Pontici Virunnii viri doctissimi Britannicæ historiæ libri sex magna et fide et diligentia conscripti: ad Britannici codicis fidem correcti, & ab infinitis mendis liberati: quibus præfixus est catalogus regum Britanniæ: per Dauidem Pouelum, S. Theolog. professorem.

ITINERARII CAMBRIAE: Seu laboriosae B. Cant. Archiep. per WALLIAM legationis Liber Primus.

De transitu per Herefordiam & Radno∣ram cum notabilibus suis. Cap. 1.

ANNO igitur ab incarnati∣one Domini 1188. Aposto∣latus apicem regente Vrba∣no tertio; Imperante Romae Alemannorum rege Fride∣rico; Constantinopoli Isaa∣cio; Regnante in Francia Philippo Ludouici filio; In Anglia Henrico secundo; In Sicilia verò Willelmo; In Hungaria Bela; In Palestina Guidone; anno s. quo Sa∣ladinus tam Aegyptiorum quàm Damascenorum Prin∣ceps, occulto dei iudi•••••• 〈◊〉〈◊〉 nunquam iniusto, publico belli certamine victoria potitus Hierosolymorum reg∣num obtinuit, vit venerabilis, & tàm literatura quàm religione conspicuus, Cantuariorum Archipraesul. Baldvinus, in Salutiferae Crucis obsequium ab Anglia in Walliam tendens, apud Herefordiae fines Cambri∣am intrauit¹.

Accedens itaque Radnoram² circa ieiunij caput,* 1.1 vi∣ro magnifico Ranulpho Glanuillensi praecipuo regis tunc consiliario regníque totius iustitiario eò vsque co∣mitatus: Resum Gruffini filium Australis Cambriae principem, cum alijs partium illarum viris nobilibus ibidem obuium habuit. Vbi sermone statim super negotio crucis ab Archipraesule publicè facto, & per in∣terpretem Wallensibus exposito, primus omnium, ad

importunam quae praecesserat regis instantiam, & pol∣licitis plenam tàm Archiepiscopi quàm iustitiarij regis ex parte persuasionem, qui scripsit haec (alijs exemplū praebens) se primus erexit, & ad validissimam quoque omnium inductionem, ad pedes viri sancti prouolutus, crucis signaculum deuotè suscepit. Quem illico Petrus Meneuensis episcopus & Cluniacensis monachus tàm imitatus est quàm sequutus. Deinde Aeneas Aeneae Claudij filius Elueniae princeps cum alijs multis. Qui statim exurgens, & coram Reso, cuius filiam vxorem habebat, assistens, vestra, mi pater, inquit & domine licentia summi patris iniuriam vindicare depropero. Resus autem cum certissimo sanctae peregrinationis proposito, quàm citò Archiepiscopus terram suam in∣trauerit reuersus, adeò vt per quindecem ferè dies de clitellis & saginarijs, de sumptibus perquirendis & clientibus caeterisque tanto itineri necessarijs cum multa sollicitudine disposuisset, donec vxor eius & communi patriae vitio in quarto gradu cognata Gven∣dolena scilicet Madoci Povisensis filia, ipsum à tàm nobili proposito (peccatis exigentibus) muliebriter in∣stans penitus auertit. Quoniam, vt ait Solomon, cor hominis disponit viam suam, sed domini est dirigere gressus eius. In ipso verò 〈◊〉〈◊〉 Resi, cum super his quae audierat suos conueniret, 〈…〉〈…〉 quidam egregi∣us de familia ipsius, cui nomen Gruffinus, qui postea crucem suscepit, respondisse memoratur: quis vnquam animi virilis peregrinationis huius iter abhorreat, cum inter vniuersa quae excogitari poterunt eius incommo∣da nihil incommodius cuiquam, nihil deterius accide∣re possit quàm redire?

Accesserunt autem ad Resum in reditu suo quidam Canonici Meneuenses Zelo ecclesiae suae, maiores Cu∣riae, quos sibi allexerant complices habentes & fau∣tores: qui ei suggerere modis omnibus nitebantur, vt Archiepiscopum Cantuariensem (quoniam inauditum hoc hactenus fuerat) ad penitiores Walliarum partes, praecipuè sedem Meneuensem, quae caput est Walliae,

accedere nulatenus sustineret, dicentes & asserentes eo ipso, si processerit, praeiudicium magnum & graua∣men in posterum, antiquae dignitati suae recuperandae & Metrapolitanae sedis honori posse procul dubio pro∣uenire. Haec inquam principi toto conamine suaden∣tes, ob innatam tamen eiudsdem liberalitatem & man∣suetudinem, ne confusionem viro sancto repulsa gene∣raret, persuadere non valebant.

In crastino verò mane post missae celebrationem, & Ranulphi Glanuilensis in Angliam reuersionem, cum apud Castrum Crukeri, quod quasi duobus à Radnora passuum millibus distat, proficisceremur: iuuenis qui∣dam robustus & validus cui nomen Hector, ab Archie∣piscopo super crucis susceptione conuentus: si haberem (inquit) vnde vno die commederem & altero ieiuna∣rem, monitis acquiescerem. Die tamen sequente, idem ab Archiepiscopo crucem suscepit. Circa verò vespe∣ram venit Malgo Caduallonis filius princeps Meleniae, qui statim ad breuem Archiepiscopi monitionem sed efficacem, non absque suorum lachrimis & luctu, cru∣cis signaculo est insignitus.

Hic autem quasi prae foribus mihi notandum occur∣rit, quod dominatori castri eiusdem de Radnora, tem∣pore Anglorum reg••••••rici primi contigit in terra Buelt,* 1.2 non procu•••• ••inc distante & eidem honori à primo conquestu amacente. Cum enim ecclesiam san∣cti Auani (quae Brytanicè Lhan Auan dicitur) intras∣set, & minus cautè in eadem cum canibus venatorijs at{que} irreuerenter pernoctasset, venantium more sum∣mo diluculo surgens, canes omnes inuenit rabie per∣cussos, ipse quoque caecus effectus, & nihil omnino vi∣dens, ad manum extractus est. Et cum diu postea vi∣uendo tenebrosam semper & tediosam vitam duxisset, demum se Hierosolimam duci faciens, ne & interior ei lucerna similiter extingueretur, faeliciter procurauit: Cum alijs igitur armatus ibidem & ad bellicum con∣flictum vice quadam à suis productus, forti residens equo, animosum inter primos in hostes fidei impetum

fecit,* 1.3 vbi & statim ferro confossus diem cum honore clausit extremum.

In prouincia quoque de Warthrenion, quae pau∣cis ab hinc stadijs distat his nostris diebus res accidit non indigna memoratu: Dominator enimuerò locie∣iusdem Aeneas sc. filius Resi, cum die quodam exire saltibus feras intenderet (puta qui venationis studio valdè addictus fuerat,) quidam ex suis arcum tenens ceruam exilientem sagitta perforauit.* 1.4 Quae quidem contra sexus illius naturam inuenta est 12. annorum cornua ferens, & praetereà tàm in cauda quàm alibi plusquam cerui pinguedinem habens. Vnde & ob tan∣ti prodigij nouitatem, Anglorum regi Henrico secun∣do, monstri eiusdem caput & cornua sunt destinata. Illud hoc in casu magis stupore dignum occurrit, quòd vir ille qui feram praescriptam sagittauit, mirum quo fato quóue infortunio subita passione percussus dex∣trum illico lumen amisit, & eadem hora paralytico morbo correptus, vsque ad mortem inutilis omnino & imbecillis permansit.

In hac eadem prouincia de Warthrenion in ecclesia videlicet sancti Germani,* 1.5 Baculus, qui sancti Cyrici dicitur, inuenitur: superiùs in crucis modum paulisper vtrinque protensus, auro 〈◊〉〈◊〉nto vndi{que} contectus. Qui quanquam virtuosissimus ••••omni negotio com∣probetur, longè plus tamen ad glandiculas gibbosas & strumas, quae in humanis corporibus excrescere so∣lent euacuandas penitus & delendas, speciali quadam virtute praepollet, adeo quidem vt omnes passim qui huiuscemodi vexantur incommodis,* 1.6 si baculum deuo∣tè cum vnius denarij oblatione petierint, optatam recipiāt sanitatem. Contigit autem his nostris diebus, strumosum quendam solum obulum baculo praesen∣tasse, cui per medium illico residens strumosus ille tu∣mor euanuit:* 1.7 Et post pusillum postquam alterius obuli relatione debita est oblatio redintegrata, & integra quasi statim curatio est subsequuta. Item alius ad ba∣culum accedens cum certa denarij promissione cura∣tus

est: qui tamen die statuta promissa non complens, pristinum statim incommodum cum confusione rece∣pit: sed vt delicti veniam faciliùs impetraret cum trium denariorū oblatione, non absque timore magno & de∣uotione beneficium triplicasset, continuò stabilis cura∣tionis gaudia recuperauit. Apud Eleuein autem in ec∣clesia de Glascum est Campana baiula virtuosissima,* 1.8 quam proprio vocabulo Bangu vocant, quae & sancti Dauid fuisse perhibetur, hanc mulier quaedam viro suo, qui in castello de Raidergwy iuxta Warthrenion (quod Resus filius Gruffini nostris diebus cōstruxerat) in vin∣culis tenebatur, vt eùm vel sic liberaret, clam allatam supposuit. Sed quoniam castellani non solùm ob hoc virum non liberarunt, verum & campanam ipsam vio∣lenter captiuam quo{que} tenuerunt, nocte eadem vltione diuina totum oppidū praeter parietem vnum vbi cam∣pana pendebat, igne proprio consumptū est. Apud Luel quo{que}* 1.9 partibus de Brechinia nostro similiter tempore contigit ecclesiam loci eiusdem hostiliter combustam, omnia prorsus intus & extra praeter pixidem vnam, in qua hostia consecrata reposita fuerat consumpta fuisse. Contigit autem in Elueniae prouincia, quam solum ab Haya flumen vagense disterminat duo stagna non mo∣dica, nocte quā Angl•• 〈◊〉〈◊〉 Rex Henricus primus duxit extremam: à claustris, alteri à natura, & alteri huma∣no labore collatis, subito erupisse: Artificiali longius per devexa dilapso, cursu{que} praecipiti demum vt mos est e∣uacuato: naturali verò non vltra duo passuum millia in valle quadam cum prioribus piscibus & accidentibus non abs{que} multorum admiratione perpetua stabilitate statum sortito. Contigit & hac tempestate in Norman∣niae partibus, paucis ante obitum Henrici secundi die∣bus, vt in stagno quodam non procul à Sagio quasi per quinque milliaria distante apud Oximense castrum,* 1.10 pisces omnes (quibus abundabat) tanto conflictu tàm in aqua ipsa quàm extra exilientes nocte quadam con∣grederentur, vt vicinorum hominum multitudinem ipso collisionis strepitu ad spectaculum euocarent.

Tanto nempe támque lethali certamine congressi sunt, vt in toto viuario vix vnus mane vita superstes in∣ueniretur, miro & inaudito prognostico, multorum morte mortem vnius praesagientes. Quanti verò & quàm enormes excessus super fratrum & consobrino∣rum exosculationibus, ob miseras terrarum ambitiones in his inter Vagam & Sabrinam, Melenyth s. Eluein & Walthrenion finibus, his nostris diebus acciderint, sa∣tis Walliae fines memoriter tenent & abhorrent.

Annotationes in Cap. 1.

1 VT huius tam legationis quàm peregri∣nationis causa intelligatur, sciendum est, terram sanctam, postquam incredibili Christianorum quorundam principum virtute cir∣ca An. Do. 1099. ex infidelium manibus erep∣ta esset, atque 88. annorum spacio non solùm forti∣ter & strenuè defensa, verùm etiam Christiane, & piè administrata: hoc tempore Guidonis Lu∣signani ambitione, Raimundi Tripolitani Comitis proditione & perfidia, aliorúmque principum in∣testinis dissidijs, in Saladini Damascenorum & Aegyptiorum regis potestatem, magno Christiani nominis dedecore devenisse. Quod cum ad vrba∣ni terij pontificis Rom. aures peruenisset, dolore ex ea clade concepto vitam finijsse dicitur. Vnde Gre∣gorius octauus eius successor, pro sua propensa in rem Christianam voluntate, per omnes prouincias ad ecclesiasticae functionis viros selectos literas de∣dit, quibus mandat, vt crucem praedicando, ad Christiani orbis defensionem, & afflictis fratribus

opem ferendam, seriò indulgentijs propositis (vt Rom. pontificum mos est) omnes hortarentur, eosque quantum possent ad hoc tam pium bellum allicerent. Ex illorum numero, quibus hoc negoti∣um demandatum erat, hic Balduinus Cantuarien∣sis Archiepiscopus fuit, qui ea in re omnem suam curam & cogitationem posuit, grauissimos labores pertulit, hanc Cambriae Peregrinationem suscepit, & tandem ea de causa in Syriam profectus, omnes suas facultates ad subleuandas militum necessita∣tes impendens, ex hoc mundo migrauit.

2 Maeseuetae (inquit Lelandus) olim incolebant orientalem Cambriae limitem ad sinistram,* 1.11 qua vaga defluit ripam: à quibus ea vrbs Maeseuet dicta est, quae nunc Radnora dicitur. Nomen verò gentis à pratis laeta fertilitate luxuriantibus crediderim exortum esse. A tempore Offae regis Merciorum longè potentissimi, cui lis & simultas erat (vt apparet ex epistolis Flacci Albini Ebora∣censis) cum Carolo Magno, cepit luculenta incre∣menta Herefordia, vrbs clarissimi Ethelberti re∣gis orientalium Anglorum ac martyris monu∣mento, & gentis prima sedes merito habita est. Ego aliquando legi apud Marianum Scotum, & Rogerum Houedenum Maeseuetas aliter Mase∣getas & Magesetas appellatos. Haec Lelandus.

De transitu per Hayam & Brecheiniam cum N. S. Cap. 2.

TRanseuntes inde versus Brecheinoc, flumine vagensi transcurso, statim a∣pud Hayam 1 sermone facto,* 1.12 inter multos ibidem cruce signandos, quosdam vidimus qui relictis vesti∣bus, quibus alij ab amicis, alij ab vxo∣ribus retinebantur, vsque in castrum ipsum cursim ad Archiepiscopum euaserunt. Mane ve∣rò versus Aberhodni iter arripuimus, & verbo domini apud Landeu seminato ibidem pernoctauimus.* 1.13 Dici∣tur autem Aberhodni, castrum & prouinciae caput, ibi situm vbi riuus Hodni in aquam Oscae deuoluitur.* 1.14 Aber enim lingua Brytannica dicitur locus omnis vbi fluui∣us in fluuium cadit. Landeu verò ecclesia dei sonat. Ar∣chidiaconus quoque loci eiusdem, opus suum non ig∣nobile Hibernicam ibidem Topographiam Archiepis∣copo praesentauit. Quod ipse gratanter accipiens sin∣gulisque diebus obiter ipsum vel legens attentè vel au∣diens, tandem in Angliam reuersus lectionem vnà cum legatione compleuit. Ea igitur quae nostris temporibus his in partibus notabilia contigêre, praetereunda non putaui. Accidit itaque pariter ante guerram illam grandem, qua tota fere prouincia illa per filios Iestini in exterminium data fuerat:* 1.15 2 vt lacus ille magnus qui fluuium Leueni ex se transmittit, simul cum ipso fluuio in vagae flumen contra Glesbyriam ab ipso descenden∣te, viridissimi coloris inueniretur. Consulti autem su∣per hoc terrae illius seniores quidnam portendere po∣tuisset, responderunt parum ante magnam illam deso∣lationem per Hoelum filium Meredythi factam▪* 1.16 simi∣lis coloris aquam inuentam fuisse. 3 Contigit quoque eadē tempestate capellanum quendā, cui nomen Hu∣go, Capellae sancti Nicholai in castello de Aberhodni deseruientem, in somnis vidisse virum quendam vene∣rabilem

ei assistentem & dicentem: Dic domino tuo Gulielmo de Breusa qui praedium capellae sancti Ni∣cholai olim in eleemosynam datum detinere praesumit, verbum istud, Hoc anfert fiscus quod non accipit Christus, Dabis impio militi quod non vis dare sacerdoti. Cùm hoc ita∣que semel, secundò, & tertiò ei accidisset, veniens ad loci illius Archidiaconum apud Landu, tàm visionem quàm verba memoriter retenta, (quae nunquam ta∣men ante audierat) ei proposuit, ipse verò Augusti∣ni statim haec esse verba dignoscens, locúmque scrip∣turae vbi reperiuntur ostendens, casum quoque in quo Augustinus ibi loquitur aperuit: Inuehitur enim in de∣cimarum & obuentionum seu rerum quarumlibet ec∣clesiasticarum detentores: Et quod eis ibi minatur, in∣fra breuissimum tempus huic certissimum est contigis∣se detentori. Vidimus quippe nostris diebus & indu∣bitata veritate comperimus, principes ecclesiastica∣rum possessionum vsurpatores, praecipuè verò Anglo∣rum regem Henricum secundum nostris diebus reg∣nantem & hoc vitio prae alijs laborantem, modica fermenti massa corrupta, nouis ea occasione emersis incommodis, thesauros vniuersos profudisse, sti∣pendiario dantes militi, quae dari debuerant sacer∣doti.

De viro tamen praedicto Gulielmo, videlicet de Breusa, quanquam in hoc plurimum offenderit: quia nihil humanum omnino perfectum: omniúm∣que habere notitiam (vt ait imperator) & in nullo peccare, potius diuinitatis est quàm humanitatis. Hoc equidem memoratu dignum censui, quod in om∣ni sermone suo semper dominum anteponere consu∣euit, dicens: In nomine domini fiat hoc: ex dei par∣te fiat illud: Item si deo placuerit: vel si deus annu∣erit: vel per dei gratiam futurum est ita. Quod au∣tem in hunc modum deo sit semper totum commit∣tendum, eiúsque voluntati commendandum, habe∣mus ex Paulo, qui sicut in Act. Apostolorum legitur, valefaciens fratribus dixit; Iterum reuertar ad vos deo

volente: Similiter & Iacobus in epistola sua adiectio∣nes huiúsue; Si deus voluerit, & vixerimus, singulis de∣futuro promissionibus faciendas ostendit, diuinae voluntati & dispositioni cuncta relinquendo. Lite∣ras quoque quas varias ad partes veluti diues & prae∣potens mittere solet, à deo gratiosis huiusmodi diui∣nae indulgentiae verbis onerare seu potius honorare consueuerat, vt in tedium plerumque maximum, non solùm notarijs, verumetiam audi••oribus vergi soleat. Singulis etiam notariorum, vt literas omnes diuini auxilij verbo concluderent, praeter communia stipen∣dia aureum annuatim denarium dabat. Ad haec eti∣am ex deuotionis abundantia, quoties iter agendo, vel in ecclesiam vel in crucem aliquam, oculos con∣uertit, quanquam in cursu sermonis cum quocunque seu plebeio, seu potente verbum fieret, statim se transfert ad orationes: quibus expletis, à diuerticu∣lo repetit orationem. Praeterea quoties pueros in via obuios habet, eos illico salutatione praeueniens ad reciprocam inuitat salutationem, vt sic innocentum benedictio vel extorta cum salutationis eulogio re∣fundatur. Horum etiam omnium & sponsa eius∣dem, Matildis de sancto Valerico consuetudinem habuit, mulier (inquam) prudens & pudica: mu∣lier domui suae bene praeposita: mulier non tantùm intus conseruando, verumetiam extra multipli∣cando prouidentissima. Qui vtinam ambo tam finalem in tempore foelicitatem & gratiam quàm aeternitatis gloriam fuerint ex deuotione consecu∣ti.

Accidit etiam in eisdem partibus pueri cuiusdam pullos columbinos in ecclesia sancti Dauidis de Lhanuaes à nido subripere volentis, lapidi supposito manum adhaesisse, miraculosa fortè sancti illius vin∣dicta auium ecclesiae suae indemnitatem procuran∣tis. Cúmque tribus diebus & noctibus puer cum pa∣rentibus & amicis in ipsa ecclesia coram altari vi∣gilijs, ieiunijs & orationibus institissent, tandem

die tertio vinculo diuinitus relaxato, manum à lapi∣de virtus quae ligauit absoluit. Vidimus eundem apud Newbyriam in Anglia manentem, se Meneuensi e∣piscopo Dauid secundò ibidem praesentantem, & trans∣actis aetatum gradibus iam senem ex puero factum, quoniam in episcopi illius dioecesi ista contigerant, si∣bi haec accidisse certissima relatione confitentem.* 1.17 La∣pis verò in ecclesia•• praedicta pro reliquijs vs{que} in ho∣diernum diem reseruatur, quinque digitorum vestigijs tanquam in cera pressorum in silice comparentibus.

Miraculum autem haud longè dissimile his nostris diebus accidit apud S. Edmundum, mulier miserrima ad scrinium viri sancti quasi sub deuotionis obtentu ac∣cedere consueta non tamen afferre quicquam sed au∣ferre parata,* 1.18 argentum & aurum ab alijs oblatum, ex∣quisito furti genere deosculando ablambere solebat, & ore reconditum asportare. Quae cùm semel (vt saepius consueuerat,) id fecisset, labijs & lingua ferretro firmi∣ter adhaesit, argentúmque ingestum diuinitus depre∣hensa palam euomuit, accurrentibus quoque multis admirantibus tàm Iudaeis quàm Christianis maiori diei parte vt amplior virtus elucesceret & nulli dubium foret, ibi immota remansit & inconuulsa.

Item in borealibus Angliae trans Humbrum fini∣bus in ecclesia de Houedene,* 1.19 rectoris eiusdem eccle∣siae concubina tumbae sanctae Osanae sororis regis Os∣redi ligneae in sedis modum super aream eminenti mi∣nus cautè insedit. Quae cùm inde recedere vellet, fix∣is ligno natibus auelli non potuit, donec accurrente populo, scissis vestibus, & corpore nudato, & crebris disciplinis vsque ad sanguinis proflunium acriter affli∣cto, cum lachrymis quoque multis & supplicationibus compunctione sequuta & poenitentia iniuncta diuini∣tus laxata recessit.

De Psalterio quoque Quindredae sororis sancti Ke∣nelmi,* 1.20 cuius instinctu interfectus erat, virtus magna nostris diebus emicuit. Cùm subcelerarius vigilia sancti Kenelmi serò apud Winchelcumbe, aduentan∣tibus

mulierum turbis de vicinia & notitia monacho∣rum ad festum vt solent,* 1.21 cum quadam illarum inter septa monasterij fornicationem incurrit. Qui die cras∣tino ad processionem Psalterium praedictum inter re∣liquias sanctorum ferre praesumens, completa proces∣sionis solennitate reuersus in chorum, idem manibus suis firmiter adhaerens deponere non praeualuit. Qui stupefactus plurimum & confusus, tandem delictum hesternum ad mentem reuocans, confessione facta & poenitentia iniuncta fratrum orationibus adiutus, & propria compunctione contritus, à vinculo diuinitus dato demùm absolui meruit & laxari. Liber autem il∣le ideo in veneratione magna ibi tenetur: quia cùm corpus Kenelmi exanime deferretur & clamarunt tur∣bae Martyr dei est, est verè, Martyr dei est. Respondit Quindreda fratricidij rea & conscia, adeo verè martyr dei est, sicut verum est, quod oculi mei super Psalterium istud eruti iacent, ea enim hora Psalterium sorte lege∣bat. Et statim oculi eius ambo à capite diuinitus auul∣si in librum apertum, vbi & vestigia sanguinis adhuc apparent, ceciderunt.

Praetereà de torque,* 1.22 quam S. Canauci dicunt, ta∣cendum non censui. Est etenim auro tàm pondere & natura quàm colore simillimus. Ex quatuor frustis sicut ex rimulis patet; orbiculariter in verticem inse∣ctis, artificiosè commentus, & capite quasi canino ri∣ctuosis hinc inde dentibus extante per medium com∣plexus. Hunc autem pro reliquijs habent indigenae virtuosissimis,* 1.23 adeo vt hoc coram posito nemo peiera∣re praesumat. Apparet autem ictus in torque magnus quasi ferreo marculo factus. Quidam enim, vt fer∣tur, auri cupidine ductus, cùm annulum infringere niteretur vindictam diuinitus sentiens, oculo est sta∣tim orbatus vtroque: & sic quamdiu postea vixit, te∣diosam in tenebris vitam perduxit.

De cornu quoque sancti Patricij non aureo quidem sed aeneo quod in partes istas ab Hybernia nuper adue∣nit,* 1.24 haud dissimile obstupendum: Cuius virtus ex fa∣tua

& inepta Bernardi presbyteri cornicatione, terri∣bili exemplo in finibus istis primum emicuit: sicut in Hybernica topographia nostra propalatur.

Campanas baiulas, baculos quoque in superiori parte cameratos, auro & argento vel aere contectos, aliásque huiusmodi sanctorum reliquias, in magna re∣uerentia, tàm Hyberniae & Scotiae, quàm & Walliae populus & clerus habere solent, adeò vt sacramenta super haec longè magis quā super euangelia & praestare vereantur & peierare. 5 Quippe ex vi quadā occulta & his quasi diuinitus insita, necnon & vindicta cuius prae∣cipuè sancti illi appetibiles esse videntur, plerumque puniuntur contemptores & grauiter animaduertitur in transgressores. De Cornu quoque Patricij hoc equi∣dem notabile censui, qui ad aurem apposito capite fo∣••aminis ampliore, dulcisonam audias per se sonorita∣tem emitti, qualis ex ••ithara nudata leuiter impulsa melodia solet educi.

Contigit autem his nostris diebus eisdem in finibus quod & notabile censui.* 1.25 Suillam siluestrem quia ca∣nem fortè lactauerat odorisequis naribus sagacem, cu∣ius mamillis apposita fuerat, adultam in ferarum per∣secutione ad miraculum vsque fuisse perualidam, adeò quidem vt molossis ad hoc natura iuuante tàm institu∣tis quàm instructis, odorum sagacitate longè prae∣stantior inueniretur. Argumentum tàm hominem quàm animal quodlibet ab illa cuius lacte nutritur, na∣turam contrahere.

In eisdem quoque finibus & eodem ferè tempore res accidit prodigiosa.* 1.26 Miles enim cui nomen Gilbertus cognomen verò Hagernellus, post diutinos continuós∣que ferè triennij languores, & grauissimas tanquam parturientis angustias demum videntibus multis, per egestionis fenestram vitulum eddit. Noui alicu∣ius & inusitati futuri casus ostentum, aut poti∣ùs nefandi criminis vltricem declarans indignati∣onem.

Praeterea ex antiquis & autenticis partium istarum

scriptis colligitur,* 1.27 tempore quo Sanctus Elwitus here∣miticam apud Lhanhamelach vitam exegit, iumen∣tum eiusdem quo cibaria ipsius deferri consueuerant, ceruo emissario praegnans effectum esse ex quo & mirae velocitatis equus prodijt, anteriori parte e∣qui naturam praeferens, posterius verò in ceruum descendens.

Primus Normannorum hanc prouinciam quae tribus Cantredis distincta conseritur Bernardus de Nouo mercatu,* 1.28 noua contra Cambriae ciues conquisitione possedit. Hic filiam Nestae, filiae Gruffini, filij Leoli∣ni, cuius tyrannis totam aliquandiu Walliam oppresse∣rat, materno Nestam nomine, quam & Angli verten∣do Annes vocauêre, sibi matrimonio copulauit▪ ex qua & prolem suscepit, in qua Miles egregius, cui no∣men Mahel, hac paternum iniuria conquestum ami∣sit. Mater eiusdem contra iugale vinculum adulteri∣nis amplexibus militem quendam adamauit. Quo comperto militem noctu à matre redeuntem filius of∣fensus, flagellatum grauiter mutilatúmque cum dede∣core magno remisit.* 1.29 Mater verò mira facti confusione perculsa, muliebríque dolore anxiè concussa, totum in vindictam virus euomuit. Accedens igitur ad An∣glorum regem Henricum primum, assertione vindice magis quàm vera, proposuit, & coram curia publicè sa∣cramento corporaliter praestito confirmauit. Filium suum Mahelem non à Bernardo, sed ab alio quodam quem secretis & illicitis adamauerat amplexibus, fuisse progenitum. Cuius iuramenti vel potius periurij causa, rex Henricus voluntate magis quàm ratione permotus primaeuam praedictae mulieris filiam, quam ex Bernar∣di semine professa est verè fuisse susceptam, iuueni de familia sua & militi insigni, Miloni s. filio Walteri Constabularij Glouerniae cum Honore de Brecheinoc nuptui dedit. Qui post modum ab eiusdem regis filia & imperatrice Romana Matilde Comes Herefordiae cre∣atus est. Hic prolem egregiam ex eadem vxore susce∣pit, in qua filij quinque milites insignes, Rogerus,

Gualterus, Henricus, Gulielmus & Mahel, nescio qua vindicta, quáue fatalitate sinistra, intempestiua nece, rebus humanis exempti sunt. Et tamen omnes praeter Gulielmum sibi inuicem sine prole paternam in haere∣ditatem successerunt. Sic igitur haec mulier muliebri non degenerans à natura, vt vindici satisfaceret ira∣cundiae, cum graui pudicitiae iactura, cum damno dede∣coris atque pudoris, vno eodémque facinore & filium patrimonio & se priuauit honore. Nec mirum si mulier innatae malitiae morem gerat. Legitur etenim in Eccle∣siaste, Virum vnum de mille reperi bonum, mulierem non inue∣ni. Et in Ecclesiastico, Non est caput nequius super caput colubri, & non est ira super iram mulieris. Item in eodem, Breuis est viri malicia super maliciam mulieris. Et vt de spi∣nis vuas, de tribulis ficus colligamus, muliebrem descri∣bens naturam Tullius, ait; Viri fortè alicuius commodi causa, vnum aliquando scelus perpetrabunt: foeminae verò vnius explendae voluntatis causa, omnia simul sce∣lera perpetrare non formidabunt. Item Iuuenalis lo∣quens de mulieribus, inquit;

—nihil est audacior illis Deprensis,* 1.30 iram atque animos à crimine sumunt. Et alibi. —mulier saeuissima tunc est,* 1.31 Cùm stimulos animo pudor admouet— Et in eodem. —collige quod vindicta Nemo magis quàm foemina gaudet.* 1.32

Praedictorum autem fratrum quinque & filiorum Co∣mitis Milonis penultimus ille & postremus haereditatis possessor, inhumana prae caeteris crudelitate notabilis, adeò in Meneuensem Episcopum Dauid secundum, su∣ás{que} tàm possessiones quàm terras & homines desaeui∣re statuerat, vt à finibus de Brecheinoc non praesuliam, sed tanquam exul existens, tàm Angliam, quàm alias diocesis suae partes frequentaret. Contigit autem in∣terea vt in Castro de Brendlais,* 1.33 cum Gualtero de Clif∣fordia, Mahel hospitio susceptus, aedibus casuali incen∣dio

consumptis, lapide à principali turre deorsum ca∣dente percussus in capite lethaliter obrueretur. Et sta∣tim missis nuncijs praedicto loci episcopo cum festina∣tione reuocato, voce miserabili proclamat; O pater & pontifex noster, crudelem nimis in me vindictam sanc∣tus vester exercuit, non conuersionem peccatoris ex∣pectans, sed mortem magis & euersionem accelerans. Et cùm huiusmodi verba lugubri lamentatione saepius ingeminasset, anno dominationis suae nondum com∣pleto vitam pariter & tyrannidem terminauit, & pro∣priae praeco confusionis expirauit.

Erat autem antiquitus regionis illius quae Brechei∣noc dicitur,* 1.34 dominator vir potens & nobilis, cui nomen Brachanus, a quo & terra Brecheinoc denominata est. 7 De quo mihi notabile videtur, quòd ipse 24. habuisse filias Historiae Britannicae testantur, omnes à pueritia diuinis deditas obsequijs, & in sanctitatis assumptae pro∣posito vitam foeliciter terminasse. Extant autem adhuc Basilicae per Cambriam multae, earum nominibus illu∣stratae: quarum vna in prouincia de Brecheinoc nō pro∣cul à castro principali de Aberhodni in collis cuiusdam vertice sita,* 1.35 quae Sanctae Almedhae ecclesia dicitur, hoc etenim virginis sanctae nomen extiterat, quae & ibidem terreni regis nuptias respuens, aeterno nubens regi, foe∣lici martyrio triumphauit. Celebratur autem solemnis eiusdem dies eodem in loco singulis annis in capite cal. Augusti, vbi & eodem die multi de plebe longinquis ex partibus conuenire solent. Et varijs languentes infir∣mitatibus meritis beati virginis optatam recipere sani∣tatem consueuerant. Illud autem hoc in loco mihi no∣tabile videtur,* 1.36 quòd in omni ferè solemnitate virginis huius accidere consueuit. Videas enim hîc homines seu puellas nunc in ecclesia, nunc in coemiterio, nunc in chorea, quae circa coemiterium cum cantilena circum∣fertur, subitò in terram corruere, & primo tanquam in extasim ductos & quietos: deinde statim tanquam in frenesim raptos exilientes, opera quaecunque festis di∣ebus illicitè perpetrare consueuerant tam manibus

quàm pedibus coram populo representantes. Videas hunc aratro manus aptare, illum quasi stimulo boues excitare: Et vtrunque quasi laborem mitigando solitas barbarae modulationis voces efferre: videas hunc ar∣tem sutoriam, illum pellipariam imitari. Item videas hanc quasi colum baiulando, nunc filum manibus & brachijs in longum extrahere, nunc extractum occan∣dum tanquam in fusum reuocare: istam deambulando productis filis quasi telam ordiri: illam sedendo quasi iam orditam oppositis lanceolae iactibus & alternis ca∣lamistrae cominus ictibus texere mireris. Demum verò intra ecclesiam cum oblationibus ad altare perductos tanquam experrectos & ad se redeuntes obstupescas. Sic itaque diuina miseratione, quae peccantium con∣uersione magis gaudet quàm euersione, multos vltio∣nem huiusmodi tàm videndo quàm sentiendo, festis de caetero feriando diebus corrigi constat & emendari. Est igitur haec terra satis abundans grano: Et si quis est de∣fectus in nato, ex Anglicanae vicinitatis copia affatim suppletur allato, pascuis & siluis, feris & armentis terra foecunda: fluuialibus quoque piscibus abundat, quos hinc Osca, inde Vaga ministrat: salmonibus etiam & trutis vtraque: sed plus illis Vaga, plus istis Osca foe∣cunda est. Hyemali quoque tempore, Vagae salmones, Estiuo verò Oscae tempestiui reperiuntur: egregijs verò quas & vinbras vocant, sola timallis Vaga foecūdaest. In quorū laudem, quoniam & Mediolani illis abundant, in Ambrosij libris reperitur. Quid inquit, aspectu pulchri∣us, quid odore suauius, quid gustu iucūdius? Lucijs quo∣que & perchijs trutís{que} peroptimis & tenchis anguillis∣que lutosis, lacus ille de Brecheinoc magnus & famosus (quem & clamosum dicunt) patriam replet.* 1.37 De quo quod parum ante haec nostra tempora contigit prae∣tereundum non putaui. Tempore námque Anglorum regis Henrici primi Gruffino filio Resi filij Theodori, quanquam vnius commoti solúm, id est, quartae partis Cantredi de Caoc sc. in Canterf Mawr tunc do∣mino, nomine tamen & nobilitate tenus in Southwal∣lia

quam Cambri Deheubarth 1. dextralē Walliae partem vocant, sub rege principante. Cùm idē Gruffinus à Cu∣ria regis per lacum praedictū fluuialibus diuersorū ge••∣rum auiculis hyemali algore redundantē reuerteretur, duces habēs & deductores Milonē Herefordiae Comi∣tem & de Brecheinoc dominatorē, nec non & Paganū filium Ioannis, in cuius manu tunc Ewyas fuit, qui duo tunc temporis inter regis secretarios & praecipuos cō∣siliarios pro magnis habebantur. Comes Milo vt aliquē à Gruffino nobilitatis innatae sermonem eliceret, in haec verba ludicro magis quàm serio prorupit: Anti∣quum, inquit, verbum & ab antiquo in Wallia reten∣tum est, quod si naturalis Walliae Princeps ad hunc lacum veniens auibus eiusdem praeceperit vt canant, statim omnes canent: ad quod Gruffinus plus animo diues quàm auro: (ob haereditatis namque diminutio∣nem, nihil vnquam animositatis, nihil dignitatis im∣minuens subiecit.) Tu itaque qui terrae istius nunc do∣minium geris, primò praecipias: At illo frustra prae∣cipiente, sicut & praecepto Gruffini postea quo∣que Pagano. Videns Gruffinus ad eorundem in∣stantiam, sibi iam praecipiendi lege consortij ne∣cessitatem incumbere: statim ab equo descendens, & in orientem genua ponens, tanquam duelli con∣flictum ibidem ingressurus, nunc cernuus in terram & humiliter prostratus, nunc oculis ac manibus in coelum intentus, deuotas ad dominum fudit orati∣ones, tandem itaque se ab orationibus erigens & cru∣cis signaculo frontem ac faciem signans, palàm ac pub∣licè proclamauit. Deus omnipotens & omnia sciens Domine Iesu Christe, tuam hic hodie declara virtutē. Quoniam si ex naturalibus Walliae principibus me li∣nealiter descendere fecisti:* 1.38 auibus istis vt hoc denun∣tient, in nomine tuo praecipio. Et continuo aui∣uiculae cunctae, quaelibet in suo genere alis expan∣sis aquam verberando, canere vnà & proclamare caeperunt. Cunctis autem qui aderant stupidis effe∣ctis & consternatis: Comes & Paganus ad Curiam

statim cum festinatione vniuersi, cuncta per ordinem Regi cum admiratione maxima retulerunt. Quibus auditis Rex respondisse memoratur: per mortem in∣quit Christi (quo iuramento vti consueuerat) non adeò est admirandum: quia licet gentibus illis per vires no∣stras magnas iniuriam & violentiam irrogemus, nihilo∣minus tamen in terris eisdem ius haereditarium habere noscuntur. Plurimis quoque (vt accolae testantur) lacus iste miraculis pollet. Quemadmodum enim viridis a∣liquoties (sicut praescripsimus) coloris, sic sanguineus aliquando nostris diebus repertus est, non vniuersali∣ter tamen sed quasi per venas quasdam & riuulos san∣guinem manare compertus est. Ad haec etiam totus ae∣dificijs consertus, culturis egregijs, hortis ornatus & pomerijs ab accolis quandóque conspicitur. Sub bru∣ma quoque glacie constrictus & aquarum superficie in lubricam testam frigore coniecta, sonum horribilem tanquam multorum animantium in vnum collectorum mugitum emittit. Sed hoc fortè glaciali testudine de∣orsum residente aëris inclusi, & per fenestras occultas sensim exhalantis, subita interdum & violenta facit e∣ruptio. Praeterea montibus excelsis praeterquam à Bo∣rea haec vndique terra concluditur, à Zephiro montana de Cantref Bachan, ab Austro montes habens meridi∣onales, quorum principalis Cadair Arthur dicitur. 1. Ca∣thedra Arthnri, propter gemina promontorij cacumi∣na in cathedrae modum se praeferentia. Et quoniam in alto cathedra & in arduo sita est, summo & maximo Britonum Regi Arthuro vulgari nuncupatione est assignata. In excelso montis huius vertice fontis e∣bullit scaturigo. Est autem sons in putei modum altus, sed quadratus, nullum ex se riuulum faciens, in quo tamen & trutae quandoque (vt fertur) sunt re∣pertae. His igitur obstaculis ad meridiem appositis, à phebaeo patriam feruore frigidior aura defendit, & in∣sita quadam aëris salubritate temperatissimam reddit. Ab Euro verò de Talgarth, & Ewyas montana praeten∣dit. Quorum incolae continuis inimicitijs & odio im∣placabili

mutuis vulneribus sanguinem fundere & cae∣dibus insistere non desistunt. Quanti verò & quàm e∣normes excessus super matrimonijs cruentissimis, pro∣tractis tamen potius quàm contractis, & sanguinolen∣to diuortio praepeditis, caeterisque multis crudeliter exactis, hoc nostro tempore finibus istis acciderint, a∣lijs explicare locum damus.

Annotationes in Cap. 2.

1 HAy, Coryletum, Britannicè Trekelhi. Hic eruuntur Romanorū numismata, quae vrbis antiquitatem facilè indi∣cant. Leland.

2 Habetur integra historia de exterminatione fi∣liorum Iestini per Robertum filium Hamonis, & suos duodecim auratae militae viros nobiles, in Hi∣storia Cambriae, nostro labore nuper aedita: & in Breuiario Brytannicae descriptionis, H. Llhuyd, vnde huius loci explanatio petenda est.

3 De vastatione per Hoelū filiū Meredythi, mē∣dosus planè locus est, qui, per Hoelum & Meredy∣thum, emendari debet: fuerunt enim fratres, filij Edvini filij Aeneae filij Oeni filij Hoeli Dha: qui cum contenderēt cum Leolino filio Sisylli pro De∣metico principatu, ingentem Dacorum & Anglo∣rū copiam, sub ductu Edvini fratris Leofrici Mer∣ciorum reguli ad suum auxilium parantes & Bre∣cheinen sem prouinciam hostilem in modum intran∣tes, eam miserè deturbarunt & vastarunt incen∣dio. Verum à Gruffino dicti Leolini filio victi atque caesi sunt, praeter Hoelum qui fuga vitaui•• mor∣tem, sed postea ad confluentem Tywy inito cum eo∣dem

Gruffino conflictu cū magna parte suorum ce∣cidit, vide Hist. Camb. Illi qui linguam Brytanni∣cam norunt, facilè perspiciunt, vnde hic error ema∣nauerit. Howel am Meredyth, pro Howel à Mere∣dyth interpretatum esse Giraldum quis non videt?

4 Ioaennes Rex Angliae generali totius regni in∣terdicto pressus, & veritus ne pontifex Rom. aut ip∣sum nominatim excommunicādo, aut suos subditos à fidelitatis sacramento absoluēdo, maiores illi cre∣aret molestias: mandat regni sui magnatibus (quos iniquiore in se animo esse sentiebat) vt obsides illi darent, quibus posset eos in officio continere, si forte per pontificem à sua fidelitate absoluerentur. Cum ergo inter alios ab hoc Gulielmo Brusio obsides pe∣teret, Brusij vxor procacitate quadā muliebri, vi∣ro suo verba praeripiens, nuncijs respondit: nolle se eorum domino filios suos credere, qui Arthurum nepotem suum, quem honorificè tueri & defende∣re debuisset, turpiter interfecerat. Rex, hoc re∣sponso grauiter offensus, milites quosdam armatos secretò misit, qui ipsum Brusium vnà cū vxore & liberis & vniuersa familia cōprehenderent at{que} ad se deducerēt: verū ille ab amicis priuatim praemo∣nitus, cū vxore & liberis fugit in Hyberniam: vbi, regis in illam regionem aduentu. praefata Matildis cum filio suo & eius vxore capta est, quae vnà cum illo in Angliam missa, iubente rege fame necati sunt. Maritus autem in Galliam fugiens apud E∣bulam anno sequenti excessit è vita. Haec ex Mat. Paris. deprompta Giraldi mentem explanant.

5 Qua ratione Cambri post verā Catholicae re∣ligionis

cognitionem ad superstitiones desciuerint, ita vt campanas, baculos, & mortuorum hominum pannicularia vetustate & putredine ferè cōsumpta coluerint & venerarentur: & quid praecipuè eos in errore & ignorātia nūc detinet, hìc interserendum putani, vt causa cognita remedia faciliùs parentur. Quicun{que} semel à syncera pietatis professione ad superstitiosas vanitates transilierint, in omnes nu∣gas & aniles fabulas facilè dilabuntur, eas{que} mor∣dicus retinēt. Cū Augustinus monachus Romanā religionē ad Saxones inueheret, Britanni (qui lon∣ge antè Christianā, Iosephi Aramathensis & socio∣rū praedicatione susceperāt) illius religionis formā admittere penitus recusarunt, eo quòd esset huma∣nis traditionibus at{que} friuolis ceremonijs plena. At verò cū temporis diuturnitate & docentium neg∣ligētia histrionicā illam religionem admisissent, at{que} traditiones & ceremonias amplexi essent, reliquos regni incolas, reliquiarum veneratione, peregrina∣tionum longinquitate, & miraculosarū fabularum varietate longe superarunt. Et tamet si sanioris iu∣dicij homines, reliquorum insaniae semper relucta∣ti sint, multitudo tamē verbi ignorātia seducta, il∣las vanitates sequebatur: adeo vt loca quaedā pere∣grinationibus assueta, in hac euang elij luce, vs{que} in hodiernum diem, ingēti peregrinantiū multitudine singulis annis superstitiosè frequententur: vt fons diuae Venefredae sacer: fons Dyfnoci in strat a cluy∣densi: fanū Aenae regis in aruonia: fanum Dauidis in Demetia &c. At{que} haec omnia veritatis igno∣rātia & euāgelicae praedicationis inopia cōtingunt.

Nam populus ipse praestantis cuiusdā naturae bene∣ficio, semper est ad audiendum promptus, ad discen∣dum aptus, & ad obediendum paratissimus: ita vt quic quid hac in re peccatum sit, illud totum pasto∣rum paucitati, qui populum assiduè docere debent, ascribendum est, ad quorum sustentationem satis ampla stipēdia & redditus ecclesiastici in Cambria habentur: quae iam in alium vsum conuertuntur. Nam omnia ferè opima sacerdotia & dignitates ecclesiasticae totius Cambriae, aut in generosorum quorundā manibus sunt, quae eorum voto & deuo∣tione mutis conferuntur canibus, qui latrare nesci∣unt, & malunt potius actores esse in fabula pro exi∣guo, quàm specatores pro nihilo: at{que} hanc ob cau∣sam aduocationum beneficiorum nundinationes fi∣unt, quae et si communi decreto non ita pridem abro∣gatae sint, vbi{que} tamen vaenales prostant, tanquam praeciosissimae merces, & ita artificiosè à peritis mercatoribus distrahuntur, vt si Simon ipse hodie viueret, habita cum illis comparatione in sua fa∣cultate haberetur indoctus: aut ab illis possidentur, qui non in Cambria sed in alijs regni partibus vitā degunt, quorū quidam sunt in religione tepidi, qui∣da boni socij, & quidam suo sensu euangelici feruē∣tes. Hi ne{que} animas ne{que} corporapascunt: modò ipsi lanā habeant, id est, suos redditus statis temporibus domi sibi solutos, nihil omniuo de ouibus sunt solli∣citi, quae interim in arduis Cambriae montanis dis∣persae & palantes, spiritualis cibi inaedia pereunt. Hi tamen in hoc vno scripturas suo more sequuntur, colligunt enim vbi non sparserunt, & metunt vbi

non seminarunt. Cum reuera communi iuris regu∣la onus honorem sequi debeat, & qui in agro domini non laborat ex illius agri fructibus non manducet.* 1.39 Omnibus Sacerdotijs imperiti homines & indocti curati sacramenta & sacramētalia (vt loquuntur) administrant: vbi hospitalitas omnis exulauit, con∣ciones aut rarae aut prorsus nullae habentur. At{que} sic decimae & oblationes, quae in eum finē à maiori∣bus nostris institutae sunt, vt illi ipsi qui eas soluunt, in vera Christi doctrina rectè instituantur, ministri qui in verbo & doctrina laborant sustententur, & parochiae pauperes cibo reficiantur, à recto vsu pe∣nitus transferuntur in alium: adeo vt pauperes a∣limentis defraudentur, parochiani ignorantia se∣ducti pro vera Christi religione superstitiones & aniles fabulas amplexentur, atque in omnes ido∣lolatricos cultus suo quodam impetu ruant. Sub∣lato enim stipendio tollitur doctrina: nam quis pro∣prijs stipendijs militabit, alio interim ordinarium stipendium intercipiente? Subductione verae do∣ctrinae ignorantia inducitur: Ignorantia autem su∣perstitionem parit. Nulla enim natio tam fera & agrestis est, quae non aliquo diuini numinis sen∣su afficiatur. Hinc voluntarius cultus: hinc su∣perstitiosa deuotio, cuius matrem ignorantiam esse certum est: Hinc haec ipsa campanarum ba∣culorum & reliquiarum reuerentia, de qua, lo∣quitur Giraldus: Hinc etiam hodiernae peregri∣nationes de quibus suprà dixi originem habent. Praetereà hic ecclesiasticorum reddituum abusus alia etiam offendicula secum trahit. Nam hinc

vera religio malè audit apud ignaros & simpli∣ces, qui eam propter hos abusus minùs probant, ita vt saepissimè audias viros probos ea de causa conqueri & pontificiam religionem laudibus ex∣tollere, quia viderant olim vt asserunt cum ea publicè doceretur, plurimis in locis rectores eccle∣siarum, domus habere perhospitales & apertas, vbi pauperes & peregrini refici & curari sole∣bant, in quibus nunc tempore euangelij propter praedictas causas non datur pauperibus poculum aquae frigidae. Et sic vera doctrina propter insatia∣bilem quorundam auaritiam blasphematur: quasi hoc ex euāgelio manauerit, aut hic siet eius doctri∣nae fructus, & non potius hypocritarum quorundam qui quaestum pro religione habent insatiabilis cu∣piditas. Haec si vera non sint, conuincar erroris, sin autem vera sint, (vt sunt verissima) Deus tem∣pore opportuno ecclesiae suae meliùs prouidebit. De reliquijs vide ea quae scripta sunt à venerando se∣ne domino Io. Foxo in sua respōsione ad Osorium li. 3. pag. 373.

6 Ego eorum opinioni accedo qui hanc Nestam filiam Gruffini aut illam ipsam aut illius soroē fu∣isse affirmant, ex qua Fleanchus Banchonis filius Gualterum Stuardum genuit, à qua Scotiae reges qui hodie regnant originem traxerunt. Sunt qui affirmāt Ranulphi Cantabrigiae comitis matrē (cu∣ius apud authores mentio fit) huius etiam principis fuisse filiam,* 1.40 quam ego potius Gruffini filij Roderici filiam fuisse affirmauerim, sororem scilicet Ca∣radoci de quo scribit Florilegus lib. 1. Sed vbi

coniecturis & circumstātijs proceditur, suum cui{que} iudicium liberum esto.

7 Hic Brachanus natus erat patre Haulapho Hybernorum rege & matre Britannica nimirùm Marcella filia Theodorici filij Tethphalti reguli de Garthmathrin, illius nempe regionis, quae ab hoc Brachano nomen accepit & hodie Brechonia vel Brechinia dicitur, Britannicè Brecheinoc. Huius Brachani filia nomine Tydvael vxor fuit Congeni filij Cadelli Powisiae reguli, & maeter Brochmaeli cognomento Scithroc, qui Ethelfredum Northum∣brorum regem, ad Deuam fluuium interfecit, e∣ius{que} copias fudit, circa Annum domini 603.

De Ewyas & Lanthoni cum N. S. Cap. 3.

STat autem in valle de Ewyas pro∣fundissima, quantum sagittae est iac∣tus arcu emissae, montibus ethereis orbiculariter vndi{que} conclusa, ec∣clesia sancti Ioannis Baptistae plum∣beis laminis operta, lapideo tabula∣tu pro loci natura non indecenter extructa. In loco videlicet vbi paupercula prius san∣cti Dauid Archiepiscopi capella steterat, musco siluestri solùm & hederae nexibus adornata. Verè religioni locus idoneus, & disciplinae canonicae prae cunctis insulae Britannicae coenobijs competentissi∣mus, à duobus eremitis in honorem eremiticae vitae primò fundatus, ab omni populari strepitu in solitudine quadam longè remotus, super flu∣uium

Hodeni per vallis ima labentis situs: vnde ab Hodeni Lanhodeni dictus.* 1.41 Lan enim locus ecclesia∣sticus sonat, Exquisitus tamen dici potest, quod propria loci illius nuncupatio Cambricè est Nanthodeni.* 1.42 Nant etenim riuus dicitur aquae decurrentis, vnde vsque hodie ab accolis locus iste lingua Cambrica Landewi Nanthodeni vocatur 1. ecclesia Dauidis super riuum Hodeni. Corruptè igitur Angli Lanthoni dicunt vbi vel Nanthodeni per N & t id est, riuus Hodeni, vel Lanhodeni per •• sine tid est, ecclesia Hodeni dici de∣beret. Pluuiae quas montana creant hìc creberrimae, venti perualidi, nebulae sub bruma ferè continuae. Et tamen aëris quanto obtusioris tanto benignioris & clementioris salubri temperantia: morbi rarissimi, a∣deo quidem vt fratres apud filiam diutino labore con∣sumpti & desperabiliter afflicti tanquam ad salubre re∣medium & vnicum sospitatis asylum ad matris vbera translati optatae sanitati restituantur. Nam sicut Hy∣bernica Topographia nostra testatur: Quanto ad Eu∣ri partes magis acceditur, tanto coeli faciem quo pu∣rior & subtilior, tanto penetrabilior & inclemen∣tior aër illustrat: Quanto verò ad Circij Zephiríque fines magis vergitur: occiduam temperiem quo nubilior, tanto benignior atque salubrior aura foe∣cundat. Hic claustrales in claustro sedentes cùm respirandi gratia fortè suspiciunt, ad quascúnque partes trans alta tectorum culmina, montium verti∣ces quasi coelum tangentes, ipsásque plerumque fe∣ras (quarum hìc copia est) in summo pascentes, tanquam in vltimo visas horizonte prospiciunt. Ho∣ra verò diei quasi inter primam & tertiam super montium cacumina vix emergens & sereno tempo∣re corpus hic solare primo conspicitur. Verè locus contemplationi idoneus, locus foelix & amoenus, lo∣cus à primaeua institutione sibi sufficiens & foecundus, nisi ob Anglicam luxus opulentiam & lautae mensae gloriam ambitiosa quadam intemperantia, vitio quo{que} ingratitudinis inualelescente, in seruitutem quae libera

fuerat praelatorum pariter & patronorum negligentia iam redacta, non minùs inuidè quàm inuisè matrem fi∣lia facta priuigna supplantasset. Hic autem mihi nota∣bile videtur quod Priores omnes locum de quo loqui∣mur adversantes, flagellati diuinitus occubuere. Prior Gulielmus qui primus armentis & armarijs locum spo∣liauit demum deiectus à fratribus & depositus, inter Priores sepulturam non meruit. Clemens verò qui qu anquam locum lectionis & orationis gratiam dilige∣re & frequentare videretur, tamen ad exemplum Heli sacerdotis, quoniam diripientium & delinquentium fratrum errorem nec reprehendit nec repressit, paraly∣tica passione percussus, interijt. Rogerus autem qui plus caeteris locum infestans, & cuncta quae ab alijs re∣licta videbantur palàm asportans, libris, ornamentis & priuilegijs ecclesiam ex toto priuauit, longè ante obi∣tum paralysin incurrens & honorem cedens, diutino languore consumptus, vitam pariter & valitudinem terminauit.

Tempore verò Anglorum regis Henrici primi matre florente tàm rerum affluentia quàm religione famosis∣sima, (quae tamen duo comitantia rarò reperies) filia quippe matris ae mula nōdum genita, vtina•• & ab aeuo non gignenda, Rogerum Salisburiensem ••••iscopum, principalem regni tunc sub rege rectorem, huc fama tantae religionis attraxit. Virtus enimverò est virtutem diligere vel in altero, & magnum innatae bonitatis indi∣cium, ipsa quae necdum vitaueris vitia animi iudicio deuouere. Hic cùm aliquandiu loci naturam, heremiti∣cam solitudinem fratrum ibidem canonicè viuentium, deóque seruientium sine querela, sanctam sine murmu∣re conuersationem, in singulis admiratus considerasset, reuersus ad regem, relatísque quae ibi repererat relati∣one digna, cùm maximam diei partem in loci prae∣scripti titulos expendisset, tandem in hoc verbo, laudis praeconia consummauit. Quid inquit plura, totus tàm regis quàm regni thesaurus soli claustro erigendo non sufficeret. Cùm ita{que} tam regis quàm curiae totius ani∣mos

in huius verbi stuporem diutiùs suspendisset, tan∣dem de montium claustris quibus vndique vallatur ae∣nigma sermonis exposuit. Miles autem cui nomen Gu∣lielmus, qui primus loci inuentor fuit & cultor, necnon & praesbyter Eruistus qui se socium ei statim adiunxe∣rat, quoniam iuxta Hieronymi sententiam forsitan au∣dierant, sicut in vitis patrum legitur: Christi eccle∣siam postquam creuit possessionibus decreuisse virtu∣tibus, de vitijs pariter & diuitijs incrementa sumen∣do: deuotis ad dominū orationibus in publica audien∣tia saepius efflagitare solebant, vt nunquam ad mag∣nas possessionum opulentias locus iste perveniret: quo∣ties inprimis seu domini & patroni sui Hugonis de Laci primi & primaeui, seu aliorum fidelium largitione, tàm terris quàm beneficijs ecclesiasticis coepit locus hic locupletari valdè dolentes. Plurima quoque tàm in praedijs quàm in Ecclesijs in primis oblata pauperta∣tis amore respuerunt: Et in Eremo positi ne ab Ere∣mitica vita recederent, loci condensa quibus in hispi∣dam siluam vallis excreuerat, in planiciem redigi & ex∣tirpari non permiserunt. Vnde & effectum est vt quàm citò in immensum ditari coeperant & dotari: Statim per Herefordiae Comitem Milonem, (hostilitatis tamen tempore occasionem praestante) filia apud Glouerni∣am aemula matris emersit: tanquam diuina prouiden∣tia, meritis quoque sanctorum virorum, & precibus quorum hic corpora duo coram principali altari re∣condita iacent, in superfluis rerum fundamentis fi∣lia fundaretur: in laudabili quam semper appetit mediocritate matre manente. Ibi igitur actiui resi∣deant, hic contemplatiu: iIbi terrestrium ambitus diui∣tiarum, hìc coelestium amor deliciarum: ibi frequenti∣am habeant populorum, hic presentiam appetant an∣gelorum: ibi mundi potentes suscipiantur, hìc Christi pauperes resiciantur: ibi inquam actiones perstrepant & declamationes, hìc verò lectiones obmurmurent & orationes: ibi vitiorum nutrix at{que} creatrix cum curis crescat & opulentia, hìc virtutis alumna me diocritas

aurea suppetat & moderantia: vtrinque tamen tàm hìc quàm ibi quae alijs hodie cunctis praeeminet ordinibus, ab Augustino instituta canonica seruatur disciplina.* 1.43 Be∣nedicti nám{que} regulam in primaeua paupertate lauda∣tissimam, rerum opulentia postmodum feruore chari∣tatis plurimum adaucta, & fidelium largitione multipli∣cata, sub prauae dispensationis obtentu crapula iugis & copia corruperunt.* 1.44 Cistersiensis autem ordo spontaneo pristinae paupertatis & sanctitatis desiderio nuper à priore deriuatus, in primis similiter dignè laudari me∣ruit & extolli:* 1.45 donec iterum caeca malorum mater ob∣repsit ambitio, nescia succesibus modum ponere. Quo∣niam vt ait Seneca, facit quidē auidos nimia foelicitas, nec tam tēperatae cupiditates vnquā sunt vt in eo quod cōtingit desināt: Gradus à magnis ad maiora fit & spes improbissimas amplectuntur, insperata assecuti. Cui & illud Ouidij concordare videtur;

Luxuriant animi rebus plerumque secundis, Nec facile est aequa commoda mente pati. Et illud eiusdem. Creuerunt opes & opum furiosa cupido, Et cùm possideant plurima plura petunt. Item illud Horatij in lib. carminum. Soilicet improbae crescunt diuitiae, Tum curtae nescio quid semper abest rei. Et in eod. Crescentem sequitur cura pecuniam maiórque fames.

Multa petentibus desunt multa.* 1.46 Benè est cui Deus ob∣tulit parca quod satis est manu. Vnde & Lucanus.

—O vitae tuta facultas Pauperis,* 1.47 angustíque lares. O munera nondum Intellecta deûm. Petr. Non bibit inter aquas nec poma fugacia carpit Tantalus infoelix quem sua vota premunt. Diuitis hic magni facies erit, omnia latè Qui tenet & sicco concoquit ore famem.

Armētis quippe & equicijs mōtana, porcis siluestria, ca∣pris nemorosa, ouib. pascua, pecudib. plana, aratris rura,

quamquam reuera in se largissima: singula tamen vitio mentis insatiabili videntur angusta. Ideóque terrae oc∣cupantur, termini transponuntur, fines inuaduntur, vnde & nundinae mercimonijs, & fora litigijs, & curiae replentur querimonijs. De talibus autem in Isaia legi∣tur: Vae vobis qui coniungitis domum ad domum,* 1.48 & agrum agro copulatis vsque ad terminum loci. Numquid habitabitis soli vos in medio terrae? Si ergo sic inuchitur propheta in eos qui vsque ad terminum: quid in illos dicetur, qui longè vltra terminos? His igitur ex causis & similibus effectum est, vt verae religionis color optimus, adeò in falsitatis fucum sit iam conuersus, adeò vt nigri interius mores candidis velentur operimentis, adeò inquam in∣terioris olim habitus,

Qui color albus erat nunc est contrarius albo.

Vt de his illud Euangelicum verè videatur impletum; Attendite ab his qui veniunt ad vos in vestimentis onium,* 1.49 in∣trinsecus autem sunt lupi rapaces. Tantae tamen & tam de∣clamatae per orbem auiditatis,* 1.50 bona vt credimus occa∣sionem praestat intentio. Hospitalitatis námque gratia quam huius ordinis viri (quamquam in se abstinentissi∣mi) prae alijs cunctis charitate largiflua in pauperes & peregrinos infatiganter exercent: & quia non red diti∣bus vt alij, sed laboribus solùm & prouidentia viuunt: terras tanto conamine, quibus ad haec peragenda suf∣ficientiam eliciant, auidè perquirunt, praediáque summoperè petunt & pascua lata. Veruntamen ad re∣primendam & remouendam ab ordine sacro detestan∣dam ambitionis notam, vtinam illud Ecclesiastici in∣terdum ad animum reuocare velint;* 1.51 Qui facit Eleemo∣synam, vel qui offer•• sacrificium de substantia pauperis, quasi qui filium victimat in conspectu patris. Et illud Gregorij, bonus vsus non iustificat malè quaesita. Item & illud Ambrosij: Qui malè accipit vt benè dispenset, grauatur potiùs quàm iuuatur: tales enim cum Apostolo dïcere videntur: Faciamus mala vt veniant bona. Scriptum est enim, talis debet esse misericordia quae suscipiatur, non quae repellatur: quae peccata purget, non quae reum

faciat ante dominum: de iustis laboribus tuis non de rebus alienis. Audi Salomonem dicentem; Honora dominum de tuis iustis laboribus. Quid dicturi sunt qui ali∣ena rapiunt & eleemosynas fecerunt? O domine in no∣mine tuo misericordias fecimus, pauperes pauimus, nu∣dos vestiuimus, peregrinos hospitio recepimus. Quib. dicturus est dominus, quod dedistis dicitis, quod fecis∣tis rapinam non dicitis. Quos pauistis memoratis, & quos necastis non recordamini. Exemplum autem de responso Richardi Regis Anglorum facto magistro Fulconi viro bono & sancto, per quem deus in Fran∣corum regno nostris diebus multa proculdubio signa fecit, hìc interserere praeter rem non putaui. Cùm inter caetera vir ille sanctus regi dixisset;* 1.52

Tres filias habetis quae quamdiu penes vos fuerint nunquam dei gratiam habere poteritis, superbiam scilicet, luxuri∣am & cupiditatem. Cui rex post modicam quasi pau∣sationem, iam in quit maritaui filias istas & nuptui de∣di; Templarijs superbiam, nigris monachis luxuriam, & Albis cupiditatem.

Id etiam pro valde mirando de lo∣co praescripto Lanthonei dicto, vel potius quasi pro miraculo duximus, quod in summis quibus clauditur vndi{que} montium verticibus, nō petrosis aut saxosis sed mollibus potius & herbosis,* 1.53 Parij lapides reperiri sole∣ant, qui & liberi vulgò dicuntur, quia secabiles ferró{que} quodam modo polibiles sese quasi liberaliter praestant: ex quibus ecclesia ipsorū iam extat egregiè constructa. Super quo quidem & hoc mirandum, quod quaesitis ad vnguem per montana lapidibus illis, & ex toto prorsus abstractis nullisque relictis qui reperiri ibidem amplius possent, infra tertium aut quartum diem iterum requi∣siti tanquam dono seipsos offerentes, & se quaerentibus ostendentes copiosa multitudine reperiuntur. De du∣obus tamen ordinibus istis Cluniacensi scilicet & Ci∣sterciensi hoc compertum habeas, locum aedificijs e∣gregiè constructum, redditibus amplis & possessioni∣bus locupletatum istis hodiè tradas, inopem breui destructúmque videbis: illis è diuerso eremum nudam

& hispidam siluam assignes: intra paucos postmodum annos, non solùm ecclesias & aedes insignes, verum∣etiam possessionum copias & opulentias multas ibi∣dem inuenies. Hanc autem diuersitatem (vt mihi vide∣tur) morum diuersitas parit & studiorum. Vt enim salua vtror••m{que}* 1.54 venia veritati nō parcam, illinc sobrietas iu∣uat, parcimonia pariter & prouidentia: hinc verò obest, ventris ingluuies & intemperantia. Illi nám{que} tanquam apes in vnū congerunt omnes & congregant vnanimi∣tate cōspicui, vno omnium existente loculo, & illo bene disposito: Isti congesta diuinitùs, & deuota fidelium lar∣gitione collata, diuersis distrahūt animis & diripiunt in∣desinenter, multis existētibus & multorū loculis, quibus dum studiosiùs singuli tanquam proprijs indulgent, mi∣nùs proficitur in cōmune: quoniam vt ait Salustius, Cō∣cordia paruae res crescunt, discordia maximae dilabun∣tur. Praeterea de tredecem ferculis vel quatuordecem,* 1.55 quae sibi de solo consuetudinis iure deberi contendunt, tempore famis & in aediae, priusquam vnū ad tempus in∣termitterent, priusquam vnum relinquerent aut à cōsu∣etudine vel in modico recederēt, terras monasterij me∣liores & mansiones in foenebrē praedam perditum ire, & quod crudelius est pauperes ad ianuas cateruatim obi∣re permitterent & perire. Illi verò nō solùm arietes om∣nes & armenta, grano deficiente, verum & de duobus pulmentis quibus contenti sunt, alterū in vsum paupe∣rum, vrgente in cōmodo laudabili charitate largiuntur. His autē nostris diebus, vt tanquā à niueo corpore nae∣uus abstergatur, in Cisterciensi capitulo statutū est, ne ab hoc vnquam in posterū ordine, precio quolibet prae∣dia vel pascua comparentur: tantum illa de caetero suffi∣ciant, quae gratis obueniunt & abs{que} grauamine confe∣rūtur. Praedictus igitur ordo canonicus plus alijs medi∣ocritate contentus at{que} modestia, & si non plenè, plu∣rimum tamen ambitioni stringit habenas, & in mun∣do positus, mundi pro posse contagia vitans, nec cra∣pula notabilis nec temulentia pro luxu rerum siue libidine, publicum in populo scandalum incurrere tàm

verecundatur quàm veretur. Sicut in libro quem de ec∣clesiasticis ordinibus deo annuente scripturi simus, ple∣niùs explicabitur.* 1.56 Praescriptis igitur in finibus tempe∣ratissimis, & non omen quo ad gazas grande, tragicás∣que mundi pompas adeptus, iuxta vsualia tamen voca∣bula nomen dignitatis obtinui. Collateralem & pro∣pinquum principali de Brecheinoc castro loculum ha∣bens & domicilium, foelici quadam mediocritate stu∣dijs idoneum atque labori. Quem suis semper delitijs plenum & aeternitatis amicū Craesi diuitijs longè prae∣fero: quinimo cunctis quae perire ac praeterire possunt, incomparabiliter antepono. Sed ad rem reuertamur.

Annotationes in Cap. 3.

HOC caput in descriptione atque reprehensione vitae Monasticae totum penè consumitur: quod in omnibus fere exemplaribus mancum atque mu∣tilatum existit, ita tamē vt quod in vno desit, in al∣tero inueniatur Si quid scriptū erat paulo acerbius contra vnā aliquā monachorū sectam, id omissum est in aliquo exemplari, quod tamen reperitur in alio, & si quid aliū ordinē pungat, id desideratur in alio, quod in priori tamen habetur. Verisimile ita{que} mihi videtur, exemplaria ista à monachis esse de∣scripta, qui id quod contra suum ordinem scriptum inuenerant deleuerunt. Extitit haec Balduini Ar∣chiepiscopi visitatio An. 1188. iam quadring entis fere annis elapsis, non diu post quā regularis profes∣sio in his nostris regionibus primum inceperat ex∣cerceri: Si ergo eo tempore tam horrendae corrup∣tiones in monachorum subsellia irrepserant, quid hūc auctorē si hodie viueret, de tot superstitionibus & Idolomanijs alijs{que} sceleribus in hoc sacro caetu vsitatissimis, scripturum put emus? Persecutiones

primae aetatis (vt scribit Peucerus) causam praebu∣erunt secessibus & monochatui: Postea accesse∣runt dilacerationes imperij & peregrinarum gen∣tium confusiones.* 1.57 In illa dilaceratione Italiae & a∣liorum regnorum, cùm videretur esse peculiaris foelicitas abesse à Republica, procul in aliqua so∣litudine degere, sine familia, sine liberis, non spec∣tare vrbium excidia & vastationem patriae, homi∣nes modesti, qui habebant familias, gratulab antur monachis suam tranquillitatem. Inde creuit & o∣pinio de caelibatu, & admiratio monachorum, ita vt plures caeperint expetere & quaerere secessus. De∣inde homines barbari natura, mirātur nouos ritus, qui prae se ferunt speciē eximiae pietatis, & cuiusdā quasi commercij cum deo. Nihil mirum est igitur tunc & monachorum caetus creuisse, & opiniones de hoc vitae & operum genere plausibiles latè va∣gatas esse. Postea cum pietati superstitio successis∣set, & pro euangelij doctrina receptae essent leges pontificum:* 1.58 Collegia quae fuerant hactenus con∣uentus studiosorum, paulatim ad monachos transla∣ta, opes verò collegiorum in luxum superbiae atque otiosorum hominum voluptates profusae sunt, scho∣lis abolitis. Docendi autem prouincia delegata est familijs monachorum, non Christi, sed Benedicti & Bernhardi nomen profitentium, & sectantium (vt iactitant) praecepta. Sed Collegiorum exemplum hi quoque sequuti, cum superstitionem quaestuosio∣rem docendi laboribus experientur, literas vnà cum docendi munere deseruerunt, nouam viuendi formam commenti. Redactae sunt ergo Scholasticae

operae, studijs penè vbique sepultis, post Sueuorum imperium, ad nouos regni pontificij faetus, scilicet ad mendicantium monachorum agmina,* 1.59 qui foe∣cundissimo prouentu his postremis annis vbi{que} loco∣rum & gentium, matre superstitione, patre pontifi∣cum tyrannide editi, sed diuersitate ac dissimilitu∣dine professionis pene infinita, cōmentis suis orbem compleuerūt terrarum, & tyrannidis pontificiae le∣ges, cùm exasperaunt, tùm executi sunt acerbiùs multo quàm pontifices ipsi, eó{que} res tandem perdu∣xerunt, vt ipsis etiam pontificibus formidabiles es∣sent. His doctrinae custodibus & occiderunt literae & interijt pietas Christiana, antiquata euangelij doctrina, rectioribus studijs deletis, & superstitio∣nibus vltra modum cumulatis. Nec mirum: nam necesse fuit, in tam numerosa religiosorum multi∣tudine, quamplurima ingenia cum non haberent puram euangelicae veritatis doctrinam ad quam tanquam scopum collimarent, suapte natura ad va∣nitates deflectere. Sicut enim ager fertilis, si non colatur & puro grano seminetur, sentes & tribu∣los affatim gignit: sic ingenia praeclara cum semi∣ne verbi dei destituantur, ad superstitiones & ina∣nes ceremonias facillimè dilabuntur. Vnde omnes 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ortum habent. Monachatus tempore Edgari regis Angliae, superstitioso quorundam hypocritarum fuco & importunis Dunstani prae∣stigijs, in hac nostra Britannia caepit primum in pretio haberi. Hoc Caenobium siue Prioratum de Lanthoni circa Annum Domini. 1188. Extrux∣it Hugo Lacius miles, qui cum Gulielmo Con∣questore

in Angliam aduenerat, & in ecclesia de Webley sepultus iacet.

De transitu per Coed Grono, & Abergeuenni cum N. S. Cap. 4.

TRansiuimus inde versus Abergeuenni per arctum illud Siluestre quod ma∣lum passum de Coed Grono vocant, no∣bile Caenobium de Lanthoni monti∣bus suis inclusum à latere sinistro re∣linquentes. Dicitur autem Aberge∣uenni castrum eo loco situm,* 1.60 vbi fluui∣us Geuenni in Oscam cadit. Contigit autem paulo post obitum Anglorum regis Henrici primi nobilem & magnificum virum Richardum Clarensem,* 1.61 qui cum honore de Clara Cereticam regionem in australi Cambria possidebat, ab Anglia in Walliam hac transi∣re. Et cum prouinciae illius tunc dominum Brienum videlicet Guilfordensem cum militibus multis vsque ad passum praedictum socium habuisset & deductorem,* 1.62 tam ipsum inuitum in ipso siluae ingressu cum suis re∣misit, quàm contra eiusdem monita siluam inermis in∣trauit. Ex nimia quoque securitatis praesumptione ti∣bicinem praeuium habens & praecentorem, cantilenae notulis alternatim in fidicula respondentem. Nec mo∣ra Wallenses.* 1.63 qui aduentum eius explorauerant, Ior∣werth scilicet Morgani frater de Caerleon, cum eorun∣dem familia, siluosis è latebris irruentes in improuisos, statim ipso cum suorum multis interempto, praeda po∣titi sunt cruentissima. Ex varijs itaque pate rerum e∣uentibus, quàm incauta est semper nimia praesumptio & sui negligens. Timor enim prospicere futuris admo∣net, & dilgentiam docet in prosperis: audacia verò praecipitanter obrepit, & inconsulta temeritas nescit

consilium ducis expectare. Sermone igitur apud A∣bergeuenni facto plurimisque ad crucem conuersis, vir quidam nobilis partium illarum cui nomen Arthenus ad Archiepiscopum versus Castellum Oscae iam pro∣perantem humiliter accessit, quod ei citius non occur∣rerat veniam petens. Super crucis itaque susceptione conuentus, absque amicorum, inquit, consilio, res haec fieri non debet. Cui Archiepiscopus: nunquid ergo cum vxore tua inde consilium habiturus es? At ille vultu demisso verecundè respondit: ad aggrediendum inquit opus virile non est expetendum consilium mu∣liebre: & statim ab Archiepiscopo crucem suscepit.

Super excessibus autem partium istarum creber∣rimis & cruentissimis, nunc prouincialium in Ca∣stellanos, nunc vice versa vindicis animi talionibus, Castellanorum in prouinciales, quae nostris accidê∣re temporibus alijs explicare materiam damus. Vl∣timi tamen excessus enormis caedisque cruentae no∣stris diebus hìc perpetratae, quam praeterire tamen ne scelerosis in exemplum trahi possit satius existi∣maui, verè auctor extiterat Anglorum rex Henricus secundus, Vicecomes autem Herefordiae Ranulphus Poerius machinator. Sed quamquam turpe ex causa temporalis interdum sequi commoditas videatur, iusti tamen iudicis libramine paena sceleris & si differtur, vel in tempore vel post tempus non euitatur, iuxta il∣lud Poetae,

Non habet euentus sordida praeda bonos.

Cum enim septennali iam spacio in partibus illis pax sequuta fuisset tranquillissima; tandem interempto∣rum nepotes & filij ex pueris adulti, ex paruis interim maiores effecti, ira vindice deferuentes, captata do∣mini absentia, intra fruticosa castri eiusdem fossata cū manu nō inualida se in insidijs nocte cōtulerunt: dixe∣rat autē vnus eorū (cui nomē Sisillus filius Eudaf) Con∣stabulario die praecedente quasi praemuniendo sub risu tamen & ludicro magis quàm serio: hìc inquit hac no∣cte intrabimus, ostendēs muri ipsius angulū quendam,

vbi demissus esse videbatur. Sed quoniam ridendo Dicere verum quis vetat? Et quoniam Fas est & ab hoste doceri, Constabularius cum familia totam noctem illam in armis & vigilijs vsque ad auroram duxit insom∣nem: sed cum demum labore fatigati & imminentis diei beneficio securitatem adepti, somno se cuncti dedissent: statim hostes per scalas quas congesse∣rant loco praenotato se muris ingerentes, captis con∣stabulario & vxore sua cum alijs multis, praeter tur∣rem principalem & paucos qui in ipsam aufugerant, violenter occupant & incendunt vniuersa, iusto die iudicio, eo quo delictum est loco perpetratum, paena delicti ex parte secuta. Praeterea parum post Castri praedicti proditionem, cum iuxta Monemu∣tham praedictus Herefordiae Vicecomes videlicet a∣pud Landinegat cum excercitu Herefordiae castrum erigeret, nocte quadam cum adhuc tenuiter tene∣bras exuere cepisset

Tythoni croceum linquens aurora cubile summo super∣ueniente diluculo tàm à Ventae quàm vicinarum partium iuuentute, cum interemptorum adulta iam prole, non praeoccupati, non desubitari, non ad∣uentus huius ignari: Quinimo praescij potius & prae∣muniti, armati quoque & in turmas ordinati, statim tamen sunt confecti, & inter propria iam fossata re∣pulsi, de potioribus & primis Herefordensis prouin∣ciae militaribus viris cum ipso nouem, praeter alios multos, lanceis ibidem sunt confossi. De Ranulpho tamen hoc mirandum, quòd praeter vulnera quae lethaliter in corpore suscepit plurima, cum ferro quoque iugulatus fuisset, venis omnibus & arterijs cum via spiritus, & halitus organo pariter praeci∣sis, sacerdotem tamen annuens & asciscens, aliquo reuera anteactae vitae merito id exigente,* 1.64 eóque prae∣cipuè vt creditur, quòd in sortem Christi electos, prae alijs honorare consueuerat & venerari, facta confessione & viatico deuotè percepto statim spiri∣tum exhalauit. Frequens est & creberrimis declara∣tum

experimentis, quòd sicut debito clerum hono∣re dignantes sacerdotali, in extremis solatio ex con∣suetudine gaudent: sic è diuerso cleri derisores & ma∣lignos delatores eodem solatio frequentissime frau∣dari, tametsi optato. Gulielmus autem de Breusa qui verè non auctor sceleris quod potius tacere de∣creuimus quàm exprimere, non machinator extite∣rat, sed executor vel executionis non impeditor, car∣nificum turbis mandato de super accepto atrociter desaeuientibus, eodem conflictu in imum fossae prae∣ruptae est praecipitatus, ibíque ab hostibus & viris inimicissimis captus & extractus, viuus tamen diui∣na miseratione per impetum subità à suis factum & omnino illaesus euasit. Ex quo patet quia minùs offendit mitiúsque punitur, inuitus qui facit fieríue permittit, quàm qui facto consilium simul & aucto∣ritatem adhibuit: quod in Christi passione palam fuit, vbi & Iudas suspendio, Iudaei excidio pari∣ter & exterminio, Pilatus exilio, paenas luit. Prae∣dicto verò de rege, qui proditioni assensum prae∣buit & praeceptum fecit, qualiter ob haec & alia multa enormis vitae delicta sicut in libro de Prin∣cipis instructione deo duce propalabimus, ad am∣pliorem ignominiae cumulum, in terris paenas in∣choauit confusione plenus & aerumna, finis eius∣dem declarauit.* 1.65 ² Hoc autem mihi notabile vide∣tur quòd Gens haec quae Venta gens vocatur & mar∣tijs conflictibus vsitatissima & strenuitatis opera lau∣datissima & arte sagittandi prae caeteris Cambriae finibus instructissima reperitur. Ad huius autem as∣sertionis vltimae certitudinem exempla proponere non pigeat. In extrema Castri praedicti expugnatione nostris diebus perpetrata, militibus duobus in tur∣rim cumulato terrarum aggere sitam per pontem transfugientibus, Wallenses vt ipsos à tergo per∣cuterent, sagittas arcu mittentes portam turris iliceam, palmaris fere spissitudinis transpenetrarunt, ad tantorum ictum vehementiae perpetuam memo∣riam

sagittis in porta ferto repercusso reseruatis. Ac∣cidit & tempore Gulielmi de Breusa (ipso testante) quendam militem suum, in conflictu contra Wallenses à quodam ipsorum per mediam coxam cum panno lo∣ricae ocreali ferro vtrinque vestitam sagitta percussum esse, eadem quoque sagitta per partem illam sellae quae alua vocatur, vsque ad ipsum equum lethaliter trans∣penetrante. Alia quoque sagitta militis alterius cox∣am ferro similiter vtrinque munitam cum panno lori∣cae vsque in sellam perforauit. Et cùm miles ille loris equum in gyrum flecteret: alio sagittā eôdem contor∣quente in opposita coxa similem ictum suscepit, equo ab vtra{que} parte firmiter affixus. Quod ergo à balista tormentum maius expectes?* 1.66 Non autem arcu vtuntur corneo, non alburneo, non taxco, solùm ex vlmellis siluestribus arcus formant, non formosos, non politos imo rudes, prorsus & informes: rigidos tamen & fortes: non tamen ad eminus missilia mittenda, sed ad graues cominus ictus percutienda tolerandos. Sed à diuerti∣culo iter iterum aggrediamur.

Annotationes in Cap. 4.

1 VIdetur Giraldus parum candidè de Hē∣rico rege sentire, qui tamē vbi{que} (nescio qua animi propensione motus) Gulielmi Brusij Brechiniae domini scelera ita literis man∣dat, vt quaedam minuat aut excuset, alia de indu∣stria praetermittat: vt ex hoc capite & praeceden∣te manifestum est. Illic enim ex quadam vsitata loquendi & scribendi consuetudine, debitae obedi∣entiae suo regi denegatae crimen extenuat, & quo∣dammodo diluit: hic integram, perpetrati ab eo∣dem Breusio sceleris, historiam praetermittit, com∣memoratis

tantum quibusdam circumstantijs, qui∣bus illius proditionis & caedis culpam in alios trans∣ferre molitur. Res verò acta haec est. Postquam Resus filius Gruffini Demetiae princeps, cum Hē∣rico secundo Anglorum rege apud Claudiocestri∣am stabilem firmám{que} pacem fecerat, omnés{que} eius prouinciae nobiles regi reconciliauerat, ita vt certa pax & tranquillitas restituta tandem viderentur: Gulielmus Brusius Brechiniae dominus (caedes & rapinas cogitans) nobiles quosdam ventanos sub a∣micitiae & beneuolentiae simulatione, ad prandium inuit auit in castrum de Abergeuenni, quò cùm omnes aduenissent, statim ab armatorum militum multitudine, quos ea de causa in insidijs ibi colloca∣uerat, crudeliter trucidati sunt. Inter quos Sisil∣lus filius Dunuallonis (vel filius Eudaf, vt hic au∣ctor habet) & Gruffinus filius eius at{que} multi alij ceciderunt. Hac cruenta caede perpetrata, hi im∣manes lanij in Sisilli domum, quae non long è abe∣rat irruentes Claudiam vel Gladusiam, eius vxo∣rem, Resí{que} sororem vnà cum Cadualadro filio infante è domo violenter extraxerunt, & quod magis horrendum est, puerum in conspectu matris exquisito crudelitatis genere iugularunt. His ta∣men non obstantibus mauult noster Giraldus Hen∣ricum regem & Ranulphum Poërium huius cru∣delissimae caedis & turpissimae proditionis insimula∣re, quàm Brusium qui hoc nefandum crimen per∣petrauerat, sicuti planè scriptum reliquit Mat∣theus Parisiensis:* 1.67 cuius verba, quia Neote∣rici quidam eius sententiam mutilantes, huius

proditionis & caedis turpitudinem, suis scriptis di∣luere nituntur, adscribere non grauabor.

Eodem, inquit, anno Gulielmus de Breusa, multitudine Wallensium in castello de Bergauenni callidè con∣uocata, prohibuit ne quis gladium ferret viator vel arcum: Sed illis huiusmodi decreto contradi∣centibus, capitali omnes sententia condemnauit. Qui (vt proditionis suae nequitiam, quasi sub vela∣mine honestatis palliatam intelligas) haec fecit in vltionem auunculi sui Henrici de Hereford, quem ipsi in sancto sabbato Paschae antea peremerunt:

Haec ille. Illud tempore hostilitatis & belli cùm neutrapars alteri fideret, factum est: Hoc autem scelus pace iam iureiurando vtrinque firmata sub amicitiae specie committitur.

2 In libro illo, De principis instructione, acer∣bè admodum in regem Henricum secundum inue∣hitur Giraldus, vbi suae in illum maleuolentiae vi∣rus ita euomit, vt suum inueteratum odium sa∣tis manifesté prodat.

De transitu per Oscae castrum & legionum vrbem, cum N. S. Cap. 5.

IGITVR apud Oscae castrum tàm ad Archiepiscopi sermonem quàm ad viri boni & honesti Gulielmi Lan∣dauensis episcopi qui per suam dio∣cesin nobis fideliter astitit, persua∣sionem; Alexandro quo{que} Bancho∣rensis ecclesiae archidiacono, vbi{que} ad Wallenses interprete existente, multitudo virorum

cruce signatur. Vbi & hoc praecipuè notabile occurrit, quòd famosissimi partium illarum malefactores, ho∣micidae, praedones, & fures non absque multorum ad∣miratione sunt conuersi. Transeuntes inde per Caer∣leon ¹, Monemuthae ² castrum, nobilémque Danubiae ³ siluam quae ferinam ferríque copiam Glouerinae mini∣strat, trans Vagam, citráque Sabrinam, longè à laeua re∣linquentes, in Nouoburgo ⁴ ter Osca flumine iam trans∣curso pernoctauimus.* 1.68 Dicitur autem Caer leon vrbs le∣gionum. Caer enim Britannicè vrbs vel castrum dici∣tur. Solent quippe legiones à Romanis in insulā trans∣missae ibi hyemare, & inde vrbs legionum dicta est. E∣rat autem haec vrbs antiqua & autentica & à Romanis olim coctilibus muris egregiè constructa. Videas hic multa pristinae nobilitatis adhuc vestigia: Palatia im∣mensa aureis olim tectorum fastigijs Romanos fastus imitantia, eò quòd à Romanis principibus primò constructa & aedificijs egregijs illustrata fuissent: Tur∣rim giganteam: Thermas insignes: templorum reli∣quias, & loca theatralia muris egregijs partìm adhuc extantibus, omnia clausa. Reperies vbique tàm intra murorum ambitum quàm extrà, aedificia subterranea: aquarum ductus hypogeósque meatus. Et quod inter alia notabile censui, stuphas vndique videas miro ar∣tificio consertas, lateralibus quibusdam & praeangustis spiraculi vijs occultè calorem exhalantibus. Iacent hîc duo nobiles, & post Albanum & Amphibalum praeci∣pui Britanniae maioris proto-martyres, & ibidem mar∣tyrio coronati Iulius scilicet & Aaron⁵, quorum vter∣que ecclesiam in vrbe insignem habebat suo nomine decoratam. Tres enim egregiae in hac vrbe antiquis temporibus fuerunt ecclesiae. Vna Iulij martyris, vir∣gineo deo dicata regularium choro venustata. Altera verò beati Aaron socij eiusdem nomine fundata & ca∣nonicorum ordine praeclaro nobilitata. Tertia verò Metropolitana sede-Cambriae totius insignita. Fuit & Amphibalus hinc oriundus, beati Albani doctor & fidelis ad fidem informator. Situs vrbis egregius

super Oscae flumen, nauigio mari influente idoneum. Siluis & parcis vrbs illustrata. Hic magni illius Arthu∣ri famosam curiam legati adiere Romani vbi, & Dubri∣cius Archiepiscopus Dauid Meneuensi cessit honorem, ab hinc Meneuiam metropolitana sede translata, iuxta illud Merlini Ambrosij vaticinium. Meneuia pallio vr∣bis legionum induetur, &c.

Non procul inde stat rupis marina Sabrinis supere∣minens fluctibus, quae Anglorum lingua Gouldclyffe vo∣catur, hoc est rupis aurea, eò quòd aurei coloris saxa praeferat sole repercussa, miro sulgore rutulantia.

Nec mihi de facili fieri persuasio posset, Quòd frustrà tantùm dederit natura nitorem Saxis, quódque suo fuerit flos hic sine fructu.

Si foret qui venas ibidem & penitima terrae viscera arte praeuia transpenetraret. Si foret (inquam) qui de pe∣tra mel eliceret, & oleum de saxo. Multa nimirum oc∣culta latent naturae beneficia, quae per incuriam hac∣tenus incognita posterorum educet cura propensior & diligentia. Nam sicut antiquos in humanae vitae com∣modis inueniendi viam ipsa necessitas vrgens edocuit: sic iunioribus industria sedula plurimùm contulit, & ingenij perspicatior is acumen multa modernis ape∣ruit. Quoniam vt ait poëta duas inuentionum ista∣rum causas assignans:

—labor omnia vincit Improbus, & duris vrgens in rebus egestas.

Notandum autem quòd in his vrbis legionum par∣tibus, fuit diebus nostris vir quidam Cambrensis cui nomen Melerius, futurorum simul & occultorum sci∣entiam habens, cui talis hanc eventus scientiam dedit. Nocte quadam scilicet Ramis palmarum puellam diu∣ante adamatam obuiam habens loco ameno & vt vide∣batur opportuno, desideratis amplexibus atque deli∣tijs cum indulsisset, statim loco puellae formosae for∣mam quandam villosam, hispidam & hirsutam adeó∣que enormiter deformem iuuenit: quòd in ipso eius∣dem aspectu dementire coepit & insanire. Cúmque

pluribus id annis ei durasset,* 1.69 tandem in ecclesia Me∣nensi meritis sanctorum loci eiusdem, optatam sani∣tatem recuperauit. Semper tamen cum spiritibus immundis magnam & mirandam familiaritatem ha∣bens, eosdem videndo, cognoscendo, colloquendo, propriísque nominibus singulos nominando, ipsorum ministerio plerumque futura praedicebat. In longè verò futuris atque remotis (sicut & ipsi) ftequentiùs fallebatur: in propinquioribus autem & quasi infrà annum futuris minùs falli consueuerat. Videbat autem eos ferè semper pedites & expeditos, & qua∣si sub forma venatorum, cornu à collo suspensum ha∣bentes, & verè venatores non ferarum tamen nec a∣nimalium sed animarum. Circa monasteria quoque & loca religiosa magis eos & in multitudine maiori vi∣dere solebat.* 1.70 Ibi nimirum exercitu: ibi numerosis opus est viribus, vbi rebellio. Quoties autem falsum coram ipso ab aliquo dicebatur, id statim agnosce∣bat, videbat enim super linguam mentientis dae∣monem quasi salientem & exultantem. Librum quo∣que mendosum & vel falsò scriptum vel falsum eti∣am in se continentem inspiciens, statim licèt illite∣ratus omnino fuisset ad locum mendacij digitum po∣nebat. Intertogatus autem qualiter hoc nosset, di∣cebat daemonem ad locum eundem digitum suum primò porrigere: Similiter & dormitorium monaste∣rij cuiuslibet intrando, lectum monachi falsi & religi∣onem habitu non animo praeferentis eisdem iudicijs ostendebat; dicebat autem spiritum gulositatis & crapulae supra & infra sordidum esse: spiritum verò libi∣dinis & luxuriae pulchriorem alijs,* 1.71 sed foetidissimum. Contigit aliquando spiritibus immundis nimis eidem insultantibus, vt euangelium Ioannis eius in gremio poneretur: qui statim tanquam aues euolantes om∣nes penitus euanuerunt: quo sublato postmodum & Historia Britonum à Galfrido Arthuro tractata experi∣di causa loco eiusdē subrogata; non solùm corpori ipsius toti sed etiam libro superposito longè solito crebrius &

taediosius insederunt. Notādum hoc etiam quia Barna∣bas sicut in legenda eius habetur,* 1.72 evangelium Matthei super aegros ponebat & curabātur. Ex quo patet sicut in praemisso, quantae dignitatis & reverentiae sacrosancti evangelij liber existat: & super eundem quisquis scien∣ter peierat quam periculosè & damnabiliter à via veri∣tatis exorbitat. Ad haec autem casum abbatis Enoci de Strata marcella satis & plusquam satis per Wallias no∣tum eadem die cuius nocte contigit, multis aperuit. Si∣cut ex dicto eiusdem ab alijs retento, circiter octo dies pòst certis rumoribus evidenter apparuit. Interroga∣tus autem quemadmodum hoc sciebat, dicebat daemo∣nem sub venatoris expediti specie manè ad ipsum ve∣nisse:* 1.73 Qui statim ruinam Abbatis exponendo qualiter ipsum à monasterio cum moniali aufugere fecerit, qua∣si de tanta victoria gaudens plurimum & exultans, to∣tum euomuit. Fortè ad correctionem Abbatis & hu∣miliationem, hoc ei accidere permissum est. Sicut ex post facto claruit, qui breui reuersus & humilior eóque melior effectus, nec diuertisse dicendus: Quia non ma∣lè cadit (vt ait Seneca) quisquis post lapsum fortior re∣surgit. Fortior etenim post negationem Petrus: forti∣or post lapidationem Paulus. Et quoniam vbi abundat delictum, ibi superabundabit & gratia. Fortior quoque post fragilitatem Magdalena. Abbati quoque de Alba domo Conano viro probo & religioso quid de muliere quadam, quam aspexerat, cogitasset, in aure reuelauit▪ Et statim vir bonus concupiscentiam illam cum lachri∣mis fatendo, à tribus sacerdotibus incontinentiae dis∣ciplinam suscepit. Sicut etenim hostis ille antiquus lon∣gis rerū experientijs & subtilitate naturae ex signis qui∣busdam coniecturalibus argumentando de praeteritis argutè futura coniectat: sic & indicijs haud dissimilibus hominibus insidiando, interiorem mentis conceptum per exteriora quandoque perpendit.

Fuit in eodem tempore in Ventae inferioris finibus daemon incubus,* 1.74 qui puellam quandam adamando, lo∣cúm{que} vbi ipsa manebat frequentando, cum hominibus

loquebatur, & tàm occulta quàm futura pluries indica∣cabat. Interrogatus autem inde Meilerius, se hunc bene nosse dicebat, & nomen eius proponebat. Dice∣bat enim & contra guerram patriaeqúe turbationem magnam, spiritus immundos cum hominibus conuer∣sari solere, sicut & hic apparuit, quia paulò pòst par∣tes illae per Hoelum filium Ioruerti de vrbe legionum, prouinciam totam grauiter infestantem, dectructae sunt. Eadem verò tempestate cùm Anglorum rex Hen∣ricus secūdus (capto Albaniae rege) regnum subitò pa∣cificasset: praedictus Hoelus per guerram quam fece∣rat, regiam plurimùm timens vltionem, huiusmodi à Meilerio in maiori angustia consolationis verba sus∣cepit. Ne timeas, inquit, Hoele regis indignationem, quoniam ad alias eum partes intēdere oportebit. Vrbs etenim melior quàm in transmarinis habet, iam à rege Francorum obsidetur. Vnde ad partes illas postpositis omnib. alijs quāta poterit festinatione transibit. Cuius rei euentum in vrbe Rothomagensi obsessa infrà tridu∣um post, certis rumoribus Hoelus accepit. Proditionē quo{que} de Osca quod Hoelus occupatū castelli detine∣bat, lōgè ante praedixit, & dominū suum Hoelum scili∣cet inde praemonuit: se etiam ibidem esse vulnerādum, sed non lethaliter, vinúm{que} ab oppido euasurum prae∣cecinit. In hoc solo deceptus, quia sic amicos hostis ille beare nouit: sic suôs in fine remunerare consueuit: quod eodem vulnere paulò pòst lethaliter occubuit⁷. Inter haec autem omnia admiratione dignissima,* 1.75 hoc solum censui magis admirandum quod oculis catneis spiritus illos tàm apertè videbat, quia spiritus oculis corporalibus nisi assumptis corporibus, videri non so∣lent. Si verò corpora vt videri possent assumpserant, ab alijs quoque praecipuè praesentes & propè positi quo∣modo videri non poterant? Sed fortè corporali vi∣sione miraculosa visi sunt hi, cuiusmodi visione rex Bal∣thasar in Daniele vidit manum scribentis in pariete, Mane, Techel, Phares, hoc est, appensum, numeratum, diuisum, qui & eadem nocte regnum pariter & vitam

amisit. His autem in finibus nostris quoque diebus cae∣co dominandi ambitu, rupto consanguinitatis & con∣sobrinorum foedere, fides quàm enormiter in perfidi∣am auanuerit, diffuso per Walliam prauitatis exem∣plo, Cambria non ignorat.

Annotationes in Cap. 5.

1 OSca fluuius rapidissimus, cuius ortus est in nigro monte,* 1.76 hanc vrbem alluit quem Romani scriptores Iscam vo∣cant vnde haec vrbs Iscelegia latinis dicitur. Appellatur autem Britannicè Caer Lheon ar Oysc, quod est, vrbs legionum super Oscam flu∣uium, ad differentiam alterius vrbis legionum su∣per Deuam, quae vocatur Caer Lheon ar Dho∣wrdwy.

2 Monemutha nomen sortitur à casu Monae confluentis in Vagam,* 1.77 quasios Monae.

3 Danica silua nemus est in extremo angulo in∣ter Sabrinam & Ʋagam confluentes,* 1.78 à Danis (quos & Dacos vocant) nomen habens, qui Al∣fredi regis tempore hanc siluam occupantes hoc il∣li nomen indiderunt.

4 Nouum Burgum, Britannicè y castelh Ne∣wyth, nouum castellum Lelando.

5 De Iulio & Aarone, sic scribit Baleus in catalogo scriptorum maioris Britanniae. Iulius & Aaron famigeratae legionum vrbis ciues praeclari, & Amphibali Martyris, in Christo discipuli, pietatis ornamenta planè illustria in Britannia fuerunt. Non solùm in sua patria literis obnixè

inuigilabant, sed & exteras regiones pro bonis ar∣tibus addiscendis petebant. Romaeque potissimum studuisse leguntur. Inde insigniter eruditos fuisse illos Britannica passim narrat Historia: & Giral∣dus illud idem in Hodoeporico suo confirmat, adiec∣to etiam nobilitatis calculo. Hi tandem cum alijs vtriusque sexus non paucis (vt authores sunt Gil∣das Badonicus in Excidio Britanniae, Galfridus & Ponticus in Chronicis) magnanimitate summa, in acie Christi perstantes, martyrium infractis ani∣mis pertulerunt. Vnde & Bedas cap. 7. primi li∣bri Anglicanae historiae, post Albani mentionem haec scribit. Passi sunt ea tempestate Aaron & Iulius, legionum vrbis ciues: aliíque vtriusque sexus diuersis in locis perplures: Qui varijs cru∣ciatibus torti, & inaudita membrorum discerp∣tione lacerati, animas ad supernae ciuitatis gau∣dia perfecto agone miserunt. Et ista fiebant an∣no Christi 292. regnante in Britannia Con∣stantio Chloro. Sub cuius postea regimine, cum imperator esset, à tanta clade ita immunes e∣ius vrbes eraut, vt asylum Christianis afflic∣tis tutissimum foret illa ipsa Britannia. Refert Ioannes Rossus Vuarwicensis, in libro suo de Wigorniensibus episcopis, magnum in Bri∣tannia Christianorum numerum, quód praedi∣ctum Amphibalum praedicantem audiuerit, im∣piorum telis occubuisse, in loco qui post aduen∣tum Saxonum in Insulam ab euentu Lichefelde vocatus est, id est Cadauerum campus. Saeuitia (inquit Georg. Maior) & furoribus Dioclesiani

vehementer labefactata est Christiana religio in gente Britannorum. Ea enim labes, teste Gilda, ita mortales generatim corrupit, ita christianam religionem exinaniuit, vt illa admodum in paucis integra remanserit. Hinc Tertullianus, magnus ecclesiae doctor, ante aliquot annos opportunè dixe∣rat, in opere suo contra Iudaeos: Britannorum in∣accessa Romanis loca, vero regi Christo esse sub∣dita. Doctrinam (inquit praedictus Maior) & ve∣ros cultus ab apostolorum discipulis acceperunt Britanni, cuius puritatem passim in omnibus ec∣clesijs magno studio ac martyrio tuebantur: Haec ille.

6 De hac sedis translatione: tradunt auctores, Dauidem Xanti Cereticae prouinciae reguli filium, ex Melaria virgine vestali genitum, diutina praedicatione & disceptationibus publicis, Pelagia∣nam haeresin ex Britannica ecclesia profligasse: at{que} ob id à Dubricio vrbis legionum Archipraesule fa∣ctum esse Cambriae Metropolitem, Archipraesu∣latu illi 〈…〉〈…〉 Arthuro Britannorum rege ita egit, 〈…〉〈…〉, ab vrbe legionum ad suam 〈◊〉〈◊〉 Archiepiscopalem sedem transferret, vt Ranulphus Cestrensis monachus fusius trad•••• li. 1. cap. 52. vbi omnes Cambrorum episcopi ab Archiepiscopo Meneuensi sacrati sunt, vsque ad Normanorum aduentum. Cura∣uit etiam vt sui nominis titulum ea sedes haberet, ita vt fanum Dauidis deinceps vocaretur. Qua de re vide infra li. 2. cap. 1.

7 Variae sunt daemonum ludificationes, quibus

simplicium hominum credulitate & ignorantia abutentes,* 1.79 in aeternum eos exitium protrudere mo∣liuntur: improbi etiam homines (Augustino teste) malarum rerum cupidi, occulto quodam iudicio di∣uino traduntur illudendi & decipiendi pro meritis voluntatū suarum, illudentibus at{que} decipientibus eos praeuaricatoribus angelis, quibus ista pars mun∣di infima, secundum pulcherrimū rerum ordinem, diuinae prouidētiae lege (vt scribit Wierus) subiecta est.* 1.80 His enim portentis per diabolorum fallaciā il∣luditur curiositas, quando id impudenter appetunt scire, quod nulla ratione competit eis inuestigare. Haec potestas immundis spiritibus ideo datur, vt perniciosos sibi aptent: hoc est prauos homines sedu∣cant: illos scilicet qui spernunt veritatem, & cre∣dunt mendacio, iuxta Pauli sententiam: sanam doctrinam non ferent, sed ad sua desideria coacer∣uabunt sibi magistros, prurientes auribus; & à veritate quidem auditum auertent, ad fabulas au∣tem conuertentur, onerati peccatis: ducentur va∣rijs desiderijs, semper discentes, nunquam ad scien∣tiae veritatem peruenientes. Hos Paulus filios con∣tumaces vocat, in quibus agit Spiritus ille cui po∣testas est aëris, eludens subtilitate & dolo ineui∣tabili haec sua instrumenta in ipsius inductiones propendentia. Vide ea quae scribuntur ab Olao Gotho in fine libri tertij de gentibus septentriona∣libus. Et apud Augustinum lib. 2. de Ciuitate dei, in secunda parte caus. 26. q. 5. episcopi.

De transitu per Newburgum & Caerdyf cum N. S. Cap. 6.

APVD nouum burgum itaque vbi Oscae flumen ab originali de Cantref bachan fonte descendens in mare dilabitur, ad crucis obsequia multis allectis, fluuio Remni transcurso, ad nobile super aquam Taf De Caer∣dyf castrum peruenimus.¹ Serpit autem in Nouiburgi finibus, terra scilicet de Gwent∣lwc, riuulus cui nomen Nant Pencarn non tam aqua∣rum profunditate quàm aluei concauitate, palustríque limositate, non nisi certa per loca vadáque transmea∣bilis: habuerat autem antiquitus va••um cui nomen Ryd Pen carn,* 1.81 ad quod publica strata ducebat. Sonat autem latinè vadum sub capite rupis. Ryd enim Britannicè va∣dum latine: Pen caput: Carn rupis. De quo Merlinus Siluestris mentionem faciens, in haec verba prorupit.

2 Cum fortem lentiginosum in dextrales Brytones ir∣ruere videris, si Ryd Pencarn transierit, Cambriae vires noueris eneruari. Contigit autem nostris temporibus cum Anglorum Rex Henricus secundus in Resum Gruffini filium arma sumeret, & per maritimam dex∣tralis Cambriae viam versus Caermardin tenderet, die quo Nant Pencarn transire debuerat, antiqui partium illarum Brytones circa praedictum vadum cum summa sollicitudine principis aduentum obseruabant: scituri pro certo, quoniam & fortem nouerant & lentigino∣sum, si vadi transitus concordauerit, de ipso proculdu∣bio vaticinium esse complendum. Cum igitur rex ad praedictam aquam via duce festinasset, & vaticinali ve∣teríque vado dudum obsoleto, ad aliud eiusdem aquae vadum (quod modernior vsus frequentauerat) iam transire parasset, tybicines & buccinatores quos Corn∣hiriet

vocant, ab hir quod est longum & cornu, eo quòd longis in cornubus flatum emittant, ex altera vadi ripa quasi regi exultantes in eiusdem honorem buccinare coeperunt. Vnde cum equus in quo rex sedebat prae ti∣more tam horribilis & insueti sonitus calcaria respu∣ens, aquam intrare prorsus abnueret; Rex lora regy∣rans, ad antiquum vadum se conferre ira praeuia de∣properauit, quo statim impetuosè transcurso, Bryto∣nes eo experimento, quasi de imminente iam exci∣dio moesti ad propria sunt reuersi. In castro quoque de Caerdyf contigit his nostris diebus res memoratu non indigna. Claudiocestriae namque Comes Guli∣elmus Roberti Comitis filius, qui cum castro prae∣dicto totam prouinciam de Gwladuorgan, id est, terra Morgani, iure haereditario possidebat, ³ cum quodam homine suo,* 1.82 cui nomen Yuôrus agnomen Modicus erat, forte guerram habuerat, erat enim vir staturae modicae, sed animositatis immensae: Wallensium more montana quaedam & siluestria possidens, quae tamen illi Comes vel auferre prorsus vel mutilare contendebat. Nocte igitur quadam quamquā castrum de Caerdyf murorum ambitu munitissimum excu∣biarum multitudine personaret: quamquam militi∣bus centum & viginti, nec non & archarijs multis: stipendiaria quoque plurima vrbs redundaret: inter tot tamen praesidia & securitatis argumenta, prae∣dictus Yuôrus scalis allatis clam muros irrepens, Comitem & Comitissam cum paruo quem vnicum habebant filio secum educens, ad siluestria perdixit, nec remisit, donec quicquid iniustè ablatum fuerat & ampliora recuperasset: testante namque Poeta:

Spectandum est semper ne magna iniuria fiat Fortibus & miseris: tollas licet omne quod vsquam est Argenti atque auri, spoliatis arma supersunt.

In hoc eodem oppido de Caerdyf Anglorum rex Hen∣ricus secundus in reditu ab Hibernia, sabbato primo post Pascha cum pernoctasset, missáque mane do∣minica scilicet iam audita, cum à capella Sancti

Pirani, praeter regem omnes exissent, ipso in orationi∣bus plus solito tunc forte morante: tandem cum exi∣ret, & ad ostium Capellae iam equum ascenderet,* 1.83 astitit ei vir quidam ante faciem, poste quodam praefixo, quasi propodio fungens, flauus, tonsuráque rotunda, vultus macilenti, staturae aliquantulum procerae, aetatis quasi circiter annos quadraginta, tunica indutus alba vsque ad calcum pedis demissa, zona praecinctus, & pedibus nudis, qui & regem in haec verba quasi Teutonicè con∣uenit God hold ye cuinge, quod latine sonat, Deus te custo∣diat rex. Et postea eadem lingua prosecutus est in hunc modum:

Salutat vos Christus & pia mater eius, Ioannes quoque Baptista & Apostolus Petrus, mandantes vobis qua∣tenus per totas ditioni vestrae terras subditas, ne mercatus do∣minicis diebus fiant firmiter inhiberi faciatis, & quod illis ni∣hil vspiam operis fiat, nisi diuinum officium, & illud denotè fa∣cere & audire, praeter cibaria solùm, quae ad vsum diurnum praeparentur. Quod si feceritis nihil vnquam inchoabitis quod fine bono non compleatur, vitámque foeliciter consummabitis.

Rex autem militi cui nomen Philippus de Mercros, qui frenum equi tenebat dixit lingua Gallica. Quaere à rustico vtrum hoc somniauerit. Et cum Anglice miles exponeret, subiecit ille lingua priori:

Siue hoc Somnia∣uerim siue non, vide quis hodie dies sit, loquens regi non in∣terpreti: quia nisi hoc feceris vitámque maturiùs emendaue∣ris, priusquam annus iste praetereat, tales de re quam plus in mundo diligis rumores audies, talémque turbationem inde re∣cipies: quae tibi vsque ad exitum vitae non deficiet.

Et cum rex hoc dicto equo calcaribus monito, parum versus portam & quasi passibus octo processisset, lora regi∣rans, vocate mihi inquit, bonum hominem illum. Et cum miles praedictus & iuuenis quidam cui nomen Gulielmus, qui soli tunc in oppido cum rege remanse∣rant, illum vocassent, & non inuentum primo in capel∣la, deinde per aulam & diuersoria cuncta quaesijssent, nusquam comparuit. Rex autem eo non reperto, cum tamen diutius eum solus in oppido dum alij quaererent expectaret, moestus plurimum & plangens, quod am∣plius

ei loquutus non fuisset, versus Nouumburgum per pontem de Remni iter arripuit. Sicut autem commi∣nando vir ille promiserat, sic anno contigit non com∣pleto: filij namque ipsius tres, primaeuus scilicet Hen∣ricus, & alij duo Pictauensis scilicet & Brito post ipsum, in quadragesima sequente ad regem Francorum Lu∣douicum discesserunt. Vnde tanta mota est ei inquie∣tatio, quantam antea nunquam habuerat, & quae semper ei vsque ad extremum spiritus halitum, per a∣liquem filiorum ferè incessanter perdurauit. Multas & alias praemonitiones & castigationes rex iste diuina miseratione (quae magis conuersionem peccatorum appetit quàm euersionem) circa eadem tempora & fini propinquiora suscepit, ⁴ quas tamen omnes ani∣mo obstinato & corde indurato incorrigibilis omnino contempsit: sicut in libro de principis instructione (deo propitiante) pleniùs ostendetur. Distat autem non magnis ab hinc spacijs insula modica in Sabrini maris littore sita,* 1.84 quam accolae Barri, à nomine sancti Barroci loci eiusdem olim cultoris, sic dicta: cuius & reliquiae in Capella ibidem sita, hederae nexibus am∣plexata, in ferretrum translatae continentur. Ab huius etiam insulae nomine viri nobiles maritimarum au∣stralis Cambriae partium, qui eidem insulae cum terris finitimis dominari solent, sunt denominati. A Barris scilicet primò agnomen, postea cognomen de Barri suscipientes. Est autem hìc notabile quod in ipso in∣sulae introitu in rupe marina apparet rimula permodi∣ca, ad quam si aurem apponas, audies operae strepitum quasi fabrilis: Nunc follium flatus, nunc marculorum ictus, nunc cotis & ferri sonora fric amina, stridentés∣que cauernis stricturas calibum & hanelum fornacibus ignem. Ceterum haud difficile credendum ex aquis marinis occultê subintrantibus sonum huiusmodi pro∣uenire posse, vbi quoniam non minùs retrogradis & refluis fluctibus vacuato prorsus littore continuatur quàm repleto.

Annotationes in Cap. 6.

1 CAerdyf Britannicè hodie Caerdhydh vocatur, sed corruptè. Lelandus Anti∣quarius Caerdaf appellat, à Taf fluuio praeterlabente nomine indito: Condita autem vrbs est à Roberto Claudiocestrensi comite, Henrici primi filio notho, qui Matildem filiam & haere∣dem Robertifilij Hammonis, qui iure gladij (vt posteà dicturi sumus) Morganniam prouinci∣am obtinuit, coniugem habuit.

2 De Merlino siluestri, & eius vaticinijs vide infrà lib. 2. cap. 8.

3 Morgannia Britannicè Guladvorgan, id est, Prouincia Morgani, sic dicta (vt Galfridus & Castoreus habent à Morgano rege in ea regi∣one caeso à consobrino suo Cunedagio ante Romam conditam: vel potius vt ego non sine ratione conij∣cio à Morgano cognominato Mwynuawr, qui tempore Edgari regis Angliae, illius regionis do∣minus existens, plurima bella cum Saxonibus gessit, de quo memoriae proditum est, illum à suis subditis ita diligi, vt eo ad bellum proficiscente, omnes qui arma ferre possent illum vltrò sequerē∣tur: nec vllus in vniuerso eius exercitu inuenire∣tur, qui domini sui causa mortem oppetere recu∣saret. Hic abauus fuit Gurguntij patris Iestini illius qui à Roberto filio Hammonis vniuersa hu∣ius regionis haereditate spoliatus fuit. Cuius Ro∣berti filiam vnicam & haeredem solam (vt antè

diximus) Robertus Nothus Henrici primi Clau∣diocestriae comes duxit, ex qua hunc Gulielmum suscepit.

4 Tres fuerunt huiusmodi admonitiones Hen∣rico regi de vita sua corrigenda factae. Prima est haec de qua hic mentionem facit noster Giraldus. Secunda facta est à quodam Hibernico, qui e∣um admonuit vt mores corrigeret suos, secretio∣rum quorundam signorum adiectione vsus, vt fidem sibi apud regem acquireret. Tertia, cùm Rex in Normaniam traiecisset, Miles quidam de Lindesey, cuius nomen erat Philippus de E∣streby, ad illum accedens sequentes septem arti∣culos ad regale eius officium pertinentes ei propo∣suit videlicet,

1 Si catholicam Christi religionem foueret:

2 Si leges iustas & aequas statueret:

3 Si neminem tamet si reum sine legitimo iudi∣cio condemnaret, quae tria in sua inaugura∣tione interposito iuramento vouerat:

4 Si terras & possessiones quas iustis haeredi∣bus minùs iustè abstulerat iterum restitu∣eret:

5 Si iustitiam sine donis & muneribus subditis suis administrari faciat:

6 Si ministrorum & militum stipendia debitè persoluantur, ita vt ab iniusta populi ex∣pilatione abstineant:

7 Si deni{que} Iudaeos qui grauioribus vsuris vni∣uersas eius subditorum opes depeculabantur, è suis ditionibus expelleret: fore prosperum

& gloriosum reliquum eius vitae cursum e∣úmque ad septennium vs{que} regnaturum, cru∣cémque sacram ab infidelibus esse vindicatu∣rum dicebat: Sin autem vitae & morum suo∣rum emendationem negligeret, anno quarto illum cum ignominia esse moriturum affirma∣bat.

De sede Landafensi & monaste∣rio de Margan cum partium illarum Notabil. Cap. 7.

IGitur in crastino Crucis (apud Lan∣daf) negotio publicè proposito, astan∣tibus hinc Anglis inde Wallensibus, ex vtroque populo plurimis ad cru∣cem allectis, ea nocte ibidem cum e∣piscopo loci eiusdem Guilielmo viro discreto & honesto, moram fecimus. Sonat autem Landaf ecclesia sita super Taf fluuium, quae & ecclesia sancti Teileau eiusdem olim episcopi nunc dicitur. Mane ergo missa in ecclesia cathedrali princi∣palíque altari ab Archipraesule celebrata, statim ver∣sus nobile Cisterciensis ordinis monasterium de Mar∣gan, per cellulam de Ewenith iter incunctanter arripu∣imus. Erat autem monasterium de Margan prae alijs cunctis ordinis illius per Cambriam locis, praesidente tunc viro literato & discreto abbate Conano, charitati∣ua largitione laudatissimum:* 1.85 vnde & aliquoties grau. ingruente famis articulo, certum noueris & indubita∣ta veritate compertum, ob immoderatam largifluae charitatis abundantiam quam in peregrinos & pau∣peres

infatiganter excercuerat, deficiente aliquo∣ties farre penúque, sensibile fuisse diuinitus augmen∣tum appositum, tanquam lecythi oleum, Elisei bene∣ficio pauperi mulierculae multiplicatum. Circa prima verò fundationis tempora iuuenis quidam de finibus illis genere Cambrensis terras quasdam monasterio datas acriter sibi vendicans & in vsus proprios redige∣re parans: post multas infestationes demùm instinctu demoniaco grangiam monachorum optimam, blado refertam igne combussit: & statim amens effectus per patriam discurrere coepit rabie plenus & insania, nec ab errore cessauit donec à parentibus captus fue∣rat atque ligatus, porrò ruptis mane vinculis fati∣gatísque custodibus ad monasterij denique portam euasit, clamans incessanter & vlulans se monachorum ministerio totum intrinsecus igne comburi: Et sic plan∣ctu miserabili vociferando spiritum infrà paucos dies exhalauit.

Contigit autem vt ab alio quodam iuuene in hos∣pitum aula verberato statim in crastino diuina vltione sequuta iniuriosus ille ab hostibus interimereture, & e∣odem aulae loco quo fuit iniuria sacrae domui & fratri∣bus astantibus irrogata, exanime corpus extendere∣tur.

His quoque nostris diebus ingruente famis ine∣dia, & maxima in pauperum turba quotidie ad ia∣nuam iacente, de communi fratrum consilio, ad cha∣ritatis explendae sufficientiam propter bladum in Angliam nauis Bristollium missa est. Quae cùm diu∣tinam ibidem vento contrario moram fecisset: die quo in monasterio tàm ad vsus pauperum quàm mo∣nachorum annona deficere debuit, naue non rede∣unte, sed locum potius miraculo dante, contigit vt campus propè monasterium per mensem & amplius ante commune maturationis tempus, & antequam messis aliqua per patriam meteretur, cum multo∣rum admiratione subitò maturus inueniretur. Vnde tàm fratribus quàm pauperum turbis sufficientem vs∣que

ad autumnum alimoniam diuina miseratio mi∣nistraret. His igitur & nonnullis alijs virtutum signis, locus Deo acceptus diligi à cunctis coepit & vene∣rari.

Accidit autem his nostris diebus, quatuor Ca∣radoci filij Iestini filijs, & Resi principis ex sorore nepotibus his in finibus herili portione (sicut Wal∣lensibus mos est) pro patre dominantibus: Morga∣no videlicet & Meredytho, Oeno & Caduallono, quòd per inuidiam & Cainiticam malitiam (quae iam inueterasset) iterum renatam, Oenum fratrem Cad∣uallonus interemit: nec mora; diuina vltione subse∣cuta, cùm castrum quoddam hostiliter inuasisset, mu∣ri subito super ipsum facta ruina minutim confrac∣tus interijt, inter tot tam sui quàm fratrum suorum exercitus viros, dignas perpetrati facinoris & fratri∣cidij poenas luens solus miserabiliter extinctus occu∣buit.

Accidit hìc quo{que} res memoratu non indigna, lepo∣rarius enim praedicti Oeni magnus & pulcher & mira varietate discoloratus, septem vulnera sagittis & lan∣ceis corpore perforato, non absque tamen plurima hostium & homicidarum caninis morsibus laceratio∣ne in domini defensione suscepit. Qui & postea An∣glorum tunc regi Henrico secundo vulneribus recen∣ter in cicatricem obductis,* 1.86 à Comite Claudiocestriae Gulielmo, ad tanti tam egregij facinoris ostentum est transmissus. Prae omni námque bestia plus homi∣nem canis & diligit & dinoscit: Qui & interdum sublato domino viuere recusat, & pro domino mortis subire discrimina non formidat. Igitur & mori pro dominis & commori dominis est paratus. Vnde & ex∣emplum vnum quod Suetonius tangit in libro, qui de animantium naturis inscribitur: Et Ambrosius quoque in Exameron narrat, hìc interferere non su∣perfluum reputaui. Ferunt Antiochiae in remotio∣re vrbis parte crepusculo necatum virum, qui ca∣nem sibi adiunctum haberet. Miles quidam praedan∣di

studio minister necis extiterat: tectus idem te∣nebroso adhuc diei exordio, in alias partes conces∣serat: Iacebat inhumatum cadauer: frequens spec∣tantium vulgus astabat: canis qu••stu lachrimabili domini deflebat aerumnam: fortè is qui necem in∣tulerat, vt se habet versutia humani generis, quo versandi in medio auctoritate praesumpta fidem as∣sereret innocentiae, ad illam circumspectantis po∣puli coronam accessit, & velut miserans appro∣pinquauit ad funus. Tunc canis sequestrato pau∣lisper luctu doloris, arma vltionis assumpsit, at∣que apprehensum tenuit, & velut epilogo quo∣dam miserabile carmen immurmurans, vniuersos conuertit in lachrimas: probationem detulit, quòd solùm tenuit è plurimis, nec demisit: praesertim cùm nec odij neque inuidiae aut iniuriae alicuius poterat obiectione, crimen illatum euacuari. Ob tantam igitur tam vehementem homicidij prae∣sumptionem (milite tamen constanter inficiante) iudicatum est,* 1.87 duelio, rei certitudinem experiri. In campo itaque constitutis, & vulgi circumstan∣te corona, hinc cane dentibus armato, illinc ba∣culo cubitali milite munito: tandem cane victo∣re victus homicida succubuit & ignominiosam pub∣lico patibulo poenam dedit. Refert Plinius, re∣fert & Solinus regem quendam studio venationis non mediocriter deditum, cùm ab hostibus ali∣quando captus fuisset & incarceratus: quia canes dilexerat, per caninos demùm regionis illius exer∣citus ad montana & siluestria per se sponte se∣questratos, & inde tàm in homines quām in ar∣menta & pecudes impetus faciendo, & atrociter desaeuiendo, demum absque alio quolibet neces∣sariorum iuuamine modo mirando liberatum. Et praeterea ea quae de canum natura experientia di∣didici, oculisque meis plerumque conspexi expli∣cabo. Canis in rebus agnoscendis, dominóque prae cipuè: quem fortè veluti in turba per aliquantulum

tempus amiserit, plus naribus quàm oculo credit. Pri∣mum etenim in domino seu ductore perdito reperien∣do, oculis inspicit, deinde nares ad certius inuestigan∣dum vestibus apponit: quanquam totas infallibilis ex∣perientiae vires eidem in naribus natura plantauerit. Item medicinam portat lingua canina, sicutè contra mortem lingua lupina. Vnde & sicut vulneribus canis lingendo medetur: sic vulnera lupus lingua corrum∣pit. Canis autem si vel collo vel capite, vel alia quauis corporis parte, quo linguam flectere non valeat vulnus accepit: pede posteriori linguae beneficium quasi nun∣cio fideli, transfert ad laesionem.

Annotationes in Cap. 7.

MIRA sunt quae de Canum natura apud probatissimos auctores reperiuntur. Vt il∣lud apud Plinium lib. 8. cap. 40. Cùm ex causa Neronis Germanici filij in T. Sabinum ani∣maduerteretur, quamdiu in vinculis erat detentus, canis eius quem à catulo nutriuerat, à carcere nunquam abigipotuit, eòque postea ad scalas Ge∣monias deducto, gementium more latrando semper domino astitit, mirantibúsque hominibus panem quem aliquis illi obtulerat, non manducans ori do∣mini admouebat: qui posteaquam in Tiberim pro∣iectus fuit, in amnem statim dominum sequutus, caput eius ex aqua vt poterat eleuabat, donec ipse ab aquis suffocaretur. Nec dissimile est quod re∣peritur apud Tzetzem Chil. 3. de cane Silonij cen∣turionis Romani in praelio interfecti, qui domini sui corpus à feris & auibus defendens, illud donec se∣pulturae traderetur non deseruit. Cùm Lysimachus

interfectus esset, corpus humi stratum, & ab omni∣bus derelictum, canis domesticus plurimum con∣tendens & decertans, ab auibus ferísqne illaesum tamdiu praestitit, quoad Phorax quidam Pharsa∣licus aduenit, qui illud cremandum de more cura∣uit. Cùm autem in rogum accensum iniectum est corpus, canis in flammam se coniecit, & vnà cum illo igni absumptus est. Auctor est App. in Syriac.

De Auennae & Neth fluuijs trans∣cursis. De Abertawe quoque & Goer, cum N. S. Cap. 8.

PRofecti abinde, non procul à Marga∣no, vbi sabulosi littoris & maris influ∣entis alternae incipiūt vicissitudines, Auennae fluuium sub plurimo tamen reflui maris moramine transuadaui∣mus. Et inde versus Neth fluuium viae maritima festinantes, primaeuum Carodoci filium Morganum ducem & praeuium habui∣mus. Accedentibus ita{que} nobis ad aquam prae alijs au∣stralis Cambriae fluuijs viui sabuli periculis, totúmque subito quod ingeritur absorbentis inaccessibilem, inter clitellarios multos, qui via versus mare venerant inferi∣ore, vnus quem solum qui scripsit haec ibidem habebat, quanquam medius in turba conferta incederet, solus tamen quasi in abyssum descendit. Sed demum tamen non absque sarcinae detrimento librorúmque, laborio∣sa simul & periculosa iuuenum opera vix extractus eva∣sit. Quanquam igitur partium illarum principem Mor∣ganum vie ducem haberemus, sub periculo tamen mul∣to plurimorúm{que} lapsu ad aquam peruenimus: per sa∣bulum quippe absorbens contra ducis monita nos viae

terror insolitae festinare coegit, & timor addidit alas: cùm per huiuscemodi pericula (sicut ibi didicimus) sit potius incessus moderata maturatione temperati∣or. Sed quoniam quolibet menstruo maris incremen∣to, amnis illius vada mutantur, quolibet nubigero imbrium augmento non reperiuntur, pluuialibus inun∣dationibus exuberantibus vndis: nauigio non vado transuecti sumus, monasterio de Neth ¹ à dextro reli∣cto, iterum Meneuiae partibus appropinquantes & & Landauensis ecclesiae dioecesim (quàm apud Aber∣gauenni intrauimus) post terga relinquentes.

Accidit autem his nostris diebus Meneuensi e∣piscopo Dauid secundò hàc iter agente, & vado re∣centi maris influentis procella turbato, capellanus quidem de finibus illis Rotherch scilicet agnomine Falcus,* 1.88 quoniam transeundarum fuerat gnarus aqua∣rum, vadi praetentandi periculum episcopo praeci∣piente suscepit. Sed cùm equum ipsi grandem & for∣tem, & ex toto comitatu ad hoc fideliter electum praes∣byter ascendisset, vado statim transmeato: quoniam suspensionis sententiā nuper incurrerat, ad ipsa quae nō procul aberant siluestria fuga maturata se proripuit: nec reuocari vllatenus potuit, donec sumpta securita∣tis & indempnitatis cautione: hinc equus, & illinc mis∣sa restitueretur². Intrantes itaque prouinciam quae Gocr dicitur, in castro de Sweynsei quod & Cambricè Abertawe vocatur, id est causus Tawe fluuij, pernoctaui∣mus. Manè verò post missam populo conuocato, pluri∣mísque ad crucem allectis, vir quidam partium illarum aetare prouectus cui nomen Cadorus ad Archipraesu∣lem accedens, eum in haec verba conuenit;

Domine si mihi pristinae vires suppeterent, & iuuentutis elapsae ro∣bur adesset, laudabilem quem praedicas laborem, nec vl∣la mihi eleemosyna redimere, nec vllius desidiae torpor posset adimere: verùm quoniam desiderabilem hanc gratiam aetas mihi debilior, deteriórque dies inuidit: (quippe, sic multa ferunt anni venientes commoda secum: multa recedentes adimunt) si beneficium corporis vexati∣one

consequi plenum non sufficio, decimarum tamen omnium quae possideo largi••ione consequi valeam vel semiplenum.

Et sic ad pedes Archiepiscopi prouolu∣tus, & cum largo lachrimarum fonte genua ponens, in manu eiusdem ad ctucis obsequium, rerum suarum om∣nium decimas assignauit, & ab eodē dimidiam iniunc∣tae poenitentiae remissionem impetrauit. Cum autem hoc facto paulisper feorsum recessisset, reuersus in hanc sententiam prorupit;

Domine, si voluntas informat actionem, & ipsa plerumque pro facto reputatur, cùm mihi hoc iter agendi sit plena & firma voluntas, residuae partis poenitentiae relaxationem peto, & insuper reno∣uato beneficio decimarū mearum de residuo summam adaequabo.

Subridens ad hoc Archiepiscopus deuotam vir, subtilitatem cum admiratione est amplexatus.

Eadem verò nocte monachis duobus cubicularijs Archiepiscopi super his quae acciderant viaeque peri∣culis ad inuicem conferentibus, dixit vnus eorum, pro∣uincia dura est ista: alter autem aequè facetè respon∣dit: Quinimmo nimis hesterna die mollis inuenta est: altero ad asperitatem patriae, altero verò ad sa∣buli molliciem sermonem referente.

Parum autem ante haec nostra tempora accidit his in partibus res memoratu non indigna, quam sibi contigisse praesbyter Elidorus constantissimè refere∣bat.* 1.89 Cum enim puerilis innocentiae duodecimum iam ageret annum: quoniam vt ait Salomon, Radix litera∣rum amara est quamquam fructus sit dulcis: puer lite∣ris addictus, vt disciplinam subterfugeret & verbera crebra praeceptoris, in concaua fluuij cuiusdā ripa se fu∣gitiuus occultauit: cúm{que} ibidē bis sole reuoluto ieiunus continuè iam latitasset, apparuerūt ei homunculi duo, staturae quasi pigmeae, dicentes: si nobiscum venire vo∣lueris, in terram ludis & delicijs plenam te ducemus: annuens ille surgénsque sequutus est praeuios per viam primò subterraneam & tenebrosam vs{que} in terram pul∣cherrimā, fluuijs & pratis, filuis & planis distinctissimā, obscuram tamē & aperto solari lumine nō illustratam.

Erant ibi dies omnes quasi nebulosi & noctes lunae stellarúmque absentia teterrimae. Adductus est puer ad regem eíque coram regni curia praesentatus, quem cùm diu cum admiratione cunctorum Rex intuitus es∣set, tandem eum filio suo quem puerum habebat tra∣dens assignauit. Erant autem homines staturae mini∣mae, sed pro quantitatis captu valdè compositae: flaui omnes & luxuriante capillo, muliebriter per humeros coma demissa. Equos habebant suae competentes mo∣dicitati, leporarijs in quantit••te conformes. Nec carne vescebantur nec pisce, lacteis plerumque ciba∣rijs vtentes, & in pultis modum quasi croco confec∣tis. Iuramenta eis nulla. Nihil enim adeò vt men∣dacia detestabantur. Quoties de superiori hemisphe∣rio reuertabantur, ambitiones nostras infidelitates & inconstantias expuebant. Cultus eis religionis pa∣lam nullus: veritatis solùm, vt videbatur, amatores praecipui & cultores. ³ Solebat autem puer ille ad no∣strum hemispherium pluries ascendere interdum per viam qua venerat, interdum per aliam: primò cum a∣lijs, & postea perse. Solúmque matri suae se committe∣bat; patriae modum gentísque naturam & statum ei de∣clarans. Monitus igitur à matre, vt auri quo abundabat regio munus ei quandóque referret, pilam auream qua regis filius ludere consueuerat, ab ipso rapiens lu∣do, per viam solitam ad matrem deproperans cursim asportauit: & cum ad ostium domus paternae, populi tamen illius non absque sequela iam peruenisset, intra∣re festinauit, pes haesit in limine, & sic intra tectum ca∣denti matre ibidem sedente, pilam è manu elapsam duo Pigmaei è vestigio sequentes arripuere, exeundo in puerum sputa contemptus & derisiones emittentes. Ipse verò resurgens ad séque reuersus, mira facti con∣funditur erubescentia, & matris plurimum consilia de∣vouens ac detestans, cùm via redire pararet quam assu∣euerat, ad aquae descensum hypogeúm{que} meatum cùm peruenisset, aditus ei iam nullus apparuit. Cùm tamen per anni ferè spacium inter aquae praedictae ripas viam

inutilis explorator inquireret. Sed quoniam ea quae ratio non mitigat, temporis interdum mora mitescunt: & diuturnitas sola laxatos hebetat plerumque dolo∣res. Siquidem malis multis finis de tempore venit: de∣mum tamen ab amicis & matre praecipuè vix reuoca∣tus, sibíque restitutus, & literis denuo datus tandem processu dierum in sacerdotij gradum est promotus. Cum autem Meneuensis episcopus Dauid secundus, super huius euentus inquisitione presbyterum iam senio confectum multoties sollicitasset: nunquam ei negotij seriem potuit citra lachrimas replicare. Ha∣buerat etiam gentis illius linguae notitiam, cuius & verba recitare consueuerat, quae sibi puerilibus (vt moris est) annis, rapidè comparauerat. Erant autem verba sicut ab episcopo praedicto mihi sunt saepe pro∣posita, Graeco idiomati valde conformia. Cum enim aquam requirebant, dicebant Ydor ydorum, quod latinè sonat, aquam affer: Ydor enim aqua eorum lingua si∣cut & Graeca dicebatur, vnde & vasa aquatica 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 di∣cuntur, & Dûr lingua Britannica similiter aqua dici∣tur. Item Salem requirentes dicebant Halgein Ydorum, salem affer; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vero Graecè sal dicitur, & Halen Bri∣tannicè: lingua namque Britannica propter diutinam quam Britones qui tunc Troiani & postea Britones à Brito eorum duce funt vocati, post Troiae excidi∣um moram in Graecia fecerant, in multis Graeco conformis inuenitur. Hîc autem mihi notabile vide∣tur, quòd in vno verbo tot linguas conuenire non in∣uenio, sicut in isto: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 enim Graecè, Halen Britanni∣cè, similiter Hybernicè, Halgein interposita G. lin∣gua praedicta: Item Sal latinè, quia vt ait Priscianus, in quibusdam dictionibus pro aspiratione ponitur S. vt 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Graece fal latine, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 semi, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 septem, Sel Galli∣cè mutatione à vocalis in è, à latino additionet lite∣rae Salt Anglicè, Sout Teutonicè. Habetis ergo septem vel octo linguas in hac vna dictione plurimum con∣cordantes.* 1.90 Sin autem interpositae relationis de veri∣tate quid sentiam, scrupulosus inuestigator inquiras:

cum Augustino respondeo, admiranda fore diuina mi∣racula, non disputatione discutienda: nec ego negan∣do diuinae potentiae terminos pono, nec affirmando, eam quae extendi non potest insolenter extendo. Sed illud Hieronymi semper in talibus ad animum reuoco. Multa, inquit, incredibilia reperies & non verisimilia, quae nihilominus tamen vera sunt. Nihil enim contra naturae dominum praeualet Natura. Haec igitur & simi∣lia si quae contigerint iuxta Augustini sententiam inter illa locauerim, quae nec affirmanda plurimum neque neganda decreuerim.

Annotationes in Cap. 8.

1 DE Auenna Netha & Tauo confluen∣tibus, vide infrà eundem Giraldum in Topographia Cambriae ca. 5. Monaste∣rium autem de Neth condidit Richardus Gran∣uillanus miles, vnus ex duodecim nobilibus, qui cum Roberto filio Hammonis in auxilium Iestini filij Gurguntij, contra Resum filium Theodori De∣metiae principem aduenerunt: verum deuicto Re∣so, hanc regionem Iestino, à quo fuerant vocati, ad∣emerunt, & inter se partiti sunt: vnde dominium de Neth in sortem Granuillani cessit, qui ad vsum & sustentationē monasterij praedicti omnes terras suas de Neth assignauit, vt in Historia Cambriae manifestum est.

2 De hoc Rotherico Phalcusio multa comme∣morantur eá{que} valde festiua & lepida. Obtinuerat enim dispensationem quandam ab episcopo Mene∣uensi viz. vt missam vnā quotidie faceret, & prae∣cipuus defunctorum Capellanus haberetur: quo no∣mine multa miracula vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 potius opera∣tus

est. Nam tituli sui praerogatiua in omnibus fu∣neralibus obsequijs, post rectorem loci, primus sem∣per missificabat: & singulis diebus duas missas ce∣lebrabat. Qua in re cum de excessu coram episcopo cōueniretur, factū iustificabat: affirmans se presby∣terij sui ratione missam vnam quotidie facere posse, & aliam ratione facultatis sibi ab episcopo cōcessae. Hic cū in magna & diuite quadā parochia solenni festo esset missificaturus: accepit secū circumfora∣neum quendā circulatorem, vt sibi vsui foret, qui in ipso missae suae (vt vocant) offertorio, cū parochi∣ani suas illi oblationes deferrent, de pecuniae muta∣tione rixam excitauit, ex qua acris orta est cōten∣tio, at{que} à verbis ad verbera deuentum, ita vt tota turbaretur multitudo. Haec dum geruntur, alijs pu∣gnantibus, alijs vociferātibus, alijs deni{que} suos par∣uulos & vxores protegentibus, Dominus Rotheri∣cus vestibus sacris (vt erat) indutus, se clam vnà cum calice subduxit ex ecclesia, & aufugit. Postea verò infra paucos dies, ad centum & viginti ex parochianis, ob sacrorum perturbationem, qua se de vita periclitatum affirmabat, apud epis∣copum grauiter accusauit, eósque in ius voca∣uit, grauissima quaeque scelera illis obijciens, & modis omnibus quibus poterat eis molestias exhibens, donec illi pacem sibi redimentes, de calice & vestibus actionem penitus relaxas∣sent.

3 Haec fabula mihi quidem videtur esse com∣posita ad imitationem relationis Eris Armenij apud Platonem in libris de Republica: aut de∣sumpta

ex Tigado horto Aloadini principis de Mulete, quem M. Paulus Venetus li. 1. cap. 28. Senem de montanis appellat: de▪ quo scribit Hai∣thonus lib. de Tartaris cap. 24. & Cael. Augu∣stinus Curio Hist. Sarracen. lib. 3.

De Lochor & Wendraeth fluui∣is transcursis, de Cydweli quoque cum N. S. Cap. 9.

TRansiuimus inde versus aquam de Lochor per campestria, in quibus Ho∣elus Meredythi filius de Brechei∣noc, post obitum regis Henrici primi Anglos de finibus illis & milites multos publico bello confectos in∣teremit. Fluuio verò Lochor transua∣dato, & aquis postea quae Wendraeth dicuntur transme∣atis, ad castrum de Cydweli via duce peruenimus. In par∣tibus istis Anglorum rege Henrico rebus humanis ex∣empto, dum Gruffinus Resi filius Soudwalliae tunc princeps, in Nordwalliam auxilium corrogaturus iuis∣set: vxor eius Guenliana (tanquam Amazonum regina & Penthesilea secunda) in partes illas exercitū ducens, à Mauricio Londoniensi terrae domino, & viro egregio Gaufiido Presulis Constabulario, bellico in certamine confecta (interempto ibidem filio eiusdem Morgano & altero capto scilicet Malgone, quos pueros secum in expeditionem arroganter adduxerat) cum alijs multis, ipsa demum ferro confossa caput amisit.¹ Tempore ve∣rò Anglorum regis Henrici primi tranquillum pacis statum Wallia sortita, cum praedictus ille Mauricius sil∣uam in partibus illis haberet ferarum multitudine ceruorúmque praecipuè valde copiosam, nimiaeque parcitatis in ferina fuisset: quoniam, vt moris est, semper in viri fallacia est vxor astuta, miro mulier est vsa commento. Habebat enim vir ille à latere fyluae

versus mare pascua magna & ouium in pascuis copiam multam.* 1.91 Mulier itaque pastores omnes & maiores do∣mus figmenti sui complices habens & fautores, simpli∣cis vtendo commoditate viri, in haec verba ad maritum accessit (erat enim simplicis naturae simul & tenacis)

Mirum,

inquit,

quòd bestiarum dominator bestijs do∣minari iam desijsti, & ceruis non vtendo, ceruis iam nō imperas sed seruis: & ecce quantus abusus ex nimia sur∣git patientia: inaudita námque rabie & insueta voraci∣tate adeò in oues nostras desaeuiunt, vt ex multis pau∣cae, ex ferè innumeris, iam reddantur numerosae. Vt autem probabiliorem redderet assertionem, evisceratis ceruis duobus inter ipsa intestina lanam interseri pro∣curauit.

Sic itaque vir muliebri deceptus astutia canum rapacitati ceruos exposuit.

Annotationes in Cap. 9.

1 GRuffinus Resi Demetiae principis filius, mortuo Hērico primo Anglorū rege, or∣tís{que} inimicitijs inter Stephanū Bononiē∣sem Comitem, qui regni possessionem obtinuerat; & Matildem Henrici filiam & haeredem vnicam: ratus iam sibi libertatis & paternae haereditatis re∣cuperandae occasionem esse oblatam, quorundam Normannorum possessiones inuasit. Verùm cùm se viribus imparem ad resistendum cerneret: se ad so∣cerū suum Gruffinum Conani filium, Vendotiae prin∣cipem contulit, auxiliares copias ab eo petiturus. Interim dum is abest, eius vxor virilem animum induens & quascun{que} potuit copias colligens, cū hoc Mauricio Londineo bello congredi ausa est: infoe∣lici tamen euentu vt Giraldus hîc refert. De cuius morte cum Gruffinus pater eius certior factus es∣set, Oenum & Cadualadrum filios suos cum copioso

exercitu, ad vindicandam filiae necem, cum hoc mandato misit: videlicet ne cuiquam Anglo aut Normanno parcerent, neque vllam cum eis omni∣no pacem inirent, nisi regionem penitus relinque∣re atque deserere velint. Praetereà ad expellen∣dos ex Cambria Normannos & Anglos, Hoelus filius Meredythi de Brechinia, & Madocus fili∣us Edneri cum praedictis principibus suas vires cō∣iungunt, atque ferro & flamma eas regionis par∣tes quae ab hostibus tenebantur, ad internecionem deuastant & perdunt, veterésque incolas in suis sedibus collocant, vt in historia Cambriae videre licet.

De fluuio Tywyensi nauigio trans∣curso. De Caermardin quoque & Albe∣lande monasterio cum N. S. Cap. 10.

TRanseuntes inde nauagio flumen Tywy∣ense, & versus Caermardyn iter arripien∣tes Lanstephan & Talachar marinis in sco∣pulis à laeua reliquimus. Erant autem haec duo castra quae Resus filius Gruffini post obitum Anglorum regis Henrici secundi despera∣tione custodum citra insultum occupauit; deinde pro∣uincijs de Penbroch & Ros caedibus, incendijs & praeda∣tionibus, ferè exterminio datis, frustrato conamine Caermardyn obsedit.* 1.92 Sonat autem Caermerdin vrbs Merlini, eo quod iuxta Britannicam historiam ibi ex incubo genitus, inuentus fuerat Merlinus.¹ Est igitur haec vrbs antiqua coctilibus muris partìm adhuc extā∣ribus

egregiè clausa super nobilem Tywy fluuium sita, siluis & pratis abundans: habet autem Cantref Mawr, id est Cantredum magnum ab oriente, copiosa sil∣uarum condensitate australis Cambriae ciuibus tu∣tissimum in necessitate refugium, vbi & castrum Dineuor in collis excelsi vertice super fluuium Tywy si∣tum: quod & principalis Sudwalliae curia dicitur. Fu∣erant enim antiquitus tres principales in Wallia cu∣riae: Dineuor in Sudwallia: Aberfrau in Nordwallia sci∣licet apud Mônam. In Powisia apud Pongwern, quod & nunc Slopesburia dicitur. Sonat autem Pengwarn caput alneti.² In his autem de Cantref mawr finibus Commoto videlicet de Caos, illud ad animam reuo∣cans, dolus an virtus quis in hoste requirat: Et il∣lud, & si non rectè possis quocunque modo rem: quàm enormiter in subditos hoc nostro tempore cu∣ria vindictam exercuerit noster explicare stilus ab∣horruit³. Iuxta Dineuor trans flumen sc.* 1.93 Tywy in Can∣tref bachan, id est, Cantredo breui, fons est qui die na∣turali bis vndis deficiens, & toties exuberans, ma∣rinas imitari solet instabilitates⁴. Non procul à Ca∣ermardyn ex parte boreali scilicet apud Peucadair, id est, cathedrae caput, Reso Gruffini filio nostris diebus ad deditionem dolosè magis quàm viriliter compulso & in Angliam ducto: Rex Anglorum Henricus secundus de Armorica oriundum Britannia militem quen∣dam de cuius prudentia simul & fidelitate confide∣bat,* 1.94 sub decani de Cantrefmawr conductu cui nomen Guaidanus castrum Dineuor locíque situm & patriae munitionem exploraturum transmisit. Presbyter autem monitus vt per viam meliorem ad castrum & faciliorem militi praeberet iter, per magis diffici∣les & inaccessibiles aditus ipsum de industria circum∣duxit. Et vbicunque per saltus herbosos transitum fa∣ciebant, cum intuentium admiratione presbyter her∣ba pascebatur: asserens accolas & indigenas herbis & radicibus (ingruente inedia) viuere & vesci solere. Ad regem itaque milite reuerso, cunctísque relatis

quae vel digna relatu viderat vel audierat: terram sc. inhabitabilem, terram iniquam & inaccessibilem, nul∣líque genti nisi bestiali & bestiarum more viuenti vic∣tui necessariam. Demùm fidei sacramentíque nodis, nec non & obsidum vinculis astrictum Resum rex ad sua remisit.

Progressis inde nobis versus Cisterciense monaste∣rium quod Alba domus dicitur⁵: adsunt quidam nunti∣antes Archiepiscopo iuuenem quendam Cambrensem ei deuotè occurrentem, obiter ab hostibus interemp∣tum. Ad quem non procul à via diuertens, corpúsque cruentum eleemosynarij sui operiri pallio iubens, iugu∣lati iuuenis animam pia supplicatione commendauit. Igitur in crastino, sagittarijs duodecim de sancti Clari castello satis propinquo, qui iuuenem praedictum iu∣gulauerant, apud Albam domum in poenam criminis cruce signatis, tribúsque fluuijs, primò Taf, deinde Cledheu sub Lanwadein, alteróque sub Hauerfordia trans∣meatis, demùm Hauerfordiam peruenimus. Sortita est autem inde prouincia nomen, inter duos hos flu∣uios sita, Daugledheu: eo quòd duobus his fluuijs quasi duobus gladijs cingatur & terminetur. Cledheu námque Britannicè gladius latinè.

Annotationes in Cap. 10.

2 TAmetsi haec opinio de nomine Maridu∣ni à Merdhino deducto, magnos atque celebres authores habeat: ego tamen (doctorum pace dixerim) eius sententiae sum, vt existimem eam nominis deriuationem, cum insigni errore esse coniunctam. Nam apud Ptolomaeum, qui longè antè natum Merlinum, stante adhuc & integro Britannorum regno (tempore nimirum Marci imperatoris, vt testatur Suidas) scripsit,

manifestum est, hanc vrbem tunc Maridnum fu∣isse appellatam. Cuius verba Geograph. lîb. 2. sunt haec▪ Rursus pòst praedictos populos vltimi versus occasum sunt Demetae, quorum ciuitates Louen∣tium & Maridunum. Antoninus etiam ••el An∣tonius Augustus, cuius itinerarium circumfer∣tur, qui Merlinum tempore praecessit, huius vr∣bis mentionem facit; vbi Muridunum pro Mari∣duno legitur: nisi fortè à muro egregio quò oppidum illud legionarij milites Rom. qui ibidem hyemare solebant, vndequaque muniebant, deductum es∣se nomen putemus: quod à Britannico quidem idi∣omate non est alienum: nam Mûr & Murdhyn Britannicè, murum designant. Si tempore Merli∣ni nomen acceperit, cedant nobis eius opinionis as∣sertores, nomen eius antiquum. De Merlino po∣steà (deo volente) lib. 2. cap. 8. annot. 2. dicemus.

2 De tribus Cambriae curijs Principalibus, vi∣de descriptionis Cambriae, cap. 2. & quae ibidem an∣n otata sunt.

3 Quae sit illa vindicta quam tantoperè Giral∣dus hoc in loco explicare veretur, haud facile est affirmare: coniectura tamen mihi videor assequi quid sentiat. Cùm Oenus Venedotiae & Resus De∣metiae principes, Henrico Anglorum regi eius no∣minis secundo, mutuo foedere, datis etiam obsidi∣bus essent deuincti: quorundam Normanorum it a exarsit cupidit as, vt in Cambrorum possessiones vi∣olenter irruerent, vt Rogerus Clarensis comes & Walterus Cliffordius. De quorum excessu & vi∣olentia Resus apud Henricum regem saepiùs

questus est, nec remedium vllum habere potuit: quia rex Normannis iniquè fauens, & ad eorum ferociam & iniurias conniuens, nullam harum ac∣cusationnm admittere voluit. Quamobrem Re∣sus & alij proceres, cùm viderent in se leuissimis de causis crudeliùs animaduerti: & grauissima ad∣uersariorum suorum scelera sine reprehensione vl∣la praetermitti: ad sui defensionem & propul sandam inimicorum iniuriam arma capiunt. Haec cùm ad Anglum essent delata, ingentem exercitum con∣fecit, & aduersus Cambros rebelles in Beruini mō∣tana duxit, apud Oswaldiam Cambriae fines subin∣trans, non procul à Coruena, vbi Cambrorum co∣piae praestò aderant in valle Deuana. Henricus montana occupans, in vallem descendere sine gra∣uissimo sui & suorum periculo non poterat. Nam Cambri locorum & itinerum gnari, viarum angu∣stias obseruantes: omnes ferè qui necessariorum parandorum causa ab exercitu discesserant inter∣cipiebant, ita vt regem omni commeatu interclu∣derent, nec tamen vnquam montem ascendere vo∣lebant. Ʋnde Henricus loci iniquitate coactus, at∣que magnis & assiduis imbribus immoderatísque tempestatibus afflictus, hyeme etiam instante, cùm magnam the sauri sui summam profudisset & quam plurimos ex suis militibus cùm aëris incle∣mentia tùm inimicorum insidijs amisisset: sentiens se nihil profuturum, castra soluit; & domumreuer∣sus, obsides Cambrorum quos longè antea accepe∣rat, exoculauit, videlicet Resum & Caduallonum filios Oeni, atque Cynuricum & Meredythum fi∣lios

Resi. Sic miselli iuuenes, eò quòd Anglus pa∣tres eorum debellare nequiuerat, oculos amise∣runt. Atque haec mihi videtur esse illa enormis vindicta de qua hîc loquitur Giraldus. Vide infrà lib. 2. cap. 10. & 12.

4 In Tegenia, quasi sex millibus passuum à ma∣ri, est alius huiusmodi fons ab incolis vocatus Fy∣non Leinw, qui bis in die fluit & refluit. Hoc ta∣men (inquit H. Lhuyd) nuper obseruaui, Luna ab horizonte orientali ad meridianum ascēdente, quo tempore omnia fluunt maria, fontis aquam diminui refluuiúmque pati. Vide infrà lib. 2. cap. 10. & in Annotat. ibidem.

5 Hic est locus ille antiquus, promulgatione le∣gum Hoeli Boni Cambriae olim regis valdè cele∣bris: vbi Princeps ille conuocatis 140. Praelatis & nobilibus, veteres Cambriae leges reformauit, nouásque ex vsu Reipub, constituit: quibus Cambri vsi sunt vsque ad mortem Leolini tertij Cambriae Principis.

6 Hauerfordia post aduentum Flandrensium in illam regionem, illud nomen consequuta est: cùm antea (vt scribit Lelandus) Dugladia, Britannicè verò Aberdaugledheu; id est, Osti∣um duorum gladiorum, diceretur; hodie verò Hulphord. Sunt qui existimant illam vrbem, quae apud Antonium Vindogladia dicitur, in hac regione fuisse, & ab his duobus Galdijs nomen esse sortitam.

De Hauerfordia & Ros, cum Notabilibus suis. Cap. 11.

APVD Hauerfordiam itaque primò ab Archipraesule sermone facto: deinde, ab Archidiacono Mene∣uensi, cuius nomen praesentis opuscu∣li titulus tenet, verbo domini grati∣osè prolato turbae, allecta est multi∣tudo tàm militaris quàm plebea. V∣bi pro mirando & quasi pro miraculo ducebatur à mul∣tis, quòd ad verbum domini ab Archidiacono prola∣tum, cum tamen lingua Latina & Gallica loqueretur, non minùs illi qui neutram nouerunt linguani, quàm alij, ad lachrimarum affluentiam moti fuerunt, atque etiam ad Crucis signaculum cateruatim accurrerunt.

Accidit autem aniculam partium istarum quae per triennium antea caeca fuerat audito Archiprae∣sulis aduentu, filium suum adolescentem vt vel de fim∣bria vestimenti eiusdem aliquam particulam ei refer∣ret, ad locum praedicationis destinasse. Qui cùm ad Archiepiscopum ob turbam consertā accedere non po∣tuisset glebam quam sub pedibus praedicantis turba di∣lapsa signauerat,* 1.95 secum matrireportauit, ipsa verò mu∣nus oblatum cum gaudio magno sufcipiens, & in orati∣onum instantiam genua ponens, ori & oculis cespitem apposuit: & statim luminis laeticiam quàm penitus a∣miserat, tàm viri sancti meritis quàm fide propria & de∣votione recuperauit.* 1.96 Erat autem gens haec originem à Flandria ducens, ab Anglorum rege Henrico primo ad hos fines inhabitandum transmissa: Gens fortis & robusta, continuóque belli conflictu Gens Cam∣brensibus inimicissima: Gens (inquam) lanificijs, Gens mercimonijs vsitatissima: Quocun{que} labore sine

periculo terra marí{que} lucrum quaerere, Gens perualida: vicissim loco & tempore nunc ad aratrum, nunc ad arma, Gens promptissima. Gens vtique foelix & for∣tis si vel Regibus vt deceret Cambria cordi fuisset, vel praestitutis saltem & praefectis iniuriarum dedecus ani∣mo vindice displicuisset¹.

Contigit autem praedicto in eastro nostris diebus ••es nequaquam praetereunda.* 1.97 In eiusdem castri turre ••enebatur in vinculis latro famosus: ad quē pueritres, filius sc. comitis Clarensis ibi nutritum commissus, a∣••iíque duo, quorum alter herilis filius, alter eiusdem, ex filia nepos, propter missilia lignea quae eis arcu mit∣tenda ferro formare consueuerat, frequenter conueni∣ebant. Quondam autem puerorum precibus ad auras ab imo nequam extractus, captata carcerarij absen∣tia ociùs ostia claudens tàm ipsum exclusit, quàm pue∣••os quoque secum inclusit. Quo perpetrato statim cla∣mor factus est magnus, tàm intus puerorum quàm ex∣terius populorum, nec cessauit ille eleuata securi mor∣••em pueris acriter interminare, donec ei tàm indem∣••itatis quàm vitae securitas sub cautione certissima fu∣erat indulta. In Francorum quoque regno apud castel∣••um Radulphi casus accidit haud dissimilis. Domina∣••or enim loci illius quem olim exoculauerat, in castro quendam alebat, qui cùm ex diutina frequentia vias ••astri cunctas turriúmque gradus ascensus, cordis ocu∣••o iam tenuisset: semel ira vindice opportunitate cap∣••ata, puerum quendam castellani filium quem vnicum ••abebat & haeredem, ad summa turris propugnacula ••ecum adduxit. Stans igitur in alto & clausis intus ostijs ••uinam puero parans, ad clamorem magnum & maero∣••em vniuersos prouocauit. Procedens itaque pueri pa∣••er, & non mediocri dolore concussus, cum filij redime∣••e sospitatem modis omnibus attemptasset: respon∣••um accepit, nisi per partium inferiorum mutilatio∣••em, quam & sibi intulerat, hoc nullatenus fieri posse. ••pse verò multis antea frustra allegatis: demum hoc ••oncesso quasi praecisis illis cum lugubri circumstan∣tium

clamore ictum in trunco fieri fecit. Caecus autem grauiores angustias vbi sentiret cùm requisisset, & re∣sponsum audiret quoniam in renibus: falsum esse pro∣clamans, puerum iterum praecipitare parauit. Ictum itaque denuo dato, & angustias sibi in corde maiores esse responso, dominum arguens falsitatis, puerum ad praecipitium exportauit. Tertio verò genitum vt redi∣mat genitor, instrumenta gignendi verè praescidit: Et cùm in dentibus se sentire dolorem proclamasset: Verū inquit ille, quia experto credendum, & iniurias vltus ex parte, mortem mitiùs aggrediar: & tu de caetero nec alium gignes, nec isto gaudebis: eóque dicto exiliens ab alto, se cum puero praecipitem dedit. Et statim in ima corruens, membris minutim confractis expira∣uit vterque. Miles autem pro anima pueri monasteri∣um quod adhuc extat, & De doloribus dicitur ibidem construxit.

Hoc autem mihi notabile videtur, quod ad praedicti loci castellanum Richardum sc. Tangardi filium, cùm tamen fratres habuerit plurimos & probos, & omnium iunior extiterat, praemortuis alijs vniuersa est haere∣ditas deuoluta. Similiter & ad Resum Gruffini filium sublatis de medio multis antea fratribus probis & pul∣cherrimis, australis Cambriae dominiū est deuolutum. Contigit autem praedicto Richardo pueriles annos a∣gente, virum sanctum cui nomen Caradocus, apud sanctum Hismael in Rosensi prouincia Eremiticam & sanctissimam vitam ducere, ad quem puer tàm à pa∣tre saepius quàm à matre transmissus cibariorum xenia quia frequenter ferre consueuerat, tantam in oculis vi∣ri boni gratiam obtinuit, vt ei saepissimè cum sua bene∣dictione fratrum omnium foelicitatem & paternam hae∣reditatem compromitteret. Accidit autem aliquando, praedictum Richardum ob pluuiam inundantem ad domum Eremiticam diuertisse. Et cùm canes quos se∣cum ad venatum adduxerat nec vocatione, nec adula∣tione, nec etiam oblatione, ad se introducere posset: subridens vir sanctus, & ipsos, manu leniter annuens,

statim ad se venientes cunctos suscepit. Processu verò temporis cùm diem Caradocus iam clausisset extre∣mum, & vitae labētis cursum fine foelici consummasset, corpus suum quod libero postremae voluntatis stilo Me∣nevensi ecclesiae delegauerat: Richardi pater Tankar∣dus violenta praesumptione detinuit: sed statim aegritu∣dine graui correptus, mandatum ociùs reuocauit. Cùm ita{que} semel & iterum hoc ei contigisset, tertio tam mor∣bo laxato quàm mandato, cùm corpus versus Meneui∣am per sabulum de Niwegal deferretur, & exuberantem in pluuiam nube resoluta totóque comitatu pluuia per∣fuso, sacrae vecturae duces à latebris exeuntes, pallam sericam, qua ferretrum opertum fuerat, ab omni imbri∣um madore indemnem reperiunt & immunem. Et sic Meneuiam corpus allatum crebra miraculorum tàm praesentium quàm sequentium quoque corruscatione, in ecclesiam Sancti Andreae, Sanctique Dauid ala si∣nistra iuxta altare Sancti protomartyris Stephani, de∣bita est celebritate tumulatum.* 1.98 Hoc autem mihi vide∣tur hac de gente notandum quod in armis arietum dextris carne nudatis, & non assis sed elixis, tàm futura prospiciunt quàm praeterita & ante incognita longe respiciunt: tempore quo{que} praesentia, sed loco absentia, quasi prophetico quodam spiritu arte miranda cog∣noscunt: pacis & guerrae signa, caedes & incendia, do∣mestica adulteria, regis statum, vitam & obitum, rimu∣larum quarundam & notularum indicijs certissimè de∣clarant. Vnde & nostris temporibus contigit virum quendam partium istarum non ignobilem, & in arte praedicta prae alijs instructum (cui nomen Gulielmus Mangunel) vxorem habere de proprio viri nepote praegnantem. Cuius euentus vir non ignarus, arietem de o••ili prop••io sumptum, ex parte cuiusdam vicini sui coram vxore, sibi praesentari procurauit: quo statim ad coquinā transmisso, cū eodem die in prandio sedissent, armū arietis debito more decoctū & purgatū ad inspi∣ciēdum vir mulieri quā in hoc peritā nouerat ex indu∣stria porrexit. Quē cū paulisper intuita fuisset, rimulas

notans & signa secreta, & oraculum in mensa subri∣dendo proiecit. Ille verò cuncta dissimulans, cum risus causam reíque notitiam tanto vchementius efflagitas∣set, illa demum tanquam importuna viri mota instan∣tia respondit: Vir de cuius ouili aries hic fuerat, vxorem habet adulteram & proprij nepotis incaestu iam graui∣dam effectam. Ad haec autem vir subtristis vultuque demisso. Verum, inquit, oraculum profers, & nimia ve∣ritate subnixum, vnde & tanto mihi dolendum fortius quanto in propriam iniuriam publicata redundat ig∣nominia. At illa tantam sui comperto crimine confusi∣onem dissimulare non praeualens, interiorem animi passionem signis exterioribus, vrgente vicissim tam pu∣dore quàm angustia, nunc rubore vultus, nunc pallore, demum verò lachrimis more muliebri est protestata. Praeterea oblatus est cuidam armus caprei quasi pro o∣uino quia simillima sunt ossa purgata, qui notatis rimu∣lis parumper & signis cū admiratione subiecit: Infoelix pecus quae nunquam nouit multiplicari, infoelix & pe∣cudis dominus, qui nunquam vltra tres vel quatuor in vno grege habere praeualuit. Destructionem quoque patriae post obitum regis Henrici primi, per annum an∣te vel dimidium, multi in humeris praeuiderunt, qui ven∣ditis vniuersis quae possidebant, tam mobilibus quàm immobilibus indempnes per industriam patria relicta imminens excidium euaserunt.

Contigit etiam in Flandriae finibus vnde Gens ista descenderat, viro quodam vicino suo os huiusmodi ad inspiciendum transmittente, quòd portitor fossam obi∣ter transiliendo fissa nate crepitum dedit, quem statim viri naribus, cuius causa vexabatur verbis & votis ad∣optauit. Ille verò cui portabatur armo inspecto, illico subiecit: Sed tu frater id quod mihi adoptaueras in na∣ribus habeas. Accidit autem quod & notabile censui•• quendam nostris diebus, ossis inspectorem non solùm furtum furtí{que} tenorem, furē ipsum, furandí{que} modum & circumstantias omnes inspiciendo notasse: verùm & campanae pulsum & tubae sonitum ac si praesentialiter

adhuc agerentur quae iam praeterita fuerant, audisse. Mirum itaque quòd sicut coniurationes illicitae imagi∣ginaria quadam similitudine oculis acta, sic & auribus repraefentant accidentia.

Annotationes in Cap. 11.

1 FLandria, olim Menapiscus pagus, de quo in legibus Caroli Magni frequens fit mentio, (& posteà Rutheia, vt Diuae∣us & Caenalis testantur) sic dicta siue à Flandra Luderici vxore, siue à Flandeberto Clodij regis nepote, siue ab aestu ventísque maris, siue à Ger∣manica voce Flandren, quae sagittam significabat; regio est inferioris Germaniae, ad mare Britanni∣cum & Oceanum septentrionalem sita, soli fertili∣tate & omniū rerum copia florentissima: sed aestu∣antis maris inundationibus maxime subiecta. Vn∣de maritimi tractus incolae saepenumero, cum eo∣rum regio violenta aquarum irruptione esset sub∣mersa, alijs in locis sedes sibi coacti sunt quaerere. Cùm Gulielmus Normaniae dux, qui Angliam sibi subiugauit, aduersus Heraldum Goduini filium qui in regni possessionem irruerat, exercitum para∣ret, Balduini Flandriae Comitis soceri sui opem im∣plorauit. Flandrus genero suo cum magna copia praestò ádfuit, hac tamen conditione, vt ipse omnés{que} post eum Angliae reges in perpetuū trecentas mar∣chas argenti in annos singulos Flandriae Comitibus penderet. Illo tempore insinita multitudo, cùm infi∣mae sortis hominum, tùm etiam eorum qui maris excursu & inundatione à sedibus pellebantur, in Angliam cum Flandro commigrarunt: quos etsi

Anglus (pacificam regni possessionem nactus) Ma∣tilde regina intercedente, in suam clientelam pro∣tectioném{que} suscepit, eos tamen terrarum possessio∣nibus non ditauit. Hi non ita multo pòst, per vni∣uersum regnum dispersi, toti Angliae molesti esse coeperunt. Quamobrem postea ob denegatam prae∣dictarum 300. marcharum solutionem, orta est si∣multas inter Robertum Hierosoly mitanum Flan∣driae Comitem & Henricum Angliaeregem. Vnde Anglus omnes Flandricae nationis regni sui incolas èsuis ditionibus expellere decreuit. Verùm quia matris suae intercessione primò fuerant recepti, at{que} etiam vt eorum opera Cambrenses sibi subiugaret: Rossiam Demetiae prouinciam, illis concessit ad ha∣bitandum: sic (inquit Castoreus) Angliam defae∣cauit, & arctauit Walliam. Hi multis bellis à Cambriae Principibus lacessiti, se suáque fortissimè tutati sunt, & in hunc diem (teste H. Lhuyd) & lingua & moribus à Cambris diuersis, ibidem pro Flandris agnoscuntur.

De Penbrochia cum N. S. Cap. 12.

ADiacet autem territorio Rossensi meridionali maritimó{que} ex latere, interlabente brachio marino, Pro∣uincia Penbrochiensis, cuius prin∣cïpale municipium totiús{que} prouin∣ciae Demeticae caput, in Saxosa qua∣dam & oblonga rupis eminentia si∣tum lingua marina de Miluerdico portu prosiliens in capite bifurco complectitur. Vnde & Penbrochia caput maritimae sonat. Primus hoc castrum Arnulphus de

Montgomery sub Anglorum rege H. primo, ex virgis & cespite tenui, satis exile construxit. ¹ Quod postmodū in Angliam reuertens viro probo prudentíque Giraldo de Windesora constabulario suo primipiló{que}* 1.99 cū paucis custodiendū exposuit. Nec mora totius australis Cam∣briae Wallenses Principe ipsorum viro bellicoso Reso scilicet Theodori filio paulò ante dolo suorū apud Bre∣cheinoc interempto, & Gruffino filio suo puero relicto, castrū obsidione cinxerunt. Contigit nocte quadā cum milites quindecem castri desertores ex desperatione scapham intrantes nauigio fugā attemptassent, in cra∣stino mane Giraldus eorum armigeris arma dominorū cum feodis dedit, ipsósque statim militari cingulo de∣corauit. Inualescente verò & grauiùs incumbente per moram temporis obsidionis incommodo, cum ad vlti∣mam fere inediam iam in castro perducti fuissent, Gi∣raldus ex summa prudentia spem simulans & solatia spondens, quatuor qui adhuc supererant bacones à propugnaculis frustatim ad hostes proijci fecit. Die verò sequenti ad figmenta recurrens exquisitiora, li∣teras sigillo suo signatas coram hospitio Meneuensis episcopi cui nomen Wilfredus qui forte tunc aderar, tanquam casu à portitore dilapsas inueniri procura∣uit. Erat autem literarum continentia quòd infra menses quatuor Comitem Arnulphum super castri subuentione sollicitari non oporteat. Quo per exerci∣tum literis lectis audito, statim obsidione dispersa ad propria singuli sunt reuersi. Nec mora Giraldus ille vt altiores in finibus illis sibi suisque radices figeret, Gruffini Principis Sudwalliae sororem cui nomen Ne∣sta, sibi lege maritali copulauit; de qua processu tem∣poris egregiam vtriusque sexus prolem suscepit, per quam & Anglis Australis Cambriae maritima reten∣ta, & Hyberniae moenia postmodum sunt expugnata, sicut vaticinalis declarat Historia.

Contigit in hoc Penbrochiae castro nostris tempo∣ribus, virum quendam intra septa domus suae mustelae ca∣tulos in vellere quodam inuenisse. Quos cum illaesos ex

industria cum ipso vellere à loco remouens abscondis∣set, bestiola rediens post crebros vndi{que} quaerendo nec inueniendo discursus, materno tandem mota dolore, ad vafculum lacte plenum, quo paruulus educabatur filius herilis accessit, & statim se supra vas erigens col∣lectum intra se virus euomuit, & lacteum condimento lethali potum infecit; tanquam perditae prolis angu∣stias, prolis amissione compensans: vir autem his ob∣seruatis omnibus, vellus ad locum reportauit. Et ecce mustela materna sollicitudine inter spem & metum anxia, falsosque frequens mentita dolores, depositum inuenit, & continuò laetitiam tam gestu quàm voce professa, ad vafculum praescriptum celerrimè reuersa est, euersóque statim continente, totum quod conti∣nebatur effudit, tanquam recuperatae prolis ob grati∣am, hospitem illaesum fore statuens & indemnem. Con∣tigit & alibi cum bestiola huiusmodi foetus teneros ob solis & aurae temperiem extra dumos in planiciem e∣duxisset, quòd miluus insidians vnum ex catellis aspor∣tauit: & statim illa intra fruticum septa cum prole resi∣dua se suscepit, & exquisitae vindictae decipulam matri¦dolor ministrauit. Exiens igitur in tumulo quodam se resupinam dedit, & in ipso praedonis prospectuiam re∣uersi, se quasi mortuam finxit: & quoniam semper suc∣cessus augent auiditatem, statim auis eam auidè rapi∣ens ad alta tunc vexit: nec mora, & ecce à vindicis ani∣mi bestia venenosi dentis ad ima morsu corruit iugula∣ta.* 1.100 Distat autem à Penbrochiae castro quasi milliaribus tribus, castellum quod Maenor Pyrr, id est mansio Pyrri dicitur: qui & insulam Chaldei habebat quam Cambri Tnys Pyrr id est insulam Pyrri vocant. Stat etiam hoc castrum turribus & propugnaculis eximium, in collis cuiusdam capite versus marinum ab occidente portum extensi, à circio & borea sub ipsis muralibus viuarium habens egregium, tam sui maiestate quàm aquarum profunditate conspicuum, pomerium quoque perpul∣chrum ab eodem latere: hinc vinario, inde nemore conclusum, tam Saxorum prominentia quàm corylo∣rum

quoque proceritate praeclarum. A dextra verò ca∣strensis promontorij parte, inter castrum scilicet & ec∣clesiam, ad stagni amplissimi statum & molendini si∣tum, sabulosam vi ventorum conuallem indeficienti∣bus vndis riuus inserpit. Ab occidente sinuoso quodam in angulo mare Sabrinum iam prope in Hybernicum vergens, cum procul à castro distante subintrat, australi scopulo si paulò in boream se plus protenderet, aptum nauium receptioni portum faciente. Naues igitur quascumque ferè à maiori Britannia in Hyberniam eurus impellit: ab hoc prospectu tam formidandam ventorum inconstantiam quàm furibundam & caecam fretorum rabiem videas audacter attemptare. Terra tritico marinis piscibus vinóque venali copiosè refer∣ta: Et quod omnibus praestat, ex Hyberniae confinio aeris salubritate temperata. Terrarum igitur omnium Cambriae totius septem Cantredis conferta, Demetia tam pulcherrima est quàm potissima:* 1.101 Demetiae verò Penbrochia, Penbrochiae quidem terra praescripta. Restat igitur, vt Cambriae totius locus sit hic amoenissimus. Non itaque mirandum, non venia indignum, si natale solum Genialéque territorium, profusioribus laudum titulis auctor extulerit. In his autem Penbrochiae parti∣bus nostris accidit temporibus Spiritus immundos cū hominibus non visibiliter sed sensibiliter conuersatos. In domibus nam{que} primo Stephani cuiusdam Wiriet, & postea processu temporis Gulielmi Not,* 1.102 iactu sordi∣um & eorum quïbus illudere potius quàm laedere vi∣dentur, sui praesentiam ostentabāt. In domo Gulielmi, non absque frequenti tam hospitis quàm hospitū dam∣no, tam lineis quàm laneis scissuras in vestibus atque foramina faciebat: à quibus eas incommodis nulla po∣terat diligentia, nulla penitus sera tueri. In domo Ste∣phani maiori miraculo cum hominibus sermocinari consueuerat, & conuitiantibus ei quod plerí{que} ludicro faciebāt, à natiuitatis tempore gesta quae minùs ab alijs vel audiri vel sciri voluerant palam improperabat. Si causam quaeris euentus eius & rationem assignare non

praesumo: nisi quòd subitae mutationis vel paupertatis in diuitias vel potius diuitiarum in paupertatem & de∣solationem praesagium vt dicitur esse solebat: sicut & in his ambobus paulò pòst compertum fuit. Illud autē hìc notabile censui, quòd nec aquae benedictae resper∣sione, non tantùm communis sed etiam magnae, nec vllius ecclesiastici facramenti remedio, ab illusionibus huiusmodi loca mundantur.* 1.103 Quinimmo sacerdotes ipsi cum deuotione intrantes & tàm cruce baiula quàm aqua benedicta munitistatim inter primos sordium ia∣ctu dehonestantur. Ex quibus constare videtur, quòd à nociuis non innocuis, & laesionibus non illusionibus tàm sacramentalia quàm sacramenta tuentur. Notan∣dum hìc etiam his nostris diebus in Pictauia energu∣minam fuisse à diabolo possessam, qui & per os eius loquebatur differens & disputans acutè & artificiosè cum literatis & disertis. Exprobrabat & interdum ho∣minibus ea quae secretiùs gesserant & quae minùs au∣dire voluerant. Cùm autem liber euangelicus vel sanc∣torum reliquiae super os obsessae quandóque poneren∣tur,* 1.104 ad inferiorem gutturis partem fugiebat. Et cùm ibi ponerentur in ventrem descendebat. Apparebat autem per inflationes quasdam & commotiones parti∣um illarum quas possederat: Et cùm iterum poneren∣tur reliquiae ad partes inferiores in quibus apparebat: statim redibat ad superiores.* 1.105 Cùm autem demùm at∣tulissent corpus Christi & laboranti dedissent, respon∣dit daemon: stulti nihil est quod agitis, non enim ci∣bus est corporis sed animae quod ei datis: mihi autem non est data potestas in animam sed in corpus. Cùm autem hi quibus secretiora sua exprobrauerat, con∣fessione super his facta ex poenitentia sequuta redis∣sent, nihil e••s improperabat, sciui quidem sciui sed nunc ignoro (alijs autem quasi conuitium hoc emit∣tebat) & egó taceo, quod enim scio nescio. Ex qui∣bus apparet quia post confessionem & poenitentiam vel omnino hominum peccata daemones nesciunt vel ad damnum eorum & dedecus ea nesciunt. Quia vt

ait Augustinus, Si homo tegit, deus detegit: & si ho∣mo detegit, deus tegit.

Nonnullos etiam mouere solet, quòd fulmina frequenter ecclesias nostras & templa cadendo de∣ijciunt: cruces quoque & crucifixi imagines co∣ram oculis cuncta cernentis & hoc permittentis plerunque feriendo diminuunt. Quibus nihil ali∣ud ad praesens nisi illud Ouidij respondere dignum duxi

Summa petit liuor, perflant altissima venti, Summa petunt dextra fulmina missa Iouis:

Sicut & Petrus Abaelardus egregiè suo in tempo∣re, in praesentia Philippi Francorum regis, cuidam Iudaeo respondisse memoratur, haec & similia in op∣probrium fidei obijcienti: Verùm, inquit, quia ful∣mina ab alto descendentia domicilio, ad ea quae in terris sublimiora reperiunt suáque naturae similiora fe frequentíus applicant. Ideóque in synagogas ve∣stras nunquam fulmina cadunt, quia nec in cloacas vnquam ea cecidisse vel vidit quispiam, vel audiuit. Vnde & hìc notabile censui quod cùm in Francia no∣stris diebus inter monachos Cisterciensis ordinis & militem quendam super metis agrorum & terrarum suarum terminis contentio saepe fuisset, & accide∣rit aliquando vi tempestatis ingruentis culturam mo∣nachorum damno eorundem non modico, nocte quadam funditus destructam & demolitam fuisse: cultura militis ei contermina & quasi continua in∣demni penitus & illaesa manente, miles ea occasio∣ne in monachos insolenter inuectus, monachorum iniuriam in agri illius possessione diuinitus declara∣tam publicè proclamauit. Abbas autem hoc audito satis facetè respondit:* 1.106 nequaquam ita esse, sed ha∣buisse militem amicos plures in illo equitatu quàm monasterium, monachos è contra hostes ibidem plures & inimicos, verius esse demonstrauit.

In hac eadem prouincia de Penbroch tertio in loco, domo videlicet Elidori de Stakepole circa eadem fe∣rè tempora: non folùm sensibiliter, sed & visibiliter sub ruffi iuuenis specie qui & Simonem se vocabat,* 1.107 quid am apparuit. Hic primò claues à clauigero praeripiens, se ad seneschaliam domus regendam impudenter inges∣sit. Eam tamen tàm prouidè, vt videbatur, támque pru∣denter administrabat, vt omnia sub eius manibus a∣bundare, nullúsque defectus in domo fieri posse vide∣retur.* 1.108 Quicquid autem herus & hera ad quotidianos vsus vel esus aut premeditati fuerant aut secretò pro∣loquuti, id ipse non praemonitus, non inuitatus mira∣bili explebat agilitate dicens, id fieri vultis, hoc vobis fiet. Thesauros autem ipsorum & secretas repositiones sciebat, eísque aliquoties exprobrabat. Nam quoties auarè aliquid aut parcè nimis agi volebant, dicebat: vt quid aceruum illum auri vel argenti tangere time∣tis & expendere, breuissimi nempe dies vestri sunt: pecuniá{que} quam tantoperè congeritis nunquam vobis erit ad vsus aliquos prouentura. Rusticis autem mini∣strísque domus mercenarijs praeciosiora libentiùs ci∣baria atque pocula ministrabat, dicens: ea illis prae∣cipuè cum abundantia largiri debere quorum erant la∣boriosis operibus adquisita. Quic quid autem agi sta∣tuerat, quanquam id domino vel dominae displiceret quoniam secreta eorum, vt diximus omnia nouerat, & quoniam cuncta fere tam expeditè, támque matu∣rè gerebat, sine omni conditione complebat. Eccle∣siam autem nunquam adibat,* 1.109 nec verbum aliquod ca∣tholicum vnquam pronunciabat. In domo nocte non iacebat, sed mane quotidie ad obsequia promptus a∣stabat. Obseruatus tandem à familia domus cùm for∣tè fuisset, circa molendinum & aquae stagnum noc∣turna eiusdem inuenta est conuersatio. Quo comper∣to statim in crastino coram domino domus constitu∣tus & domina claues quas quadraginta diebus vel amplius gestauerat, eis (licentiam accipiendo) por∣rexit. Interrogatus autem in discessu & obtestatus

quis nam esset, respondit, se in vxore rustici cuiusdam de paroechia eadem,* 1.110 sub specie mariti ab incubo spi∣ritu fuisse progenitum, nominans virum ac vitricum suum iam defunctum & matrem suam adhuc supersti∣tem. Cuius inquisita diligentiùs rei certitudine, sic in veritate fuisse palàm mulier est professa. Similis huius in Dacia nostris diebus casus accidit.* 1.111 Archie∣piscopo námque clericus quidam ignotus adhaesit, qui sub obtentu obsequij quia diligens & discretus es∣se videbatur, literarum etiam & historiarum omni∣um promptissimam habebat notitiam atque memo∣riam, magnam cum ipso familiaritatem in breui con∣traxit. Quadam etiam die cùm narraret Archiepisco∣po de historijs ab antiquis & ignotis rerum euenti∣bus, vnde ipsum libenter & frequenter audiebat, ac∣cidit vt de tempore incarnationis dominicae loquerē∣tur, qui & inter alia & hoc subiunxit: Antequàm Chris∣tus carnem sumpsisset, magnam habebant daemo∣nes in genus humanum potestatem, sed in aduentu ipsius valdè diminuta fuerat eorum potestas: adeò quidem vt à facie ipsius vndique diffugerint & dis∣paruerint. Alij námque in mare se praecipitauerunt: Alij in concauitates arborum, & rimas petrarum & ego ipse in fontem quendam insilij. Quo dicto qua∣si verecundans erubuit, & surgens statim exiuit. Ar∣chiepiscopus autem & qui cum eo fuerant, vehemen∣ter admirantes caeperunt de verbo illo ad inuicem inquirere, & plurima coniectare. Et cùm moram aliquantulum ille fecisset (putabatur enim statim re∣uersurus) praecepit Archiepiscopus cuidam suorum illum vocare, ipse verò vocatus & quaesitus vndique, nusquam comparuit. Nec longè post duo clerici quos Archiepiscopus Romam miserat, reuersi sunt: Quibus cùm Archiepiscopus & sui rem gestam & e∣uentum illum retulisset, caeperunt illi inquirere diem euentus illius & horam: quod cùm audissent, dixe∣runt quòd eodem die, & hora eadem obuiauerat eis in Alpibus, dicens se propter negotia domini sui sc. Ar∣chiepiscopi

nuper emersa ad curiam Romanam fuisse transmissum.* 1.112 Sícque compertum est daemonem ipsos in humano corpore delusisse.

De falconibus quoque partium istarum egregijs & generosis,* 1.113 qui grauissimam in aues tàm fluuiales quàm campestres tyrannidem exercent, praetereundum non putaui. Vnde & Anglorum rex Henricus secundus cùm in partibus istis iter in Hiberniam parando, moram ali∣quandiu faceret, & auium aliquando volatu delectari voluisset, falconem nobilem in saxo quodam sedentem cùm fortè conspiceret, eundem lateraliter ambiendo, accipitrem Norwagiensem generosum & grandē quem gestabat laeua proiecit; Falco verò quanquam inprimis tardior, ad alta tamen vix subuectus, iráque vindice vice versa de praeda praedo iam effectus, à summis im∣petuosiùs ad ima descendens quadrati pectoris ictu ve∣hementi praepositáque talorum armatura talionem reddens, ad pedes regios accipitrem confodiendo pro∣strauit. Vnde & ab hac hora singulis rex annis circa nidificationis tempora propter falcones terrae illius qui marinis in rupibus excluduntur mittere consue∣uit. Nec in terra sua nobiliores illis aut praestanti∣ores inuenit. Sed haec hactenus, ad viam de caete∣ro reuertamur.

Annotationes in Cap. 12.

1 GVlielmus Nothus Nomanniae dux, cùm Angliae regni possessionem iure belli nactus esset: cupiens illud tranquillum & quietum reddere, vniuersos Anglici stemma∣tis nobiles vel exhaeredauit vel è medio sustulit: quorum possessiones Normannis distribuit: quae cùm eorum auiditati (plurimis indies ex Norman∣nia, Gallia & Belgia, possessionum causa in Angli∣am

confluentibus) minùs satisfacerent, nec satis amplae viderentur: post acquisitam, per Robertum Hammonis filium Morganiam, à Rufo Nothi filio qui tunc temporis rerū potiretur, inuadendae Cam∣briae facultatē instanter petierunt: qua semel con∣cessa, consilióque capto assignarunt sibi varias in ea regione prouincias, quas inuadere consti∣stituunt, pro quibus se regi fidelitatis sacramento obstringunt: veluti Rogerus Salopiensis Comes pro Powisia & Ceretica regione fidelitatem praestitit. Hugo Cestrensis pro Tegenia & Reuonocia. Ber∣nardus De nouo Mercatu (de quo suprà ca. 2.) pro Brechinia. Hugo Lacius pro Ewyas, & hic Arnul∣phus Rogeri Salopiensis Comitis filius iunior fideli∣tatem fecit pro ista Penbrochiensi prouincia, quam postea & auxilio Giraldi Winsorij militis strenui obtinuit & habuit: & postquā à Rufo Pēbrochien∣sis comes esset creatus vniuersus pagus ille Pēbro∣chiensis comitatus deinceps est appellatus, vt apud hunc auctorē, qui fuit praedicti Giraldi nepos & non ita multò pòst, haec eadem scripsit, videre licet.

2 Haec Nesta Resiprincipis Demetiae filia prae∣stantis cuiusdam formae elegantia inter omnes sui temporis mulieres conspicua fuit, ex qua Henricus primus Angliae rex filium genuit nomine Henri∣cum, vt patet infrà lib. 2. huius Itiner. cap. 7. Dein∣de Giraldus Winsorius eam (Rege consentiente) matrimonio sibi copulauit: vnde Mauritius filius Giraldi, David episcopus Meneuensis, atque om∣nes Giraldidae Hibernenses genus traxerunt. Post mortem Giraldi, Stephanus Abertiuensis Castri

Custos eam duxit, ex eáque genuit Robertum Ste∣phanidem, de quo in vaticinali huius auctoris hi∣storia honorifica fit mentio.

De transitu per Camros & Newigal cum N. S. Cap. 13.

ITER igitur ab Hauerfordia versus Meneuiam quasi milliaribus duode∣cim inde distantem aggredientes, primò per Camros, vbi pro iuuenis e∣gregij Giraldi scilicet filij Gulielmi nece, multorum caedibus cruentam nimis & grauem, tempore Stepha∣ni regis, propinqui & necessarij sui, quanquam in hoc minùs necessarij, vindictam in Rosenses exercuerant. Deinde per sabulum de Niwegal transiuimus, vbi & ea tempestate qua praedictus Anglorum rex Henricus se∣cūdus in Hiberniae finibus hyemauit, nec nō & alijs ferè cunctis partium illarum portubus ab occidente mari∣nis, res contigit non indigna memoratu. Ex nimia ni∣mirum praeter solitum procellae vchementia, sabulosis australis Cambriae littoribus solo tenus sabulo nudatis, longis operta retro saeculis, terrae facies apparuit, arbo∣rum in ipsum mare stipites stantium vndique praecisa∣rum, ictús{que} securium tanquam hesterni, terra quo{que} ni∣gerrima, ligná{que} truncorū hebeno simillima: mirandis rerū mutationibus, olim nauium via, nunc nauibus in∣uia, nō littus sed lucus esse videretur: aut fortè à diluuij tempore, aut potius longo pòst, antiquitus tamen prae∣cisus, quoniam maris violentia semper excrescentis & terram amplius eluētis, paulatim absumptus & absorp∣tus. Contigit autem in audita tempestatis eiusdē rabie, Congros aliós{que} marinos pisces perplurimos trans ru∣pes maris altissimas vi ventorum intra dumeta proiec∣tos,

à multis reperiri. Apud Meneuiam igitur à loci eius∣dem Antistite Petro viro videlicet personali & liberali, qui nobis indiuiduus hactenus in via comes extiterat, decenter exhibiti pernoctauimus.

Annotationes in Cap. 13.

1 IN orientali Cambriae parte, videlicet Mai∣lora & Trefreda, in locis vliginosis, vbiter rapropter aquas hiemali tempore stagnātes mollis minimé{que} consolidata est, reperiuntur etiam bodie abietum praecisarum stemmata, & aliquando ••psae abietes mirae longitudinis, ita purae & integrae ac si infra annum fuissent prostratae: quibus prolych∣••is & taedis vtuntur pauperiores, eàs{que} verubus & alijs instrumentis in terra quaerunt, & cùm invene∣rint effodiunt. Quòd eò magis mirandum est, quo∣••iam nullae huiusmodi arbores in Cambria, aut sati∣••ae aut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 prouenientes (quòd sciam) reperi∣antur. Hoc tamen verissimum esse his nostris die∣bus comperimus, non obstante eo quod scribit Caesar de fago & abiete, libro quinto de bello Gallico: fieri ••gitur potest vt talium arborum illi qui ab hoc authore commemorantur stipites fuerint.

Notes

• * 1.1

  Radnora.
• * 1.2

  Diui Auani vindicta.
• * 1.3

  Melius fecis∣set si alteri strenuo mili∣ti equum & arm a tradi∣disset ne in manus hosti∣um deueni∣rent.
• * 1.4

  Cerua cor∣nuta.
• * 1.5

  Baculus Cyrici.
• * 1.6

  Si nihil attu∣leris ibis Ho∣mere foras.
• * 1.7

  Non est bo∣num ludere cum sanctis.
• * 1.8

  Campana Bangu.
• * 1.9

  Pixis fortasse miraculosè in aere pende∣bat cum tota ecclesia esset combusta.
• * 1.10

  Praelium Pisc.
• * 1.11

  Maeseuetae.
• * 1.12

  Haya.
• * 1.13

  Aberhodni.
• * 1.14

  Aber.
• * 1.15

  Lhyn Saua∣than.
• * 1.16

  Per Hoelum & Meredy∣thum factā.
• * 1.17

  Pulli potius pro reliquijs reseruandi erant, quia praestantior est causa quā instrumentū, & viua mor∣tuis sunt an∣teponenda.
• * 1.18

  Reliquiae sanctorum malunt à mi∣seris oblatio∣nes accipere quàm illis quicquam dare.
• * 1.19

  Sanctimoni∣ales non pos∣sunt ferre cō∣cubinas sa∣cerdotum, qui vouerunt caelibatum.
• * 1.20

  Psalterium Quindredae.
• * 1.21

  Miraculum monasticum & vigiliarum catholica deuotio.
• * 1.22

  Torquis Ce∣nauci.
• * 1.23

  Torquis vti∣lissimus si ho∣die extaret.
• * 1.24

  Cornu sanc•• Patricij.
• * 1.25

  Sus venati∣cus.
• * 1.26

  Gilberti Ha∣gernelli par∣tus vitulinus.
• * 1.27

  Sancti Elvi•• 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉.
• * 1.28

  Bernardus de nouo mercatu.
• * 1.29

  Odium muli∣ebre.
• * 1.30

  Iuuenal. Sat. 6.
• * 1.31

  Sat. 10.
• * 1.32

  Sat. 13.
• * 1.33

  Brunellis.
• * 1.34

  Brachan••s.
• * 1.35

  Eilmethe Elvned.
• * 1.36

  Cùm plus sa∣tis fortasse biberint.
• * 1.37

  Lhyn Saua∣than.
• * 1.38

  Putabant fortasse aues suum anti∣quum domi∣num sibi r••∣stitui.
• * 1.39

  In illis oībus.
• * 1.40

  Mat. Par.
• * 1.41

  Lan.
• * 1.42

  Nant.
• * 1.43

  Benedict in o∣rum luxus.
• * 1.44

  Cistersienses
• * 1.45

  Opulentia religionem corrumpit.
• * 1.46

  Oda. 16. li. 3.
• * 1.47

  Li. 5. bel. ciui.
• * 1.48

  Esa. 5.
• * 1.49

  Mat. 7.
• * 1.50

  Bona in∣tentio.
• * 1.51

  Eccl. c. 34.
• * 1.52

  De tribus regis filia∣bus toti∣dem ordi∣nibus sa∣cris nuptui traditis.
• * 1.53

  Parij lapides.
• * 1.54

  Auaritia & intemperan∣tia Mona∣chorum.
• * 1.55

  Ecce quàm grauia pati∣untur Mona∣chi pro amo∣re Christi.
• * 1.56

  Dignitas & domicilium authoris.
• * 1.57

  Monochatus origo & pro∣gressus.
• * 1.58

  Collegia Antiqua.
• * 1.59

  Fratres prae∣dicatores.
• * 1.60

  Aberge∣uenni.
• * 1.61

  Richardus Comes Cla∣rensis inter∣fectus.
• * 1.62

  ••••aling for dēsē
• * 1.63

  Nimia secu∣ritas & in∣cauta prae∣fumptio.
• * 1.64

  Honoris sa∣cerdotibus exhibiti re∣muneratio.
• * 1.65

  Ventani Sa∣gittarij egre∣gij.
• * 1.66

  Bwae Lhwy.
• * 1.67

  Mat. Par. pag. 176.
• * 1.68

  Caer leon.
• * 1.69

  Notandum hic est, quam faciles hi diui erga quosdā peccatores se prebeant cū interim pue∣ros columbi∣nos pullos in ecclesia capientes, & pernoctantes ibidem cum canibus, se∣uerius, vlcis∣cantur.
• * 1.70

  Similes cum similibus fa∣cillimè con∣gregantur.
• * 1.71

  Non liber scriptus, sed pietas in cor∣de fideli dae∣monas fugat.
• * 1.72

  Christus per fidem appre∣hensus nostra salus est.
• * 1.73

  Castitatis Claustralis exemplum.
• * 1.74

  Daemon in∣cubus.
• * 1.75

  Huiusmodi fabulae refe∣runtur de Dunstano a∣pud Capgra∣uum.
• * 1.76

  Isca.
• * 1.77

  Monumetha.
• * 1.78

  Danica silua.
• * 1.79

  Wierus, li. 3. cap. 11.
• * 1.80

  2. Parte causa 26. q. 5. epis∣copi.
• * 1.81

  Rhyd Pen∣carn.
• * 1.82

  Yuorus Bach.
• * 1.83

  Admonitio H. 2. facta a∣pud Caerdyf.
• * 1.84

  Barri insula.
• * 1.85

  Miraculum certum & in∣dubitata ve∣titate com∣pertum, quis negabir?
• * 1.86

  De canum mira gratitu∣dine erga domines.
• * 1.87

  Duellum in∣ter militem & canem.
• * 1.88

  Rothericus Phalcus.
• * 1.89

  Elidori pres∣byteri, Rela∣tio fabulosa.
• * 1.90

  Iudicium Auctoris de praecedente fabula.
• * 1.91

  Vxoris Lautae astutia in ma∣rito decipi∣endo.
• * 1.92

  Caermardyn
• * 1.93

  Hist. Cā. 222.
• * 1.94

  Ony bydhi gryf, bydh gyfrwys.
• * 1.95

  Miraculum.
• * 1.96

  Flandri Ros∣senses.
• * 1.97

  Latro astut••s
• * 1.98

  Flandrorum Rossensium diuinandi peritia in ar∣mis arietum.
• * 1.99

  Giraldus de Windesora Constabula∣rius Penbro∣chiensis.
• * 1.100

  Maenor Pyrr.
• * 1.101

  Auctorisna∣tale solum.
• * 1.102

  Zijm & Ohim. Esai. 13.
• * 1.103

  Nimis impu∣dentes & ar∣rogantes eos daemones o∣portet esse, qui vnctos sa∣cerdotes, cru cem sacram & aquā be∣nedictam tā∣ta contume∣lia afficiunt, vide Annot. lib. 2. cap. 8.
• * 1.104

  Annot. 2.
• * 1.105

  Notandum hic est, hostiā transubstan∣tiatā minorē efficaciä ha∣bere aduer∣sus diabolum quàm reli∣quias sancto∣rum autlibrū euangeli cū. Confessio an∣ricularis si∣lentium Dia∣bolo impo∣nit.
• * 1.106

  At non eorū voluntate sed diuino mandato res acta est.
• * 1.107

  Simon.
• * 1.108

  Bonus & dili∣gens oecono∣mus.
• * 1.109

  Daemon non catholicus.
• * 1.110

  Vide annot. in cap. 8. li. 2.
• * 1.111

  Daemon cle∣ricus.
• * 1.112

  Daemon ad Curiam Ro∣missum se fin∣git.
• * 1.113

  Falcones.