The life of the Most Reverend Father in God, James Usher, late Lord Arch-Bishop of Armagh, primate and metropolitan of all Ireland with a Collection of three hundred letters between the said Lord Primate and most of the eminentest persons for piety and learning in his time ... / collected and published from original copies under their own hands, by Richard Parr ...

LETTER CCLXVII. A Letter from the most Reverend James Usher Arch-bishop of Armagh, to the Learned Ludovicus Capellus.

Eruditissimo Viro. D. Ludovico Capello, Jacobus Usserius Armachanus S.

Vir Clarissime;

CUMtuam detextus Hebraici Veteris Testamenti variantibus Lectionibus ad me datam Epistolam cum alterâ D. Bootii ad me itidem scriptâ con∣ferrem; in ipso statim limine deprehendi, de eo quod inprimis constituendum inter vos fuerat, id est de cardine & statu principalis controversiae, immane inter vos esse dissidium. Affirmas tu, Necesse esse ut Bootius & ipsi similes vel renuncient effato suo, scilicet non licere nobis vel in minimo apiculo discedere ab hodierni codicis Hebraici lectione; vel dicant, Scribas omnes quorum operâ ho∣diernus codex ad nos pervenit, per plus quàm duo annorum millia, à reditu ex cap∣tivitate Babylonicâ (quum Edsras dicitur totum Vetus Testamentum ipse descrip∣sisse) ad hunc usque diem fuisse 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉.

At effatum illud Bootius ut suum & sui similium esse planè pernegat: & in hisce studiis exercitatissimi Buxtorfii de Hebraicis codicibus assertionem hanc, suis rationibus munitam, contrà opponit:

Neque enim existimo tales esse, ut in nullo planè punctulo, apiculo, aut literulâ, à primis Mosis & Prophetarum autographis apographa unquam discesserint, aut nullum omnino vitium vel levissimum in eos irrepserit. Nam ne ipsi quidem Judaei hoc asserunt: qui & antiquitus jam exemplaria corrupta, sed ab Esrâ iterùm correcta & restituta fuisse; & posterioribus temporibus, cùm inter celebres Authores, tum inter Exemplaria varia, dissensiones & discrepantes quasdam lectiones notant. Tales sunt praeter Notas 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Dissensiones de quarundam Vocum lectione inter Judaeos Orientales, & Occidentales, & inter Ben Ascher & Ben Naphtali. Sic memorant aliquando, nec dissimu∣lant, Varietates nonnullas ex libris quibusdam Manuscriptis celeberrimis & magnae authoritatis; ut, exempli gratiâ librorum Hierosolymitanorum, Ba∣bylonicorum, Hispaniensium, Exemplaris Hilleliani, Pentateuchi cujusdam Hierichuntini, Sinaitici, &c. Meminerunt etiam librorum correctorum, & per consequens tacitè etiam minùs correctorum. Redarguunt etiam saepè ex∣emplaria quaedam disertè erroris.

Indèque paulo commotior hîc D. Bootius, ita de te conqueritur.

Quae est haec dictatoria potestas, imò quae inaudita tyrannis, praescribere nobis quid sentire debeamus ac necessitatem nobis imponere, ut eam tueamur sen∣tentiam quam pro absurdissimâ damnamus; & quae sententiae verè nostrae adeò non cohaeret, aut ex eâ sequitur, ut hâc positâ illam inevitabiliter con∣cidere necesse sit Quasi verò non liceat nobis rem istam, prout melius nobis videtur, concipere atque explicare; & inter duo extrema tum innumerae ac commentitiae Variarum Lectionum multitudinis, tum omnimodae illarum absentiae media (via in qua ut plurimum Veritas inveniri solet) incedere: & quasi nobis id necessariò faciendum esset, quod non nisi stulti facere solent, ut dum vitium aliquod devitant, in contrarium vitium currant.

Quid hîc tu verò Ais te

Dictatorem non agere nec tyrannidem exer∣cere, nec illis quidquam praescribere; sed quid ex eorum sententia & positione atque effato sequatur ostendere: nullam vero Bootium invenisse viam qua se

explicet & extricet isto nexu quo eum & sui similes constrinxeras. Si nobis non licet vel in minimo apiculo ab hodierni codicis lectione deflectere; sequi hodiernum codicem ad minimum usque apiculum nobis repraesentare ipsissima Mosis & Prophetarum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: hoc autem si verum est, sequi Scribas omnes inter describendum fuisse 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Et hîc Bootio Rho∣dum esse asseris hic illi esse saltandum.

Atqui ostendendum tibi priùs fuerat, hanc fuisse Bootii sententiam; non licere nobis vel in minimo apiculo ab hodierni Hebraici codicis lectione deflectere: à qua tam procul illum abfuisse videmus, ut duos casus ipse expresserit, in quibus nobis liceat à vulgata lectione recedere. I. Ubi discrepant inter se codices Hebraici; (non quidem quivis promiscuè, sed lectiores ac melioris notae:) tunc enim de variantibus lectionibus artificiosè dijudicandum esse, quaenam alteri praeferenda sit; eàmque eligendam, quae loco aptiùs quadret. II. Quando invictis argumentis probari potest; aliquod textui vitium subesse.

Negat quidem ille, & jure negat, veteres Scripturae Translationes quas∣cumquae pro totidem Hebraicae veritatis exemplaribus esse habendas; ita ut ex iis Hebraici textus variationes non minùs certò colligi possint, quàm ex ipsis codicibus Hebraicis. Nam, ut rectissimè à te est observatum, Non omnis variatio Interpretis à textu originario nititur aut fundata est in diversitate codicum originariorum: multa potest esse ab Interpretis ipsius hallucinatione & deli∣beratò factâ mutatione, additione, & detractione. Ex incuria quoque & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Interpretis praeteriri non rarò in versione videmus, quod in eo quem transferen∣dum sibi proposuit codice legebatur, atque aliud etiam pro eo quod ibi habe∣batur in Translatione substitui. Quemadmodum (verbi gratia) ex II Mac∣cab. XIII. 15. tum in Francisci Junii versione, tum in doctissimi fratris tui Historia, bis mille viri à Juda Maccabaeo intersecti feruntur: non quòd id ita in textu originario utervis invenerit, sed quòd frater Latinum hîc inter∣pretem simpliciter secutus fuerit; Interpres verò Graecum quem vertebat tex∣tum minùs diligenter attendens, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 pro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 perperam accepe∣rit. Cujusmodi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ob characterum aut sonorum in vocabulis prae∣cipuè Hebraicis similitudinem vel levem aliquam à minùs attento inspecto∣re conceptam literarum transpositionem, multo etiam faciliùs possunt obre∣pere. Et ut in multis hujus generis locis, Hebraicum quo Interpres usus est exemplar eandem quam ille reddidit lectionem exhibuerit: de eorum tamen plurimis nullo nobis constare potest modo, utrum ipsi Interpreti an codici quem prae manibus ille habuit Hebraico ista accepta referenda fuerit differen∣tia; praesertim si Interpres ille ex Judaizantium furit numero.

Ex libris enim Talmudicis & Commentariis quae Medrashim vocant, mani∣festum est, Judaeis hanc esse consuetudinem, non ex negligentia aliqua, sed ex nimia potius diligentia, & certo consilio profectam; ut paronomasticis hujusmodi vocum immutationibus in sacrarum literarum explicatione saepiùs utantur: non quod in exemplari ullo ita scriptas voces illas deprehenderint, sed quod ad varios exponendae Scripturae modos amplificandos pertinere il∣lud existimaverint. Unde & tu, quum Talmudici dicunt, Psalm. LXVIII. 14. non esse legendum (uti nos legimus) 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sed 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, in Exod XXXII. 1. non 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sed 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, in Isai. XXVI. 2. non 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sed 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & in Cantic. VII. 11. non 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sed 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 esse legen∣dum; non id eos voluisse (cum Buxtorfio patre, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉) agnos∣cis, ut quod ipsi legendum dixerunt pro vera textus lectione esset recipien∣dum, sed ut acumen ingenii in his ostentarent, & haberentur pro iis qui Legem variis modis explicare possent.

Neque tamen ex ullis omnino Interpretum locis variantes Hebraicorum codicum lectiones peti posse inficiatur Bootius, ex eâ tantùm versione quae LXX nomen praefert colligendas eas esse negat; ex reliquis omnibus

Interpretibus desumi eas posse, libenter concedit. Nullo enim modo ad∣mitti posse judicat, quae de 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ō editione contra Buxtorfium à te prolata sunt.

Manifestum esse ex collatione 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 LXX cum textu hodernio Hebraeo, codicem eorum ab isto enormiter variâsse. Reddi enim in infi∣nitis locis discrepantiae rationem certam & indubitatam, variam lcincèt lectionem, quod aliter legerunt in suo codice, quàm hodie legitur in Ju∣daico. Codicem Hebraeum quo usi sunt LXX in Versione suâ concin∣nandâ, immensum quantum ab hodierno Judaico diversum abire. Ex Translationis ipsius cum hodierno Judaico contextu contentione, Sole ip∣so clariùs liquere, LXX Interpretes longè aliter in codice suo Hebraico legisse, quam nos hodiè legimus in hodierno Judaico.

Nec ita solus sensit Bootius: hoc ipsum jamdudum illum docuerat B. Hie∣ronymus.

Qui passim notat & monet quàm diversè LXX Interpretes ab hodiernâ lectione discesserint; neque tamen diversitatem seu variatio∣nem illam rejicit in codicis ipsorum discrepantiam ab eo quo utebatur: sed totam diversitatis causam & culpam ipsis Interpretibus adscribit; qui aliter legerunt decepti literarum similitudine & affinitate, vel omittendo & subtrahendo, vel addendo etiam aliquid de suo, prout illis videbatur consultius.

Quod multis ex Hieronymi scriptis & Commentariis pro∣ductis locis & exemptis probat Bootius; & esse verum, † tu ipse ag∣noscis.

Et rectè quidem hîc tu putas, ‖

Ipsum Bootium non existimare neces∣sariò sibi credendum, sequendum & amplectendum esse, quicquid uspiam ab Hieronymo dictum aut scriptum est.

At nihil hoc impedit, quo mi∣nùs ille inquirat, quî fieri potuerit, ut homo in aliis minime hebes, & in Hebraicâ literaturâ satis perspicax, id videre non potuerit, quod tu non modo certum esse atque indubitatum, sed etiam Sole ipso clariùs liquere as∣seris.

Causa, verò, inquis,

Cur res illa Hieronymo in mentem non ve∣nerit, non fuit defectus aliquis ingenii aut judicii, vel doctrinae in ipso, sed praejudicata opinio quam à praeceptoribus suis Hebraicis hauserat; codicem Hebraicum repraesentare ad amussim ipsa Prophetarum autogra∣pha, proindeque non esse ab illo vel latum pilum discedendum. Ita∣que quicquid videbat ab illo codice vel tantillum discrepare, statim illud rejiciebat tanquam spurium, corruptum & adulterinum; ejusque causam in Interpretum hallucinationes, vel Scribarum, qui Translationes ipso∣rum descripserunt, audaciam, temeritatem, vel inscitram rejiciebat.

Quod fortasse non dixisses, si ex Commentariis ipsius in 3. caput Epistolae ad Galatas in memoriam revocavisses, quam facile suspicionem hanc ille admiserit; à Judaeis detracta textui Hebraico fuisse vocabula 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in Deuteron. XXVII. 26. & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 adjectum in Deuteron. XXI. 23. at∣que ex † Commentariis in Micheae cap. V. 2. in Josuae XV capite, post versum 59. duos versiculos potuisse de veteribus libris ••radi malitiâ Judaeo∣rum, ne Jesus Christus de tribu Judâ ortus videretur.

LXX illorum tuorum animadvertisse te agnoscis frequentes pueriles & pudendos saepe lapsus atque aberrationes a genuinâ vocum & phraseon significa∣tione, & sacrorum scriptorum mente atque scopo, etiam in iis locis, in quibus illi, non secus quàm nos hodie, legerunt. An vero ex ignorantiâ aut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in tam frequentes, tam pueriles & pudendos lapsos homines Hebrai∣cae linguae satis peritos incidere potuisse putabimus: an accuratiorem po∣tius eos omnem transferendi rationem consulto hîc neglexisse Quod certè alibi passim ab eis fuisse factum videmus, ubi nulla literarum similitudo vel vocum affinitas variantis lectionis aut erroris à librariis commissi aliquod exhibet vestigium. Quo referenda celeberrima illa de annis primorum Patrum, in cap. V. & XI. Geneseos, differentia: de quâ, in lib. 15. de ci∣vitate

Dei cap. 13. B. Augustinus:

In his in quibus continuatur ipsius mendositatis similitudo, ita ut ante genitum filrum qui ordini inseritur alibi (in Graeco sc.) supersint centum anni, alibi (in Hebraeo) desint; post genitum autem ubi deerant supersint, ubi supererant desint: videtur habere quandam, si dici potest, error ipse constantiam; nec casum re∣dolet, sed industriam. Hac addita conclusione, ipso digna. Recte fieri nullo modo dubitaverim, ut cùm diversum aliquid in utrifque codicibus invenitur, quandoquidem ad fidem rerum gestarum utrumque esse non potest verum, ei linguae potiùs credatur, unde est in aliam per intepre∣tes facta translatio.

Agnoscis deinde ipse;

Si conferatur Graeca ista Versio cum Hebraeo textu, inveniri infinita loca in quibus aliquid deficit eorum quae in He∣braeo habentur. Et quaeris, † Quî potuerit tanta esse in Interpretibus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & praecipitatio, ut periodos etiam integras omiserint, easque mul∣tas & frequentes: quin & capita integra, & capitum partes longè maxi∣mas omiserint penitus

Quum ab Interpretibus illud simul quaerere de∣buisses; qui etiam potuerit tanta esse in librariis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & praecipitatio, ut toties & tam foedè hic erraverint tecumque considerare, creditu longe fuisse facilius, Interpretes ista in suo codice inventa pro libitu in Versione suâ praeteriisse; quam à Masorethis vel primis Hebraicorum nostrorum codicum descriptoribus conficta magnâ ex parte & textui sacro addita fuisse. Id enim dicere oportet, si in hodiernae lectionis correctione tot editionis Graecae defectuum aliqua habenda fuerit ratio.

Et hi quidem defectus in libro Job maxime sunt conspicui: in quo à Graecis codicibus abfuisse notavit Origines, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, saepe quidem quatuor aut tres sententias, nonnunquam autem quatuor decim, sexdecim & novemdecim. Quos omnes defectus ex Graeca Origenis editione supplens Hieronymus, in La∣tinam suam Versionem (quam obelis & asteriscis distinctam in lucem ali∣quando proferre nobis est animus) ita ad Paulam & Eustochium est prae∣fatus. Beatum Job, qui adhuc apud Latinos jacebat in stercore, & vermibus scatebat errorum, integrum immaculatumque gaudete. Quomodo enim post probationem atque victoriam ipsius dupliciter universa reddita sunt: ita ego in linguâ nostrâ (audacter loquor) feci eum habere, quae amiserat. Indeque Prae∣fatione in eundem librum ex Hebraico postea à se conversum, eos qui prio∣rem illam suam Translationem probaverant (in quorum número & Augu∣stinus fuit; qui ad eam suas in Jobum Annotationes adaptandas censuit) simul etiam à LXX. erratum fuisse fateri oportere colligit. Neque enim fieri potest, inquit ille, ut quos plura intermisisse susceperint, non eosdem etiam in quibusdam errâsse fateantur, praecipue in Job; cui si ea quae sub aste∣riscis addita sunt subtraxeris, pars maxima detruncabitur. Et hoc duntaxat apud Graecos. Caeterum apud Latinos, ante eam translationem quam sub aste∣riscis & obelis nuper edidimus, septingenti ferme aut octingenti versus desunt: ut decurtatus & laceratus corrosusque liber foeditatem sui publice legentibus praebeat.

Tibi verò (qui LXX tuis tantopere detrahi illibenter audis) hoc vi∣detur ab eo dictum esse hyperbolice: quod in eo libro hodie versus sint duntaxat 1070, sic enim in veteribus illis editionibus Latinis fuissent tantum 270, versus in eo libro, (vel 370, ut debebas etiam adjicere). Ubi nostros versus sive 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Hebraeorum, qui 1070 in libro Jobi numerantur, minùs ac∣curate distinguere videris à Veterum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: cujusmodi in libris 20 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉; suae 60000 extitisse, ad eorum finem annotat Josephus; & 1800, in libro Jobi fuisse, ad calcem Chronographiae suae refert Nicephorus Con∣stantinopolitanus Patriarcha. Hesychius, vel quicunque ineditatarum in libros sacros Graecarum Hypothesium author fuit, dictione hîc adhibitâ,

librum Job sine asteriscis quidem 1600 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 habuisse notat; cum asteriscis verò 2200. Varia enim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 apud varios erat longitudo: & ab He∣sychio magis praecisè asterisco notatorum quantitas ad 600 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quam ab Hieronymo (dimidiatam libri partem propius assequi affectante) ad 700 vel 800 versuum numerum reducitur; quae ipsa minor tamen ratio satis evincit, tot in uno libro defectuum Graecam vulgatam editionem ream esse repertam, ut quid in reliquis ab illâ omissum sit, operae pretium non fuerit attendere.

Sed nihil editionis illius authoritatem magis minuit, quàm multiplex illa tot assumentorum ad sacram Hebraicae veritatis purpuram audacissi∣mè facta additio: quae aliquando non versiculorum tantum aliquot, sed in∣tegrorum etiam est capitum. Harum additionum, ab Origene in Epistolâ ad Julium Africanum, ex Jobi & Estherae libris producta habentur exem∣pla. Et de libro Estherae agnoscis ipse, Multa fuisse addita & omissa ad libitum Interpretis; qui non fuit accuratus in vertendo, sed studuit tantum ut∣cumque sensum reddere. Sed ut sensum utcumque ille redderet; tam multa à textu demere, tam multa aliena in eum intrudere, quid attinebat Et quî minùs accuratus ille fuit in hoc quàm in Propheticis libris in qui∣bus vel ille vel illi Interpretes, ut tu quoque fateris, Passim vocum genus, numerum, statum, tèmpus, modum, conjugationem, & personam immutärunt, pene pro arbitrio; ut sensum aliquem, uti ipsis videbatur, commodum exculpe∣rent iis in licis in quibus alioqui sensus non videbatur ipsis elici posse aptus & accommodatus.

Qui vero in uno libro ad libitum multa addunt & omittunt, in aliis ita commutant omnia pene pro arbitrio, non aequi sane habendi sunt Hebrai∣cae lectionis arbitri. Praesertim quum in Daniele complura illi capitula Hebraeo textui addiderint, quae ob hanc ipsam causam Eusebius & Apolli∣narius, Porphyrii calumniis respondentes, ut legitimam Scripturae partem defendere recusabant; sed etiam reliquae prophetiae faciem universam ita immutaverunt, ut Christianae Ecclesiae, in aliis libris eorum Versionem secutae, hîc eam repudiare atque in ejus locum Theodotionis editionem coactae fuerint substituere. De quibus, in suorum ad Danielem Com∣mentariorum Prooemio sic scripsit Hieronymus.

Ante annos plurimos quum verteremus Danielem, has visiones (à LXX superadditas) obelo praenotavimus, significantes eas in Hebraico non haberi. Et miror quosdam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 indignari mihi, quasi ego decurtaverim librum: quum & Origenes, & Eusebius, & Apollinarius, aliique Ecclesiastici viri & doctores Graeciae, has visiones non haberi apud Hebraeos fatean∣tur; nec se debere respondere Porphyrio pro his, quae nullam Scripturae sanctae authoritatem praebeant. Illud quoque lectorem admoneo, Danie∣lem non juxta Septuaginta Interpretes, sed iuxta Theodotionem Eccle∣sias legere, qui utique post adventum Christi incredulus fuit; licèt eum quidam dicant Ebionitam, qui altero genere Judaeus est. Et initio Pro∣logi in Danielem, ex Hebraico à se conversum Danielem Prophetam juxta Septuaginta interpretes Domini Salvatoris Ecclesiae non legunt, utentes Theodotionis editione: & hoc cur acciderit, nescio. Sive enim quia sermo Chaldaicus est, & quibusdam proprietatibus à nostro eloquio dis∣crepat, noluerunt Septuaginta interpretes easdem linguae in lineas in tran∣slatione servare; sive sub nomine eorum ab alio nescio quo, non satis Chaldaeam linguam sciente, editus est liber; sive aliud quid causae extite∣rit ignorans: hoc unum affirmate possum, quod multum à veritate di∣screpet, & recto judicio repudiatus sit.

Quod igitur à Bootio quaeris;

Cur de LXX Interpretibus non idem dicere liceat, quod de aliis ipse concedit ubi nimirum constat eorum in∣terpretationem fundatam esse in variâ lectione quae fuit in eorum codice,

quaeque demonstrari potest ex ipsâ translatione.

Responderem ego quidem, idem ipsum de omnibus dicendum fuisse, fi de fundamento illo constaret: sed illud adhuc nobis dubium manere; an ex ipsa translatione 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ō demonstrari possit, aliter eos in suo Hebraeo codice Iegisse, quam nos in nostro. Nam etsi in aliis interpretibus, vel paraphrastis etiam, qui sententiam textus originarii exprimendam sibi proposuerunt, ubi eo∣rum codex à nostro variaverit, dignosci aliquando possit: in iis tamen idem praestari posse non est expectandum, quibus tam multa Scripturae, quam transferendi susceperant, ad libitum & addere & subducere ludus est. Et eos quibus vocum genus, numerum, statum, tempus, modum, conju∣gationem & personam immutare, pene pro arbitrio, mos est; à literula∣rum vel permutatione vel transpositione vel additione etiam atque detra∣ctione (quae tibi variantium lectionum ex translatione sumptarum De∣monstrationes sunt) adeò religiose se continuisse, non facilè quis credi∣derit.

Tu verò longè alium rerum speciem animo depinxisti tuo.

Ipsum codicem Hebraeum, quo usi sunt LXX in Versione suâ concinnandâ, im∣mensum quantum ab hodierno Judaico diversum abiisse. † Christi & Jonathanis Chaldaei Paraphrastae tempore, & seculis sequentibus, obtinuisse solum hodiernum Hebraeum codicem, ab illo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 LXX multum discrepan∣tem. Et si quae fuerunt ante tempus Antiochi Epiphanis paria & ge∣mina illi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 LXX exemplaria vetusta, videri vel persecutione immanis illius Tyranni abolita, vel Pharisaeorum & Scribarum, Versioni 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 LXX infensorum hostium, post illam persecutionem zelo, invidiâ, & laevâ mente in contemptum adducta, neglecta, ac tandem penitus exoleta, ut eorum factam non esse mentionem ab ullo Judaicorum scriptorum post Christi & Jonathanis tempus, causa non sit cur quis miretur. Denique, Codices omnes hodiernos Judaicos pro unico duntaxat exemplari tex∣tus Hebraici habendos & censendos esse; codicem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 LXX, pro uno altero. Judaicos enim omnes posteriores esse recensione illa librorum sacrorum quae censetur facta à Masorethis post 500, à Christo nato annum; omnesque exscriptos aut correctos videri ex uno exemplari de quo Maimonides ait, Ben Aschar per plures annos in ea laborâsse, & fuisse Ierofolymis constitutum ut ex eo codices corrigerentur & emendarentur.

Ubi primum tu quidem, cum aliis plurimis, accuratam illam Penta∣teuchi versionem, à LXX Interpretibus Ptolemaeo Philadelpho procurante perfectam, cum laxiore totius Veteris Testamenti translatione alterâ con∣fundis; quae, utut eorundem LXX titulo venditetur, post quartum ta∣men annum Regni Ptolemaei Philometoris & Cleopatrae est confecta † sub quibus Dosithei Judaei celebre in Aegypto nomen fuit. Quem Philometo∣rem cùm tempore graviffimae illius persecutionis regnavisse in Aegypto, ip∣sique tyranno Antiocho superstitem fuisse constet: cui erit credibile, In∣terpretem illum, quicumque demum fuerit, in suâ Versione concinnandâ ejusmodi Hebraico codice uti potuisse, cujusmodi omnes Epiphanis perse∣cutione aboliti fuerint aut alio ullo uti voluisse, quam à Judaeis Assamo∣naeorum saeculo viventibus communiter recepto, id est, nostro quando∣quidem, te ipso fatente,

〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & zelus Pharisaeorum Judaeorumque posteriorum erga Legis corticem, & Masoretharum diligentia effecit, ut non ita multùm variaverint codices Hebraici ad Assamonaeorum saeculo ad haec usque nostra tempora.

Deinde, ubi recensionem librorum sacrorum, quae à junioribus Maso∣rethis post 500 à Christo nato annum & perfectam Gemaram Babylonicam facta censetur, commemoras (nam ut minimum sexcentis, atque adeo am∣plius, post Christum natum annis vixisse illos statuis): de priscorum quoque consimili studio, luculentum illum locum ex eâdem Babylonicâ Gemarâ in

memoriam tibi revocandum judicavi.

Primi vel antiqui illi (〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉) ideò appellati sunt 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quòd literas Legis omnes numeraverint; dicentes. Litera Vau vocis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (Levit. xi. 42.) est media litera libri Legis: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (Levit. x. 16.) medietas vocum; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (Levit. xiii. 33.) versuum. In 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (Psalm. lxxx. 14.) litera 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est media litera Psalmorum: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (Psalm. lxxviii. 38.) medius versus.

Primorum verò vel antiquorum horum nomine intelliguntur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Viri Synagogae magnae ob hoc ita dicti, quòd 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Coronam (ut alibi in hac ipsa Gemarâ legitur) vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 magnificentiam (ut in † Gemarâ Hierosolymitanâ, alterâ longè antiquiore, habetur) in pristi∣num statum restituerint. Eos postremis Prophetis proximè successisse, & ut sepimentum Legi fieret monuisse, in ipso initio 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (quae pars Mischnae est, circa annum Christi 188 èditae) traditum invenimus, unde & celebre illud Rabbinorum effatum est petitum: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Masorah est sepimentum Legis. Cumque à primis hisce Masorae authoribus, qui cum postremis Prophetis sunt versati, observatum fuerit, literam Vau in voce 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 mediam esse literam Legis: (quod etiam apud R. Jehudam Le∣vitam, in parte 3. libri Cozri, legitur:) notandum est, ad hujus rei con∣servandam memoriam, in hodiernis etiam Bibliis Vau illud majusculo sig∣natum esse charactere, Levit. xi. 42. apponique ad illud notulam istam Masorethicam. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Vau vocis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est medietas Legis in literis. Unde non solùm primorum & postremorum Masoretha∣rum hac in re consensio, sed etiam hodiernorum Hebraicorum codicum cum primorum illis, qui tempore Philadelphi & LXX Interpretum anti∣quiores fuerunt, conformitas adstruitur.

Masorae hujus antiquitatem Josephi quoque adversus Apionem gramma∣ticum auctoritate comprobari, Arias Montanus asserit. Non quòd ex∣pressam ejus mentionem ille fecerit; sed quòd absque Masorae subsidio non tam confidenter scribi ab eo potuisse is existimaverit, quod in priore con∣tra Apionem libro apud ipsum legitur. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Palam est ipsis operibus, quantam nos scripturis no∣stris habeamus fidem. Tanto enim saeculi spatio jam praeterito, neque adjice∣re quicquam aliquis, neque auferre, neque mutare est ausus. Omnibus enim in∣sertum est mox ex prima generatione Judaeis, haec divina dogmata nominare, & in his utique permanere; & propter ea, si oporteat, libenter mortem oppetere. Cui geminum est & illud, quod à Philone est traditum; Judaeos, per spatium amplius quàm bis mille annorum, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: ne verbum quidem eorum quae à Mose scripta sunt movisse, sed millies potius morituros, quam quicquam legibus & in∣stitutis ejus contrarium suscepturos.

Nam quòd Philonem & Josephum asseris in lingua Hebraicâ infantes planè fuisse, si modò quid omnino Hebraicè scivisse dicendi sunt: ut de Philone Hellenista Alexandrino libenter id dem, de Josepho Sacerdote Hierosoly∣mitano concedere non possum; qui † suis lingua patria Judaici belli scripsit historiam, & in Originum libris ¶ Hebraicas scripturas in linguam Graecam transtulit.

Quum Hebraicam igitur ille veritatem per tot secula intergram & illibatam fuisse conservatam profiteatur: quaenam de vulgata Grecâ Testamenti Ve∣teris editione (à LXX quidem seniorum sub secundo Ptolemaeo facta, quam

non totius Scripturae sed librorum tantùm Mosaicorum fuisse ipse agnoscit, diversa; licèt à Philone, Hebraicae linguae imperito, sola adhibita & ex∣plicata) à codice Hebraeo qui eo tempore obtinebat tam longè latèque di∣scedente, ipsius fuerit sententia, non difficile fuerit cuivis colligere. Qui enim codex Hebraeus eo tempore obtinebat, non alius ab eo profectò fuit, quem in Chaldaica sua Paraphrasi Ionathan & Onkelosius expresserunt: quos usos esse codice Hebraeo longè à Codice 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 LXX diverso, & eodem penè cum ho∣derno quem à Masorethis habemus, † tute concedis.

De ipso quoque Josepho non est illud praetereundum, quod ex sacris He∣braeorum literis Origines suas translaturum se est pollicitus, neque sub∣trahendo quicquam neque addendo, id eum pari fide non praestitisse. Eodem enim consilio quo Persis nuper Hieronymus Xaverius Jesuita interpolatam à se Evangelicam dedit Historiam, etiam Graecis ille rerum in Vetere Testamento gestarum transmisit memoriam: nonnulla quae erant in Canone supprimens, alia (ut quum Salomoni, verbi gratia, pro 40 regni annis 80 tribuit; & in numero talentorum argenti ad Templi usum à Davide relicto I Chronic. XXII. 14 centum millia pro mille millibus substituit) immutans, atque ex scriptis apocryphis non pauca adjiciens; uti in ejus de Mose trienni, de eodem juvene cum Aethiopibus bellum gerente, de Tharbi regis Aethiopum filia con∣nubium ejus expetente, & aliis ejusdem farinae narrationibus licet perspicere.

Eodem quoque consilio, sed majore licentiâ, editionis Graecae LXX se∣niorum titulo evulgatae author, quum totius Veteris instrumenti arcana (id flagitante fortasse aliquo, cui hoc denegare ille non poterat) hominibus alienis à Republica Israëlis essent communicanda, & margaritae ea ratione coram porcis (ita enim à Judaeis habebantur Gentes) projiciendae; quod proximum erat, quanta potuit negligentia opus perfecit: & in Ezechiele ostendens quid in vertendo posset, in reliquis libris quid vellet facere; detractionibus, mutationibus, & additionibus suis ita eos invertit, ut cum Aristotele dicere potuerit, fuisse eos 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Sed quocun{que} animo id ille fecerit: ab Hebraicis qui manibus omnium tum ferebantur codicibus certo consilio & destinata opera recessisse eum constat.

In qua tamen tam longa & lata à textu orginario discessione, divinam tecum providentiam & agnoscimus & suspicimus: quod nulla extiterit tam damnosa inter utrosque textus differentia, ut rectam fidem, quae ad salutem est necessaria, labefactaret aut laederet. Qua ratione saluti prospectum est, tum Hellenistarum, sive Graeciensium Judaeorum, qui quum Hebraicos libros nullo modo intelligerent, & praeter hanc nulla jam alia totius Veteris Scri∣pturae extaret Interpretatio, Mosis & Prophetarum lectionem inde petitam in Synagogas suas introduxerunt: tum Christianorum è Gentibus, qui eos secuti eandem, quoque Versionem in usum Ecclesiasticum receperunt. Atque de hac editione ista dicta sufficiant.

Ad Samaritanam Pentateuchi editionem jam accedo: quam vel primus, vel certè inter primos, nostris temporibus in Occidentem ipse intuli. Cùm enim Christianae pietatis homines paulò hâc in re negligentiores hactenus fuisse, ex Scaligero didicissem: non priùs destiti, quàm ex Syria & Palaestina quin{que} vel sex illius exemplaria (una cum Arabicae versionis textus illius parte magna, & Arabici in eundem Commentarii fragmento) mihi comparavissem Cùm{que} ab Eu∣sebio Caesariensi, Diodoro Tarsensi, Hieronymo Stridonensi, Cyrillo Alexan∣drino, Procopio Gazaeo & aliis, citatum invenissem: apud Photium, in Bibli∣otheca [cod. 230.] Decreti Synodici Eulogii Patriarchae Alexandrini in Sama∣ritanos editi argumentum exponentem, tandem reperi, librorum Mosaicorum à Samaritis receptorum depravatorem fuisse Dositheum illum, cujus in libro 1. contra Celsum Origenes ita meminit. Post Jesu tempora Dositheus Samarita per∣suadere Samaritis voluit se esse Christum illum à Mose praenunciatum: & visus est nonnullos doctrinâ suâ cepisse. & in Matthaeum, tractat. 27. Sicut manifestat

historia lectionum, non multi fuerunt homines in tempore Apostolorum, qui Christos se esse dixerunt: nisi fortè Dositheus Samareus, unde & Dositheani di∣cuntur, & Simon de quo referunt Actus Apostolorum.

Synodum verò illam ab Eulogio coactam docet Photius, occasione con∣troversiae inter Samaritas Alexandrinos de loco illo Mosis ortae, Deuteronom. XVIII. 15. Prophetam tibi suscitabit Dominus Deus tuus ex fratribus tuis, sicut me, quem eorum alii Jesum Nave, sive Josuam filium Nunis, proximum Mosis successorem, fuisse contendebant; alii Dosthen sive Dositheum, genere Sa∣maritanum & Simoni Mago aequalem, (〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉) â cujus nomine Dostheni cognominati sunt. De quo & postea hoc habetur additum. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (ea enim vox, pro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, in Photio est reponenda) 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Infinitis diversique generis corruptelis Mosaciam Pentateuchum adulteravit: aliosque libros stultitiâ & portentis plenos, divinisque legibus contrarios consarcinavit, suisque asseelis reliquit: Quibus illi fascinati, perinde quasi ille non perierit sed alieubi in hâc vitâ degeret, eum suspiciebant: ut in Euangel. Johannis tomo 14. habet Origenes.

Ex Hebraica igitur à Palaestinis & Babyloniis, atque Graeca ab Hellenistis Judaeis recepta, Hebraeam novam impostor iste conflavit editionem; novis quoque detractionibus, mutationibus & adjectionibus, prout libitum erat, à se contaminatam. Hinc in annis Patrum post Diluvium, Geneseos XI. prae∣termisso cum Hebraeis Cainane, ante 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quidem, eosdem, illis tribuit quos Graeca habet editio; post 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 verò (solo Ebero excepto, cui 270 cum Graecis tribuit, non 430 cum Hebraeis) planè diversos. Et annos Patrum ante Diluvium, Geneseos V. ita digerit; ut quum ab Adamo ad Diluvium, He∣braei 1656 annos dinumerent, Greci 2242 vel 2262. ille 1307 tantùm constitu∣at: in eundem{que} Diluvii annum non solùm Mathusalae (cum Hebraeis) sed eti∣am Jaredi & Lamechi mortem conjiciat; ne{que} Mathusalam (ut alii omnes) sed Noachum omnium Patrum longissimè vitam produxisse adstruat. Quae non ex negligentiâ, aut Hebraici quo ille usus fuerat codicis à nostro variatione, sed 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & merâ libidine à nefando impostore admissa fuisse, res ipsa clamitat. Quod neque teipsum inficiaturum confido: qui à Christi saltem tempore (post quem in coelos receptum sacrilegas manus libris Mosaicis illud hominis monstrum intulit) obtinuisse solum hodiernum Hebraeorum codicem; in eòque conservando † Judaeorum scribas diligentissimos atque accuratissimos, imô scrupulosissimos & morosissimos in minutiis omnibus minutissimis consectandis, fuisse confiteris.

Post Decalogum, Exodi XX. 17. & Deuteronom. V. 21. in Samariticâ hâc editione adjecti cernuntur versus isti.

Cum autem introduxerit te Do∣minus Deus tuus in terram Chananaeorum ad quam vadis possidendam, eriges tibi duos lapides magnos, & oblines eos calce; scribèsque super lapides istos omnia verba Legis hujus. Postquam etiam transieris Jordanem, statues etiam lapides istos quos ego praecipio vobis hodie in monte Garizim. Et aedi∣ficabis ibi altare Domino Deo tuo, altare lapidum: non elevabis super eos ferrum. Ex lapidibus informibus aedificabis altare istud Deo tuo: & offeres super illud holocausta Domino Deo tuo. Et sacrificabis pacifica, & comedes ibi, & laetaberis coram Domino Deo tuo; in monte isto ultra Jor∣danem post viam occasus Solis in terrâ Chananaei habitantis in planitie è re∣gione Galgal, juxta quercum Moreh versus Sichem.

Desumpta sunt autem ista ex Deuteronomii cap. XI. 29, 30. & initio capitis XXVII. in cujus 4^o versiculo, impius Dositheus, verbis Mosis im∣mutatis, pro monte Ebal montem Garizim substituere est ausus. Quae omnia quorsum tendant ignorare nemo potest, qui locum Evangelii Johann. IV. 20.

legerit; ab Origene ita explicatum.

Agnoscenda est Samaritanorum cum Judaeis differentia de loco, quem illi rebantur sanctum. Nam Samaritani montem sanctum existimantes eum qui vocatur Garizim, Deum ibi adora∣bant: cujus meminit Moses in Deuteronomio. Judaei autem Sion montem divinum esse rati, propriumque Dei illum rentur esse locum, electum à patre universorum: & hanc ob causam dicunt in ipso aedificatum fuisse Templum à Salomone, omnem{que} Leviticum sacerodotalem{que} cultum illic perfici. Quas suspiciones utraque gens sequens, existimavit patres in hoc vel illo monte ad∣orâsse Deum.

De utrâque verò hâc tantùm, Graecâ & Samaritanâ, editione in epistolio meo ad D. Bootium mentem meam egò significaveram: quod facere mihi li∣berum erat, etiamsi Criticam tuam nunquam vidissem. Sed si in eâ tu do∣cuisses (quod scripserat ad me D. Bootius, & in totâ Apologiâ tua negare te nusquam ego invenio) ex Samariticis & Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 LXX codicibus varias Hebraiei textus lectiones non minùs veras & certas posse colligi, quam quae hodie in nostris Hebraicis legantur Bibliis: non potui non dicere, ad per∣vertendum Spiritus sancti in mille Scripturae locis germanum sensum (de regula enim Fidei hîc non loquor; secundùm cujus analogiam Christi Ecclesia, quantumvis alias corruptissima Bibliorum translatione usa, salutarem Dei cog∣nitionem & conservavit integram, & in aeternum est conservatura) viam ea ratione aperiri longè periculosissimam; quam qui primus obstruere conaretur, à non ingrata posteritate magnam initurus fuisset gratiam.

Quid ego olim de sacra Critica scribere proposuerim, communi nostro amico Guilielmo Eyrio vel perspectum satis non fuit, vel minùs apertè explicatum: quid verò ipse hac de re tota commentari instituerit, ex Epistola ipsius ante annos XLV. ad me data, quam ob argumenti cognationem subjiciendam hîc putavi, poteris intelligere. Qua perlecta, quam longè alius Eyrius ille fuerit qui ad te ab eo qui ad me scripsit, facilè animadvertes. Ad me quod atti∣net: sententia mea haec perpetua fuit. Hebraeum Veteris Testamenti codicem Scribarum erroribus non minus esse obnoxium, quàm Novi codicem & libros omnes alios: sed ad errores illos dignoscendos & corrigendos peculiare hîc nobis suppeditavisse subsidium tantopere ab omnibus praedicatam Masoretha∣rum industriam. Ex quibusdam Veterum interpretationibus excerpi aliquas posse variantes textus Hebraici lectiones: ex vulgata Graeca versione, & edi∣tione Samaritana, nullas. In variantibus lectionibus magnam antiquitatis ex∣emplarium unde eae sunt desumptae rationem esse habendam: & ubi ea quibus antiquiores Interpretes sunt usi cum hodie recepta Hebraici textus lectione consentiunt, non esse eam eo nomine sollicitandam, quòd posteriorum vel Interpretum vel aliorum etiam, Hebraicorum exemplarium lectio ab ea discrepet. Denique ubi caetera omnia reperiuntur paria, ad illum tuum re∣currendum esse Canonem: ut ex variantibus lectionibus ea praeferatur, quae sensum parit commodiorem, atque cònsequentibus & antecedentibus magis cohaerentem.

Ita in Genes. XI. 26. ubi Syra paraphrasis Tharae ante 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 annos 75 tribuit: quum ea antiquiores editiones, Graeca & Samaritana, cum hodierna Hebraicâ 70 tantum habeant; recentiore exemplari Syrum interpretem usum fuisse colligo, ex quo antiquiori textus nostri Hebraici lectioni nullum fieri possit praejudicium. Etsi enim codices illi Graeci & Samaritani ab Hebraicis nostris dissentientes, dubiam lectionem non reddant; quia Graeco illi Judaeo ex Gentium contemptu (ut dictum est) Samaritano alteri ex Judaeorum odio, quod Hebraici habebant codices repraesentare non libuit: ubi consentiunt tamen, & eodem quo nos modo etiam ipsos legisse constat, de receptae lectionis antiquitate non contemnendum ferunt illi testi∣monium. Et ubi in ipsis Hebraicis exemplaribus diversae occurrunt lectiones; ad earum antiquitatem discernendam plurimùm conducit & cum hisce editi∣onibus

& cum aliis Veterum sive translationibus sive paraphrasibus consimilis facta collatio.

Sed de Criteriis illis jam non agitur, quibus Vatiantium textus Hebraici lectionum discriminari possit vel praestantia vel antiquitas: unde petendae illae sint, quantùmque vel augendae vel minuendae, tota inter nos vertitur quaestio. In qua tractanda, si occurrent aliqua quae minus tibi arrideant; da (quaeso) libertati huic meae veniam, & ab homine nominis & honoris tui (ut ex animo anteà ad te scripsi) studiosissimo profecta ea omnia esse cogita. Vale.

Ja. Usserius Armachanus.

Notes

• Apologet. epist. pag. 10.
• De Punctor. antiquit. part. 1. cap. 16.
• Epist. §. 2.
• Apolog. p. 11, 12.
• Append. Epist. p. 104.
• Apolog. p. 101
• Jacob. Cappel. ad ann. Mundi 3837.
• Critic. p. 178.
• Commentar. Masorethic. l. 1. c. 9.
• Epist. §. 14.
• Critic. Defens. §. 14.
• Epist. §. 55, 57, 58.
• †

  Apol. pag. 93.
• ‖

  Ibid. pag. 94.
• Ibid. pag. 96.
• Critic. p. 478, 479, 480.
• †

  Ibid. p. 292.
• Apolog. p. 21.
• Critic. p. 214.
• †

  Ibid. p. 300.
• Epist. ad Jul. Africanum.
• Job 42. 10.
• Critic. p. 295.
• Critic. p. 293.
• Ibid. p. 132.
• Apolog. p. 35.
• Critic. p. 570.
• †

  Ibid p. 572.
• Apolog. p. 105.
• Maimoni. in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 tract. 5. c. 8. § 4.
• Esth. c. 10. sin. in edit. Graec. Vatican.
• †

  Joseph. lib. 2. contr. Apion.
• Critic. p. 513.
• Critic. p. 510.
• Tract. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 cap. 1.
• Trac. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 cap. 7.
• †

  Tra. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 cap. 3.
• Elias, Praefat. 3. Masoreth hammasoreth.
• Comment. de varia Hebrai∣cor. libror. scri∣ptions & lectio∣ne; cum Bibliis interlineatis edit. Antuerp. ann. 1584.
• Apud Euseb. lib. 8. Praeparat. Evangelic.
• Critic. p. 571.
• †

  Joseph. in lib. Belli Judaici Prooemio.
• ¶

  Antiquit. lib. 1. cap. 1. & lib. 10. cap. 11.
• Ibid. lib. 1. ca. 1
• †

  Critic. pa. 324.
• Antiqu. lib. 1. cap. 1. & lib. 10. cap. 11. cum lib. 20. cap. ult. & contr. Apion. li. 1.
• Vulgata ejus editio non multum distat ab Hebraico. Unde non satis miror quid causae fuerit, ut si eosdem in universis libris habemus in∣terpretes, in aliis eadem, in aliis diversa transtulerint. Hieronym. Pro∣log. in Ezechiel.
• A. Gel. lib. 20. cap. 5.
• Critic. pag. 513
• Emendat. tem∣por. lib. 7.
• Critic. p. 572.
• †

  Ibid. p. 41.
• In Johann. tom. 13.
• In hoc volumi∣ne insertam. vid. p. 3.