Sancti Cæcilii Cypriani Opera recognita & illustrata per Joannem Oxoniensem episcopum ; accedunt Annales Cyprianici, sive, Tredecim annorum ; quibus S. Cyprianus inter Christianos versatus est, brevis historia chronologice delineata per Joannem Cestriensem.

VITA S. Caecilii Cypriani PER PONTIUM ¶ 1.1 EJUS DIACONUM.

* 1.2 CYPRIANUS Religiosus Antistes, ac testis Dei gloriosus, * 1.3 tametsi multa conscripsit, per quae memoria digni nominis su∣pervivat; eloquentiae ejus ac Dei gratiae larga foecunditas it a se copia & ubertate sermonis extendit, ut usque in finem mun∣di fortasse non taceat: tamen, quia operibus ejus ac meritis etiam haec praerogativa debetur, a 1.4 ut exemplum suum in literas digeratur, placuit summatim pauca conscribere; non quod aliquem gentilium lateat tanti viri vita, sed ut ad posteros quo que nostros incomparabile & grande do∣cumentum in immortalem memoriam porrigatur. Certe durum erat, ut (cum majores nostri ¶ 1.5, plebeiis & catechumenis martyrium consecut is, tantum honoris promartyrii ipsius b 1.6 veneratione dederint, ut de passioni∣bus eorummulta, aut, prope dixerim, pene cuncta conscripserint, ut ad nostram quoque notitiam, qui nondum natifuimus, pervenirent) Cypriani, tanti sacerdotis, & tanti Martyris, passio praeteriretur, qui & sine mar∣tyrio habuit quae doceret; & quae dum vixit gesserit, non paterent ¶ 1.7: quae quidem tanta, atque tam magna & mira sunt, ut magnitudinis contem∣platione deterrear, ac imparem me esse confitear ad proferendum digne pro meritorum honore sermonem, nec posse sic prosequi facta tam gran∣dia, ut, quanta sunt, tantavidentur: nisi quod c 1.8 numerositas gloria∣rum sibimetipsa sufficiens, alieno praeconio non eget. Accedit ad cu∣mulum, quod & vos de eo multum, aut, si fieri potest, totum desideratis audire, concupiscentes ardore flagranti, vel facta ejus cognoscere, etsi 〈◊〉〈◊〉 viva verba tacuerunt. In qua parte si dixero nos d 1.9 opibus facun∣diae defici minus 〈◊〉〈◊〉, facundia enim ipsa deficit digna facultate, quae disiderium vestrum pleno spiritu satiet. Ita e 1.10 utrinque graviter urgemur: ille nos virtutibus suis onerat, vos f 1.11 nos precibus fatigatis. Unde igi∣tur incipiam? unde exor dium bonorum ejus aggrediar, nisi à principio fidei, & nativitate coelesti? si quidem hominis Dei facta non debent aliunde numerari, nisi ex quo Deo natus est. Fuerint licet studia, & bonae artes devotum pectus imbuerint: tamen illa praetereo, nondum enim ad utilitatem, g 1.12 nisi seculi, pertinebant; postquam & sacras literas didicit, & mundi nube discussa, in lucem sapientiae spiritalis emersit, si quibus

ejus interfui, si qua de antiquioribus ejus operibus comperi, dicam: hanc tamen petens veniam, ut quic quid minus dixero (minus enim di∣cam necesse est) ignorantiae meae potius, quam illius gloriae derogetur.

Inter fidei suae prima rudimenta nihil aliud credidit Deo dignum, * 1.13 quam si continentiam tueretur: tunc enim posse idoneum fieri pectus, & sensum ad plenam veri a 1.14 capacitatem pervenire, si concupiscentiam car∣nis robusio at que integro b 1.15 sanctimoniae vigore calcaret. Quis unquam tanti miraculi meminit? Nondum secunda nativit as ¶ 1.16 novum hominem splendore toto divinae c 1.17 lucis oculaverat, & jam veteres ac pristinas tene∣bras sola lucis paratura vincebat. Deinde quod majus est, cum de lectio∣ne divina quaedam jam non pro conditione novitatis, sed pro fidei festi∣natione didicisset: statim rapuit quod invenit promerendo Domino pro∣futurum. Distractis rebus suis ad d 1.18 indigentiam pauperum sustentandam, e 1.19 tota praedia pretio dispensans, duo bona simul junxit, ut & ambitionem se∣culi sperneret, qua perniciosius nihil est; & misericordiam, quam Deus eti∣am sacrificiis suis praetulit, quam nec ille qui legis omnia mandata servasse * 1.20 se dixerat, fecit; impleret: & praepropera velocitate pietatis, pene ante coepit perfectus esse, quam disceret. Quis oro de veteribus hoc fecit? Quis de antiquissimis in fide senibus, quorum mentes & aures per pluri∣mos annos divina verba pulsaverant, tale aliquid impendit, quale adhuc rudis fidei homo, & cui nondum forsitan crederetur ¶ 1.21, supergressus vetustatis aetatem, gloriosis & admirandis operibus, perpetravit? Ne∣mometit statim ut sevit. Nemo vindemiam de novellis scrobibus expressit. Nemo adhuc unquam de noviter plantatis arbusculis matura poma quaesivit. In illo omnia f 1.22 incredibilia cucurrerunt. Praevenit, si potest dici (res enim fidem non capit) praevenit, inquam, g 1.23 tritura semen∣tem, vindemia palmitem h 1.24 poma radicem.

Aiunt Apostoli literae, debere neophytos praeteriri, ne stupore genti. * 1.25* 1.26 litatis nondum fundatis sensibus adhaerente, aliquid in Deum novitas inerudita peccaret. Ille fuit primus, & puto solus exemplo, plus fide posse, quam tempore promoveri. Sed etsi in Apostolorum Actis Eunuchus ille * 1.27 describitur, quia toto corde crediderat, à Philippo statim tinctus; non est similis comparatio. Ille enim & Judaeus erat, & de templo Domini veniens Prophetam legebat Isaiam, & sperabat in Christo, etsi nondum eum venisse crediderat: Hic de imperitis gentibus veniens, tam ma∣tura coepit fide, quanta pauci fortasse perfecerint. Mora denique circa gratiam Dei nulla, nulla dilatio. Parum dixi: Presbyterium & sa∣cerdetium i 1.28 statim accepit. Quis enim non omnes honorum gradus cre∣deret tali mente credenti? Multa sunt quae adhuc plebeius, multa quae jam Presbyter fecit, multa quae ad veterum exempla justorum, imitatio∣ne consimili prosecutus, promerendo Dominum totius religionis obsequio Praestitit. Nam & sermo illi de hoc fuerat usitatus, ut si quem praedicatum Dei laudatione legisset, suaderet inquiri propter quae facta Deo placuisset. Si Job, Dei 〈◊〉〈◊〉 gloriosus, dictus est verus Dei cultor, & cui in terris nemo compararetur, faciendum docebat ille, quicquid Job ante fe∣cisset: * 1.29

ut dum & nos paria facimus, simile in nos Dei testimonium pro∣vocemus. Contemtis ille dispendiis rei familiaris, in tantum exercitata virtute profecit, ut nec pietatis temporalia damna ¶ 1.30 sentiret. Non illum penuria, non dolor fregit. Non uxoris suadela ¶ 1.31 deflexit: non proprii corporis dira poena concussit. Permansit in suis sedibus fixa vir∣tus, & altis radicibus fundata devotio; nullo diaboli tentantis impetu cessit, quominus Dominum suum, fide grata, etiam inter adversa benedi∣ceret. Domus ejus patuit cuicunque venienti. Nulla vidua reversa est sinu vacuo: nullus indigens lumine, non illo comite directus est: nullus debilis gressu, non illo bajulo vectus est: nullus nudus auxilio de potentioris manu, non illo tutore protectus est. Haec debent facere (dicebat) qui Deo placere desiderant. Et sic per bonorum omnium do∣cumenta decurrens, dum meliores semper imitatur, etiam ipse se fecit imitandum.

Erat sane illi etiam de nobis contubernium viri justi & laudabilis * 1.32 memoriae Caecilii, & aetate tunc & honore Presbyteri, qui eum ad agni∣tionem verae divinitatis à seculari errore correxerat. Hunc toto honore at que omni observantia diligebat, obsequenti veneratione suspiciens, non jam ut amicum animae coaequalem, sed tanquam novae vitae paren∣tem. a 1.33 Denique, ille demulsus ejus obsequiis, in tantum dilectionis im∣mensae b 1.34 merito provocatus est: ut de seculo excedens, arcessitione jam proxima commendaret illi conjugem ¶ 1.35 ac liberos suos, & quem fecerat de sectae communione participem, postmodum faceret pietatis haeredem. Lon∣gum est ire per singula: sancta ejus facta onerosum est enumer are.

Ad probationem bonorum operum, solum hoc arbitror satis esse: quod * 1.36 judicio Dei & plebis favore ad officium sacerdotii, & Episcopatus gra∣dum adhuc neophytus, & ut putabatur, novellus electus est. Quamvis in primis fidei suae adhuc diebus, & rudi vitae spiritalis aetate, sic generosa indoles reluceret; ut etsi nondum ofsicii, spei tamen fulgore resplendens, imminent is sacerdotii totam fiduciam polliceretur. Non praeteribo etiam illud eximium, quemadmodum cum in dilectionem ejus & honorem totus populus c 1.37 adspirante Domino prosiliret, humiliter ille secessit antiquiori∣bus cedens, & indignum se titulo tanti honoris existimans, ut dignus ma∣gis fieret. Magis enim dignus essicitur, qui quod meretur excusat. d 1.38 Quo tunc ardore plebs aestuans sluctuabat, spiritali desiderio concupiscens * 1.39 (ut exitus docuit) non tantum Episcopum; sed in eo quem tunc latentem divinitatis praesagio taliter e 1.40 flagitabat, non solummodo sacerdotem, sed & futurum etiam Martyrem requirebat. Obsederat fores domus 〈◊〉〈◊〉 fraternitas, & per omnes aditus solicita caritas circuibat. 〈◊〉〈◊〉 for tasse tunc illi Apostolicum illud evenire, quod voluit, ut per fenesiram deponeretur; si cum Apostolo etiam ordinationis honore 〈◊〉〈◊〉 ¶ 1.41. Erat vi dere ceteros omnes suspensos anxio spiritu expectare venturum, cumgaudio nimio excipere venientem. Invitus dico; sed dicam necesse est. Quidam illi restiterunt ¶ 1.42, etiam ut vinceret. Quibus tamen quanta f 1.43 lenitate,

quam patienter, quam benevolenter indulsit, quam clementer igno∣vit, amicissimos eos postmodum & inter necessarios computans, miran∣tibus multis? Cui enim posset non esse miraculo, tam memoriosae mentis oblivio?

Exinde quemadmodum se gesserit, quis referre sufficiat? a 1.44 Quae illi pie∣tas? * 1.45 qui vigor? misericordia quanta? quanta b 1.46 censura? Tantum sanctitatis & gratiae ex ore ejus lucebat, c 1.47 ut confunderet intuentium mentes. Gravis vultus & laetus: nec severitas tristis, d 1.48 nec comitas ni∣mia, sed admixta utrinque temperies; ut esset ambigere, vereri plus an diligi mereretur: nisi quod & vereri & diligi merebatur. Sed nec cultus fuit dispar à vultu, temperatus & ipse de medio. Non illum su∣perbia secularis inflaverat: nec tamen prorsus affectata penuria sordi∣darat: quia & hoc vestitus genus à jactantia minus non est, quam osten∣tata taliter ambitiosa frugalitas. e 1.49 Quid autem circa pauperes Episco∣pus faceret, quos catechumenus diligebat ¶ 1.50; Viderint pietatis Antistites, seu quos ad officium boni operis instruxit ipsius ordinis disciplina, seu quos sacramenti religio communis, ad obsequium exhibendae dilectionis artavit. Cyprianum de suo talem accepit cathedra, non fecit.

Statim denique pro talibus meritis etiam Proscriptionis gloriam conse∣cutus * 1.51 est. Nec enim aliud oportebat, quam ut eum, qui intra secretam conscientiae latebram, religionis & fidei toto honore florebat, etiam pub∣lice celebrata gentilium fama titularet. Potuisset quidem tunc pro velo∣citate qua semper omnia consecutus est, etiam martyrii circa eum debita corona properare; maxime cum & suffragiis saepe repetitis ad leonem 〈◊〉〈◊〉: nisi per omnes ordines gloriarum transeundum illi esset, & sic 〈◊〉〈◊〉 summa veniendum; & nisi f 1.52 imminens ruina ope tam foecundi g 1.53 pe∣ctoris indigeret. Finge enim tunc illum martyrii dignatione translatum. Quis emolumentum gratiae ¶ 1.54 per fidem proficientis ostenderet? Quis vir∣gines ad congruentem pudicitiae disciplinam, & habitum sanctimonia dig∣num, velut fraenis quibusdam lectionis Dominicae coerceret? Quis docerei poenitentiam lapsos, veritatem haereticos, schismaticos unitatem, filios Dei pacem & h 1.55 Evangelicae precis legem? Per quem gentiles i 1.56 blasphemi, repercussis in se iis quae nobis ingerunt, vincerentur? A quo Christiani k 1.57 mollioris affectus circa amissionem suorum, aut quod l 1.58 magis est, fidei parvioris consolarentur spe futurorum? Unde sic misericordiam, unde patientiam disceremus? Quis livorem de venenata invidiae malignitate venientem, m 1.59 dulcedine remedii salutaris inhiberet? Quis martyras tantos exhortatione divini sermonis erigeret? quis denique tot Confessores, fron∣tium notatarum secunda inscriptione signatos, & ad exemplum martyrii superstites reservatos, incentivo tubae coelestis animaret? Bene, bene tunc, & n 1.60 vere spiritaliter contigit, quod vir tam necessarius, tam mul∣tis & tam bonis rebus, à martyrii consuminatione dilatus est. Vultis scire secessum illum non fuisse formidinem: ut nihil aliud excusem, ipse postmo∣dum passus est: quam passionem utique ex more vitaret, si & ante vi∣tasset.

Fuit vero formido illa, sed justa; formido quae Dominum timeret offendere: formido quae praeceptis Dei mallet obsequi, quam sic coronari. Dicata enim in omnibus Deo mens, & fides divinis admonitionibus man∣cipata; credidit se, a 1.61 nisi Domino b 1.62 latebram tunc jubenti paruisset, etiam ipsa passione peccare. Puto denique etiam nunc aliqua de dilationis uti∣litate c 1.63 disserenda, tametsi jamdudum pauca perstrinximus: per haec enim quae videntur postmodum subsecuta, ut sequitur probemus, se∣cessum illum non hominis pusillanimitate conceptum; sed, sicuti est, vere fuisse divinum. Vastaverat Dei populum persecutionis infestae, insolens atque acerba grassatio; & quia omnes decipere una fraude non poterat artifex hostis; quacunque miles incautus prodiderat latus nudum, dis∣pari genere saeviendi, singulos diversa strage dejecerat. Debebat esse qui posset saucios homines & varia expungentis inimici arte jaculatos, adhi∣bita medicinae d 1.64 coelestis medela pro qualitate vulneris, vel secare interim, vel fovere; servatus est vir ingenii praeter cetera etiam spiritaliter tempe∣rati: qui inter resultantes collidentium schismatum fluctus, Ecclesiae iter medium, librato limite gubernaret. Nonne haec, oro, consilia divi∣na sunt? Hoc fieri sine Deo potuit? Viderint qui putant posse fortuito ista contingere. Ecclesia illis clara voce respondet, dicens: Ego sine Dei nutu necessarios reservari non admitto, non credo.

Percurramus tamen cetera, si videtur. Erupit postmodum lues dira, * 1.65 & detestabilis morbi vastitas nimia, innumeros per diem populos à sua quemque sede abrupto impetu rapiens, continuatas per ordinem domos vulgi trementis invasit. Horrere omnes, fugere, vitare contagium, ex∣ponere suos impiè: quasi cum illo peste morituro, etiam mortem ipsam aliquis posset excludere. Jacebant interim tota civitate, non jam cor∣pora, sed cadavera plurimorum: & misericordiam in se transeuntium, contemplatione sortis mutuae flagitabant. Nemo respexit aliud praeter∣quam lucra crudelia. Nemo similis eventus recordatione trepidavit. Ne mo fecit alteri quod sibi fieri voluit. Quid inter haec egerit Christi & e 1.66 Dei Pontifex ¶ 1.67, qui pontifices mundi hujus tanto plus pietate, quanto religio∣nis veritate praecesserat, scelus est praeterire. Aggregatam primo in 〈◊〉〈◊〉 uno plebem de misericordiae bonis instituit, docens divinae lectionis exemplis, quantum ad promerendum Deum prosint f 1.68 officia pietatis. Tunc deinde subjungit non esse mirabile si nostros tantum debito carita tis obsequio foveremus; g 1.69 eum perfectum posse fieri qui plus aliquid publicano, vel ethnico fecerit; qui malum bono vincens, & divinae cle∣mentiae instar exercens, inimicos quoque dilexerit; qui pro persequen∣tium se salute, sicuti Dominus monet & hortatur, orarit. Oriri 〈◊〉〈◊〉 * 1.70 igitur solem suum, & pluvias subinde nutriendis seminibus im∣pertit; exhibens cuncta ista non suis tantum, sed etiam alienis: & qui se Dei etiam filium esse profitetur, h 1.71 cur non exemplum patris i 1.72 imitatur? Respondere, inquit, nos decet natalibus nostris, & quos renatos per Deum constat, degeneres esse non congruit; sed probari k 1.73 potius in sobole 〈◊〉〈◊〉 cem boni patris, aemulatione bonitatis. l 1.74 Multa alia & quidem magna

praelereo, quae temper andi voluminis ratio non patitur prolixiore a 1.75 sermone replicari. De qui bus hoc tantum dixisse satis est. Quod si illa gentiles 〈◊〉〈◊〉 audire potuissent, forsitan statim crederent. Quid Christia∣na plebs faceret, cui de fide nomen est? Distributa sunt ergo continuo pro qualitate hominum atque ordinum ministeria. Multi qui angustia paupertatis beneficia sumtus exhibere non poterant, plus sumtibus exhibebant; compensantes proprio labore mercedem divitiis omnibus 〈◊〉〈◊〉 Sed quis non sub tanto doctore properaret inveniri in parte aliqua talis militiae, per quam placeret & Deo Patri, & judici Chri∣sto, & tam bono interim sacerdoti? Fiebat itaque exuberantium * 1.76 operum largitate quod bonum est ad omnes, non ad solos domesticos fi∣dei. Fiebat plus aliquid quam de Tobiae incomparabili pietate signa∣tum est. Ignoscat ille, & ignoscat iterum, & frequenter ignoscat: aut ut verius dixerim, merito concedat, tametsi ante Christum pluri∣mum licuit, plus aliquid licuisset post Christum: cujus temporibus ple∣nitudo debetur. Necatos ille à rege & projectos, sui tantum generis * 1.77 colligebat.

His tam bonis & tam piis actibus supervenit exilium. Hanc enim * 1.78 vicem semper repraesentat impietas, ut b 1.79 melioribus pejora restituat. Et ut quid Sacerdos Dei Proconsule interrogante responderet, taceam; sunt Acta quae referant: excluditur c 1.80 interim è civitate, ille qui fecerat bo∣ni aliquid pro civitatis salute; ille qui laboraverat, ne viventium ocu∣li paterentur infernae sedis borrorem; ille inquam, qui excubiis pietatis invigilans (pro nefas!) ingrata bonitate providerat, ne omnibus tetram civitatis faciem relinquentibus, multos exules deserta respublica, ac destituta patria sentiret. Sed d 1.81 viderit seculum, cui inter poenas exili∣um computatur. e 1.82 Nobis patria minus cara, & commune nomen est; qui parentes ipsos, si contra Dominum suaserint, abborremus. Illis * 1.83 extra civitatem suam vivere gravis poena est. Christiano totus hic mundus una domus est. Unde licet in abditum & abstrusum locum fu∣erit relegatus; admixtus Deisui rebus, exilium non potest computare. Adde quod Deo integre serviens, etiam propria in civitate peregrinus est. Dum enim se carnalibus desideriis continentia sancti Spiritus abstinet, conversationem prioris hominis exponens; etiam inter cives suos, aut prope dixerim, inter parenses ipsos vitae terrestris, alienus est. Accedit, quod & si haec f 1.84 talis poena possent videri, in hujusmodi tamen causis atque sententiis quas ob adprobandae virtutis experimen∣ta perpetimur, non est poena, quia g 1.85 gloria est. Sed esto sane nobis poena exilium. Illis ultimum crimen, & pessimum nefas etiam ipsorum con∣scientia testis adscribat, qui possunt innocentibus irrogare quod pu∣tant poenam. Nolo g 1.86 nunc describere loci gratiam; & deliciarum omni∣um paraturam interim transeo. Fingamus locum illum situ sordidum, squalidum visu, non salubres aquas habentem, non h 1.87 amaenitatem viroris, non viciniam litoris; sed i 1.88 rupes vastas silvarum, inter k 1.89 inhospitas fau∣ces desertae admodum solitudinis avia mundi parte summotum. Posset licet talis locus, habere nomen exilii: quo Cyprianus sacerdos Dei venerat; cui si hominum ministeria desicerent, vel alites, ut * 1.90 Heliae, vel ut Danieli, angeli ministrarent. l 1.91 Absit ut credat aliquis, * 1.92

cuilibet minimo, dummodo in confessione nominis constituto, a 1.93 aliquid de∣futurum existimet. Tantum abest b 1.94 ut Dei Pontifex ille, qui misericor∣diae semper rebus c 1.95 institerat, horum omnium opibus indigeret.

Jam nunc quod secundo posueram loco, cum gratiarum actione repe∣tamus: * 1.96 Provisum esse divinitus etiam pro 〈◊〉〈◊〉 tanti viri, apricum & competentem locum, hospitium pro voluntate secretum, & quidquid * 1.97 apponi ei ante promissum est, qui regnum & justitiam Dei quaerunt. Atque ut omittam frequentiam visitantium fratrum, ipsorum & inde civi∣um caritatem, quae repraesentabat omnia, quibus videbatur esse frauda∣tus; admirabilem visitationem Dei non praeteribo: qua Antistitem su∣um sic in exilio esse voluit de secutura passione securum, ut imminentis martyrii pleniore fiducia, non exulem tantummodo d 1.98 Curubis, sed & mar∣tyrem possideret. Eo enim die quo primum in exilii loco mansimus, (nam & me inter domesticos comites dignatio caritatis ejus delegerat exulem voluntarium, quod utinam & in passione licuisset.) apparuit mihi, in∣quit, nondum somni quiete sopito, juvenis ultra modum hominis enormis: qui cum me quasi ad praetorium duceret, videbar mihi tribunali sedentis tum Proconsulis admoveri. Is ut in me respexit, adnotare statim coepit in tabula sententiam, quam non sciebam, nihil enim de me solita interro∣gatione quaesierat: sed enim juvenis, qui à tergo ejus stabat, admodum e 1.99 curiosus legit f 1.100 quidquid fuerat adnotatum. Et quia id verbis proferre nou poterat, nutu declarante monstravit, quid in literis tabulae illius habe∣retur e 1.101. Manu enim expansa & complanata ad spatahae modum ¶ 1.102, ictum solitae animadversionis imitatus; quod g 1.103 volebat intelligi, ad instar liqui∣di sermonis expressit. Intellexi sententiam passionis futuram. Rogare coepi, & petere continuo, ut dilatio mihi vel unius diei prorogaretur, donec res meas legitima ordinatione disponerem. Et cum preces frequen∣ter iterassem, rursus in tabula coeperat nescio quid adnotare. Sensi ta∣men de vultus serenitate, judicis mentem, quasi justa petitione commo∣tam. Sed & ille juvenis, qui jamdudum de passionis indicio, gestu potius, quam sermone prodiderat; clandestino identidem nutu, concessam dila∣tionem, quae in crastinum h 1.104 petebatur, contortis post invicem digitis ¶ 1.105, significare properavit. Ego quamvis non i 1.106 esset lecta sententia, & si de gaudio dilationis acceptae laeto admodum corde gauderem; metu tamen interpretationis incertae sic tremebam, ut reliquiae formidinis, cor exul∣tans k 1.107 adhuc toto pavore pulsarent. Quid hac revelatione manifestius, quid hac dignatione felicius? Ante illi praedicta sunt omnia, quae cunque postmodum subsecuta sunt. l 1.108 Nihil Dei verbis imminutum: nihil de tam sancta promissione mutilatum. m 1.109 Singula denique secundum quod osten∣sa sunt, recognoscite. Dilationem n 1.110 petit crastini cum de passionis sen∣tentia cogitaretur: postulans, ut res suas die illo, quem impetraverat, ordinaret. Hic dies unus significabat annum ¶ 1.111, quo ille post visionem acturus in seculo fuerat. Nam ut manifestius dicam, eo die post exactum annum coronatus est, quo hoc illi ante annum fuerat ostensum. Diem au∣tem Domini, o 1.112 & si non annum in divinis literis legimus, promissioni

tamen futurorum, debitum illud tempus accipimus. Unde nihil interesi; a 1.113 si sub diei significatione solus annus ostensus est; b 1.114 quia illud plenius debet esset quod majus est. Quod vero nutu potius, & non sermon eex∣planatum est, repraesentationi temporis servabatur sermonis expressio. Solet enim tunc verbis quodcunque proferri, quotiens quidquid profer∣tur impletur. Nam & vere nemo cognovit quare hoc ei ostensum fuisset, nisi post quam eodem die quo id viderat, coronatus est. Medio nihilominus tempore imminens passio pro certo ab omnibus sciebatur: passionis tamen dies certus ab iisdem omnibus quasi ignorantibus, tacebatur. Sane & in scripturis tale aliquid invenio. Nam Zacharias sacerdos, promisso sibi * 1.115 per angelum filio, quia non crediderat obmutuit; ita ut c 1.116 filii nomen, scripturus potius quam d 1.117 relaturus nutu tabulas postularet. Merito & hic, ubi Dei nuncius passionem Antistitis imminentem nutu potius ex∣pressit: & fidem admonuit, & sacerdotem munivit. Dilationis autem pe∣tendae ratio, de ordinatione rerum & de voluntatis dispositione veniebat. Quae vero res illi, aut quae voluntas ordinanda, nisi Ecclesiastici status? Suprema iccirco accepta dilatio est, ut quicquid circa pauperum foven∣dorum curam e 1.118 supremo judicio disponendum fuerat, ordinaretur. Et pu to propter nihil aliud, imo vero propter hoc tantum, etiam indulgen∣tia ab ipsis, f 1.119 qui ejecerant, & qui occisurierant, admissa est; ut prae∣sens & praesentes pauperes, novissimae dispensationis extremis, & ut ple∣nius dixerim totis sumtibus relevaret. Ordinatis ergo tam pie rebus, & sic g 1.120 pro voluntate dispositis; proximabat dies crastinus.

Jam de Xysto bono & pacifico sacerdote, ac propterea beatissimo Mar∣tyre, * 1.121 ab urbe nuncius venerat. Sperabatur jam jamque carnifex veniens, qui devota sanctissimae victimae colla per cuteret; & sic erant omnes dies illi quotidiana expectatione moriendi, ut corona singulis posset ascribi. Conveniebant interim plures egregii & clarissimi ordinis & sanguinis, sed & seculi nobilitate generosi: qui propter amicitiam ejus antiquam, secessum subinde suaderent: & ne parum esset nuda suadela, etiam loca in quae secederet offerebant. Ille vero jam mundum suspensa ad coelum mente neglexerat; nec suadelis blandientibus annuebat. Fecisset for∣tasse tunc etiam quod à plurimis & fidelibus petebatur, si & divino imperio juberetur. Sed nec illa sublimis tanti viri gloria sine praeconio transeunda est: quia jam seculo tumescente, & de fiducia Principum infestationem nominis anhelante; ille servos Dei, prout dabatur occa∣fio, exhortationibus Dominicis instruebat, & ad calcandas passiones hujus * 1.122 temporis, contemplatione superventurae claritatis animabat. Videlicet tanta illi fuit sacri cupido sermonis, ut optaret sic sibi passionis vota con∣tingere, ut dum de Deo loquitur, in ipso sermonis opere necaretur.

Et hi erant quotidiani actus destinati ad placentem Deo hostiam sa∣cerdotis; * 1.123 cum ecce Proconsulis jussu ad hortos ejus (ad hortos inquam, quos inter initia fidei suae venditos; h 1.124 & Dei indulgentia restitutos, pro certo iterum in usus pauperum vendidisset, nisi invidiam i 1.125 de persecutione vitaret) cum militibus suis princeps ¶ 1.126 repente subitavit; imo ut verius

dixerim, subitasse se credidit. Unde enim posset tanquam improviso im∣petu mens semper parata subitari? Processit ergo jam certus expungi quod diu fuerat retardatum; processit animo sublimi, & a 1.127 erecto, hila∣ritatem praeferens vultu, & corde virtutem. Sed dilatus in crastinum, ad domum Principis à praetorio revertebatur; cum subito per Cartha∣ginem totam sparsus rumor increbuit, productum esse jam Thascium, quem praeter celebrem gloriosa opinione notitiam, etiam de commemor atio∣ne praeclarissimi operis ¶ 1.128 nemo non noverat. Concurrebant undique versus omnes ad spectaculum, nobis pro devotione fidei b 1.129 gloriosum, gentilibus & dolendum. Receptum eum tamen & in domo Principis constitutum una nocte continuit custodia delicata ¶ 1.130; ita ut convivae ejus, & cari in contu∣bernio ex more fuerimus. Plebs interim tota sollicita, ne per noctem ali∣quid sine conscientia sui fieret, antefores Principis excubabat. Concessit ei divina tunc bonitas, vere digno, ut Dei populus etiam in sacerdotis passione vigilaret ¶ 1.131. Forsitan tamen quaerat aliquis, quae causa fuerit à praetorio revertendi ad Principem. Et volunt hoc scilicet quidam de suo tunc Proconsulem noluisse. Absit ut in rebus divinitus gestis seg∣nitiem sive fastidium Proconsulis conquerar. Absit ut malum hoc intra conscientiam religiosae mentis admittam; ut de tam beatissimo Martyre ructus hominis ¶ 1.132 judicaret. Sed crastinus dies ille, quem ante annum dignatio divina praedixerat, vere crastinus esse debebat. Illuxit deni∣que dies alius, ille signatus, ille promissus, ille divinus; quem si tyran∣nus ipse differre voluisset, nunquam prorsus valeret: dies de consci∣entia futuri Martyris laetus; & discussis per totum mundi ambitum nubibus, claro sole radiatus. Egressus est domum Principis, sed Christi & Dei Princeps, & agminibus multitudinis mixtae ex omni parte val∣latus est. Sic autem comitatui ejus infinitus exercitus adhaerebat, quasi ad expugnandam mortem manu facta veniretur. Eundi autem inter∣fuit transitus stadii. Bene vero, & quasi de industria factum, ut & lo∣cum congruentis certaminis praeteriret, qui ad coronam justitiae con∣summato agone currebat. Sed ubi ad praetorium ventum est, nondum procedente Proconsule, secretior locus datus est. Illic cum post iter lon∣gum nimio sudore madidatus sederet (sedile autem erat fortuito linteo tectum, ut & sub ictu passionis episcopatus honore frueretur) quidam ex tesserariis ¶ 1.133, quondam Christianus, res suas obtulit; quasi vellet ille vestimentis suis humidis sicciora mutare: qui videlicet nihil aliud in rebus oblatis ambiebat, quam se proficiscentis ad Deum Martyris sudores jam sanguineos possideret. Cui ille respondit, & dixit: Medelas adhi∣bemus querelis quae hodie forsitan non erunt. Mirum, si contemsit labo∣rem corpore, qui mortem mente contemserat? Quid plura? Subito Procon∣suli nunciatus est; producitur, admovetur, interrogatur de suo nomine, se esse respondit; & hactenus verba.

Legit itaque de tabula jam sententiam judex, quam nuper in visio∣ne * 1.134 non legerat: sententiam spiritalem non temere dicendam; senten∣tiam Episcopo tali, & tali teste condignam; sententiam gloriosam; in qua dictus est sectae signifer, & inimicus deorum, & qui suis futurus esset

ipse documento, & quod sanguine ejus inciperet disciplina sanciri∣Nihil hac sententia plenius, nihil verius; omnia quippe quae dicta sunt, licet à gentili dicta, divina sunt. Nec mirum utique, cum sole∣ant * 1.135 de Passione Pontifices prophetare. Signifer fuerat ¶ 1.136, qui de feren∣do signo Christi docebat: inimicus deorum, qui idola destruenda man∣dabat; documento autem suis fuit, qui multis pari genere secuturis, pri∣or in Provincia, martyrii primitias dedicavit. Sanciri etiam coepit ejus sanguine disciplina: sed martyrum; qui doctorem suum imitatione gloriae consimilis aemulati, ipsi quoque disciplinam exempli sui proprio cruore sanxerunt.

Et cum exiret Praetorii fores, ibat comes militum turba, & nequid * 1.137 in passione deesset, centuriones & tribuni latus texerant: ipse autem locus a 1.138 aequalis est ubi pati contigit, ut arboribus ex omni parte den∣satis sublime spectaculum praebeat. Sed per enormitatem spatii longioris visu denegato per confusam nimis turbam, personae faventes in ramos ar∣borum repserant; ne vel hoc illi negaretur ut ad Zacchaei similitudi∣nem ¶ 1.139* 1.140 de arboribus videretur. Sed jam ligatis per manus suas oculis, moram carnificis urgere tentabat, cujus munus est ferrum; & labente dextera gladium vix trementibus digitis circuibat, donec ad perpetran∣dam pretiosi viri mortem, clarificationis hora matura, centurionis ma∣num concesso desuper vigore firmatam, permissis tandem viribus expe∣diret. O beatum Ecclesiae populum, qui Episcopo suo tali, & oculis pa∣riter & sensibus, & quod est amplius, publicata voce compassus est; & sicut ipso tractante semper audierat, Deo judice coronatus est. Quam∣vis enim non potuerit evenire, quod optabant vota communia, ut consortio paris gloriae simul plebs tota pateretur; quicunque sub Chri∣sti spectantis oculis, & sub auribus sacerdotis ex animo pati voluit, per idoneum voti sui testem, legationis quodam modo literas ad Deum misit. Sic consummata passione perfectum est; ut Cyprianus, qui bonorum omnium fuerat exemplum, etiam sacerdotales coronas ¶ 1.141 in Africa primus imbueret: quia & talis esse post Apostolos prior coeperat. Ex quo enim Carthagini Episcopatus ordo numeratur, nunquam aliquis, quamvis ex bonis & sacerdotibus, ad Passionem venisse memoratur; licet semper Deo mancipata devotio, dicatis hominibus pro martyrio deputetur: Cyprianus tamen etiam ad perfectam coronam Domino consummante profecit; ut in civitate ipsa, in qua taliter vixerat, & in qua prior fecerat multa praeclara, prior etiam sacerdotii coelestis insignia glorioso cruore decoraret. Quid hoc loco faciam? inter gaudium passionis, & re∣manendi dolorem, in partes divisus animus, & angustum nimis pectus affectus duplices onerant. Dolebo quod non comes fuerim? sed illius victoria trumphanda est. De victoria triumphabo? sed doleo, quod comes non sim. Verum vobis tamen & simpliciter confitendum est, quod & vos scitis, in hac me fuisse sententia. Multum, ac nimis multum de gloria ejus exulto; plus tamen doleo, quod remansi.

S. Cypriani Passio ex Vet. Cod. MS.

* 1.142 IMperatore Valeriano ¶ 1.143 quartum, & Gallieno tertium consulibus a 1.144, ter∣tio Calendarum Septembrium, Carthagine in secretario ¶ 1.145, Paternus Prcconsul Cypriano Episcopo dixit: Sacratissimi Imperatores Valeria∣nus & Gallienus, literas ad me dare dignati sunt, quibus praeceperunt, eos qui b 1.146 Romanam religionem non colunt, debere Romanas caeremonias reccgnoscere. c 1.147 Exquisiviergo de nomine tuo; quid mihi d 1.148 respondes? Cy∣prianus Episcopus Dixit: Christianus sum, & Episcopus. e 1.149 Nullos alios Deos novi, nisi unum & verum Deum, qui fecit coelum & terram, mare & quae in eis sunt omnia. Huic Deo nos Christiani deservimus, hunc deprecamur diebus ac noctibus, f 1.150 pro nobis, & pro omnibus homini∣bus, & pro incolumitate ipsorum Imperatorum. Paternus Proconsul dixit: In hac ergo voluntate g 1.151 per severas? Cyprianus Episcopus respondit, bona voluntas, quae Deum novit, h 1.152 immutari non potest. Paternus Proconsul dixit: Poteris ergo secundum praeceptum Valeriani & Gallieni, exul ad urbem Curubitanam proficisci? Cyprianus Episcopus dixit: Profi∣ciscor. Paternus Procconsul dixit: Non solum de Episcopis, verum eti∣am de Presbyteris mihi scribere dignati sunt. Volo ergo scire ex te, qui sint Presbyteri, qui in hac civitate consistunt. Cyprianus Episcopus re∣spondit: Legibus vestris bene atque utiliter censuistis, 〈◊〉〈◊〉 non esse k 1.153¶ 1.154. Itaque detegi & deferri à me non possunt: in civitatibus au∣tem suis invenientur. Paternus Paternus Proconsul dixit: Ego hodie in hoc loco exquiro. Cyprianus dixit: Cum disciplina prohibeat, ut qui se ultro offerat ¶ 1.155, & tuae quoque censurae hoc displiceat ¶ 1.156; nec offerre seipsi possunt l 1.157: sed à te exquisiti invenientur. Paternus Proconsul di∣xit: A me invenientur. Et adjecit: Praeceperunt etiam, ne in ali∣quibus

locis conciliabula fiant, nec a 1.158 coemeteria ingrediantur. Siquis itaque hoc tam salubre praeceptum non observaverit, capite plectetur. Cyprianus Episcopus respondit: b 1.159 Fac quod tibi praeceptum est. Tunc Pa∣ternus Proconsul jussit beatum Cyprianum Episcopum in exilium depor∣tari. Cumque diu ibidem moraretur, successit Aspasio Paterno Procon∣suli, Galerius Maximus Proconsul, qui sanctum Cyprianum Episcopum ab exilio revocatum sibi jussit praesentari. Cumque Cyprianus sanctus Martyr, electus à Deo, de civitate Curubitana, in qua exilio praecep to Aspasii Paterni tunc Proconsulis datus fuerat, regressus esset; ex sa∣cro praescripto in hortis suis manebat. Inde quotidie sperabat veniri ad se, sicut illi ostensum fuerat. Et cum illic demoraretur, repente Idibus Septembris Tusco & Basso consulibus, venerunt ad eum c 1.160 Principes duo: Unus sirator officii ¶ 1.161 Galerii Maximi Proconsulis, qui Aspasio Paterno successerat, & alius d 1.162 Equistrator ¶ 1.163 à e 1.164 custodiis ejusdem officii, qui & in curriculumeum levaverunt, in medioque posuerunt, & in Sexti per∣duxerunt. Ubi idem Galerius Maximus Proconsul, bonae valetudinis recu∣perandae gratia secesserat. Et ita idem Galerius Maximus Proconsul, in aliam diem Cyprianum sibi reservari praecepit: Et eo tempore beatus Cypri∣anus ductus; ad principem & stratorem ejusdem officii Galerii Maximi Pro∣consulis clarissimi viri secessit. Et in hospitio ejus, cum eo in vico qui dici∣tur Saturni, inter Veneream & f 1.165 Salutariam ¶ 1.166 mansit. Illuc universus populus fratrum convenit. Et cum hoc sanctus Cyprianus comperisset, custodiri puellas ¶ 1.167g 1.168 praecepit, quoniam omnes in vico ante januam hospi∣tii principis manserant. Et ita altera die, octava decima Calenda∣rum Octobrium, h 1.169 mane, multa turba convenit ad Sexti, secundum prae∣ceptum

Galerii Maximi Proconsulis. Et ita idem Galerius Maximus Proconsul, eadem die Cyprianum sibi offerri praecepit, in atrio Saucio∣lo ¶ 1.170 sedenti. Cumque oblatus fuisset, Galerius Maximus Proconsul Cy∣priano Episcopo dixit: Tu es Thascius Cyprianus? Cyprianus Epi∣scopus respondit: Ego sum. Galerius Maximus Proconsul dixit: Tu Papam te sacrilegae mentis hominibus praebuisti? Cyprianus Episcopus respondit: Ego. Galerius Maximus Proconsul dixit: Jusserunt te sa∣cratissimi Imperatores ceremoniari. Cyprianus Episcopus dixit: Non facio. Galerius Maximus ait: Consule tibi. Cyprianus Episcopus re∣spondit: Fac quod tibi praeceptum est: in re tam justa nulla est con∣sultatio. Galerius Maximus collocutus cum consilio ¶ 1.171, sententiam vix aegre dixit verbis hujusmodi: Diu sacrilega mente vixisti, & plurimos ne∣fariae tibi conspirationis homines aggregasti, & inimicum te diis Romanis & sacris legibus constituisti, nec te pii & sacratissimi Principes Valeri∣anus & Gallienus Augusti, & Valerianus nobilissimus Caesar ¶ 1.172, ad sectam ceremoniarum suarum revocare potuerunt. Et ideo cum sis nequissi∣morum criminum auctor & signifer deprehensus; eris ipse documento his, quos scelere tuo tecum aggregasti; sanguine tuo sancietur disci∣plina. Et his dictis, decretum ex tabella recitavit: Thascium Cypri∣anum gladio animadverti placet. Cyprianus Episcopus dixit: a 1.173 Deo gra∣tias. b 1.174 Post hanc vero sententiam turba fratrum dicebat: Et nos cum ipso decollemur. Propter hoc tumultus fratrum exortus est, & multa turba eum prosecuta est. Et ita idem Cyprianus in agrum Sexti ¶ 1.175 productus est, & ibi se lacerna birro ¶ 1.176 expoliavit c 1.177, & genu in terra flexit, & in orationem se Domino prostravit. Et cum se dalmatica expoliasset, & Diaconibus tradidisset, d 1.178 in linea stetit, & coepit spiculatorem sustinere. Cum venisset autem spiculator, jussit suis, ut eidem spiculatori XXV. aureos darent e 1.179¶ 1.180. Linteamina vero & ma∣nualia à fratribus ante eum mittebantur f 1.181. Postea vero Beatus

Cyprianus manu sua oculos sibi texit. a 1.182 Qui cum lacinias manuales liga∣re sibi non potuisset, Julianus Presbyter, & Julianus Subdiaconus ei ligaverunt. Et ita beatus Cyprianus passus est. Ejusque corpus propter gentilium curiositatem in proximo positum est cum cereis & scolacibus ¶ 1.183, in areis Macrobii Candidi procuratoris, quae sunt in via Mappaliensi juxtapiscinas, cum voto & triumpho magno. Post paucos autem dies Galerius Maximus Proconsul decessit. Passus est autem beatissimus Cy∣prianus Martyr die octava decima Kalendarum Octobrium, sub Vale∣riano & Gallieno Imperatoribus: regnante vero Domino nostro Jesu Christo ¶ 1.184, cui est honor & gloria in secula seculorum, Amen.

Passio S. Cypriani ¶ 1.185 ex MS. S. Victoris, nec non Bodleiano I.

CUM Cyprianus, sanctus martyr, electus à Domino, de civitate Curu∣bitana, in qua exilio datus erat, ex praecepto 〈◊〉〈◊〉 Paterni tunc Proconsulis, clariss. viri ¶ 1.186, regressus esset ex sacro rescripto, specialiter ad hoc & personaliter ¶ 1.187 emisso, in hortis suis manebat; & ad diem omnibus b 1.188 modis veniri ¶ 1.189 sicut ei ostensum erat, sperabat. Idem cum illic c 1.190 demoraretur, repente Idib. Septembrib. Tusco & Basso consulibus, venerunt ad eum Principes duo, unus Strator officii Galerii Maximi proconsulis, clariss. viri, qui Aspasio Paterno successit, & alius Equistrator qui esset a custo∣diis officii ejusdem clarissimi viri, & in curriculum eum d 1.191 imposuerunt, & ambo eum tenuerunt, & in Sexti tulerunt; ubi idem Galerius Maximus Proconsul vir clariss. alia die, id est, crastina, offerri sibi praecepit, & it a idem Cyprianus cum Principe & Stratore officii Maximi Procons. clariss.

viri secessit, & in hospitio ejus ¶ 1.192, cum eo, vico Saturni, inter Venerea & Salutaria ¶ 1.193 mansit. Illic ante januam universus populus fratrum mansit ¶ 1.194 Et cum hoc Cyprianus comperisset, castigari puellas praecepit, quoniam in vico omnes ante januam hospitii Principis jacebant. Et ita altera dle, id est xviii. Kal. Octob. mane multo, ad Sexti, secundum praeceptum a 1.195 Galerii Maximi Proconsulis, clariss. viri, in atrio sedentis Sau∣ciolo ¶ 1.196, oblatus est. Quo oblato, idem Galerius Maximus Procon∣sul, clariss. vir, Cypriano dixit: b 1.197 Tu papatum sacrilegae mentis homi∣nibus exhibuisti? Cyprianus dixit: Ego. Galerius Maximus Proconsul, clariss. vir locutus cum consilio, sententiam vix & aegre dixit, verbis hujusmodi: Diu sacrilega mente vixisti, & plurimos tibi nafariae con∣spirationis homines aggregasti, & inimicum te constituisti Diis Romanis & Religionibus sacris, nec te pii & sanctissimi principes nostri Valeria∣nus & Gallienus Augusti, & Valerianus nobilissimus Caesar, secta feli∣cissimorum temporum suorum, obdurati furoris ¶ 1.198, ad ceremonias percolen∣das, bonamque mentem habendam tanto tempore potuerunt revocare: & ideo quod nequissimi criminis auctor & signifer deprehensus es, quo tu scelere docuisti, ipso documento peribis; ut quoniam tuo adnisu duravit sacrilega contumacia, tuo sanguine sanciatur disciplina. Et decretum ex tabella recitavit. Thascium Cyprianum gladio animadverti placet.

Beati Caecilii Cypriani, per Lactant. Instit. lib. 5. c. 1. elogium.

Crprianus magnam sibi gloriam ex artis oratoriae professione quoesierat, & admodum multa conscripsit in suo genere admiranda. Erat enim ingenio facili, copioso, suavi; &, quoe sermonis maxima est laus, aperto: ut discernere nequeas utrumne ornatior in loquendo, an facilior in explicando, an promtior in persuadendo fuerit.

Per Euseb. in Chron.

Crprianus primum Rhetor, deinde Presbyter, ad extremum Cartha∣giniensis Episcopus martyrio coronatur.

〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉

Per Pacian. Epist. 2.

Crprianus in concordia omnium, in pace communi, in Confessorum gre∣ge passus est; & saepe confessus iteratis persecutionibus & multa laceratione vexatus, & novissime salutari calice propinatus est.

Per D. Hieronymum. Catalogo Virorum Illustrium.

Crprianus Afer primum gloriose Rhetoricam docuit: exinde, sua∣dente presbytero Caecilio, à quo & cognomentum sortitus est, Chri∣stianus factus, omnem substantiam suam pauperibus erogavit: ac post non multum temporis, electus in presbyterum, etiam Episcopus Cartha∣giniensis constitutus est. Hujus ingenii superfluum est indicem texere, cum sole clariora sint ejus opera. Passus est sub Valeriano & Gallieno Principibus; persecutione octava, eodem die, quo Romae Cornelius, sed non eodem anno.

Per eundem Epist. ad Paulam.

BEatus Cyprianus instar fontis purissimi, dulcis incedit & placidus: & cum totus sit in exercitatione virtutum, occupatus persecutio∣num angustiis, de scripturis divinis nequaquam disseruit.

Per eundem comment. in Jon. cap. 3.

PRoponamus nobis B. Cyprianum, qui prius idololatriae adsertor fuit, & in tantam gloriam venit eloquentiae, ut or atoriam quoque doce∣ret Carthagini: audisse tandem sermonem Jonae, & ad poenitentiam conversum, in tantam venisse virtutem, ut Christum publice praedica∣ret, & pro illo cervicem gladio flecteret.

Per Hilar. comment. in Matt.

Crprianus vir sanctae memoriae.

Per. D. Augustin. 1. 2. de Bapt.

NON me terret Auctoritas Cypriani, quia reficit humilitas Cypriani; magnum quidem meritum novimus Cypriani Episcopi & Martyris.

Per Gelas. Pap. Rom. in ejus decret. de script. Eccles. ordinem ducunt

Opuscula Cypriani Martyris & Carthaginiensis Episcopi.

Per S. Gregor. M. in Sacramentario.

18. Kal. Octob. eadem die natales SS. Cornelii & Cypriani.

Antiquiss. Bucherii Fragment.

18. Kal. Octob. Cypriani Africae, Romae celebratur in Callisti.

Missal. Roman.

BEatorum Martyrum pariterque Pontificum Cornelii & Cypria∣ni nos quaesumus Domine, festa tueantur: Et eorum commendet oratio veneranda, per Dominum nostrum.

Per Maximum Taurinensem.

FUIT in Cypriano, sicut compertum habemus, & contra errores Dia∣boli, spiritalis sapientiae plenitudo; & adversum persecutiones mundi, Christiani pectoris indefatigata constantia. Quis non hujusmodi virum, quantis valet, praeconiis prosequatur; cujus eloquentia inspirata divinitus, & Ecclesias docuit, & seculum confutavit? Vere hic mirabi∣lis atque omnium ubique studiis celebrandus, quem sanctitas Sacerdo∣tem, peritia Doctorem, fides Martyrem consecravit. Pretiosa, inquit David, in conspectu Domini mors sanctorum ejus. Videte, carissimi, in quantum venerabilis Cyprianus, etiam propheticam supergressus est lau∣dem, cujus in conspectu Domini non solum mors, sed & vita extitit pretiosa. Moriendo namque proprium Christo sanguinem dedit, vivendo nihilominus cohortatione fortissima, innumeros coelo martyras adquisivit. Quid hoc clarius sacerdote, qui inter hominum turbas, gloria coelestis con∣versationis emicuit, atque inter angelicos caetus, & sua factus est & aliorum morte conspicuus.

Per Augustin. in Natal. Cypr.

PAssione Beati Cypriani tristis proculdubio Ecclesia fuit; at non damno cadentis, sed desiderio recedentis; semper cupiens videre prae∣sentem tam bonum rectorem atque doctorem: sed quos adflixerat solicitu∣do certaminis, consolata est corona victoris. Et nunc non solum sine ulla tristitia verum etiam cum ingenti laetitia, cuncta quae tunc gesta sunt legendo recolimus, dieque isto nobis gaudere concessum est, non timere. Ne∣que enim formidamus terribiliter venientem, sed expectamus hilariter

redeuntem. Placet itaque universam illam fidelissimi & fortissimi & gloriosissimi Martyris passionem, cum exultatione recordari praeteritam, quam tunc fratres sustinuere futuram.

Per Procop. lib. 1. Belli Vandal.

〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉

Per Cassiodorum Divin. lect. c. 19.

BEatissimus Cyprianus velut oleum decurrens in omnem suavitatem lingua composita: Declamator insignis doctorque admirabilis. Quan∣tos enim ille dubitantes non pertulit labi, lapsos vero firmissima praedi∣catione solidavit, Confessores admartyrium ipse perduxit? Et ne minor esset 〈◊〉〈◊〉 suis; ipse quoque martyrii corona, Domino prae∣stante, decoratus est.

Per Prudent. Hymn. 13.

DEsine flere bonum tantum, tenet ille regna coeli, Nec minus involitat terris, nec ab hoc recedit orbe: Disserit, eloquitur, traetat, docet, instruit, prophetat. Nec Lybiae tantum populos regit, exitusque in ortum Solis; & usque obitum, Gallos fovet, imbuit Britannos, Praesidet Hesperiae, Christum serit ultimis Iberis: Denique Doctor humi est, idem quoque martyr in supernis, Instruit hic homines, illic pia dona dat Patronus.

Per Ennod. Episc. Ticinensem.

VAtis Cypriani & Martyris Cor, lingua, sensus, dignitas Mortem ferendo proferunt. Vitalis ictum nex dedit, Mucrone parta lux micat. Dictis fuit praefulgidus, Et ore dives unico, Torrentis unda gurgitis Impacta cornu spicula Sermone vincens promulo, &c.

Notes

• ¶ 1.1

  Hieron. in Catal. ait, Pontius Diaconus Cypriani, usque ad diem passionis ejus cum ipso exilium susti∣nens, egregium volumen vite & passionis Cypriani reliquit.
• * 1.2

  h Vitae, sed seculi, Bod. 1.
• * 1.3

  Mos erat 〈◊〉〈◊〉 Ecclesia ab ejus pri∣mordiis re∣ceptus, Mar∣tyrum pas∣siones scri∣ptis man∣dare.
• a 1.4

  Et ad exemplum sui literis dirigatur, Bod. 1. Imp. dirigatur. deest in Manut.
• ¶ 1.5

  Post Evangelium, & Apostolorum Acta, succedebant Christianorum qui deinceps reque∣bantur passiones breviter enarratae. Hujus generis vetu∣sta illa acta Polycarip martyris, quorum partem dedit Euseb. l. 4. totum vero exhibuit noster Armachanus: sic illa Perpetuae & Felicitatis; de quibus 〈◊〉〈◊〉 mentionem facit: necnon alia multa, quae 〈◊〉〈◊〉 sidem quam alias meruissent perdidere. In 〈◊〉〈◊〉 persecutione hoc munus acta Carthaginiensium marty rum describendi, Tertullo concreditum suit.
• b 1.6

  Venera∣tione debuerint, Bod. 1. Manut.
• ¶ 1.7

  Per modestiam Cypri ni, 〈◊〉〈◊〉 homi∣num substracta. 〈…〉〈…〉 rantur.
• c 1.8

  Numerositas gloriosa, Bod. 1.
• d 1.9

  Viribus facundiae, Bod. 1.
• e 1.10

  f In utrumque, Manut.
• f 1.11

  g Nos auribus, Manut.
• g 1.12

  h Vitae, sed seculi, Bod. 1.
• * 1.13

  Prima 〈◊〉〈◊〉 cura suit, ut ca∣stitatem tu∣cretur; pro∣xima ut S. Scripturis legendis in∣cumberet; dein ut 〈◊〉〈◊〉 sub∣veniret: sub initiis ipsis perfectus.
• a 1.14

  Capacitatem, si, Manut.
• b 1.15

  Sanctimoniae tenore, Bod. I.
• ¶ 1.16

  Hoc ipsum videtur esse, quod 〈◊〉〈◊〉 libro ad Donatum vivis coloribus 〈◊〉〈◊〉 Postquam undae genitalis auxilio superioris aevi 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 in 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 & purum desuper lumen in∣sudit, 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 spiritu hausto, in novum me hominem nativitas secunda reparavit: mirum in modum protinus con∣sirmare se dubia, patere clausa, lucere tenebrosa &c.
• c 1.17

  Luci induerat, Bod. 1.
• d 1.18

  In∣digentiam multorum pauperum sustinendam, Bod. 1.
• e 1.19

  Tota pretia, Manut.
• * 1.20

  Mat. 19 2
• ¶ 1.21

  Ethnici nondum pro cer∣to habuernnt à tanto Patrono se desertos; nec Christiani, Proselyta tam nobili se auctos.
• f 1.22

  〈◊〉〈◊〉 al.
• g 1.23

  Messis sementem, Rom.
• h 1.24

  Ramus radicem Bod. 1.
• * 1.25

  I Tim 3 6.
• * 1.26

  Cyprianus ad Ecclesia∣stica mune∣ra cito pro∣motus.
• * 1.27

  Act. 8 〈◊〉〈◊〉
• i 1.28

  Statim emersit, Bod. 1.
• * 1.29

  Job. I
• ¶ 1.30

  Vide Marc. 8. 34. & Luc. 14. 26. quae tamen promissa Evangelica.
• ¶ 1.31

  Conjugatus ergo crat Cypri∣anus.
• * 1.32

  Caecilius Cyprianum ad sidem convertit.
• a 1.33

  Sectabatur, Bod. 1.
• b 1.34

  Meritis, Bod. 1.
• ¶ 1.35

  Cum nondum esset in clero constitutus. Aut forte tanquam amico commendabat; non ut Tutori, aut Curatori. Vide quae 〈◊〉〈◊〉 ad 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉
• * 1.36

  Cyprianus ad Episco∣patum no∣lens promo∣vetur, & mulis igno scit.
• c 1.37

  Inspirante, Bod. 1.
• d 1.38

  Quantum, Bod. 1. Sic Bod. 1.
• * 1.39

  Act. 9. 2 Cor. 11. 33.
• e 1.40

  Flagitabat, futurum, Imp.
• ¶ 1.41

  Voluit Deus ut per 〈◊〉〈◊〉 cessum sibi consuleret; sed id noluit permittere 〈◊〉〈◊〉 Episcopus esset factus.
• ¶ 1.42

  Quinque inprimis Presbyteri, nullis officiis leniendi: de quibus infra agetur.
• f 1.43

  Lenitate suspensos, Manut.
• a 1.44

  Quae illa, Bod. 1.
• * 1.45

  Cypriani mores & vi∣tae tenor.
• b 1.46

  Censura quam sobriae, Bod. 1.
• c 1.47

  Ut advocaret, Bod. 1.
• d 1.48

  Nec laetitia nimia, Bod. 1.
• e 1.49

  Quid faciat, Bod. 1.
• ¶ 1.50

  Supradictum, eum statim post fidem acceptam, res suas distraxisse in pauperum usum.
• * 1.51

  Cyprianus secedit & proscribi∣tur, non sibi sed Eccle∣siae consu∣lens.
• f 1.52

  Imminentes ruinae, Bod. 1.
• g 1.53

  Pectoris indigerent, Bod. 1.
• ¶ 1.54

  Quomodo haec quae se∣quuntur Cypriani scripta enarrent, videre est 〈◊〉〈◊〉 notis ad Tractatus singulos, & etiam in Annali∣bus.
• h 1.55

  Evangelicae pacis, Bod. 1.
• i 1.56

  Blasphemare soliti, Bod. 1.
• k 1.57

  Melio∣ris, Bod. 1.
• l 1.58

  Magis est, mortem ipsam pro fide passuri, Bod. 1.
• m 1.59

  Dulcedine spirita∣lis, Bod. 1. Salutem, Bod. 1.
• n 1.60

  Vere Dei providentia, Bod. 1.
• a 1.61

  Ne, si, Bod. 1. Morel.
• b 1.62

  latebram hunc suggerenti non, Bod. 1. Morel.
• c 1.63

  Dicenda tametsi, Bod. 1. Morel.
• d 1.64

  Coelestis arte Bod. 1.
• * 1.65

  Cypriani pietas pestis tempore.
• e 1.66

  Episcopus & Dei, Bod 1.
• ¶ 1.67

  Loco huic lucem aliquam da∣bit juliani Apostatae Epistola ad pontifices Galatiae, ubi illos hortatur ne in misericordiae operibus à Christianis superari se permittant.
• f 1.68

  Officia carita∣tis, Bod. 1. Morel.
• g 1.69

  Eum enim perfectum, Bod. 1.
• * 1.70

  Mat. 5. 45.
• h 1.71

  Oportet exemplum, Bod 1. Rom. Morel.
• i 1.72

  Imitetur, Bod. 1.
• k 1.73

  Potius deberi in 〈◊〉〈◊〉 traduci boni patris aemulationem bonitatis.
• l 1.74

  Et multa, Bod. 1.
• a 1.75

  Sermone iterari, Bod. 1.
• * 1.76

  Gal. 6. 10.
• * 1.77

  Tobiae. 2.
• * 1.78

  Cypriani exilium.
• b 1.79

  Melioribus pessima, Bod. 1.
• c 1.80

  Interim civitate, Bod. 1.
• d 1.81

  Vi∣deret hoc. Bod. 1.
• e 1.82

  Illis patria nimis cara, nos & parentes ipsos, Bod. 1. Et totus affectus est in parentes, Morel.
• * 1.83

  Luc. 14.26.
• f 1.84

  Alias poena posset videri, Bod. 1. Si haec alias poena, Morel.
• g 1.85

  Glo∣ria est. Nolo, Bod. 1.
• g 1.86

  Glo∣ria est. Nolo, Bod. 1.
• h 1.87

  Amaenitatis vigorem, Bod. 1.
• i 1.88

  Vasta rupe silvarum, Rom.
• k 1.89

  Inhospitas cautes, Bod. 1. Morel.
• * 1.90

  3 Reg. 17. 6.
• l 1.91

  Absit, absit, Bod. 1.
• * 1.92

  Dan. 13.
• a 1.93

  Aliquid aestimet, Bod. 1.
• b 1.94

  Ne dum Dei pontifex, Bod. 1.
• c 1.95

  Institerat, ullis bonorum opi∣bus, Bod. 1. Mor.
• * 1.96

  Visio no∣cturna, quae de passione sua Cypria num adme 〈◊〉〈◊〉
• * 1.97

  Mat. 6. 33.
• d 1.98

  Sic, Bod. 1. Curubi, Rigalt.
• e 1.99

  Curiosus videre quicquid, Morel.
• f 1.100

  Quicquid ageretur, Bod. 1.
• e 1.101

  Curiosus videre quicquid, Morel.
• ¶ 1.102

  Veget. 1. 2. c. 15. in gra∣vi armatura numerat, gladios majores, quos spathos vo∣cant.
• g 1.103

  Volebat inde agi, Bod. 1.
• h 1.104

  Concestum esse quod petebatur, Bod. 1.
• ¶ 1.105

  Quod inhibitae actionis sive dilationis nota. Ita versus pollex damnationis signum, elatus absolutionis.
• i 1.106

  Esset sola sententia, Bod. 1.
• k 1.107

  Adhuc multa trepidatione, Bod. 1.
• l 1.108

  Nihil de Dei, Bod. 1. Morel.
• m 1.109

  Et singula, Morel.
• n 1.110

  Petit in crastinum, Bod. 1. Morel.
• ¶ 1.111

  Vid. Num. 14. 33. & Ezec. 4. 6.
• o 1.112

  Etsi annum, Bod. 1. Morel.
• a 1.113

  Si nunc sub, Bod 1. Morel.
• b 1.114

  Qua illud plenius, Bod. 1.
• * 1.115

  Luc. 1. 59.
• c 1.116

  De filii nomine, Bod. 1. Morel.
• d 1.117

  Relecturus, Bod. 1.
• e 1.118

  Suprema indicia, Morel.
• f 1.119

  Qui ejecerant, admissa est, Bod. 1.
• g 1.120

  Sic Bod. 1. Morel. Voluntate disposita, Rigalt.
• * 1.121

  Xystus Pon∣tifex Roma nus de per∣secutione secutura Cyprianum admonet.
• * 1.122

  Rom. 8. 18.
• * 1.123

  Cyprianus Proconsu∣lis jussu cor∣ripitur, & eidem pro∣pucitur.
• h 1.124

  Et de Dei indulgentia, Bod. 1. Morel.
• i 1.125

  Occu∣pari in passione vitaret, Bod. 1. Morel.
• ¶ 1.126

  De his ratio redditur in notitiis dignita∣tum, Imp. Rom. 〈◊〉〈◊〉 summates & praecipui qui sub magistro officiorum militabant, describente Gothofred. Porro notum est; milites divisos, in Velites, Principes, Triarios.
• a 1.127

  Et sereno, hilaritatem, Morel.
• ¶ 1.128

  Singularis curae in eos qui peste correpti grassantis luis tempore.
• b 1.129

  Gloriosum pariter, Bod. 1.
• ¶ 1.130

  Idem quod dicitur, libera custodia.
• ¶ 1.131

  Ita vigiliae festos dies natalium Martyrum praecedunt.
• ¶ 1.132

  Impotens furor & libido quidlibet animi causa perpetrandi. Proverbialem esse locutionem alibi adnotavimus.
• ¶ 1.133

  Veget. l. 2. cap. 7. dicit esse, qui tesseram per contuberniae militum aut praetorianorum nunciat, Tacit. lib. 17. appellat Barbium Proculum; tesserarium specu∣latorem.
• * 1.134

  Sententia supplicii capitalis in Cyprianum fertur.
• * 1.135

  〈◊〉〈◊〉
• ¶ 1.136

  Non modo in Christiana militia antesignanus; sed ducis sui symbolo & charactere in corpore notatus, ad veteris militiae morem. Vid. Galat. 6. 〈◊〉〈◊〉 Porro crucem, Domini vexillum, ver∣bis annunciatam; passione altius extulit; & felicius praedicabat.
• * 1.137

  Passionis Cypriani apparatus.
• a 1.138

  In aequali, Gal.
• ¶ 1.139

  Ad rei istius gestae similitudinem, ubi Zacchaeus arborem conscendit ut Dominum transe∣untem videre posset.
• * 1.140

  Luc. 19. 2.
• ¶ 1.141

  Non ex calvitie, sed illustri vir∣tute quaesitas. Coronae regni, Rabbini tres alias addunt; nimirum coronam legis, coronam sacerdotii, & coronam nominis boni; quo triplici diademate Cyprianus re∣dimitus praefulgebat; & alteram Martyrii addidit. Apo∣stolus Afrorum videtur Simon Zelotes de quo Niceph. l. 2. c. 40. dicitur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, &c.
• * 1.142

  i Sic Gal. Saris. Nos delatores non esse, Act. Pass. Impr.
• ¶ 1.143

  Actus passionis Cypriani secun∣dum editiones Manutii & Morellii, egregiam fabulam prologi loco praemittit, quae seculum in quo nata est satis profitetur, & sic se habet. Cum gloriosum nomen Chri∣sti a gentilibus exosum, intentione maxima conaretur auferri, & esset persecutio apud urbem Roman: beatissimus Cornelius pon∣tisicatum praedictae urbis siommis virtutibus praeditus tunc re∣gebat; comprebensusque a Praesede, & diuturnis tormentis af∣flictus gladio finivit temporalem vitam, percepturus a Deo sine∣fine perpetuam. Sed cum hoc odium fuisset etiam in Libycis 〈◊〉〈◊〉 trrogatum; multi Christianorum populi malentes transi∣toriam vitam amittere, & illa quae a Deo promissa sunt adipijei, diversis tormentis afflicti consummabantur. Ferunt etiam tunc a Praeside clibanum calcisaccensum; & in are illius prunas cum thure exbibitas, Praesidem dicere Christianis: Eligite e duo∣bus unum, qut thura super his carbonibus offerte Jovi, aut in calcem demergimini. Tunc trecenti viri fide armati, se ictu ra∣pidissimo, Christum Dei filium Deum fatentes, jecerunt in ig∣nem & inter vapores calois pulverci sunt demersi; quos 〈◊〉〈◊〉 Christus consecravit. In his autem diebus cum ialia gererentur, beatus antistes Cypriamus Carthaginensem 〈◊〉〈◊〉 Ecclesium. qui comprehensus a gentilibus, sedente 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 in civitate, iniquis tribunalibus praesentatur. In martyrologio veteri incipit, Tusco & Basso Cos\ls. in secretario: quem in modum legunt Cod. Saris. & Gal Nimirum cum in unum Actus exilii & passionis, in usus Ecclesiae, comme∣morationis anniversariae ergo, compingebantur; chara∣cter temporum qui ad passionemsolummodo pertine∣bat, utrique praefigebatur.
• a 1.144

  Tusco & Basso cosi. Vet. Martyr. Saris. Gal. Foss. Nobilium Imperatorum scripta ad me venerunt, ut hi qui caeremonias execrantur, diis immolare, & ad sacrificandum com∣pellantur inviti. 〈◊〉〈◊〉. Pass.
• ¶ 1.145

  Gloss. Graec. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Hesych.
• b 1.146

  Romanam religionem colunt, debere caeremonias re∣cognoscere.
• c 1.147

  Exquiro ergo, Gal. Saris.
• d 1.148

  Respondens, Gal. Saris.
• e 1.149

  Nullos alios Deos colo, Saris. Gal.
• f 1.150

  Pro nobis, & pro incolumitate, Saris Gal.
• g 1.151

  Perseveras ut non sa∣crifices, Act. Pass.
• h 1.152

  Mutari non potest. Non solum de Episcopis, Gal. Saris. Act. Pass.
• k 1.153

  Itaque eos exhibere non pos∣sumus; sed nec ipsi se ultro offerunt, cum hoc Scriptura sancta prohibeat. A to 〈◊〉〈◊〉 quae∣siti invenientur. Proconsul dixit: Justum est ut nulla conciliabula faciant, Act. Pass.
• ¶ 1.154

  Illis per rescripta principum, urbe exactis, & à tribunalibus depulsis. Exinde Delator habuit, quod dedit, exilium. Unde recte Cyprianus ad leges pro∣vocat, & frigide diceretur, nos delatores non esse.
• ¶ 1.155

  Epist. ult. Cypr. ait, Dominus nos con∣fiteri magis voluit, quam prositeri.
• ¶ 1.156

  Sic Arrius Antoni∣nus, Christianis quasi manu facta mortem deposcentibus dixit, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Tert. ad Scapul.
• l 1.157

  In civitatibus suis invenientur. Paternus Proconsul dixit: A me in venientur. Saris. Gal.
• a 1.158

  Coemeteria ingrediantnr, quod qui facere deprehensus fuerit, capite plectatur. Sanctus Cyprianus respondit: Fac quod tibi praeceptum est. Et post haec ductus est in exilium B. Mar∣tyr per praeceptum Aspasii proconsulis in civitatem Curubitanam. Post dies autem multos e∣gressus, Act. Pass.
• b 1.159

  Fac quod tibi praeceptum est. Cumque Cyprianus electus à Deo de ci∣vitate Curubitana, Saris. Gal.
• c 1.160

  Principes duo ex officio proconsulis Galerii Maximi; & le∣vantes, Act. Pass.
• ¶ 1.161

  Perinde est sive stratorem sive statorem dixeris; codices enim utrumque agnoscunt; altera vox graecae originis, altera latinae. Illi fere videntur esse, qui postea Commentarienses dicti. Egregia Constantini lex ad Florentium Rationalem, literis aureis scribenda, homi∣num istorum indolem graphice depingit. Veniam dabit lector si locum integrum exhibeam, siquidem mutilari minime debeat. Cod. l. 9. tit. 4. De custodia reorum. In quacunque causa reo exhibito, sive accusator existat, sive cum publicae 〈◊〉〈◊〉 cura perduxerit, statim debet quaestio ficri, ut noxius puniatur, innocens absolvatur. Quod si 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉ad tempus, aut sociorum praesentia necessaria videatur, id quidem debet quam celerrime procurari. Interea viro exhibito non 〈◊〉〈◊〉 manicas & inbaerentes ossibus mitti oportet, sed 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 ut cruciatio desit, & permaneat fida custodia. Nec vero sedis intimae tenebras pati debet inclusus, sed usurpando lucem vegetari: & ubi nox geminaverit custo∣diam, 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉, & salubribus locis recipi, ac re∣vertense 〈◊〉〈◊〉 die, ad primum solis orium, ilico ad publicum lumen educi, ne poenis carceris perimatur, quod 〈◊〉〈◊〉 miserum, noxiis non solis severum esse cognoscitur. 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 observabitur, ut neque his qui stratorum funguntur officio, neque ministris eorum liceat crudelitatem suam accusatoribus vendere, & innocentes intra carcerum septa laetho dare, aut 〈◊〉〈◊〉 audientiae longa tabe consumere. Non enim existimationis tan∣tum, sed etiam periculi metus Judici imminebit, si aliquem ultra debitum tempus inedia aut quocunque modo aliquis stra∣torum. exhauserit, & non statim eum penes quem 〈◊〉〈◊〉 custodiae est, atque ejus ministros capitali poenae 〈◊〉〈◊〉
• d 1.162

  Proconsularis equester, Gal. sequestrator, Saris. aequestrator, MS. vet∣a Gothof. lauaat.
• ¶ 1.163

  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Mareschalcus, apud scriptores latino-barbaros: qui Imperatorem aut ducem armatum in equum imponit. De horum genitura ait Manilius, Hic curru celsior ibit. Aut onorabit equos armis, aut ducet in arma. Ammianus Marcell. lib. 30. cap. 5. Stratorem mi∣litem appellat.
• e 1.164

  Sed & custodes ejusdem officii, & ambo, Saris.
• f 1.165

  Sic MS. Saris. Gal. sa∣lariam, Imp. saltuariam, alii MS. Regressus de exilio habitabat in hortis suis, cumque ibi∣dem moraretur, venerunt ad eum duo Principes ex officio Proconsulis Galerii Max. & le∣vantes eum in curriculum suum, duxerunt ad Proconsulem, ad locum ubi pro reparanda sanitate degebat. Et collectus ab adstatore officii, secessit ad hospitium ejus, in vicum qui dicebatur Saturni, & habitabat ibi; convenit autem ad eum universus populus fratrum, Act Pass.
• ¶ 1.166

  Forte Veneris & Salutis fana.
• ¶ 1.167

  Rig. ait, Castigari. h. e. admonuit ut castisi∣me sese haberent; castitatis, sanctitatis, & pudicitiae memores.
• g 1.168

  Castigari puellas, Gal, Saris. in vico orantes, Gal. quae advenerant audire verbum Dei, quoniam ante ostium Principis manebant, ob amorem Martyris gloriosi.
• h 1.169

  Mane autem facto, Act. Pass. Mane multo, Gal. Mane autem facto, oblatus est B. Cypria∣nus Proconsuli, quem intuitus, ait illi: Es Thascius Cyprianus qui te papamsacrilegae mentis hominibus praebuisti? Jusserunt te sacratissimi Imperatores sacrificare. Consule tibi ne pe∣reas. Tunc itatus Proconsul dixit: Diu, Act. Pass.
• ¶ 1.170

  Vid. quae infra dicuntur.
• ¶ 1.171

  Ut mos erat Romanis Praesidi∣bus, pone siparium consiliarios sedentes, de sententia fe∣renda consulere. Vid. Act. 25. 12.
• ¶ 1.172

  Quem pater ejus in Per∣siam properans Caesarem renunciavit, ubi infelicissi∣mus senex, hanc Christianorum persecutionem, mi∣serrima captivitate, & miseriore, si fieri potuit, morte luebat.
• a 1.173

  Gratias ago Deo omnipotenti, qui me à vinculis hujus corporis dignatur absolvere, Gal. Act. Pass.
• b 1.174

  Et cum duceretur, populus plangens & ejulans dicebat: Nos cum ipso de∣collemur, Act. Pass.
• ¶ 1.175

  Martyrologium Rom. Agrum sexti, in sextum milliare a Carthagine juxta mare, permutabat.
• ¶ 1.176

  Lacerna sive birro; altera ex duabus vocibus pro additamento habenda, Eminentissimus Car∣dinalis Baronius, multis agit ut hinc doceamur qualis esset Episcoporum habitus: & quidem, Lynceus ille nobis ostendit, lineam ad quam stetit Cyprianus, commune illud omnibus Episcopis lineum indumentum quod Ephod alii di∣cunt, Italice vero Rochetto, fuisse. Birrum vero esse ru∣bri colorus, & sericum habitum clericalem. Proinde exhi∣beri exploratum antiquum Episcoporum habitum, ut post vestem superinduerent lineam, & desuper eam solutam tunicam, ac denique humeros tantum tegens lacernum bir∣rum: quo genere indumenti hodie videmus uti, sanctae Roma∣nae Ecclesiae Cardinales, atque Episcopos illos qui a Regu∣laribus ad eam dignitatem provecti sunt. Ita jam porro di∣scimus, Cyprianum aut Cardinalem Ecclesiae Roma∣nae fuisse; aut ex Regularibus ad dignitatem Episco∣palem provectum. Nihil certe est, de quo partium stu∣dio addicti sibi non possunt persuadere, & etiam sperare ut aliis persuadeant. Itane veste sua spectabiles in publicum procedunt clerici Ecclesiae Romanae, quan∣do in regionibus agunt ubi sibi metuunt: gladiis cincti, &, ut Campiani nostratis utar verbis, habitu dementissimo induti? Inepte Proconsul de Episcopis & Presbyteris detegendis fuisset sollicitus, si ex habitu essent omnibus conspicui. Obesae prorsus est naris, qui in his quae se∣quuntur, librariorum interpolationes, seculis & in∣geniis suis dignas, non deprehenderit. Illi quidem cum tunicam dignitati Episcopali non satis respondere credi∣derant, officiosissimi homines, Dalmaticam submini∣strabant.
• c 1.177

  Productus autem gloriosus Martyr, exuit se lacernum birrum, quem indutus erat, complicans; & posuit ad genua sua, dein tunicam tulit & Diaconibus tradidit, Act. Pass. Tunicam tulit, Saris.
• d 1.178

  Ad lineam, Saris. Stans in linea, Act. Pass. lineis vestibus, Gal.
• e 1.179

  Dare 〈◊〉〈◊〉 Saris.
• ¶ 1.180

  Largitio haec videtur ex librariorum munificentia facta. Sed si singuli aurei monetae nostrae quinque solidos valeant, summula data conficiet sex libras, & quinque solidos, pecuniarum quas sterlingas vocanius.
• f 1.181

  Fratres vero flentes, linteamina & oraria ante eum ponebant, ne sanctus cruor defluens absorberetur à terra. Act. Pass.
• a 1.182

  Ligatis quoque manicis ad cervicem à Tulliano presbytero, ipse sibi manu propria oculos texit, & sic gladio percussus occubuit. Hucusque corpus propter gentilium curio∣sitatem, cum magna turba populi in proximo collocatum est, sed ne à gentilibus tolle∣retur, nocte adveniente ex eodem loco ubi positum fuerat, sublatum est inde cum cereis & scolacibus, & in area cujusdam Candidi procuratoris, eum magno triumpho se∣pultum est. Tale martyrium B. Cyprianus Carthaginiensis Episcopus explevit pro nomine Domini nostri Jesu Christi: cui est gloria in secula seculorum, Amen. Cu∣rubitana civitas dicitur, ubi in exilium fuit. Vicus ubi in domo Principis officiorum habitavit, dicitur Saturni, inter Veneriam & Salariam. Atrium quoque Proconsulis, dicitur Sauciolum. Locus in quo decollatus est, vocatur Sexti. Sepultus est in areis Macrobii Candidi procuratoris; quae sunt in via Appellensi juxta piscinas: passus est XVIII. Kalend. Octobris. Galerius Maximus Proconsul, post dies paucos discessit è seculo, Act. Pass.
• ¶ 1.183

  Cardinalis Baronius, ad Ann. Chr. 261. num. 36. ait, Pristinus hic mos reseratur Christianos sepeliendi, praecedente clero diversarum classium atque scholarum, accensas faces gestantibus singulis magna plane pompa. Ita Valeriano imperium obtinente, di∣versas 〈◊〉〈◊〉 & scholas habuerunt Christiani; & Marty∣rum funera procedentes instructo agmine, ad hodiernum supplicationum ritum, celebrabant. Desideramus hic, ut alibi passim; historiae Ecclesiasticae fidem & dignitatem. Rigalt. ait. In exemplaribus legitur. Ad cereos & scolaces, Re∣ctissime. Scolaces Graecae originis vocabulum, sirpos aut funes 〈◊〉〈◊〉 significat, ex quibus ceratis funalia, in usum 〈◊〉〈◊〉 luminis. Funales & scolaces erant candlae, quae quoquo ver∣sus arcte 〈◊〉〈◊〉 thecam librorum Numae. Erant enim se∣quacis ad vincula lentitiae, & sub terram depositae non 〈◊〉〈◊〉 stipatae cedro ceraque. Intempesta nocte ad cor∣pus amovendum perrexerant fratres, ne id attentarent in Cyprianum Afri. quod in Polycarpum perpetrarunt Gentiles Asiatici. De qua re vid. Euseb. l. 4. c. 15. Judaei Joan. 18. dicuntur venisse 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉.
• ¶ 1.184

  Hanc formulam se∣rius in Ecclesiam introductam, satis norunt eruditi.
• ¶ 1.185

  Rigalt. ait, Hanc de Cypriani martyrio narrationem, ut est brevissima, sic etiam esse, 〈◊〉〈◊〉 ar∣bitramur. Plurima Pontius pio erga suum Episcopam 〈◊〉〈◊〉 rhetorica libertate ingeniose commentus est. Multa etiam alii, pro captu quisque suo, adjecerunt, aliena seculo, aliena 〈◊〉〈◊〉 quaedam etiam detraxerunt valde bona; ut jam pauca su∣persint quae praestare possimus sincera. Illa ipsa quae Pruden∣tius poeta, passionem Cypriani descripturus, famae ac∣cepta refert; Actis in serta transeunt in historiam.
• ¶ 1.186

  Proconsulem titulo clarissimi viri insignitum fuisse ex Codice Justiniani & aliis vete∣rum scriptis notum est; sed ut, quod hic factum est, per∣petuo ingeratur; librariorum elegantia haberi debet: quorum perpetuus mos est, omnia quae emendant con∣taminare.
• ¶ 1.187

  Rigalt. ait, Haec 〈◊〉〈◊〉 aliquis de grege leguleiorum intrusit.
• b 1.188

  Sic Bod. 1. Omnibus veniri, Imp.
• ¶ 1.189

  Rigalt. ait, Legendum 〈◊〉〈◊〉 Et ad se diebus omnibus veniri. Augustinus: Et inde 〈◊〉〈◊〉 sperabat veniri ad se. Ipse Cyprianus, epist. 82. ubi de 〈◊〉〈◊〉 Valeriani: Quas literas quotidie speramus venire.
• c 1.190

  Cum illic idem demoraretur, Bod. 1.
• d 1.191

  Imposuerunt, & in Sexti, Bod. 1.
• ¶ 1.192

  Rigalt. ait. Pontius: delicata custodia.
• ¶ 1.193

  Inter Veneris & Salutis fa∣num. Rigalt. ait, Acta, ex Cod. Fossatensi & Pratensi: inter Veneriam & Salariam. In aliis Codicib. legitur Salutariam. Non est spernendum quod in Victoriano scriptum est: inter Ve∣neria & Salutaria; hac enim manu ducor, ut existimem scriptum fuisse, inter Venaria Saltuaria ab aliquo sciolo qui apud Pontium legerat, locum, ubi Cyprianum pati contigit, fuisse ar∣boribus ex omni parte densatis consitum.
• ¶ 1.194

  Nocturnae convo∣cationes Christianorum olim apud Ethnicos suspectae; & prostrata puellarum pudicitia passim illis objiciebatur. Vid. Tertull. ad Uxor. l. 2. Justin. & Athenag. in Legat. & Minut. Fel. Ideo de custodiendis virginibus adeo soli∣citus erat Cyprianus. Pontius istam pernoctationem ad vigiliam maxime solennem quae Pascha antecedebat, re∣vocare videtur, quae Eusebio, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. l. 2. c. 17. & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 1. 6. c. 9. Unde con∣jicere licebit, per illa secula, vigilias ex recepto more, martyrum natales, licet Episcopi essent, minime praeces∣sisse. Siquidem tanquam peculiare quiddam obser∣vat, quod Dei populus etiam in sacerdotis passione vigi∣laret.
• a 1.195

  Galerii Maximi in atrio sedentis, obvoluto & sauciolo, Rigalt. Voluntarie Saucio∣lo, Bod. 1.
• ¶ 1.196

  Rigalt. ait, Sedenti obvoluto & sauciolo. Hactenus nemo hane protulit ex ullo exemplari scripturam. Vulgatissima illa est: In atrio sedenti Sau∣ciolo, & in Actis à Manutio & Morellio editis: Atri∣um quoque Proconsulis dicitur Sanciolum. Sed parum pro∣babile videtur, ullum fuisse atrio cognomentum. Faber te statur, in veteri codice reperiri: Seleutiolo. Quod igi∣tur in isto Victorino scriptum est, obvoluto & sauciolo, si cui displiceat istud, sauciolo: emendari poterit levissima muta∣tione: Mane multo ad Sexti, secundum praeceptum Ga∣lerii Maximi Proconsulis, clarissimi viri in atrio sedenti, obvoluto & helucioso, oblatus est. Scriptor iste qui ve∣naria dixit, pro venationibus, aut venatoriis, heluciosum quo∣que dixerit pro helucoso: ut sit helucosus sive heluciosus, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Notandum vero est, eundem Scriptorem hoc quo∣que tradere: Proconsulem in locum, qui dicitur Sexti, se∣cessisse valetudinis gratia, locum nempe amoenum inter vena∣tiones & saltus. Notandum etiam in ista narratione, Procon∣sulem vix & aegre interrogasse & allocutum esse. Itaque sedisse in atrio obvolutum, pannis fortasse & focalibus, ut solent ae∣grotantes aut sauciati, unde aliquis postea dixerit obvolu∣tum & sauciolum. Quae conjectura firmatur co quod in Actis aliis legitur: Post paucos dies Proconsulem decessisse. At quantumcun{que} sibi placeat Rigaltius in conjectura sua, constat sauciolum praetorii atria denotare. Concil. Ma∣tisconensi secundo c. 19. dicitur. Ut ad locum examinatio∣nis reorum nullus clericus accedat, neque intersit atrio sau∣ciolo, ubi pro reatus sui qualitate, quispiam intersiciendus est. Si quis vocem hanc ex Gothica barbarie haustam, & à sequiorum temporum librario, in Atrii interpreta∣mentum additam dixerit, minime repugnabo.
• b 1.197

  Tu es Thascius Cyprianus, Dixit: Ego. Galerius Maximus Dixit, Bod. 1.
• ¶ 1.198

  Rigalt. ait, Aliquid hic turbatum est. Nam haec verba sunt Proconsulis, in Cypriani constantiam & fidei Christiani robur; quasi Galerius allocutione ad marty∣rem sua dixisset: Nec te obdurati furoris, pii & sanctissimi Principes nostri, secta felicissimorum temporum suorum, ad ceremonias percolendas revocare potuerunt, &c.