• * 1.1758

  Ion. 1.18. 1. Tim. 6.26.
• * 1.1759

  Ion. 13.34.
• * 1.1760

  Math. 11.30.
• * 1.1761

  Yr Epystol y Sul cyntaf ar ôl y Pasc.
• * 1.1762

  1. Cor. 15.37.
• * 1.1763

  Io. 3.36.
• * 1.1764

  Pen. 3.22.
• * 1.1765

  Luc. 24.45.
• * 1.1766

  Ruf. 16.17.
• * 1.1767

  Yr Epistol ar ddydd Symō ac Iudas.
• * 1.1768

  2. Per. 2.1.
• * 1.1769

  Num. 14.37.
• * 1.1770

  2. Pet. 2.4.
• * 1.1771

  Gen. 19.24.
• * 1.1772

  〈…〉〈…〉
• * 1.1773

  〈…〉〈…〉
• * 1.1774

  Psal. 17.10.
• * 1.1775

  1. Tim. 1.4. 2. Tim. 3.1. 2. Pet. 2.3.
• * 1.1776

  Exod. 3.14.
• * 1.1777

  〈◊〉〈◊〉 89.37.
• * 1.1778

  〈◊〉〈◊〉. 15.20. 〈◊〉〈◊〉 1.18.
• * 1.1779

  〈◊〉〈◊〉. 9.14. 〈◊〉〈◊〉 1.19.
• * 1.1780

  Ioan. 1.9. Pet. 2.5.
• * 1.1781

  Esa. 3.14. Math. 24.30. Iud. 14.
• * 1.1782

  Dan. 10.9. Esai. 41.4. & 44.6.
• * 1.1783

  Num. 23.14. hefyd. 25.1.
• * 1.1784

  1. Bren. 16.13.
• * 1.1785

  1. Sam. 16.7. psal. 7.10. iere. 11.20. hefyd. 17.10.
• * 1.1786

  Psal. 2.9.
• * 1.1787

  Esa 22.22. iob. 22.14.
• * 1.1788

  Yr Epistol ar ddie Sul y Drindod.
• * 1.1789

  Esa. 6.3.
• * 1.1790

  Pen. 5.11.
• * 1.1791

  Esay. 2.19. ose. 10.8. luc. 23.30.
• * 1.1792

  Yr Epistol ar ddydd gwyl yr holl Sainct
• * 1.1793

  Esay. 49.10.
• * 1.1794

  Esay. 25.8. isod. 24.4.
• * 1.1795

  Esay. 2, 19. hose. 10.8. luc. 23.30.6.16. doethin. 16.9.
• * 1.1796

  Yr Epystol ar ddydd Mi∣chael.
• * 1.1797

  Gen. 13.10. Math. 26.1.
• * 1.1798

  Yr Epistol ar ddydd gwyl y Gwirioni∣aid.
• * 1.1799

  Veh 14 8. esai 21.9. ierem. 51.8.
• * 1.1800

  Esai. 47.8.
• * 1.1801

  ••ath. 22 2.
• * 1.1802

  sal. 2.9.
• * 1.1803

  1. Tim. 6.15.
• * 1.1804

  Ezec. 39.1.
• * 1.1805

  Vchod. 3.5. i••od. 21.27. philip. 4 3.
• * 1.1806

  Esai. 65.17. & 66.22. 2. pet. 3.13.
• * 1.1807

  Vchod. 7.17. Esay 25.8.
• * 1.1808

  Vchod. 1.8. Isod 22.13.
• * 1.1809

  Esai. 60.19.
• * 1.1810

  Esai. 60.3.
• * 1.1811

  Esai. 60.11.
• * 1.1812

  Pen. 19.10.
• * 1.1813

  Rhuf. 2.6.
• * 1.1814

  Esai. 41.4.
• * 1.1815

  Esai. 55.1.
• * 1.1816

  Deut. 4.2. & 12.32. dihar. 30.6.