Diatribae duæ medico-philosophicæ quarum prior agit de fermentatione, sive, de motu intestino particularum in quovis corpore : altera de febribus, sive, de motu earundem in sanguine animalium : his accessit dissertatio epistolica de urinis / studio Thomæ Willis ...

DE FEBRIBUS.

CAP. I. Anatome sanguinis: ejus resolutio in 5 prin∣cipia: comparatio cum vino & lacte.

EXplicata fermentationis doctrina, restat de prae∣cipua ejus instantia, seu exemplo, nimirum de fe∣bribus tractare. Videtur enim quod febris sit tantum fermentatio, seu effervescentia immodica sanguini, & humoribus inducta. Hujus nomen a februo (seu pur∣gamento quod etiam a ferv••o derivatur) ortum du∣cit: quae quidem vox commode omnino febri im∣ponitur, eo quod sanguis in hoc morbo effervescit, & insuper fervore suo, velut mustum efflorescens, a sordibus purgatur. Ut vero fermentatio haec, seu ef∣fervescentia febrilis rite explicetur, erunt haec tria perpendenda. Primo, Quis sit liquor fermentescens, an tantum sanguis, an alii praeterea humores. Se∣cundo, quibus in mixtione principiis, & quali eorun∣dem proportione, liquor iste constet; Tertio de∣mum, quali istarum partium, aut particularum e quibus sanguis con••••atur, motu & turgescentia, ef∣fervescentia febrilis concitetur. His ita praemissis, fe∣brium doctrina; non ex aliorum Placitis, verum jux∣ta rationum syllogas, crebra & diligenti observati∣one

(nostra licet) erutas, certisque experimentis con∣firmatas, tradetur: quae tamen omnia peritiorum ju∣dicio lubens submitto.

Sanguinem in febre immaniter ebullire, & impe∣tum facere, vel sensui plane constat; etenim de cruo∣re affecto, eodemque in vasis effervente, ac velut in furorem acto, unusquisque (rudis, & imperitus licet) fe∣bricitans que••itur. Etiam praeter sanguinem in venis & arteriis aestuantem, suspicare fas sit, quod succus iste quo cerebrum & nervosae partes irrigantur, saepe in vitio esse solet; cum enim liquor hic motu constanti, & circulatione quadam e sanguine in nervosum genus, indeque per vasa lymphica in cruoris sinum referri vi∣deatur, probabile est, si ob labem a sanguine contra∣ctam humor iste in crasi depravatur, aut a motu suo aequabili pervertitur, quod exinde rigor, & dolor, con∣vulsio, delirium, phrenitis, & pleraque nervosi gene∣ris symptomata in febribus usitata oriantur.

Post sanguinem, & liquorem nervosum, duo alii hu∣mores, prout effervescere apti, in considerationem ve∣niunt, scil. chymus, sive succus nutritius cruoris mas∣sae continuo adveniens, & latex serosus ab eadem per∣petuo discedens, qui licet primo▪ & ultimo sint liquo∣res a sanguine secreti, & ab eo distincti, tamen huic confusi, velut partes ascititiae seu complementa ejus de∣bent censeri; etenim succus alibilis recens adductus, sanguinis pars cruda, & assimilanda, atque serum pars ejus inveterascens, & ableganda habetur. Atque hoc modo quamdiu cum ipso sanguine in vasis utraque circulantur, de cruoris primogenii effervescentiis par∣ticipant, & non raro easdem occasionaliter inchoant, aut inceptas augent: quibus tamen modis haec fieri contingunt, propriis in locis inferius dicetur. Quoad caeteros humores, qui sunt tantum succi nutritii aut sanguinis recrementa, cum sint aut propriis recepta∣culis

inclusi, aut in visceribus intra spatia angusta coer∣••iti, nec uti cruor, aut liquor nervosus, aut reliqui humores modo citati singulas corporis partes lustra∣tione continua perluant, erunt ab hoc censu eximen∣di; aliquando forsan causa occasionalis esse poterint, ut sanguis effervescentiam indebitam concipiat, aut in eadem diutius persistat, veruntamen ipse est solum∣modo sanguis (cum succo alibili & sero adscititiis) qui excandescentia sua supra modum ebulliens, & per vasa cum impetu citatus, calorem praeternaturalem in toto corpore diffundit ac febris rationem formalem inducit: attamen quo pacto hoc fiat, non nisi ex san∣guinis natura intime perspecta, & liquoris ejus velut Anatome facta, planum habeatur.

Sanguini (quemadmodum liquoribus quibuscunque fermentativis,) insunt particulae heterogeneae, quae cum diversae sint figurae & energiae, earum mutuo occursu & subactione, quamdiu in mixtione perstant, fermen∣tationis motus jugiter conservatur; prout in vino, cerevisia, aliisque liquoribus fermentescentibus cerni∣tur: dein si a fermentis adjectis liquoris mixtio non∣nihil resolvatur, particulae activae a vinculis liberatae, adhuc magis turgescunt, & fermentationem cum mo∣tu rapidiori, & calore inducunt; quod videre est in fa∣miliari Chymicorum experimento, scil. cum sales flui∣di, liquoribus alius generis salinis committuntur, inde calor ingens, ac ••bullitio concitantur. Quare de san∣guine inquiramus oportet, quibus particulis constat, ut sit ex sua natura (uti vina, cerevisiae, aliique liquo∣res) ad fermentescendum habilis: dein cujusmodi fer∣mentorum ope, cum calore & motu citatiori, efferves∣centiae ejus tum naturales, tum febriles peragantur.

Cruoris massa ex opinione veterum, quatuor hu∣moribus, nimirum sanguine, pituita, bile, & melan∣cholia constare perhibetur: pro hujus aut illius hu∣moris

eminentia, diversa temperamenta efformari, atque propter eorum fervores, aut exorbitantias fe∣re omnes morbos oriri statuitur. Haec sententia, licet a Galeni usque temporibus medicorum scholis increbuerit, nostro tamen seculo, cui sanguinis mo∣tus circularis, ejusque aliae affectiones, prius incog∣nitae, innotuerunt, aliquantulum suspecta esse coepit, nec ita passim pro solvendis morborum phaenomenis usurpari: quippe ejusmodi humores sanguinem mi∣nime constituunt, verum qui sic appellantur (exce∣pto sanguine) sunt tantum cruoris recrementa, quae debent ab ipso continuo secerni: est enim sanguis revera humor unicus, nec alius circa viscera, & alius in habitu corporis; nec alio tempore movetur pitui∣ta, & alio bilis, aut melancholia (uti vulgo asseritur) sed liquor in vasis effer vescens solummodo sanguis est, & ubicunque loci per singulas corporis partes defer∣tur, usque idem est, & sui similis. Quoniam vero in aliquibus ob caloris insiti abundantiam, & propter e∣jusdem in aliis penuriam, alimenti coctio & in visceri∣bus, & in vasis, modo intentius, modo remissius per∣agitur, ideo sanguinis (licet unici & ejusdem semper liquoris) temperies diversa existit; & juxta variam hu∣jus crasin, dici potest, quod homines sint biliosi, me∣lancholici, aut alius temperamenti. Praeterea, quia dum sanguis in vasis inter circulandum conficitur, partes quaedam continuo inveterascunt, & aliae de novo sup∣plentur, hinc a cruditate aut nimia coctione quid excrementitium congeri necesse est: quod tamen ef∣fervescentia (veluti in vinorum efflorescentia seu de∣puratione succedit) ab ejus massa separatur: scil. hu∣mor aquosus visceribus aut solidis partibus defixus, is est qui di••itur pituita: Salis & sulphuris adustorum reliquiae quaedam in hepate secretae & vasis choledo∣chis exceptae, dicuntur bil••; faecul••ntiae terrestres in

lienem depositae, dicuntur melancholia. Interim san∣guis, si recte depuretur pituita, bile & melancholia ca∣rere debet: non secus ac cum vina quaedam aut ce∣revisia depurantur, particulae leviores sursum eve∣huntur, quae ejus florem constituunt; crassiores & faeculentae in imum deprimuntur, quae in faecem si∣ve Tartarum concrescunt: tamen, nemo recte dixe∣rit vinum vel cerevisiam e floribus, tartaro, & liquore vinoso componi. Cum autem humores isti vulgo sic di∣cti ex aliis principiis constant, scil. bilis ex sale & sul∣phure cum admixtione spiritus & aquae, & melancho∣lia ex iisdem cum adjectione terrae, cumque ex hujus∣modi principiis, sanguis immediate conflatur, & in eadem sensibiliter solet resolvi, satius duxi, missa vul∣gari humorum acceptione, pro explicanda sanguinis ejusque affectuum natura, celebrata haec Chymico∣rum principia in usum adsumere. Insunt igitur san∣guini, veluti liquoribus quibuscunque ad fermente∣scendum aptis, plurimum aquae & spiritus, modicum salis & sulphuris, & aliquantulum terrae. Sanguis pu∣trefactione resolutus, eadem exhibet separata, & dis∣tincta. Etiam in sanguine vasis contento, aut iisdem recens emisso, eorundem energias & effectus licet de∣tegere: Praeterea cum esculentis quibus vescimur, & quorum succo sanguinis liquor constat, haec eadem in∣sint, etiam cruorem ex iisdem conflari, nemo inficias eat: quare haec breviter percurram, & quo pacto sanguinis consistentiam, proprietates, & affectiones constituant, ostendere conabor.

I. Spiritus (qui facile principatum obtinent) sunt subtilis & maxime volatilis sanguinis portio; Eorum particulae semper expansae, & avolare nitentes, caete∣rorum quibus obvolvuntur corpuscula crassiora, exa∣gitant, & in fermentationis motu continuo detinent. Horum effervescentia, & aequabili expansione, in vasis,

cruoris liquor continuo ebullit, caeteraque principia in motu ordinato, & sub exactae mixtionis vinculo, continentur; siquid heterogeneum aut mixtioni in∣eptum massae sanguineae confunditur, statim spiritus in motu suo perturbati, impetum faciunt, sanguinem exagitant, & immaniter effervere cogunt, donec quod extraneum est & non miscibile, aut subigitur ac reducitur, aut foras eliminatur. Horum irradia∣tione, seu potius irrigatione, nervorum corpora in∣stantur, viscerum functiones, necnon motus & sensa∣tionis munia, obeuntur: a spirituum defectu item ex eorum motu depravato, aut impedito, oriuntur maxima oeconomiae naturalis vitia. Horum motus, & effer∣vescentia in sanguine (supra quam quod in vino est) citatior, praecipue dependent a fermento cordis; quip∣pe dum sanguis cordis sinus pertransit, ejus mixtio plurimum solvitur, ita ut spiritus una cum particu∣lis sulphureis, aliquatenus laxati, & velut in flam∣mam accensi, dissiliant, & plurimum expandantur, in∣deque deflagratione sua calorem Toti impertiant▪ Pro∣pter hujusmodi expansionem, & caloris suffusionem, fit jugis spirituum expensa, qui nimirum rarefacti, velut: accensi continuo avolant, & foras evaporan∣tur: atque horum, quoad vivimus, fit continua re∣paratio per alimenta imprimis generosa, que plu∣rimum spiritus & materiae turgescentis in se conti∣nent; e quibus succus per digestionem elicitus, & sanguini collatus, ipsi assimilatur, ejusque defectus resarcit. Quando sanguis animalium destillatur, spi∣ritus (instar aquae vitae) coloris limpidi ascendunt, sa∣lis adhaesione fiunt plurimum acres, & pungitivi; non tamen ita facile prout spiritus vini proliciuntur, quin necesse habent intensiori igne urgeri, quoniam a con∣sortio crassiorum, quibus obvolvuntur, partium, aegre propelluntur.

II. Quod sulphur copiose insit sanguini, consta∣re videtur, quoniam alimentis pinguibus & sulphu∣reis praecipue vescimur; etiam a sangui••e nutrimen∣tum solidis partibus appositum, in sulphur & pin∣guedinem facessit. A dissolutione h••jus, verisimile est quod rubicunda sanguinis tinctura oriatur: et∣enim corpora sulphurea, prae caeteris quibuscun∣que, menstruo solventi colorem rubedine maxime saturatum impertiunt; & si quando ob nimiam cru∣ditatem, sulphur minus dissolvitur, sanguis aquosus & pallidus existit, ut vix lintea rubore inficiat. San∣guinis massa sulphure, una & spiritibus, impraegna∣ta, valde fermentescibilis existit, quae tamen dum cordis ventriculos subit, illie effervescentiam majo∣rem seu potius accensionem patitur, & a particulis praecipue sulphureis, deflagratis & inde per totum diffusis, calor in nobis vegetus & vitalis dependet. Quando pars sulphurea evehitur, ac in cruore ni∣mis luxuriat, ejus crasin a debito statu pervertit, ut exinde sanguis vel depravatus seu bi••iosior fa∣ctus, succum alibilem non rite coquat, vel in to∣tum accensus, aestus atque ardores, quales in febre continua oriuntur, concipiat. Etenim sulphur ni∣mis exaltatum & plus debito turgescens, maximas in sanguine effervescentias concitat: & quorum san∣guis sulphure uberius impraegnatur, ii sunt febri∣bus maxime obnoxii. Propter hujus particulas suc∣co nutritio incoctas, indeque solidis partibus adpo∣sitas, pinguedo, mollities, & teneritudo corpori no∣stro accedunt. A carne aut sanguine putrescentibus, propter copiam sulphuris evaporati, foetor pessimus exspirat: in destillatione sanguinis, sulphur sub olei nigricantis forma ascendit, quod etiam propter em∣pyreuma perditissime foetet.

III. Salem inesse sanguini gustu evincitur; qui tamen

e vegetabilibus fixus, ex aliis esculentis primo minus volatilis, comestu elicitur, postea optima naturae di∣gestione & circulatione summe volatilisatur, ut non tantum sine captite mortuo residuo, singula corpo∣ris nostri membra, & partes permeet, verum & sanguine destillationi exposito, alembicum ascendat, & caput mortuum, velut terram insipidam, relinquat: si quando in sanguine, propter malam digestionem, particulae salinae non rite exaltantur, verum crudae & magna ex parte fixae permanent, inde cruor eva∣dit spissus, & circulationi ineptus, ita ut in visce∣ribus & solidis partibus obstructiones gignantur, & cruditates serosae passim congerantur: sin vero spi∣ritu depresso, aut deficiente, Sal nimis evehitur, & fluorem patitur, sanguini diathesis acetosa & auste∣ra accersitur, qualis in scorbuticis & febre quartana laborantibus observatur. Etiam a sale ob hanc ra∣tionem varie coagulato, Arthritis, strumae, nephri∣tis, lepra, & morbi plerique chronici oriuntur. Cum autem in visceribus, & vasis, coctione rite per∣acta, Sal debite exaltatur, & spiritui associatus vo∣latilisatur, tunc propter ejus mixtionem, liquor san∣guinis magis aequabiliter fermentescit, etiam a pu∣tredine, stagnatione, & coagulatione vindicatur: Ece••im particulae salinae, spirituum, & imprimis sulphuris, efferationes refraenant; quare qui sanguinem habent sale volatilisato bene saturatum, ii sunt mi∣nus febribus obnoxii: hinc etiam qui saepius sangui∣nem mittunt, ad febres aptiores fiunt.

IV. Insuper sanguini, cum sit humor crassus, & con••istentiam habeat spissam, particulae terrestres copiose insunt: hinc etiam nimia ejus volatilisatio velut statuminatur, & praepropera nimis accensio inhibetur: non secus ac pulveri pyrio carbones ad∣duntur, ne partes ejus simul, & cito nimis ignem

concipiant. Porro a terrestribus sanguinis & succi nutritii particulis, corpori moles & incrementum acce∣dit. Denique a destillatione sanguinis, caput mor∣tuum leve & friabile in magna copia relinquitur.

V. Ab Aquosa sanguinis parte fluiditas ejus de∣pendet; hinc enim stagnatio ejus impeditur, & sine inspissatione cruor in vasis circulatur: etiam nimia ejus conflagratio & adustio restinguitur, nec non ca∣lor attemperatur. Cum sanguis destillatur, aqua lim∣pida & insipida, respectu caeterorum in dupla ut mini∣mum proportione educitur; hinc enim urinae, sudo∣ris, ac humidi cujusvis excrementi materia maxima ex parte procedit.

Quae de sanguinis principiis & affectionibus inde deducendis, modo asseruntur, melius elucescent, si eruorem juxta partes ejus sensibiles paulum expen∣damus: ipsumque cum aliis liquoribus, qui inter nos crebro sunt in usu, conferamus. Sunt autem liquores ejusmodi, quibus cum sanguine maxima intercedit analogia, scil. Vinum generosum, & Lac. Quoad fermentationis ac effervescentiae rationes aptis∣sime comparatur vino: quoad consistentiam, coagu∣lationem, & partium a se invicem discessum, confer∣tur lacti.

Primo igitur, de vino observare licet, quod quam∣diu vase live dolio includitur, ejus particulae subti∣les & spirituosae, alias crassiores perpetuo exagitant, refringunt, & exactae mistioni aptas reddunt: quod heterogeneum est & subactioni ineptum, effervescen∣tia secernitur: Interim liquor depuratus blande fer∣mentescens, in perenni est motu, quo partes omnes, (velut atomi in trans••nna lucis varie permoti) quaquaversus sese expandunt, & a summo ad ima, ab imo dein ad summa, constanti circumgy∣ratione contendunt. Particularum attritu & refra∣ctione,

a liquore decedunt magna atomorum effluvia, quae si vase strictim occluso intus cohibentur, li∣quor nimis effervescit, ac saepe vas continens in partes dissilire facit. Non absimili modo sanguis intra venas & arterias conclusus, constanti circula∣tione urgetur: spiritus vitalis crassiores particulas subtiliat, refringit, & exacte subigit: quod heteroge∣neum est, & non miscibile foras expellit; interim a par∣tium & corpusculorum refractione, & subactione calo∣ris effluvia constanter emanant, & per poros foras evaporant; quibus occlusis si transpiratio impeditur, statim ob nimiam sanguinis effervescentiam febris ac∣cenditur.

Secundo, circa vina observamus, turgescere ea si aliquid extraneum & fermentativae naturae iis confun∣ditur, imo interdum sponte sua plus solito commo∣veri. Cum enim longa digestione pars vini sulphurea nimis exaltatur, effervescentiam debito majorem con∣cipit, & (ni statim sedetur) turgescentia sua totius li∣quoris crasin pervertit. Par omnino videtur ratio de effervescentia febrili in sanguine excitata, quae ob ejus∣modi causas introduci solet, prout capite proximo ostendetur, ubi de motu & effervescentia sanguinis agemus.

Tertia observatio, sive sanguinis cum vino collatio erit hujusmodi: vina (ut & plerique alii e. g. cerevisiae aut pomacei liquores) habent sua cruditatis, matu∣rationis, & defectionis tempora. Cum enim primo conficiuntur, partes spirituosae caeteris crassioribus ita obvolvuntur ut parum emineant, & fere nihil virium, aut virtutis exerant: cumque caeterae particulae non∣dum sint subtiliatae, nec rite excoctae, totus liquor crudus, & ingrati saporis existit, & si destillati∣oni committatur, nequaquam spiritus ascendit. Ab hoc statu ad perfectionem paulatim pervenitur, & cum spi∣ritus

involucris extricati, fiunt sui juris, & crassiores caeterorum particulas subtiliarunt atque exaltarunt, to∣ta liquoris massa clar••, spirituosa, dulcis, & balsami∣ca evadit. Ultimo, cum a longa fermentatione spiritus absumi, ac tandem desicere incipiunt, inducitur defe∣ctionis status, quo vina aliique liquores, aut in vappam transeunt, aut demum sale vel sulphure nimium exal∣tatis, acetosi aut rancidi fiunt. Pariter & sanguis, dum in vasis circulatur, juxta triplicem hujusmodi diathesin considerari potest: primo in fieri, seu cruditate, quae ad chymum in visceribus modo confectum, & sanguini recens confusum, spectat; cujus particulae, instar fructus immaturi, sunt crudae & indigestae. Secundo, in perfecto statu, five maturatione, quae ad cruorem sa∣tis elaboratum, & secundum omnes suas particulas volatilisatum pertinet, postquam fermentis inspira∣tur, & in corde accensus exaltatur. Tertio, in defecti∣one, postquam sanguis deflagravit, ejusque partes spi∣rituosae plurimum avolarunt; reliquae autem sene∣scentes, & depauperatae, necesse habent amandari; & sic, vel sunt reliquiae salis, quae cum sero continuo per urinam excernuntur; vel sunt salis & sulphuris particu∣lae simul coctae & adustae, quae virtute hepatis in vasa choledocha secernuntur: vel denique sunt ipsius san∣guinis faex & recrementa terrestria, quae in lienem defe∣runtur, ibidemque (velut caput mortuum nova dige∣stione exaltatum) in fermentum sanguini denuo trans∣mittendum facessunt. Quamdiu ad hunc modum rite peraguntur sanguinis genesis, ejusque debita matura∣tio, intra vasa placide circulatur ille, neque motu aut ca∣••ore deficit, neque iis inordinate urgetur. Sin vero aut succi alibilis supplementum, cum reliquo cruore non sit congener, nec cum ipso assimilatur, quin vel ob coctio∣••is defectum, in humorem prorsus crudum diluatur, vel propter ejus excessum, in materiam retorridam assetur▪

si sanguis veterascens suas non deponit exuvias, & novo cedit humori nutritio, propter hujusmodi (in∣quam) circa 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vitia, cruor a debita crasi, & motu equabili, varie pervertitur, evaditque mo∣do aquosus, & frigidus, modo acris aut salsus, mo∣do acidus, austerus, aut alia saltem ratione degene∣ra, ac interdum stagnationibus, quandoque etiam im∣modicis effer vescentiis obnoxius.

Observare licet hujusmodi cruditatis, coctionis & defectionis gradus in sanguine tum sanorum, tum aegrotantium; in sanis, post uberiorem pastu••, cra∣pulam, aut largiores potus, cum nimium seri, au•• succi cruori infunditur, tota ejus massa, humore cr••∣do nimis diluta, aquosior, & minus spirituosa existi••; quare homines redduntur torpidi, & ad motum au•• exercitium inepti. In aegrotis, phlegmatica corporis constitutio massae sanguineae talem cruditatem indu∣cit, prout in leucophlegmatia, hydrope, pica, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 cernitur. Etiam in febre intermittente hujusmodi cruditatis status occurrit, & revera acces∣sionis febrilis causa existit, scil. ob sanguinis dyscr••∣siam succus alibilis congestus ipsi non assimilatur▪ sed magna ex parte in materiam crudam aut ali••▪ degenerem facessit; qua cum cruoris massa ad ple nitudinem saturatur, turgescens, paroxysmum in∣fert.

Maturationis status coctione finita in sanis ali∣quot a pastu horis, praecipue matutino tempore contingit; quando scil. chymi supplementum cir∣culationibus iteratis in totum spiritualescit, ac velu•• accenditur: tunc enim magis vegeti, & vividi fiu•• homines, & ad studia aut negotia quaevis expedi∣tiores.

Defectionis statum in sanguine patiuntur sani po•• inediam, duros labores, & longa j••junia; tunc eni••

spiritu vitali plurimum evaporato, cruoris massa quasi vappescere incipit, quare oblanguescunt illico, atque imbecilles fiunt. In super sanguis a diuturna ni∣mis coctione aduritur, & bilescit, unde inediae aut je∣juniis assueti, tristes & melancholici ut plurimum e∣vadunt. Morbi quidam talem sanguinis diathesin habitualiter inducunt, ut sunt scorbutus, icterus, cachexia, febres diuturnae & morbi plerique chronici, in quibus tota cruoris massa a spirituosa, in natu∣ram aut aerem, aut acidam, aut austeram trans∣it.

Haec de comparatione sanguinis eum vino gene∣roso, quae sequitur ipsius cum lacte similitudo, con∣sistit in partium diversitate, & ab invicem subs••den∣tia, quae 〈◊〉〈◊〉 cernitur in ipso e venis emisso, & in vase refrige••a••o. ••••m enim calor & spiritus vitalis, qui omnia in mixtione conservant, avolarunt, partes residuae a se invicem decedunt, & fit tenuis a crasso, s••ri a sanguine fibroso secretio. Hujusmodi partium separatio fere ad eundem modum ac in la∣ctis coagulatione s••ccedit. Insunt lacti partes ba∣tyraceae, caseesae, & serum: pariter se habet san∣guis dum frigescit; ejus nimirum pars purior, & sulphurea (cremoris instar) in superficie concrescit, quae in sanis splendide rubescit, atque haec flori la∣ctis respondet: Huic substernitur crassamentum pur∣pureum, quod constat e filamentis & fibris una co∣incidentibus▪ & velut in parenchyma concretis: et∣enim calore absumpto & mixtionis vinculo soluto, partes fibrosae se invicem implicant, & pondere suo in coagulum crasius subsidunt, quod caseosae lactis portioni respondet: interim partes serosae caeteris extrusae sui juris fiunt, & liquorem instar aquae lim∣pidum constituunt; qui tenuior cum sit, ad sum∣mum ascendit, & caeteris innatat. Porro veluti se∣rum

lactis ulterius coagulari solet, & adhuc partes aliquotas, tum butyraceas, tum caseosas in se con∣tinet, ita liquor hic sanguini innatans, si vel igni exponatur, instar albuminis ovi parum cocti inspis∣satur, vel si liquor acidus ei suffundatur, in coagu∣lum album praecipitabitur. Hoc viso existimant non∣nulli aquosum istum laticem, esse succum alibilem, qui e cruoris massa inter circulandum toti corpori nutricatum impertit, & quod reliquus sanguis sit tantum vehiculum caloris & spirituum, a•• nulli prae∣terea usui inserviat. Mihi autem verisimilius vide∣tur quod in liquore isto aquoso, succus continetur nutritius qui nervosis, & partibus vulgo dictis spermaticis impenditur; e fibroso autem sanguine, parenchymatis, & musculoso generi nutrimentum suppeditetur. Prout autem sanguis extravasatus, co∣agulatione sua, & partium ab invicem discessu, la∣ctis gelati varias substantias imitatur, ita nonnun∣quam in venis & arteriis conclusus, instar ejus∣dem coagulo perfusi, a causis morbificis parem omni∣no mutationem subit; ob quam in circuitu praepe∣ditus, aut alicubi congelatus, juxtaque portiones defixus, plures affectus producit: videtur enim, quod hinc pleuritis, angina, peripneumonia, dysente∣ria, originem ducunt, atque huic Causae morbi pesti∣lentes perniciem suam imprimis debent, prout inferius loco dicetur.

Sanguinis parallelam huc usque produxisse satis est; e cujus cum vino & lacte comparatione col∣ligi potest cujusmodi substantias & particulas in se comprehendit; scilicet spirituosas, & valde agiles, (quales habet vinum generosum,) pro calore, & motu; & praeterea molles & teneras (quales lacti insunt) pro corporis nutricatu. Quinimo haec ana∣logia ejus cum vino & lacte, adhuc ulterius consir∣matur

usu istorum in victu nostro, e quo sanguis gene∣ratur, siquidem lac est optimum, & simplicissimum ali∣mentum; eoque infantes, & pueri, quibus uberi san∣guinis proventu opus est, potissimum nutriuntur; vinum autem spiritus vit••les prae caeteris rebus copiose g••gnit, atque debiles & collapsos optime res••aurat, quare senibus & provectae aeta••is hominibus Necta∣ris loco haberi solet.

Explicatis ad hunc modum sanguinis intra vasa con∣••••ui, natura, & Analysi, adhuc considerationem me∣retur succus nutritius e sanguine suppeditatus, & pro nutritione solidarum partium e cruoris massa se∣cretus, iisque (quo melius assimiletur,) instar roris adhaerescens. Etenim nervi, membranae, tendines, caeteraeque totius corporis solide partes, succo quo∣dam alibili pertunduntur: Hujus vehiculo spi••i us ani∣males potiti, corpora nervosa ad tensitatem inflant, atque motus et sensus actiones expedite obeunt: eti∣am humor iste solidis partibus adposit ••s▪ iisque assimi∣latus, molem, & accre••••onem largitur. Hujus origi∣nem, exortum, & dispensationis modum non est hu∣jus loci exquirere: sufficiat solum annotasse quod a massa sanguinis suppeditetur, ac circulatione quadam (uti summe probabile a doctissimo Glissonio & Wharto∣no redditur) postquam nervosas partes trajecerit, quod superest effoetum jam & quasi pauperius factum, per vasa lymphica ad sanguinem relegatur. Cum a san∣guine depravato, hic succus minus coctus, aut defae∣catus partibus nervosis suppeditatur, solet eas in spa∣smos & motus convulsivos varie irritare: etiam non pauca in febribus symptomata propter hujus succi de∣pravationem & motum irregularem oriuntur, prout alibi fusius patebit.

CAP. II. De sanguinis motu & effervescentiis.

HActenus de sanguinis anatome, quoad ejus ele∣menta primaria, & partes constitutivas, in quas sensibiliter resolvi solet; nec non juxta affectiones quae ex comparatione hujus, cum vino & lacte elu∣cescunt: restat proxime inquirendum, de sanguinis motu, tum naturali, (scil. cujusmodi fermentorum ope, & quali partium turgescentia; perenni motu per vasa circuletur) tum praeternaturali, scil. ob quas causas & qualium partium orgasmo, quandoque su∣pra modum in vasis ebulliat, & effervescentias fe∣briles concipiat. His rite explicatis & praemissis, do∣ctrinam de febribus aggrediemur.

Circa motum sanguinis naturalem, non hic inquiri∣mus, de circulatione ejus, scil. quali cordis & vaso∣rum structura velut in machina hydraulica, con∣stanti ritu circumgyretur; verum de ejus fermenta∣tione, scil. quali partium mixtione earumque mutua in se invicem actione; (instar vini in dolio fermen∣tescentis) continuo ebulliat, atque hujusmodi motus, (nimirum sanguinis vere intestinum bellum,) depen∣det tum a partium ipsius sanguinis heterogeneitate, tum a variis fermentis quae a visceribus cruoris massae inspirantur.

Quoad primum; quae omnino consimiles habent particulas minime fermentescunt, quare nec aquae de∣stillatae, olea Chymica, spiritus vini, aut alii simpli∣ces liquores commoventur, uti supra observat••m: dixi autem sanguinem; pro ingenio rerum cito irritabilium,

constare ex proportionata elementorum mixtura; in quibus spiritus, utpote valde agiles, sese continuo expandere & avolare nituntur: crassioribus vero caeterorum particulis irretiti, in fuga detinentur. At∣que hoc modo detenti, crassiora a quibus impedi∣untur corpuscula exagitant, refringunt, & pluri∣mum subtiliant; salem alioqui fixum, minutissima subactione & sui adhaesione volatilisant; sulphur in se compactum, & cum caeteris non miscibile perfe∣cte dissolvunt, & sero incoquunt; terram secundum minima refringunt, & caeteris commiscent: Interea tamen, a salis & sulphuris subactione, & attritu, magna caloris effluvia procedunt, quae reliquis com∣mi••••a & quaquaversus diffusa, fermentationis motum adaugent. Atque ad hunc modum omnia minutis∣sime confracta & particulis aquosis diluta liquorem sanguinis constituunt; qui dum in vasis, velut vi∣num in dolio, includitur, continuo fermentescit, & secundum omnes suas particulas in perpetuo est motu.

Interea tamen in hoc differt, fermentatio vini & sanguinis; quod in vino, nulla sit veterum partium absumptio, & novarum accessio; quin liquor vase inclusus usque idem perstat; secus ac de sanguine, in quo partes quaedam continuo deperduntur, & ea∣rum loco, semper aliae de novo generantur. In vi∣no cruditatis, maturationis, & defectionis tempora, sunt distincta & successive in toto peraguntur: in sanguine triplex iste status eodem tempore, & per partes celebratur: in vino fermentatio semel incoe∣pta, usque ad finem prorogatur▪ in cruore autem, quoniam crudis usque succis perfunditur, usque re∣novari debet, qua humoris nutritii particulae non con∣generes▪ reliquo latici assimilentur; quare ad hoc opus praetor fermentationem semel in sanguine incoeptam▪

fermentis quibusdam opus est, quae eandem alias desituram usque continuent.

Fermenta ad sanguificationem requiri argumento est, quod cum a natura deficiant, bono cum successu ar∣tis opera supplentur: etenim sales fixi, alcalia, ex∣tracta, digestiva, deoppilantia, & imprimis remedia chalybeata tantum sub hac ratione juvant, quod velut fermento quodam, sanguinis ebuslitionem aut im∣becillem aut fere extinctam, de novo restau∣rant.

Quod ad fermenta naturalia spectat, possunt cer∣te plura formari, & diversis partibus aut visceribus recondi: etenim humor quispiam; quo salis, sul∣phuris, vel spiritus particulae, plurimum exaltatae continentur, fermenti naturam induit: ad istum modum, flores aut faeces cerevisiae, vel musti, fari∣nae subactae massa ad acorem servata in hunc cen∣sum veniunt, quibus cerevisia novella, & consimiles liquores, nec non panis massa, optime fermentantur. Pariter in ventriculo humor acetosus, de sale exaltato participans, coctionem ibidem adjuvat: & in lie∣ne faeculentiae sanguinis de sale & terra exaltatis, in fermentum abeunt.

Quantus ab utero, & partibus genitalibus sangui∣ni accedit vigor, hinc constat, quia ab horum pri∣vatione aut dyscrasia in virginibus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, in vi∣ris barbae sterilitas, vox tenella, & virilitatis amis∣sio sequuntur: praecipuum vero fermentum quod sanguificationi inservit in corde stabulatur; hic enim maximus caloris focus, in quo velut accenduntur cru∣diores chymi particulae, & volatilitatem acquirunt; quod multis rationibus confirmare licet; praecipue vero ab effectibus quos in praecordiis patimur, quo∣ties sanguis debito plus aut minus fermentescit: quan∣do enim sanguis nimis in corde accenditur; impe∣tuose

veluti ab admotis ignibus agitatur, (cujus im∣modicae ebullitionis signa sunt pulsus altus, & ve∣hemens) tum in praecordiis aestu fere intolerabili, cum siti vehementi, aegri molestantur. Ex altera parte cum in corde diminuta est fermentatio sanguinis, respi∣ratione difficili & anhelosa ad quemvis motum affi∣cimur; prout in hydrope, cachexia, & ictero cerni∣tur: cujus ratio est, non quia pulmones sunt infarcti, vel ichore lento oppleti; sed quia sanguis non recte in illo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 conditivo fermentescit; quare in si∣nus ejus illapsus, non statim rarefit, nec cito in pul∣mones exilit, quin illic stagnare & residere aptus, cordis ipsius oppressionem inducit; in cujus suble∣vationem, respiratio crebra instituitur, ut sanguine in pulmones exantlato, eidem succurratur: sin mo∣tu aut exercitio, cruor illius ventriculum plus ur∣getur, quam respiratione aut pulsu potest in vasa pneumonica derivari, suffocationis periculum incur∣ritur. Pariter in moribundis contingit: quando pul∣sus est valde exilis, & sanguis in corde agglomera∣tus prae fermentationis defectu stagnare & grumescere incipit, tunc altius cum strepitu & pectoris elevati∣one respiramus; nimirum ultimo naturae conatu, & toto pulmonum nixu sanguis, quamdiu fieri possit, in pulmones exantlatur, ••e in corde residens ipsum omnino suffocet.

Itaque motus & calor in sanguine, a duobus praecipue dependent; scil. partim, a propria ipsius crasi, & constitutione, qua principiis activis spi∣ritus, salis, & sulphuris, ubertim conflatus, in va∣sis (non secus ac vinum dolio inclusum) sponte turge∣scit: & partim a fermento cordi insito, quod li∣quorem, sinus ejus pertranseuntem, plurimum rare∣facit, & cum spumosa effervescentia exilire cogit: ut qui per venas, instar fluminis leniter decurren∣tis,

cordi placide instilletur cruor, inde per ar∣terias (torrentis more) cum strepitu, & orgasmo ex∣iliens ad singulas totius corporis partes proripiatur. Quo ritu hoc fiat, licet mechanice explicare in prom∣ptu non sit, tamen a doctissimis viris Ento, Carte∣sio, aliisque, rei hujus modi, & rationes quaedam non improbabiles traduntur: supponunt nimirum, velut Ignem in cordis foco continuo stabulari, qui san∣guinem per venas infusum protinus accendat, (quem∣admodum cum vinum flamma admota exardescit,) qui dein accensus, deflagratione sua (fulguris instar) arterias citislime trajiciat: ita ut calor, motus ra∣pidissimus, & effluvia per 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 emissa, a san∣guinis in corde accensione solummodo procedant. Statuit Hogelandus fermentum in cordis sinubus re∣condi, quod sanguinis liquorem, cum calore & co∣piosa fuliginum emissione, ebullire & effervescere cogit; non secus ac cum spiritus nitri Butyro An∣timonii confunditur: Adeo ut sanguis leniter per venas influus, a fermento cordis illico in spumam, & vaporem rarefactus, impetuose admodum, arteri∣arum ductus pervadat. Res fere eodem recidit, sive hoc, sive isto modo fieri dicatur: etenim alteratio quam sanguis in corde recipit, possit aeque a flam∣ma ac fermento nitro-sulphureo, illic collocari sup∣posito, deduci. Quippe dum sanguis cordis ventri∣culos illabitur, statim liquoris compages solvitur, & & particulae activae imprimis spirituosae & sulphureae, soluto mixtionis vinculo, a caeteris exilire & sese quaquaversus expandere nituntur; verum a va∣sis intus contentae, & cum reliquo liquore simul coercitae, per apertos arteriarum ductus, qua data via, cum tumultu & turgescentia ruunt, & exinde caloris effluvia per totum corpus diffundunt: parum interest sive haec particularum cruoris expansio, &

in motus libertatem exertio, ab accensione, vel a fer∣mentatione fieri perhibeatur, siquidem utrovis modo, sanguinis compages ita reserari poterit, ut exinde, spiritus, salis, & praecipue sulphuris particulae in mo∣tum concitae, (velut ab igne accenso) calorem toti corpori impertiant.

Haec autem cruoris in corde rarefactio sive accen∣sio, ab ipsius sanguinis in vasis crasi, & constituti∣one plurimum dependet: si enim liquor ejus sit ri∣te coctus, volatilisatus, & (instar vini generosi) ad ma∣turitatem evectus, tunc debito modo illic fermentescit; quo solutae spirituum & sulphuris particulae calorem aequabilem & moderatum singulis partibus diffun∣dant. Quod si cruor ob malam victus rationem, & coctionis defectum sit crudus & aquosus, tunc mi∣nus in corde accenditur; indeque frigida totius in∣temperies, respiratio difficilis, & anhelosa, cum pulsu imbecillo, & languido, sequuntur; prout in cachecticis, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 affectis, & moribundis cernitur: sin vero sanguis, ob sulphuris evecti copiam, aut effluvia co∣hibita, aut victum calfacientem, nimis luxurians & turgescere aptus evadat; ejus in corde, sive accen∣sio, sive fermentatio, plurimum intenditur, ita ut exinde calor febrilis, & effervescentiae solito majo∣res in toto concitentur. Varia haec sanguinis in corde fermentatio, juxta variam ejusdem temperiem, illustrari potest exemplo vini; quod adhuc crudum, & recens mustum, licet coquatur aut igni admoveatur, minime exardescit; hoc vero defaecatum & maturi∣tatem adeptum, facile accenditur, sed flammam exi∣guam & cito desituram emittit: Idem prius effer∣vescens, aut alias excalfactum, si accendas; valde in∣flammatur, & deflagratione, magna ex parte absu∣mitur.

Dum sanguis hoc modo in corde rarefactus, seu

accensus, indeque per vasorum ductus effervescens, in partes minutas resolvitur; a soluta ejus compa∣ge, corpusc••la quaedam discedunt, quae denuo adu∣niri, & cum reliquo liquore coaptari renuunt: haec autem sunt duplicis generis, vel tenuia, quae, velut fuligo ab igne accenso, aut effluvia a liquore fer∣mentato, a sanguinis liquore, constanti diaphoresi per corporis spiracula evaporant; vel crassiora, quae velut cinis ab incendio residuus, aut faeces a fermentatio∣ne subsidentes, a cruoris massa, protinus secerni, & foras amandari debent: secus enim confusione sua insignes perturbationes in sanguine producunt. Quo plus effervescens cruor magis in corde dissolvitur, eo recrementa haec tum fuliginosa, tum terrestria, copiosius aggeruntur; & cum prae nimia congestio∣ne statim subigi, & a cruoris massa secludi neque∣ant, sanguinis turgescentiam & febriles effervescen∣tias pariunt.

De sanguinis motu, calore, & fermentatione na∣turali, in quorum aequabili tenore sanitatis nostrae ratio consistit, quae hactenus dicta, sufficiant. Expli∣catius aliquanto agamus de praeternaturali seu effer∣vescentia nimia, e qua febrium typi, & paroxysmi dependent. Fermentationem nimiam seu praeterna∣turalem dico, quando sanguis (instar ollae supe•• ignem ebullientis) ultra modum effervescit & turge∣scentia spumosa rarefactus, vasa distendit; pulsum celeriorem excitat, &, velut liquor sulphureus incen∣dio concepto, calorem adurentem quaquaversus dif∣fundit.

Hujusmodi motus seu fermentatio sanguinis, opti∣me illustratur exemplo vinorum effervescentium. Etenim vina, praeter lenem & aequabilem fermen∣tationem, qua primo depurantur, quibusdam tempo∣ribus adeo insigniter ebulliunt, ut vasis ora excedant;

& si strictim occludantur, in partes dissilire faci∣unt: Ad hunc modum velut orgasmo percita, ni statim a Tartaro, seu faece sua, in vas aliud deplen∣tur, effervescere non cessant, donec spiritu plurimum exoluto atque sulphure vel sale nimium exaltatis, aut rancida fiunt, vel in acetum degenerant.

Talis effervescentia ob duas praecipue causas solet concitari; primo quando aliquid extraneum, & non miscibile dolio infunditur: (ita guttae quaedam sevi, aut pinguedinis dolio instillatae, hunc motum pro∣ducunt:) vel secundo, quando vina faece, seu Tar∣taro nimis op••lento, ditata, (propter partes sul∣phureas supra modum exaltatas,) sponte fervores concipiunt & immaniter ebulliunt: Etenim in qua∣cunque substantia sulphur luxuriat, ejusque particu∣lae a mixtione solutae, invicem consociantur, & una coercentur, ibidem tales ef••ervescentiae immodicae con∣••iliantur.

Consimili (licet prorsus non eodem) modo, quo vina effervescunt, ebullitio sanguinis inducitur; ni∣mirum vel quid extraneum, & minime congener cru∣ori permiscetur, quod, cum non assimilatur, per∣turbationem & effervescentiam inferre solet, donec heterogeneum illud aut subigatur, aut foras elimi∣netur; & particulae sanguinis confusae, & perturba∣tae, denuo extricentur, ac priorem in mixtione re∣petant positionem & situm. Vel secundo, sanguis praeter modum effervescit, quia principium quoddam seu elementum, ejus constitutivum, (scilicet spiritus aut sulphur,) ultra temperiem naturalem evehitur, atque efferatum evadit; quo nimirum hujus aut il∣lius particulae non congeneres caeteris, a mixtione solvuntur; solutae plus debito impetum ••aciunt, san∣guinis liquorem exagitant, & effervescentiam pari∣unt, quae minime sedatur, donec sanguis velut in∣flammatus

diuturno febris incendio deflagraverit. Utroque modo, sive cruor ob rei non miscibilis con∣fusionem, seu ob spiritus aut etiam sulphuris evecti efferationem, in vasis efferbuerit; quoniam hinc com∣pages ejus plus laxatur, ideo magis in corde accen∣ditur, & particulae activae prius solutae, a fermento illic consito, plurimum excandescunt, a mixtione exiliunt, & motu suo, calorem intensum ac velut igneum, quaquaversus dispergunt: sub hoc tamen discrimine, quod effervescentia quae ab extranei cum sanguine confusione dependet, sit plerunque bre∣vis, aut interpolata; quae cum heterogeneum quod∣vis secernitur aut subigitur, sponte sedatur; par∣tesque sanguinis conquassatae, & extra ordinem po∣sitae, facile ad situm, & crasin naturalem redeunt. Quae vero a spiritus aut sulphuris efferati inordina∣tione, ebullitio exoritur, sit continua; nimirum hic tota cruoris massa, ita laxatur, & stricto mixtionis vinculo exolvitur, ut tanquam liquor oleosus in∣cendio correptus, effervescere seu inflammari non desinat, donec spiritus aut sulphuris seu materiae combustibilis particulae maxima ex parte deflagrave∣rint.

Restat adhuc tertius praeternaturalis effervescen∣tiae modus, in quo sanguis alterationem subit, quae minime vino, saepissime autem lacti contingit; ni∣mirum aliquando a causa morbifica ejus liquoris co∣agulatio inducitur, ita ut substantia illius fundatur, ac in partes secedat, fiatque crassi & terrestris a tenui secretio; cujus ratione, cruor minus idonee in vasis circulatur, quin portiones ejus gelatae, in extremis defigi, aut in corde stagnare aptae, mo∣tum aequabilem interrumpunt, aut graviter impedi∣unt: cujus restaurandae gratia effervescentiae solito majores in sanguine concitantur; quales nimirum

in pleuritide, peste, variolis, & morbis venenatis, passim occurrunt.

CAP. III. De Febribus intermittentibus.

PRaemissis quae superius de sanguinis anatome, motu, & effervescentiis dicta sunt, ad tractatum de febribus, facilis nunc patet aditus. Quae de fe∣bri ex vi vocis & Etymologia vulgo prostant noti∣ones, hic consulto omittam: describi potest in hunc modum, quod sit motus inordinatus sanguinis, ejus∣que nimia effervescentia, cum calore, & siti, aliis∣que praeterea symptomatis, quibus oeconomia natura∣lis varie perturbatur. Prout supra de sanguinis ef∣fervescentia, ita modo de febre advertimus, quod nimirum, accessio ejus sit vel brevis, & interpola∣ta; quae idcirco dicitur intermittens: vel etiam ma∣gna, & diu protracta, quae & febris continua ap∣pellatur: primo de febre intermittente dicemus.

Licet febris intermittens populari nostro idioma∣te, proprio insignitur nomine, & febri communite•• acceptae, contradistinguitur; tamen quia sanguinis nimiam effervescentiam habet adjunctam, febris di∣cenda erit. Huic a febre continua, peculiare est, quod quaedam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive intermissionis habe••t tempora, quod quilibet paroxysmus, a frigore, aut rigore plerunque incipiat, & in sudorem desinat; quod accensiones statis periodis, certisque temporum intervallis redeant, ut non sit automaton horolo∣gicum

exactius. Quare primo circa hanc febrem in genere disquiremus, qualis sit sanguinis efferve∣scentia, quae paroxysmum ejus constituat, & unde suscitetur. Secundo, quare paroxysmus aeque frigo∣re constat àc rigore cum sudore succedente. Ter∣tio, quae sit intermissionis necnon periodorum stata∣rum causa. Quarto & ultimo, subjungentur ano∣maliae quaedam febrium intermittentium, ut cum de∣sit modo frigus, modo calor, aut sudor; aut cum periodi sint vagae & incertae, cum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive in∣termissionis spatium non sit aequale, sed modo prae∣occupet, modo postponat: & interdum, reduplicat: atque horum, aliorumque phaenomen〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉n, quae in hoc affectu varie contingunt, rationes assignare cona∣bor. Hisce explicatis, proximo in capite febris in∣termittentis divisionem, ejusque species explicare ag∣grediar.

Quoad primum: effervescentia sanguinis in febre intermittente, pro duratione paroxysmi, aeque in∣tensa & violenta est, ac in febre continua: quare partes sanguinis inter se, aut cum heterogeneo quo∣dam admisto colluctari & supra modum fermentesce∣re concludendum est. Ut vero inter se fermente∣scant & nimis ebulliant, requiritur ut principium quoddam, velut imprimis spiritus sulphur, nimis ex∣altatum & efferatum caeteris superemineat; quod, cum iis conjugari nequeat, luctam & effervescenti∣am continuam inducat: verum ab hac causa febris continua ortum duceret; quia talis ebullitio sangui∣nis semel incepta, non subito sedatur; & si quan∣do compescitur, non illico statim repetit: Quare pro febre intermittente, supponendum est, hetero∣geneum aliquid sanguini confundi, cujus particul••, cum non assimilantur, eousque ejusdem ebullitionem faciunt, donec vel subactae miscibiles reddantur, aut

subtiliatae foras excludantur. Quare tali materia sub∣acta aut foras exclusa, cessat paroxysmus, & quan∣do repullulat haec materia, novam ebullitionem con∣citat, & proinde novus infertur paroxysmus.

Circa hanc materiam, quae sanguine confusa pe∣riodicas effervescentias & caetera febris intermitten∣tis symptomata inducit; valde ambigitur, & diver∣simode inter medicos disceptatur, ubi generatur, in qua sede seu foco hospitatur, & qua ratione adeo exacta motus & ebullitionis suae tempora observet. Singula hic veterum & recentiorum placita recense∣re, in ordinem redigere, eorumque rationes expen∣dere, esset opus nimii laboris & taedii, quare quid mihi rem accurate pensitanti in mentem venerit, du∣bitans proponam, aliorumque judicio submittam.

Quod sanguinis effervescentiam exacte periodicam infert, sit aliquid necesse est, quod ad singulas pe∣riodos seu febris acce••••••ones, in stata mensura & & aequali semper proportione, in corpore nostro generatur, & cruoris massae communicatur; quo cum sanguis ad plenitudinem saturatur, illico turgescit, & effervescentiam concipit: hoc autem supponitur esse vel humor excrementitius in minera quadam deli∣tescens, qui sensim, & stato tempore ad incremen∣tum provectus, & commotus, cum cruore fermen∣tescat: vel est succus n••tritius ex esculen••or••m ma∣teria suppeditatus, & in ponde••e & mensura sangui∣ni delatus, qui cum ob hae••atose••s defectum minime assimiletur, ad plenitudinem in va••••s conges••us, pro∣pter sui expulsionem, turgescentiam sanguini inducit. Priori modo sebrium intermittentium ratio vulgo explicatur, & ab humoris natura ejusque sede seu ••oco, intermissionis & statarum accessionum causae ••etuntur: Hujus morbi focus, seu minera unani∣••i fere consensu, ad primam corporis officinam

relegatur; atque hinc petitur intermissionis ratio, & febris intermittentis a continua, differentia: ma∣teriam vero statuunt bilem, pituitam, & melancho∣liam; & prout humores isti tardius aut citius pu∣trescere perhibentur, etiam circuitus febriles unius aut plurium dierum spatio absolvi dicuntur. Ve∣rum haec Opinio, postquam circulatio sanguinis plane omnibus innotuerit, merito rejicitur. Cum enim sanguis nusquam in vasis stagnet, sed cum perenni motu loca quaevis perluat, eorumque sordes conti∣nuo transferat, impossibile est ut in venis mesarai∣cis, ubi vulgo asseritur hujus morbi minera, sub∣sistat: quod attinet ad cavitates, sive specus pro congestione humorum in visceribus, nec constat quo ri∣tu sine tumore, aut abscessu tales cudantur; nec quo in∣stinctu tales humores in foco conclusi, adeo exactis temporum intervallis accrescant, absumantur, ac denu•• repullulent. Praeterea quod de bile, pituita, & me∣lancholia, eorumque motibus periodicis affirmatur, omnino suspectum habemus; quia non dantur ejus∣modi humores sinceri, quales in scholis describun∣tur: Verum sanguis aut variam sortitus indolem, prout modo calidior, modo frigidior, natura su•• talium humorum qualitates imitatur; aut inter cir∣culandum recrementa sua deponit, quae in propri•• capsulis vasisque deposita, humores morbifici & prae∣ternaturales falso creduntur. Quare cum succus nu∣tritius, sit unicus humor quo sanguinis massa quo∣tidie resicitur, ejusque supplementa usque in men∣sura & proportione fiant, proculdubio periodic•• sanguinis effervescentiae ab hujus accessu & commix∣tione erunt deducendae.

Superius annotavi circa particulas sanguinis tri∣plicem cruditatis, maturationis, & defectionis statum nimirum succus nutritius e quotidiano pabulo suppe

ditatus, crudus advenit; sanguini commixtus, & ali∣quandiu circulatus assimilatur, & in humorem per∣fectum maturatur: postea veterascens, in partes ab∣it & seponitur. Dum aequabili hoc ritu sanguis con∣tinuo instauratur, & ejus dispendia reparantur, sine tumultu aut immodica effervescentia placide fermen∣tescit, & intra vasa circulatur; sin vero succi nu∣tritii supplementum non (uti prius) maturatur, nec digestione perfecta in sanguinem facessit, ejus par∣ticulae cruori confusae, velut heterogeneum quoddam & non exacte congener, in sanguinis massa persi∣stunt; quibus cum ad plenitudinem saturatur, illi∣co turgescit sanguis, & effervescentiam febrilem con∣cipit, qua vel subigitur, vel foras excluditur depra∣vati hujus succi recens supplementum. Dico igitur, a primo instanti, quo succus nutritius cum sangui∣ne non assimilatur, ejus particulae licet commixtae, adhuc cum eo sine magno tumultu, aut perturbati∣one circulantur; atque ita deinceps, donec iis ad turgescentiam cruoris massa adimpletur; tunc vero protinus ebullit illa & fervorem concipit: ad eun∣dem fere modum ac cerevisia novella utribus infu∣sa, quae si strictim occluditur ut nihil evaporet, pri∣mo sine fervore aut impetu in vasis illis contine∣tur, postea, cum effluviis usque cohibitis liquoris mas∣sa turgescit, insigniter fermentescit, & propter fer∣mentationis impetum saepe vas dissilire facit. Eti∣am hoc stato tempore contingit, & totidem hora∣rum spatio, velut in febre intermittente, liquor ad tur∣gescentiae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 assurgit.

Adhuc difficultas restat, quam ob causam suceus nutritius cruori confusus, non assimiletur, quin in materiam heterogeneam & fermentativam degene∣ret: hoc ut plurimum fieri existimo, non alimento∣rum nec etiam viscerum culpa, sed ipsius sanguinis

vitio. Etenim sanguis, non secus ac vina, in∣terdum a nativa & genuina indole in naturam a∣crem, acidam, aut austeram transit; & quia sanguis sanguificat, usu venit ut cum ipse a debita temperie desciscat, succi nutritii penum, quo reparari debuit, facile pervertat. Qualis sit ista sanguinis diathesis, & quo pacto contrahatur, inserius dicetur, ubi de febrium intermittentium speciebus, earumque causis evidenti∣bus, & proca••arcticis, verba faciemus. Effervescen∣tia itaque sanguinis, quae febris intermittentis paro∣xysmum constituit, unice dependet a succi nutritii assimilatione praepedita; hujus particulae sanguine confusae, non (uti prius) maturantur, neque in cru∣orem perfectum facessunt; quin harum mixtura, san∣guinis massa, (veluti cerevisia novella) corpusculis valde fermentativis imbuitur; quae cum densius ag∣glomerantur, iisque cruor ad turgescentiam satura∣tur, illico effervescit; fit ingens particularum agita∣tio, & lucta, qua se invicem infringunt & subtiliant; donec tandem spiritu vitali praepollente, caeterisque subactis, quod heterogeneum est foras protrudatur; cujus consortio cum sanguis liberatur, sequitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & accessionis febrilis intermissio; postea vero a novo hujus succi supplemento novus inducitur pa∣roxysmus.

Secundo quoad rigorem, aut frigus in hoc affectu calori praecedaneum, dico; Cum succi nutritii par∣ticulae a cruditatis statu, versus maturitatem per∣gunt; ipsam vero non attingunt, insignem acorem con∣trahunt, quo partes nervosas valde pungunt, & vel∣licant, atque frigoris sensum incutiunt: (non secus ac cerevisia novella quae utribus inclusa, a dulci in acidum & nitrosum saporem transit, ut prae acore & frigiditate vix deglutiri poterit.) Cum itaque san∣guinis massam, hujusmodi crudi succi particulae ni∣troso

acore praeditae, ad turgescentiam implerunt, & cum densius agglomeratae in fluore esse incipiunt, spiritus vitales acore suo primo obtundunt, & calo∣rem nonnihil obruunt: quare sanguis frigidior ex∣istit, & tardius circulatur: quin & ob calo••is de∣fectum sensus frigoris in toto corpore percipitur, & pulsus admodum rarus existit. Porro cum hujus∣modi succo acetoso partes nervosae, & solidae, pro ultimo suo alimento irrigantur, hujus fluore qui si∣mul contigit cum sanguinis turgescentia, partes istae sensiles vellicantur, & in tremores ac spasmos irri∣tantur. Atque haec proculdubio est vera & genu∣ina causa frigoris & rigoris qui in paroxysmo fe∣bris intermittentis excitatur; nimirum succi nutritii in materiam nitrosam degeneris fluor, & turgescentia, quo spiritus & calor suffusi obtunduntur, & corpo∣ra nervosa irritata intremores cientur. Postea vero, cum particulis hisce nitrosis aliqua ex parte in super∣ficiem corporis protrusis, earum gravamine & op∣pressione sanguis nonnihil liberatur, spiritus vitales se recolligunt, & emicar•• incipiunt; deinde autem calor in∣tensissimus succedit, quoniam et cruoris massa propter effervescentiam cum materia febrili laxata, ejusque mixtione soluta, particulae sulphureae uberius in cor∣de accenduntur: & quia pori cutis ab eadem ma∣teria versus circumferentiam corporis protrusa occu∣pati, effluvia vaporosa intus cohibentur, quae san∣guinem magis exagitant & effervefaciunt: calor iste in sanguine usque persistit, donec materia ista fer∣mentativa penitus combusta, ac una cum recremen∣tis adustis a deflagratione residuis plene subacta, & subtiliata, seroque involuta, sudore aut transpirati∣one insensili evaporet.

III. Hisce praemissis non difficile erit intermissio∣nis nec non statarum periodorum rationes & causas

ostendere, scil. intermissio sequitur quia materia mor∣bica uno paroxysmo omnis difflatur; adeoque do∣nec nova substituitur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sequatur ne∣cesse est. Gigni autem incipit nova, ex quo ulti∣mus desiit paroxysmus: nimirum sanguinis massa mo∣do inanita, denuo excipit succum nutritium, ipsum∣que ob debitae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & coctionis defectum (uti prius) in materiam fermentativam pervertit, verum exigua hujus copia, parum aut nihil molestiae aut fermentationis ciet; cum vero sanguis ad turgescen∣tiam impletur, illico effervescit, & in fluore est; veluti cum cerevisia novella, aut mustum vase diu inclusum, tandem certo tempore ebullit, & vasis ora excedit.

Quod vero statis temporum intervallis, accessiones plerunque repetunt, idque tam certo, ut automa∣ta horologica non exactius; ratio est, quia succus alibilis e visceribus, sanguini in vasis confluo, aequa∣li mensura & modo, ut plurimum suppeditatur, li∣cet enim non exacte in pondere, & dimenso, tantun∣dem cibi & potus. quotidie assumimus; tamen quia statis, ut plurimum, horis ad appetitus satietatem edimus, ex comestis & chymi massa in visceribus congesta, per vasa lactea aequalis succi nutritii por∣tio sanguini convehitur: quare si totidem horis, tantum humoris nutritii cruori infunditur, qui ad plenitudinem & turgescentiam accres••ens, hoc die pa∣roxysmum inducat; certe hoc finito, ejusdem tem∣poris spatio; pro sequenti paroxysmo sufficiens ma∣teria congeretur: sin vero errata in victu committan∣tur, & aegroti, genio indulgentes, plenius aut inor∣dinate comederint, paroxysmi insultus solitam anti∣cipat horam, propter sanguinem materia febrili citius saturatum; quod si abstemii fuerint aegri, & parci∣us alimenta ingerant, intermissio diutius protrahitur.

Si adhuc inquirat••r, quare febrium intermitten∣tium periodi, non lint unius generis, & ejusdem di∣stantiae, quin aliae quotidie, aliae tertio, aut quarto die repetant? in causa est, diversa sanguinis consti∣tutio, qua nimirum, a debita temperie, in diathesin modo acrem, modo acidam, aut austeram perver∣titur. Pro diversa hujus dys••rasia, succus alibilis re∣cens advectus, plus aut minus a maturatione desci∣scit, & in materiam citius aut tardius fermentesce∣re aptam, pervertitur. Quando sanguis diathe∣sin acr••m, calidam, & biliosam, acquisivit, suppo∣no, quod pars quaedam succi nutritii, in humorem perfectum maturatur, & sanguini assimilatur, inde∣que in alimentum solidis partibus adponendum facessit, iisque affigitur: verum altera ipsius portio, a san∣guine nimium cocta, & depravata, in materiam fe∣brilem mutatur; & ex supposito, quod dimidia pars succi nutritii, tali modo pervertatur; duplo istius tem∣poris, quo in corpore nostro concoctio plenarie ab∣solvi dicitur (hoc est, post horas quadraginta octo,) hujusmodi materia fermentativa ad plenitudinem, & turgescentiam assurgit, & tunc inducet paroxysmum febris tertianae. Quod si ob sanguinis degenerati naturam austeram & ponticam, (in qua sal fixus cum faece terrestri nimis exaltatur) ideoque segnius fer∣mentari aptam, tertia solum pars succi nutritii cor∣rumpatur, tunc triplo praedicti istius temporis spatio paroxysmus inducitur; hoc est post horas LXXII. quibus solet concludi periodus quartanae, sin ob ma∣jorem sanguinis labem, fere totum succi nutritii sup∣plementum in materiam febrilem pervertatur; tunc isto temporis spatio, quo debuit coctio in vasis & ha∣bitu corporis plenarie absolvi, (hoc est post horas XXIV) materia haec ad turgescentiae motum assur∣git, & quotidianum paroxysmum inducit. Atque

hinc fit ut in febre quartana vires & robur non statim fatiscant; dum in tertiana aegri, solito imbecillio∣res fiant; a quotidiana autem febre in languorem & summam imbecillitatem cito ducuntur: nimirum in singulis quo plus aut minus succi nutritii in mor∣bi pabulum abeat; tantundem etiam de viribus & cor∣poris firmitate detrahitur. Verum de his plenius ubi de singulis februm intermittentium speciebus, earum∣que causis agemus.

Contra aequales harum febrium circuitus, arguitur, quod paroxysmi aliquot horarum spatio statum diei tempus plerunque anticipant, quandoque etiam post∣ponunt. Verum enimvero haec objectio tollitur, si intermissionis tempora, non diebus, sed horis, com∣putentur; sic enim intervalla quae modo praeoccu∣pantia, modo diutius protracta videntur, ad hanc normam plerunque aequalia apparebunt, siquidem re∣spectu diei dicitur febris tertiana quandoque duas, tres aut plures horas solitum accessionis tempus prae∣venire, aut postponere; interim singuli circuitus post totidem horas qualibet vice exacte repetunt. Quare prima febrium intermittentium discrimina solum in hoc consistunt, ut tempus accessionis in qua∣dam febre celerius, in altera tardius adveniat, scil. horis distet modo 24, modo 34, modo 70, aut si∣militer.

Ex praedictis (ni fallor) liquido constat, qualis sit sanguinis effervescentia quae febris intermittentis pa∣roxysmum constituat; unde frigoris & rigoris prae∣ludia, quae denique sit intermissonis & statarum peri∣odorum ratio. Quod autem haec & pleraque alia hu∣jus affectus phaenomena, a mala sanguinis diathesi & propterea a succi nutritii depravatione, & non ab hu∣more in minera quadam delitescente, dependent, ad∣huc magis patebit a signorum & symptomatum col∣latione

quae in hoc affectu notatu digna occurrunt: tum secundo ex causis procatarcticis rite perpensis, quae hunc affectum solent inducere: ac tertio demum ex criseos & curationum viis, quibus hic morbus aut sponte cessat, aut medicamentorum ope profligatur.

I. Primo; inter signa praecipuam considerationem merentur, pulsus & urina: pulsus, ingruente frigoris paroxysmo admodum rarus est, & depressus; qui pla∣ne arguit calorem & spiritus vitales in sanguine a ma∣teria quadam cruda, & non facile combustibili, velut obrui; non secus ac ignis in foco accensus, a•• dein lignis viridibus obtect{us} lente admodum glis••it, et parum deflagrat, qui postea difflato humore crudo in flam∣mam apertam & valde intensam erumpit: sic etiam san∣guis, materia cruda, quae in fluore est, aliquatenus subacta aut dispersa, plurimum accenditur; & quod in cruore residuum est cum ipsius particulis fermen∣tescens exuritur, & calorem cum siti intensissimum in∣ducit, quare sanguis impetuose effervescens pulsu ve∣hementi & velocissimo urgetur: secus, in corde nimi∣um congestus suffocationis periculum induceret.

Quoad urinam; ea, (praecipue in febre tertiana) colore saturato & velut flammeo, etiam cum desint contenta, imbuitur; quod sanguinis a••••ationem & temperiem nimis adustam innuere videtur: porro in hoc affectu, secus ac in aliis, ut plurimum se ma∣le habet urina, quando cum aegrotis bene est; &, e contra, siquidem toto intermissionis tempore maxime a statu naturali distat, colore rubicundo saturata; & frigori exposita, crassa evadit, sedimentum{que} copiosum, instar boli armenae, deponit; quod ideo fieri necesse est, quia toto 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 intervallo, materia febrilis cum sanguine circulatur, & tacitis ibidem incrementis ad maturitatem assurgit: in medio autem paroxysmo cum calor & aestus quam maxime vigent, urina laudabi∣lis

existit, magisque ad naturalem accedit; scil. materia fermentativa ad circumferentiam corporis transmissa.

Symptomata paroxysmum praecedentia hoc ipsum ••onfirmant; pluribus siquidem horis antequam inci∣pit paroxysmus, sentitur humorum ac sanguinis per∣turbatio, cephalalgia, vertigo, oculorum corusca∣tio, somni inquieri, &c. quae plane indicant sangui∣nem materia fermentescente prius infectum; & tan∣tum eatenus differri paroxysmi insultum, donec cru∣oris massa hujusmodi materia ad turgescentiam satu∣retur, paroxysmi statim ingruentis praeludia sunt, mo∣do in extremis manuum & pedum digitis, aut un∣guibus pallor, interdum spasmus, & stupor; modo in lumbis & femoribus frigus, & dolor; aliquando totum simul corpus rigor & tremor invadunt: quae manifesto ostendunt sanguinem in arteriis & venis fermentationis motum primo concipere, & non a foco quodam, aut minera, hanc effervescentiam con∣citari. Quod si objicitur, circa paroxysmum aegros saepissime vomitu infestari; unde videtur concludi, materiam noxiam potissimum in ventriculo & pri∣mis viis stabulari; praesertim cum affectus iste vomi∣torio tempestive sumpto potissimum curatur, fateor quidem in paroxysmo febris intermittentis vomitus immanes saepe concitari: hoc tamen saepius con∣tingit, quoniam in rigore febrili, membranae totius corporis convelluntur; quare & ventriculus cum sit pars valde nervosa, convulsione afficitur, & proin∣de spasmo contractus, quicquid in sinu suo fovet, sursum ejicit: Quod si praeterea vasa choledocha bile turgent, etiam eodem viscerum spasmo bilis meatu felleo in duodenum exprimitur, & in ven∣triculum exantlatur, ibidemque ferocia sua tetriorem adhuc vomitum provocat, quare ut plurimum, qui ob hanc rationem excitatur vomitus, tantum in ri∣gore

succedit. Quod autem bilis antequam urgeret, paroxysmus in stomacho non fuerit, sed tantum, viscerum spasmo & motibus convulsivis, meatu cho∣ledocho emulgetur, & in ventriculum effunditur, exinde constat quod, si vomitorium medio inter du∣os Paroxysmos intervallo exhibeatur, parum vel ni∣hil materiae biliosae eliciet, porro humor iste amari∣ans, istius ferociae est, ut diu in ventriculo contineri nequeat, quin statim cardialgiam & vomitionem pro∣curabit. Fraeter hujusmodi vomitum, in rigore ex∣citatum, quandoque in medio aestu aut sudore vomi∣tio cietur; cujus causa est humoris biliosi in sangui∣ne redundantia; cujus si uberior sit copia, quam ut sero diluta per sudorem excernatur, multa pars ejus, dum sanguis per anfractus hepatis circulatur, in va∣sa choledocha seponitur; quae cum ad distentionem fuerint repleta, se exonerant, & bilem intestinis & ventriculo dimittunt, ibidemque spasmo statim exci∣tato, interdum vomitus provocatur; quandoque etiam alvi dejectiones liquidae succedunt. Hoc anno, 1657 observavi plurimos hoc modo affectos; cum enim post siccam aestatem, & calidam, circa medi∣um, autumni febris intermittens passim grassaretur, solebant aegri medio caloris paroxysmo, quandoque etiam sudore dimanante, derepente se male habere atque sudore intus revocato, lipothymia corripi, bre∣vi tamen cum vomitio biliosa succederet, allevia∣bantur.

Nec tantum signa & symptomata sed & causae hu∣jus morbi procatarcticae, plane indicant ipsum a tem∣perie sanguinis immutata originem ducere: quippe febres intermittentes, ea potissimum tempestate & lo∣cis increbescunt, quibus sanguis maximam ab aere alterationem suscipit, scil. aut vere, cum calor ver∣nus hybernum frigus excipiens, sanguinem prius tor∣pidum

& segnius moveri aptum, in vasis effloresce∣re & luxuriari facit, indeque temperiem calidam & biliosam nancisci: vel autumno, quando sanguis ab aestivo calore torrefactus ideoque spiritu ejus pluri∣mum depresso, ac sale aut sulphure exaltatis, dia∣thesin modo acrem, & biliosam, modo stypticam & austeram, acquirit: quare hac tempestate febres mo∣do tertianae modo quartanae increbescunt, praeterea quibusdam in locis, ea est coeli constitutio, ut ho∣minibus quibuscunque febrem aut tertianam, aut (quod frequentius) quartanam brevi accersat; licet in pri∣mis officinis, ubi minera morbi hospitari vulgo cre∣ditur, nulla sit ob malam victus rationem humorum congestio, aut invaletudinaria dispositio. Imo, in hunc morbum facillime incidunt, qui viscera habent firma, & robusta, & qui calore vegeto abundant: e contra quibus ob debilem coctionem cruditates in primis viis continuo congeruntur, ut sint in hydro∣pem aut cachexiam proclives, plerumque ab hoc af∣fectu immunes degunt; nimirum sanguis aquosior fa∣ctus, (instar vini in vappam degenerati) est omnino ad fermentescendum ineptus.

Nec minus hanc nostram assertionem comprobare videtur febrium intermittentium curatio, sive ea sit naturalis, & critica, sive artificialis, & medica∣mentorum ope perficiatur. Quoad primum; dupli∣ci modo solent febres intermittentes terminari; Pri∣mus est cum ab ipsis paroxysmis sanguinis temperies alteratur, & non raro in naturalem reducitur: cum enim in qualibet accessione plurimum sulphuris & salis adusti deflagraverint, & sudore exhalarint, liquor sanguinis inde temperatior & minus retorridus existit: quare saepenumero sex aut septem periodis hic mor∣bus judicatur, & sponte cessat, sin vero diutius pro∣trahitur & sanguis a temperie seu diathesi acri &

biliosa nonnihil immutatus, in naturalem non resti∣tuitur, quandoque in acidam & aquosam, aut etiam ponticam degenerat; unde febris tertiana diuturna, in quotidianam, aut quartanam transit, saepe etiam, quia sanguis a diuturna hujus febris mora valde depravatur, icterus, aut scorbutus, aut cachexia suc∣cedunt. Alter modus quo hic morbus terminatur, est cum coeli aut soli mutatio insignem sanguinis alterationem infert: sic enim febres aequinoctiis in∣ceptae, circa solstitia finiuntur; etiam aegri in alteram regionem migrantes saepe convalescunt.

Quod vero attinet, ad curam medicamentis instituen∣dam solet illa iniri dupliciter: scilicet Empirice, & Dogmatice; atque in hoc morbo remedia Empirica ab agyrtis, aut mulierculis petita, pluris aestimantur, & non raro plus efficiunt, quam quae, juxta exactam me∣dendi methodum adhibentur, medicorum praescripta.

Remedia Empirica, quae dicuntur febres intermitten∣tes curare ejusmodi sunt, quae sine quavis evacuatio∣ne paroxysmum ingruentem arcent: &, vel intus su∣muntur, vel exterius (ubi pulsus praecipue micant) applicantur, scil. vel regioni cordis, vel carpis manu∣um aut plantis pedum plerunque alligantur, haec inter∣dum prodesse adeo vulgo notum est, ut quidam sub mul∣ctae cujusvis poena, per ista remedia subitam hujus morbi curationem polliceantur. Quare inquisitu di∣gnum est, quo modo haec operentur, & qua ratione, accessiones febriles sistant. Constat imprimis eorum, quae exterius adhibentur vim & actionem sanguini & spiritibus immediate impertiri; & ••um paroxysmum sine humoris aut materiae cujusvis evacuatione, praeca∣vendo arceant, necesse est ut hujus effectus ratio solum∣modo in hoc consistat, quod hujusmodi medicamentorū usu, sanguinis cum materia febrili turgescentia, ac fer∣mentatio inhibeantur, nimirum, a pharmaco circa vasa

alligato, corpuscula quaedam sive effluvia sanguini communicantur, quae ipsius particulas valde fi∣gunt, & constringunt; aut etiam fundendo & exagi∣tando velut praecipitent; utroque modo spontanea sanguinis effervescentia impeditur: non secus ac cum aqua frigida ollae ebullienti instillatur; aut veluti cum acetum, aut alumen cervisie novellae, & fermentes∣centi infunditur, illi••o fermentatio cessat, & liquor novum saporem & consistentiam acquirit, quo ad potum aeque sit idoneus ac si longo tempore matu∣raverit. Quod autem ad hunc modum haec sebrifuga agunt, constare videtur, quoniam quae sunt praeci∣puae notae, vi styptica & adstrictoria, aut etiam prae∣cipitatoria virtute pollent, hinc sal marinus nitro∣sus, gemmae, succus plantaginis, Bursae pastoris, herbae quaelibet adstringentes cum aceto contusae, & simi∣lia carpis alligata, radix millefolii, tormentillae, eti∣am camphora col••o suspensa, perhibentur hunc mor∣bum tollere: quin etiam quae intus sumuntur, sunt ejus∣dem farinae, succus plantaginis, aq. rosarum rubra∣rum, alumen, quatenus sanguinem figunt & con∣stringunt: decoctum piperis, sal Ammoniacus, aut absinthii, spiritus vitrioli, item passio subitanea irae au: timoris, quatenus sanguinem fundendo, & exa∣gitando praecipitant, non raro accessionem febrilem impediunt: non secus ac liquoris cujuslibet concus∣sio & exagitatio aut adstringentium infusio in ipso spontaneam effervescentiam & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 impediunt. Quod vero paroxysmus semel impeditus postea non facile redit, ratio est, quoniam si materia ista febri∣lis & depravata in sanguine diutius continetur, po∣stea concoquitur, & aliquatenus maturatur: ideoque & hanc & penum de novo succrescentem sanguis non (uti prius) omnino pervertit, sed digerere, & assimilare incipit: praeterea cum paroxysmus semel

sistitur, ejus consuetudo interrumpitur; cujus solius instinctu, natura saepe ipsos etiam errores suos repe∣tit: ut enim cum semel deliquit, solet eodem modo saepius perperam agere: ita cum delictum suum semel omittit, facile in melius assuescit.

Curatio Dogmatica, medicamentis ut plurimum vomitoriis, & catharticis, nec non sanguinis missi∣one instituitur; quibus misere excruciantur aegri & raro profligatur morbus; ut merito hic affectus, me∣dicorum opprobrium dicatur, febres vero tertianae quandoque a vomitorio paulo ante paroxysmum ad∣hibito, tolluntur: quod quidem accidit (ut opinor) ob rationem quam superius innuebam: Dixi enim febris tertianae causam, esse malam sanguinis diathe∣sin, qua in naturam acrem & biliosam transit; ide∣oque succum nutritium appositum, non rite assimi∣lat, sed in materiam fermentativam commutat; quare si bilis copiose a sanguine emulgetur, intemperies ista calida, & biliosa, ut plurimum tollitur; & vis ista fermentativa sponte cessat, hoc autem imprimis prae∣stant pharmaca Emetica; si enim fortiter operantur, non tantum ventriculi fundo spasmus inducitur, sed & duodenum motu inverso versus pylorum contra∣hitur, atque bilis e meatu choledocho proritatione continua expressa, in ventriculum suffunditur, quae statim vomitu rejicitur, qui si copiosus succedate ve∣sica fellea fere inanitur, & deinceps receptaculum evadit, quod humorem biliosum, sive salis & sul∣phuris adusti particulas, sanguini ubertim suffusas, emulgeat, & excernat; paroxysmns mox sequuturus nonnunquam hoc modo praecavetur; non quod mi∣nera morbi vomitu extirpatur, sed quoniam evacu∣atio & motus, motui febrili contrarius excitatur, & proinde sanguinis effervescentia spontanea praecave∣tur. Etiam hac ratione quandoque in posterum mor∣bus

tollitur; quoniam hoc modo sanguis a bilioso humore plenius emulgetur: Est tamen observatione dignum, quod vomitoria in febre quartana nihil pro∣sunt, & raro in tertiana, nisi statim ab initio exhi∣bentur, quando febrilis diathesis adhuc levis est, nec plene confirmata.

Circa febres intermittentes in genere, adhuc earum anomaliae quaedam, quibus a more solito deflectunt, explicandae restant, nisi enim inusitata haec phaeno∣mena solvantur, hypothesis haec nostra deficere, & aliqua ex parte ••laudicare videbitur; primo ita{que} solent paroxysmi frigore aut rigore interdum carere. In∣crebuit hoc autumno febris intermittens cujus acces∣siones tantum cum calore, eoque intentissimo, aegros exercuere, in plerisque adfuit vomitus immanis, minime vero frigus aut sudor, post 4 dein aut 5 periodos, ingruente paroxysmo, parum algere & postea aperte rigescere solebant aegri, & in declina∣tione sudare: hujus ratio erat, quoniam a praefervi∣da aestate sanguinis constitutio acris, & plurimum retor∣rida evaserat; quare succi crudi particulae ipsi confusae torrefiebant statim & praeassabantur; ut non cum aco∣re, (instar novellae cerevisiae) efferverent primo, ac dein postea deflagrarent; sed turgescentia concitata totum, (instar ligni aridi foco superstrati,) illico in∣cendium caperet, & in flammas erumperet, postea vero liquor sanguinis quibusdam paroxysmis defla∣gratus, minus retorridus extabat; ut succus alibilis depravatus, non statim torrefieret, sed in materi∣am nitrosam & cum acore fermentescentem transi∣ret, quae primo turgescens frigoris sensum toti cor∣pori induceret. Cum frigus paroxysmum inchoat, plerumque sudor ipsum concludit: quod revera con∣tingit, quia sanguis aquosior factus cum materia febrili facilius in vaporem resolvitur, non secus ac liquor

aquosus distillatione facilius prolicitur, quam qui sit oleaginosus, aut consistentiae crassioris.

Non raro accidit in declinatione hujus morbi, cum paroxysmi minorari incipiunt, ut frigoris & rigoris sensus paulatim minuatur & tandem evanescat, at∣que cum levi tantum calore, accessio aegros mole∣stet: cujus ratio est, quoniam isto tempore sanguis versus statum naturalem aliquatenus restitutus, succum crudum concoquere & maturare incipit, ita ut plu∣rima pars ejus assimiletur; quaedam vero excremen∣ta in cruore congesta, levem adhuc effervescentiam pariant: Cum vero particulae febriles de nitroso acore minime participant, sine rigore fermentatio sanguinis inducitur; quia quod extraneum est, de∣flagrat, & vel subigitur, vel foras amovetur. Quan∣doque etiam in declinatione hujus morbi, paroxys∣mi, sine quavis incalescentia, tantum levi constant frigore: cujus ratio est, quia materia morbifica ni∣trosa, potius quam sulphurea, cum in fluore est, ca∣lorem naturalem aliquatenus obtundit, & deinde sine magna deflagratione dissipatur & evanescit.

Maxima adhuc dubitatio est, de periodorum inter∣vallis, quae aliquando in eadem febre videntur esse duplicia, ut accessio prima respondeat tertiae, & u∣traque eveniat forsan hora matutina, & rursus se∣cunda quartae & ambae obtingant vesperi, atque ita de∣inceps: quare febris, hujusmodi typum gerens nomi∣nari solet, tertiana aut quartana duplex. de quibus non facile constat quomodo fieri possunt si a mala sanguinis diathesi, & proinde a succi alibilis depravati ad turge∣scentiam congestione, paroxysmi dependent: (quam ob causam a duplici foco sive minera duplicem hunc typum concitari seu originem ducere vulgo statuitur) mihi au∣tem verisimilius videtur quod in hoc casu aliquan∣do accidit febrem esse simplicem, & unius generis,

etiam Typos esse consimiles, & omnes sibi invicem congruos; errorem vero praecipue, oriri, quia non horis, sed diebus computentur periodorum interstitia, cum enim non viginti quatuor, exacte, sed vel 16 vel 30 horis in quotidiana; atque in tertiana, non 48, sed 40 aut 56 plus minus, aut id circiter, di∣stent paroxysmorum initia: fiet ut alterni paro∣xysmi ante, & reliqui post meridiem eveniant. Cui etiam accedit quod dispar victus ratio qua utuntur aegri, magnas typorum inaequalitates saepenumero producat; ut interdum bis in die paroxysmus re∣plicetur; uti non raro observavi in hominibus cache∣cticis, & inordinate viventibus: veruntamen non raro contingit ut febres intermittentes paroxysmos repetant, qui nec eandem observent distantiam, nec prorsus ejusdem moris typum gerant, multoties ob∣servavi in febre quartana, quod praeter accessiones statas, die quarto circa eandem horam redeuntes pa∣roxysmi quidam vagi & incerti aegros infestarent; ut interdum die paroxysmum solitum praecedente, quandoque ipsum insequente, insuper de novo alter (levior tamen) cum rigore, aestu & sudore, typum febris intermittentis exacte referens, excitetur: & nihilominus accessio primaria tempore consueto re∣diret, hoc ut plurimum evenire solet aut a victu ma∣le instituto, praecipue a crapula & vini potu; aut a pharmacia perperam adhibita: cujus ratio (ni fal∣lor) in hoc consistit. Sanguinis massa cum materia fermentativa stato tempore ad turgescentiam satu∣rari solita, saepe, ob errata quaedam in victu, plus materiae congerit, quam quae uno paroxysmo facile difflari poterit: cumque eandem materiam fermen∣tativam inaequaliter coquet, non raro accidit ut par∣tem ejus superfluam aut tenuiorem, quasi velitatione quadam, leviori paroxysmo prius excutiat, aut cras∣siorem

(post accessionem primariam) adhuc in cruore residuam, fermentatione febrili de novo suborta, dispellat. Et cum in febre intermittente paroxysmi hoc modo reduplicant, utrique se remissius habent, ut sit eadem in utroque materies, tantum divisa, & binis accessionibus eventilata. Praeterea cum mate∣ria haec fermentativa, sive succus nutritius inter cir∣culandum depravatus, contineatur partim in arteri∣is & venis cum sanguine, & partim in genere ner∣voso & solidis partibus, evenire potest ut utrique humores haud simul fermentescant, sed uno paro∣xysmo diffletur maxima unius portio, & dein altero maxima alterius.

CAP. IV. De Febrium intermittentium speciebus & primo de Tertiana.

AD hypothesin nostram de febrium intermitten∣tium natura & origine superiori capite traditam, facile erit singula quae illuc spectant phaenomena, eorumque rationes accomodare. Cum vero quae sunt hujus generis non idem observant intermissio∣nis aut recursus spatium, eorumque typi, quoad si∣gnorum & symptomatum apparentias, non pror∣sus ad eundem modum contingant: ideo juxta ho∣rum diversitates, & pracipue a paroxysmorum di∣stantia, febrium intermittentium variae assignantur species, & differentiae. Potissima earum divisio est in tertianam, quotidianam, & quartanam: de sin∣gulis praecipua notatu digna hic loci advertemus.

Dicitur febris tertiana, non quae ad trium dierum distantiam peragitur; verum inclusive a die quo in∣cipit

unus paroxysmus; dehinc tertio, redit alter. Interim aliquando, si paroxysmi sint longi, & ultra 12 horas protracti, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 spatium saepe nycthe∣mero minus est. Vulgo distinguitur hic morbus in exquisitam & notham; febris tertiana exquisita est quae incipit, cum rigore vehementi, cui succedit calor acris, & mordax, qui in sudorem exolvitur, atque intra 12 horas accessio finitur, sequiturque perfecta intermissio, in tertiana notha, frigus & calor se remissius habent, ac∣cessio vero supra 12 horas, imo saepe ad 18, aut 20 ex∣tenditur. Differunt hae quoad variam sanguinis diathe∣sin, qui in priori magis retorridus & acris existit; ideo succum alibilem a cruditate versus adustionem perver∣tit, quare effervescentia vehementior excitatur. Sed ••um materia aequalius deflagrat, citius finitur. In posteriori, praeter adustionem, sanguis humiditate se∣rosa nimis scatet: quare succus nutritius in materi∣am crudiorem (ideoque subigi & deflagrare minus aptam) degenerat: quare ejus accessio est mitior, & inaequalior, & non nisi longiore spatio peragi∣tur.

Essentia ergo febris tertianae in eo consistit, quod sanguis (instar cerevisiae e brasio nimis tosto paratae) plus satis acris & retorridus, succum alibilem, qui e comestis crudus infertur, non rite subigit & maturat, sed plurimum ejus in materiam nitro-sulphuream per∣vertit; qua cum sanguinis massa ad turgescentiam saturatur, instar cerevisiae novellae utribus inclusae, ef∣fervescentiam concipit: a fluore istius materiae ni∣trosae, quae calorem & spiritus vitales obtundit, par∣tesque nervosas vellicat, primo excitatur frigus cum rigore; dein, praepollente rursus spiritu vitali, ma∣teria haec in sanguine effervescens subigi ac in corde accendi incipit; a cujus deflagratione calor inten∣sus per totum corpus diffunditur; dein reliquiae ejus

secretae, ac sero involutae, per sudorem amandan∣tur.

Retorrida haec sanguinis constitutio in hoc sita est, quod sulphuris & salis particulis plus debito im∣praegnatur; quare quae ad hunc morbum disponunt causae procatarcticae sunt temperamentum calidum & biliosum, aetas juvenilis, praefervida victus ratio, uti vini & ciborum piperatorum immoderatus usus, prae∣cipue autem verna & autumnalis anni tempestas, quan∣do sanguis (non secus ac vegetabilia quaeque) efflo∣rescere, & sua sponte fermentari aptus sit: Pro∣pter hujusmodi occasiones cruoris liquor perassari so∣let, ac in temperiem biliosam verfi: & cum a crasi naturali in tantum descessi••, ut succum nutritium in materiam plane fermentativam pervertat, hujus fe∣bris initium inducitur, quod aliquando ab hac intem∣perie sensim aucta, & ad summum provecta, contin∣git; frequentius vero hanc dispositionem, causa evi∣dens in actum suscitat, & accidenti cuidam notabili hu∣jus morbi originem ascribimus. Quare humidus ••u∣bitus; a sudore frigoris susceptio aut quovis modo transpiratio impedita, item crapula, aut ab inordi∣nate comestis ventriculi perturbatio; quaecunque de∣mum effervescentiam immodicam in cruore cient, latentem hujus morbi diathesin in actum ducunt: quippe a tali qualibet occasione, succus nutritius in sanguine congestus, & aliquatenus depravatus, flu∣orem concipit, & a reliquo sanguine secedens cum acore nitroso fermentescit; dein a spiritu & calore vitali accensus, & exagitatus, cum aestu valde intenso paroxysmum inducit.

Febris tertiana solet esse vere frequentior; quo tempore sanguis vegetior & opimior existit; ideoque ad diathesin▪ hujusmodi febrilem magis idoneus. Fe∣bris incaepta, si intra modicum tempus finitur, vulgo

dicitur medicina potius quam morbus; quod ex par∣te verum est, quoniam hoc ratione sanguinis impu∣ritates deflagrant, viscerum obstructiones expediun∣tur, & revera totum corpus ventilatur, ita ut ma∣teria quavis excrementitia & nascentium morborum seminario prorsus liberetur. Sin vero diu protrahi∣tur hic morbus, plurium aegritudinum & diuturnae invaletudinis causa existit; Hinc enim sanguinis massa, spiritu vitali plurimum spoliatur, & (instar vini ni∣mis fermentati) quodammodo vappescit: quare, icte∣ritia, scorbutus, aut cachexia, hanc febrem sero cu∣ratam excipiunt. A crebris enim paroxysmis, spi∣ritus vitalis plurimum evaporat, qui, siquidem a com∣estis parum restituitur, cruor inde debilior & fere vapidus evadit: interim salis & sulphuris particulae evehuntur magis & exaltantur; unde sanguis fit acris & salsus, adeoque circulationi & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 inep••ior.

Hic morbus diu protractus, non raro typum com∣mutat, & a febre tertiana, fit aut quotidiana, aut interdum quartana; dein aliquando ab utrisque in tertianam redit. Horum ratio est sanguinis diathe∣sis varie immutata: qui enim primo acris, & bi∣liosus, succum nutritium isto modo perverterat ut die tertio ad tergescentiae plenitudinem assurgeret; postea a crebra deflagratione evadit minus acris, ve∣rum magis aquosus, & multo debilior, ita ut hu∣morem alibilem minus assimilet, aut maturet: unde citiora fiunt materiae fermentativae incrementa & quo∣tidie accessiones redeunt. Sin a victu aut pharmaco denuo versus biliosam alteretur sanguinis temperies, etiam periodi alterantur, & tertianae typum resumunt▪ Par etiam ratio est in quartana, de qua in proprio loco dicetur.

Quoad curationem: medendi methodus vulgo in

unitum hunc scopum dirigitur nimirum ut morbi mi∣nera extirpetur, & sine fomite residuo aut recidivae metu materia febrilis e corpore nostro eradicetur, quare vomitoriis & catharticis diligenter insistitur, quae cum nihil ad curam proficiant, qum plurimum frangantur vires, aegroti a medicis relinquuntur, & res tota naturae committitur. Intentiones (uti mihi videtur) debent esse hujusmodi. Primo, sanguinis ad temperiem naturalem restitutio. Secundo, deprava∣tionis succi nutritii (quantum fieri potest) praecautio. Tertio, fermentationis febrilis, ne paroxysmus susci∣tetur inhibitio. Atque hae indicationes non tantum in febre tertiana, sed in qualibet praeterea, inter∣mittente locum habent: quae tamen non iisdem mo∣dis, aut remediis, verum aliis & aliis pro diversita∣te morbi, conditionis aegri, & symptomatum maxi∣me urgentium, sunt peragendae. Utcunque in cu∣ratione hujus morbi plus naturae & bene institutae vi∣ctus rationi, quam pharmaciae tribuendum est.

I. Circa primam intentionem nimirum ut sanguis ad temperiem naturalem reducatur; vomitoria, ve∣nae sectio, & purgatio magni sunt usus: praecipue si in morbi principio celebrentur. Juvant vomitoria tum quatenus ventriculum expurgant, ut coctio pri∣maeva melius perficiatur, indeque chymus nutritius pro materia sanguinis purior suppeditatur; tum prae∣cipue quatenus bilem e meatu choledocho copiose ex∣primendo, cystin felleam inaniunt, ut exinde bilis •• massa sanguinis plenius elutrietur; adeoque sanguis a recrementis salis & sulphuris adusti depuretur. Ve∣nae sectio sanguinem refrigerat & ventilat, ut pro∣pterea minus torrefiat, aut praerassetur, atque libe∣rius sine adustionis periculo in vasis circuletur. Itém purgatio bilem e vasis felleis, & consequenter e cru∣oris massa ubertim emulget, & proritando exprimit.

In hunc finem (scil. cruoris reductionem) conferunt digestiva acetosa attemperantia, quatenus sanguinem fundunt, & alterant, ejusque fervorem attempe∣rant, Quandoque etiam soli & aeris mutatio, malam sanguinis constitutionem prae caeteris quibuscunque re∣mediis insigniter emendant.

Secunda intentio, diaeta & exacta victus ratione optime perficitur; quae in hoc morbo sit tenuis, & parca oportet, quare vulgo dicitur fames optimum hujusce aegritudinis remedium: & communi constat, experimento, a parciori victu accessionem febrilem ultra tempus consuetum saepissime protelari. Duo sunt imprimis circa victum observanda: Primo, ut alimenta sint tenuia, nihil exhibeatur sulphureum aut spirituosum; sic enim conflagratio sanguinis mino∣ratur; dein secundo, ut ingruente aut urgente paroxysmo, nihil alimenti ingeratur: quare in je∣junis paroxysmus est levior, & citius finitur.

Tertio, quod tertio erat propositum: accessionis fe∣brilis inhibitio instituitur per remedia quae sanguinis fermentationem sistunt. Licet autem remedium Em∣piricum & amethodicum valde infidum apud medi∣cos audiat; tamen mihi compertum est, has febres hoc modo saepenumero curari, cum pharmaca non omnino prodessent. Qualia sint & quo ritu, absque veneficii suspicione, pro curando hoc morbo juvamen praestant, supra annotatum est. Hic solum adver∣timus, horum usum post pharmaca & venae sectio∣nem (si opus ea fuerit) esse maxime proficuum; & nisi haec rite praemittantur, istaec altera raro paro∣xysmum inhibere. Vomitus, purgatio, & venae se∣ctio, nisi ab initio statim celebrantur, parum opis praestant, imo saepius obesse solent: dum enim 〈…〉〈…〉 guis spiritu vitali pollet, ejus mala diathesis facili negotio corrigi aut emendari potest: quare si bilis

circa initia copiose emulgetur, aut cruor eventilatur, ad crasin naturalem reducitur: postea tamen, in morbi hujus progressu (spiritu jam plurimum exhau∣sto, atque sale & sulphure nimium exaltatis) si hu∣jusmodi evacuationes adhibentur, sanguinis crasin plus debilitant: ideoque observatione constat, ab his remidiis sero admotis febrem tertianam raro aut vix omnino curari, & saepe in quotidianam trans∣ire. Vulgo increbuit opinio febrem tertianam sine vomitorio vix sanari posse, quare solent nonnulli medicastri sub necessitatis praetextu quibuscunque hoc morbo laborantibus (languidis & infirmis licet) non sine magno vitae periculo pharmacum emeticum propinare: & quos tali remedio omnino impares censent tanquam non facile curabiles naturae relin∣quunt. Verum (uti mihi saepius contrarium exper∣to satis constat) hujusmodi praxis perperam insti∣tuitur, quin potius existimo pro curatione febris ter∣tianae, nisi in corpore robusto & ad vomitum facile proclivi, & cum contigerit ventriculum materia ex∣crementitià aggravari, raro aut nunquam vomitoria requiri, sed vice hujus lenem purgationem, qua hu∣morum saburra blande subducatur, rectius ex usu fo∣re: quippe purgatio in hoc casu idem praestat quod vomitorium; nimirum vasa choledocha evacuat, ut bile e sanguine uberius exhausta dyscrasia febrilis emendetur. cum autem humor felleus in ventriculum exantlatus sursum educitur, gravis inde noxa stomacho infertur, ac insignis perturbatio in toto corpore ex∣citatur: sin vero a leni cathartico humor iste de∣orsum proritetur, sine quavis molestia foras excer∣nitur. Dein, si blandae purgationi semel aut bis ite∣ratae victus admodum tenuis & carnium expers acce∣dat, indicationi praeservatoriae non raro satisfiet, ut pro causa morbi tollenda non aliis remediis opus

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

fuerit; quin his rite praemissis in usum adhibeantur quae aut intus sumpta aut exterius applicata acces∣sionem febrilem sistant. Hujusmodi plano & facili medicinae instituto, scil. purgatione ex infuso sennae & Rhabarbari, victu tenui, & topico febrifugo pecto∣ri aut carpis adposito, sine pharmaci cujusvis alteri∣us deleterii usu, febres tertianas brevi tempore saepissi∣me curatas novi: quinimo gravidas, senes item val∣de imbecilles quorum vires purgationi non sufficerent, solum tenuis diaeta cum periaptis tempestive adhibi∣tis perquam feliciter sanavit. Istius methodi opta∣tum successum ita crebro expertus sum, ut minime dubitem, febrem tertianam, si ab initio hoc modo tra∣ctetur, scil. priusquam mala victus ratione, aut phar∣macia perperam adhibita sanguinis temperies plus laedatur, aeque facile ac alium quemvis morbum per∣sanatum iri. In hujus vero rei fidem liceat sequentem historiam proponere.

Juvenis quidam nobilis, bilioso temperamento praeditus, febre tertiana intermittente corripiebatur; ingruente paroxysmo plurimum bilis flavae & viride∣scentis evomebat, dein cum insigni cardialgia calore & siti, intensissimis, per plures horas graviter mo∣lestabatur. Huic, intermissionis die, quo forte ade∣ram, ex praescripto meo, sanguis ad uncias octo fu•• missus & post meridiem clyster emolliens injectus; etiam victu tenuissimo (scil. tantum ex hordeatis) utebatur: cepit qualibet nocte hora somni hanc opiatam, scil. Conser rosarum vitriolat. sem. drac. di∣ascordii 1. scrup. etiam quolibet mane salis absinthii 1. scrup. e cochleari succi aurantii, sed cum haec non succederent (redibat enim paroxysmus nonnihil remissior seu cum vomitu atroci ut prius) in super cum vomitorium hic aeger valde perhorrescebat (quo∣niam antehac non ita pridem ab emetico admodum

leni fere trigesies evomuerat, usque dum spasmo & convulsionibus affectus in magnam virium prostra∣tionem cum vitae periculo adduceretur) idcirco die praedictum paroxysmum sequenti potionem ex infus. Sennae Rhahabarb. & Santal. Citrin. cum sale absyn∣••hii in aq. fontan, exhibui, a qua decies purgaba∣tur cum levamine: mane proximo 3 horis ante∣quam paroxysmum expectaret, epithemata febrifuga carpis admovi, & sanguinem denuo misi ad 6. unc. ex quo accessione febrili caruit, & dem iterum eodem modo purgatus integre convaluit.

CAP. V. De Febre intermittente quotidiana.

FEbri tertianae, propter affinitatem & paroxysmi similitudinem, proxime succedit quotidiana, scil. cujus accessio quolibet die redire solet. Quorundam opinio est hujusmodi febrem esse solummodo tertia∣nam duplicem & a materia dispersa, & duplicem focum nacta, oriri; cui tamen non assentior; ejusque exor∣tum peculiari sanguinis dyscratiae attribuendum du∣co. In hac frigoris & caloris symptomata sunt re∣missiora; verum accessio diutius protrahitur, & sae∣pe horas 18 aut 20 solet durare, haec febris, ut plu∣rimum, tertianae succedit: cum enim spiritus vitalis a crebra sanguis deflagratione plurimum avolarit, at∣que (diathesi febrili adhuc manente) cruor debilior factus sit, succum nutritium minus coquit, aut matu∣rat, & totum fere in materiam fermentativam per∣vertit;

quare citius ad incrementum pervenit, & subduplo istius temporis, quo prius, ad turgescentiae plenitudinem congeritur. Quoniam vero materia congesta cruditatis aeque ac adustionis particeps est, ideo effervescentiae calor est remiss••or & inaequalior, atque (instar ligni viridis foco superstrati) lentius deflagrat, quare paroxysmus est durationis longi∣oris.

Quandoque accidit febrem quotidianam sine prae∣via tertiana primo oriri, scil, cum in corpus caco∣chymicum & pravis succis refertum diathesis febrilis incidit; tunc enim sanguis spirituum inops, succum nutritium in majori copia pervertit, & breviori tempo∣re ad turgescentiae plenitudinem congerit: Quae autem quotidiana incipit non raro typum commutat, & ter∣tiana evadit; non secus ac tertiana saepe in quoti∣dianam migrat, siquidem inter has febres, earum∣que causas magna est vicinitas; & constitutio san∣guinis parum immutata, alterius in alteram 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 facit. Febris intermittens quotidiana non ita facile uti tertiana, curatur: sive enim illa simplex primo advenit, sive alteri intermittentium succedit, utcunque a causa fortiori excitatur, & majorem ar∣guit sanguinis dyscrasiam, quae remediis haud statim cedit. Quin etiam haec febris si diuturnior fuerit, aut morbo alii chronico supervenerit, praeter san∣guinis labem, saepissime adjunctas habet viscerum in∣firmitates: nimirum sanguis labefactus impuritate•• suas sensim congestas visceribus, dum eorum anfractus pertransit, facile affigit: (hinc in febre quotidian•• ventriculi aggravatio, hypochondriorum tensio, modo hepatis, modo lienis, aut mesenterii obstructiones, aut tumores conjunguntur; sunt autem hujusmodi affectu•• non causa febris, (uti vulgo creditum) sed tantu•• ejus producta. Quare in hac febre praeter simpl••∣cem

curationis methodum, quae in tertiana indicatur, quamplures aliae intentiones, sive coindicantia, in considerationem veniunt: nimirum ut ventriculus humorum suburra expurgetur, viscerum infarctiones liberentur, infirmitates corroborentur, atque una cum his dyscrasia sanguinis emendari queat & ac∣cessiones febriles inhiberi possint, omni ope niti de∣cet; Unde propter varias hujusmodi intentiones lon∣giori via ad curationem proceditur, in hoc casu vo∣mitoria (si vires ferant) erunt prae caeteris ex usu: etiam purgantia, quibus assiduus materiae excremen∣titiae proventus eliminetur, saepius iteranda: praeter haec, remedia digestiva, deobstruentia, quae fermen∣ta viscerum & sanguinis restituunt, & dyscrasias corrigunt, erunt crebro adhibenda. Quamobrem sales herbarum fixi, earundem extracta, spiritus mi∣neralium acidi, ac interdum chalybis praeparata ap∣prime conducunt, circa haec media difficile incumbit pensum, cum ob multiplex malum simul plura sint a∣genda; attamen ob paroxysmi febrilis assiduitatem paucioribus solum uti aegro vacat. In affectibus ita complicatis licet methodi ratio postulat, impedimen∣ta primo amovere, & dein morbum sanare, tamen hujusmodi febrem in corpore cacochymico cum ple∣risque aliis affectibus stipatum, saepe 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & Empi∣rico modo curatum novi, scilicet post levem totius provisionem, remedia febrisuga exterius applicata accessionem febrilem primo sublevarunt, ut dein re∣liquis affectibus curandis tempus & medendi occasi∣ones felicius concederentur. Nuper invisi foemi∣nam illustrem, quae cachect••co corporis habitu diu praedita, post mensem a puerperio, languida & imbecillis, febre intermittente quotidiana corripieba∣tur; a cujus sex aut septem accessionibus vires in tantum erant prostratae ut lecto exsurgere aut vero

in eodem suscitari vix potuerit: alimenti licet te∣nuissimi ne tantillum capescere, quin maximae inde molestiae stomacho cierentur; insuper regio ventri∣culi & hypochondrii sinistri erat tumore duro re∣nitente, & immaniter dolente, per totum obsita: propter vires summe prostratas praeter enematum usum nullus hic evacuationi fuit locus etiam alia quaeque remedia, nisi pergrata, & in exigua tan∣tum quantitate, stomachus valde imbecillis aversa∣batur. In difficili hoc casu, atque intra angustos medendi limites circumscripto, pauca haec consu∣lui, nimirum ut bis in die sumeret hanc mixtu∣ram, scil. Aqu. magistralis lumbricorum unc. 2. E∣lixir proprietatis gl. vi. Insuper fotum ventri∣culo adhibendum institiui, ex foliis Absinthii Pon∣tici, Centaurii, Abrotani, cum radicibus Gentianae vino albo in vase cooperto incoctis, etiam ut post fotum placenta ex pane tosto & eidem liquori in∣tincto supra ventriculi regionem gestaretur. Praete∣rea Epithemata febrifuga carpis alliganda cu••avi: atque his solummodo remediis, die tertio paroxysmo febrili carvit, & ab eodem postea immunis perstitit, dein remediorum chalybeatorum usu, intra breve tempus integre convaluit.

CAP. VI. De febre quartana.

IN febre quartana, quam in caeteris periodus est longior; quae nimirum inclusive in diem quartum extenditur, etiam mora esse solet diuturnior, & cura∣tio difficilior: quippe hic morbus ad plures menses, saepe etiam annos, extenditur; & raro, aut vix omni∣no medicamentis cedit.

Paroxysmus ut plurimum a frigore & rigore in∣cipit, quibus calor succedit satis molestus, sed re∣missior quam in tertiana; sudor plerunque accessi∣onem concludit. Quando morbus recens invadit, paroxysmi sunt graviores, & admodum infesti, ae∣grosque lecto affigunt; nec non de robore & vigo∣re corporis decidere faciunt: postea vero levi∣ori absolvuntur plaga, ut accessiones extra lectum, quandoque in itinere, aut aliud quicquam agentes, ferant. Longius si haereat, affectionem scorbuticam aut hypochondriacam inducit, hominesque statu in∣valetudinario implicat.

Causae q́uae ad hunc morbum disponunt, sunt primo soli & coeli constitutio; quippe tempus autumnale huic affectui fere proprium est, ut raro observes fe∣brem quartanam nisi circa autumnum oriri: etiam in quibusdam locis, praecipue juxta oram mariti∣mam, hic effectus solet esse Endemius, quosvis illic degentes, aut aliorsum advenas, confestim occupare: Huc etiam faciunt aetas declinans, quae in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 constituitur, etiam melancholica temperies, & quae ob malam victus rationem affectioni hypocondriacae

obnoxia est; insuper febres alius generis diuturnae, & morbi chronici non raro in febrem quartanam transeunt.

His juxta positis, & rite pensitatis, dicendum vi∣detur, quod febris quartana, aeque ac caeterae inter∣mittentes, a vitiosa sanguinis diathesi dependeat; qua nimirum succus nutritius, sensim in vasa delatus, in materiam fermentativam pervertitur; atque hujus usque ad turgescentiae plenitudinem congestae effer∣vescentia, febris quartanae paroxysmum constituit. Cum vero in hac febre nonnulla sint a caeteris pe∣culiaria, inquirendum erit, qualis sit in hoc mor∣bo sanguinis dyscrasia a reliquis distincta, & quo pacto symptomata praecipue notabilia excitet.

Super hac re quae vulgo perhibetur opinio, a ve∣ritate multurn recedit: Fere omnium consensu fe∣bris quartanae essentia, & origo humori melancho∣lico alicubi in primis viis coacervato, & periodice illic putrescenti, ascribitur. Vice hujus, asserimus nos, quod in hoc morbo sanguinis liquor a natura dulci, spirituosa, & balsamica, in acidam & non∣nihil austeram, instar vini acescentis, transierit: ni∣mirum adest spirituum penuria, atque sanguinis pars Terrestris seu Tartarea, (quae constat imprimis sale & terra) nimis exaltatur, & in fluorem evecta acorem cruoris massae inducit: non secus ac cum cerevisia a tonitru commota, & faece turbida infecta acescit. Sanguis hoc modo ab indole nativa degener, suc∣cum alibilem non rite coquit & sibi assimilat, sed in materiam extraneam pervertit; qua cum ad pleni∣tudinem in vasis saturatur, partesque nervosae a suc∣co illinc oriundo irrigantur, sequitur hujus materiae fluor, & velut spontanea effervescentia, qua nimi∣rum accessio febrilis cum rigore & calore, non secus ac in tertiana, solet induci.

In febre quartana periodi longiora habent inter∣valla, quia cum sanguinis dyscrasia sit versus aci∣dum ideoque minus acris & calida, succum alibilem sine lucta & tumultu pervertit; quare ejus nonni∣hil assimilatur, & reliqui depravatio non ita longe, uti in tertiana a statu naturali recedit: atque hinc ejus congestio ad plenitudinem fit tardior, & fere sesqui-altero istius temporis quo in tertiana ad tur∣gescentiam assurgit: ideoque hac febre correpti me∣diocriter valent, & robusti sunt; quod indicium est succi nutritii minus depravati: etiam paroxysmi sine immani incalescentia fiunt, quia sine magna adustione humor nutritius in materiā fermentativam pervertitur.

Cur autem hic morbus tam difficilis sit curationis, adeoque pertinaciter aegros infestet, in causa est atra∣biliaria sanguinis constitutio, quae non facile amo∣vetur, & fere nullis cedit remediis. Diathesis bili∣osa crebra sanguinis deflagratione emendatur, & sae∣pe sponte cessat; non secus ac vina nimis opulenta propria effervescentia deprimiuntur, & in debitum sta∣tum reduci solent: Verum melancholica haec san∣guinis dyscratia, in qua cum spirituum inopia & de∣fectu, sal & terra nimis exaltantur, (veluti cum vi∣na acescunt) difficillime restituitur, & paene ejusdem laboris, & difficultatis est, ac in aceto vigorem, & spiritum vinosum redintegrare: etenim ut sanguis isto mode depravatus reducatur, opus erit ut tota ejus massa volatilisetur, ac velut de novo spiritualescat. Qua∣re in hoc casu evacuantia ne hilum prosunt, imo san∣guinem magis depauperando sine medela, saepe vires atterunt: Quin opus est iis quae quod fixum est exaltent & volatilisent, & in tota cruoris massa 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 promoveant: Inde est quod in hoc morbo caeli solique mutatio prae caeteris quibuscunque re∣mediis soepissime juvamen praestat: Etenim febres

quartanas circa autumnum oriundas, ver sequens non raro tollit: quod proculdubio contingit, quo∣niam immutata aeris conditio malam sanguinis dia∣thesin in melius alterare solet: Ob eandem ratio∣nem etiam & loci mutatio hunc affectum, pharma∣co cuivis inexpugnabilem, saepissime curat.

Si adhuc inquiratur, quare hic morbus in autumno potissimum oriatur, raro autem Vere aut Aestate? dico, tempus autumnale hujusmodi febrilem sangui∣nis diathesin aptissime producere, cum enim ab aesti∣vo calore plurimum spiritus & sulphuris avolarit, & quod reliquum est a frigore, constipari incaeperit; san∣guinis liquor, veluti vinum a nimia effervescentia accrescens,) in naturam ponticam & acidiusculam fa∣cile degenerat. Hoc etiam aura maritima, halitibus salinis, & spiritus figentibus inficiendo sanguinem, facile procurat: Quin etiam affinitas hujus morbi cum scorbuto, & affectione hypochondriaca plane indicat, in vitio esse malam sanguinis diathesin; qua nimirum salsus & terrestris, cum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 defe∣ctu, evaserit.

Circa febres quartanas, fuit novissimus annus ob∣servationum adeo abunde ferax, ut nulli non lice∣ret, quaecunque ad hunc morbum spectant 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 colligere, cum enim aestas calidissia praecesserat, cir∣ca finem ejus, febris epidemica (cujus alibi habetur descriptio) insequuta est; dein vergente autumno, cum morbus iste cessaret, febris quartana plurimum increbescere caepit; ut pluribus in locis fere quarta pars mortalium eadem corriperetur: nec tantum senes, melancholicos, lienosos, sed cujusvis aetatis, aut temperamenti homines, etiam infantes, pueros, juvenesque hic morbus passim infestavit: quod pla∣ne indicio erat, hunc affectum non ab humore atra∣biliario ob lienis virium congesto, verum a sangui∣nis

dyscrasia, propter anni intemperiem inducta, or∣tum traxisse: etenim sanguinis massa, post nimios fervores, non secus ac vina post immodicas efferve∣scentias, nonnihil acescere, aut diathesin austeram nan∣cisci habilis est, adeoque in hujusmodi febrem etiam proclivis, uti superius innuitur.

Quae propter hujus curationem, tum a medicis, tum empiricis tentabantur remedia, si una collige∣rentur, eorum descriptio, in magnum volumen ex∣cresceret; verum multiplex licet medicinae apparatus contra hoc malum institueretur, tamen pauci admo∣dum intra autumni terminum curati sunt. In non∣nullis circa prima aegrotationis initia, priusquam mor∣bus radices egerat, vomitoria opem contulere, in plerisque autem pharmaca quovis modo cathartica, centies licet repetita, ne hilum profecerunt: Qui∣bus altius insederat labes, a remediis excogitatissi∣mis per totum autumnum usurpatis, aegroti, nequic∣quam levaminis recepere. Cum vero hoc tempore vul∣gares medicinae methodos incassum adhiberi cernerem, virgini cuidam perillustri, curationem subitam quo∣vis licet modo perficiendam exigenti, proposui, ut si a pharmaco minerali per aliquot dies oris fluorem pateretur, inde morbum brevi profligatum iri spe∣raret: Cum huic facile assensit, pharmacum ei mi∣tius, & omnino tutum exhibui, a quo sputaito tan∣tum levior, eademque intra duodecim dies finita, ci∣ebatur. A quo salivatio incepit, paroxysmis statim caruit; quibus vero temporibus accedere solebant, perturbationem in toto corporecum cordis op∣pressione, & lipothymiae metu persens••t; postea tamen sputatione finita plane convaluisse videbatur: cumque iterum post bimestre spatium hujus morbi leviores quasdam accessiones pateretur, a pulvere emetico bis aut ter exhibito, sine recidiva integre cu∣rabatur.

Circa solstitium hyemale, hic morbus non ita gras∣sari verum in nonnullis sponte sedari, in plerisque aliis pharmacorum usu facilius expugnari caepit: quippe hoc tempore dyserasia sanguinis ab aestivo fer∣vore contracta propter brumae frigus sensim deleri, & cruoris massa inveterascens, velut exuvias suas deponere, & versus statum naturalem reduci solet. Qui vero temperamenti erant melancholici, aut vi∣scera, & imprimis lienem, male affectam habebant, aut qui mala victus ratione utebantur, nullam ab hoc Tropico mutationem receperunt, quin ad pro∣ximam anni periodum scil. ad aequinoctium verna∣le morbum tulerunt; Et tunc in quamplurimis, san∣guine, aut ex se redintegrato, aut intemperie ejus, remediorum usu, facilius emendata, hic affectus de∣bellari visus est: interea tamen multi senes cacochy∣mici, & alias invaletudinarii, toto hoc temporis tra∣ctu, ab hoc morbo passim interibant, etiam non∣nulli supersunt, qui solstitio aestivo licet praeterito, ejus jugum nondum excusserunt. Quanquam vero per totum fere annum hac febre velut epidemia plures laboraverint, tamen nullus (quod scio) ipsam in vere primo contraxit, & pauci admodum durante Autumno ab eadem convalescebant, ut revera san∣guinis dyscrasiam hujus causam esse. & in mutatione ejus, curam consistere, minime dubitem.

Remedia quae saepissime opem contulerunt (uti no∣strae saltem observationi constitit) fuerunt ejusmodi quae paroxysmum febrilem inhibent, etenim mala sanguinis diathesi, a mutata anni tempestate non∣nihil emendata, si modo habitualis paroxysmorum consuetudo abrumpatur, natura se recolligit, & pri∣stinum valetudinis statum proprio nisu facile recu∣perat. Atque hujusmodi intentio (scilicet paroxys∣morum inhibitio,) licet a vomitoriis paulo ante ac∣cessionem

exhibitis interdum perficiatur (haec enim motum sanguinis febrilem, motum alium huic con∣trarium ciendo, non raro sistunt) tamen haec indi∣catio longe certius, & quidem felicius, peragitur ejusmodi pharmacorum usu, quae non omnino e vi∣sceribus evacuant▪ verum sanguini aut fixationem quandam, aut materiae febrilis praecipitationem pro tempore inducunt. Quare quos instante vere, & deinceps, curandos suscepi, hac methodo (& in ple∣risque bono cum successu) tractavi. facta totius pro∣visione cum pharmaco interdum emetico, interdum solutivo tribus horis ante paroxysmum, emplastra febrifuga carpis admoveri, simulque pulverem e ••a∣libus compositum in vino generoso propinari, ac ae∣gros intra lectum in levi diaphoresi detineri praeci∣pere solebam: raro evenit; quin prima, aut secun∣da vice, hoc modo accessio febrilis inhiberetur, & dein eodem remedio aliquoties iterato, tandem mor∣bus integre cessaret. Hujusmodi praxi (praeter ex∣perientiam nostram) fidem & probationem nonnul∣lam adstruere videtur, usus pulveris e cortice quadam ••uper ab Indiis petita, quae hunc morbum certis∣sime curare perhibetur, hujus tamen virtu•• seu ope∣ratio sine quavis evacutione, solummodo in hoc consistit, quod paroxysmos febriles ingruen••es in∣hibeat.

CAP. VII. De Febribus continuis.

FEbris continua est, cujus accessio ad plures dies sine 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 protenditur: sua habet remissionis, & exacerbationis tempora; intermissionis vero ne∣quaquam, exardescentia modo est remissior, modo intensior, usque tamen febricitant aegroti, donec a crisi, aut insensili convalescentia, morbus in totum solvitur. Super hac inquirere oportet quae sit san∣guinis effervescentia quae febrem continuam efficiat; dein quot modis & quibus de causis excitari soleat; item quo pacto ab illa quae est in intermittentibus, dif∣ferat. Atque his praemissis ad continuarum spe∣cies descendamus.

Plures sunt modi, quibus sanguis effervescens fe∣brem continuam inducit, quorum praecipui ad hae∣capita revocari possunt: Primus modus est cum spi∣rituosior & subtilis sanguinis portio nimis incalesci•• & excandescentia quadam afficitur, quae idcirco reli∣quas cruoris partes exagitat, & in orgasmum quen∣dam incitat, adeo ut sulphur seu oleosa sanguinis pat•• plus dissolvatur, & magis in corde accendatur; eti∣am propterea adest inter omnes cruoris particula•• 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quaedam seu perturbatio, qua nimium con∣fusae & extra ordinem positae, denuo statim extri∣cari, atque in priorem situm redigi nequeunt, qua•• re in toto corpore fervor, & incalescentia solito ma∣jor excitatur; cum vero spiritus solummodo in cul∣pa sint, eorum aestus & inordinatio intra breve tem∣pus solent sponte sedari: idcirco haec febris sae••▪

intra diem terminatur, raro ultra triduum extendi∣tur: adeoque febris ephemera aut synochus plurium di∣erum appellatur.

Secundus effervescentiae modus sive gradus est quando pars sulphurea sive oleosa sanguinis, nimis excalfacta fervorem concipit, tunc enim & immodice in vasis effervescit, & plurimum in corde accensa, deflagratione sua calorem valde intensum in toto cor∣pore producit: Equidem sanguis, quoad temperiem suam, a conditione sulphuris maxime dependet, quan∣do ob cruditatem sulphur minus dissolvitur fit cru∣or aquosus & frigidus, ac in vasis pigre movetur: sin ultra crasin naturalem, sanguinis pars sulphurea seu oleosa incalescat statim effera & cum caeteris im∣proportionata evadit, ita ut fere tota, a cordis fermen∣to velut in flammam acta, sanguinis massam immodi∣ce effervescere & ebullire cogat. Quemadmodum enim cum vina faece opulenta praedita a sulphure nimis rancido in fervorem concitantur: aut veluti foenum nimis madide repositum, ob ventilationis defectum particulis sulphuris a mixtione solutis sponte incen∣dium concipit: pariter cum sanguis non rite ven∣tilatur, quin ab evacuatione cohibita, propter rei calidae admixtionem, vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 uberiorem aut ob aliam causam, sulphuris particulae densius agglo∣merari incipiant; statim totus ejus liquor a sulphu∣re soluto, & in corde inflammato, immodice ebul∣lit & hujusmodi febris inducitur, quae synochus putri∣da vulgo nominatur; quae tamen appellatio, licet a pluribus rejicitur, eo quod sanguis quam diu in mo∣tu est minime putrescat; quatenus, tamen in hac febre sulphure nimis exaltato sanguinis mixtio non∣nihil solvatur, ejusque liquoris massa a crasi natu∣rali immutata versus putredinem tendat, ideo febris putridae vocabulum; prout antiquitus in••levit, ad∣huc

bona cum ratione retineri poterit.

III. Tertius effervescentiae gradus (qui & distin∣ctam febris continuae speciem constituit) a fermen∣to quodam maligno & venenato excitatur, quocum sanguinis massa imbuitur, & spiritus & pars sulphu∣rea una fervorem concipiunt; eorumque excande∣scentia non prius sedatur, quam aut materia ista maligna absumpta sit et foras eliminetur, aut eti∣am a veneno ejus corruptivo, sanguinis coagulatio, & velut putrefactio quaedam inducatur, qua & circulatio impeditur & spiritus vitalis extinguitur. Oriri solet haec malignitas vel a contagio quodam ab extra suscepto, vel a miasmate quodam intus in no∣bis genito; juxta hosce modos febris maligna, va∣riolae, morbilli, etiam pestis, origines suas ducunt & contagio suo late in plures grassantur.

Sunt itaque tres effervescentiae gradus sive modi e quibus febrium continuarum species determinan∣tur; a subtili sanguinis effervefacti portione, seu spirituum ebullitione oritur Ephemera, nec non sy∣nochus unius aut plurium dierum a sulphure seu ole∣osa sanguinis parte nimis excalfacta & accensa febris putrida concitatur; dein tertio e miasmate venenato sanguinem inficiente ejusque liquorem congelante fe∣bres malignae dependent. In singulis horum, a succi alibilis recens in sanguinem congesti depravatione, seu potius corruptione, varii paroxysmi, inaequali∣tates, & motus critici oriuntur, verum priusquam singulas febris continuae species aggrediar, expende∣re oportet, quo pacto, effervescentia sanguinis in fe∣bre continua differt ab altera illa quae intermittentes constituit.

Dico igitur quod effervescentia sanguinis in fe∣bre intermittente unice dependet a materiae cujus∣dam fermentativae, & cum cruore non rite mi∣scibilis,

commixtione, ejusque ad turgescentiae plenitu∣dinem congestione. Propter hujus effervescentiam cum sanguine invasis, & deflagrationem, in corde paroxys∣mus inducitur; ejus difflationem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sequi∣tur, ut paroxysmorum interstitio neque spiritus ne∣que sulphur impetum faciant; verum integre ser∣vato mixtionis vinculo; liquor aequabiliter & sine tu∣multu in vasis circulatur: e contra in febre conti∣nua spiritus aut sulphuris, aut simul utriusque inor∣dinationes; propria 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 etiam sine alterius mi∣scela, sanguinis ebullitionem concitant, quare ad 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, praeter materiae excrementitiae difflatio∣nem, sanguinis accensi deflagratio ejusque ad debitam crasin reductio requiruntur.

Constitutio sanguinis in febre continua, est ejus∣modi ac vinorum, cum a faece nimis opulenta effer∣vescunt; nimirum & spiritu pollent, & sulphure ex∣altato turgescunt, ideoque sua sponte sine alterius mixtione fervorem concipiunt & immaniter ebulliunt; In febre intermittente, diathesis ejusmodi est ac vino∣rum cum in casu & declintione sua mucilaginosa, ran∣cida aut acida fiunt, in quibus spiritus deprimitur; in∣terim ut sal aut sulphur aut utrumque simul, supra debitam temperiem evehatur. Febris intermittens pe∣riculo ut plurimum vacat, quoniam partes sanguinis constitutivae licet crasin paululum mutarint, utcun{que} mixtionis vinculum servant; & dum sui juris sunt, aequabiliter in vasis circulantur; quin & succum nu∣tritium in materiam non omnino praeter naturam, sed copia, & plenitudine sua magis infestam perver∣tunt. In continua febre, praeter intemperiem; san∣guinis mixtio & liquoris compages solvitur, ut corru∣ptio ejus facile sequatur, quare hic morbus saepe in mortem terminatur; insuper succus alibilis in materi∣am penitus vitiosam, & omnimodo naturae infestam de∣pravatur.

CAP. VIII. De Febre ephemera.

DIxi minimum effervescentiae gradum qui febrem continuam inducit in subtili & spirituosa san∣guinis portione, nimis agitata & excalfacta posi∣tum, haec enim instar spiritus vini de levi quavis occasione ebullit, & fervorem concipit: a nimio corporis motu, aut animi perturbatione, a calore ambiente, puta solis aut aestuarii, a calidis intro sumptis, prout vini potu, ciborum piperatorum esu & similbus; Etenim spiritus cruoris facile excande∣scunt, & impetuosius commoti, non statim sedan∣tur, quin alias sanguinis particulas exagitant; va∣rie confundunt, in motum rapidiorem & inordinatum compellunt; Etiam ab hoc spirituum motu sulphur, seu pars sanguinis ol••osa, magis excoquitur, aliquan∣tulum plus dissolvitur, & in corde nonnihil uberi∣us accenditur; unde calor intensus in toto corpo∣re cietur. Quatenus vero sulphur per minutas so∣lummodo partes & non per totum excale••it & in∣flammatur, iste spirituum fervor brevi compescitur & cessat: Quare febris quae hoc ritu suscitatur, ple∣runque intra 24 horas terminatur, ideoque Ephe∣mera dicitur. Quod si ob majorem sanguinis spiri∣tuosi aestum diutius prorogetur, raro triduum exce∣dit, diciturque Ephemera plurium dierum, sive sy∣••ochus non putrida: sin vero ultra hoc tempus pro∣tendi contigerit, haec febri•• facile in putridam

transit, scilicet a diuturna spirituosi sanguinis ebul∣litione tandem crassiores sulphuris particulae, incen∣dium concipiunt, ac totam sanguinis massam effer∣vescentia sua involvunt: non secus ac spiritus Te∣rebinthinae cucurbitae inclusus, & balneo arenae im∣positus si calore modico urgetur, lenitur ebullit; velut sanguis in febre Ephemera: sin vero calor intendatur, liquor impetuose effervescit, donec in flammam erumpat, cui sanguinis inflammatio in fe∣bre putrida satis apte confertur.

Febris Ephemera & synochus simplex sine cau∣sa evidenti raro incipiunt: eas solent inducere (praeter modo dicta) labor immodicus, vigiliae, pas∣sio animi subita, pororum constrictio, crapula, item bubo aut vulnus, in puerperis lactis proventus; quae ad has disponunt causae procatarcticae sunt temperi∣es calida corporis, habitus athleticus, vita sedentaria, & exercitii desuetudo.

Prima hujus morbi initia a praesentia causae evi∣dentis dependent: vel enim caloris extranei corpu∣scula, cruori confusa, instar aquae super ignem ef∣fervescentis, ipsum ebullire faciunt: vel a motu, aut ob transpirationem praepeditam febris inducitur; non secus ac cum vina motu excalefacta, aut dolio strictius inclusa in fervorem aguntur: Quocunque demum modo phlogosis primo excitatur, statim spi∣ritus impetum faciunt, & huc illuc conciti, sangui∣nem ebullire, & cum spumosa rarefactione, in ma∣jus spatium ampliari cogunt: quare vasa disten∣duntur, & partes membranosae vellicantur: hinc do∣lor, praesertim in capite aut lumbis, lassitudo spon∣tanea ac velut inflatio totius corporis sequuntur. Quod si cum spiritu cruoris, una pars quaedam sul∣phurea aliquatenus accendatur, calor acris per totum diffunditur, pulsus fit vehemens &, citatus, urina

rubicunda, etiam sitis, vigiliae & pleraque alia sym∣ptomata infestant, quarum rationes inferius subjun∣gentur.

Circa febris Ephemerae & synochi non putridae solutionem, sive crisin, tria sunt praecipue requisita, scilicet causae evidentis remotio, secundo materiae ••e∣pravatae sive excrementitiae a sanguinis massa se∣cretio & difflatio: Tertio, partium sanguinis seda∣tio, earumque ad motum & situm naturalem ac ae∣quabilem restitutio juxta quod haec, modo citius, modo tardius & magis difficulter succedunt, hic mor∣bus brevi aut longiori tempore finitur.

Causa evidens quae plerunque extrinseca est, faci∣le amovetur, solentque aegri statim atque noxae a re qualibet sensum percipiunt, istius rei praesenti∣am seu assiduitatem vitare; nullus a vino febrici∣tans, ejus potui adhuc indulget▪ quamprimum a bal∣nei aut solis aestu quispiam plus solito incalescit, iis diutius immorari tede••.

II. Quoad materiam excrementitiam, quae a san∣guine secerni & difflari debet: haec vel ab extra confertur, vel cum a crapula, vini potu, insolatione aut balneo calidiore, effluviis seu corpuseulis calidis & fermentativis cruor inficitur; vel istaec materies intus progig••itur: ut cum a sanguinis deflagrati∣one, ejus liquor recrementis seu particulis adustis re∣fercitur: Utraque haec materies a sanguine disce••∣ni, difflari, & vel sudore, vel insensibili 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 de∣bet foras protrudi priusquam febris sedatur, quare cum pori sunt constricti & transpiratio impeditur, febris Ephemera diutius prorogatur, & nonnun∣quam a synocho simplici in putridam transit.

III. Causa evidenti remota, ac materia hac de∣generi difflata, ad 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 requiritur, partium san∣guinis sedatio, & in ordinem reductio, etenim motus rapidior

& inordinatus in sanguine inceptus, non sta∣tim sistitur, sed paulatim compesci debet; etiam di∣versae sanguinis particulae hoc modo confusae, & pro∣pter effervescentiam febrilem, sursum deorsumque actae, non statim repetunt priorem situs & positionis ordinem; quin eas sensim extricari & aequabili misti∣oni paulatim restitui opus est.

Licet hic morbus post amotionem causae evidentis postea sponte naturae ut plurimum cessat, tamen re∣media quaedam medica bono cum fructu in usum ad∣hibentur, praesertim cum periculum est, ne febris Ephemera in putridam transeat. Praecipuae inten∣tiones erunt, sanguinis servorem compescere, & transpirationem liberam procurare; quibus condu∣cunt inprimis venae sectio, victus tenuissimus seu po∣tius abstinentia; potus refrigerantes, foecum alvi per enemata subductio: prae caeteris maxime juvant somnus & quies; quae si de••rint opiatis & anodynis tempestive procurentur.

Quinimo licet historiae & observationes febre E∣phemera affectorum nihil oppido rarum in se con∣tineant: libet tamen hic exemplum unum aut alte∣rum quo hujus morbi hypotyposis aliquantum illu∣stretur subjungere.

Juvenis quidam illustris, ••o circitur annos na∣tus, habitu corporis athleti••o praeditus, ab immo∣dico vini generosi potu in febrilem intemperiem cum siti calore & insigni praecordiorum aes••u inci∣dit; phlebotomia celebrata, aquae sontanae ingentem quantitatem ebibit, indeque sudore copioso statim insequente, brevi convaluit, in hoc casu tenuior sanguinis portio, a vini spiritibus effervefacta im∣petum fecit, totam cruoris massam exagitari, ejus∣que compagem solito plus laxari coegit, atque id propter, a cordis fermento istam plus dissolvi,

& particulis activis a mixitione solutis velut ac∣cendi contigit, donec vasis a phlebotomia depletis sanguis turgescens eventilatur, & ab aquae potu ejus fervor attemperatur; dein calidis effluviis una cum materia adusta, sero copioso obvolutis, & per su∣dorem amandatis, cruor debitam temperiem tandem recuperat insuper. Juvenis ingenuus vitae sedentariae simulque rei litterariae studio plurimum addictus cum nuper in aestivo sole supra modum se exercuisset, de capitis dolore, inappetentia, praecordiorum aestu, & intemperie febrili per totum suffusa queri caepit, cui (cum pharmaciam omnem aversaretur,) omni∣modam abstinentiam nisi a cerevisia tenui & horde∣atis praecepi, die secundo, ac dein amplius tertio symptomata paulatim se remittebant, quarto demum sine quovis medicami••e a febre immunis evasit.

CAP. IX. De febre putrida.

HActenus de febre continua, quae a simplicissima sanguinis effervescentia, sive infimo inordinati caloris ejus gradu concitatur; sequitur quae a gradu superiore dependet, scil. cum pars sanguinis oleosa, sive sulphurea, nimis excalefacta, supra modum turge∣scit, ac veluti in flammam adigitur; ideoque a si∣militudine qua humida putrescentia fervorem con∣cipiunt, hujusmodi sanguinis ebullitio, quia calorem immodicum inducit, febris putrida appellatur: quod nomen sine injuria retineri debet, eo quod in hac

febre sanguinis synthesis (quemadmodum liquoribus putrescentibus accidere solet) plurimum reseratur. Quando spiritus solummodo impetum faciunt (uti in ephemera) massae sanguineae compages nonnihil re∣cluditur, ac laxatur, ut a fermento cordis plus so∣lito dissolvatur, & particulae plures quam naturali∣ter assolet, exiliant, & calorem intensiorem diffun∣dant; adhuc tamen liquoris mixtio quoad partes praecipuas conservatur. Cum vero cruoris materies sulphurea excandescens supra modum effervet mixti∣onis vinculum maxima ex parte solvitur, ut principia ejus a fermento cordis fere in totum distrahantur, & particulae activae a misto solutae velut in flammam erumpant. Quare sanguinis liquor hoc modo in corde rarefactus, & velut accensus, exinde motu rapidissi∣mo per vasa defertur, & deflagratione sua caloris effluvia quamplurima dispescit. Hinc tota cruoris massa (instar aquae super ignem positae) continuo ebulliens, vasa distendit, cerebrum & partes nervo∣sas vellicat, in iis spasmos & dolores concitat, ef∣fervescentia sua spiritus vitales plurimum disperdit, viscerum fermenta destruit, coctionis & dispensati∣onis munia impedit, succum alibilem nervoso gene∣ri destinatum saepe depravat, ut exinde spirituum animalium maximae inordinationes consequantur, imo totam fere naturae oeconomiam pervertit.

Hujus morbi decursus ad hunc modum se habet; raro incipit sine causa procatarctica, sive dispositione praevia: nimirum sulphurea seu oleosa pars sangui∣nis prius evehitur nimis, & supra debitum tenorem exaltatur, quae postea aut sponte sua (instar foeni minus eventilati) effervescere incipit, aut causae evi∣dentis accessu in calorem praeternaturalem adigitur. Cum primo autem turgescit ob crudi succi cum san∣guine admixtionem, modo rigor, modo calor in∣festat,

qui inaequaliter se habent, instar ignis▪ qui cum viridibus lignis coopertus est, modo fumum, modo flammam, emittit: Tandem vero incendio latius gliscente prout hic victor late se spargit Vul∣canus, ita illic (dicto citius) tota cruoris massa in∣flammatur, simulque aestu & motu citatissimo urge∣tur: nec prius immodica haec sanguinis effervescen∣tia sedatur, quam particulae ejus activae a mixtione laxatae, & dein successive in corde accensae, peni∣tus deflagrent; quod non nisi plurium dierum spa∣tio contingit: Atque tunc demum haec febris ces∣sat, quando cruoris liquor residuus, fere spiritu & sulphure plurimum absumptis, fere vappidus & pau∣perior factus, fermentationi tantum debili & minu∣tae aptus fuerit. Ab hujusmodi sanguinis ac una suc∣ci alibilis (eodem incendio ustulatorum) deflagrati∣one, recrementa, seu corpuscula materiae torrefactae, in cruore congeruntur, quae fervorem ejus & ebul∣litionem adhuc magis promovent: ac intemperiem febrilem pro tempore adaugent. Postquam sanguis plurimum deflagravit, & ejusmodi corpuscula ad turgescentiae plenitudinem congeruntur, spiritus vi∣talis secretionem molitur, recrementa istaec adusta (qua potest) subigere, & concoquere satagit; ac de∣in, copia eorum in turgescentiam actus, fluore obor∣to prorsus excludere nititur. Atque in hujus mate∣riae subactione & seclusione praecipue consistit mor∣bi eventus; si enim praepollente spiritu vitali hu∣mor sanguineus (cum satis deflagraverit, & parti∣culis hisce adustis liberatus fuerit) pristinum teno∣rem recuperat, quo fit motus & debitae in corde fermentationis idoneus, aeger in salutem tendit: sin vero a longa deflagratione, & inextricabili materiae morbisicae confusione, liquor, sanguinis, spirituum, & sulphuris purioris expers, aut iisdem (impura mi∣xtione

invallescente) veluti sub jugum missis, ita vappidus reddatur ut a fermento cordis non am∣plius rarefiat, seu accendatur, sensim calor ac mo∣tus ejus, una cum vita ipsa deficiunt.

Causae procatarcticae quae in hunc morbum dispo∣nunt, sunt temperies calida & humida, habitus cor∣poris athleticus, aetas juvenilis, tempestas verna, aut aestiva, victus lautus & opimus, insuper vinorum di∣vitum potus assiduus, vita sedentaria & otiosa, cor∣pus cacochymicum & vitiosis succis refertum; prae caeteris vero observatione constat quod crebra san∣guinis missio, homines febri aptiores reddat, quare dicitur vulgo, quibus sanguis semel detrahitur, eos nisi quotannis idem faciant, in febrem proclives esse. Hujus ratio (ni fallor) haec est: crebra sanguinis missione sulphur in massa sanguinea copiosius con∣geritur; interdum sal, (quod ipsum fraenare, & ab efferatione cohibere debet) hac ratione subducitur; etenim sanguis, quo magis inveterascit, eo evadit salsior; sale nimirum prae caeteris elementis, minime evaporante. Quo vero sale magis abundat cruor, eo minus sulphure; sal enim sulphur atterit, absu∣mit, & evaporare facit: quare qui sunt graciles & cruore salso scatent, minus in febrem sunt procli∣ves. Cum vero venae sectione pristinus sanguis de∣trahitur, ejus vice alius opulentior, & sulphure im∣praegnatior, substituitur; adeo ut evadat minus sal∣sus, & plus sulphureus. Hinc fit ut qui crebro mit∣tunt sanguinem, non tantum in febres sint procli∣ves, verum & pinguescere soleant, propter cruorem succo sulphureo plus impraegnatum.

Causae evidentes, quae latentem hujus febris dia∣thesin in actum deducunt, sunt ejusmodi quae febrem Ephemeram ac synochum simplicem accersunt; prae∣sertim vero 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 impedita, ac crapula. Propter

effluvia cohibita sanguinis massa, mole aucta, tur∣gescit, & novo veluti fermento inspirata, fervorem concipit; a quo sulphuri in sanguine praegnans faci∣le inflammatur, suique latentes 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ad summum exerit: a crapula autem tum fermen∣tatio immodica sanguini inducitur, tum etiam mate∣ria nitrosulphurea adustioni & incendio apta, velut pabulum sanguini flagranti convehitur.

In hac febre licet quatuor observare tempora, quibus velut totidem stadiis ejus cursus peragitur, sunt au∣tem haec; initium, augmentum, status, & declina∣tio; Haec in quibusdam citius, in aliis tardius & longiori tempore solent absolvi. Initium computa∣ri debet a quo sanguis fervefieri ejusque sulpur ae∣stum concipere incipit, usque dum in totam cruo∣ris massam fervor & incandescentia diffunduntur. Augmentum erit a quo sanguis per totum ferve∣factus & accensus aliquo tempore deflagravit, ejus∣que massa recrementis seu particulis adustis, quae & fermentationem augent, aggravatur, morbi status est quando (postquam sanguis satis deflagraverit ejusque incendium jam remisserit,) diu vexatus cruor tanquam nobilis athleta cedente aliquantum adversario, vires omnes recolligens, materiae istius adustae, qua ad pleni∣tudinem saturatur, subactionem, & secretionem, nec non crisi semel, aut saepius tentata, foras expulsionem molitur. Declinatio post crisin succedit, in qua san∣guis languente incendio minus effervescit, & vel, spiritu vitali adhuc praepollente, quod reliquum est materiae istius adustae & extraneae subigit, & paula∣tim excernit, donec pristino vigori restituatur; vel, eodem spiritu nimis depresso, liquor sanguinis adhuc recrementis adustis inficitur, ideoque turbidus & depauperatus evadit, ut nec succum nutritium assimilet, nec circulationi, neque in corde accensioni pro lampade vitae sustentanda idoneus perstet.

I. Cum itaque febre putrida quispiam corripitur, primum insultum plerunque rigor aut horror com∣itatur: quando enim sanguis effervescere incipit, fit succi crudi recens in vasis congesti fluor, ac turge∣scentia, non secus ac in paroxysmo febris intermitten∣tis: rigori calor, & interdum sudor succedant, qui∣bus crudi istius succi materies accenditur & difflatur: postea caloris remissio quaedam sequitur; tamen ab incendio usque in sanguine gliscente, lassitudo & per∣turbatio cum siti & vigiliis continuo infestant: do∣lor in capite aut lumbis viget, partim a sanguinis ebullitione partim a succi nervosi motu praepedito; nausea & interdum vomitus ventriculum lacessit, quoniam & bilis e vasis choledochis exundans ei suf∣funditur, & spasmus, e vaporibus & succo acri per arterias advecto, in stomacho excitatur. Interim ca∣lor licet auctior & inaequalis, nondum intensus est; quia sanguis crudis adhuc succis scatens, solum per partes accenditur, ideoque parum deflagrat & dein cessat, denuoque redit, instar flammae quae paleam udam & madidam depascitur. In hoc statu per ali∣quot dies morbus perstat; urina fit solito rubicun∣dior, ob sal & sulphur magis dissoluta, ac sero in∣cocta; hypostasin adhuc retinet, quoniam coctio & assimilatio non omnino depravantur: sedimento constat debito majore, quod tamen facile secernitur, & sponte subsidit. Hoc tempore licebit sanguinem mittere, & vomitu aut purgatione pharmaciam ce∣lebrare, modo sine magna sanguinis perturbatione fiant. non raro accidit ab hujusmodi evacuationibus tempestive adhibitis, majora morbi incrementa prae∣caveri, febremque velut in ovo necari. Hujus sta∣dii limites juxta aegri temperiem, & alia morbi ac∣cidentia, varie determinantur; quandoque intra di∣em unum aut alterum hujus febris prima rudimenta

jaciuntur; aliquando ad plures morbi initium exten∣ditur, si in corpore 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, copioso spiritu succo & sanguine calidis referto, in aetate juvenili, & tem∣pestate praefervida contigerit, si dispositio ad febrem sit potens, & causa evidens fortis supervenerit, ef∣fervescentia febrilis semel incepta, cito totum per∣vadit sanguinem, & die secundo, aut tertio istis ra∣dicibus, morbus ad incrementa assurgit, sin vero in corpore minus calido, temperamento pituitoso, aut melancholico, in aetate senili, aut tempestate frigida indispositio febrilis inchoatur, longiori fruitur pro∣aemio, & vix ante sextum aut septimum diem primi hujus stadii limites excedit.

II. Hujus morbi incrementum computatur, a quo tempore febris incendium totam occupavit sanguinis massam: hoc est sulphur seu oleosa pars sanguinis, diu excalfacta, & per partes effervescens, tandem instar foeni madide repositi, post longam incalescen∣tiam simul tota in flammam erumpit, sanguis hoc tempore immaniter ebullit, & plurimum in corde ac∣census deflagratione sua calorem velut igneum in u∣niverso corpore & praesertim in praecordiis diffun∣dit, hinc aegri de siti intolerabili queruntur, insuper dolor capitis, vigiliae pertinaces, saepe etiam deliria, phrenitis, & motus convulsivi infestant: alimenta quaevis fastidio sunt, aut vomitu rejiciuntur, vel, si forte retinentur, nimio calore assata in materiam febrilem facessunt accedunt oris amaror, sapor in∣gratus, linguae scabrities, pulsus vehemens & cita∣tus, urina summe rubicunda, plerunque turbida, con∣tentis saturata, sine hypostasi aut sedimento lauda∣bili. Cum sanguis hoc tempore fere totus accen∣ditur, deflagratione sua materiae adu••••ae (velut cine∣ris ab incendio residui) ingentem copiam progignit, qua & serum valde refertum urinam exhibet spissam

& contentis gravidam: item cruor hujus saburra ad turgescentiam impletus, in motus criticos irritatur, quibus materies ista febrilis (si fieri potest) subacta & secreta, foras excludatur; atque hoc febris sta∣tum inducit in quo inter naturam & morbum, lite velut ad examen revocata, judicium decernitur, ide∣oque quae inde sequitur evacuatio crisis appella∣tur.

Est itaque febris putridae status, illud morbi tem∣pus in quo natura crisin seu materiae adustae, & a de∣flagratione sanguinis residuae, expulsionem molitur. Ad hoc requiritur primo ut sanguis jam maxima ex parte deflagraverit: quippe in medio ejus incendio natura crisi non vacat, nec tam unquam prospere molita est, neque vero ab arte bono cum successu procuratur. Secundo, ut spiritus cruoris materiam hanc adustam, seu caput mortuum, aliquo modo subigat, ab utili secernat, & expulsioni peridone∣am reddat: alias enim evacuatio licet copiosa eve∣niat, natura sarcina sua neutiquam libera erit. Tertio, ut haec materies tanta in copia congeratur, ut tur∣gescentia sua naturam ad expulsionem criticam irri∣tet. Si haec rite concurrant morbi crisis plerunque perfecta succedet; in qua, non secus ac in paroxys∣mis intermittentium, fluore oborto, quicquid extra∣neum & heterogeneum in cruoris sinu continetur, exagitatur, dein secretum & sero involutum foras propellitur. Quando aliquid istorum defuerit, cri∣sis plerunque est irrita & infida, ac raro morbum solvit. Si enim medio incendio priusquam sanguis satis deflagraverit, evacuatio sive per sudorem, diar∣rhoeam, haemorrhagiam aut alio quovis modo con∣tingat, materies adusta haud tota secernitur, aut etiamsi magna ex parte in praesens detraheretur, cruor amplius deflagrans statim novam substituet, &

febrem expugnari visam denuo redintegrabit▪ quod si materia ista nondum subacta nec ad turgescentiae plenitudinem congesta natura ad expulsionem irrite∣tur, crisis tantum imperfecta & partialis sequetur; & cum primus excretionis nisus irritus fuerit, raro perfectus & unica posthac vice judicatorius succe∣det.

Crisis in febre continua fere idem est ac paroxys∣mus intermittentium. Nam veluti in hoc, succi ali∣bilis depravati & maturationi inidonei particulis, san∣guinis massa ad turgescentiae plenitudinem satura∣tur, fit istius materiae fluor, secretio, & foras ex∣pulsio: ita in febre continua, a deflagratione san∣guinis & succi alibilis, materiae adustae corpuscula quam plurima congeruntur, quibus cum cruor ag∣gravatur, & paulisper ab incendio vacat, ea subi∣git, paulatim secernit, & dein fluore concitato fo∣ras eliminare nititur. Quare ut paroxysmi inter∣mittentium non nisi stato tempore & post totidem ho∣ras eveniunt, sic etiam motus critici a die quarto in quartum, aut forsan a septimo in septimum contin∣gunt; hujusmodi enim spatio sanguis accensus deflagrat, & incendio suo materiae adustae velut cinerum conge∣riem facit, quae naturae molesta irritatione sua mo∣tus criticos inducit.

Quod itaque perhibent nonnulli crises a Lunae & siderum influentiis omnino dependere, eorumque a∣spectus quadratos, oppositos, aut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sequi, verum non est: quia tantum a materiae adustae con∣gestione & turgescentia evacuationes criticae deter∣minantur. Quam cito enim cruor a deflagratio∣ne vacat, & materiae istius adustae particulis satura∣tus, eas aliquatenus subigere & secernere valet, flu∣ore statim seu turgescentia oborta eas quovis modo excludere nititur; quae cum facile a sanguine sepa∣rari

possunt, & satis patent cutis spiracula; sero in∣volutae cum sudore amandantur. Estque haec optima criseos via, quae si recte succedat, non raro semel, & una vice, sine recidivae metu morbum perfecte solvit: huic proxime succedit quae per haemorrhagiam crisis tentatur, etenim materies haec velut efflorescen∣tia cum cruore commota (si ob 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 minus li∣beram sudore non ejicitur) in partem aliquam a cor∣de remotam transfertur, & frequenter impetuoso san∣guinis raptu in caput trajicitur; ubi s••••e sinubus in nares dehiscentibus patet exitus, materia morbifica una cum portione sanguinis foras exilit. Secus autem, saepe in cerebro defixa, phrenitim, deliria, aut alios graves atque diuturnos capitis morbos ad∣fert. Quin observare licet, quod in febribus qui∣buscunque fere continuis, si quando difficile aut im∣perfecte judicantur, ita ut sanguis materia febrili seu recrementis adustis per longum tempus inficia∣tur; quod exinde succo nervoso, (uti videtur) la∣bem contrahente, affectus, modo pertinaces, vigiliae, nec non deliria, tremores, motus convulsivi, & diu haerentes nervosarum partium imbecillitates sequan∣tur. Sunt & alii criseos modi quibus non simul & integre, sed paulatim & per partes natura materi∣am febrilem expellere nititur; modo per urinas, modo per vomitum aut secessum, modo per Exan∣themata & bubones; quocunque modo, ut bono cum eventu fiat, requiritur ut sanguinis deflagratio prae∣mittatur, utque materies adusta concoquatur, & se∣cerni apta reddatur.

Est itaque morbi status, non unus & simplex, neque semper ad eundem modum contingit, sed cum vario symptomatum discrimine, & ad eventus longe diversos tendentia. A prudenti autem medi∣co prognosti••um adhiberi expedit; quo temporis spa∣tio,

morbus ad statum prevenerit, & qualem habitu∣rus sit exitum.

Si febris ab initio sit vehemens, & subito totam sanguinis massam cum incendio pervadat, si cum symptomatum ferocia sine remissione, constanter & aequabiliter urget, plerumque intra quatuor dies sanguis in tantum deflagrabit ut materies adusta crisin factura, ad turgescentiae plenitudinem assurgat. Quod si initia sint tardiora, & accensio sanguinis saepe in∣terrupta, circa diem septimum febris ad 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 perve∣niet. Si adhuc remissius incipiat, morbi status ad unde∣cimum aut decimum quartum protrahi solet. Interea notandum est quod sicut paroxysmi intermittentium febrium, statis redeunt temporibus, ita motus criti∣ci in continuis; diem autem quartum, ut plurimum, observant: nam licet crisis perfecta ad 14. 17. aut for∣san vicesimum diem prorogatur; quoniam citius omnia ad plenum morbi iudicium requisita non concur∣runt; tamen intermedio tempore motus leviores con∣tingunt, quibus materia febrilis ad incrementa sen∣sim assurgens, parum depletur, & velut per partes amputatur, donec pleniorem ejus discussionem natu∣ra aggredi valeat; cum autem sanguine deflagrante intra quatuor dies ingens materiae adustae proventus in vasis cumuletur, natura, nisi alias perturbata, quarto quovis die materiae copia lacessita, partem oneris sui turgescentia quadam excutere tentat: qua∣re ut plurimum diebus, quarto, septimo, undecimo, decimo quarto motus critici non planetarum directi∣one, sed ob naturae necessitatem eveniunt.

Quoad eventum, num crisis bona futura sit, nec∣ne, a viribus aegri, pulsu, urina, aliisque signis, & symptomatum concursu praenotiones quaedam de∣sumuntur, si urgente febris incendio aeger aliquate∣nus viribus constat; pulsum habet fortem & aequa∣lem,

si urina sit consistentiae mediocris, cum aliqua hypostasi, contentorum separatione, & facili subsi∣dentia: si absque vomitu immani, vigiliis, phre∣nitide, motibus convulsivis, & malignitatis suspiti∣one, morbus progressum fecerat, erit status lauda∣bilis cum bona crisi expectandus: si contraria his accidant, scil. ut statim vires prosternantur, sitque aeger crebrae lipothymiae, convulsionibus, aut delirio cum pulsu debili, intermittente; aut inaequali ob∣noxius; si vigiliae pertinaces, sitis intolerabilis, & vomitus continuo infestent; si urina sit crassa & tur∣bida sine hypostasi, aut partium subsidentia; si urgente adhuc incendio, natura ad evacuationes cri∣ticas stimuletur, periculosus imminet morbi status, nec de crisi quid boni liceat sperare.

Circa febris putridae crisin libet hic prognosticon particulare subiungere, in quo licet quae ab initio apparent optatissimum eventum spondeant, valde fu∣nestus imminet, saepenumero observavi in febre pu∣trida, quae tarde & cum incendio diminuto incipit, si urina sit rubicunda, ac cum redditur statim tur∣bida ac opaca; quae neque a frigore praecipitatur, ne∣que sedimentum sponte deponit; ac si eodem tem∣pore per plures noctes agroti jacent insomnes, licet quieti & minime jactabundi fuerint, res eorum in magno periculo versatur: eritque gravior suspicio si interea nec febre intensa, neque siti ac calore ad∣modum infestis urgentur: quippe ad hunc modum affecti circa morbi statum plerumque in deliria, mo∣tus convulsivos, & non raro in maniam incidunt; e quibus brevi in mortem praecipitantur; & cum haec symptomata emergunt, urina e crassa & rubi∣cunda, in tenuem & pallidiorem alteratur. Vide∣tur, in hoc casu, cruoris massa febre correpta non ita sulphure ad summum exaltato turgescere, quemad∣modum

solent vina ac cerevisia in illorum efferve∣scentiis; verum (sale & foece terrestri una cum sul∣phure commotis) eodem ritu affici quo vina & ce∣revisia a tonitru subito turbata & acescentia; quare licet sanguis haud statim a febre immodicam fervo∣rem concipiat, tamen mutata sua diathesi succum ce∣rebro & nervosis partibus destinatum omnino depra∣vat; ideoque circa initium febris pertinaces vigiliae accedunt; dein statu urgente totius nervosi generis oeconomia pervertitur. Hujusmodi febribus melan∣cholici sunt maxime obnoxii, in quibus nimirum efferationes sulphuris a sale & foeculentiis terrestri∣bus una commotis parum refraenantur; quae tamen omnia sensim evecta postea cum majori clade erum∣punt.

Quando morbus ad statum pervenerit, vel uno conflictu res agitur, & exinde cum declinatione manifecta fit 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ad salutem, aut mortem; vel fi∣unt crebrae velitationes, inter naturam & morbum, & motus critici saepe tentantur priusquam in alter∣utrius partes victoria cedat.

Quoad primum; si cum bona signorum sympto∣matum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, postquam cruor satis deflagraverit, ejusque incendium remiserit, materies adusta aequa∣biliter subacta, & subtiliata, pleno incremento ad turgescentiae motum assurgat, atque natura quovis impedimento aut depressione libera, viribus satis in∣tegris ad decertationem valet, uno ut plurimum ef∣florescentiae motu materia febrilis exterminatur, & sanguis ejus labe & consortio immunis factus, pri∣stinum vigorem brevi recuperat.

Sin natura ad motum criticum irritatur, priusquam sanguis perfecte deflagraverit, aut materies isthaec a∣dusta ad excretionem praeparetur, licet quoad caetera, res in mediocri sint statu; tamen hinc crisis non

nisi imperfecta succedit, qua quidem aliquid sarcinae, sive oneris, quo sanguis aggravatur, detrahitur, atta∣men ejus loco statim aliud a novo incendio repul∣lulat, & statis dein temporibus (forsan 4 aut 7. di∣erum spatio) velut paroxysmi intermittentium, se∣cunda forsan aut tertia vice motus critici repetun∣tur, priusquam lite dirempta in hanc aut illam par∣tem res aperte inclinaverit.

II. Cum vero, praecedente malo signorum & symtomatum apparatu, urgente adhuc sanguinis in∣cendio, absque materiae febrilis coctione quavis, aut subactione, motus criticus provocetur, primo inter∣dum conflictu natura prosternitur; nec denuo se re∣colligit, quin morbo victas manus cedens, in mor∣tem praecipitatur. Nec multo melius res agitur, quando crisis primo imperfecta & irrita, sine quo∣vis aegri levamine celebratur, & exinde huic proxi∣ma deterior succedit, indeque alio aut forsan alio conflictu morbus praevalet, donec viribus omnino fractis & prostratis de salute plane actum sit.

Hactenus de morbi statu & crisi e cujus bono aut improspero successu morbi eventus dependet; hujus periodum, febris declinatio excipit, de qua proxime agendum.

IV. Licet febris declinatio, plerumque in melio∣rem partem accipiatur, ut denotet conditionem ae∣gri a morbo convalescentis, in qua sanguis efferve∣scentia fere immunis vires & spiritus labefactos sen∣sim recuperat, & quod extraneum in sinu suo re∣linquitur expellit: tamen significatu satis genuino usurpari potest pro eo statu cum a crisi mala aut irrita sanguis depauperatus, & mixtione extranea, & febrili infectus, usque in pejus declinat, donec tan∣dem (instar vini in vappam mutati, circulationi & in corde accensioni omninino inhabilis factus, mor∣tem

accersat. Igitur declinationis nomine, hoc loco intelligo conditionem aegri & morbi quae statum se∣quitur, sive in salutem sive in mortem tendat; seu febris, aut ipsa aegrotantis vita, hoc tempore declinat.

Quoad delinationis tempora, erit operae pretium inquirere, quae sit sanguinis temperies, & quas al∣terationum vices subeat, quoties a crisi bona aut ma∣la versus salutem aut mortem fit morbi progressus, Nimirum imo quae sit sanguinis & spirituum diathe∣sis seu conditio a crisi bona, & quibus alterationi∣bus ejus liquor labefactatus pristrinum vigorem re∣cuperet. Secundo, quae sit eorundem temperies a crisi mala, & quibus gradibus usque in pejus tenditur; quo denique pacto se habeant cum a statu dubio, & longa imbecillitate, aegri vix tandem emergunt & sanitatem recuperant.

Vitium seu depauperatio quam sanguis ab effer∣vescentia febrili contrahit, in his consistit: spiritus plurimum evaporat & disperditur: pars sulphurea nimis assatur, & a deflagratione multum absumitur atque ab incendio ejus materies adusta (velut caput mortuum) relinquitur: cujus particulis massa san∣guinis aggravatur & debilitatur: interim partes sali∣nae & terrestres nimis exaltantur; non secus ac in vino aut cerevisia nimium fermentatis usu venire solet. Sanguis his modis labefactatus succi nu∣tritii penum male assimilat: quin & in corde, ob sulphuris assationem aut defectum haud recte fer∣mentescens aut inflammatus, spiritum vitalem per∣peram dispensat; interim a materia adusta ac sale nimis exaltato plus debito effervescit, seque magis disperdit.

A crisi bona, spiritus, licet debilior factus, adhuc dominio potitur, quare quod reliquum est materiae febrilis paulatim subigit & expellit, succum nutriti∣um

(modo adhibeatur tenuis,) concoquit & assi∣milat: inde sanguinis massa spiritu ac sulphure de novo reficitur; quique modo salsus & acris conti∣nuo effervescebat, naturam dulcem & balsamicam denuo acquirit, & motu & calore vegeto citatus vi∣tae & sensus munia rite peragit.

A crisi mala res aliter se habet; liquor sangui∣nis (instar vini nimis sermentati) fere in vappam degenerat; spiritus valde diminuitur; quae supersunt reliquiae materiae adustae particulis ut plurimum in∣tricantur, & velut obruuntur; unde continua effer∣vescentia adhuc in cruore perstat, sine coctione tamen, succive alibilis assimilatione, aut inutilis ab utili se∣cretione: Sulphur benignum & vitalis flammae pa∣bulum multum absumitur, ita ut sanguis debito mi∣nus in corde accendatur; interim a recrementis ad∣ustis, nec non sale & terra minus evectis, cum siti & calore perpetim in vasis effervescit: & quoni∣am indies spiritu & sulphure benigno absumptis, depauperatur, atque sale & foeculentiis terrestribus nimium exaltatis magis inficitur, ejus liquor brevi fit vappidus, circulationique & accensioni in corde pro sustinendo igne vitali inidoneus evadit: quare vitam perire necesse est, non secus ac Ellychniis flamma extinguitur, cum, vice olei absumpti, liquor tantum salsus & limosus suppeditatur.

A crisi imperfecta & dubia, quando aegri diutur∣na imbecillitate labefactati, non nisi longo tempore convalescunt, res ad hunc modum se habet. San∣guinis partes spirituosae & sulphureae tarda deflagra∣tione plurimum absumuntur; liquor residuus, a re∣crementis adustis & foeculentiis non expurgatus, val∣de impurus redditur; cum vero adhuc superest aliquid olei pro vitali lampade, neque spiritus pro subigen∣da materia febrili omnino deficiunt, sanguis usque

circulatur, & (diminute licet) in corde accendi∣tur; quin & paulatim se recolligunt spiritus, mate∣riam a febre residuam aggredi, & qua possunt sub∣igere incipiunt: dein pertinaci coctionis assiduitate, instar flammae inter ligna viridia vacillantis & se∣me-extincti, tandem victores emergunt; motuque & calore sensim redintegratis fermentationem in corde vividam vegetamque de novo restituunt.

De febre dicta putrida in genere hactenus: pri∣usquam ad species & particulares ejus casus descen∣do, restat ut symptomata & signa in hujus febris decursu praecipue notabilia recenseam, eorumque rationes, causas, & fiendi modos subjungam.

CAP. X. De symtomatis & signis in febre putrida praecipue notabilibus.

SYmptomata in synocho putrida praecipue obser∣vanda sunt calor in toto corpore, lassitudo spon∣tanea, praecordiorum aestus; sitis intolerabilis, linguae ac faucium ardor ac scabrities, capitis & lumborum dolor, vigiliae pertinaces, phrenitis, motus convul∣sivi, syncope, cordialgia, vomitus, nausea, inappe∣tentia, diarrhoea, dysenteriae; quibus non simul omnibus, sed modo his, modo illis, solet hic mor∣bus stipari. Inter signa, pulsus & urina maximum praeferunt facem. De singulis pauca annotabo.

I. Calor qui in toto corpore acris, & mordax sentitur, a nimia sanguinis effervescentia, ejusque

in corde accensione dependet: etenim pars sulphu∣rea, seu oleosa sanguinis exaltata & fervorem con∣cipiens, proportione ut minus dupla plus solito in corde accenditur; quare deflagratione sua, caloris effluvia per totum corpus copiose diffundit. Quan∣do sulphur minus dissolvitur, ac in corde accendi∣tur, uti in pica virginum, leucophlegmatia, &c. ca∣lor in toto deficit: in febre autem quando nimis exardescit sulphur, aestus superabundant. Etenim calor non tantum ab actuali sulphuris inflammati∣one aut ignitione dependet, verum sine igne, in mixtis quamplurimis ubi particulae sulphureae aut cor∣rosione dissolvuntur, aut ob ventilationis defectum densius agglomerantur, calor intensus excitatur; quare cum ferrum a spiritu quovis acido minerali corroditur, cum butyro antimonii spiritus nitri suf∣funditur, calor ingens cum fumo producitur. pariter cum fimus vel foenum madide reposita a ventilatione prohibentur, summe incalescunt, eadem ratio est cur sanguis supra modum exardescit in febribus; nimi∣rum sulphuris particulae nimis exaltatae & efferve∣factae densius agglomerantur in vasis, & plus dis∣solvuntur ac velut accenduntur a fermento cordis; quare mixtionis vinculo solutae, & ubivis expansae, calorem circumquaque diffundunt.

II. Lassitudo spontanea in toto corpore sentitur, nimirum ob vasa cruore ebulsiente distenta: etiam caro musculosa sanguine, & copioso habitu pluri∣mum infarcitur, ut ad motum sit minus accomo∣da: veluti qui anasarca laborant habent artus minus expeditos, propter serosi humoris exundantiam: prae∣terea in febribus ob sanguinis phlogosin, succus qui nervoso generi suppeditatur, a debita temperie desci∣scit, ut sit actuandis corporibus parum idoneus.

III. Praecordiorum aestus fit ob sanguinem copio∣se in cordis foco accensum, qui exinde cum magna exardescentia in pulmones ebullit: quare quo pro∣pior est haec regio isti caloris foco, eo majore percelli∣tur incendio.

IV. Sitis fere inextinguibilis fit tum ab aestu in praecordiis gliscente, tum ob particulas materiae fe∣brilis acres & calidas ventriculo a sanguine inter circulandum affixas; quae quidem elui desiderant, non secus ac alimenta salsa & piperata uberius comesta, aut etiam acria ore, vel gutture volutata, hujusmo∣di enim affectus liberiorem potus ingestionem, pro∣ut membrum nimis incalescens aquae frigidae suffusi∣onem suggerit.

V. Linguae ac faucium ardor & scabrities, saepe etiam amurcae cujusdam albae, aut flavae, aut nigrae accretio proculdubio accidunt propter calorem & fuliginem e ventriculo & pulmonibus aestu flagranti∣bus exhalatam: lingua vero albescit., quotiescun∣que humiditas illa (qua plurima naturaliter imbuta est) exaruit & decoquitur, adeoque exterior lin∣guae cutis a retorrido calore velut elixatur: hinc quoque scabra evadit; quod etiam in sanis cernitur, si quando linguam jusculo, aliove sorbili praefervi∣do, amburi contingit, pariter cum linguae animali∣um ad mensarum usum elixantur, earum cutis alba & aspera evadit. Sive enim saliva, glandulis max∣illaribus (prout e solertissimi Whartoni doctrina pri∣mum innotuit) sive alius quispiam humor e Tonsil∣lis aut aliunde proliciatur; quia tamen ob calorem & siccitatem nimiam incrassescit & viscida evadit, etiam tunc quoque linguae tunica exterior albicat ni∣hilominus, sed & mucoso quodam lentore obduci∣tur nimirum quia humor iste prae crassitie linguam oblinere quidem potest, diluere tamen & humectare

non potest: si vero accidat linguam humore bilioso vel introrsum suffundi, vel extrinsecus tingi (ut in vomitibus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 usu venit) tum villi ejus, utpo∣te spongiosi flavum virus imbibentes; colorem quo∣que similem exhibent. Quod si denique calor adeo intensus fiat, ut sanguinem adurat, ignemque solito ardentiorem accendat, sequitur ut e cordis foco per pulmonum spiracula vix tanto incendio ventilando sufficientia, fuligines suscitentur; quae ad palati for∣nicem allisae linguam quasi reverberio feriunt, & ni∣grore inficiunt. Istiusmodi autem nigredo, ut & re∣liqua linguae inquinamenta, in medianis ejus parti∣bus magis conspicua est, quia, scil. exteriores ambi∣tus frequentiori ad gingivas & palatum attritu de∣tergentur.

VI. Quandoque in febribus (ac praecipue circa earum declinationes) contingit, linguam, palatum, gingivas, imo totius oris, & gutturis cavitatem, materia viscosa, albicante, velut crusta quadam, ob∣liniri; qua saepius detersa statim nova repullulat: & ni diligenter os fricando, & colluendo, crustosa haec materies crebra vice abstergeatur, suffocationis periculum aegri non raro subeunt. Ejusmodi affe∣ctus infantibus recens natis saepissime excitatur; so∣lent enim plerunque intra dies 14, effervescentia ex∣terna cum maculis latis, & rubris per totam cutim suffundi; quod si haec ruboris suffusio, minus libere erumpit, aut debito citius evanescit, ut plurimum crusta isthaec albicans in partibus oris succedit. Hoc symptoma quando hoc ritu infantes molestat, lactis vitio solet ascribi; utpote quod acre nimis, affe∣ctionem oris ulcerosam inducat. In febricitantibus idem vaporibus crassis & fuliginosis a ventriculo elevatis vulgo attribuitur▪ mihi autem verisimilius

videtur quod in utriusque hic affectus a totius san∣guinis (& forsan aliquatenus humoris nervosi) im∣puritatibus circa has partes depositis, oriatur: etenim quoties in utriusque humoris massa aliquid extraneum intime confusum continetur, quod nec sudore sit difflabile, nec per urinas facile amanda∣tur; illud saepissime cum serosa colluvie circa os de∣sigitur; unde affectus catarrhales, tumores, & spu∣tationes molestae cientur: cum enim pro masticatione ciborum humor salivalis hic loci uberttim suffundi de∣bet, per patentes & hasce assuetas excretionis vias, na∣tura saepe quod superfluum est, aut alias molestum foras amandare nititur. Hinc a Mercurio exhibito, cum & cruor & succus nervosus particulis ejus mi∣nutissime divisis, abunde referciuntur, easque sero involutas excernere moliuntur, quia nec per sudo∣rem, urinam, aut alia via, Mercurialia haec corpus∣cula intime confusa, exterminare queant, quod re∣liquum est, per arterias aliosque ductus qui salivam ori suppeditant, eadem seroso latice obvoluta expel∣lere nituntur. Pariter etiam in febribus, cum a lon∣giori sanguinis deflagratione, materies adusta pluri∣mum congeritur, cujus non minima pars, post crisin residua, adhuc cruori & succo nervoso confunditur, aut cerebro aliove loco defixa ab iisdem denuo re∣sorbetur; probabile est quod isthaec materies diu∣turna coctione perassetur; adeo, ut fere glutinis in∣star crassescat, quare nec sudore nec transpiratione insensili difflabilis, nec per vias urinarias secerni ha∣bilis, quod demum arteriolis, aliisque salivae ductibus in palatum dehiscentibus (utpote usitata excretionis via) sensim exudet, & protinus prae crassitie sua in lentorem istum concrescat. Eadem ratio tenet de in∣fantibus quorum sanguis a sordibus in utero con∣tractis

impurior factus, statim efflorescentia exterius facta depurari satagit; quae si ob materiae crassiti∣em haud rite succedat, statim hac via velut poten∣tiori, impuritates viscosae exterminantur. Novi quendam in declinatione febris, cui non solum hu∣jusmodi lentoris incrustatio, in partibus oris succes∣sit, verum salivatio copiosa velut ab assumpto Mer∣curio cum foetore anhelitus, item linguae & gingi∣varum intumescentia per plures dies ciebatur.

VII. Capitis dolor in febribus excitatur, propter me∣ningas cerebri vaporibus, & sanguine acri & effer∣vescente, vellicatus; etenim sanguis impetuose com∣motus propter arteriae magnae directionem, majori copia ad caput quam ad partes infernas defertur; quippe transitus e cordis sinu in caput rectus est, ex eodem in membra inferiora obliquus, & velut re∣flexus: quare cum cerebri membranae sint valde sensiles, ibidemque sanguis in cursu rapido sistatur ac reverberetur; nihil mirum est si immanes cepha∣lalgiae in febribus concitentur. Praeter impetuosum hunc sanguinis affluxum quo (velut arietatione qua∣dam) capitis membranae perculsae & distentae gravi∣ter dolent, etiam cephalalgiae interdum oriuntur pro∣pter succum nervosum (qui a sanguine aestuante sup∣peditatur) nimis acrem & pungitivum: quare cum eodem membranae & nervosae partes irrigantur, a∣crimonia ejus vellicatae in dolores & spasmos agun∣tur.

VIII. Pariter & caeteri capitis affectus, ut vigi∣liae, delirium, phrenitis, convulsio, &c. quandoque a sanguine impetum faciente, adeoque motus inordi∣natos in cerebro concitante, quandoque etiam a succo nervoso degeneri, ac idcirco spirituum anima∣lium regimini improportionato facto, oriuntur. sae∣pissime autem hujusmodi symptomata in febribus in∣crebescunt

ob matereriae febrilis e cruoris sinu in has partes metastasin. Etenim sanguis recrementis adustis a deflagratione residuis satur, eas (velut mu∣stum efflorescens) omni modo subigere & consortio suo excludere; nititur: quas cum fluore oborto per sudorem, urinam, aut haemorrhagiam expellere ne∣quit, saepe in cerebri, substantiam transfert, ibidem{que} eas affigit: atque hinc potissimum praedicti effectus, quando fixi: & firmiter radicati sunt, originem tra∣hunt▪ cum autem leviores & facile mobiles sint, a causis prius▪ citatis non raro procedunt.

IX. Motus convulsivi propter causas diversas in fe∣bus contingunt▪ quandoque ob materiam, in primis viis congestam quae insigni pravitate sua•• partes ibi∣dem membranosas vellicat, & dein consensu nervosi generis, statim spasmus nervorum origini in cerebro communicatur, & exinde in partes▪ modo has modo il∣las retorquentur: qua ratione lumbrici in visceri∣bus scatentes, humores acres commoti; & pharma∣ca deleteria convulsiones inducunt; vel secundo, quando febris malignitatis cujusdam sit particeps; sic variolis, morbillis, aut pesti convulsiones frequen∣ter accidunt; quia scil. sanguis a temperie benigna & naturali, in deleteriam & venenatam alteratur, qua nervi eorumque principia percelluntur, ac in spas∣mos aguntur: Non raro etiam, absque malignita∣tis suspitione, in febre putrida, propter materiae, febrilis metastasin ad cerebrum, motus convulsivi in∣ducuntur, ••rout modo inuitur: ita saepius obser∣vavi quando morbus crisi non statim solvitur, aegroti longa aegritudine decumbunt, & motibus convulsivis & tremulis fiunt obnoxii. Tertio, denique in una∣quaque ut plurimum febre quae in mortem termi∣natur, motus convulsivi sunt tristes lethi praenun∣tii; quod accidere puto, non tantum a ma∣teriae

malignitate, qua nervosum genus vellicatur & percellitur, sed quia spiritus plurimum exhausti & debilitati non satis inflant & distendunt nervorum corpora, quare a solita tensitate & motu tonico re∣laxata, debiliori utcunque spirituum nixu, in motum inordinatum agitantur.

X. Syncope pluribus modis et viis solet in febribus concitari; potissimum vero ob has tres causas, ni∣mirum aut ore ventriculi affecto, quae pars cum sit mul∣tiplici nervorum plexu intexta, ••it valde sensilis; & quia ab eodem sexti paris ramo, ad cor aeque ac ven∣triculum nervorum surculi derivantur, si ventriculi o∣rificium ita nervis consitum, magna molestia afficiatur, etiam cordi communicatur noxa, & in ipso aut sistitur motus aut saltem inordinatus concitatur, quo aequabi∣lis spirituum & sanguinis effluxus ad tempus inter∣rumpitur. Novi quendam in febre acuta crebra syncope correptum; qui tamen affectus, postquam lumbricum longum & teretem vomitu, rejecerat, omnino cessavit. Secundo, etiam syncope interdum inducitur, quia venenata materia cum sanguine circula∣tur, quae spiritus vitales repente figit & extinguit: prout usu venit in peste, variolis, &c. de quibus inferius spe∣ciatim dicetur. Tertio, accidere solet syncope ob rari∣orem spirituum texturam, qui cum valde teneri & sub∣tiles sint, motu aut dolore quovis immodico facile exol∣vuntur, ita novi quosdam qui in lecto compositi satis bene se habuerunt; verum in hanc aut illam partem commoti, statim animo defecerunt▪

XI. Cardialgia in febribus contingit, quando ven∣triculus, & imprimis ejus orificia, ob multiplices ner∣vorum insertiones valde sensilia, humore acri & amari∣cante, aut etiam acido & corrosivo obsidentur; hinc enim dolor ab acrimonia humoris: simili modo ac cum sphincter ani in dejectionibus biliosis dolore & molestia afficitur.

XII. Ob ejusmodi causam vomitus & nausea so∣lent excitari; nimirum ventriculo a materia extranea, & sibi non congeneri obsesso, & ad spasmum irritata: Talis excrementitia materia tribus modis in ven∣triculo congeritur; aut enim alimenta partim ob de∣fectum acidi fermenti, quo rite coqui deberent, par∣tim ob calorem ventriculi adurentem, in talem pu∣trilaginem exassantur. Aut secundo hujusmodi materia ex arteri••s in ventriculum terminatis in cavitatem ejus deponitur, prout usu venit in vari olis, peste, & febribus malignis. Aut tertio me∣ra bilis e meatu choledocho in jejunum intestinum expressa, propter motum inversum, ac veluti con∣vulsivum istius intestini, in ventriculum suffunditur. Inappetentia etiam accidit ob ventriculum succis vitio∣sis scatentem, & quia fermentum acid••m a calo∣re torrefaciente omnino pervertitur. Hujusmodi ventriculi, & viscerum affectiones aliquando oriun∣tur a materia excrementitia, (scil. alimentosa inter coquendum degeneri,) diu ante febrem in primis viis congesta, quae non raro ipsius febris causa oc∣casionalis existit: interdum vero nausea, inappeten∣tia, vomitus, cardialgia, &c. sunt immediata febris producta, cum enim pridie aegrotationis Affecti sa∣tis stomacho valuerunt, quamprimum immodica ef∣fervescentia sanguini inducitur, dum iste supra mo∣dum ebullit, tum effluvia & recrementa exterius evaporari solita, tum humor biliosus e vasis chole∣dochis exundans, ventriculo suffunduntur, quibus ip∣sius crasis evertitur, etiam chyli reliquiae, aliaque in visceribus contenta insigniter depravantur, unde praedicti affectus originem ducunt.

XIII. Nec minus frequens symptoma in febribus est diarrhoea, sive alvi fluxus, qui aliquando circa morbi initia contingit; oriturque (ut plurimum)

aut a bile e vasis choledochis in duodenum exundante, aut a sanguinis & succi nervosi recrementis, ex ar∣teriis & ductu pancreatis ad intestina suffusis. Sin∣guli praedicti humores praesertim vero biliosus, quando in copia suppeditantur, cum massa e chymo residua non raro fermentescunt, ut eadem spumosa rarefa∣ctione intumescens, intestina irritet, & in excreti∣onis motum stimulet: Quandoque etiam circa morbi statum, & in declinatione ejus diarrhoea concitatur; & sic vel, natura victrice, crassiora sanguinis pur∣gamenta hoc modo critice excernuntur, vel eadem succumbente, viscerum omnino viribus & firmo tenore exolutorum, alvi fluor effectus & signum est. In∣terdum accidit in febre alvum esse semper astrictum, ut nisi a pharmaco proritata minime solvatur, &, licet aegri per plures dies liquida tantum ingesserint, dejectiones usque sint consistentiae solidae & durius∣culae; hoc autem plerumque fieri videtur, quando sanguis acriter & plurimum excandescens, humidi∣tates ubivis scatentes velut ignis absumit, & copiosa halituum emissione materiam aquosam e visceribus in se allicit, & statim exterius ea vaporari facit; quare pars crassior in intestinis relicta, a calore torrefa∣ciente, velut caput mortuum a destillatione residu∣um, inspissatur.

IV. Dysenteria est affectus in febribus continuis adeo frequens, ut quibusdam annis Epidemius evadat, & peste non mitior plures interimat: in causa esse solet non humor aliquis intus in visceribus produ∣ctus qui acrimonia sua intestina corrodit (uti non∣nulli asserunt) sed miasma quoddam sangu ni impres∣sum adeoque intime ipsi confusum, ut sub vaporis aut humoris sinceri forma a cruore divelli nequeat: quare intestina versus propulsum, arteriarum oscula reserat, ulcuscula & sanguinis exundationes illic fa∣cit,

veluti cum a sanguine febrili cutem versus efflo∣rescente pustulae, & phlegmones exterius erumpunt, verisimile autem est quod affectus illi dysenterici qui febres malignas aut Epidemias comitantur, a sanguinis coagulatione quadam oriantur, uti postea plenius dice∣tur.

Atque hic inter symptomata febrium recenseri pote∣rint etiam quae exterius in superficie corporis apparere solent, ut sunt maculae, exanthemata, bubones, car∣bunculi, &c. quoniam vero haec ad febrem malignam speciali modo pertinent, ideo eorum consideratione hoc in loco supersedemus, donec de peste, variolis, fe∣bre petechiali, & maligna dicetur.

Symptomatum & signorum in febre putrida hic ag∣men claudant pulsus & urina, quibus praecipue attendi∣tur pro dignoscendis tum morbi statu, tum aegri vi∣ribus: cum enim duo sint quibus vita nostra inniti∣tur, scil. calor in corde accensus, & coctio in vi∣sceribus & vasis peragenda, quoniam pulsus & uri∣na alterationes in utrisque a febre inductas optime ostendunt, ideo hinc affectus in mortem aut salutem cessuri certissimum desumitur criterion. Haud necesse arbritror de his fuse agere, aut singulas utriusque causas & differentias recensere. Sat erit de iis praecipua annotasse quae in febrium decursu consideratione di∣gna occurrunt. Et primum consulitur pulsus velut constitutum a natura thermometron, ut exinde men∣suretur calor in febre accensus; qui si intensior fuerit, & magnam sanguinis ebullitionem concitet, arteria vehementius & citatius vibratur, quamdiu spiritus vigo∣re pollent; dein ipsis paulo exhaustis, validior pul∣sus remittitur; qui tamen celeritate compensatur, & sit celer, & parvus. Si febris sit mitior, & minor•• incen∣dio tumultuetur etiam pulsus a naturali statu minus deflectit; & in toto morbi decursu hujus moderatio na∣turae

inducias denotat. Nec tantum pulsus febris, veluti hostis, copias prodit, sedet naturae robur & resistendi valorem plane ostendit: Quamdiu pulsus est laudabilis, res in vado est; & spem optimam exhibet; sed ex malo hujus statu pessimum infertur omen, & salutis desperatio. Adeo sine crebro & diligen∣ti pulsus examine, medicus nec prognosticon rite faciet, nec pharmaciam tuto instituet.

I. Quoad primum; innotescat oportet (quoad fi∣eri licet) qualis sit cujusque pulsus juxta naturalem constitutionem; his enim fortior, illis debilior exi∣stit: deinde in singulis febrium momentis perpen∣dendum est quibus gradibus a naturali statu distet: modo enim est debito vehementior, & arguit fe∣brem intendi; modo infra solitum deprimitur, & de∣notat spiritus et vires dejectos.

Quibus sanis, arteria debiliter et languide pulsat, eos febre correptos, pulsum habere exilem et debilem non adeo malum est, ut statim de salute desperemus. Quibus pulsus a natura fortis, et vehemens est, si a morbi crisi vix mediocri pollet vigore, licet non sit omnino debilis, aegro rem suspectam, et minime tutam arguit.

Si ab initio febris, priusquam sanguis deflagravit, vel si facta crisi, cum pars oneris detrahitur; aut si alio tempore, sine causa evidenti, pulsus debilior evadat, malum portendit: sin post longas vigilias, aut a magna evacuatione, paulo debilior sit pul∣sus, non ideo de salute conclamatum erit, quoniam vires his modis dejectae aut labefactatae, poterunt de∣nuo restaurari, et spiritus refici.

Quando pulsus subito in deterius alteratur, licet aeger quoad caetera symptomata se melius habere visus sit, triste mortis prognosticon edicat & vice∣versa, licet horrenda urgent symptomata, & tamen pul∣sus

sit laudabilis, adhuc salutem sperare liceat. Si in viro robusto febricitante pulsus valde exiliret formicans evaserit, mors in propinquo est.

2. In exhibendis medicamentis, cautiones & re∣gulae non levis momenti a pulsu desumuntur: pur∣gatio, & vomitus prohibentur a pulsu nimis citato, & violento; etiam ab humili, & depresso; quippe dum sanguis nimis effervescit, evacuatio parum con∣ducit, tum quia quod noxium est minime secerni∣tur; tum etiam quod a perturbatione vires plus de∣bilitantur. Cum vero spiritus sunt fracti, & vires dejectae, pharmacia eas magis prosternit, & quan∣doque penitus exolvit. Quare cum medicus evacu∣ationem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, meditatur; prius pulsum ex∣ploret, & hoc opus aggrediatur solummodo cum natura est fortis, & sedata: ut una medicamenti operationi vacare, & viribus possit sufficere.

Nec minori circumspectione opus est in diapho∣reticis, & cardiacis: quae si in febrili paroxysmo adhibentur, cordis motum, prius violentem, nimis intendunt; & saepissime ejus robur frangunt, etiam cum pulsus valde languidus sit si cardiaca calida, & validiora adhibentur, (ut cum exilis flamma fortiori spiritus afflatu urgetur) facile vita extinguitur, quare vulgaris observatio est, quod cardiaca non raro mortem accelerant; eo quod cruorem nimis exagitan∣do, vires citius atterant.

Adhuc maxima opus est cautela & pulsus directi∣one in exhibendis narcoticis: haec enim (quia spi∣ritus vitales nimium feroces extinguendo & figendo, opus suum perficiunt) si in pulsu debili aut vacil∣lante usurpantur, aut spiritus vitales diminuendo, eos morbo omnino impares reddunt: aut eos nimis suffocando, somnum perpetuum accersunt: quare in

pulsu languido, inaequali, aut formicante, cane pe∣jus & angue opiata vitentur.

Pulsus inaequalis, ac intermittens ex medicorum scri∣ptis pessime audiunt; tamen pravae licet notae, non uti pulsus debilis tam certo mortem portendunt: novi enim plures cum ejusmodi signis, licet sepul∣chro damnatos, evasisse: quippe multo certius & facilius spirituum inordinatio compesci, aut sedari po∣terit; quam eorum dejectio restaurari.

2. Urinarum inspectio, in febribus, prae caeteris quibuscunque morbis, plus habet certitudinis, & maximi est usus: hinc enim aegri, & morbi status, optime eognoscuntur; & medicae intentiones, circa agenda melius diriguntur. Quae super hac re, vul∣go prostant observationes & regulae, adeo plurimae sunt, ut singulas enumerare paene infiniti esset ope∣ris & taedii: praecipua hic quaedam annotasse suffi∣ciat.

Circa urinas febricitantium, praecipue advertenda sunt, color, consistentia, contenta, & subsidentia, color urinae indicat modum, aut excessum caloris in sanguine; qui prout augetur, vel remissius se habet, etiam urina plus aut minus rubicunda existit, cu∣jus causa est ebullitio sive effervescentia, cruori a fe∣bre inducta: propter quam particulae salis, & sul∣phuris, sanguini, humoribus & solidis partibus insitae, plus dissolvuntur, & sero incoquuntur, eique rubedinem impertiunt; non aliter ac cum sal Tar∣tari, & sulphur commune invicem commixta, & aquae incocta, liquori rubedinem saturatam imperti∣unt.

Quorundam urinae, summe rubescunt, quando parum vel leviter febricitant: & e contra aliorum aestu febrili laborantium urinae sunt minus colora∣tae. Qui calore vegeto, & sanguine praefervido a∣bundant,

aut scorbuto, phthisi, aut affectioni hy∣pochondriacae, sunt obnoxii; cum a frigore susce∣pto, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, crapula, aut vini potu, febricula quavis tentantur, urinam intense rubicundam red∣dunt: eo quod salis & sulphuris particulae in san∣guine eorum exaltatae & prius semi-solutae extite∣runt; quare necesse est ut, febre urgente sero plus incoquantur; e contra qui temperie frigida cum pulsu debili, & imbecillo praediti sunt, febre correpti, cum majori sanguinis effervescentia, urinam minus colo∣ratam excernunt.

Urinarum consistentia, contenta, & subsidentia, ve∣lut in eodem filo posita, simul dependent a mate∣ria adusta & recrementitia quae a deflagratione febri∣li in sanguine residua est: hujus si copia adfu∣erit, urinae consistentia nonnihil spissior evadit; & postquam steterit, a frigore turbatur: si aut minor sit hujus quantitas, aut alio quam ad renes derivatur, (nimirum si vel sudore, aut critica in hanc vel illam partem me••astasi avocetur) consi∣stentia fit tenuior, & liquor clarus persistit. Etiam hujus materiae particulae urinae contenta elargiun∣tur; quae se diversimode habent; juxta quod suc∣cus nutritius a sanguine modo nonnihil coquitur & assimilatur, modo omnino pervertitur, & in pu∣trilaginem facessit. Coctionis, & assimilationis, signa quaedam exhibent, in urinis febricitantium, modo hypostasis laudabilis, modo ejusdem vestigia quaedam, & rudimenta: coctionem vitiatam deno∣tant, hypostaseos privatio, & partium urinae con∣fusio, & perturbatio. Prout autem haec materies plus aut minus in sanguine assatur, contenta sunt modo pallidi, modo ruffi coloris, instar ochrae. Pro ratione qua recrementa sanguini confusa, vel spiritu praepollente subigi & secerni incipi∣unt,

vel eodem nimis depresso separari minus que∣ant, etiam contenta urinae, plus, aut minus, citius, aut tardius, a reliquo liquore secerni, & versus fun∣dum subsidere solent.

Quoad prognostica ab urina desumenda, annota∣mus, quod urinae color nonnihil remissior, con∣sistentia mediocris, contenta pauciora, sponte sub∣sidentia aut facile in nubeculam collecta, bonum portendunt: e contra, rubor intensus, consistentia spissa, & turbida, contenta ••rassiora, & opaca, quae tarde aut vix omnino versus fundum subsi∣dunt, effervescentiam magnam, materiae adustae co∣piam, ejusque subactionem & secretionem difficilem, aut frustratam denotant.

Quoad directiones pharmaceuticas, res in hoc cardine versatur; ut crebra urinarum inspectione naturae motum attendamus, eidemque obsequamur; nec catharsi, nec diaphoresi movendum, nisi cum hypostasis quaedam in urinis coctionis & separati∣onis signa exhibet. Super hac re plura hic inse∣rere supervacaneum duxi, quoniam alibi proprio in loco, quae ad urinas spectant fusius tractan∣tur.

CAP. XI. De synochi putridoe speciebus.

ATque haec dicta sunto, de synocho putrida in genere, in quibus, describitur ejus ratio forma∣lis juxta accidentia & symptomata, quae in typo ejus vulgo observantur, sunt praeterea hujus morbi (ne dicam species, sed) varietates quaedam, sive anoma∣liae, quibus haec febris a communi hac norma ali∣quando deflectit; & propter affectus quosdam ac∣cidentales, nova sortitur, nomina, & distinctiones.

Primo itaque, dividi solet synochus putrida, in symptomaticam, & essentialem; symptomatica dici∣tur, quae ab alio quodam affectu, sive morbo in corpore prius excitato originem ducit: ita ut febris sit tantum symptoma isti alteri morbo super∣veniens: cujusmodi habetur, quae ab angina, pleu∣ritide, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, a vulnere, ulcere, aut abscessu quopiam, in parte principe, aut ejus vicinia depen∣det, de quibus nos paulo aliter sentimus, quod scil. revera, nulla febris putrida, sit mere symptomatica; occasionaliter forsan oriatur ab alio quodam affe∣ctu; fundatur vero immediate in sulphurea sanguinis parte nimis effervefacta & velut accensa: etenim sine 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, seu praecedente sanguinis indispositi∣one, praedictae affectiones raro aut vix omnino fe∣brem putridam accersunt.

Quod vero spectat ad anginam, pleuritidem, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ac similia: dico, quod tales affectus, sunt

febris producta, seu affectus ipsam consequentes; minime vero ejusdem causae, saepissime enim causa eviden•• praecessit, quae sanguinis effervescentiam fe∣brilem produxerit; utpote frigoris susceptio, eva∣cuatio cohibita, &c. dein licet non aperte statim fe∣bricitant aegri, tamen sanguinis ebullitio folito ma∣jor concitatur; prout ex urina, pulsu, & inquie∣tudine totius corporis licet facile conjicere. Post ali∣quot dies (modo citius, modo tardius) inflammatio in hac vel illa parte producitur; cujus ratio satis probabilis hujusmodi assignatur: sanguis propter ef∣fluvia retenta (quae se instar fermenti habent) mo∣le augetur, & in vasis plus solito turgescit; cum∣que ob ventilationis defectum, circulationis suae spa∣tio angustatur, facile qua data porta arteriis exilit, & circulationis filo interrupto extravasatus, in tu∣morem aggeritur: & quoniam ab ejusmodi tumo∣re, calor, & dolor in parte intenduntur, sanguis in motu suo magis perturbatur, adeoque febris pri∣mo accensa plus aggravatur.

Praeterea in hujusmodi affectibus advertere licet, sanguinis aptitudinem quandam ad coagulandum; qua fit minus fluxilis, ideoque in vasis minoribus congelari habilis: non secus ac in lacte cernitur, cum acescere incipit, tunc enim fine coagulatione non coquitur, nec super foco incalescit: pariter & in san∣guine, suspicari est diathesin quandam ad acescen∣dum, cujus ratione coagulationi sit obnoxius; facile enim constat, quod in pleuritide, peripneumonia, an∣gina, & similibus morbis inflammatio seu cruoris extravasatio, non semper dependet a sanguinis ex∣uberantia, & vasorum plenitudine: saepe enim cum pulsu debili, & vasorum subsidentia, sanguis in motu sistitur, & in latere, aut alibi extravasatus, dolorem acutum infert. Imo ex una parte depulsus, mox

in alia defigitur: Quandoque in ipso corde stagnare incipit, ibidemque oppressionem saepe lethalem indu∣cit: quare solent pleuritici nonnulli, cum dolores evanuerunt, de insigni gravamine, & velut ponde∣re circa cordis regionem defixo queri: cumque ex hujusmodi affectibus obeuntium cadavera aperuimus, in cordis sinubus, & vasorum circumcirca cavita∣tibus, sanguinem in frustula & glomeres oblongos concrevisse vidimus. Quandoquidem autem hi morbi seorsim a febre tractari solent, ideo hic plura dicere supersedemus.

Solummodo inquirendum restat, utrum febris quae hos affectus comitatur habenda sit ex earum censu quae putridae dicuntur, nec-ne? cui referimus, quod saepis∣sime, sunt synochi simplices, in quibus tantum subti∣lis & spirituosior sanguinis portio inflammatur: ideo∣que, si a copiosa sanguinis detractione aut vasis a su∣dore depletis cruor extravasatus circulationi reddatur, statim effervescentia compescitur, & febris brevi seda∣tur. Quandoque tamen cum praedispositio, velut in plethora, aut insigni cachochymia, accesserit, simul cum hujusmodi affectibus ab eadem prorsus occasione febris putrida accenditur.

Inter febres symptomaticas refertur quae vulgo lenta appellatur: qui hac laborant, plus debito incalescunt, praesertim a pastu, motu quovis aut exercitio; urina plerunque rubicunda est; spiritus sunt debiles, & vires dejectae: circa appetitum, & somnum se mediocri∣ter habent; tussi aut sputo copioso carent; verum in∣dies (tabidorum instar) & sine causa manifesta emar∣cescunt. Vitium plerunque ascribitur obstructionibus in viscere quodam (puta hepate, liene, aut mesenterio) cujus culpa alimentum non bene coquitur; nec rite dispensatur. Videtur autem mihi quod hujusmodi affectio immediate fundatur in mala sanguinis dia∣thesi;

qua in temperiem nimis salsam, & acrem ver∣git, ideoque nutritioni, & aequali circulationi mi∣nus aptus redditur. Etenim sanguis in corde, non secus ac oleum in lampade, si particulis salinis nimi∣um redundet, non placide & aequabiliter, sed cum crepitu & magna partium evaporatione accenditur; quo quidem citius dispenditur, & flammam non nisi languidam, & imbecillam exhibet. Quendam tali morbo defunctum olim aperui; in quo viscera cocti∣oni dicata satis recte se habuerunt; pulmones vero erant exsucci & aridi, nec non materia sabulosa in∣star cretae per totum obsiti. Non raro item in hoc affectu mesenterium glandulis tali materia argillacea repletis obsidetur: utrum vero sanguis salsior factus, ejusmodi viscerum affectiones primo intulerit; vel an viscerum dyscrasia sanguinem prius infecerit, in∣certum est: probabile videtur quod alterutra affectio ab altera dependeat, & mali utriusque causae reciprocae fuerint.

Febris autem, quae symptomatica dici maxime me∣retur, ea est quae in Phthisicis a pulmonum ulcere, aut contabescentia excitatur. Etenim sanguis dum pulmones in circulatione sua totus pertransit, huic visceri plurium morborum ideas soepe imprimit; & viceversa ab eodem male affecto, easdem recipit. Quicquid impurum in cruoris massa continetur, arte∣riarum extremitatibus, velut musti efflorescentia, eji∣citur: quare cum natura, debilior facta, in super∣ficiem corporis recrementa sua nequit transferre; pro∣priore lustratione eadem in pulmones deponit. Hinc insignis cacochymia & morbi pleri{que} chronici frequen∣ter in phthisin desinunt: pariter cum pulmonum caro contabescit, aut ichore ••lceroso scatens, semiputrida e∣vaserit, sanguis pertransiens materia purulenta, aut

tabido inquinamento inficitur; & proinde in con∣tinuam effervescentiam, ob rei non miscibilis confu∣fusionem, concitatur: quare & febrem assiduam inducit, & succum alibilem omnino pervertit. Par ratio est de febribus ab ulcere, aut abscessu saepe in aliis partibus concitato: haec enim, non secus ac tabida pulmonum constitutio: saepe phthisim & fe∣brem hecticam accersunt. Plena harum consideratio hujus loci non est; quare unde digressi sumus, ad febrem putridam proprie dictam, seu essentialem revertimur.

Synochus putrida essentialis, dividi solet in putri∣dam, (qualis supra describitur) in Causum, & prae∣terea in quotidianam, tertianam, & quartanam: synochus putrida modo delineata caeterarum regula sive norma esse debet, ad cujus typum, plerunque febres quae sunt hujus generis componuntur. Quoad reliquas modo dictas, juxta quod speciem suam va∣riant, breviter s••bjiciam.

Causus seu febris ardens, ea est quae cum majori aestu, siti fere intolerabili, aliisque symptomatibus in∣signiorem sanguinis phlogosin arguentibus, cursum su∣um peragit: ejus ratio formalis, qua a caeteris discri∣minatur, in hoc consistit, quod temperies sanguinis in affectis sit calidior, hoc est sulphure concremabili magis abundat; ideo cum effervescit, majori copia accenditur, & deflagratione sua, caloris intentissimi effluvia per totum corpus diffundit, ejus motus est acutus, & cito ad statum pervenit, symptomatibus magis horrendis stipatur, crisin habet difficilem, & eventum periculosae aleae plenum.

Quod vero spectat ad periodos istas, sive paroxys∣mos, quibus febris putrida stato tempore interdum exacerbari solet, & (veluti intermittens) diebus mo∣do singulis, modo tertio quovis aut quarto, febri∣lem

quasi accessionem repetat; hujus ratio non fa∣cile explicabilis videtur: praesertim si quatuor hu∣mores, quorum spontaneo motui hic affectus vulgo ascribitur, ab hoc censu rejiciamus. Super hac re quod mihi verisimilius videtur, dubitans proponam. In febre continua, duo sunt pracipua (prout supe∣rius annotavimus) quae sanguinis effervescentiam ut plurimum inducunt, nimirum in cruore partis sulphu∣reae exaltatio & accensio; deinde consequenter, ma∣teriae adustae & a deflagratione sanguinis residuae, ad turgescentiam congestio: a priori febris conti∣nuitas, ab altero ejus status & perturbationes criti∣cae dependent: his aliquando tertium quiddam acce∣dit, nimirum succi crudi ab alimentis recens con∣gestis, plenitudo & turgescentia; quae statis tempo∣rum intervallis, in febre continua (prout in paroxys∣mis intermittentium) majorem effervescentiam in∣ducit. Cur autem, non semper, nec eodem pror∣sus modo hoc contingit, ratio haec est: Quando synochus putrida est valde acuta & sanguis fere to∣tus cito inflammatur, & summe aestuat; quicquid succi nutritii cruori affunditur, statim aduritur & incendio absumitur; quare parum aut nihil ejus in paroxysmi materiem, in massa sanguinea continetur. Sin vero haec febris sit minus acuta & sanguis mo∣dice & per partes solummodo deflagrat, succi cru∣di supplementum, non prorsus adustione absu∣mitur, sed mitiori incendio in materiam fermen∣tativam revertitur; quae cum ad turgescentiae ple∣nitudinem in vasis assurgit, fluorem concipit, & effervescentia sua colorem febrilem prius in sanguine gliscentem, velut novi pabuliaccessu, intendit: Hu∣jus materiae efflorescentia non raro cum levi rigore aut frigore incipit, & aliquando in madorem desi∣nit: plerunque vero transpiratione insensili exha∣latur.

In singulis paroxysmis praeter succi nutri∣tii degeneris penum, aliquid e materia sanguinis adusta & concremata evaporat; quare morbi crisis diutius protrahitur; ut raro intra dies 11 aut 14 judicetur; quin (ut plurimum) in febre hujusmodi paroxysmis & remissionibus intercalata, vix intra di∣es 20 perfecta morbi solutio contingit: atque ali∣quando sine manifesta diacrisi sensim remittit, & de∣in longa declinatione in mortem aut salutem termina∣tur.

Quod vero hujusmodi remissio & exacerbatio ju∣xta typos febris intermittentis varientur, ut diebus mo∣do singulis, modo alternis, & interdum non nisi intra quatriduum vices suas repetant: hujus ratio a do∣ctrina febrium intermittentium superius tradi••a, erit petenda: nimirum juxta quod sanguinis dyscrasia diversimode se habeat, succi nutritii degeneris sup∣plementum citius aut tardius ad turgescentiae plenitu∣dinem assurgit, & proinde effervescentia sua, modo crebriores, modo rariores in hac febre paroxysmos efficit.

Circa Therapiam hujusmodi febrium, tres sunt in∣tentiones generales quibus totius negotii cardo in∣nititur. Primo, ut sanguis (si fieri possit) ab in∣cendio vendicetur, & prorsus supprimatur flamma sive ignis in sulphurea ejus parte accensus, quod circa prima hujus morbi initia non raro fieri contingit. Secundo, ut cum sanguis incendio tactus protinus extingui nequeat, saltem mitius & cum minori no∣xa deslagrationem suam peragat. Tertio, demum ut deslagratione finita materiae concrematae & adustae re∣crementis, liquor cruoris expediate, & postea ad cra∣••in & vigorem naturalem restituatur.

Quoad remedia particularia, quibus intentionibus istis satisfiat varia sunt praescripta, & medicamento∣rum

formulae non solum apud medicos, sed etiam mulierculas & Empiricos quosvis passim in usu: qui∣bus tamen, cum instar gladii in caecutier t••s manu si∣ne discrimine, & exacta methodo medendi, usurpen∣tur, plus damni saepius, quam emolumenti aegris ac∣crescit. non opus erit hic purgantium, cardiacorum, aliorumve pharmacorum formulas, a pud plerosque authores satis eleganter traditas, hoc in loco repe∣tere: praecipuas quasdam indicationes, & cautiones medicas, quae in decursu hujus febris, juxta varia ejus tempora, & diversa symptomata, observari de∣bent, paucis subjiciam.

I. Circa primum hujus morbi insultum, danda erit opera, ut febris protinus supprimatur; atque sulphuris effervefacti inflammatio inhiberi possit: cui venae sectio imprimis conducit; hoc enim modo, sanguis eventilatur, & particulae calidae nimis agglo∣meratae, & incendio jam proximae, ab invicem dis∣sipantur: veluti cum foenum exardescere aptum, si aperto aeri exponatur, ejus accensio praecavetur. In∣super tenuis instituatur victus, in quo nihil spiritu∣osum, aut sulphureum adhiberi debet: viscera, & primae viae, materiae excrementitiae saburra liberen∣tur: quare enemata erunt usus necessarii, quando∣que etiam vomitoria, & levia cathartica quibus ali∣quando tempestive & cum judicio adhibitis, fe∣bris inter ipsa statim initia, detracto accensionis pa∣bulo extinguitur. Quod si, non obstante hac me∣thodo, incendium latius serpit, & sulphureas san∣guinis particulas, magis indies, & magis corripit; procuretur (qua fieri possit) ut deflagratio sine ma∣gno tumultu leniter procedat.

II. Quare cum febris in augmento fuerit, si cru∣or nimis effervescat, & cum pulsu forti, & vehemen∣ti vasa plurimum distendat; si vigiliae, phrenitis,

aut dolor capitis, immaniter urgeant: sanguinis mis∣sio denuo repetatur; transpiratio (quantum licet) libera procuretur: quare in lecto, ut plurimum, ae∣gri decumbant: victus sit parcus ex alimentis ad∣modum tenuibus: item potus tenuis, & copiosus, ut sanguis exardescens sero uberiore diluatur: ene∣matum creber sit usus; pharmaca autem sive cathar∣tica, seu diaphoretica, & quae sanguinem nimis ex∣agitant, eadem industria vitentur, qua ventorum fla∣mina aedibus incendio flagrantibus: Quin potius opiatae & anodyna, quae sanguinem, & spiritus si∣gunt, & constipant, erunt usurpanda: item Jula∣pia, & decocta quae viscera aestuantia refrigerant, cruorem attemperant, & spiritus refocillant, erunt crebro in usu. liquores acetosi vegetabilium, aut mi∣neralium, nec non nitrum purificatum, quia san∣guinis aestum cohibent, & sitim extinguunt, rite conveniunt. Aquae ardentes, spirituosae, pulveres cardiaci, & bezoarcici, (quamdiu morbus malignita∣te caret) procul habeantur: si modo sanguis inae∣qualiter circuletur, & magis impetuose versus caput, quam pedes feratur, conducunt Epithemata ex tepidis animalium carnibus, aut visceribus; plantis pedum ap∣plicanda.

III. Quando febris in statu est, diligenter atten∣datur naturae motus, num sit crisin factura necne? quare nihil temere a medico tentandum: venae se∣ctio, aut fortis purgatio, omnino prohibentur, post∣quam vero a sanguinis deflagratione aliquatenus re∣mittitur febrile incendium, & signa coctionis in u∣rina apparent, si modo segnior sit naturae motus, diaphoresis aut lenis purgatio procurentur; quae ta∣men melius & tutius a medico peraguntur, cum pri∣us natura, motu critico, materiae morbificae seclusio∣nem fuerit aggressa. Quod si omnia sint cruda, &

perturbata, urina adhuc turbida absque sedimento, aut partium secretione; si vires sint languidae, pul∣sus imbecilles, si crisis nulla, aut tantum irrita prae∣cessit, non sine manifesto vitae periculo, aut sudore aut catharsi evacuatio quaevis tentatur: quin diu∣tius expectandum est, ut spiritus cruoris se recupe∣rent, materiam excrementiam & adustam aliquo mo∣do subigant, & dein paulatim secernant; interim cardiacis temperatis vires refocillentur, immodica san∣guinis effervescentia (si adsit) inhibeatur; & debi∣ta ejus fermentatio sustentetur, quod revera a co∣rallis, margaritis & ejusmodi pulveribus optime per∣ficitur; quae quidem a viscerum fermentis dissolvun∣tur, & dein cum sanguine fermentescunt, ejusque motum imbecillem & vacillantem valde restaurant. Interim (natura laborante,) obstacula quaevis, & im∣pedimenta removeantur, & praecipue excremento∣rum proventus in primis viis congestus, crebro ene∣matum usu subducatur.

IV. In febris declinatione, cum a crisi perfecta natura fuerit morbo superior, res in vado est; nec multum negotii medico relinquitur: solummodo re∣stat, exactam victus rationem proponere, ut sine recidivae metu, cito vires aegri recuperent: etiam leni purgatione, materiae febrilis reliquias extermi∣nare conducit. Circa victum, huic scopulo saepis∣sime alliditur, scil. a praepropero carnium aut cibi fortioris comestu, aegri in febrem relabuntur: cum enim viscera sunt debilia, & alimenta (nisi admo∣dum tenuia) non facile coquunt; cumque & fan∣guinis crasis sit imbicillior, ut succum nutritium for∣tiorem non assimilet; si alterutri quid improporti∣onatum afferatur, iterum naturae oeconomia perver∣titur, & omnia pessum eunt. Quare a carnibus con∣valescentes diu temperent, iisque demum ••tantur,

non nisi postquam urina fuerit sanorum similis, ne∣que amplius a frigore turbatur: & quidem tum sa∣tius erit a diluto carnium jusculo incipere, atque de∣in pedetentim, ad alimenta fortiora ascendere.

V. Cum a crisi imperfecta, res in dubio versatur, & adhuc sub judice lis est; tunc medico difficile in∣cumbit pensum: sedulo attendantur naturae motus, & vires, num morbo praevalere incipiat, an eidem succumbat: si coctionis adsint signa, & vires con∣stent, evacuatio lenis, & tantum per epicrasin erit celebranda. Interim symptomatis maxime urgentibus cum remediis idoneis succurratur, impedimenta quae∣vis tollantur; cardiacis & recta victus ratione (quan∣tum fieri possit) erunt vires sustentandae.

VI. Cum a crisi, aut mala, aut nulla, omnia in dete∣rius vergunt; cumque de morbi curatione, fere de∣sperat medicus, eventum ejus suspectum & valde ti∣mendum praedicat: Neque tamen nudo prognosti∣co adeo fidendum, ut reliqua omnia metus occupet; verum adhuc, quantum artis est medicae, pro salute conclamata licet consulatur: symptomatis maxime infestis, remedia adhibeantur: spiritus cruoris fere extincti cardiacis redintegrentur. Cum de sanitate despondemus, vita quamdiu potest proletetur, & sal∣tem euthanasia procuretur.

Juxta varios febris putridae typos modo descriptos, in promptu esset aegrotantium historias, & obser∣vationes particulares circa curationem factas quam∣plurimas subjungere, cum hujumodi exempla in pra∣xi quotidiana passim occurrant; ita ut ingens volu∣men implere suff••cerint, ex his tamen paucula quaedam singulas febris praedictae species respicientia, quibus earum doctrina atque medendi methodus superius

tradita elucescant, candidi lectoris bona cum venia, breviter proponam.

Nobilis matrona 50 circiter annos nata, gracili corporis habitu, statura humili, facie rubicunda prae∣dita, cum Junii die decimo quinto ob aestivum ca∣lorem vestes solito tenuiores indueret, vesperi ma∣le habuit; inde nausea, & oppressione ventriculi af∣ficitur, dolores sentit vagos, modo in scapula, mo∣do in dorso urgentes, sitibunda, sine calore tamen immodico: die secundo, & tertio fere ad eundem modum, die quarto post vomitorium scil. infus. cro∣ci metal. 1. unc. exhibitum, quater evomuit bilem flavam, ac ter alvo soluta, alleviari visa est: no∣cte insequenti aliquanto melius dormivit: die au∣tem proximo, febre per totum accensa, de siti, prae∣cordiorum aestu, & dolore modo in latere, modo in dorso, querebatur; protinus sanguis mitteba∣tur ad 8. unc. erat urina rubedinis valde satura∣tae, opaca, & turbida, sine hypostasi, aut con∣tentorum subsidentia, pulsus inaequalis, & sae∣pe intermittens; nox insequuta insomnis: die morbi sexto, primo mane erupit sudor exiguus, unde ca∣lor nonnihil sedatior, qui vesperi iterum intendi∣tur: die septimo calor valde acutus, cum siti, aestu, pulsu inordinato, & intermittente, nec non summa inquietudine & jactatione totius corporis. Octavo, symptomata erant nonnihil remissiora, etiam in u∣rina hypostaseos vestigia quaedam; cepit isto die se∣rum lactis cum foliis ulmariae incoctis, copiose su∣davit, & febris judicata est. Toto aegrotationis tem∣pore pro victu tantum exhibebantur cerevisia tenu∣is, serum lactis, decocta hordeacea, aut avenacea; enemata erant crebri usus, potus & Julapia refrigeran∣tia pro libitu concedebantur.

Illustris haec foemina a 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 seu transpiratione praepedita, in synochum putrem incidit: effluvia per cutim evaporare solita intus retenta (una cum bile e vasis choledochis exundante) partim visceribus af∣fixa eorum crases everterunt, & imprimis stomacho molestias ••ecerunt, partim musculis & membranis suf∣fusa dolores & spasmos ciebant: erat pulsus inae∣qualis & intermittens, non propter morbi maligni∣tatem prout in peste, verum ob idiocrasiam quan∣dam cordis, qua nimirum fermento ejus non ben•• constituto, sanguis effervescens non statim aequabi∣liter accenditur, & totus exilit, sed pars cruoris in∣fluentis primo exigua dein major, & post aliquot vi∣ces maxima, in sinubus cordis pro momento tem∣poris restitans, pulsum inaequalem & intermitten∣tem producit. Novi in pluribus aliis plane simile•• pulsus affectionem: quamdiu, scil. ab intempen•• fuerunt immunes, pulsus erat omnino equalis, & ordinatus; sin vero subita animi passione aut co••∣poris agitatione nimia, solito intensius incalescent, statim pulsu inaequali, & intra vibrationes forsan, 4, 7, 10, aut 20 intermittente afficiebantur; & qu••∣tiescunque febricitarent, pulsus irregulari modo in se habuit. Cum nondum habitualis ista circa pul∣sum anomalia experientia crebra mihi innotuerit, so∣lebam usque malignitatem in morbo suspicari, & even∣tum funestum augurari, qui secus evenit.

Die quinto in hac aegra febris licet tardius accen∣sa ad augmentum pervenit, indeque celeriori mot•• reliqua pertransiit stadia: sexto materiae adustae ad plenitudinem assurgentis diaphoresi oborta, levis de∣pletio, adeoque aestus febrilis quaedam remistio in∣sequuta est: die septimo materies ista adusta ad sum∣mum incrementum assurgens morbi statum fecit, c••∣demum in octavo cum omnibus ad bonam crisin re

quisitis, sudor copiosus successit, & febrim perfecte judicavit: quippe evacuationem hanc criticam (uti fieri debuit) haec tria praecesserant, primo scil. san∣guinis plena & sufficiens deflagratio, uti constabat ex calore intensissimo & plane igneo, per 3 antea dies continuato: secundo item materiae adustae ad plenitudinem congestio prout colligere erat ex sum∣ma inquietudine & jactatione in nocte praecedenti, ac dein ejusdem materiae pepasmus quidam & secre∣tio in sanguine incaepta, quod symptomatum sedatio & in urina coctionis signa ostendebant; quare sudor copiosus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 tam laudabili superveniens, quam∣diu abfuerit malignitatis suspicio, nil nisi bonum portendit.

Sub initium aestatis. Anni 1656. vir Clarissimus, habitu corporis athletico praeditus, sine causa mani∣festa (nisi quod rei litterariae studio addictissimus nullo insuper exercitio uteretur) male habuit, pri∣mo de nausea & inappetenia cum immani cephalal∣gia querebatur: die secundo modo rigore, modo calore identidem reciprocantibus, siti insuper & praecordiorum aestu, cum linguae scabritie, & sapo∣re ingrato, afficiebatur. Isto die sumpsit liquoris emetici 10. drach. a quo septies evomuit, rejecitque bilis flavae copiam ingentem, & 4 habuit sedes; nox inquieta, & fere insomnis insequuta est, in qua ae∣ger calore aducto intensius febricitavit, die tertio cum symptomata praedicta ingravescerent, sanguis ad 10 unc. mittebatur: fuit urina rubicunda, crassa, cum sedimento copioso, pulsus citatus & vehemens; noctu parum sudavit, cum somno brevi, sed per∣turbato; mane sequenti parum alleviari visus est: vesperi tamen omnia exacerbabantur, cum vigiliis, calore ac siti intensissimis, die quinto a levi sudore aestus nonnihil remisit, qui tamen solita atrocia paulo

ante vesperam rediit: nox iterum insomnis cum jactatione corporis fere continua: mane a levi dia∣phoresi sensit parum levaminis, vesperi rursus omni∣um exacerbatio; nox etiam fuit valde inquieta: cir∣ca initium diei sequentis sudor uti prius successit, & paulo in majori copia: hoc die fuit 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 manifesta versus salutem; calor & sitis paulatim defervesce∣bant; fuit urina minus rubicunda cum aliquali hypo∣stasi; deinceps per tres dies febris sensim declinabat; qualibet tamen nocte paroxysmum quendam, re∣missiorem vero quam prius, habuit: die 11 uberius sudavit, & perfecte judicatus est, toto aegrotatio∣nis tempore victu parcissimo utebatur, utpote ni∣hil alimenti capessens praeter cerevisiam tenuem, & serum lactis cum ea paratum; potus & julapia re∣frigerantia ex decocto hordei, & aquis stillatitiis, ali∣quoties sumebat; quotidie si alvus non sponte sol∣veretur, clyster emolliens fuit injectus: nullo prae∣terea pharmaco, scil. nec carthartico nec cardiaco tisus est: Febre autem sedata, fuit bis purgatus, & dein cito convaluit.

Fuit haec febris synochus putrida; prout ex rigore circa initia & deinde calore continuo, siti, vigiliis, aliisque symptomatis per plures dies graviter infe∣stantibus conjicere licebit. quatenus vero intemperies ista qualibet nocte exacerbabatur, dicenda eri•• con∣tinua quotidiana: sine causa evidenti hic morbus primos insultus fecit; quia sanguisminus eventilatus, veluti vinum sponte effervescens, a sulphure exaltato ardorem conceperat, bilis vasis choledochis exundans, unaque sanguinis aestuantis purgamenta interius suf∣fusa (uti in febribus plerumque assolet) statim in primis viis magnas molestias, & inordinationes cie∣bant, propter materiae excrementitiae hac ratione ibidem congestae depletionem; mox ab initio vomi∣tionem

procuravi, quae tamen evacuatio, uti & per alvi secessum fortior purgatio, si febre per to∣tum accensa adhibeantur, quia sanguinem nimis exa∣gitant, & materiae febrilis adustae coctionem valde perturbant, exinde plus damni aegris quam commo∣di plerumque adferunt: primum hujus morbi sta∣dium, scil. dum totus cruor incendio corriperetur, ad diem tertium extendebatur; atque deinceps cum sanguis deflagrans recrementis adustis aggravaretur, major ejus ebullitio cum crebro per diaphoresin ex∣pulsionis nixu insequuta est: die septimo quando cruor maxima ex parte deflagraverat, & recremen∣ta adusta in sinu ejus ad turgescentiae plenitudinem congesta, molesta esse ceperant; motus criticus cie∣batur: quo tamen, materie isthac nondum penitus subacta, nec ad secretionem parata, morbus haud perfecte judicatus est; quin post alteram periodum eadem denuo succrescens, & die undecimo commo∣ta sanguini turgescentiam alteram, & perfecte judi∣catoriam induxit: diebus intercalaribus, quia prae∣ter recrementa a deflagratione sanguinis residua, & in crisin reservata, etiam a succo nutritio haud sta∣tim incendio correpto, sed peculiari modo depra∣vato, altera in cruoris sinu materies ad turgescen∣dum apta congereretur; idcirco a quotidiano hujus incremento, & fluore, febri huic continuae, paroxys∣mi (quales intermittentium esse solent) statis diebus ac horis accesserunt.

Juvenis studiosus in aetate 25 circiter annorum, vultus luridi; & temperamenti melancholici, sine manifesta occasione, Augusti 1656 aegrotare caepit: primo de intemperie febrili cum siti, lassitudine spon∣tanea, & inappetentia querebatur: die secundo in∣super de dolore in latere dextro, & distentione utri∣usque hypochondrii, item vomitu fere continuo, vi∣giliis,

& immani capitis dolore die tertio medico ac∣cersito, illico sanguis ad uncias 12 mittebatur: vesperi magis incaluit & deliravit: postea sudore, licet exiguo, succedente, mane proximo melius habu∣it: die quarto iterum ingesta quaevis statim rejecit, item continuo fere vomendi nixu tentabatur. Vo∣mitorii exhibitionem a medico propositam, tum aeger, tum amici periculo prius edocti renuerunt. Ab ene∣mate injecto sex habuit sedes, & parum alleviari vi∣sus est; etiam nocte insequenti aliquantulum dor∣mivit: die quinto iterum vomitio crebra cum siti intolerabili: intus aestuabat, sed caloris immodici sensus exterius haud tactu perceptibilis; quoniam cruoris effervescentis recrementa quae per cutem ex∣halare debuerant, intus restaguare & in viscera ex∣undare videbantur. Ideo vesperi ad provocandam diaphoresin hic bolus exhibetur. Conserv. Rosar▪ vitriolat. 1. drach. pulv. Gasconici 1. scrup. lauda∣ni soluti in aqua meliss. 1. gr. ista nocte medio∣criter dormivit, & a sudore copioso succendente symptomata mitiga••i visa: nihilominus die sexto cun∣cta iterum exacerbari; calor in toto, sitis & prae∣cordiorum aestus immaniter urgere: die septimo & octavo pulsus erat inaequalis & inordinatus, ple∣rumque delire loquebatur; & si in lecto commove∣retur, crebro in syncopen incidit. Die nono eadem restabant symptomata; insuper tendinum in carpis contractione, aliarumque partium motibus convul∣sivis tentabatur, ut pene de salute desperaremus. Isto mane quoniam natura victas manus tradidisse visa est, quantum erat artis, succurendum restabat: quare diaphoresin copiosam velut ultimum refugium inten∣dens Sp. C. cervi, 1. drach. in haustulo Julapii car∣diaci una vice propinavi; exinde per quatuor ho∣ras valde inquietus & furibundus vix in lecto con∣tineri

potuit; postea tamen somno obrepente plu∣rimum sudavit, & res extra periculi aleam subito constitit. Nocte insequenti pro continuanda dia∣phoresi, quibuslibet sex horis dosin pulveris contra∣ervae exhibendam praecepi, febris & affectiones nervosi generis brevi cessabant, & aeger convalu∣it.

Haec, febris quoad typi rationem synochus putrida ap∣pelletur; quae in hoc aegro a sanguine instar foeni incalescentis sponte effervefacto, adeoque fermenta∣tionem immodicam concipiente, originem sumebat: propter sanguinis temperiem melancholicam, fuit ca∣lor minus intensus, licet symptomata alias pejora, at∣que imprimis nervoso generi inimica obtigerint: etenim cruor deflagrans, velut ignis in furno cespi∣tibus cooperto, incendio potissimum intestino glisce∣bat: idcirco de praecordiorum aestu, cum siti into∣lerabili aeger conquestus est, cum interim exteriora minus incalescerent: ob hanc rationem, & quoni∣am corpus fuit minus perspirabile, sanguinis recre∣menta adusta crisin factura, & quae statis tempori∣bus exterius difflari solebant, introrsum suffusa (na∣tura scil. valde oppressa & perpetuo irritata) vomi∣tus immanes, & fere continuos induxerunt; quare cum materia febrilis, ante plenitudinem aut coctionem ejus ita crebro expulsionis nixu ad primas vias deri∣varetur, crisis minime insequuta est. Nec ab irre∣gulari ista evacuatione a ger se melius habuit, quin∣imo sanguis mixtione usque deterior factus, in se corrumpi, & liquorem nervosum omnino perverte∣re incaeperat: unde praeter vomitiones assiduas, cre∣brae lipothymiae, pulsus inaequalis, nec non deliria & motus convulsivi oriebantur; quatenus vero utri∣usque humoris mixtione, nondum penitus soluta di∣aphoreticum fuit exhibitum; quod pro insigni par∣tium

agilitate, & cruorem & liquorem nervosum citissime trajecerit, eorumque impuritates & extra∣neas mixturas, fermentatione vegeta & festina de novo concitata foras eliminarit; status morbi ad exi∣titium tendens, versus salutem reducebatur, atque hoc modo in criseos naturalis vicem, medicinae ope succenturiata, aeger velut ab inferis revocatus bre∣vi sanitatem recuperabat.

Mulier in aetate 30 circiter annorum, corpore ro∣busto, & temperamento atrabilario (uti ex moribus valde austeris conjicere licebat) praedita, tertio post puerperium mense, cum noctu infantem lactaret, stragulis discooperta frigus contraxit, & deinde sta∣tim in rigorem incidit; huic calor solito auctior suc∣cessit, qui postea (diaphoresi leni oborta) cito remi∣sit. Die secundo & tertio erat sitibunda, ac cibi inappetens, sine aestu tamen immodico, ut vix dum se febricitare crederet: qualibet nocte quieta jacuit, verum somni omnino expers; urina erat intense ru∣bicunda, a contentorum multitudine nonnihil spissa & opaca, quae tamen a frigore minime turbata, si∣ne hypostasi aut partium subsidentia, usque eodem modo perstitit. Die quarto calor in toto accenditur; quare medico tunc primum accersito sanguinis cir∣citer, 12. unc. e brachio detrahebantur; post san∣guinis missionem, & alvum eodem die a clystere immisso copiose subductam, vesperi in sudorem in∣cidit, a quo tamen minime alleviata (medicamento licet anodyno exhibito) noctem (uti prius) insomnem duxit. Die quinto ab enemate injecto tres habuit se∣des, & levamen sensit: urina usque eadem persti∣tit rubicuda & turbida: cum sanguinem e vena po∣plitis mitti in praescripto esset, aegrota obnixe renuit se convalescere existimans; noctu insequenti cum diu insomnis & inquieta jacuisset, tandem paroxysmum,

qualis vulgo hystericus perhibetur, gravi modo passa est; & primo stupore quodam, sive punctionis sen∣su, extremas corporis partes (praecipue pedes crura & femora) occupante, simulque flatu intestina ven∣triculum & hypochondria immaniter distendente, affi∣ciebatur: sensit in imo ventre velut molem quan∣dam sursum obrepere; quae cum ad cor, indeque ad cerebrum, ascendisset, aegra statim intellectu vacilla∣bat, & per totam exinde noctem delira & absurda loquens jacuit: Die sexto post alvum a clystere sub∣ductam ad se rediit, recte animo constabat, & medi∣ocriter habuisse visa est. Vesperi autem, cum in le∣cto commoveretur, ejusmodi (ut prius) paroxysmi insultum persentiscere caepit; nimirum in toto cor∣pore habuit punctionis sensum, veluti si urticis sti∣mularetur, simulque in ventre velut globum con∣volutum, qui sursum obrepen•• intestina & ventri∣culum distendebat, ut exinde flatus & ructus copio∣si ederentur: Levaminis gratia aquae frigidae potum postulabat. Insuper remedia in affectibus hystericis usitata, uti castoreum, odor asafoetidae, suffitus e plumis ustis, ligaturae, & frictiones crurum, & simi∣lia adhibita sunt, quorum usu in praesens videbatur affectu praedicto libera, & prorsus immunis facta per horas quatuor: cum autem supina in lecto decu∣buit ut somno capessendo se accingeret, derepente totum corpus eadem symptomata simul pervadere conquesta est, & mox inde in delirium incidit; tota nocte insomnis ejulans & clamans delire loqueba∣tur; die sequenti oculis apertis sine motu aut lo∣quela jacuit: vesperi iter••m cum febre a••cta, fuit aegra furibunda ut vix in lecto contineretur: atque ita per tres dies, modo delira clamans & ejulans, modo velut stupida sine motu aut v••ce perstitit, usque tamen motibus convulsivis circa musculorum

tendines percellebatur: die decimo respiratio∣nem altam & anhelosam cum pulsu debili & velut formicante duxit, media nocte obiit.

Erat haec febris e putridarum censu, quae tamen ob diathesin sanguinis atrabilariam (uti supra innui∣tur) haud multum incendio seu calore ingravesce∣bat; attamen solutu difficilior, etiam cerebro & ner∣voso generi fuit plurimum infesta: sanguis ad effer∣vescendum praedispositus a frigore suscepto facile in∣temperiem contraxit; veruntamen a sale & faecu∣lentiis terrestribus una cum sulphure commotis, mi∣nus aperte inflammabatur; nihilominus incendio in∣testino & velut clauso ardescens insignius depravaba∣tur: hinc statim ab initio urina erat summe rubi∣cunda & turbida, etiam omnino insomnis degebat: die quinto sanguis deflagrans, & recrementis seu materia adusta satur, plenitudine sua ad excretionem moliendam irritatur; quare isthac nocte turgescentia oborta sarcinam suam sudore minus dis••labilem in caput transfert, ibidemque cerebro & nervorum ge∣neri affigit: inde statim spirituum animalium irra∣diatione solita in ipso fonte perturbata, eorum in∣ordinationes in extremis partibus primo sentiri acci∣dit, quare punctio aderat in toto corpore, venter inflatus, hypochondria distenta, & velut moles quae∣dam sursum ascendens & successive ventrem praecor∣dia & demum caput pervadens: hujusmodi enim symptomata non semper (uti vulgo creditur) a va∣poribus ab utero elatis & sursum contendentibus, oriuntur; verum non raro a cerebro & nervorum principiis maxime affectis: cum enim labes ibidem infligitur ut spiritus animales juxta originem suam in motu perturbentur, nec (uti prius) corpora ner∣vosa inflent ac distendant, statim spiritus alii in ner∣vorum extremitatibus siti, influxu solito privati, tu∣multuari

incipiunt; & inordinate ac versus princi∣pia sua commoti, partibus quibus insident spasmos inducunt: hic motus irregularis & convulsivus in extremitatibus incoeptus, continuo spirituum & par∣tium nervosarum ductu, mox in partes alias, & de∣inde alias, usque cerebro propiores serpit; donec tandem (tota spirituum, velut militum, serie suc∣cessive in retrocessum acta) spasmi in ipsum motus fontem continuantur. Quod revera hoc ritu motus convulsivi dissitissime a causa seu affectus loco ali∣quando incipiunt, hoc unico argumento planum fi∣et: quoties, scil. in crure aut brachio, ligatura strictiori aut incubatu, influxus spirituum animalium inhibetur, punctionis sensus, sive spasmus cum stu∣pore, primo in pede aut manu sentitur; qui postea successive versus partem affectam altius ascendit: quare in hac aegra ob materiam febrilem (scil. re∣crementa aducta) e cruoris sinu metastasi critica in cerebro defixam, atque illic nervorum principia ob∣sidentem, symptomata ista affectionem hystericam imitantia, ciebantur: propter nervos (qui median∣te spinali medulla per totum corpus dispescuntur) juxta originem affectos, punctionis sensus in extre∣mis inceptus mox in toto percipitur. Ob sexti pa∣ris similem in fonte laesionem, primo in surculis ejus dissitissimis (nimirum circa abdomen) spasmi & di∣stentiones oriebantur: fuit is••e velut molis cujus∣dam ascensus, solummodo viscerum & musculorum abdominis a spasmo successive inflatorum, tumefa∣ctio; deinde eodem affectu (mediante ejusdem sexti paris ramo) superius usque & propius cerebrum perre∣ptante, videbantur praecordia & dein caput ipsum (ve∣lut a vapore quodam ab inferioribus sursum elato) cor∣ripi: die proximo, cum materia haec febrilis primo leviter cerebro infixa a cruore denuo resarciretur,

symptomata praedicta ad tempus cessabant; dein brevi posthac (sanguine iterum efflorescente & recremen∣ta sua rursus in cerebro deponente) ejusmodi, uti prius, affectionem ingruere haec aegra persentiscit; quae tamen frictionibus, foetentium odore, aliisque remediis in passione hysterica usitatis, per quatuor horas ab insultu retardabatur; quatenus nimirum spiritus animales ab externo objecto lacessiti, & in motum violentum irritati, impedirentur ne motus convulsivos ita subito conciperent: postea vero cum ista spirituum incitatio exterius adhibita cessaret, ur∣gente adhuc causa morbifica, spiritus illi graviter ob∣sessi non successive ab extremitatibus incipiendo (uti prius) sed derepente, omnes, tum in cerebro, tum in nervosa appendice, una in confusionem aguntur. Crisi ad hunc modum tentata, scil. materiae febrilis ad cerebrum translatione, morbi eventus, tum in hac aegra, tum in aliis, quorum aegritudines dili∣genter observavi, plerunque funestus successit. Et∣enim sanguis, nisi valde depravatus & impeditus, de∣purationem suam vix unquam molitur: & quoties∣cunque hoc modo excretionem satagit, cerebro & nervoso generi labem, nec cito nec facile delebilem, infligit: etiam ipsa cruoris massa raro admodum ta∣lis efflorescentiae motu, a materiae febrilis impura mixtione immunis redditur.

Juvenis eruditus, gracilis habitus, & pallidi vul∣tus, ineunte vere nullius errati circa victum con∣scius, queri cepit de lassitudine & impotentia ad am∣bulandum, etiam de capitis torpore & somnolentia. die secundo insuper siti, inappetentia, & praecordi∣orum aestu torquebatur: die tertio medico accersito vomitorium sumebat, a quo cum ter evomuerat, & quinquies biliosa & calida dejecerat, nonnihil ala∣crior factus est, & nocte insequenti mediocriter dor∣mivit:

die quarto fuit stillicidium sanguinis in exigua quantitate; dein sitis & calor plurimum aucti: erat urina rubicunda cum sedimento copioso, & aliquali hypostasi. Quoniam autem post signa coctionis in urinis apparebat naturae veluti oppressae ad excer∣nendum conatus sine eva••uatione sufficienti, ideo sanguis ad 7 unc. mittebatur & exinde plurimum alleviari visus est, vesperi tamen omnia exacerban∣tur & exinde per tres dies sebris ••sque intendi vi∣debatur. Die septimo de gravi torpore in capite, & caligine oculis obversante, querebatur; post me∣ridiem haemorrhagia copiosissime successit, ut prae im∣menso sanguinis dispendio aeger fere viribus exolve∣retur, atque opis medicae pro sanguine sistendo ma∣xima incumberet necessitas: in hunc finem tum ve∣nae sectio in brachio, ligaturae, epithemata, tum ca∣piti tum imo ventri, adhibita, & quamplurima alia remedia (urgente praecipiti medendi occasione) a qui∣buslibet praescripta incassum tentabantur: tandem, mulieris illuc casu occurrentis suasu, nari stillanti fer∣rum ignitum admovebatur, & derepente a vapore sanguinis torrefacti in nares suscepto, istius fluxus sistebatur; hoc remedium postea in plerisque bono cum successu usurpatum novi. Copiosa ista haemor∣rhagia febris continua judicata est; cui tamen inter∣mittens quotidiana successit, quae postea juxta me∣dendi methodum superius traditam brevi curata est.

Haec febris sine manifesta occasione incipiens, ac per plures dies cum siti & calore continuata, erit syno∣chus putrida dicenda; quae tamen ••ine quovis hor∣rendo circa initium aut statum symptomate, facili decursu, licet crisi demum periculosa, & difficili, ju∣dicata est: huic, sanguinis verno tempore turge∣scentia, simulque in eodem ventilationis defectus, ori∣ginem

praebuerunt: cruor incendio febrili defla∣grans circa diem quartum aliquantulum materiae adustae congesserat; ut efflorescens motum criti∣cum (haemorhagia licet exigua) tentaret: eva∣cuationis plenioris defectum venae sectio pro tem∣pore supplevit: postea, recrementis adustis in magna copia congestis, iisdem in corpore non bene per∣spirabili per diaphoresin minus difflari aptis, quo tem∣pore natura erat crisin molitura, haemorrhagia in∣gens sequuta est. Cum enim sanguis ob materiae febrilis seclusionem motu critico agitatur, ejus parti∣culae quamplurimae a mixtione solvuntur, ita ut tur∣gescentia majori citata, quod vis extraneum ipsis con∣fusum eliminent: si hoc tempore cutis spiracula minus pateant, cruoris massa (velut mustum utri ••tri∣ctioris orificii inclusum) usque insignius turgescit; & quia materiam febrilem per sudorem excutere ne∣quit, una cum ipso, qua data porta, se foras prori∣pit; quare cum per vasa in apertura narium dehi∣scentia sanguini ebullienti facillimus pateat exitus, e ductu isto (instar ejusdem musti quando vas aperi∣tur) spumosa rarefactione ampliatus copiose exilit. Febre continua hoc modo soluta, quotidiana inter∣mittens successit, quia post longam sanguinis defla∣grationem, ejusque ingens dispendium, qui residuus erat cruor spiritu plurimum orbatus, ac sale cum re∣licto sulphure perassato, ejusmodi diathesin facile contrahebat, qua succum alibilem haud rite coque∣re, sed in materiam usque fermentativam pervertere aptus fuerit.

Matrona sexagenaria cum linteis non satis a ma∣dore exciccatis lecto instratis quadam nocte discu∣buisset, male habere caepit: primo afficiebatur ca∣tarrho suffocativo, ut, prae serosa colluvie in laryn∣gem exudante, vix ei respirare, nedum dormire li∣cuisset:

postridie nausea & inappentia, cum ali∣quali siti & caloris excessu: die tertio dolor acu∣tus in latere, cum tussi & febre aucta invasit. uri∣na fuit rubicunda, & clara, cum hypostasi lauda∣bili; pulsus inaequalis & intermittens: medico vo∣cato sanguis ad 10. unc. detrahebatur, etiam isto die ab enemate immisso alvus copiose soluta: sub noctem dolor evanuit, & mediocriter dormivit: uri∣na tunc erat rubicunda, turbida, & contentis satu∣rata; die quarto, febris nonnihil auctior; ve∣speri tussis valde molesta, succedente mox dolore acuto (uti prius) in eodem latere; urina iterum clara cum hypostasi: dolor a sanguinis missione denuo ce∣lebrata, brevi cessavit. Die quinto febris remissior, nox tamen inquieta, cum calore & jactatione corporis, verum sine dolore. Mane proximo copiose sudavit, & alleviata est; dein victu adhuc tenui per aliquot dies usa, & semel purgata, sine recidiva convaluit. Observatione dignum fuit, quod urgente dolore uri∣na erat clara, & cum hypostasi, nec a frigore tur∣bata; quae tamen, eodem sedato, statim crassa, ma∣gisque rubicunda, & contentis saturata evasit.

Hic morbus propter acutum lateris dolorem, ve∣lut symptoma pathognomicum, pleuritis dicetur; ve∣rum hic febrem habemus dolori praecedaneam, & minime ipsius productum: aegritudinis causa evidens fuit a pororum constrictione transpiratio impedita, propter effluvia retenta sanguis effervescens, simul∣que seroso latice nimis scatens, plurimum ejus ex arteriis in laryngem terminatis quasi evomens, ca∣tarrhi suffocativi sensum inferebat: etenim hujus∣modi affectus (uti & tussis cum sputo copioso) mi∣nime oriuntur, eo quod humor aquosu•• (prout vulgo

perhibetur) e capite in guttur & pulmones depluit, sed quia latex serosus modo e vasis pneumonicis im∣mediate in pulmones suffunditur, modo arteriis in la∣ryngem dehiscentibus exudans in pectus decumbit. Die tertio ab eodem humore seroso, cum portione sangui∣nis in latere desixo, dolor acutus oriebatur; etenim sanguis effervescere incipiens, cum adhuc in se materi∣am a succo alibili degeneri crudam, & (uti videtur) acidiusculam contineret, eandem (quia foras per dia∣phoresin ejicere nequiret) lustratione propiori per ar∣terias intercostales in membranam costas succingen∣tem deposuit; at{que} illic (uti semper in pleuritide assolet) sive coagulatione, (quod suspicari fas sit) sive vasorum obturatione, sanguis eadem materia implicitus in motu sistitur; dein novi usque sanguinis appulsu mole auctus, solutionem continui, adeoque dolorem acutum infere∣bat. Quod in hac aegra ejusmodi materies sanguinis massam perturbans, cum portione ejus extravasati, circa pleuram defigeretur, exinde constabat, quoniam urgente dolore urina erat clara & contentis minime sa∣turata: dein cum vasa propter phlebotomiam inanita, materiam istam, prius e cruore exterminatam, in ejus massam denuo resorberent, urina statim turbida & con∣tentis iterum gravida evasit: pulsus erat inaequalis & intermittens, propter idiocrasiam, qua nimirum in qualibet intemperie ita se habere solebat: cum enim ante plures annos hanc mulierem febricitantem cura∣rem, pulsus inaequalis & intermittens mihi aliisque circa morbi eventum tristis praesagii metum incusse∣rat; qui tamen eo tempore (uti & in hac aegritu∣dine) sine horrendo quovis symptomate prospere cessit.

Juvenis robustus & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, circa solstitium aesti∣vum post immodica exercitia, indeque frigus subi∣taneum

calori superveniens, male habuit: primo inappetentia, nausea, saevo capitis dolore, nec non siti, & calore solito intensiori, afficiebatur; die se∣cundo dolor acutus in latere dextro cum tussi & respiratione difficili invasit; sanguine statim e bra∣chio ejusdem lateris copiose detracto, dolor iste non∣nihil remisit; qui tamen vesperi, cum tussi & sputo cruento atrocior factus, rediit. Nox insomnis & valde inquieta successit: die tertio sanguis denuo mittebatur; insuper linimenta & fotus lateri dolen∣ti applicabantur; pulveres, julapia, & decocta an∣tipleuritica intus sumpta; sub noctem dolor fere in totum cessavit: dein mox cephalalgia immani cum vertigine aeger afficiebatur. Die quarto fuit sanguinis stillicidium e nare dextro ad 2. unc. a quo affectus isti capitis plane cessabant, vesperi autem dolor in latere prius affecto cum majori atrocitate rediit: interim pulsus erat parvus & debilis, ut, cum de sanguine mittendo consuleretur, periculum esset ne vires dejectae tale remedium non admitte∣rent: quare in exigua tantum quantitate phlebo∣tomia celebrata: fotum & cataplasmata lateri dili∣genter applicari; insuper spiritus c. cervi guttas 20 in cochleari; Julapii cardiaci propinari, idemque sex horarum intervallo continuo repeti, praescribitur: sudavit ista nocte copiose, & dolor plurimum re∣misit; sputum erat parvum, cruore interspersum; quod intra diem (dolore etiam sensim evanescente) omnino cessavit. Cepit aeger bis in die ejusdem sp. c. c. 1. scrup. & sine recidiva intra paucos dies integre convalvit.

Fuit haec febris synochus simplex a causa eviden∣ti, scilicet pororum constrictione, excitata, quam ci∣to

cruor recrementis adustis nonnihil saturari, ade∣oque magis turgescere coepit, materies quae secer∣ni debuerat propter peculiarem ejus labem in pleu∣ram transfertur; ibidemque defixa sanguinem sibi adscitum coagulari, ideoque in circuitu sisti, & (cum a venis minus exciperetur) statim extravasa∣ri coegit: hinc dolor acutus in latere, & sputum cruentum mox ab initio hujus morbi acciderunt: dein postea eadem materies foco isto quem adscive∣rat depulsa, & in cruoris massam resorpta in ca∣pite defigitur, atque illic similem cruoris stagnati∣onem, & (uti probabile est) coagulationem indu∣cens, vertiginem cum atroci dolore inferebat; qui tamen affectus (haemorrhagia ob sanguinem extra∣vasatum oborta) brevi solvebatur. Parte materiae morbificae hoc modo detracta, pars altera a san∣guine resumpta denuo ad focum usitatum (scilicet latus prius affectum) convehitur, ubi deposita lati∣cem suum (scilicet cruoris portionem) rursus coagu∣lat, & extravasari cogit: etenim dolor iste cum sputo cruento Die quarto renovatus, a sangui∣nis ebullitione ••imia, ideoque e vasis exundantia, provenire nequibat; quoniam isto tempore pulsus erat parvus & debilis cum vasorum concidentia, ut revera cruorem vasis exudasse putandum sit, eo quod a materia morbifica coagulatus, (ideoque licet arteriis expulsus, a venis tamen referri minus habi∣lis) in circuitu sisteretur. Huic dolor acutus suc∣cedit, quoniam sanguis crebro appulsu congestus, & in tumorem elevatus, continui solutionem fecit▪ etiam mox ab initio sputum cruentum supervenit, quia sanguis intus in corpore alicubi in motu cohi∣bitus, ob tenerrima & facile patentia vasorum oscu∣la, in cavitates exudat; cum eidem exterius extra∣vasato,

propter cutim densiorem & obserata vaso∣rum oscula, non nisi in abscessum facto & suppu∣rato, patefiat exitus. Venae sectio in pleuritide in∣cipiente prodest, eo quod sanguinem alicubi in cir∣cuitu praepeditum a nimia effervescentia cohibet; praecipue autem quia cum vasa hac ratione valde deplentur, humores quoscunque prius extermi∣natos, adeoque sanguinem in parte affecta sta∣gnare inceptum, denuo excipiunt, & fluxilem red∣dunt. Etiam remedia circa initium hujus morbi maxime juvantia sunt ejusmodi quae sanguinis coa∣gulationem impediunt, aut inter coagulandum dis∣solvunt; qualia sunt quae sale volatili aut alchali∣sato plurimum abundant: nimirum spiritus fuligi∣nis, sanguinis, C. cervi; item spiritus & sal uri∣nae, pulvis e chelis aut oculis cancrorum, e dente aprugno, aut mandibulo piscis lucii, egregii sunt usus. Inter vulgares mos est infusionem stercoris equini propinare; quod equidem medicamentum in casibus fere deploratis non raro opem contulisse novi. Interim acida quaecunque, quia sanguinem plus coagulant, & expectorationem impediunt in hoc morbo summe laedunt

CAP. XII. De Febre maligna sive pestilentiali in genere.

PRaeter febrem continuam, qualis supra describi∣tur, quaeque, ob principium aliquod sanguinis ni∣mis evectum, & caeteris improportionatum, exori∣tur, datur altera hujus species, quae propter sangui∣nem miasmate venenato tactum, ideoque varias co∣agulationes, & corruptiones subire habilem, conci∣tatur: in qua non solum spiritus, & sulphur, velut in febre putrida impetum faciunt, & sanguinem im∣modice effervere cogunt, verum insuper cruoris mi∣xtio statim dissolvitur, ejusque liquor in partes fa∣cessit; adeoque horrenda symptomata, cum mani∣festo vitae periculo in hujusmodi affectione inducun∣tur. Sub hoc censu febres malignas, pestilentes, Pestem, variolas, & morbillos comprehendimus: de quibus in praesenti agendum restat.

Morbi pestilentes adeo in tenebris grassantur, & ignotam ducunt originem, ut eorum causae, & essen∣tia sine recursu ad occultas qualitates raro explicen∣tur. Unanimi omnium consensu, horum vires & potentia in materia venenata collocantur; quoni∣am ab affectu pestilenti, non secus ac ab epoto vene∣no, vires subito prosterni, vitamque brevi profli∣gatam cernimus. Ideoque pro explicanda pestilen∣tiae natura, non abs re fuerit, primum inquirere de veneno in genere, & quo ritu corpora nostra affi∣ciat; dein ostendere, quale venenum in peste & mor∣bis

contagiosis dispergatur: quibus praemissis de af∣fectibus modo citatis speciatim dicemus.

Veneni nomen meretur, quicquid in corpus nostrum impingens, temperiem, & actiones cujusvis partis, aut totius, occulto modo & vehementer laedit, spi∣ritus profligat, aut eorum motus pervertit, liquo∣rum mixtiones solvit, coagulationes, & corruptio∣nes inducit, viscerum fermenta, & functiones de∣struit, adeoque subito, & latenter vitae periculum adducit. Eorum quae hoc modo nobis insidiantur in rerum natura subest ingens copia, & proventus valde opimus: saepe intus in corpore nostro gignun∣tur, exterius ab omni plaga e quovis terrae, aquae, & aeris tractu, abunde suppeditantur; e distinctis Mineralium, vegetabilium, & animalium familiis quo∣tidie emergunt; adeoque alimentis, imo medicinae nostrae sese immiscent, ut cum Plinio queramur, quod non sit fateri, an rerum natura largius mala, an remedia genuerit.

Sicut magna est venenorum varietas, ita quoad subjecta & laedendi modos, non minor est eorum diversitas: nam licet plurima venenata, tota sub∣stantia nobis perhibentur contraria, ut quodvis ado∣riantur, &, feralis instar ignis, vi Caustica velut in cineres redigant; tamen ex his nonnulla, peculi∣ari noxae stimulo donata, plus uni parti, aut sub∣stantiae nocent, quam alteri. Subjecta, quibus pro∣xime, & immediatius, veneni labes infligitur, du∣plicia assignamus; nimirum spiritus animales, seu, liquorem spirituosum, subtilem, in cerebro & ner∣voso genere scatentem; & sanguinem in vasis & corde fluxilem. Quando objectum alteri tantum, aut simul utrisque improportionatum offertur, ut exinde liquorum, aut partium continentium crasis evertatur, quo functiones muniis vitae & sensus

obeundis necessariae inhibeantur, idque latenter ac velut improviso fiat, hujusmodi effectus veneno ascri∣bimus.

Corpora nervosa, cum spiritu animali, haud pror∣sus eodem modo, a quibuslibet venenis impetuntur, modo enim cum stupore, modo spasmis & motibus convulsivis, iisque diversi generis, & moris tentantur; Morsus Tarantulae choream infert; a torpedine per Tridentem, aut retium funiculos, vis transmissa, ma∣num piscatoris stupefacit. Pastinacae sylvestris radices, aut lolii semina comesta, homines insanire faciunt: Opium, Mandragora, Hyoscyamus, & similia, somnum altum & aliquando lethalem accersunt. Haec & plera∣que alia sine insigni sanguinis perturbatione, aut noxa cordi illata, facultati seu spiritui animali vi∣rus praecipue imprimunt.

Sunt etiam toxica nonnulla, quae massae cruoris malignitatem eorum potissimum insinuant. Quare a pharmacis quibusdam, icteritia flava, aut nigra, modo Elephantiasis, affectus leprosi, aut intumescen∣tiae totius corporis producuntur. Vapores a cryptis subterraneis erumpentes, etiam a Carbonibus recens accensis, non raro spiritus vitales suffocantes, una sanguinem congelant, ac in motu sistunt, quo mi∣nus in corde vitae flamma perennet: Quanta cru∣oris massae, a miasmate▪ 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 corruptio impertia∣tur e maculis & exanthematis (quae sunt velut san∣guinis siderati stigmata) cuivis perspicuum est.

Si noxa alterutri, scil. cordis, aut cerebri regi∣mini, primo inflictu sit levior, sine magna alteri∣us offensa plerunque absolvitur. Quare motus con∣vulsivi, stupor, lethargus, melancholia, affectiones paralyticae, cum pulsu laudabili, & sine immodica sanguinis effervescentia, non raro incipiunt; & de∣inde, si affectus non invalescat, sensim finiuntur,

ac cessant. Alia prostant venena, quae saepe cruo∣rem depravant, ejusque mixtionem dissolvendo cor∣rumpunt, interim ut functiones animales sartae tectae perstent. Sin veneni fermentum sit fortius, & alti∣ores radices egerit, statim ab uno in alterius pro∣vinciam, virus dispergitur: cum enim partes ner∣vosae, succo virulento turgescunt, veneni portio cum latice nervoso, per vasa lymphatica in venas reduce facile in cruoris sinum convehitur, ejusque massam lue qua tumet, inquinat: etiam a sanguine, veneno graviter tacto, succus quo irrigantur nervi, brevi labem contrahit; hinc rabiosi febricitant, & febre pestilen∣ti correpti, saepissime delirio, aut phrenitide tentan∣tur. Super his considerare oportet, qualis sit alte∣ratio, sive noxae impressio; quae spiritui animali, cum cerebro & appendice nervoso; qualis item quae sanguini, cum corde & vasis annexis, a veneno in∣fligitur: Licet hic fiendi modum, plane ostendere ac velut digito monstrare, penes humani ingenii soler∣tium non sit; tamen ratiocinatione, & facta cum aliis affectibus comparatione, hujus rei notitiam ali∣qualem consequi poterimus.

Circa prius observamus, quod liquor ille subtilis, sive spiritus animales, quibus nervosa corpora in∣flantur, & quorum expansione, sensus & motus re∣ciprocas actiones edunt, a tensitate sua, & aequa∣bili expansione facile pervertuntur: cum enim ner∣vi sint mollis texturae, & spiritus, qui in iis scatent, substantiae admodum subtilis, objecta quaevis fortia, aut vehementia ferre nequeunt: quare cum aliquid, violentum, aut improportionatum ingruit, ab ex∣pansione, & excursu suo, saepe in fugam, & re∣trocessum & non raro in motuum anomalias, co∣guntur: quare subitae animi passiones, eas distrahunt, & in spasmos ac convulsiones adigunt; quando suc∣cus

alibilis quo reparantur nimis acris, acidus, aut austerus suppeditatur, modo paralyses, modo contra∣cturas patiuntur: quod si objectum aliquod magis incongruum (quale venenatum statuimus) offertur, cujus particulae tali sint ferocia praeditae, aut ejus∣modi configurationis, ut cum nervoso liquore im∣petuose effervescant, subtiliorem seu spirituosam ejus portionem, huc illuc exagitent, aut prorsus abi∣gant, atque reliquum liquorem, aut vi styptica ••i∣gant, aut ebullitione in motus inordinatos cogant, hinc cerebri & nervosarum partium malae affectiones, scil.▪ modo convulsio, tremor, rigor, modo stupor, aut resolutiones reliquaque gravioris notae symptomata oriantur necesse est. Quae hoc ritu succum nervosum veneno insiciunt, modo sunt crassiora, & solum quan∣do in substantia valde corporea applicantur, noxam infligunt: modo sunt tenuia, et in vaporem aut halitum usque resoluta, e punctulo quodam, veneni fermentum per totum nervosum genus suffundant. Vi∣rus interdum rei noxiae comestum, primo in ven∣triculo tragaediam inchoat; saepius nudo contactu in superficie corporis, miasma virulentum relin∣quit, quod facile & cito fermento suo spiritus per totum dispersos contaminat. Labes extremitatibus ner∣vorum, ubivis sive intus, sive extus inflicta, facili eorun∣dem ductu, latius dispergitur; illico pluribus ejus∣dem rami surculis, in mali consensum adductis. Non raro levior rei venenatae contactus, e digito aut membri cujusvis extremitate, statim cerebro susceptam communicat labem, indeque in totum corpus, & mem∣bra dissitissima retorquetur; hujus ratio est, quod tum succi nervosi, tum miasmatis cujusdam venenati parti∣culae sint ita agiles, & motus expediti, ut alterutrae per totam alterius massam, citissime tanquam lu∣minis radii per medium diaphanum trajiciant.

2. Quoties sanguis, e re venenata noxam con∣trahit virus infixum est aut hebes, & minoris acti∣vitatis, quod non statim se prodit, nec in fera sym∣ptomata erumpit, donec a longo tempore, cum ta∣cita fermentatione maturetur, & prius totam san∣guinis massam infecerit, uti observare licet, in qui∣busdam venenis, quae perhibentur ad distans, & non nisi post aliquot menses, aut annos occidere. Vel inspirata cruori toxica, stimulo multo acutiori imbu∣untur, ut ab eorum contagio labes contracta, in fe∣ra symptomata e vestigio erumpat, indeque sequatur modo febrilis effervescentia, cum vomitu, siti & prae∣cordiorum aestu, modo totius intumescentia, cutis discoloratio, saepe exanthematum & bubonum eru∣ptio, non raro item repentina virium prostratio, ita ut subita mors sine tumultu, & fere insensata obre∣pat: ubi obiter notandum, si spiritus cruoris ab ho∣ste lacessiti, ipsum aggredi, & pro victoria decertare valeant, e conflictu hoc ebullitio febrilis in sanguine concitatur; sin veneni particulae, viribus longe potio∣res, spiritus cruoris subito profligent, ac vitam extin∣guant, statim corrumpitur massa sanguinea, ut nec in vasis circulari, nec in corde rite accendi possit.

Si inquiratur adhuc, quas mutationes in substan∣tia, aut consistentia sua, sanguis veneno infectus su∣beat, ut propterea vitae sustentandae minus idoneus red∣datur: Respondeo in hunc modum venena: quaedam sanguinem fundunt, ejusque serositatem nimis praeci∣pitant, ut sunt pharmaca, quae vel purgatione deleteria, aut urinae profluvio, aut totius intumescentia, vel dis∣coloratione, vel pustularum eruptione, plurimam se∣rosi laticis secretionem faciunt; interea magna ebullitio cruoris massae inducitur, qua spiritus vitales valde di∣sperduntur, salis & sulphuris particulae a coctione nimia exaltantur, & saepe assantur, adeo, ut icteritia aut flava, aut nigra inducatur.

Sunt alius generis venena ••onge periculosiora, quae sanguinem congelant, ejusque mixtionem destruendo corrumpunt: scil. massae sanguineae primo congelatio∣nem, dein putredinem inducunt; cum enim spiritus cru∣oris a veneni contagio profligati, dissipantur, liquo∣ris mixtio aequabilis solvitur; quare particulae cras∣siores se mutuo implicant, & instar lactis ab infuso coagulo, aut spontanea accrescentia invicem coagulan∣tur: hinc cruor in vasis grumescit, ut minus prom∣pte in iis circuletur: hujus portiones coagulatae in∣terius in cordis sinus delatae illic stagnare aptae sunt, adeoque crebras syncopas & lipothymias pariunt: exterius advectae, & inter circulandum in cute de∣fixae, modo uberius congestae, per totum nigredinis suffusionem inducunt, modo parcius dispersae, macu∣las tantum, aut vibicum instar, stigmata purpurea, caeteraque malignitatis phaenomena efficiunt. San∣guinis autem coagulatio, ipsum ad putredinem seu corruptionem cito disponit; uti videre est in san∣guine extravasato, qui cito nigrescere, & putrere so∣let. Etenim spiritu exhalato, in cruore residuae sul∣phuris & salis particulae, a se invicem discedere & mixtionis vinculum dissolvere, unde putredo sequitur, incipiunt.

His ita praemissis de veneno in genere; Metho∣di ratio postulat, ut febrium quae omnino a mias∣mate venenato, & maligno, originem ducunt, tra∣ctatum aggredia••: cumque sub hoc titulo, pestis facile principatum obtinet, ab ejus consideratione incipiam, postea de febribus malignis, variolis, & mor∣billis ordine dicturus. Priusquam tamen ejus defi∣nitionem proposuero, breviter inquiram de veneno pestifero, cujus sit indolis, ac naturae; unde etiam nascatur & demum quo pacto per contagium in alios propagetur.

Ad exprimendam pestis naturam solent Authores corpora quaedam veneneta eligere, & ab eorum no∣minibus Elogia teterrimi istius morbi conficere; qua∣re in definitione pestis, virus Napellinum, Aconitale, & Arsenicale vulgo recensentur: quorum tamen vis lethifera cum in materia valde crassa consistat, & non nisi corporeo contactu sese exerat, luis pesti∣lentialis essentiam non rite imitatur: haec enim in miasmate vaporoso & spiritali fundatur; e quo ef∣fluvia quaqua versus diffusa se adeo potenter expli∣cant, ut ex minimo seminario feracem mortis, & exitii segetem cito propagent. Ob insignem ejus activi∣tatem, veneni velut quinta quaedam essentia hoc miasma dici meretur; hujus particulae valde agiles & subtiles, quaevis penetrant corpora & fermento suo inspirant: sive enim per aerem dispersae, vel in fo∣mite quopiam reconditae, corpori humano, leviter li∣cet & quasi per transonnam, impegerint, ipsum faci∣le subeunt; spiritus tum animales, tum cruoris, ci∣to inficiunt, & exinde labem venenosam in membra omnia brevi suffundunt.

Cum halitus seu vapor pestilentialis quempiam in∣vasit, atque illud virus spiritus animales, aut cruoris aut etiam simul utrosque (quemadmodum superius dictum est de venenis) primo corripuit; a subtili & tenuiori horum substantia labes in materiam crassio∣rem cito derivatur: quippe totam sanguinis, aut succi nervosi massam, atque humores excrementitios ubivis scatentes brevi fermentat, indeque in partes solidas deducitur, iisque malum infigit. Si haec lues spiritus animales prius occupet, statim cerebro ner∣vosoque generi, ac imprimis ventriculo noxa com∣municatur; humorem in hisce gliscentem illico ve∣nenat, ejus mixtionem solvit, motum regularem per∣vertit, Ipsumque teneriori partium continentium sub∣stantiae

omnino incongruum & infestum reddit: in∣de mox spasmi & motus convulsivi, vomitus imma∣nes, cardialgia, nec non Phrenitis, delirium, aut vigiliae pertinaces circa primum morbi insultum concitantur▪ cum interea labe nondum per cruorem dispersa, aegri non febricitant; nec pulsu inordinato, aut syncope, aut stigmatum apparentia urgentur, quae tamen sym∣ptomata quam primum Sanguis inficitur pos••ea emer∣gunt. Si quando spiritus cruoris miasmate venena∣to; aut cum aere inspirato, aut per poros attracto, primo occupantur: illico per totam sanguinis massam ejus fermentum dissipatur; portiones infectae statim ab aequabili mixtione solvi, in partes secedere, & coa∣gulari incipiunt; eaedemque in cordis si••us delatae, ibidem stagnare, adeoque syncopen, lipothymias, & non raro subitam mortem inducere; exterius etiam advectae, atque circa cutim defixae, Bubones, Ecthy∣mata & caetera venenositatis stigmata inferre solent, interim ut satis animo constent aegroti; nec delirio, nec motibus convulsivis tententur. Quod si a cau∣sa fortiori simul utrisque partibus noxa infligatur, cum magis horrendo symptomatum apparatu, ac praesertim syncope, ac phrenitide una infestantibus morbi cursus peragetur.

Quod ad ortum ejus attinet; quando pestis in re∣gione aut terrae tractu primo exoritur, ejus duplex assignatur causa, scil. primaria seu metaphys ea, item secundaria five naturalis, huic subordinata. hunc morbum, ubicunque grassaretur, pro castigandis homi∣num sceleribus, primitus a Deo immissum ipsi agno∣verunt Ethnici, ideoque pro extirpatione ejus preci∣bus & piamentis, aeque ac medicamentis insistebatur. quod vero ad causam naturalem spectat, variae ferun∣tur sententiae. Pestilentiam recens exortam volunt nonnulli tantum a coelo & syderum influentiis derivari

contra alii solummodo ab interna humorum corpo∣ris nostri putredine suscitari statuunt: hujus affectus causam isti nimis procul, atque hi debito propius de∣ducere nituntur. Nos media incedamus via, &, quod ratio suadet, & quod Authores quamplurimi asserunt, primum & praecipuum hujus veneni seminarium in aere collocamus▪ quippe rationi consonum videtur, ut ab eo∣dem fonte, quo vitae communis pabulum, etiam necis haud minus diffusae initia petantur: eadem nobis respi∣randi aeris, ac piscibus in aqua degendi, incumbit necissitas: quare sicut piscium catervatim morienti∣um, aquis veneno infectis, lues ascribitur; ita ho∣mines sine causa manifesta, e clade epidemica occum∣bentes, nil praeter aeris communiter inspirati labem, in∣terimere poterit.

Constat enimvero aer, quem pro vita ducenda ne∣cessario inspiramus, halituum & vaporum congerie, qui perpetim e terra expirantur; quibus salium & sulphuris exhalationes commistae, corpusculorum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 hic densam quasi nebulam constituunt: ho∣rum motus & pernicissimus & irrequietus, figurae sunt multiplicis, & plurimum diversae. quare alia con∣tinuo aliis occursant; &, juxta varias eorum confi∣gurationes, cum his cohaerent & mutuo combinan∣tur, ab istis abiguntur & aufugiunt: hinc sympathiae, & antipathiae cujusque rationes potissimum dependent. A diversis hujusmodi atomorum agitationibus pro∣pe terrae superficiem, hic aut iste tractus aeris diver∣sas alterationes subit, quibus corpora imprimis vi∣ventia varie afficiuntur: quippe motus intestinus particularum cujusvis animalis, a motu & temperie particularum aeris plurimum dependet: hae siquidem istas perpetim exagitant, consopitas exuscitant, avo∣lantium dispendia reparant, nitrositate sua flammam vitalem exagitant, ei{que} pabulum nitrosulphureum sup∣peditant, continuis accessuum & recessuum vicibus ac∣censam

eventilant & fuligines auferunt. Quamdiu pro motu & configuratione in utrisque, apta con∣temperatio intercedit, vita & sanitate integris ani∣malia fruuntur: sin vero corpuscula aeri innatan∣tia sint ejusmodi figurae & potentiae, ut spiritibus animalium insitis plane adversentur, horum, a caeteris quib{us} colligantur elementis, mixtiones solvunt & mo••▪ pervertun••; hinc rerum Crases perduntur, vita profliga∣tur; ea{que} vix dum extincta, corpora putredinē subeunt, hinc arborum aut segetum culmi syderatione percussi derepente emarcescūt, hinc inter pecora lues saepenume∣ro grassatur, quae simul totas interficit greges; prop∣ter hujusmodi causam pestilentiae semina se primo exerunt, & humano generi internecionem intentant: nam sicuti venenata corpuscula, in terrae visceribus aut ejus superficie concreta, mixta Arsenicalia aut Aco∣nitalia producunt, ita haec in vaporem usque resoluta et in aere agglomerata auras perniciosas creant, e qui∣bus morbi maligni & pestilentiales oriuntur; inqui∣namentum, quod hoc modo aerem contaminat, Di∣embrochius solertissimus hujus morbi explorator con∣tendit solummodo (velut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉) ab irata Dei dextra immediate demitti: verum hoc esset absque necessitatis praetextu multiplicare (ne di∣cam entia sed) miracula, & in qualibet peste novae substantiae creationem asserere; cum interim materiae venenatae in hanc rem satis idoneae copiam in terrae vi∣sceribus delitescere, mineralium ac vegetabilium viru∣lenta producta quae quotidie emergunt, nobisque (uti pestis) tota natura adversa, plane testentur. Ete∣nim corpuscula, quae materia terrestri obvoluta mixta venenata in telluris gremio constituunt, eadem in vaporem resoluta non minus noxia futura sunt, & afflatum pestiferum aeri cui obversantur impriment, quare pace tanti viri dixerim, non improbabile vide∣ri, quod quae alicui aurae tractui pestilentiae seminarium

primo affigunt, sint salium ac sulphurum efferatorum, ac e terrae visceribus (divino instigante nutu) expi∣ratorum venenata effluvia; quae modo ex specubus & cavernis, prius diu inclusa, sensim exhalantur: mo∣do ob terrae motus aut hiatus confertim erumpunt; cujusmodi item a militum ••astris squalore immundis, a cadaveribus insepultis, vel a locis c•• no stagnanti & foetido obsitis passim expirantur: corpuscula ve∣ro hoc modo exhalata longa putredine miras 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 asciscunt, ut propterea sint aliis qui∣buscunque incongrua & heterogenea; adeoque in aerem suscepta ipsum (velut liquoris massam) fer∣mentent, ac a natura salubri & benigna, in perni∣ciosam & tetram pervertant.

Malignam aurae pestilentis tincturam corpora quae∣dam facilius, alla non ita prompte suscipiunt. Qui∣bus ex mala victus ratione ingens subest Cacochy∣mia, quique ob plethoram habent sanguinem sulphu∣re concremabili refertum, his venenatae aurae levior afflatus virus pestilentiale infigit, praesertim si me∣tus & tristitia accedant, quae levissima contagii spi∣cula, velut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quadam, intus convehunt & ad Cor deducunt. E contra qui viscera habent mun∣da, & sanguinis massam bene temperatam, quique animo forti & intrepido praediti sunt, luem hanc non ita facile recipiunt, & aliquando receptam de∣nuo exterminant.

Hactenus de pestilentiae ortu & divulgatione, juxta primos sui fontes, indeque deductam aeris infecti sca∣turiginem; restat dicendum de propagatione ejus per contagium, quatenus velut ex traduce ab aliis sub∣inde ad alios derivetur.

Per Contagium intelligimus vim istam five actio∣nem, qua affectus quispiam residens in uno corpore sui similem excitat in alio. Cum vero hoc accidat vel imediate & per contactum, ut si aliquis in eo∣dem

lecto cum altero peste correpto accumbens eun∣dem morbum contrahat; vel mediate & ad distans▪ ut si ab una domo in alias remotas labem transfer∣ri contigerit, aut etiam si quempiam post aliquot dies, aut menses, forsan annos, vestem aut supel∣lectilem a domo infecta petitam contrectantem, sta∣tim pestis adoriatur. Ideo ut contagii natura & diversi ejus modi plane innotescant, expendamus pri∣mo, quid sit illud quod ab infecto corpore dima∣nat; secundo, quomodo se habeat per transitus sui medium; tertio, quo ritu affectum sui similem in alio corpore progignat.

I. Quod ab unoquoque corpore, fixioris licet na∣turae, atomorum effluvia constanter avolant & excur∣runt, quae circumcirca velut nebulam seu halonem con∣stituunt, & instar lanuginis in pomo persico, quasi vestiunt, adeo receptum est inter saniores Philoso∣phos, ut nihil magis. Quo vero plus activis ali∣quid constat particulis, eo corpuscula insignioris vir∣tutis & energiae a se dimittit. Hinc quae ab Ele∣ctricis decedunt Effluvia valent alia corpora loco mo∣vere: a sulphureis Emanationes procedunt, quae to∣tam viciniam odoribus replent. Cum itaque vene∣num pestilentiale, uti superius dictum, in minima licet mole, sit maximae Efficaciae & operationis, hinc ubicunque defigitur, a corporibus ipso imbutis Ema∣nationes quaedam procedant necesse est, quae ejusdem veneni & malignitatis indolem referant, & quaqua∣versus pro activitatis suae sphaera diffundant. Quum vero haec corpuscula quae pestilentiae contagium reti∣nent, quum ab uno manarunt corpore, non statim excipiuntur ab alio, inquiramus quomodo se habe∣ant respectu transitus sui per medium.

Ubi statim occurrit eorum ab aliis plerisque discri∣men, siquidem effluvia quae passim evaporant, cor∣poris

a quo dimanant indolem non diu retinent, quin aut tenues evanescunt in auras, aut aliis cor∣poribus impactae, iisdem assimilantur: Quae vero a miasmate pestilentiali decedunt particulae non facile ab aere aut ab alio corpore absorbentur, adeo ut prorsus dispereant; verum inter varias atomorum confusio∣nes, & aliorum corporum allisiones, sese illibatas ser∣vant. Etenim hoc virus indomitum fere & ab aliis insuperabile usque idem perstat, &, minima licet con∣stet atomorum congerie, non statim evanescit, quin fermento suo proxima imbuit corpuseula, adeoque sibi novas asciscit copias, & vires acquirit eundo; unde in fomite quovis diu delitescit, atque post longum tempus cum idoneo subjecto impegerit, sese exerit, & veneni sui labem alteri impertiens, pestilentiae mor∣bum prius explodi visum de novo resuscitat, & ex minimo licet seminario lethale virus longe lateque spargit.

Etenim Pestis adeo certissima prodit Contagii sui signa, ut nonnulli Authores contendant, eam solum∣modo hac ratione inter mortales superesse, & nu∣spiam de novo ortam esse, quin a fomite tantum conservari, & ab una regione subinde in aliam defer∣ri. Referunt Historiae hujus semina in veste aut stragulis per plures annos sopita jacuisse, ab iisdem po∣stea commotis emicuisse, & pestilentiae morbum de no∣vo succrescentem cum ingenti hominum strage conci∣tasse. Cum ratione fomitis pestis hoc modo ad distans propagatur, quae in miasmate supersunt venenata cor∣puscula, commota statim exiliunt, & virus suum qua∣qua versus velut irradiatione quadam explicant: si qua humano copori impingunt, spiritus statim pre∣hendunt, eorumque vehiculo intus convehuntur, at∣que dein facili negotio sanguinem & humores quos∣cunque in vasis confluos, fermento suo inficiunt,

iisque brevi coagulationes & putredinem inducunt. Atque ad hunc modum per subtilissima Effluvia fit morbi pestilentialis velut transmigratio quaedam; non secus ac cum surculus ab arbore quadam abscissus, atque ad tempus sepositus, & postea alteri trunco insertus, ex minima licet gemmula, valet arborem ejusdem spe∣ciei & naturae producere.

CAP. XIII. De Peste.

HActenus edisseruimus de veneno in genere, item de pestilentia, ejus exortu & per contagium propa∣gatione: restat modo ut pestis descriptionem ejusque naturam, juxta accidentia & symptomata maxime no∣tatu digna explicemus; dein quae ad therapeiam ejus spectant nonnulla subjungentur.

Pestis in hunc modum describi potest, quod sit morbus epidemius▪ contagiosus, humano generi summe infestus, ex miasmate venenato, ab aere primum suscepto, dein per contagium propaga∣to, ortum ducens; qui occulte & latenter homines aggressus spirituum extinctiones, cruoris coagulati∣ones, ipsius & partium solidarum syderationes & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 infert, cumque apparentia Exanthematum, bubonum, aut anthracum, nec non aliorum sympto∣matum horrendo apparatu, aegros in vitae periculum adducit.

Licet Pestis sit unicum morbi genus, ejusque dif∣ferentiae specificae aut essentiales minime reperiantur; tamen propter accidentia diversimoda quae ipsi super∣veniunt,

ejus diversitates & anomaliae quaedam ob∣servantur, quae typum morbi nonnihil variant, etsi speciem non immutent. Etenim primo hic affectus quandoque est universalior, ut per plures simul vi∣cos & urbes passim grassetur; interdum vero an∣gustioribus terminis circumscriptus, tantum uni regio∣ni seu terrae tractui minatur. Secundo, pestis ali∣quando simplex & aliis affectibus impermixta adve∣nit, quare clam & velut ex insidiis, fere sine Febre aut symptomatum vehementia, internecionem secre∣tam aegris adducit. Quandoque cum symptomatum aliorumque morborum iliade complicatur, ut cum tumultu & crebris inter naturam & morbum velita∣tionibus res geratur. Tertio, malignitatis gradus in∣signe discrimen constituit; est enim pestis quibusdam locis & temporibus longe mitior, ut decumbentium plurimi evadant; quandoque summe exitialis est, ut plurimi correpti intereant, & ex centum aegris viX unus convalescat.

Quoniam vero hic morbus sagittas suas abscondit, & improviso homines adortus, eos repente interi∣mit, ideo danda erit opera, ut signis quibusdam ve∣lut positis excubiis, clandestinum hunc hostem adven∣tantem dignoscamus, licet a longinquo venientem prospicere non valeamus. Plurima occurrunt signa quae pestilentiam brevi adfuturam praenunciant: ni∣mirum si annus temperamentum non servet, verum immodicos & valde intempestivos habeat caloris aut frigoris, siccitatis aut squaloris, excessus: si mor∣billi aut variolae in magna copia passim grassantur; Si phlegmones aut Bubones febres regnantes comi∣tantur. Insuper solent Astrologi ex syderum aspe∣ctibus aut Cometarum apparentiis pestem imminen∣tem praedicere, verum hoc potius inanis conjectura quam certa praescienta appellari debet. Ex fame praece∣dente

certissimum pestis secuturae praesagium desu∣mitur, ut in adagio sit 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Etenim similis anni constitutio, quae plerumque ob segetes sideratas annonae caritatem advocat, apta est & pe∣stem roducere: etiam mala victus ratio, qua utun∣tur famelici, quaevis insalubria sine delectu comeden∣tes, ad labem facilius suscipiendam eorum corpora▪ disponit. Quin etiam terrae motus crysptaeque & ca∣vernae dehiscente solo recens apertae, propter ma∣lignae & venenatae aurae eruptiones, pestilentiis non raro initia dedere. Enimvero sicut magna opus est diligentia pestem imminentem velut e specula prospicere, ita non minoris erit solertiae ean∣dem recens exortam & prima intentantem spi∣cula, animadvertere: saepe enim solliciti nimis & febres vulgares, si forsan in mortem desina••t, pro hac lue perhorrescimus; ac interdum nimis securi pe∣stilentiam ratione symptomatum febris communis ae∣mulam contemnentes, pericula nostra non nisi sero deprehendimus. quare ad pleniorem hujus morbi no∣titiam, signa ejus, & symptomata tum communia, tum pathognomica, subjiciemus, eorumque causas ra∣tiones, & modos fiendi, obiter describemus.

Praeter signa superius tradita, quae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quadam, a priori pestis adventurae suspicionem incutiunt, dan∣tur alia quorum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ejus praesentiam in cor∣pore aegrotante plane indicat: ex his quaedam pesti cum febre putrida communia, quaedam huic af∣fectui sunt magis propria. Etenim pestilentiae im∣pressio, sanguinis effervescentiam sepessime conci∣tat, & febrem ita crebro adjunctam habet, ut a non∣nullis in desinitione pestis, loco generis habeatur fe∣bris; quare ob sanguinis ebullitionem & noxam vi∣sceribus illatam, statim incalescentia cum lassitudine spontanea, sitis, praecordiorum aestus, vomitus saepe

immanes, Cardialgia, intestinorum tormina, linguae scabrities aut nigredo, dolor capitis, vigiliae, phrenitis, cordis palpitatio, syncope, & subita vi∣rium prostratio sequuntur; hujusmodi symptomatis licet febres vulgares saepissime stipentur, tamen si eodem tempore in vicinia pestis increbrescat, & ejus∣dem metus, animis hominum insederit, hinc major hujus mali suspicio incutitur; potissimum vero quia regnante pestilentia, coeteri quivis morbi propriam relinquunt indolem, & in ipsam migrant: quare si affectibus modo citatis, accedat ejusdem aegritudinis morb{us} in plures communicatio, et funerum frequentia; ut prorsus valde lethalis us{que} per contagium latius ser∣pat; & si praeterea Bubones, Carbunculi, Exanthe∣mata, aut alia luis pestiferae stigmata appareant, res extra dubium ponitur, & non minori fiducia hinc pestilentiam denuntiamus, quam cum aedes per tabu∣lata erumpente igne flagrantes cernimus, incendium proclamamus: Quoniam autum bubonum, anthra∣cum, aliorumque symptomatum (quorum superius, ubi de febribus putridis dictum est, meminimus) hic mentio facta est, restat, ut eorum causas & mo∣dos fiendi breviter perstringamus: sunt autem haec; Carbunculus, Bubo, Exanthemata, Ecthymata & pustu∣lae malignae.

Super his in communi asserimus, quod sint omnia sanguinis & succi nervosi veneno pestifero tactorum, & per partes in circuitu coagulatorum & putredine varie affectorum, producta. siquidem spiritus in utro∣que liquore praesertim in sanguine residui, non citi∣us malignae luis afflatu profligantur, quin liquori re∣siduo, non secus ac lacti acescenti aut succo acido perfuso, coagulatio inducitur: quare portiones ejus, veneno gravius tactae, cito grumescunt, & instar sanguinis extravasati cum nigredine corruptionem patiuntur; unde statim in vasis, & corde sanguinis

reliqui, motum propediunt; ipsumque ratione fer∣menti sui plus coagulant, quicquid vero conge∣latione in grumos concrevit, ni statim foras ejici∣tur, cruoris circuitum inhibendo, brevi mortem ac∣cersit; atque extus ad ambitum corporis protrusum inter angustos vasorum anfractus in motu sistitur; & vel spiritu prorsus destitutum, velut syderatione percussum, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sua vibices, & stigmata nigra aut purpurea producit: aut propter sal & sulphur a fermento pestilentiali exaltata, & novas res affectan∣tia, in tumores varii generis concrescit.

Carbunculus sive Anthrax, est tumor igneus cum pustulis circum se acerrimis, & ardentissimis, dolore∣que acuto aegros infestans; qui variis in locis in∣discriminatim emergens, minime suppuratur, ve∣rum latius in ambitum serpens, carnem exurit, e∣jusque corruptae tandem labes excutie, & ulcus ca∣vum velut Escharotico inustum relinquit.

Anthracum generatio videtur ad hunc modum fi∣eri; cum in sanguinem sua natura retorridum mias∣mata venenata impingunt, portiones ejus congelatae in superficie corporis defiguntur; ibidemque loci, quia sanguinis motus paulum impeditur; tumor pri∣mo exiguus inducitur; qui postea, fermento malig∣no se statim latius explicante, sensim adauctus, in viciniam serpit: suppuratio minime succe∣dit, quoniam materia extravasata & stagnans haud leni calore coquitur, & digeritur, verum ob parti∣culas sulphuris efferati una cum sale evecto in tumo∣ribus hisce congestas, & propter stagnationem a mi∣xtione statim exolutas, adustio excitatur, veluti si cauterium esset parti affixum: carnium velut Escha∣ra obducta exesarum frusta & lobi decidunt, quia venenum corrosivum musculis impactum, non tantum superficie tenus, verum ipsos transversim per totam

substantiam corrodit; quare priusquam tota absu∣mitur caro, membranis quibus involvuntur, exesis, frustum aliquod a reliquo velut abcissum decidit. Carbunculus saepe unus saepe plures oriuntur, inter∣dum solitarii sunt, aliquando Bubonem habent co∣mitem.

Bubo pestilens in locis tantum adenosis prosili••; in cujus molem non tantum sanguis a veneno con∣gelatus, & per arterias advectus, verum & succus nervosus illic congestus, & in venas regerendus, cedit. Quoniam hic tumor ex succis minus retor∣ridis, & in parte frigidiore contingit, ideo suppu∣rationis particeps est; Etenim materia sensim con∣gesta, cum (spiritu vitali ob stagnationem deciduo) sanguinis formam amiserit, a particulis salis & sul∣phuris exaltatis, & in tumore cohibitis, diuturna concoctione in pus convertitur, Quod vero in adeni∣bus tantum hi tumores contingunt ratio est, non quod destinatione quadam naturae morbi fomes ad has partes defertur, sed cum miasmatis virulenti parti∣culae, ubique passim in cruore & succo nervoso sca∣tent, illic promptius velut in communi foco agge∣runtur, ubi & sanguis ad Arteriolarum extrema delatus, difficulter & non ita prompte suscipitur ac refertur a venis; & una succus alibilis, a nervis in ve∣nas referendus deponitur: horum utrumque circa Adenes fieri experientia & nuperis Anatomicorum observationibus liquido constat: Quare cum in his partibus utrique humores, contagii pestilentis semini∣bus referti, simul convenerint, propter virulentiam ab utrisque hic depositam, malignitatis velut nidus conflatur.

Exanthemata, ecthymata, nec non maculae pur∣pureae, respectu venenositatis sunt ejusdem farinae cum tumoribus modo descriptis: verum in his viru∣lentiae

producta, in minori consistunt mole cum ma∣jori tamen periculo, ob veneni semina magis dis∣persa: cruoris coagulati portiones exiliores in cute defixae phaenomena haec minora constituunt, quare ex his nonnulla in papulas aucta suppurantur: alia propter sanguinis corrupti 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quandam, sive syderationem, in vibices & maculas purpureas con∣crescunt.

Licet pestis, ob perniciem aegris & secreto & val∣de celeriter intentatam, prognostico vix locum aut tempus cedat; cumque ob occultos nocendi modos hic morbus nihil non suspectum in se contineat; tamen crebra observatione constat in hujus decursu, nonnulla apparere signa e quibus salutem aut mortem augurari solemus. Res plena timoris est si lues cito in epidemiam transierit, & violentos fecerit insultus; si haemorrhagia aut sudor tantum exiguus in morbi principio succedant: si urina sit crassa, & turbulen∣ta; pulsus inaequalis & debilis; si convulsio, aut phrenesis statim sequantur; si vomitus aut dejectio∣nes sint lividae, nigrae, aut summe faetentes; si Ex∣anthemata prius rubra postea livorem contrahant; si carbunculi sint plures, si bubones prius extume∣scentes dispareant, si vires subito dejiciantur, facies sit horrida aut livescat, si cum rigore extremorum adsit viscerum aestus; praesertim si in corpore valde cacochymico aut tempestate insalubri haec aut eo∣rum pleraque eveniant. E contra, bono esse ani∣mo jubentur aegri, si pestilentiae status sit Jevior & minus exitialis, si in corpore sano, & robusto, cum ani∣mi fortitudine morbus contingat, si remedia tem∣pestive adhibeantur, priusquam morbus totam occu∣pavit sanguinis massam. Item si cum virium con∣stantia, pulsus robore, & aequalitate, bubonum sup∣puratione, & larga puris profusione, cumque symp∣tomatum

horrendorum absentia; morbi decursus peragatur: interim quanquam hic omnia bona spe∣rare liceat, tamen securos esse non conceditur, quia nonnunquam cum laudabili signorum apparentia, clam vitae struuntur insidiae: & tanquam a recon∣ciliato hoste gravistima patimur, qui ferocientis mi∣nas evasisse videbamur.

Circa plurimarum aegritudinum curationes, potis∣simum opus naturae committitur, cujus necessitati obstetricatur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉; atque medici officium & scien∣tia praecipue in his versantur, ut idoneas huic labo∣ranti suppetias ferendi occasiones praestoletur. ve∣rum pestis hoc peculiare habet, quod ejus curatio minime sit naturae▪ relinquenda, quin omni modo conscriptis ab arte remediis occurrendum. Nec de magis opportuno & quasi molliore tempore solliciti simus, verum citissime comparentur medicamina, at∣que nullis non horis & tantum non minutis iis insistamus. Quia tamen regnante pestilentia, non minori opus est cura ut contagium procul arceatur, quam ut lues impressa sanetur; ideo me∣dico duplex incumbit pensum, nimirum ut maligni hu∣jus morbi prophylaxi, aeque ac curationi prospiciat. De utrisque methodum conscribere esset opus plenum taedii, & Cramben ab Authoribus millies coctam ap∣ponere; quare hic praecipuas quasdam indicationes, earumque rationes tantum obiter perstringamus, ad alia festinantes.

Cautiones prophylacticae vel respiciunt Rempubli∣cam & ad magistratum per••••nent; vel privatas per∣sonas, quibus docetur, quid ••••ngulis hominibus quan∣do pestis timetur sit agendum.

Cura publica, tempore pestis praecipue in his con∣sistit, ut cultus divinus rite observetur, ut omnes putredinis fomites rescindantur, sordes, sterquilinia

& foetida quaevis e plateis amoveantur, & contagii quaevis occasio diligentissime evitetur, commercia cum locis infectis prohibeantur; & ut victus ratio salubris a civibus constanter observetur. In quam rem fructuum, olerum, aliorumque in salubrium usus interdicatur: pau∣peres▪ quibus haud suppetit alimentorum copia, aut delectus, sumptibus publicis nutriantur. si pestilen∣tia etiamnum grassari inceperit, venenata vis aeris quantum fieri ••potest corrigatur, quod sul phureo∣rum crebra accensione optime procurabitur; infecti a sanis separentur, ab eorum cadaveribus aut supel∣lectile recedatur; denique medici & ministri in sa∣norum usus, & aegrotantium necessitates habiles, & idone•••• comparentur.

Ratio prophylaxeos privatae solet his tribus con∣cludi, scil. diaeta, pharmacia, & Chirurgia: Diaeta respicit 6 res non naturales; inter quas majoris mo∣menti sunt aer et animi passiones: quoad reliqua, suf∣ficit Hippocratis praeceptum, scil. labor, cibus, po∣tus▪ somnus, venus, omnia sint mediocria. Aer pesti∣lens vel evitetur, migrando in alium locum; vel ca∣stigetur sulphureis rite accensis, vel inter respiran∣dum curetur per suffumigia, & odorata, prope na∣res erebro gestata. Quoad animi passiones, metus & tristitia, pestilentia grassante, velut altera pestis sunt; his enim venenati contagii femina, quae in su∣perfi••ie corporis velut in extrema vorticis ora collo∣cantur, cum impetu quodam intus rapiuntur, & cor∣di traduntur, quare ••ilaris & confidentis esse animi, exquisitissimae praestat Antidoto. Plures cognovi qui (& verbis Helmontii dicere solebant) vino & confi∣dentia fortificando Archeum, nec aliis praeterea Alexi∣pharmacis usi, inter infectos sine contagii noxa ver∣sabantur: & e contra, quidam terrore perculsi, cum procul ab omni contagio degerent, pestilentiae semi∣na velut ab astris derivata, imbiberunt.

Inter Chirurgica praeservationis gratia adhidenda commendari solent, Venae sectio, Cauteria & Amu∣leta. Ubi adest plethora cum magna sanguinis tur∣gescentia, aut quibus longa▪ consuetudine sanguis so∣lenniter mitti solebat, iis venam secari convenit: quo enim sanguis minus effervescit, & sine tumul∣tu in vasis circulatur, eo tardius lue pestifera con∣taminatur: ••onticuli a cauteriis excitati, adeo omni∣um pene suffragiis, praeservationis gratia contra pe∣stem usurpantur, ut eorum usus vulgo receptissimus existat: hi enim, constanti 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 a••••iduum super∣fluae & excrementitiae materiae proventum elutriant; & si qua intus admissa sint pestilentiae miasmata, hac velut porta aperta, foras ejiciunt.

Amuleta collo suspensa, vel carpis gestata, ad∣versus pestilentiam, mirabilem vim obtinere credun∣tur; ex his praestantissima a quibusdam habentur, quae ex Arsenico, Hydrargyro, pulvere bufonum, aliisque venenatis constant. Eadem in hoc casu pro∣desse, praeter medicorum observationes, haec ratio nonnihil, suadere videtur. Effluvia seu corpuscula Atmoidea, e corporibus modo his emergentia, modo super illis residentia, per totam aeris regionem cir∣cumvolitare, superius innuitur: haec cum diversimo∣de sint figurata, eorum alia cum aliis optime cohae∣rent; sin vero in quaedam alius formae impingant, eadem oppugnant; & evertunt: hinc pestilentis mi∣asmatis particulae, quae spiritibus nostris adversantur, cum istis veneni corpusculis juxta positis optime con∣veniunt, iisque prompte affiguntur. Quare hoc faci∣unt amuleta e veneno conflata, scil. pestilentiae semina nobis occursantia, propter similitudinem partium, in se excipiunt; etiam a corpore nostro eadem in ample∣xus suos alliciendo, infectas quodammodo a maligni∣tate liberant.

Prophylaxis pharmaceutica in duplicem fertur sco∣pum; imo ut assiduus materiae excrementitiae seu humo∣rum proventus, leni purgatione (quoties opus sit) tollatur; secundo ut Alexipharmacis quotidie sum∣ptis, spiritus & corpus nostrum contra veneni incur∣sum muniantur. a priori, pabulum & fomes quae pu∣tredinem a veneno inductam adauget, detrahitur. ab altero, pestiferae luis, feralis tanquum ignis, pri∣ma accensio inhibetur. Alexipharmaca enim viden∣tur sub duplici hac ratione contra pestis contagium juvare; tum quod sanguinis massa, & viscera horum particulis referta, nec non spiritus iisdem prius oc∣cupati, venenati miasmatis consortia non facile ad∣mittunt; tum quod sanguis leni harum orgasmo ci∣tatus a coagulatione vindicatur.

Hactenus de praeservatione; sequitur modo de cu∣ratione pestilentiae agendum. Cujus Doctrina est vel generalis, & complectitur remedia quae in hunc ••i∣nem ex Diaeta, Chirurgia, & pharmacia desumun∣tur; vel specialis quae tradit usum & cautiones circa ista remedia exhibenda; & quo ritu symptomatis varie emergentibus occurrendum sit.

Diaeta 6 rerum non naturalium usum comprehendit: praecipua tamen cura, & cautiones medicae, circa vi∣ctum adhibentur: hujus primariae indicationes non simul & eodem tempore consistunt: sed pro re na∣ta vicissim & juxta naturae exigentiam suppleri de∣bent: Respectu Malignitatis, & virium dejectarum; alimenta quae spiritus valde refocillant, & uberiorem nutrimentum praestant, desiderantur: respectu intem∣periei febrilis; victus tenuior, refrigerans, & san∣guinem attemperans, requiri videtur: medicus utri∣que prospiciat; sed contra malignitatem, potius quam febrim remedia intendat.

Auxilia quae ad Chirurgiam spectant; sunt venae

sectio, quae raro & admodum caute in hoc morbo celebrari debet; quia sanguine nimis exhausto, & vasis concidentibus, diaphoresis non adeo facile pro∣curatur; hujus vicem melius supplent Cucurbitae cum scarificatione: Etenim hoc & vesicatoria pro veneno foras educendo recte adhibentur; insuper contra bu∣bones anthraces, atque ulcera maligna ab iis pro∣ducta, Cataplasmata, fotus, Emplastra, illitus & ple∣raque alia exterius applicanda, e chirurgia petuntur, quibus venenata quaedam prout veneni Electrica, ad∣misceri; a nonnullis praescribuntur, quare praeparata Arsenici, scil. oleum & balsamum ejus, in hoc casu, prout egregii usus & efficaciae, a plurimis commendantur.

Pharmaca, circa pestis curationem sunt vel eva∣cuantia vel Alexeteria; priorum intentio est, ut latex serosus in sanguine, & humores excremen∣titii qui scatent in visceribus, foras deturbentur; et una cum iis plurimae venenati miasmatis particulae ubivis in corpore dispersae: haec autem praestant tum vo∣mitoria, & purgantia, quorum usus est rarior & tan∣tum in morbi principio; Tum diaphoretica, quae nullo non tempore, quoad vires sufferre valent, a peste indicantur; haec enim plenius, & a toto simul corpore evacuant, quin & sanguinem exagitando, a congelatione vindicant: & cum a centro, usque ad circumferentiam movent, fermenta venenata nec non humorum & sanguinis corruptelas, procul a corde ar∣cent, & hostem extra castra propellunt. Vomitoria, autem & purgantia minus universaliter evacuant, & materiam malignam saepe concentrando, intus dedu∣cunt & visceribus affigunt. Haec autem medicamina, sive catharsi, sive diaphoresi operentur, ejusmodi sint o∣portet, quae particulas habent miasmati venenato, potius quam sanguini, aut spiritibus nostris conge∣neres: tale enim pharmacum, varios corporis no∣nostri

anfractus cum viribus integris & illibatis per∣transibit, & ob utriusque similitudinem, virulentam morbi materiam certius prehendet, illamque mutua partium adhaesione, qua natura irritata ducit, secum foras rapit: quare medicamenta sive cathartica, sive sudorifica prae caeteris commendantur, quae ex Mercu∣rio, Antimonio, auro, sulphure, vitriolo, Arsenico, & similibus parantur; quae cum a calore nostro mini∣me subigantur, aut superentur, contra virus luis pe∣stilentialis optima evadunt remedia. haec enim non mo∣do superflua potenter evacuant, sed cum particulas val∣de fortes & indomitas exerant, & quaquaversus in cor∣pore explicent, veneni fermenta hinc inde gliscentia, dissipant, & a maturatione impediunt; Cum & ipsa remedia a natura insuperabilia, necesse habeant per patentes corporis exitus amandari, quicquid extrane∣um & hostile occurrit, una foras educunt.

Quod Pharmaca alexiteria, quae absque sensibili evacuatione, hujus morbi veneno resistere perhiben∣tur; sunt ea ejusmodi (ut plurimum,) quorum par∣ticulae, naturae nec sunt valde congeneres, ut pro ali∣mento cedant; nec ita diversae ut excretionem sti∣mulent: Eadem intus sumpta, & quoad minima re∣fracta, cruorem & succos in vasis & visceribus con∣fluos, corpusculis suis, velut novo fermento inspi∣rant; eosdem leniter movendo, & in aequabili mi∣xtione servando, a coagulatione & putredine vindi∣cant: veneni particulas agglomerari coeptas eadem blanda agitatione ab invicem dissipant, & a matu∣ritate impediunt, denique sanguinem & spiritus prae∣occupando, eos a Characteris pestilentis impressioni∣bus tuentur: ex his remedia quaedam simplicia com∣mendantur, ut sunt Ruta, scordium, &c. tamen longe potissima aestimantur, quae sunt compositiora; quare Theriaca, Mithridatium, & diascordium, quorum ali∣qua

50 ut minus simplicibus constant, medicamina adeo omnibus numeris completa habentur, ut pia∣culum habeatur, in eorum confectionibus, vel plan∣tam unicam, aut ipsius drachmam omittere: ratio forte est, quod plurima simul posita massam exhi∣bent, cujus diversimodae particulae longa digestione exaltatae, majorem in sanguine & humoribus no∣stris fermentationem cient.

Recensitis hoc modo remediis, quibus pro curan∣da peste, instructi esse debemus; jam proxime dicen∣dum esset de curationis methodo, scil. quid primum, & quid deinceps ordine sit agendum: nisi quod hic morbus, adeo in praecipiti versatur, ut nec delibe∣rationi sit locus, nec medicus prae contagii metu ae∣gris frequenter interesse velit: quare non pluribus hic opus est praescriptis, aut longa indicationum se∣rie; res haec cito peragenda est & paucis compre∣hendi potest: Cum itaque regnante pestilentia quis∣piam hujus morbi contagio afficitur, Dei omnipoten∣tis auxilio precibus impetrato, illico ad remedia con∣fugiendum est: si in corpus minime perpurgatum ac in vomitum proclive pestis inciderit, statim vomito∣rium sumatur, cujus operatione finita, diaphoreticis confestim adhibitis sudor provocetur, idem pro viri∣um tolerantia continuetur, postea saepius repeta∣tur. Insuper alexipharmacis quovis fere momento utendum, donec Exanthematum, Anthracum, aut bubonum eruptione, venenum prorsus totum foras eliminetur: interea tamen symptomatis maxime ur∣gentibus, remedia respectiva & propria opponantur: praecipue autem pro bubonum & Anthracum cura∣tione auxilia idonea ex Chirurgia petantur: totius negotii cardo intentionibus hisce duabus innititur, ut virus pestiferum omni modo ab intus foras expellatur; ac dein expulsi recursus aequa diligentia praecave∣atur.

De Peste non adeo in promptu est exempla, & aegrotantium historias, cum exactis symptomatum dia∣riis conscribere; quippe hujusmodi aegritudines haud quotannis eveniunt, nec quando increbescunt, cuivis licebit medico, propriam salutem curanti, aegros crebro invisere, aut iis diutius commorari, quo singula acci∣dentia diligenter annotet, eorumq́ue rationes sedulo perpendat; quod tamen pensum Cl. Diemerbrochi∣us adeo accurate praestitit, ut post illum licito aliis ab hoc opere supersedendum fuerit. Cum olim in hac urbe, scil. Anno 1645. pestis (licet haud imma∣nis) grassaretur, Dominus Henricus Sayer, Medicus perquam eruditus, & in praxi felix, plerisque aliis hanc Spartam renuentibus, labora••tes quoscunque pauperes aeque ac divites audacter invisebat; iis pharmaca quo∣tidie propinabat, bubones & ulcera virulenta propria manu tractabat, adeoque sedula, licet periculosa opera aegrotantium plurimos sanabat. Ut seipsum a contagio muniret, antequam domos infectas adibat, solummodo vini generosi haustum pleniorem ingerere, dein peram∣bulatione sua circa ipsum mortis limen, & tantum non ipsius Orci fauces, peracta, idem Antidoton repetere so∣lebat; postquam in hac urbe tanquam a peste inviolabi∣lis, res aegrotantium sine noxa quavis suscepta diu cu∣rasset, ad castrum Wallingfordiae, ubi haec lues atrocius grassabatur, velut alter Aesculapius, a praefecto illius loci accersebatur. illic autem intra breve spatium cum Duce quodam (cujus societatem intime colebat) a peste correpto in eodem lecto discumbere ausus, ejusdem morbi contagium suscepit: nec profuere tunc Domino, quae omnibus aliis emolumento fuerunt, artes; quin cum magno ibi degentium luctu, nec citra ingentem in scientia medica jacturam, ex eo morbo desiderabatur▪ circa alios pestilentia affectos hujusmodi medendi me∣thodum instruere solebat, si priusquam exanthemata

aut Bubones exterius apparerent vocaretur, ut pluri∣mum vomitoria exhibuit, quorum praescripta erant ex Infus. Croci metallorum, cum vitriolo interdum al∣bo, ac interdum Romano▪ vomitione finita a diapho∣reticis statim exhibitis, in sudorem conjiciendos praece∣pit: & deinde intervallis quibusdam pro refectione virium concessis, usque ad morbi declinationem dia∣phoresin continuandam: sin post stigmata apparen∣tia ad affectos accerseretur, vomitione posthabita, tantum sudorificis insistebat.

CAP. XIV. De Febribus pestilentibus ac malignis in specie, aliisque Epidemicis.

POst explicatam pestis naturam, ordine tractatus no∣stri, procedere debemus ad affectus qui proxime ipsius indolem referre videntur; quales sunt praeci∣pue febres dictae pestilens, & maligna; etenim vul∣go notum est, febres interdum populariter regnare, quae, pro symptomatum vehementia, summa aegrorum strage, & magna vi contagii, pestilentiae vix cedant; quae tamen, quia putridarum typos imitantur, nec adeo certo, uti pestis, affectos interimunt, aut alios inficiunt, haud pestis, sed, diminutiori appellatione, febris pestilentis nomen merentur. Praeter has, dan∣tur alterius generis febres, quarum & pernicies, & con∣tagium se remissius habent; quia tamen, supra putri∣darum vires infestae sunt, & in se aliquatenus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Hippocratis continere videntur, tenuiori adhuc vo∣cabulo, febres malignae appellantur.

Differunt hae febres, tum a peste, tum a se invi∣cem, juxta contagii & perniciei gradus & vehemen∣tiam: ut sit pestis morbus summe contagiosus, & hu∣mano generi exitialis; febris pestilens, quae cum mi∣nori miasmatis sui diffusione, & funerum frequen∣tia, communiter grassatur. Cum infectio tantum suspecta est, & cristis, supra vulgarium Febrium even∣tus tantum infida aut minus tuto contingit, pro fe∣bre maligna perhibetur; adhuc plenius describantur sic.

Quando febris vulgo increbescit, quae pro sym∣ptomatum varietate, putridae sic dictae indolem re∣fert; cui nimirum adsunt, Sitis, Ardor, Lassitudo, Anxietas, linguae asperitas, vigiliae, phrenitis, vomi∣tus, inappetentia, syncope, Lipothymia, Cardialgia, aliorumque terribilium accidentium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: si prae∣terea accedant maculae, aut exiguis pulicum morsi∣bus similes, aut vibicum instar latae ac lividae; hunc morbum mali moris existimamus▪ super his, si so∣lito febrium ritu non judicantur, quin aegrorum vi∣res sine causa manifesta prosternuntur, & contra medici prognosticon mors saepe improvisa & insu∣specta advenit; adhuc major ingruit malignitatis su∣spicio: sin vero aegrorantium plurimi intereunt, ac qui aegris conversantur, ejusdem morbi labem con∣trahunt, ut per totos soepenumero vicos aut civitates idem morbus grassetur; supra malignae appellatio∣nem, febris pestilens dicetur; cujus adhuc▪ probati∣onem facit, si communi quodam symptomate passim in plurimos desaeviat; ut cum angina, dysenteria, aut sudor funestus, qualis olim in Anglia increbuit, hujusmodi febres comitantur.

Quod si febris exoritur, quae plures in eadem regi∣one degentes, fere eodem ritu simul afficiat, quae tamen decursu suo putridae vulgaris leges observet,

& fere simili modo judicetur; (nisi quod in aliqui∣bus, insigni cacochymia laborantibus, bubonum, aut macularum apparentia, crisi interdum funesta, & con∣tagio in alios serpente, malignitatis quaedam signa prodit) haec minime pestilens, sed tantum febris mali∣gna dicetur.

Si inquiratur, cuinam supra dictarum febrium clas∣si, hujusmodi pestilentes ac malignae accenseri debent; eas solummodo continuarum censui ascribimus; inter∣mittentes eximimus, quoniam per intervalla adeo firmas naturae concedunt inducias, & dein regulari∣••er ac ad amussim suas observant periodos, quod cum diathesi venenata minime consistit. Etiam hecticas a malignitate excipimus, quoniam secus non ita diu protelarent funera, quin veneni participes citius ju∣gularent: e continuis, licet synochos simplices haud immunes, tamen rarius hac labe tactas asserimus: saepissime autem febris quae pestilitatis aut malignita∣tis notas exhibet, ejusmodi est quae putridae sic dictae typum mentitur▪ cum enim in his febribus, praeter vi∣rulentiae phaenomena, continuam sanguinis efferve∣scentiam advertimus, quae, velut in putridis, princi∣pii, incrementi, status, ac declinationis stadia per∣transit; merito hic sulphuream cruoris par∣tem excalfactam & accensam fuisse, atque incen∣dio suo febrim induxisse statuimus: quare in hu∣jusmodi febribus, duo sunt imprimis notanda, scil. sanguinis Effervescentia, & malignitas huic conjun∣cta: quarum modo haec, modo illa est potior: eti∣am in utrisque magna est latitudo, & plurimi sunt intensionis gradus, juxta quos febris evadit magis aut minus acuta, aut maligna.

Effervescentia ad eundem modum peragitur, ac su∣perius de putridis dictum est: nimirum sanguinis pars sulphurea supra modum incalescens; fervore suo

velut incendium concipit; inter deflagrandum, materi•• adustae copiam ingentem in cruore accumulat, a cujus subactione & seclusione, solito febrium more, status & crisis dependent: super his vero, sanguis venenato quo∣dam miasmate infectus, inter deflagrandum, ratione fer∣menti maligni, per partes coagulari ac putrescere inci∣pit. quare praeter usitata febris vulgaris symptomata, propter sanguinis portiones quasdam congelatas, aut necrosi affectas, syncope, & spirituum dejectio, nec non, macularum ac stigmatum apparentiae succedunt; insu∣per effluvia venenata quae ab aegrotis decedunt, vi con∣tagii similem affectum in aliis concitare valent; quare ob perniciem & contagium, & varios eorundem gra∣dus, febris pestilens aut maligna appellatur.

Dum sanguis effervescens etiam fermento maligno, & venenato inficitur, non tantum propriae ipsius mas∣sae coagulationes cum dispositione ad putredinem indu∣cuntur, verum & liquor nervosus facile hujus labem contrahit, unde cerebro & spirituum animalium regi∣mini improportionatus factus, in iis magnas anomali∣as concitat: quare hujusmodi febribus non solum ma∣culae & exanthemata▪ verum saepissime delirium, phreni∣tis, sopores, artuum tremores, spasmi, & motus convul∣sivi superveniunt. non raro observavi, quibusdam an∣nis febres malignas increbescere, quae sine stigmatum apparentia, virulentiam suam, praecipue circa genus nervosum, ostentarunt; quippe in nonnullis, mox ab ini∣tio, somnolentia cum insigni capitis torpore, in aliis vi∣giliae pertinaces, animi perturbatio, cum tremore, & motibus convulsivis, in plerisque vero crisis aut nulla, aut tantum infida, ejusque vice materiae febrilis ad ce∣rebrum translatio insequuta est, has insuper febres con∣tagio in alios serpsisse, ab iis{que} plures interjisse animad∣versum est, ut propterea malignae dici mereantur.

Hujusmodi autem febres, nonnunquam a venenato

miasmate primo inchoantur; & sanguis particulis vene∣ni tactus, sponte effervescentiam concipit, ac incendi∣tur; ut cum a contagio aut malig••o aere inspiratis, quispiam sine causa evidenti, aut praedispositione, in fe∣brem malignam inciderit; interdum vero intemperies febrilis a causa propria inducitur; ac dein sanguini effervescenti malignitatis semina, aut intus in corpore latentia sese exerunt, aut aliunde ex aere contamina∣to, velut pabulum flammae prius accensae, adveniunt; etenim crebra observatione constat, tempore quo fe∣bris epidemica grassatur, alias quocunque modo ortas in ipsam migrare.

Febres malignae, ut & pestilentes, plerumque sunt populares, ac plures simul invadunt: verum aliquan∣do privatae, ac sporadicae, ut forsan unum, aut alterum in tota regione solummodo corripiant; in tali casu su∣spicandum est, eas non ab aere maligno, aut causa epi∣demica, sed a morboso corporis apparatu provenire; nam saepius observavi, quod cum vere, aut autumno, febr••s satis vulgaris, in urbe aut vico quodam grassa∣retur, e qua aegroti plurimi evaderent; forsan aliquis, cui praedispositio mala, & causa evidens fortior, febrem induxerit, cum symptomatis magis horrendis, & insi∣gnibus malignitatis notis, decumberet: in quo casu ista malignitas non febris communis dicenda, sed tantum sporadica, & accidentalis.

Licet maxima discriminis ratio, qua hujusmodi fe∣bres ab invicem, & ab aliis, distinguuntur, in earum pernicie, & contagio consistit; tamen aliquando symptomate quodam peculiari insigniuntur, e quo tum malignitatis nota, tum nominis appellatio, pro isto tempore desumuntur: hinc quibusdam annis, febris epidemica regnat, quae plerisque affectis angi∣nam, alio tempore peripneumoniam, pleuritim, dy∣senteriam, aut alium quendam affectum, eumque

periculosum saepe, & contagiosum induxerit: adeo morborum semin••, non solum a parentibus ex tra∣duce derivata fructus suos, velut designatione quadam, in eadem parte aut membro excitant: verum eti∣am ex miasmate communiter grassante suscepta ejus∣dem modi, ac typi, affectus in omnibus producunt: quod tamen accidere puto, non quia venenati mi∣asmatis semina hanc aut illam corporis regionem, virtute quadam peculiari respiciunt: verum haec, sanguinis massam simili ritu ita in omnibus afficiunt, ut necesse sit, istius labis eluendae gratia, eodem mo∣do crisin in omnibus tentari. Cum enim, absque malignitate, sanguis ob coagulationem aut forsan alias causas extravasari aptus fuerit, loca usitata, in quibus ejusdem extravasati portiones defigi solent, sunt guttur, pl••ura, pulmo & intestina: quare nihil mirum est, quando a causa maligna sanguinis congelatio, atque id propter extravasatio inducitur, si morbus in assu∣••to naturae foco niduletur.

Circa Causas hujusmodi febrium, non multis opus est: ••respectu malignitatis, ut plurimum, a vitiosa aeris constitutione; respectu effervescentiae febrilis, a morboso corporis apparatu erunt deducendae, utraque ex iis quae superius de febre putrida & causis pestilentiae dicta sunt, facile elucescunt: si malignitas sit febre validior, eamque induxerit; ipsius impressio erit vel aurae inspiratae, vel contagio ab aliis suscepto, imputanda: si febris sit prior, ejus accensio transpi∣rationi prohibitae, crapulae, aut alicui causarum evi∣dentium supra enumeratarum ascribetur.

Quoad signa, praeter contagium, & perniciem, febris malignitatem ostendent subita virium dejectio, pulsus debilis, & inaequalis, cerebri & partium ner∣vosarum mala affectio subito inducta, vomitus imma∣nes, li••guae nigredo, atredinis per totum corpus suf∣fusio,

praesertim vero Macularum, Bubonum, aliorum∣que stigmatum apparentiae.

Pro Curatione febrium tum pestilentium tum malig∣narum, quam in cae••eris quibuscunque majori opus est judicio & circumspectione▪ cum enim duo sint pri∣maria indicantia, scil, malignitas, & intemperies fe∣brilis; cumque alteri sine alterius detrimento vix pro∣spicere liceat: utri prius sit occurrendum, & po∣tius consul endum, non facile erit discernere. Respe∣ctu febris, purgatio, venae sectio, & refrigerantia imprimis conducunt: dum vero haec celebrantur; malignitas plerumque augetur, & neglecta vene∣num latius diffundit, contra malignitatem alexi∣pharmaca & diaphoretica requiruntur: verum haec febrem valde intendunt, sanguinem ac spiritus prius accensos velut follium explosu plus exagitant, & to∣tos quasi in flammam adigunt: quare hic magna opus est solertia, ut haec rite inter se conferantur, & unde plus periculi emineat, illinc intentiones cu∣rativae immediatius designentur; ita tamen ut dum alteri consulitur, alterius neglectus non habeatur. Verum in his casibus, praeter medici cujusque pri∣vatum judicium, experientia potissimam medendi ra∣tionem suppeditat: cum enim hae febres primo gras∣santur, singuli fere singula tentant remedia, & ex eorum successibus una collatis, facile ediscitur quali demum methodo innitendum erit; donec ultimo cre∣bro tentamine seu transeuntium vestigiis, via quasi regia & lata ad hujusmodi affectuum curationem teri∣tur, variisque observationibus monitis{que} munitur.

Praeter hujumodi febre••, quae simul in plures gras∣santur, & propter contagium, perniciem, & con∣spicuas virulentiae notas, pestilentes aut malignae di∣ci merentur; dantur aliae quaedam epidemicae, seu populares quae singulis fere annis, aut vere, aut au∣tumn••

in quibusdam regionibus desaeviunt; a quibus incolae quamplurimi aegrotare solent, & non pauci praesertim e senioribus occumbere: in quibus tamen nulla pestilentiae aut malignitatis signa apparent, nec tam contagio videtur morbus ab aliis subinde in alios grassari, quam ob praedispositionem fere omnibus im∣pressam una plures corripere. Hujusmodi autem af∣fectus a praegressa anni constitutione potissimum de∣pendent: si enim tempestas propter excessus frigo∣ris, aut caloris, siccitatis aut humiditatis, valde intem∣perata praecesserit, adeoque diu perstiterit, sanguinem nostrum ut plurimum a debita temperie immutat, qua postea effervescentias febriles concipere aptus sit; atque hinc febris, modo hujus, modo illius typi ac Ideae, pro∣ducitur; quae statim epidemica evadit, quoniam a causa communi, qua simul omnium quodammodo afficiun∣tur corpora, originem ducit: tales vero febres, qua∣tenus a sanguine diathesin modo acrem, modo auste∣ram aut alius generis, propter anni intemperiem, na∣cto, dependent, ut plurimum sunt de intermittentium censu: proprio tamen symptomatum apparatu, juxta peculiarem cujusque anni constitutionem insigniri so∣lent. Has sub communi quadam norma seu ratione formali, quae singulis hujus naturae quadret, compre∣hendere non licet; quoniam ipsae juxta pleraque acci∣dentia quotannis variant. Utcunque tamen, hujusmo∣di febrium, nuperis annis in hac regione grassantium, descriptiones tum temporis habitas, in aliquale caetera∣rum specimen, dabimus, & sub finem hujus operis coro∣nidis loco subjiciemus.

Restat adhuc malignarum censui▪ febres quasdam ali∣as privatas, & nullius contagii participes ascribere: cu∣jusmodi sunt imprimis, quae foeminis puerperis ob par∣tum difficilem & laboriosum, vel propter lochia deten∣ta, accidere solent. Siquidem has valde periculosas, &

non raro lethales esse, observatione communi satis con∣stat: nam si laesis uteri partibus, aut frigore admisso, aut alia forsan causa, lochia sistantur, & qui excerni debuerat humor sanguinis massae confusus fuerit, ipsum luti mixtura quadam venenata, pessime inquinat, ut exinde statim febris excitetur, quae malo symptomatum apparatu, scil. calore & siti immani, vomitu, cardialgia & vigiliis ut plurimum stipatur, & plerumque crisin aut nullā aut valde difficilem obtinet: quippe ni solita via lo∣chiorū flux{us} denuo restituatur, post sanguinis effervescē∣tiam per aliquot dies habitam, labes cerebro & nervoso generi communicari solet; unde mox deliriū, phrenitis, convulsiones, aliae{que} pessimae affectiones saepissime indu∣cuntur, quae non raro in mortem terminantur. ve∣rum hujusmodi febres hic verbo annotasse sufficiat, quia plenior earū consideratio puerperarum regimini accen∣setur. Subit hic febrium superius traditarū, scil. pestilentis ac malignae, instan tias seu exempla quaedam proponere.

Febris pestilens, nuperis annis rarius quam pestis ipsa, in his regionibus grassata est: hujus generis unicae, quae nostrae observationi constitit, descriptionem brevi sub∣jiciā. Anno 1643. cum ineunte vere, Essexiae comes Re∣dingā praesidio Regio defensam, obsidione premeret, in utroque exercitu morbus admodum epidemicus exoriri eaeperat; utcunque tamen operi insistente illo, donec in∣clusi ad deditionem cogerentur, affectus ingravescebat adeo, ut brevi postea utrinque discessum, & deinceps per plures menses non cum hoste sed morbo pugnatum fuerit: ac si exitiabili ingruente lue, in aliud mortis ge∣nus districtis jam, & veluti huic uni incumbentibus fatis, vertere non esset otium. Essexius castra movens Thamae locis{que} adjacentib{us} consedit, ubi magnam suorum partē brevi requisivit. Rex vero Oxonium rediit; ubi militi∣b{us} primo in campo aperto, dein postea per oppida & vi∣cos dispositis, non multo leviora passus est: pedites enim ejus

praecipue invasit) gregatim in arctis contuberniis col∣locati, cum omnia squalore, tetra immunditie, & foedis odoribus complevissent, (ut ipsum aera inqui∣nasse viderentur) catervatim & quasi per manipulos aegrotabant. Tandem febris jam plus quam castrensis, inermem & imbellem turbam, militum nimirum hospi∣tes, aliosque quoslibet passim invasit, qui primo (lue ad∣huc mitius inflicta) licet gravi & diuturno languo∣re obsessi, plerique tamen evaserunt. Circa solstiti∣um aestivum febris haec cum pejori symptomatum ap∣paratu, etiamnum increbrescere, & plurimos colo∣nos, aliosque ruri habitantes occupare cepit. Dein postea in hac urbe nostra, & universa vicinia, per decem ut minus milliarium spatium grassabatur. In∣terim qui in aliis regionibus procul hinc degebant, velut extra contagii sphaeram, noxa immunes per∣stiterunt. Hic vero morbus iste in tantum epidemi∣cus evasit, ut maxima pars mortalium eodem infice∣retur. quamcunque domum intraverat, statim totam adoriebatur; ut vix e sanis superessent, qui male ha∣bentibus ministrarent: advenae aut conductitii in aegro∣rum ministeria vocati, mox eadem corripiebantur lue; ut demum, prae contagii metu, ex hac febre decum∣bentes, fere ac peste laborantes, a sanis vitaren∣tur.

Nec minima quidem pernicies aut mortalium stra∣ges hunc morbum comitata est: quippe senes ca∣chectici, pthisici, aut alias invaletudinarii quamplu∣rimi hoc fato interiere; etiam puerorum, juvenum, maturae, & robustae aetatis hominum, non pauci. Memini in quibusdam villis, seniores fere omnes hoc anno vita abreptos, ut vix superessent, qui traditi∣onibus antiquitus acceptis, Paroeciae mores, & pri∣vilegia tueri potuerint.

Quando haec febris primo incepit, synochi putris

typum nonnihil referebat; erat tamen judicatu dif∣ficilior, & cum sudore, aut diarrhoea solvi videretur, statim recrudescere solita est: plerumque vero post sanguinis deflagrationem, per 6 aut 7 dies continu∣atam, hac remittente, & criseos vice, materia adu∣sta in cerebrum translata, cum furore nonnunquam, soepius cum torpore, imbecillitate magna, & ali∣quando motibus convulsivis, aegri longo tempore de∣cumbentes, vix tandem evaserunt. Circa mediam aestatem, praeter contagium, & funerum frequenti∣am, signis apertis, scil. exanthematum, & macula∣rum eruptione, hic morbus vim suam malignam, & pestilentialem prodidit: quippe, sub hoc tempus, multis sine magno febris incendio pulsus inaequalis, debilis, & plurimum inordinatus, etiam sine mani∣festa spirituum expensa, vires statim languidae & valde dejectae evaserunt: aliis simili ritu decumben∣tibus, papulae modo exiguae, rubrae, modo latae ac lividae apparebant: in multis bubones (uti in peste) circa adenes: ex his nonnulli, sine magna spiritu∣um lucta, aut excandescentia febrili in cruore cita∣ta, tacite & improviso emoriebantur: interim alii mox furibundi, quoad vitae participes fuerant, spi∣rituum animalium distractiones horrendas perpessi sunt. Ex hoc morbo evasuri sine crisi laudabili (ni∣si sudore ab arte provocato citius liberarentur) ce∣rebro demum ac nervoso genere affectis, cum sen∣suum stupore, tremoribus, vertigine, membrorum debilitate, ac motibus convulsivis, non nisi post lon∣gum tempus convaluerunt. Durante Canicula hic mor∣bus usque infestus, non uti febris, sed velut diminu∣tior pestis tractari, & remediis tantum Alexiphar∣macis expugnari caepit; phlebotomia huic usque fa∣talis credita est: vomitoria, & purgationes inter∣dum, licet non ita crebro, usui fuerunt; potissima

autem medendi ratio, in Alexiteriis, & diaphoresi tem∣pestive procuranda, statuebatur. In hunc finem prae∣ter medicorum praescripta e pharmacopoliis petita, remedia quaedam empirica laudem non exiguam me∣ruere. tunc primum in hac regione pulvis Comi∣tissae Cantii magni nominis esse cepit; etiam non minimae notae fuit pulvis alter cinerit•••• coloris, quem Aulicus quidam in hac urbe forte diversatus, bono cum successu pluribus exhibuit, aliisque ejus usum probantibus, magno pretio venalem exposuit. solebant aegri ab hujus semidrachma, in quovis liquore pro∣pinati, in sudorem copiosissimum incidere, adeoque a morbi virulentia liberari. fuit diaphoreticum illud (cu∣jus praeparationem ab Authoris consobrino postea e∣didici) solummodo Bufonum sale expurgatorum, dein vino optimo lotorum, & in olla fictili leviter calcina∣torum pulvis. Vergente autumno, hic morbus de solita atrocia sensim remittebat, ut pauciores aegro∣tarent, & eorum plurimi convalescerent; donec in∣cumbente hyeme, febre ista fere in totum evanida, status denuo salubris in hac urbe, & rure circumcir∣ca in solidum reddebatur.

Liceat hic febris ab initio tantum castrensis, de∣mum pestilentialis, ac epidemicae factae, exortum, pro∣gressum, & postremo exitum intueri. Quod primo in militum castris morbus inceperit, non tantum eorum squalori, & tetris odoribus, verum aliquatenus com∣muni aeris vitio imputandum videtur: namque si∣quidem hae febres non quotannis eveniunt, earum origo peculiari constitutioni anni nonnihil ascribe∣tur. Quippe exinde contracta levior aurae imtempe∣ries, licet salubriter degentes haud male afficiat, in exercitu tamen, ubi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 isti generali, causae evidentes, scil. errores in sex non naturalibus quam∣plurimi accedunt, ejusmodi aegritudines facilius con∣citari

necesse est. Fuit autem hujus anni constitutio verna imbribus fere continuo madentibus valde humi∣da; cui dein Aestas calidior succedens, & contagii febri∣lis miasmata hic prius gliscentia usque in pejus evexit, & corpora quaevis ad suscipiendum ista magis dispo∣suit. Quare quod hic morbus fere huic regioni pro∣prius, & hoc tempore Epidemicus extiterit, ejus se∣minario, ab exercitu circumcirca con••id••nte primitus oriundo, debetur: In quantum vero pestilentialis & valde epidemicus postea factus, mortalium hic degen∣tium plurimos infecerit, & non paucos intefecerit, in causa erat, mala aeris affectio; qui propter anni intem∣periem minus salubris, insuper halituum tetrorum, a militum castris & aegrotantium contuberniis; exspira∣tione continua ita demum vitiosus evaserit, ut in eo di∣spersa hujus febris miasmata, exaltarentur valde, & fere ad pestilentiae virulentiam assurgerent. Refert Diemerbrochius ab hujusmodi febre castrensi No∣viomagi in aestate excitatam, postea aliam mali∣gnam & pestilentialem, ac dein pestem ipsam accre∣visse. Etiam febrem hanc nostram, ultimo ipsius pe∣stis suisse aemulam, praeter magnam vim contagii, & funerum frequentiam, indicio erant, ab eadem in omnibus cruoris & liquoris nervosi affectiones pessimae statim inductae: quippe vires subito dejectae, pul∣sus debilis intermittens, formicans, papularum & bu∣bonum eruptio, sanguinis coagulationem & dispositio∣nem coruptivam arguebant: insuper delirium, ma∣nia, phrenitis, torpor, somnolentia, vertigo, tremores, motus convulsivi, alii{que} diversi modi capitis affectus, in∣signē cerebri et nervosi generis laesionem ostendebant.

Ut febris malignae typus, ••ive Idea ad vivum de∣pingatur, observationes, seu aegrotantium historiae quamplurimae, satis ad manum prostant; e pluribus hujus morbi exemplis, libet hic pauca tantum ins••rere,

quae ante aliquot annos in domo venerabilis viri, ut cum clade luctuosa ita non sine admiratione quadam obtigerunt.

Circa solstitium hyemale, anno 1655. puer in aeta∣te circiter 7 annorum, sine causa manifesta male ha∣bens, gravi capitis dolore, somnolentia, & insigni torpore afficiebatur; simul aderat febris, licet minu•• intensa, cum incendio mediocri, quae tamen paroxysmis vagis, modo semel, modo bis in 24 horarum spatio exa∣cerbabatur: mox ab initio morbi fere continuo dormi∣eba••, etiam in somnis ejulare, incongrue fabulari, & saepius lecto exilire solitus; excitatus, ac interdum sponte evigilans, statim animo constare, & potum constanter requirere; urina fuit rubicunda & con∣tentis saturata, pulsus aequalis, & satis robustus, ten∣dinum in carpis contracturae leves; in collo aliisque partibus corporis maculae quaedam rubrae pulicare•• apparebant. Primis diebus lenis purgatio, & enema∣tum usu crebra alvi subductio instituebatur; Julapia cardiaca cum alexiteriis quotidie sumebantur; vesica∣toria collo, aliaque emplastra pedum plantis fuerant adhibita; die sexto sanguis parum e naribus stillavit; septimo, sine manifesta diacrisi febris plurimum remi∣sit, calor tantum mitis fuit tactu perceptibilis; eti∣am urina pallida, tenuis sine quovis sedemento, at∣tamen somnolentia & capitis torpore longe gravius molestabatur, ita ut urina, & excrementa alvi involun∣tarie effluerent; utcunque voce interpellatus adstan∣tes novit. & interrogatis respondit: hujusmodi af∣fectiones non obstantibus remediis indies ingrave∣scebant: circa 14 diem aeger adeo stupidus evasit, ut nec intelligere, nec loqui potuerit, usque tamen ori ingesta (licet inscius) deglutivit, fuitque pulsus satis laudabilis: sub hoc tempore diarrhoeam spon∣te naturae excitatam per quatuor dies passus est; qua

demum cessante, crusta albicans & velut cretacea, totam oris & gutturis cavitatem oblinire coepit, qua saepius in die detersa, nova statim erupit: cum de∣inde per quatuor dies hoc modo laborasset, circa in∣tellectum & sensationem melius habuit, ita ut pa∣rentes & amicos dignoscere, dictis annuere, & jussa aliqua exequi potuerit: Prout vero facultas sensitiva restitui, ita circa loquelae & deglutitionis organa ma∣lum ingravescere cepit; proculdubio, materia e ce∣rebro in nervorum principia, & ductus prolapsa. Torpori, ac stupiditati, paralysis in lingua ac gut∣ture successerant; qui affectus brevi in tantum ac∣crevit ut postea aegrotus non omnino deglutire po∣tuerit, quin ore ingesta statim effluerent, nec quic∣quam in ventriculum illaberetur; cum praeter mor∣bi atrociam, periculum esset ne hic fame enecaretur, instrumentum parabatur ex pinna cetacea in virgu∣gulam flexilem efformata, ejusque apici nodulo Bom∣bycino adaptato; atque hoc gutturi incrusum, clau∣suram ejus pro tempore reserabat, quo alimentis in∣gestis transitus patefieret, post hujus usum die uno aut altero, iterum deglutire, & dein satis alimenti ingerere potuit: atque intra paucos dies loqui, quid∣vis discernere, atque mirabiliter esuriens, totis diebus esculenta cujuscunque generis postulare, & oblata quaevis avidissime vorare caepit: Interim prae diu∣turna aegritudine & partibus nervosis graviter laesis in tantum emaciebatur, ut demum ossibus vix cuti cohaerentibus, sceleton vivum exactissime repraesen∣tare Postea tamen matris sedula, indefatigabili, & prudenti circa victum cura, sanitatem perfectam re∣cuperavit, & adhuc sanus vivit.

Dum hic puer aegritudinis suae vix 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 transe∣gisset, frater ejus binorum circiter annorum aetate major, Id. Januarii fere simili ritu decubuit. primo

torpore, & capitis gravitate, perendie febricitans ▪ somnolentia & stupiditate afficiebatur: in somnis delire fabulari, dein evigilans vix animo constare caepit. post quatuor aut quinque dies symptomata haec ingravescebant: parum intelligere, non nisi ti∣tubanter & vix articulate loqui potuit. Urina fuit crassa, opaca, sine hypostasi aut contentorum sub∣sidentia: maculae rubrae, exiguae, pulicum morsui si∣miles, prout in fratre apparebant; excrementa tum alvi tum vesicae involuntarie effluebant. Pulsus vero adhuc robustus, & aequalis constabat; hypochondria erant tensa, & inflata cum tumore abdominis; cir∣ca diem octavum, stillicidium sanguinis exiguum: die aegrotationis undecimo in diarrhoeam incidit, qua intra 5 horas septies dejecit, biliosa, tenuia, & summe putida, unde spes aliqua conditionem aegri meliorem fore; postridi•• tamen fluore alvi cessante, dolor ac tormina in ventre immaniter infestabant, ut clamans ac ejulans, die ac nocte querelas gra∣vissimas mis••eret: hypochondria, & abdomen in∣star tympani, erant tumida, & valde distenta: cum •• nullis remediis plurium medicorum opera exqui∣sitissima tentatis, quicquam levaminis recipere po∣tuisset, die 14 in his cruciatibus convulsus obiit.

Paulo post hujus mortem, scil. 16 Idus Februarii, frater ejus senior, circa II annos natus, spei opti∣mae puer, febricitare incepit; torpore, & gravitate capitis, uti priores, licet minus intense, affectus; ve∣rum in sanguine, qui temperamenti erat calidioris, major effervescentia, & perturbatio apparebant, ut primis 6 diebus, praeter calorem & sitim, continuo excretionis nixu, modo per sudorem, modo per alvi fluxum molestaretur: urina erat rubicunda, & tur∣bida; n••aculae quaedam rubrae, prout in caeteris eru∣perunt;

die septimo haemorrhagia ad 5. unc. obtigit, qua cessante torpor ingens successit, ut per totum istum diem, & noctem sequentem, vix oculos ele∣vare potuerit: die octava haemorrhagia narium iterum copiosissima insequuta est, ut periculum esset, ne una cum sanguine animam effunderet▪ cruor copiose adeo e nare sinistro exiliit, ut pelui exceptus, casu suo in bullas ingentes efformaretur: cum supra duas libras sanguinis amiserat, & sudore frigido perfusus, viri∣ribus exolvi inceperit, remediis demum adhibitis, dif∣ficulter admodum fluxus sistebatur. Haemorrhagia se∣data, puer altum dormivit, ac toto isto die somno∣lentus evasit: crebro tamen evigilans, satis animo constabat, eratque sensu & intellectu vegetis; de va∣letudine interrogatus, se mediocriter habere dixit; urina quae prius erat rubicunda, & turbida, tunc pallida, tenuis & cum hypostasi laudabili apparebat, ut videretur aeger, (praesertim quia sitis & immodici caloris expers) perfecte judicatus, & febre immu∣nis: mane sequenti, die febris nono, adhuc torpidus mansit, excitatus vero sine intemperie, & alacriter degens, in convalescentiae statu videbatur, nisi quod loquela parum vacillare ceperit: vesperi cum res minus essent suspectae, febre denuo accen∣sa, derepente in lethargum incidit, ut aegre a somno excitari, vellicatus vix quenquam noscere, aut ar∣ticulate loqui valeret: licet adeo immanis sanguinis jactura praecesserat, pulsus fuit denuo citatus, altus & vehemens, etiam urina rubicunda: post remedia derivantia & revellentia tota istac nocte usurpata, egregius hic iuvenis paulo in meliori statu visus es ita ut mane proximo diutius a somno contineret oculos huc illuc deflectere, & se parum erigere ince∣perit, sine loquela tamen, aut adstantium notitia: ante meridiem oculis denuo clausis, cujusque facul∣tatis

animalis usum penitus amisit: cum pulsu alto, & vehementi, palpitatione cordis, respiratione an∣hela, & suspiriosa, triduo velut apoplecticus jacuit; pulsu demum sensim diminutiore facto, die febris de∣cimo tertio motruus est.

Decimo quarto Calendas Martii, hujus soror mi∣nuscula, cum intemperie febrili & siti, queri cepit de dolore & torminibus in ventre, tremore in mani∣bus, & tensione delorifica in musculis colli: ultimo Februarii apertius febricitans, lecto abstinere nequi∣vit: insuper calore vago, modo in facie, modo cir∣ca partes inferiores, afficiebatur; item torpida & so∣mnolenta evasit; e somno evigilans haud statim animo constitit. Martii primo cum expressione Rhahabarbari fuit leviter purgata, cum levamine: urina crassa & rubicund••; etiam maculae rubrae pe∣techiales (prout in eaeteris) erant conspicua: huic deinceps per quatuor dies crebris vicibus, nimirum sex horarum intervallo, exhibuimus, sp. C. Cervi▪ scrup. e cochleari Julapii Cardiaci; symptomata prae∣dicta postea sensim remiserunt, & sine manifesta diacrisi haec aegrotans salutem, licet tarde, recupe∣ravit.

Sub eodem tempore fraterculus horum aetate mi∣nimus, fere simili ritu aegrotavit; qui tamen diar∣rhoea sponte naturae oborta, per plures dies, bilio∣sa & viridia dejiciens, facilius absolvebatur. Etiam in eadem familia, plerique ali•• domestici, atque ad∣venarum adminstrantium nonnulli, velut labe per contagium propagata, ex eodem morbo decubue∣runt: qui tamen omnes difficili demum & lenta convalescentia, sine crisi regulariter facta, evase∣runt.

Hanc febrem fuisse malignam, ex contagio, per∣nicie, macularum pulic••rium apparentia, multisque

aliis indiciis constare videtur; licet miasma illud in∣ficiens, quo ab alio subinde in alium grassata est, torpidum & minoris efficaciae extiterit: Quippe inter singulorum aegrotationes, plures dies ac saepi∣us hebdomadae intercesserunt, ut morbi hujus etiam∣si acuti infectio, ac in plures disseminatio, vix intra quadrimestre spatium in eadem domo finiretur. Fe∣bris circa prima initia visa est mitis, & blanda, haud multum incendio terribilis; attamen materies a san∣guinis deflagratione congesta, statim indomita, ex∣terminatu difficilis, item cerebro, & nervoso generi inimica evasit; quare in singulis morbi initia, tor∣pore, & somnolentia, potius quam fervore, & aestu erant dignoscenda: etiam crisis, licet variis modis, scilicet per sudorem, diarrhoeam, haemorrhagiam, tentata, haud feliciter successit, quin plerumque sanguis motu critico turgescens, materiam febrilem e propriis finibus, in spirituum animalium domi∣cilia transferre cogebatur; nec tamen ipse hoc ri∣tu depuratus evasit, quin circa febris statum, utri∣que humores (nimirum & cruor, & succus nervo∣sus) impura mixtione simul vitiati, & graviter ta∣cti, morbi eventum aut funestum, aut valde peri∣culosum constituerunt.

CAP. XV. De variolis & morbillis.

FEbrium pestilentium & malignarum censui ultimo referimus variolas & Morbillos, qui revera sunt mixti affectus; simul juxta, & adversus naturam nostram consistentes: Quoad originem suam, semi∣narium habent nobis connatum, quoad effectus vero, symptomata praeternaturalia producunt, & (sicut pestis ipsa) venenata, adeo peculiare quoddam fe∣brium genus constituunt, hominibus quidem pro∣prium; verum alio modo quam Porphyrius assigna∣vit, convenit enim homini omni, soli & semel variolis aut morbillis affici, si forte quispiam in tota vita immunis degerit, aut alius in hos affectus soepius inciderit, sunt haec rara & inusitata naturae eventa, quae communi observationi minime derogant: quin omnino ratum sit quod nimirum cuncti & so∣li homines sint variolis & morbillis obnoxii, atque unica plaga iis absolvi soleant. De variolis seorsim a morbillis trademus, quae sit earum causa, dein qua∣lia habeant signa & symptomata, ultimo quae pertinent ad crisin & curationem.

Circa causas considerare debemus, primo quae sit causa 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quae nimirum praedispositio natu∣ralis homines quidem solos, & omnes, idque semel, huic morbo obnoxios reddit. Secundo, inquirendum erit de causis evidentibus, scil. quibus, & quot modis, la∣tens, & occulta haec diathesis, modo citius, modo serius, solet in actum deduci. Tertio dicetur quae sit causa con∣juncta,

quali nimirum sanguinis motu, & alteratio∣ne, hujus morbi typus producatur.

1. Quoad primum, illa diathesis, seu naturalis praedispositio, quae genus humanum, ad hunc mor∣bum inclinat, videtur esse labes quaedam, seu im∣puritas sanguinis, inter prima faetus rudimenta, in utero concepta; hanc authores fere omnes, sangui∣ni menstruo ascriptam volunt: quae sententia non omnino improbabilis videtur: quippe in utero mu∣liebri, (secus ac in aliis plerisque animalibus) genera∣tur fermentum quoddam, quod sanguinis massae com∣municatum, ipsi vigorem ac 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 conciliat, ac dein statis periodis turgescentiam, & sanguinis su∣perfl••i excretionem procurat; tempore autē conceptus, cum omnino des••s••iunt menstrua, plurimum hujus fer∣menti, faetui impenditur; ejusque particulae, caeteris quibuscunque heterogeneae, velut extraneum quod∣dam, humorum ac sanguinis massae confunduntur; cui involutae, & ab invicem separatae, diu delitescunt; postea tamen aliquando a causa evidenti commotae, cum sanguine fermentescunt; ipsique ebullitionem, ac deinde coagulationem, inducunt: e quibus varia hujus morbi symptomata oriuntur.

Fermentativa haec semina, modo sunt pauca, & mitiora, aliisque corpusculis ita obvoluta, ut non fa∣cile emergant, & in actum deducantur: quando∣que sunt plura, & fortiora, ita ut levi quavis occa∣sione, in hunc morbum maturentur: hinc quidam citius, & primis annis variolis corripiuntur: alii tar∣dius, & non nisi provecta aetate; etiam aliqui con∣tagium facile suscipiunt, alii vero sine periculo saepe cum aegris conversantur. Quo citius hoc morbo af∣ficitur quispiam, eo securius se habet: quare pueri saepissime evadunt, senes aut aetate grandiores, plus periculi subeunt. scil. in pueris aut juvenibus, tran∣spiratio

facilior est, etiam corporis habitus firmior, & salubrior. Licet autem venenata hujus morbi semina ut plurimum semel, & unica aegritudine so∣lent difflari: quandoque tamen accidit, ut parte miasmatis adhuc relicta, bis aut ter aegri in hunc affectum inciderint.

2. Causa evidens, quae haec semina fermentativa commovet, & saepissime in actum deducit triplex assi∣gnatur: scil. contagium aliunde susceptum, dispositio ae∣ris, ac immodica sanguinis & humorum perturbatio: Contagio hunc morbum in alios serpere, late{que} grassari, quotidiana experientia manifestum est, scil. a cor∣pore infecto continuo decedunt effluvia, quae ab aliis corporibus suscepta, statim instar veneni, cum sanguine fermentescunt, & semina ejusdem affectus latentia ipsisque homogenea suscitant, & in hujus morbi ideam disponunt: nec solum contactu, sed ad distans miasma communicatur. Qui intra ejus∣dem aedes aut in aegrotantium vicinia degunt, faci∣le labem suscipiunt: nec non & vestium interventu fovetur, longius dissipatur, & ad remota transfer∣tur loca: Qui sunt consanguinei, alterutros citius inficiunt: etiam qui sunt timidi, & maxime hunc morbum perhorrescunt, in eum promptius inci∣dunt; timore enim miasmatis particulae, a super∣ficie corporis intus convehuntur. Quo tempore in∣crebescit contagium, & variolae sunt epidemicae, fere alii quivis morbi in hunc degenerant. Secundo, peculiaris quaedam aeris dispositio, variolas insigni∣ter producit; hinc saepissime popularis evadit ac per totas regiones, urbes; vicosque passim desaevit; hinc etiam vere, & autumno crebrior existit: quip∣pe in aere tunc temporis imprimis diversimoda atque exinde tumultuantia, innatant corpuscula; quae cum aura vitali inspiramus, indeque variae humorum

ac sanguinis effervescentiae, & morborum ideae susci∣tantur. Nec tantum hic affectus ob has causas crebrior, & epidemicus evadit; sed & multiplicem adipiscitur naturam, ut variolae quandoque sint le∣thales & velut pes••iferae, quandoque mitius & benig∣nius se habeant, prout nimirum plus aut minus ma∣lignitatis ab aere contractae referunt; hinc etiam pustulae interdum ••••grae, & lividae apparent, & multum de natura pelulentiae habent. 3. Interdum vero, licet deerit contagii fomes, nullaque maligni aeris constitutio praecesserit, tamen ob sanguinem & humores immodice perturbatos, variolae oriun∣tur: ita novi quosdam a crapula, aut exercitio immodico, in hunc morbum incidisse, cum praete∣rea nemo circumcirca in tota regione aegrotavit; ni∣mirum sine praevio miasmate, latentia hujus mali semi∣na a nimio sanguinis fervore commota, & invicem associata agglomerantur, facileque totam inquinant sanguinis massam, & fermento suo inficiunt.

3, Hactenus de causis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & evedenti; quo∣ad conjunctam vero, scil. quae s••t hujus morbi ratio formalis, seu modus fiendi, res paulo intricatior vi∣detur. Vulgo comparari solet effervescentiae musti aut cerevisiae, cum in dolio depurantur: istis enim li∣quoribus, si aliquid fermenti adjicias, ejus particulae cum sint heterogenea, & mirae activitatis, illico per totam se diffundunt liquoris molem, crassiora ac im∣pura quibus inpinguntur corpuscula varie exagi∣tant, invicem deducunt, & obvolvunt, donec, efflo∣rescentia facta eadem ab intimo reliquorum consor∣tio, ad extremam superficiem propellunt. Pari mo∣do, heterogenea hujus morbi semina sanguinem fer∣mentare, & dein pustularum eruptione velut efflo∣rescentia quadam depurare creduntur. Verum enim∣vero, si rem striictius consideramus, magnum hic

discrimen apparebit: quippe miasma variolarum, habet se uti fermentum, sed corruptivum: & sanguinem, non versus perfectionem, sed depravationem effer∣vescere cogit; cum enim venenatae hujus miasma∣matis particulae subjecto capaci impinguntur, alia statim corpuscula; sibi ipsis similia, & nobis conna∣ta exuscitant, quibus associatae, totam pervadunt san∣guinis massam, eamque insigniter turgescere & ebul∣lire, ac post aliqualem effervescentiam in partes se∣cedere, ac coagulari faciunt: scil. dispersa veneni se∣mina cruoris mixtionem solvunt, spiritus puriores statim profligant, dein crassiores ejus particulas sibi consciscunt, & adhaesu suo velut congelatas reddunt: portiones ita coagulatae, una cum implexis veneni seminibus, a reliquo sanguine in circuitu ejus, inter vasorum extremitates derelictae, cuti affiguntur: quo pacto si natura satis robusta, cum gelato sangui∣ne totum virus eliminarit, reliqua cruoris massa licet pauperior facta, utcunque salubris & vitae proro∣gandae habilis existit. sin cruor nimium coagulatus, hoc modo depurari nequit; vel si portiones sangui∣nis cum veneno coalescentes, non plene erumpunt, aut denuo intus restagnant, & sanguinis liquorem penitus corrumpunt: etiam visceribus, & imprimis cordi affixae, eorum Crasin ac robur destruunt.

Sanguinis cum veneno congelati portiones, circa diem quartum, (modo citius, modo tardius) erum∣pere incipiunt: quippe non statim, sed post aliquod tempus, quo venenum se explicat, & effervescentis cruorem fermentat, coagulatio inducitur: Primo le∣ves portiunculae sanguinis inquinatae, eaeque nume∣ro paucae, instar pulicum morsus, in cute defigun∣tur: cito posthac plures apparent, & primo eruptae, novae materiae accessu, & cruoris congelati continuo

appulsu, accrescunt & in tumorem elevantur: dein hae moleculae, primo rubrae, sensim auctae, tandem albescunt; scil. sanguis cum veneno extravasatus, propter calorem & stagnationem, in pus mutatur: circa septimum ab eruptione diem, albi tumores in scabiem siccam-incrustantur: tenuiore enim materiae parte evaporata, reliqua indurescit: quae dein cuticu∣la exesa, & abrupta, a cute decidit.

Cum variolarum miasma spiritibus & cruori se∣mel imprimitur, raro admodum medicamentis, aut venae sectione deleri, aut difflari potest; quin dia∣thesis latens, in actum erumpat; quare primo se paulatim diffundit, & sanguinis massam velut fermen∣to inspirat: hinc ebullitio & effervescentia in toto corpore producuntur, vasa distenduntur, viscera ir∣ritantur, membranae vellicantur; donec contagii se∣mina sanguinem fundendo, & coagulando, tandem congelatis ejus portionibus obvoluta, foras protru∣duntur. Hujus morbi essentia, melius patescit, si modo signa & symptomata, quae in toto ejus de∣cursu observantur, recenseam, eorumque rationes, & causas e quibus dependent, ordine subjiciam: sunt au∣tem ista, vel, quae morbum praesentem indicant, vel quae statum & eventum ejus praenuntiant.

Quoad diagnosin hujus affectus, qua innotescat, num quis primo aegrotans, variolas habiturus sit necne; perpendenda sunt eo tempore contagii vis, & sympto∣matum primo apparentium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉; si enim ob ma∣lignam aeris constitutionem, hic morbus late, & passim grassatur, nemo tunc febre corripitur, sine suspi∣cione variolarum; praecipue si ipsis tota vita prius caru∣erit: sin rarior sit hic morbus, & absit contagii metus, tamen improvisus ejus insultus, brevi hujusmodi sig∣nis & symptomatis se prodit.

Primo, adest febris incerta & vaga, modo intensa,

modo remissior, nullam observans incrementi aut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 rationem; adeo ut aegroti nunc summe incalescant, mox sine causa evidenti 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 degant; cujus causa est, quod semina fermentativa, non aequabili motu agitentur, sed instar ignis semi∣obruti, nunc magis gliscant, nunc fere sedentur, & expirent; donec incendio latius serpente, flamma ubique erumpat.

Secundo, dolor in capite, & lumbis, adeo pecu∣liare est signum in hoc affectu, ut fere solus, in fe∣bre continua, variolas imminentes significet: cujus ratio vasis majoribus, a sanguinis effervescentia plu∣rimum distentis, vulgo imputatur: veruntamen haud constat, cur non aeque in aliis partibus, propter similem vasorum destentionem, eadem molestia in∣feratur & quare in variolis potius quam in Cantore aut aliis febribus, ubi sanguis plus effervescit, ejus∣modi dolores increbescant, non video, quin obser∣vare licet insignes, modo in capite, modo in lum∣bis, cruciatus urgere, quando sanguine parum tur∣gescente, vasa minime amphantur; scil. in morbi principio, quando febrilis intemperies, nondum con∣spicua est: dum aegroti adhuc foras obambulant, & stomacho valent, variol e ingruentes primo hisce do∣loribus se produnt. Quare videtur potius in nervo∣so genere hujusmodi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 causam subsistere: scil. in cerebro, & spinali medulla, propter mem∣branas, & partes nervosas, a veneni particulis vellicatas, istos dolores oriri. Etenim verisimile est, quod innata variolarum semina, in partibus sperma∣ticis potissimum recondantur, & quod primum mi∣asmatis contagium, plerumque spiritus animales cor∣ripiat; hinc in succo, quo cerebrum & partes ner∣vosae, praesertim vero medulla spinalis, irrigantur, primam effervescentiam concitari, & exinde cruoris

massae labem communicari, quare incipiente hoc mor∣bo, caput & lumbi dolore atroci urgentur, postea veneno in sanguinem translato, effervescentia febri∣lis in toto concitatur.

3. Magna anxietas, & inquietudo, interdum & syncope aegrotantes infestant, scil. ob perturbatum sanguinis motum, nec non aequabilem ejus mixtio∣nem a fermento venenato solvi inceptam, cruor hinc in corde stagnare, & in circuitu suo praepediri aptus, affectus modo citatos infert.

4. Vomitus immanis, etiam quando ventriculus impura humorum saburra vacuus est, saepissime hunc affectum comitatur; cujus ratio est, quia semina fer∣mentativa in motum concita, arteriolis in ventri∣culi tunicas dehiscentibus, ad singulos appulsus san∣guinis deponuntur; & vomitum non secus ac stibii particulae deglutitae concitant, postea tamen, quam∣primum diaphoresi procurata venenum extra pro∣pellatur, symptoma hoc cessat, & sine quavis ex∣purgatione noxiae materiae, stomacho valent ae∣gri.

5. His accensentur symptomata, quae juxta varias corporum habitudines, se vario habent modo, ut sunt somnolentia gravis, terrores in somno, deliria, tremores & Convulsiones, sternutatio, calor, rubor, punctionis sensus in toto corpore, lachrymae invo∣luntariae, oculorum splendor & pruritus, tumor fa∣ci••i, vehementia symptomatum ab initio, ut mor∣bus statim vigorem attigisse videatur: quorum omni∣um ratio, si, quae superius de febrium symptomatis dicta sunt, observentur, respectu habito ad diversas aegrotantium temperies, habitum, aetatem nec non an∣ni conditionem, facile elucescet.

2. Quoad prognosin hujus morbi ipsum aut salutarē, aut lethalem, aut dubii eventus fore signis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉

indicatur: Primo res in vado esse videtur, quando hic affectus circumstantias habet benignas; nimirum cum accidit in bona constitutione aeris, & anni, quo tempore variolae sunt minus malignae & pesti∣lentes; prout anno 1654 Oxonii, circa autumnum, variolae latissime grassabantur, tamen plurimi evase∣runt: olim vero circiter annum 1649 rarior erat hic morbus, tamen plures ex eo interibant. Etiam mi∣nus subest periculi, si in aetate puerili, aut infantia, si in temperamento sanguineo & habitu corporis bo∣no, si in familia contigerit, cujus antecessoribus va∣riolae non fuerunt exitiales: praeterea si in toto morbi decursu, symptomata eveniant laudabilia; si primo insultu febris adest lenis, sine immani vomi∣tu, syncope, delirio, aut aliis horrendis affectibus; circa diem quartum si febris cum symptomatis ma∣xime urgentibus sedatur, & tunc maculae quaedam rubrae apparere incipiunt: si die exitus secundo, maculae ejusmodi rubrae longe plures sunt conspicuae, quae postea sensim in moleculas accrescunt, & in pus maturantur; circa decimum plus minus ab eru∣ptione diem▪ si tumores albi incrustari, & dein pau∣latim decidere incipiunt, si a quo primo eruperunt variolae sint molles, distinctae, paucae, rotundae, fa∣stigiatae, solummodo cutim, & minime partes inter∣nas occupantes, res aegroti in bono esse statu, confide∣re licet.

2. Phoenomena quae in variolis rem suspectam & periculi plenam significant, sunt hujusmodi: si ad∣est maligna aeris constitutio, ut hic morbus pesti∣lentior evaserit, eoque plures interierint; si homi∣nes provectae aetatis eo corripiuntur, si intempera∣mento frigido & melancholico, aut in corpore im∣puro, & cacochymico acciderit; ubi sanguis non expedite circulatur, nec transpiratio recte peragitur

vel si hypochondria aut praecordia sint obstructa; viscera quaevis infirma, aut ulcere affecta, aut si ha∣bitus corporis sit nimirum obesus, variolae non sine magno vitae periculo eveniunt: nec minus timen∣dum est, quando statim ab initio, febris ingens, vomitus immanis, syncope, virium dejectio, phre∣nitis, aut delirium ingruunt, neque variolis plene eruptis desistunt; haec enim, nimiam in sanguine, & humoribus perturbationem, significant; etiam ma∣teriae morbificae confusionem & contumaciam, quae nec subigi, nec a cruoris massa facile secerni, aut aequabiliter extrudi poterit. si adsit anxietas, & ma∣gna inquietudo, cum inordinata humorum efferve∣scentia, & ebullitione, etiam sitis ingens & difficul∣tas spirandi, nec non alvi fluxus, aut dysenteria indicant diaphoresin praepeditam, & humores mali∣gnos versus interiora restagnare, variolae tarde e∣rumpentes, materiae cruditatem, effrenationem, & na∣turae impotentiam arguunt; multo magis duplices, & continuatae ejusdem materiae quantitatem ni∣miam, confusionem, nec non Expulsionem inor∣dinatam & irregularem, cum non certis forami∣nulis sed indiscriminatim quaquaversus ejicitur: vari∣olae durae, ejusdem materiae incoctibilitatem, depressae expulsionem debilem significant, eoque deteriores sunt, si in earum medio maculae nigrae appareant, aut si maculae febris purpuratae seu pestilentiali familia∣res, variolis interspergantur, malignitatem insignem & sanguinis putredinem indicant qualis nimirum in peste reperiri solet. Denique variolae nigrae lividae aut virides male ominantur quia praeter sanguinis coagulationes ejus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & corruptiones, prout in gangraena aut Anthrace pestilenti arguunt▪ si ubi egressae sint variolae, confestim marcescunt, & tumor partium remittitur, indicat malignae materiae sive

sanguinis cum veneno congelati retrocessum, & ad interiora restagnationem; unde ni statim diaphore∣si liberius excitata, denuo foras eliminetur, cita mors ut plurimum succedit: hinc enim sanguis plus co∣agulatus, putredinem subit, etiam in motu praepedi∣ri, & in corde, & vasis stagnare aptus est. si post eruptionem variolarum, alvi fluxus aut haemorrha∣gia supervenit, mali indicium est, quoniam hac ra∣tione venenum extra propulsum denuo intus revo∣catur; interdum vero haec symptomata, cum magno aegrotantium levamine contigisse observavi, scil. na∣tura prius gravata, & oppressa hoc modo velut parte oneris detracta sublevatur, quare se operi, di∣aphoreseos accingit, & noxiae materiae expulsionem promptius expedit.

Quod ad Therapeiam, attinet, cum morbi hujus stadium, sive decursus tria habeat tempora, velut to∣tidem metas invicem distinctas; etiam curativae in∣tentiones singulis horum accommodari debent; quare circa variolas docet methodus therapeutica, eo quid agendum sit, quamdiu sanguis, materiae fermentati∣vae motu, intus ebulliat, & effervescat, ac variolae nondum appareant, quae periodus ut plurimum qua∣tuor aut 5 diebus solet absolvi: Secundo quae victus & medicinae ratio instituenda sit, a variolarum eru∣ptione, usque ad morbi statum, scil. dum pustulae ad summum pervenerint, & plene suppuratae exa∣rescere incipiunt. Tertio denique quid in morbi de∣clinatione, usque dum variolae exiccatae plane decide∣rint, observare debeamus.

1. Quoad primum, intentio sit ut naturae impe∣dimenta quaevis auferamus, quo sanguis variolarum fermento inquinatus, & coagulari aptus, adhuc mo∣tum aequabilem in corde, & vasis sine stagnatione re∣tineat, ac effervescens, portiones cum veneno gela∣tas

foras expellat; interim cautio sit, ne fermenta∣tionis seu effervescentiae opus, ullatenus cohibeatur, aut nimium proritetur; hoc enim cruoris massa plus debito, in portiones congelatas agitur, isto re∣stringitur nimis in motu, nec particulae venenatae cum cruore gelato foras amandantur: natura a secre∣tionis & expulsionis opere impediri solet, nimia ex∣crementorum congerie, in visceribus, aut sanguinis exundantia in vasis; quare primo statim morbi in∣sultu, danda erit opera ut evacuatio per vomitum, aut sedem, si opus fuerit, tempestive procuretur, pharmacis tantum mitioribus & blandis utendum est, quae nimirum non irritent aut humores perturbent: quare hoc tempore interdum emetica, purgantia, aut Enemata, modo haec, modo ista locum habent; eti∣am sanguinis missio si plethora adsit, bono cum suc∣cessu celebratur.

Durante hac sanguinis Effervescentia, victus insti∣tuatur tenuis & modice refrigerans, scil. ex horde∣atis & avenaceis, liquore posseti cerevisia tenui, & similibus: vitentur caro & juscula ejus, quibus san∣guis ob nimiam pabuli sulphurei copiam, plus debi∣to accenditur, etiam frigida, & acida quaevis nocent, haec enim sanguinem magis congelant, & astrictio∣ne vasorum oscula contrahunt, ut variolae minus li∣bere erumpant; etiam calida & cardiaca caute ad∣hibeantur, his enim sanguis & humores agitantur ni∣mis, & in confusionem aguntur.

Cum variolae apparere incipiunt, tria sunt quae regula constanti quibusvis aegrotantibus agenda prae∣cipimus; nimirum ut lenis & blanda diaphoresis usque in sanguine continuetur; etiam ut, guttur, ac oculi a nimia variolarum eruptione praeserventur: quo san∣guis leniter effervescens, variolas emittat, decocta

••icuum, florum calendulae & rasurae cornu cervi, in liquore posseti vulgo praescribuntur, & eorum usus a longo tempore fere inter omnes increbuit, pro∣pter eandem intentionem; Cardiaca moderata ali∣quoties in die propinare solemus, calida autem & fortiora sedulo vitentur, purgatio & venae sectio hic pessime audiunt, & cogente licet necessitatis prae∣textu, propter opprobrii metum, haec medici vix au∣dent celebrare: pro tuendis gulae, & gutturis par∣tibus, exterius scutum croco intersutum & lacte mu∣liebri intinctum apponimus, haec enim poros aperi∣endo, venenum ab intimo gutturis exterius alliciunt; etiam in hunc finem adhibemus gargarismos, & oris collutiones, quae restrictione sua variolas intus eru∣pturas cohibeant: oculos Epithematis ex aqua ro∣sarum, lacti muliebri, croco & similibus, crebro ite∣ratis, ab incursu variolarum munimus, praeter haec, symptomata quaedam horrenda quandoque urgent, quibus cum idoneis remediis tempestive occurratur, adsunt modo vigiliae, phrenitis, haemorrhagiae, vomi∣tus, diarrhoeae, variolarum recursus: his & quibus∣cunque aliis pro re nata prudens medicus novit pro∣spicere, in quibus tamen magna cautione opus est, ne dum exiguis consulimus, nimia pharmacorum mo∣lestia, magnum naturae opus interturbetur. Etenim toto hoc tempore, una & continua est crisis; qua∣re nihil temere movendum est, maxima requiritur medici, & ministrantium sedulitas, & circumspectio, quando hic morbus in statu est: scilicet ne cum va∣riolae plene eruptae, & ad summam molem evectae sint, transpirationem impediant; tunc enim de febre re∣dintegranda & de materiae malignae intus restagnatio∣ne aegri periclitantur; quorum alterutrum dum praecavere studemus, saepe alterum inferimus.

Cum morbus in declinatione fuerit, & variolae emarcescere & in crus••ari inceperint, res ut plurimum extra periculum sita est, nec multum negotii medi∣co incumbit: victu adhuc tenu••, & carnium exper∣ti, aegrotus, licet val••e esuriens, contentus sit: si pustulae tardius deciderint, linimentis & Epithematis earum casum maturare solemus, a quibus, ne altio∣res relinquantur foveae, praecavetur, postquam aeger variolarum exuviis per totum depositis, lecto exur∣gere & in cub••li obambulare potest, purgatione bis aut ter iterata, sordes & materia excrementitia in visceribus & sanguine relicta, auferantur, & dein vi∣ctu lautiori uti permittatur.

Variolis adeo affines sunt morbilli, ut seorsim ab illis tractari, apud plerosque Authores, non merue∣rint; quin utriusque affectus, simili modo & metho∣do una traduntur. Essentia & curatio, quoad magis & minus, sive accidentaliter saltem differunt: quia in morbillis exanthemata, non adeo in molem at∣tolluntur, neque suppurantur; quare citius & cum minori periculo, aegritudo finitur, solet hic affectus saepissime inter pueros grassari, rarius aetate gran∣diores aut senes corripit, etiam qui variolis prius laborarunt, non sunt adeo morbillis postea obno∣xii; in plerisque vero affectus sunt cognati; scil, in morbillos labes ab utero contracta homines solos, omnes, & semel disponit, diathesin latentem malig∣na aeris constitutio, interdum & crapula, saepis∣sime contagium solent in actum deducere, ad sunt ma∣lignitatis notae, & cum pernicie & contagio aegri∣tudo saepe epidemica existit.

Ut rei summam breviter contraham: videtur quod morbilli sint fermenti extranei ab utero con∣tracti, levior quaedam efflorescentia; qua particulae nonnullae, in motum concitae, sanguinem leniter ef∣fervescere,

& parum coagulari faciunt, quare stig∣mata inde prolata, sine cuticulae disruptione sola evaporatione difflantur: variolae autem sunt ejusdem fermenti plenior valida & secundum omnes particulas agitatio, quae majorem ebullitionem, & coagulati∣onem sanguini inferens, exanthemata longe plura, eademque mole grandiora, & non nisi suppuratione dissolubilia, producit: quando variolae praecedunt, non tantum ejusdem Effectus, sed plerumque mor∣billorum, exinde sequitur immunitas; morbilli, quia fermenti particulas solum aliquotas absumunt, ad∣huc diathesin ad variolas relinquunt, quare senes, aut aetate grandiores morbillis non ita prompte in∣ficiuntur, quoniam aut variolis prius infecti conta∣gio absolvuntur, aut leviori hujus affectus miasma∣ti, eorum spiritus robustiores, facile resistunt.

Doctrinam de Variolis praemissam facile esset ae∣grotantium historiis & observationibus illustrare, quippe circa nullum praeterea morbum uberior sup∣petit exemplorum copia, aut accidentium varietas: e numerosa, quae hujus farinae est, supellectile, pau∣cos solummodo casus, eosque anomaliis quibusdam in∣signes hoc loco proponam.

Usitatum est quosvis variolis affectos simili, aut prorsus eadem medendi methodo, ac victus ratione tractare; quare ad vulgares medicus raro accersitur; verum muliebribus quibusdam clinicis quae hanc ia∣tricen se optime callere venditant, res tota commit∣titur: atque istae solent jusculis &, quibusvis aegri sorbilibus, flores calendulae, rasuram C. cervi, & interdum ficus incoquere; item quavis nocte bolum ex diascordio exhibere, qui tali regimine non con∣valescunt, minime neglecti, sed prae morbi atrocia in∣curabiles pronunciantur. Verum enim vero hujusmodi praxin non ex aequo omnibus convenire, nec quibusli∣bet

indifferenter adh••bendam esse, duae sequentes histo∣riae palam facient.

Juvenis 20 circiter annos natus, corporis gracilis & temperamenti calidioris, ineunte vere febricitare coepit, primis diebus vomitus atroces, cordis oppressio, aestus & rigoris vices crebrae, dolor in lumbis, phan∣tasiae perturbatio, & vigiliae infeliabant. die tertio variolis aparentibus symptomata ista remiserunt, us∣que tamen febris cum siti & calore perstitit: huic non solum decocta in hoc morbo assueta, verum & Ju∣lapia eleganter propter gratum saporem parata, adeo nauseae & molestiae fuerunt, ut eadem sine magna mo∣lestia ne dum pitissare licuerit, quoties hora somni di∣ascordium aut aliud temperatius cardiacum ad diapho∣resin continuandam vel in exigua quantitate sume∣ret, nox insomnis cum jactatione plurima, & dein primo mane haemorrhagia insequuta est; qua quidem variolis plene eruptis, propter hanc occasionem se∣mel & dein rursus contingente, aegroti salus insigni∣ter periclitata est, quare cum sanguinem huic a levi irritatione immodice effervescere aptum observatio∣ne comperiissem, pro re nata hanc methodum insti∣tui, pharmacia prorsus omni pos••habita, pro siti restinguenda cerevisiam tenuem, & Amygdalatum simplex ad libitum sumebat, pro victu quoniam ju∣scula avenacea & hordeata quaevis respuebat, so∣lummodo erant poma ad teneritudinem cocta, & dein saccharo & aqua ro••acea condita quae aliquo∣ties in die comedebat. natura tenui hoc regimine contenta, ac ab alio quovis perturbari visa, opus suum feliciter peregit, ut sine gravi pos••ea sympto∣te variolis sensim maturatis, & dein sponte deciden∣tibus aeger convaluerit.

Medio autumno superioris anni, Adolescens peril∣lustris sanguine acri praeditus, & haemorrhagiis na∣rium

crebro obnoxius, variolis aegrotabat. sanguis sponte sua immodice effervebat, ut pustulae per totum corpus consitissimae erumperent: huic serum lactis cum floribus calendulae, aliisque usitate incoctis, item julapia aut cardiaca quaevis (temperata licet,) dia∣phoresin leniter promoventia, sanguinis fluxum cer∣tissime concitabant. quare similem ac in aegro pri∣us citato victus rationem praecepi, qua quidem me∣lius habuit; utcunque in ipso morbi statu, cum va∣riolis plene eruptis, ob difficiliorem transpiratio∣nem solet febris in omnibus nonnihil redinte∣grari, hic aegrotus in haemorrhagiam copiosam incidit ut post largam sanguinis profusionem vari∣olae flaccescere inceperint; postquam remedia pro sistendo sanguine quamplurima incassum tenta∣rentur, tandem a sacculo (cui inerat bufo in sole exsiccatus & contusus) circa collum suspenso, primo ac immediate levamen sensit. etenim haemorrhagia hinc statim sedata & (cum epithema hoc constanter postea in sinn gestaret) non amplius redeunte, aegro∣tus noster usque victu tenuissimo & infrigidante u∣sus, integre convalvit; ut revera hinc constare vi∣deatur quod licet sanguis in hoc affectu insigniter ad coagulandum aptus fuerit, tamen quamdiu spiri∣tus vitales fortes & robusti satis regimine potiuntur, ipsi propriis viribus innixi, portiones cruoris con∣gelatas velut discretione quadam sagaci optime secer∣nunt, & eliminant; atque hoc opus maxime per∣turbatur cum iidem spiritus a cardiacis aut victu ca∣lidiore irritantur nimis, & in confusionem aguntur: in peste autem secus accidit, quoniam in hac si mo∣ra conceditur spiritus ipsi statim a veneno profli∣gantur; quare hic aperto Marte illico demicandum est, cum in variolis medicus cunctando potius resti∣tuat rem,

Circa missionem sanguinis instante variolarum e∣ruptione valde ambigitur: olim inter nostrates haec res sacra audiebat, neque sub ullo necessitatis praetextu phlebotomia admitti solebat: nuper autem experien∣tia duce in quibusdam casibus sanguinem mitti omnino utile & necessarium esse comprobatur, quae tamen eva∣cuatio si in quavis constitutione indiscriminatim adhi∣beatur, aut, quando isthac opus fuerit, in quantitate ni∣mis larga peragatur, magna saepe incommoda exinde sequuntur.

Ante aliquot annos foeminam illustrem juvenem vultus floridi & temperamenti calidioris post quar∣tum iggravidationis mensem valde febricitantem in∣visi: vomitu immani, lumborum dolore atrocissi∣mo, insuper calore ac siti intensissimis, urgebatur▪ erat pulsus celerrimus cum vibratione forti & ve∣hementi. licet variolae illic loci nusquam increbresce∣rent, tamen hujus affectus symptomata isthaec su∣spicionem non levem incutiebant; utcunque, san∣guinem mitti debere ejus effervescentia valde immo∣dica indicabat. quare circiter unc. 6. illico detraxi: exinde calor nonnihil remisit, usque tamen vomi∣tus cum dolore atroci in lumbis perstabat: hora somni bolum cardiacum cum laudani nostri gr∣sem. exhibui, unde somnus quietus cum placida dia∣phoresi, &, symptomatum omnium sedatione, suc∣cessit. mane proximo variolae eruperunt; quibus li∣cet aegra consitissimis afficeretur, tamen sine pericu∣losa aegritudine aut abortus metu convaluit, & gra∣vidationem integre complevit.

Novissimo autumno vir robustus, habitus corpo∣ris athletici, vultus tamen pallidi, & temperamenti fri∣gidioris in febrem incidit. die secundo cum calore & siti, doloreque in lumbis immanissimo, torqueba∣tur. cum sanguinem in exigua quantitate mitti prae∣scriberetur,

pseudochirurgus accersitus ipsum fere ad sesquilibram detraxit: paulo post aeger su∣dore frigido perfundi, viribus subito collapsis, rigo∣re, pulsu debili, inaequali, & crebra lipothymia ten∣tari coepit. hoc tempore accersitus cardiaca tempera∣ta crebra vice sumenda exhibui: inde cum pulsu & spiritibus restitutis febris redintegrata est, quae po∣stea per plures dies, imo hebdomadas, irregulari admodum modo aegrum exercuit: etenim per tres aut quatuor dies valde incalescere, etiam siti, vigi∣liis, cephalalgia, aliisque symptomatis infestari, dein sudore copioso & velut critico per totum suffundi solebat, quo quidem semidiurno spatio se melius habuit: exinde vero febris denuo recrudescens ma∣teriam usque novam crisi alia ac deinceps alia dif∣flandam crebro congerebat. postquam per viginti ut minus dies 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ita febricitarat, tandem vari∣olae in singulis partibus corporis sparsim erupere; & tunc primo febris in totum remitti cepit: intra paucos tamen dies propter errores in victu commis∣sos pustulae quam plurimae rursus subsidebant, pau∣cis tantum ad maturitatem perductis. utcunque, va∣riolarum subsidentium vice, bubo ingens pone aurem dextram accrevit; qua brevi suppurata & disrupta puris magna copia per plures dies effluxit, & ita tandem corruptelae sanguinis particulae, alias difflari inhabiles, sensim eliminabantur, & aegrotus salutem integre recuperabat.

CAP. XVI. De Febribus epidemicis.

HIc ultimam dissertationi nostrae de febribus ma∣num imponere animo statueram; commentari∣um potius, quam integrum tractatum meditatus. Quatenus vero febres quaedam epidemicae non raro grassantur, quae nullas observant leges, neque ad certam doctrinae norman revocari possunt; verum anomalae prorsus quotannis variant, & propterea quoties earum aliqua increbescat, statim morbus no∣vus appellatur: idcirco operae pretium duxi quoni∣am de his febribus generalia praecepta non sunt tra∣denda, historias particulares de quibusdam hujus fa∣rinae subjungere. etenim ex vario symptomatum ap∣paratu quo insigniri solent, natura & tota forma∣lis ratio hujusmodi affectuum nonnihil elucescet: Cum itaque intra sesquiannum novissime elapsum, tres morbi populares in his regionibus grassati sunt; singulas eorum descriptiones temporibus quibus fe∣bres ipsae ingravescebant olim factas, huic operi coronidis loco subjiciam.

Febris Epidemica circa autumnum Anni 1657. in∣crebrescentis descriptio, medio Septemb. habita.

Dum febris, hoc tempore immaniter grassantis, descriptionem meditamur, aequum est, ut Hippocra∣tis exemplo ducti, praegressam anni constituotio nem, ejusque intemperies & qualitatum excessus,

prius expendamus. Etenim morbi epidemici, & com∣muniter inter populum excitati. erit causa Commu∣nis qualis Anni habitudo & exinde contracta san∣guinis nostri diathesis (qua pariter complures affici∣antur) assignanda. Ut autem ab initio rem deduca∣mus. ver novissimum, atque exinde succedens tempus usque ad finem Aestatis, scil. totum hoc semestre spatium impense calidum siccumque fuerat; praecipue vero post solstitium Aestivum fervores adeo intensi per plures hebdomodas insequuti sunt ut dies & noctes, nullus non quereretur de aeris calore, & fere continuo sudore, quo maderet, quodque libere respirare non liceret. circa calendas Sextiles, haec fe∣bris primum sporadica, in quibusdam locis erumpe∣re coepit: ut forsan unus aut alter, in urbe aut vico eadem corriperetur: in plurimis tertianae in∣termittentis typum imitata est; scil. diebus alternis paroxysmi redierunt; qui tamen sine frigoris, aut rigoris proemio, cum calore intensissimo aegros infe∣starunt. vomitus, & dejectiones biliosae in plerisque copiose evenerunt, sudore non nisi difficili, & saepe interrupto succedente, quo febrilis accessio raro in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 solvebatur. quin toto interstitii tempore cum siti, & inquietudine; languidi & imbeci∣lles Aegri manserunt. in quibusdam, cum res in me∣lius vergeret, post tres aut quatuor paroxysmos, frigus & rigor accessionem inchoabant, & febris ex∣acte tertiana intermittens facta est: in plerisque au∣tem morbus usque in deterius cessit, & statim mali moris, & difficilis solutionis, cum pravo sympto∣matum apparatu evasit. cum enim aegri in parox∣ysmis summe incalescerent, & difficulter sudarent; errores committi solebant, qui morbi vires quotidie in∣tenderent, quippe ob aegrorum impatientiam, & mi∣nistrantium imperitiam, sudore, qui accessionem fe∣brilem,

finire debuerat, interrupto: post unum parox∣ysmum vix finitum, statim alter successit indeque morbus, periodos vagas, & incertas, sine 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 intercessu, habere, & postea in febrem velut continu∣am transire solebat; cujus status aliquando valde pe∣riculosus, cum mala cerebri, & nervosi generis affectio∣ne, fuerat, ut non raro lethargus aut delirium, soepe autem spasmi, & motus convulsivi, excitarentur: cir∣ca mensem Augusti haec febris longe, lateque in popu∣lum grassari coepit, ut in nulla non regione, aut vico plures ex eadem decumberent. erat tamen ruri, & in villis minoribus, longe frequentior, quam in urbium aut oppidorum confiniis. Usque febris intermittentis typum referebat, nisi quod paroxysmorum atrocia, & intermissionis brevitate, solito infestior visa sit; ideo{que} morbus novus passim vocabatur; insuper malignitatis cujusdam subibat notam & certa satis contagii at{que} per∣niciei sua documenta dederat; in quantum de domo in domum serpebat, pluresque ejusdem familiae & praeser∣tim cum aegris familiarius versantes eadem labe infecit: quin etiam senes ac maturae aetatis homines passim e medio sustulit.

Affectus naturam, ac essentiam si spectes: erit haec febris proprie in intermittentium censum referenda. etenim paroxysmi statis temporibus redeunt: nec non ut plurimum cum frigore & rigore, soepissime cum vomitu incipiunt, & mox calore, intensissimo proceden∣tes demum sudore finiuntur. Urina in pleris{que} appareat coloris flammei, in paroxysmo tenuis, cum aliquali hy∣postasi, extra hunc crassior, cum sedimento subruffo, & sudore licet copiosissimo, & soepius iterato, mor∣bus non judicatur, quod in febre continua expectare liceret quin per plures dies, aliquando & menses, affectus diutissime perstat, licet plurima evacuatio per vomitum, & sudorem quotidie fere contingat:

quod in febre intermittente frequenter, in conti∣nua raro accidere observamus. extra paroxysmum, quovis morbi tempore, purgatio commode insti∣tuitur, quod in synocho ante signa coctionis esset nefas moliri. praeterea esse hanc febrem de inter∣mittentium genere, vel hinc constare videtur, quia plurimi ex eadem convalescunt, ut a grotantium vix millesimus intereat, quod de synocho Epidemica vix auditum censeo. Circa prima hujus morbi initia, tertianae intermittenti perquam similis apparet, licet postea in aliquibus ob vitiosum corporis apparatum, & errores in victu, & diaphoresi commissos, in con∣tinuam migrasse videatur. quibus enim paroysmi non rite concluduntur, nec in apyrexiam desinunt, pro∣pter materiam morbificam non penitus diff••atam, iis sanguis jugiter effervescit: unde factum est ut ac∣cessiones celerius redeant & diutius infestent; donec tandem ob materiae copiam, & naturae languorem, cruor debilior factus, non amplius turgescere, & statis horis materiam febrilem secernere, potis sit quin ipsam paulatim, & continua effervescentia subigere nitatur.

Circa causas hujus morbi inquirendum erit, quae sit causa 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, evidens, & conjuncta, scilicet cujus ratione adeo nunc passim grassetur, & per totam Angliam Epidemicus evaserit; quibus modis & ob quas 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in quibussibet hominibus soleat primo excitari: ultimo demum, qualis alteratio san∣guini & humoribus inducta, hujusmodi febrim cum tali symtomatum apparatu pariat, & inactu conservet.

Scio in promtu esse hujus morbi adeo popularis, causam in maligna aeris constitutione omnino col∣locare, quod nimirum, aurae qua vescebamur par∣ticulae, miasmate quodam extraneo, & naturae no∣strae

minus congruo, infectae fuerant cujus miasma∣tis corpuscula, intus admissa, cum sanguine & hu∣moribus fermentescebant, adeoque in plurimis cum eadem fere symptomatum apparentia hanc febrem induxere. Quis enim morbi adeo communiter grassantis, originem a minus publico fonte deducere audebit? aut aliunde morborum causas acceptas refer∣re quam fomite isto vitalis aurae quem universi jugi∣ter depascuntur? At mihi rem attentius consideran∣ti, paulo altius ejusdem stemma, & prima quasi ru∣dimenta repetenda videntur. Quod nimirum haec febris nata sit, non contagio quodam ab aere commu∣nicato, & immediate hominibus labem infigente, sed potius a diathesi seu praedispositione quadam febrili, propter anni intemperiem ante hac paulatim corpo∣ribus nostris impressa, quae demum maturitatem adepta, levi occasione in actum deducitur & in hanc febrim non erumpit, adeo, quam excrevit.

Cum enim circa Julii calendas, aestu intensissimo per plures dies, aer immodice incalesceret▪ facile san∣guinem nostrum, versus calidam & biliosam intem∣periem alteravit. qua nimirum, (uti in vino plus debito effervescente,) pars dulcis, & spirituosa, mul∣tum absumitur, interim salina & sulphurea, nimis evehitur, ut exinde rancorem, aut acorem liquor facile contrahat: hujusmodi sanguinis diathesin, qua quidem a temperie dulci, & spirituosa, propter ni∣miam assationem, in biliosam vergit, ad febres in∣termittentes aptissimam esse, alibi ostendimus: hinc succus alibilis, qui in cruoris massam continuo de∣fertur, non rite coquitur nec in sanguinem assimila∣tur, sed in materiam velut extraneam & fermenta∣tivam pervertitur; quae in ipso sanguinis sinu ad plenitudinem assurgens, juxta incrementa sua, statis periodis turgescens quemadmodum supra docuimus,

febris intermittentis paraxysmos inducit: cum ita∣que a retorrido hujus aestatis fervore, sanguis fere Omnium, plus debito incalescens, plurimum exassa∣retur, nihil mirum est, si exinde ad febres inter∣mittentes maximam aptitudinem contraxerit, ••ur au∣tem non urgente adhuc coeli fervore, sed paulo po∣stea hic morbus increbuerit, ratio est; quoniam haec indispositio non semel & una vice, sed paulatim, & non nisi longo tempore cruori nostro imprimitur: ideoque morbi velut fructus, post praegressum aesta∣tis calorem, potissimum in autumno maturantur.

Hanc aptitudinem, seu diathesin febrilem haud omnes ex aequo contrahunt illi quorum sanguis a natura calidior, plus sulphure abundat, & proinde citius assationem patitur, etiam qui laboribus dediti, aut sub dio morati, aestatis fervorem magis perpessi sunt, ob cruorem insignius torrefactum, facilius in hunc morbum inciderunt. quare inter colonos, & ruri potissimum, primo desaeviit. ex his qui a sanguine per∣assato aptitudinem ad hanc febrem acquisiverant, forsan alii in hanc sponte inciderant, diathesi febri∣li sensim ad maturitatem evecta, alii ob levem oc∣casionem, seu causam evidentem, quae alias febrilem ef∣fervescentiam solet concitare, uti a frigore suscepto, crapula, vini potu, & similibus, atque alii aegrota∣runt propter contagium ab aliis susceptum, siqui∣dem ab aegrotis effluvia constanter emanant, quae cum in corpora ad similem affectum praedisposita, im∣pingunt, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 latentes facile in actum susci∣tant.

Quod erat tertio propositum: nempe ut hujus morbi causa conjuncta, ejusque ratio formalis inno∣tescant, in memoriam revocanda sunt, quae de febri∣um intermittentium natura, alibi habentur. suppo∣nimus nimirum, hujus affectus velutbasin, constitu∣tionem

sanguinis retorridam, & biliosam; propter quam, succus alibilis, velut in dimenso quotidie sup∣peditatur, non rite coquitur; sed assatione in ma∣teriam fermentativam, & cum cruore non miscibi∣lem facessit. Quando hac materia sanguis, ad ple∣nitudinem saturatur (quod statis temporum inter∣vallis contingit, quia succus alibilis, in stata velut mensura suppletur) sponte turgescentiam conci∣pit, & effervescentia hujus materiae eliminandae gra∣tia citata, paroxysmum febrilem infert, qui eo us∣que perdurat, donec haec materia febrilis, in cor∣de accensa, & velut combusta cum sudore penitus dif∣fletur.

Ex hisce praemissis palam fiet nonnulla esse quae in hoc de quo agimus affectu a communi intermit∣tentium genere peculiari ritu contingunt; ideoque febris novae appellatione eam non immerito insigni∣ri, cujusmodi sunt primo quod circa morbi initia paroxysmi sine frigore, aut rigore incipiunt, sed cum vomitu atroci, siti, & calore intensissimo, aegros diu affligunt; quibus sudor aegre plerunque & par∣tialis, ac soepe interruptus, succedit, quo accessio non nisi longo tempore finitur. Quorum ratio u∣nice poni debet in diathesi sanguinis valde biliosa, & supra modum perassata, haec enim a sulphure prae∣pollente procedens solitum sanguinis acorem, qui turgescentiam ejus sequitur, & rigorem aut frigus solet concitare, omnino inhibet. atque ob hujusmo∣di temperiem sanguinis, succum alibilem nimis as∣santis, & velut Comburentis, cruor una cum suc••o isto turgescens, & in motum concitus, plus solito in corde accenditur, & deflagratione sua, calorem, cum siti, intensissimum, & aegris molestissimum, inducit. Vo∣mitus biliosi non tantum ab initio, sed & medio parox∣ysmo contingunt ob bilis exundantiam, qua vasa cho∣lidocha,

subinde nimis oppleta, ipsam intestinis suf∣fundunt; quae dein, spasmo in visceribus concitato, facile in ventriculum exantlatur. sudor aegre succe∣dit, quoniam bilis plus sero abundat, quare mate∣ria febrilis combusta, diaphoresi non facile secerni∣tur, quin vel cruori commista, effervescentiam diu∣turnam infert, aut versus intestina delata, vomitum aut diarrhoeam producit. Secundo differt haec febris a vulgari intermittente quia post finitum paroxysmum, non datur plena intermissio, usque ad 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quin aegroti usque manent languidi, & sitibundi; quoad appetitum, somnum & caetera accidentia, s•• male habentes. quod revera accidit, quoniam ab intenso paroxysmi calore, plus sanguinis, & mate∣riae febrilis accenditur, quam ut recrementa, a de∣flagratione ejus residua, possint cito difflari; prae∣sertim quia sudor, ob materiae siccitatem, aegre ad∣modum succedit, nec satis, materia febrilis excer∣nenda, seroso latice diluitur; quare sanguis, ab ejus contagio, paroxysmi tempore haud perfecte libera∣tus, adhuc effervescit, neque accessione finita, a morbo plenas inducias sortitur. interea dum cruor, effervescentia fere continua, hoc modo urgetur, a synocho differt; quoniam in hac, pars sanguinis sul∣phurea, nimis evecta, velut inflammatur, & de∣flagratione sua febrim facit. continua autem ebulli∣tio, quae hoc modo febri huic intermittenti superve∣nit, a materiae non miscibilis confusione, ejusque a sanguine aegra secretione, omnino dependet. sy∣nochus, instar vini ob opulentiam suam sponte ef∣fervescentis contingit; altera instar ejusdem vini, dum propter heterogeneum aliquod confusum, orgasmum concipit, quare advertimus cum febris nostra jam in continuam migrasse visa est, tamen nec sudore nec alvi fluxu, copiose licet & crebro obvenientibus, ju∣dicari:

quia a sanguine depauperato, potius quam inflammato dependens, diutissime perstat; aegrosque versus cachexiam disponit.

3. Erit tertia discriminis ratio, qua haec febris a communi intermittentium censu discrepat, in hoc sita; quod facile per contagium in alios subinde propagatur: cujus ratio est, quoniam corpora hic plu∣rima sunt eodem modo ad eundem affectum praedi∣sposita, quod alio tempore minime contingit; quare mera effluvia a corpore morboso, in subjecto facile capaci, similem effectum concitare valent; non se∣cus ac flammae radii quidam, in materia valde com∣bustibili, flammam accendunt: interim hujus febris labem, haud omnes pariter contrahunt; quin ali∣qui minusad ipsam parati, impune aegris conversan∣tur.

4. Occurrit aliud symptoma, huic febri haud con∣stans, sed aliquibus tantum locis contingens, quod ipsam non tantum a communi discriminat, sed pro∣prium sui ipsius typum variat: nimirum aliquando, accidit affectus dysentericos hunc morbum comitari; in quibusdam, ad modum cholerae, vomitus & de∣jectiones biliosae, plurimum infestant; ac in aliis se∣des cruen••ae, cum atroci dolore ac alvi torminibus succedunt. prius in nostra hac vicinia soepius ad∣verti; ejusque ratio a temperie sanguinis insigniter biliosa deduci potest; propter hanc enim, materies ad∣usta diaphoresi, minus difflabilis, copiose in jecore secernitur; dein ob vasa cholidocha ad exundantiam repleta, ventriculo & intestinis demandatur; Alter dysenteriae affectus, in quibusdam tantum locis re∣peritur, ibidemque sporadicus potius quam communis nonnullos solum aegrotantes occupavit. ejus origo ad peculiares quorundam corporum crases, aut vitiosos apparatus nec non locorum situs, aut aurae conditionem

referri potest▪ dein morbum, non sine miasmatis cu∣jusdam communicatione, subinde ad alios transla∣tum, suspicari est.

Circa hunc morbum duplex prognosticon ha∣beri debet, primo ipsius febris in genere, qualem & quando habitura sit finem, quid terrae nostrae mine∣tur; an non pestem aut aegritudines 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (quod vulgo timetur) praecedat▪ secundo poni debent signa quibus salutem aut periculum, in variis aegrorum ca∣sibus, praesagire solemus.

Quoad primum, quoniam hujus affectus originem non ab aura, contagio aut venenato miasmate, in∣fecta nec a maligno vaporum seminio per aerem diffuso, petendam ostendimus, sed tantum a tem∣perie seu diathesi corporum nostrorum insigniter bi∣liosa, cum sanguine adusto, & ob aestivos fervores summe praeassato; puto hic nullam subesse metus ra∣tionem, qua vereamur ne febris haec vitio aeris, in pejus evecta, tandem in malignam aut pestilentem excrescat▪ quin potius (quod mutata anni tempestas, & sanguinis nostri alteratio expectanda, pollicen∣tur,) timere debemus; ne febris haec, quae modo ter∣tianae intermittentis typum imitatur, postea sangui∣ne attrabilescente, in quartanam transeat: quod qui∣dem in aliquibus, jam jam contigisse adverto, & ne posthac autumno ad finem vergente in pluribus obveniat, praecipue metuendum duco.

Quoad particulare prognosticon, signa, quae in hujus febris decursu maxime notabilia occurrunt, ejusque statum & eventum quodammodo praenunti∣ant, sunt hujusmodi, si morbus in corpore firmo, bene temperato, & facile perspirabili contingat, si vomitio cum Euphoria succedat, sitque alvus so∣luta, si paroxysmus, cum levi rigore incipiat, & post calorem moderatum, cum sudore finiatur, sitque

intervallum cum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, vel tolerantia; si pulsus sit fortis, urina coloris flammei, pellucida, cum hy∣postasi laudabili, morbum citra periculum brevi de∣siturum praedicimus▪ sin haec febris in corpore pingui, & habitus vitiosi excitetur, si cum vomitu molesto, calor efferatus & sitis intolerabilis aegro∣tum diu exerceant, si cui sudor difficilis, partialis, saepe interruptus, & crebris vomitionibus intercala∣tus succedat, ac minime in apyrexiam desinat; mor∣bum hic longum & periculosae aleae subjectum pro∣nunciamus▪ sin tamen viribus aeger constat, & urina signa coctionis exhibet, de salute minime despera∣mus; praesertim si post quatuor▪ aut 5 periodos, morbus, quod fieri solet, de solita atrocitate remi∣serit. Tertio observamus si morbus hic in corpore senili aut aliis aegritudinibus fracto, aut debilitato excitetur, si praeter vomitiones horrendas, & caloris atrociam, crebra syncope, lipothymiae, deliria, aut affectus lethargici accedant, si post plures accessio∣nes, prostratis aegri viribus, morbus nihil▪ remittat, quin effervescentia continua sanguinem exercet, ac spiritus vitales plurimum disperdit, si appetitu deje∣cto, vigiliae pertinaces, motus convulsivi, cum pul∣su debili, urina turbida, aut crassa, obveniant; rem periculo plenam judicamus: nec tamen aeger velut deploratus relinquatur, quia morbus hic minime prae∣ceps haud cito & affatim jugulat, sed diu protra∣hitur, & naturae se recolligendi, & medico reme∣dio exhibendi, tempora & occasiones concedit.

Indicationes therapeuticae quae in curatione hujus febris locum habent, sunt praecipue quatuor▪ primo ut sanguis jam retorridus, & nimis biliosus factus, ad debitam temperiem reducatur. Secundo ut succi alibilis depravatio ejusque in materiam fermentati∣vam alteratio inhibeatur, aut saltem minuatur. Tertio

ut, circa morbi declinationem, sanguis crebra de∣flagratione depauperatus & materiae morbificae seu adustae confusione impurior factus, restauretur, atque uti par est volatilis reddatur. Quarto ut sympto∣matis quae in morbi decursu maxime infestant, cum remediis idoneis tempestive succurratur; quo his in∣tentionibus satisfiat, methodo sequenti utendum con∣sulo.

Circa prima morbi initia si humore bilioso e vasis cholidochis exundante, & in ventriculum suffuso, aeger sit in vomitum proclivis, instanti paroxysmo uberior ejusdem evacuatio leni Emetico proritetur: Venae sectio, & purgatio, non nisi paroxysmorum interstitio debent adhiberi: dum enim sanguis im∣maniter effervescit aut in sudorem exolvitur; natu∣ra ab opere incepto non debet avocari, nec moli∣mina ejus a medicorum praescriptis interturbari; quare post accessionem praeteritam, & sudorem inte∣gre finitum, leni cathartico purgatio instituatur, eademque postea simili occasione aliquoties repeta∣tur: hac enim methodo, non solum materiae excre∣mentitiae proventus primis viis subducitur, sed praeci∣pue vasis colidochis inanitis, e massa sanguinis bilis copiose emulgetur, indeque versus crasin naturalem cruor restituitur. Sanguinis missio si indicatur, sta∣tim ab initio celebretur, sic enim liquor ejus nimis tur∣gescens eventilatur, quo & succum nutritium minus pervertat, & urgente paroxysmo, mitiori incendio una cum materia morbifica deflagret: secus autem, si post longam aegrotationem vena secatur, quando sanguis de∣pauperatus & aquosior factus, plus materiae morbi∣ficae congerit, ipsamque minus recte coquit, & ex∣cernit: multum de naturae viribus detrahitur, de morbi potentia nihil. Accessionum intervallo, cum nec venae sectioni, nec purgationi locus sit, con∣stanti

enematum usu, alvus soluta servetur▪ etiam remedia digestiva ex liquoribus & pulveribus aceto∣sis, aut salinis, exhibeantur; cujusmodi sunt cremor Tartari, sales herbarum fixi, Tartareus vitriolatus, C. Cervi ustum, spiritus Vitrioli & salis, &c. haec enim viscerum fermenta amissa, aut consopita restau∣rant, sanguinem fundendo depurant, nec non ma∣teriam morbificam secernunt, ac velut praecipitant etiam hoc tempore intercalari, si quando vigiliae pertinaces infestant, & aegri vires atterunt, liceat reme dia anodyna, & blande narcotica, exhibere; in acces∣sione vero nequaquam: tunc enim febrilis mate∣riae subactionem, & secretionem valde impediunt, & paroxysmum, citius desiturum, diu prote∣lant.

Haec de agendis circa accessionum interstitia, ur∣gente autem paroxysmo, licet aegri potissimum ac∣cersunt ac inclamant medicos, attamen eorum prae∣scripta hoc tempore breviori limitantur scopo▪ si Vomitus (licet emetico prius adhibito) usque infe∣stet, •• liquore posseti aut simplici aut cum herbis amaris incoctis, liberius provocetur. potissima au∣tem juvaminis ratio, sit in contemperandis calore & siti, quae in hac febre solent aegros graviter torque∣re▪ dum enim sanguis cum materia morbifica effer∣vescens, ac in corde accensus in pulmones exilit, immanissimam illi phlogosin concitat; quae frigidi humoris veluti pro flamma extinguenda perfusionem exigit▪ quare potum sine modo & mensura ingere∣re appetunt: quo destituti prae nimio fervore aegri exolvuntur, eorumque sanguis fere totus, velut in flammam & fumum rarefactus, circulationis filum haud facile continuat, quare potus febricitantibus omnino concedi debet: qui tamen, si larga nimis quantitate ingeratur, sanguinem aestuantem primo

magis exagitat, & materiae febrilis secerni inceptae denuo confusionem parit; ut proinde subactionis & secretionis opus, diutius protrahatur & paroxysmus ••iat ••ongior. praeterea item magna potus ingestio, ventriculo molestias facit, ipsumque per turbando, & saepe vomitum ciendo, diaphoresin impedit, & su∣dorem erumpentem, aut forsan eruptum intus re∣vocat. quare, accenso primum febris calore, aegri, licet sitibundi, solum pitissando bibant, & quantum licet se contineant, postea cum materia combusta, & subacta, sudore incipit difflari genio hac ex par∣te liberius indulgeant; sic enim diaphoresis valde pro∣movetur, & paroxysmus citius finitur: quoad na∣turam potus, modo liquor posseti, modo cerevisia tenuis, aut aqua hordei propinetur, quan∣doque aqua fontana, aut simplex, aut succo li∣monum acidulata: in hoc casu, merito laudatur usus salis prunellae, in quovis liquore exhibiti: hic enim nitrositate sua, sanguinem aestuantem mire compes∣cit, & sudores potenter movet. saepius observavi, medio paroxysmo, aegros in lipothymiam aut syn∣copen incidisse, ubi, quae statim-infundi solen••, car∣diaca & liquores ardentes, febris violentiam pluri∣mum adaugent, & solito majores molestias pariunt, ut paroxysmus difficilius finiatur; verum haec deliquia ut plurimum contingunt, vel ab humore bilioso in ventriculum suffuso, vel propter sudorem derepente abruptum, & contra hoc remedium praesentissimum semper expertus sum; ut vel pluma gutturi indita, vomitus provocetur, vel liquore tenui ubertim epo∣to, sudor denuo suscitetur: etiam in toto hujus fe∣bris decursu, nulla omnino cardiaca aut alexiteria exhibere soleo.

Victus in hac febre solummodo tenuis & minime opimus, institui debet, edulia quaevis ex carnibus

animalium parata, omnino vitentur; haec enim sul∣phure cum abundent, sanguini effervescenti seu ac∣censo pabulum (velut oleum flammae suffusum) ube∣rius praestant: nihil praeterea spirituosum, ut sunt aquae ardentes, cerevisia fortis, aut vinum, conce∣datur. quin decocta aut juscula avenacea aut hordea∣cea herbis refrigerantibus alterata in maximo sint usu. item liquor posseti, & cervisia tenuis aut serum lactis pro aegrorum libitu propinentur. etenim hac ratione, cum succus alibilis admodum tenuis & aquosus sanguinis massae convehitur, solutae sulphuris particulae citius & cum minori tumultu deflagrant; etiam mate∣riae adustae recrementa e cruoris sinu facilius elimi∣nantur. sin e contra ditior, & uberior nutricatus adhi∣betur, effervescentia cruoris inde plurimum auge∣tur, & materiae adustae confusione, sanguis magis in∣ficitur.

Postquam a crebris paroxysmis, sanguine pluri∣mum deflagrato, febris in declinatione posita de fer∣vore ac atrocia remiserit, cavendum est, ne aegro∣ti tandem, adhuc convalescentes, in cachexiam aut affectum scorbuticum impingant; etenim laesa visce∣rum crasi, & cruore valde depauperato, succus ali∣bilis, licet non uti prius exassetur, haud tamen rite coquitur, &, in sanguinem perfectum maturatur. quin ob 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 defectum, excrementa serosa sale fixo imbuta, valde congeruntur, & modo in vi∣sceribus, modo in extremis partibus defixa, varios affectus pariunt. Quare in diuturno aegrorum lan∣guore, aut alias, citioris convalescentiae gratia, ex∣hibeantur remedia, quae sanguinem volatisent visce∣rum infractiones aut inhibeant, aut factas reserent, corumque fermenta velut extincta restituuant. huic usui imprimis conducunt remedia, & praeparata, quae vulgo digestiva, & antiscorbutica appellantur, quibus

tempestive adhibitis, novi plures imbecilles, pallidos, & quasi exangues, cito vim vegetam, & vigorem re∣cuperasse.

Febris Catarrhalis Anno 1658. medio vere Epide∣micae descriptio, prid. Calen. Iunii habita.

Novissimae aestatis calorem immodicum, hyeme in∣sequente, aeque intensum gelu excepit, adeo ut si∣mile huic annum, propter utrumque, tum aestus tum frigoris excessum, haud quisquam modo viventium facile meminerit. Ab Idibus Decemb. fere ad Aequi∣noctium vernum, erat tellus nive obtecta, & a Bo∣rea jugiter sufflante, cuncta sub dio posita constanter obrigescebant. etiam postea, ab initio Veris fere ad Calendas Junii eodem vento adhuc spirante tempe∣stas erat brumae quam veri similior; nisi quod in∣terdum die forsan uno aut altero praefervido inter∣calaretur. Durante hyeme inter nostrates (nisi quod febris quartana in Autumno contracta quosdam infestaret) status erat mediocriter salubris a populari quovis morbo immunis. Ineunte vere febris inter∣mittens tertiana, (uti quolibet praeterea anno assolet,) nonnullos incessit. Circa finem Aprilis, derepente emicuit affectus, qui velut afflatu quodam a syde∣ribus immissus, quamplurimos una corripuit. ut in quibusdam oppidis, unius septimanae spatio, plusquam mille homines simul decumberent. Symptoma hujus morbi pathognomicum, & quod primo aegrotantes invasit, fuit tussis molesta cum sputo copioso, nec non catarrho in palatum, gulam, & nares decum∣bente; intemperies febrilis, cum calore & siti, in∣appetentia, lassitudine spontanea & dolore gravati∣vo in dorso & artubus, ut plurimum conjungitur. quae tamen febris in nonnullis erat remissior, ut foras

obambularent, & circa consueta vitae munia toto aegrotationis tempore occuparentur, interim de vi∣rium defectu & languore, cibi fastidio, tussi & ca∣tarrho querentes: in quibusdam vero calida intem∣peries plurimum emicabat, ut lecto affixi, ardore & siti ingenti, vigiliis, raucedine, ac tussi fere conti∣nua molestarentur; interdum haemorrhagia narium▪ in aliquibus sputum cruentum, & non raro dejecti∣ones sanguinolentae huic affectui supervenerunt. qui corpore infirmo praediti, aut provectae aetatis homines hoc morbo corripiebantur, haud pauci interibant; ro∣busti autem & constitutionis sanioris fere omnes conva∣lescebant: qui huic morbo succumbentes interibant, ple∣rum{que} ob vires sensim labefactas & colluviem serosam magis in pectore coacervatam, cum febre adaucta & re∣spiratione difficili, instar febre hectica laborantium emoriebantur. Circa hunc morbum, inquirere o∣portet, qualem habuerit causam procatarcticam; ut medio vere derepente emergeret, eodemque, infra mensis spatium fere tertia pars hominum afficeretur: dein signis & symptomatibus sedulo collatis, assig∣nari debent, hujus morbi ratio formalis, item crise∣os & curationis modi.

Ventum Borealem, producendis catarrhis aptissi∣mum esse praeter Hippocratis testimonium, experientia communis suffragatur: cur autem, non toto hye∣mis ac veris tractu, catarrhi, saltem sporadice in∣crebuissent; sed tantum unius mensis spatio, & tunc cum febre conjunctus, hic affectus Epidemice gras∣saretur, ratio haud plane constat. Scio plures cau∣sam deducere ab inaequali (pro isto tempore) aeris intemperie; qui, licet plerunque frigidior, tamen ali∣quando remittente Borea, die uno aut altero prae∣fervidus extabat. quare ab hac 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, velut a fri∣gore

post incalescentiam suscepto, homines commu∣niter aegrotare poterint: hujusmodi causa evidens for∣san pro nonnullis hac aegritudine afficiendis sufficeret, at vero pro excitando affectu ita derepente exorto, & communissime grassante, praeter talem occasionem magna procatarxis seu praedispositio requirebatur; namque supponi debet, quod cuncti fere homines ad hunc morbum suscipiendum fuissent proclives, secus nulla causa evidens, vim suam ita potenter in plurimos exerceret: quare verisimilius videtur, quod ab anni intemperie, & maxima inordinatione, hic morbus originem duxerit: & sicut febris intermittens Au∣tumnalis superius descripta, fuit productum immo∣dici caloris praecedanei, ita haec febris catarrhalis ab anni tractu succedente nimis impense frigido omni∣no dependeret: enimvero sanguis ab aestate praefer∣vida jam retorridus, & in febrem superius descri∣ptam proclivis, dein urgente autumno acetosior factus, & in febrem quartanam aptus, postea ob intensum brumae frigus parum eventilatus, & a debita perspi∣ratione prohibitus, dyscrasiam adhuc retinuit, ean∣demque pro data occasione luere in promptu habuit. quare cum medio vere sanguis, (uti vegetabilium succus) vegetior factus, nec non efflorescere, & luxu∣riari▪ inceptus, ob 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 adhuc continuatam, inter circulandum angustaretur, in febriles effervescentias erat facile proclivis: cumque latex serosus in cruore redundans, propter poros usque a frigore strictos ex∣tus evaporare nequiret, intus restagnans & praecipue in pulmones, (ubi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 externae aliquid succedane∣um peragitur) decumbens, tussim ita crebram & mo∣lestam excitabat.

Hujus itaque morbi origo & formalis ratio in du∣obus praecipue fundantur, quod nimirum una conti∣gerint sanguinis effervescentia solito major, a tempe∣state

verna inducta, simulque 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive magna pororum constrictio, a tractu temporis praecedaneo ni∣mis impense frigido excitata; ut propterea sanguini in vasis efflorescenti haud liberum concederetur spatium; res ita se habuit, ac si vinum effervescere inceptum, vasis strictim occlusis imponeretur; namque hac ratione, tum vasa, tum liquor, disperdi periclitantur.

Quare, ut rei summam brevi contraham; Quod hic morbus medio vere exortus, statim latissime grassa∣tus, quamplurimos occuparet, in causa fuit, haud ma∣ligni aeris afflatus, quo velut syderatione percussi ae∣gri afficiebantur, prout nonnulli volunt; verum quod hoc tempore sanguis, a constitutione verna inspi∣ratus, adeoque luxuriari, & effervescere aptus, in motu coarctaretur, ac effluviis intus cohibitis non satis eventilari potuerit. Quolibet anno licet temperato, usitatum est vere, & autumno morbos quosdam epi∣demice regnare; quoniam, scil. hoc tempore sanguis redintegratus, veluti de novo efflorescit, ideoque febres intermittentes, ac interdum variolae hac tempestate passim increbescunt, quare nihil mirum, post anni constitutionem maxime inaequalem, & a naturali dis∣sitam, cum hoc Vere sanguis vegetius intra vasa ebul∣liens, propter 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 impeditam, libere circulari, & satis eventilari nequiret, si exinde magnae inordina∣tiones sequantur & a communissima hac causa, affe∣ctus valde Epidemicus excitetur.

Quoad symptomata huic morbo adjuncta, intem∣peries febrilis, quaeque huic appenduntur praecordi∣orum aestus, sitis, lassitudo spontanea, dolor in ca∣pite, lumbis aut artubus gravativus, a sanguine plus effervescente nec satis eventilato inducebantur. hinc in plerisque tenuioris cruoris parte excalfacta, ac reliquo liquore solummodo in confusionem acto, synochus simplex sive plurium dierum indu∣cebatur,

atque haec intra paucos dies plerumque ces∣sabat: in nonnullis autem, vitiosa sanguinis diathe∣si, aut malo corporis habitu praeditis, hujusmodi fe∣bris, propter eandem causam exorta, cito in putri∣dam valde periculosam, & non raro lethalem, tran∣siit.

Tussis cum catarrho hanc febrem comitata, ab humore seroso propter transpirationem praepeditam diu in sanguine coacervato, & dein, effervescentia oborta, arteriolis intus dehiscentibus magis exu∣dante originem taxit. cum enim pori constringun∣tur, serositates in sanguine superfluae, exterius eva∣porare solitae, propiori sanguinis lustratione in pul∣mones suffunduntur: quare a frigore (uti vulgo di∣ctum est) suscepto, hoc est a transpiratione extus prae∣pedita tussis ut plurimum concitatur: atque in pro∣catarxi ad hunc affectum, seri in cruoris massa ex∣undantia, locum fere primum obtinuit; namque a frigore diuturno, sanguinis assationem seu bilis pro ventum impediente, atque laticis aquosi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 pro∣hibente, necesse erat plurimum serosi humoris in sanguine coacervari; quare cum sanguis a vere efflo∣rescens, effervescentiam concepit, seri exundantia, ejusque in partes interiores suffusio, primo tussim, velut proprium hujus morbi symptoma, inferre so∣lebat: ac in quibus sanguis, a seri mixtione diluti∣or factus, tussi & affectioni Rheumaticae fuit ma∣xime obnoxius, ipsi ab intemperie febrili cum levi∣ori plaga absolvebantur.

Hujus morbi prognosis, circa privatas personas plerumque facilis est, ut a primo statim insultu e∣ventum prodat; nam, si in corpore robusto, & prius sano haec aegritudo excitetur, sitque intemperies fe∣brilis moderata, & sine gravi & horrendo quovis symptomate, res periculo vacat, & affectus ita levis

momenti reputatur, ut vulgo tantum frigus con∣tractum audiat, & plerumque nec medicus consu∣latur, nec remedia, nisi trita & facile parabilia ad∣hibeantur. Sin vero hic affectus in corpore imbecillo, & invaletudinario, cum malo apparatu contigerit, sitque aut febris in putridam evecta, aut tustis in∣gravescens respirationem difficilem, & constitutio∣nem. velut tabidam inducat, morbi eventus pluri∣mum suspectus est, & non raro in mortem termi∣natur. Prognosticon commune, quod hinc circa an∣ni statum futurum desumitur, nihil valde timendum continet, aut insigniter malum ominatur. propter inaequalem anni intemperiem, ac magnos aestus, ac dein frigoris excessus, morbos a dyscrasia sanguinis oriundos liceat timere. veruntamen a praesenti statu, neque auram insigniter depravatam, aut venenatis habitibus infectam suspicamur; ut hinc pestis: aut malignioris morbi imminentis criterion habeatur.

Quod ad therapiam attinet, quando hic morbus levius infligitur ejus cura ut plurimum naturae re∣linquitur: etenim haec febris cum sit tantum syno∣chus simplex intra paucos dies per diaphoresin ju∣dicari solet: quare a sudore copioso plerumque cir∣ca tertium diem aut quartum calor & sitis, lassitudo ac dolores gravativi sedantur; deinde tussis diutius protracta postea paulatim remittitur, & demum ae∣gri sensim convalescunt. si quando hic affectus alti∣ores radices egerit remediis idoneis & exacta me∣dendi methodo opus est. febris ingravescens juxta leges in putrida observandas sanetur: veruntamen cum hoc discrimine, ut quoniam transpiratio praepe∣dita & humoris serosi in pulmones suffusio praeci∣pue in culpa sint, ideo diaphoretica & remedia di∣cta thoracica crebrioris sint usus. haec enim seri e vasis intus exundantiam cohibent ipsumque aut poros

reserando foras convehunt aut a cruoris sinu praecipi∣tando per ductus urinarios amandant. itaque medici∣nae methodus pro hoc morbo in pejus evecto respi∣ciat tum intemperiem febrilem cujus sanandae gra∣tia juxta intentiones in febre putrida adhibitas diri∣gatur; tum affectionem Rheumaticam, quae tamen sit indicans secundarium, & remedia non quaelibet expectorantia, aut contra tussim usitata, sed ejus∣modi tantum admittit, quae febrem minime inten∣dunt. horum formulae & medendi occasiones e praeceptis pro curatione febris putridae, & tussis pas∣sim traditis petantur. auxilia quae nunc crebra ex∣perientia in hoc morbo opem praecipuam contulisse vulgo perhibentur, sunt diaphoresis sive procuratio sudoris, sanguinis missio, etenim vasis hoc aut illo modo depletis, tum immodica sanguinis effervescen∣tia, tum seri exuberantia cohibentur.

Febris Epidemicae, sub initium Autumni, Anno 1658. exortae, descriptio; habita Idibus Septembris.

FEbris vernalis modo descripta, vix ultra sesqui∣mensem duravit, ut plane videretur ea tantum le∣vior sanguinis efflorescentia, qua nimirum in vere turgescens, simulque ob ventilationis defectum spa∣tio coarctatus, instar musti utribus inclusi impetuosi∣us ebulliit, ac dein sponte cessavit. Exinde tamen, prout neque annus, ita nec sanguis noster debitam temperiem recuperabat, adeoque in novam usque febrim fomes alter cito congestus est: Quippe post solstitium aestivum, Borea adhuc flante, tempestas frigida diu perstitit, ita ut fruges ac segetes hoc an∣no vix ad maturitatem perduci posse agricolae vere∣rentur; posthac autem paulo ante calendas sextiles,

calor intensissimus per plures dies insequutus est: et jam regnante Sirio aer impense aestuabat, ut sub dio versari plurimum taederet: Propter hujusmodi aestus ac frigoris excessus, hujus anni temperatura fuit maxime inaequalis: quapropter sanguinem no∣strum modo figi ac velut congelari, modo praeassa∣ri nimis, ideoque a crasi naurali in retorridam, aut atrabilariam perverti necesse fuit; etiam poros cu∣tis a constitutione recta plurimum alterari, ut pro∣inde transpiratio insensilis haud solito more perage∣retur.

A quo desiit febris superior, fere ad occasum Ca∣niculae fuit status salubris, & morbi cujusque popu∣laris immunis; deinceps vero, pauci primo in villis, ac vicis minoribus sparsim aegrotarunt; postea au∣tem circa finem mensis Augusti, febris nova derepen∣te exorta, per totas regiones undiquaque in vicinia nostra grassari caepit. haec etiam prout altera quae novissimo autumno increbuit, in pagis & villis ru∣sticanis praecipue desaeviit; intererea tamen urbium & oppidorum majorum incolae rariores decubuerunt. Eodem tempore in aliis regioninibus procul hinc dissitis, imo per totam fere Angliam, febris Epidemi∣ca grassari ferebatur; etiam in aliis quibusdam lo∣cis longe crebriora funera quam hic inter nostrates audiebantur. Forsan hujus febris modo regnantis Idea, ejusque symptomatum apparatus haud ubique locorum per omnia similis existit, aut iisdem pror∣sus phoenomenis & accidentibus insignitur: quic∣quid tamen circa naturam ejus prout in vicinia nostra se habuit, observatione propria, aut ab aliis com∣municata edidici, succincte ac breviter subjici∣am.

Circa prima hujus morbi initia, fuit typus ejus vagus & valde incertus, quippe in nonnullis aderat

effervescentia continua, in aliis intermittens, & pa∣roxysmis statis interpolata; quamplurimis vero ae∣grotantibus velut symptoma hoc tempore pathog∣nomicum accidit, in cerebro & nervoso genere se male habere, ut statim a febris hujusce primordiis de capite graviter affecto fere omnes quererentur: quippe alios cephalalgia immanis, alios gravitas au∣ditus cum tinnitu aurium infestarunt; plerisque vero aut torpor & somnolentia gravis, cum affectu ver∣tiginoso, aut vigiliae pertinaces, cum delirio & spi∣rituum animalium distractionibus accidere solebant. Observavi in nonnullis quod primo aut secundo aegrotationis die, maculae latae & rubicundae mor∣billis similes, in toto corpore sensim eruperint, quibus brevi postea evanidis, febris statim intensio: & praecipue affectiones capitis, longe graviores e∣vaserunt. Exinde quosdam torpor sensuum & somno∣lentia per plures dies incesserunt, ut sine loquela, aut amicorum notitia velut moribundi diu jacue∣rint: Novi alios hinc in lethargum, aliosque i•• Apoplexiam conjectos, quosdam in deliria & phre∣nesin incidisse: Ex his juniores & robustae aetatis homines (non sine diuturno tamen languore & dubia convalescentia) complures evaserunt; inter••∣senes, alias imbecilles, ac invaletudinarii passim in∣teribant. Qui febre velut continua cum istis ma∣lignitatis notis decubuerunt, rariores, & in quibus∣dam tantum aedibus sporadice affecti extiterunt▪ Quae vero in nostra vicinia aegritudo communissim•• grassata plurimos incessit, atque etiamnum gravite•• desaevit, typum febris intermittentis, scil. aut Ter∣tianae, aut Quotidianae, imitari videtur: siquidem in diebus aut singulis, aut (quod saepius observa∣tur) alternis aegri paroxysmos habent qui cum fri∣gore, aestu ac sudore ordine succedentibus, eos di••

ac graviter infestant: hujusmodi vero accessiones nec non totius morbi decursus▪ pro diversis aegro∣rum aetate, ac temperamento, cum varia sympto∣matum & accidentium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, insigniri solent: Hoc tamen plerisque (pene dixerim omnibus) de∣cumbentibus commune est, una cum hac febre, af∣fectibus cephalicis male plecti.

Cum itaque hoc morbo quispiam afficitur (sive ex causa evidenti, aut contagio, sive absque occa∣sione manifesta aegritudo excitetur) dolor in capite, & non raro in lumbis, cum siti, inappetentia, las∣situdine spontanea, ac calore licet minus intenso ejus adventum produnt: si in corpore juvenili, sanguinis floridi, & temperamenti calidioris, accidat, circa ejus initia, paroxysmi frigore aut rigore ca∣rent aestu tamen diuturno & acri sunt plurimum molest••: aegri vomitu saepe tentantur, iisque caput plerumque immaniter dolet; sudor difficulter succe∣dit, qui saepe partialis ac cito interruptus paroxys∣mum raro solvit, quin cum sudare desierunt, denuo incalescunt, ut vix intra horas 18 aut 24 in qui∣busdam accessio finiatur: Interim a cruore admo∣dum effervente, phantasia perturbatur, ut saepe de∣lirium, fabulatio absurda, vigiliae, & summa inquie∣tudo durante paroxysmo concitentur; eodem vero finito, interstitii tempore, adhuc sitis molesta, calor lentus, virium languor, & spirituum magna debili∣tas, cum cephalalgia & affectu vertiginoso, plerum∣que infestant: Raro inveniuntur; qui, prout in ter∣tiana communi, accessionum intervallis se mediocri∣ter habent. Circa morbi principia, exacerbationes febriles paulo mitiores existunt, quae postea quali∣bet vice sensim ingravescunt & dein cum frigore aut rigore incipiunt; cui tamen post aestum diutur∣num & valde molestum sudor aegre in plerisque suc∣cedit,

ita ut paroysmus raro in temperiem debitam finiatur. Intra sex aut septem periodos, aegrotan∣tium vires plurimum atteruntur, ut languidi & im∣becilles facti difficile habeant pensum cum morbo colluctari; quippe nisi ab arte naturae succuratur, febris usque praevalet, & raro aut nunquam intra breve tempus aut crisi solvitur, aut sensim remittit; quin affectos diuturna obsidione in summas angusti∣as adducit, eo usque nimirum persistens, donec san∣guis, a crebra deflagratione valde effaetus & aquo∣sior factus, sponte in vasis nimium effervescere, aut in corde uberius accendi sit omnino inhabilis; & tunc non raro ita vappidus, & spirituum inops evadit, ut lam∣padi vitali prorogandae insufficiens mortem accersat. Interdum vero cruoris massa, ab hoc morbo de∣pravata, & inops facta, ignem vitalem semiextinctum (aegre licet) perennare, ipsumque dein cum spiritu & vigore paulatim, & diutino tempore, redintigrare valet: interea tamen post statum hujus morbi, cum sanguis debilior, simulque impurior factus, materiam febrilem seu recrementa adusta motu critico foras ex∣pellere nequit, eadem cerebro transfert; ideoque circa febris hujus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, spirituum torpor & stupidi∣tas, somnolentia, vertigo, aurium tinnitus, tre∣mores, & motus convulsivi, cum magna totius fa∣cultatis animalis oppressione, soepissime inducun∣tur.

Qui frigidioris temperamenti, aut provectioris aetatis homines, hoc morbo corripiuntur, licet mi∣nus acute febricitent, cum majori tamen vitae peri∣culo decumbere solent; quippe in his, praeter san∣guinis diathesin haud facile reducibilem, etiam in pa∣roxysmis, quod extraneum & non miscibile con∣geritur, aegre subigitur, & difficulter a cruoris massa secernitur. quare & sanguis in crasi sua

usque insignius depravatur, & in singulis parox∣ysmis impura mixtione magis inficitur: insuper li∣quor nervosus a debita temperie valde pervertitur, & recrementis adustis cerebro continuo suffusis pes∣sime inquinatur. Cum itaque senes, melancholici, aut alias invaletudinarii, in hanc febrem incidunt, a primo ejus insultu, statim torpidi & plerumque ver∣tiginosi evadunt: in paroxysmis licet calor sit mi∣nus acris & mordax, inquieti tamen, & plurimum jactabundi degunt, saepe incongrue & delire fabu∣lantur; post diutinam incalescentiam, sudor aut nul∣lus, aut tantum partialis, & crebro interruptus suc∣cedit, quo paroxysmus haud plene solvitur, quin totis intervallis aegri sitibundi, cum oris siccitate, linguae scabritie, & amurcae viscosae suffusione, ma∣le habere perstant. Post aliquot paroxysmos, vi∣ribus summe dejectis, aut lecto affiguntur penitus, aut parumper interdiu suscitati, vix stare, aut e lo∣co in locum, pedetentim licet, incedere valent; in∣terim languore, respiratione difficili, sensuum tor∣pore, & totius nervosi generis imbecillitate magna laborant. Urina in plurimis intense rubicunda est, coloris saturati magis, & consistentiae crassioris quam in tertiana communi: pulsus, dum vires non omnino prostratae sunt, plerunque robustus est, & aequalis; postea, cum aegroti valde oblanguescuut, debilis, inaequalis, ac saepe intermittens existit; cui etiam tendinum contracturae, & motus convulsivi in carpis adjuncti, prognostici ut plurimum letha∣lis occasionem praebent. Qui sensim debilitati ver∣sus mortem declinant, aliquo ante obitum spatio, plerumque sine loquela, aut adstantium agnitione, velut stupidi decumbunt; raro accidit in hac febre, ut quispiam moribundus, memoria & intellectu ve∣getis, res familiae suae disponat, aut amicis

valedicat. Quos vero e languore summo, & statu fere deplorato evadere contingat, haud subita & manifesta diacrifi cito emergunt, verum diu vacil∣lantes, torpidi, ac enerves jacent, ut non nisi post dubium & difficile certamen, natura tandem vix ac ne vix quidem morbo potior extiterit, & dein len∣ta ac diuturna convalescentia vires gradatim recu∣peret.

Si natura, & formalis ratio febris Epidemicae mo∣do descriptae inquiratur, dicimus hanc (prout illam prioris anni) esse proprie intermittentem: quae e∣nim communiter grassatur hujusmodi typum gerit; licet continuae quaedam rariores interspersae sunt, quas etiam mox obiter perstringemus. Hujus semi∣narium; non opus erit ab aere miasmate quodam infe∣cto derivare, quin potius causam ejus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ab indebita anni constitutione & exinde sanguinis nostri indispositione acquisita, petere. Quippe, vere & autumno, febres intermittentes quotannis incre∣bescunt: quia nimirum sanguis noster, aeque ac ve∣getabilium succus, his temporibus solito vegetius commoveri, ac efflorescere solet: Quare si cruoris massa, ob praegressam aestatis aut hyemis tempesta∣tem▪ debita temperie alteretur, & diathesin aut acrem, aut atrabilariam, aut alius generis contraxerit; ejus dyscrasiae prius inceptae circa aequinoctia potissimum maturantur; quando nimirum sanguis uberius fer∣mentescens, (si modo a crasi naturali desciscit) non ita facile sanguificat, quin succum alibilem ei con∣fusum, in materiam extraneam, & febrilem perver∣tere aptus fuerit. Cum itaque hic annus a consti∣tutione recta plurimum deflexerit, (ut non solum Canicula praecedens, sed) bina retro solstitia, totidem∣que Aequinoctia omnino intemperata extiterint,

nihil mirum est, si febres intermittentes solito cre∣briores; eaeque symptomatis quibusdam inusitatis in∣signitae sub Autumno ingravescant. Quod igitur febris Epidemica intermittens hoc tempore desaeviat, haud aeris praesentis vitio, sed tempestatis praegressae anomaliis attribuendum duco: a quibus tamen cau∣sis, & occasionum momentis symptomata in hac fe∣bre propria quaedam, & a communi intermittentium norma distincta oriantur, inquisitu erit dignum. Di∣xi superius apparatum quo haec febris in mortalium perniciem instruebatur, in duobus praecipue consti∣tisse; scil. anni temperies modo impense frigida, de∣in succedens calidissima, tum sanguinis nostri crasin varie perverterat, tum poros cutis constitutione in∣debita affecerat: Juxta rationes ab utrisque petitas, hujus morbi accidentia explicare, ejusque phoeno∣men••n causas assignare satagam.

I. Primo observamus quod febris hujus typus fu∣it varius▪ nimirum in his cum effervescentia conti∣nua, in aliis cum macularum eruptione, in plerisque autem intermittens, & instar tertianae, ac inter∣dum (licet rarius) quotidiana, diebus singulis aut al∣ternis paroxysmos repetens. diversitatis hujus causam assignamus, quoniam hoc anno 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 for∣tior & potentior erat, quam ut solummodo febrem intermittentem in autumno communiter assuetam produceret; quare in aliquibus (praviori forsan cor∣poris habitu praeditis) febres nonnihil malignas con∣citavit, & quibus juxta solitum tempestatis morem intermittentes accersivit, eas peculiari symptomatum apparentia notari fecit.

II. A febre hoc tempore Epidemica (sive ea sit continua sive intermittens) correpti, protinus ma∣las capitis affectiones patiuntur, scil. modo cepha∣lalgia immani, modo spirituum animalium aut stu∣pore,

aut distractione nimia infestari solent. Hu∣jus ratio est, quod succus nervosus, aeque ac san∣guis, propter anni intemperiem, a crasi debita, scil. natura dulci ac spirituosa, plurimum alteretur, ac modo hebes & fere vappidus, modo acris nimium & pungitivus evaserit. Praetera item ipsa cruoris massa, huic malo valde contribuit; dum enim ef∣fervescit, effluvia vaporosa quae exterius difflari o∣portuit, ob poros constrictos, capitis membranis ac cerebro suffunduntur: atque propter hujusmodi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 fere omnibus impressam, sudor aegre, & non nisi partialis & saepe interruptus, in paroxys∣mis succedit; hinc etiam in morbi statu, crisis per∣fecta aut spontanea ejus solutio, raro & vix omni∣no contingit; quin, vice hujus, si res naturae com∣mittitur, materies adusta seu recrementa in cruo∣re congesta capiti transferuntur, ibidemque affectus modo comatosos, modo phreneticos, eosque diu∣turnos, ac contumaces concitant.

III. Quod paroxysmi interdum sine frigore aut rigore incipiant, cum aestu tamen molesto, & su∣dore difficili, partiali ac saepius interrupto, diu protelantur; dein quatenus eodem finito aegroti rursus incalescant, ut non nisi longa halitus sicci evaporatione accessiones finiantur; in causa est ni∣mis acris & biliosa sanguinis diathesis, qua, sale & sulphure adustis, potius quam seroso latice refertus, quando turgescit, sine praevio nitrosae materiae flu∣ore, protinus incendium concipit; ideoque ob seri defectum, & poros occlusos, exhalatione fere tan∣tum sicca, deflagratio ejus longo tempore continu∣atur, & vix tandem in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 desinit. Atque idcirco paroxysmorum interstitia, calore & siti, ce∣phalalgia, vertigine, aliisque affectibus, sunt pluri∣mum molesta: quia scil. materia febrilis in sanguine

congesta, singulis paroxysmis haud tota discutitur, quin pars ejus post accessionē relicta, velut extranea & non miscibilis, effervescentiam fere continuam inducit.

IV. Observare est quod hac febre affecti viribus suis & solita corporis firmitate confestim decidant, ut post unum aut alterum paroxysmum anhelosi, & valde imbecilles, vix pedibus stare, aut absque su••••en∣taculo ambulare valeant; cum usitatum sit febre in∣termittente communi correptos, accessionum inter∣vallis, satis vegete & alacriter se habere. discriminis ratio est, quoniam in hac febre, cruoris massa tum suc∣ci degeneris impura mixtione plus depravatur, tum praecipue quod eadem a cras•• naturali magis per∣vertitur; & propterea quando extra paroxysmos minus ebullit, in cordis tamen sinubus, haud rite & aequabiliter fermentescit: quare cum a motu citati∣ori, aut corporis agitatione quavis, sanguis in cor∣dis sinus impetuosius urgetur, quoniam illic non to∣tus statim accenditur, & foras exilit, stagnatione sua cordis oppressionem, & spirituum vitalium exolutio∣nes magnas infert: Propter hujusmodi cruoris dys∣crasiam, qua nimirum fermentationi seu accensioni debitae in corde sit inidoneus, etiam jumenta quaedam, ac praesertim equi tempore verno, aut autumnali▪fiunt anhelosi, atque ad motum rapidiorem valde inepti.

V. Super hac febre ultimo inquirendum restat, quare villis, pagis minoribus, ac ruri potissimum in∣crebescat; quando urbes ac oppida majora leviori pla∣ga feriantur: Videri autem possit, quod hic affectus ab halitibus paludosis, aliisque noxiis, in hoc aut illo ae∣ris tractu uberius congestis, excitetur: verum ratio melius constat, asserendo istiusmodi locorum inco∣las, frigori vernali, ac dein caloribus aestivis magis ex∣positos, dyscrasiam sanguinis majorem, adeoque in hanc febrem diathesin aptiorem, contraxisse. Enimvero

rure habitantes, vix aedibus suis egrediuntur, quin solis radiis aut aeris aestuantis fervori exponuntur: Insuper agricolae & rustici durioribus negotiis assu∣eti: (inter quos haec febris maxime saeviit) a labore & exercitiis immodicis sub dio habitis, simulque vi∣ctu pravo & aspero utentes, sanguinis diathesin a∣dustam & retorridam, ideoque huic morbo aptiorem citius acquirunt; quam cives, & oppidani qui otio & victu salubri fruentes, in contuberniis aut plate∣is aedificiorum umbra refrigeratis saepissime degunt. Huic assertioni fides astruitur, eo quod non solum febris Epidemica modo desaeviens, verum & altera prioris autumni, propter sanguinis dyscrasiam ex∣citata, inter colonos & ruris incolas potissimum in∣crebuit: quae autem medio vere febris popularis ex∣orta est, a transpiratione praepedita praecipue de∣pendens, cives & oppidanos maxime infestavit; in∣terim rusticani, e••ercitio & laboribus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 libe∣riorem procurare soliti, impunius degebant.

Hujus morbi prognosticon generale, tantum omi∣nari videtur, similem fere plagam huic successuram, ac quae febrem prioris autumni Epidemicam sequuta est, scil. (augurio a sanguinis nostri intemperie, po∣tius quam ab aeris labe desumpto,) haud pestem, sed febrem quartanam denuo imminentem vereri li∣ceat. Quoad 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 particularem, ut signa quae mortem aut salutem promittunt, brevi contraham: ea praecipue respiciunt, vel sanguinis cum spiritu vitali, vel etiam succi nervosi cum spiritu animali tempe∣riem & regimen. Si a pulsu, urinis, actionibus mi∣nus laesis, aliorumque symptomatum apparentia pla∣ne indicetur quod sanguis quoad diathesin febrilem, a crasi naturali haud valde pervertitur, quod in paroxysmis modice tantum deflagret, & materiae fe∣brilis sarcinam inqualibet lucta facile subigat, & con∣sortio

suo penitus excutiat; quod post aliquot ac∣cessiones, ejusdem sanguinis massa versus temperiem debitam nonnihil restituatur, quod minus succum a∣libilem pervertat, & mitiori turgescentia quod extra∣neum est & non miscibile excernat: atque interea si liquor alter spirituosus cerebrum, ac corpora ner∣vosa rite inflat, ac irrigat ut somnus, vigiliae, sensa∣tio & motus, bene aut saltem mediocriter peragantir, de aegroto liceat omnia bona sperare. Sin vero ex iis∣dem indiciorum fontibus constabit, quod sanguis in hac febre crasin a naturali dissitissimam acquis••erat, si plurimum succi alibilis pervertat, & dein ab ex∣tranea & incongrua ejus mixtura cruoris liquor val∣de turbatur, & spiritus in confusionem aguntur; si in paroxysmis cruor intense nimis, & longo tem∣pore deflagret, nec tamen materiam febrilem rite subigat, aut totam foras excludat, quin impura e∣jus miscela, adhuc magis & in qualibet accessione febrili usque magis) inficiatur, simulque spiritibus continuo absumptis, pauperior evaserit, vitam aegro∣tantis periculosae subjectam aleae pronunciare possu∣mus. Super his, si liquoris nervosi accedant vitia, ut a debita temperie alteratus, aut hebes nimium & quasi vappidus, cerebrum & nervosum genus minus actuet, aut supra modum acris, eadem in spasmos & distractiones continuo irritet; ac si praeterea ef∣fluvia vaporosa a sanguine continuo decedentia, aut recrementa adusta sudore critico secerni solita, in caput transferantur, ibidemque affectus lethargicos, aut maniacos inducant, salutis spes admodum in praecipiti versatur & eventum valde funestum timere li-

Circa hujus morbi therapeiam intentiones curati∣tivae praecipue tres in considerationem veniunt: pri∣mo sanguinis, & liquoris nervosi ad crases natu∣rales (quantum fieri potest) cita reductio, vel saltem

istorum depravationis nimiae praecautio. secundo ae∣grotantium circa paroxysmos recta tractatio, quae procurare debet. Primo, ut minus succi degeneris in paroxysmi materiam congeratur. Secundo, ut con∣gesti penus qualibet accessione in totum diffletur, quo in intervallis aegroti melius habeant; tertio ut cor∣pore in melius alterato remediis antifebrifugis parox∣ysmi inhibeantur. Tertia intentio respicit sympto∣mata praecipue urgentia quibus tempestive occurra∣tur, quo natura minime impedita, quicquid invisce∣ribus aut vasis contentum intemperatum sit redu∣cat, extraneum subigat, & excernat, atque cito de∣mum vim vegetam & vigorem pristinum recupe∣ret.

Primo igitur pro sanguinis & succi nervosi redu∣ctione, & emendatione, diversimodae evacuationes circa initia aegrotationis, in hoc morbo bono cum fructu adhiberi solent. Vomitoria in hoc affectu, potius quam in tertiana communi insigniter ex usu esse, e praxi moderna satis constat. quare in corpo∣re robusto ac in vomitionem proclivi, sub initium secundi aut tertii paroxysmi pharmacum emeticum propinari convenit. Hujus operatio in hac febre magis prodesse videtur, & quatenus e ventriculo sordes, ac vasis cholidochis bilem flavam uberius eva∣cuat, & quoniam serosum laticem e nervosi generis emunctoriis, circa pancreas & intestina consitis, co∣piose exprimit, & proritando emulget: Quare obser∣vamus a vomitorio adhibito, circa capitis affectus aegrotantes se melius habere. Purgatio (quibus, vo∣mitio non convenit) die paroxysmum sequenti ve∣lut succedaneum instituatur; etiam emetico licet prae∣misso, dein post unam, aut a••teram accessionem rite succedat: Veruntamen cum pharmaco tantum miti & benigno, quod sanguinem minime perturbet aut

exagitet, peragatur. Nobis solenne est in his febri∣bus, medicamine quovis Aloetico aut Diagridiato posthabito, tantum infusionem aut pulverem ex sen∣na, Rhabarb. & santal. Citrin. cum Tartaro ac sale Absinthii exhibere; atque hujusmodi purgationem haud longe nimis a morbi initiis celebrare: aliis ve∣ro temporibus, crebro enematum usu alvum solutam reddere. Venae-sectionem in hoc morbo ad prime utilem crebra experientia satis edocuit: cum enim ob poros in omnibus solito constrictiores, sanguis a febre effervescens ventilatione indigeat, sanguinis missio 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 liberioris vicem supplet, praecavetque, ne effluvia cohibita adeo prompte cerebro & nervoso ge∣neri suffundantur. Attamen hoc remedium praecipue indicatur a sanguine praeservido & temperamento ca∣lidiori, neque indifferentur senibus, pituitosis, aliisque valde imbecillis usurpari debet, nisi forsan in exigua quantitate, ut cruoris massa nonnihil eventiletur, & materiae febrilis in cerebrum metastasis inhiberi pos∣sit. Si venam secari convenit, circa febris initia, aut saltem ante quartam aut quintam accessionem, fiat: scil. priusquam cruor a deflagratione crebra effaetus valde, atque materiae adustae confusione im∣purus nimium reddatur: quippe si cruore insigniter labefactato phlebotomia celebretur, spiritus vitales ac aegroti vires inde plus debilitantur, nec tamen de morbi potentia aut causa ejus quicquam detrahitur. Restat alius evacuationis modus in hac febre cele∣bris, per emplastra nimirum vesicatoria, variis corporis partibus adhibita; haec adeo juvamen praestare vulgo observantur, ut inviti ac tale remedium valde perhor∣rescentes, aliorum exinde melius habentium exemplo ducti, illud facile admittant. Quo ritu cuticulam a cute segregent, & quasi in vesicam aquae plenam attol∣lant; an humorem istum aquosum & limpidum ex arte∣riis

an ex nervis exprimant, non est hujus loci dis∣quirere: ea tamen in hoc morbo utiliter adhi∣beri, praeter experientiam, ratio haec nonnihil sua∣dere videtur; quia nimirum hujusmodi serosi lati∣cis larga profusio transpirationis liberioris defe∣ctum quadantenus compensat: insuper hoc re∣medii genus velut fores & ostia patefacit, qui∣bus & sanguis, & succus nervosus materiam ex∣traneam ipsis confusam, purgamento propiore illi∣co excernant; quare in peste & affectibus malignis vesicatoria valde proficua aestimantur: Etiam com∣muni observatione constat, quod in hac aliisque fe∣bribus, eadem tempestive habita graviores capitis affectus praecaveant, atque iisdem prius inductis o∣pitulari soleant: quare in pituitosis, senioribus, ac frigidioris temperamenti hominibus emplastra epispastica circa primum hujus morbi insultum prae∣servationis causa applicari possint, atque in aliis quibusvis torpore, vertigine aut cephalalgia imma∣ni laborantibus, propter eorundem affectuum cura∣tionem utiliter adhiberi solent. In constitutioni∣bus vero impense calidis, ubi cum seri defectu san∣guis aduritur nimium, atque si febricitantes cum aestu intolerabili, vigiliis, aut phrenesi sunt obno∣xii, vesicatorio minus ex usu esse videntur.

Pro sanguinis crasi, nec non viscerum tenore e∣mendandis, temporibus intermediis quando ab eva∣cuationibus modo citatis parumper vacat, locum habent remedia attemperantia, atque digestiva, quae nimirum sanguinis liquorem fundunt, ejusque fae∣culentias segregant, & velut praecipitando versus emunctoria deturbant: propter hujusmodi intenti∣ones, propinari solent Julapia & decocta refrige∣rantia, spiritu Vitrioli, salis, Tamarindis, succo au∣rantiorum

aut limoniorum acidulata, quorum for∣mulae satis eleganter vulgo prostant. Etiam in hunc finem conducunt, pulveres acetosi, salini, testacei, scilicet ex Tartaro, Halinitro; salibus herbarum fix∣is, e cornu cervi usto, item chelis aut oculis can∣crorum parati. V. g. Recipe Cremoris Tartari drach. 3. salis absinthii, drach. 1. cum sem. misc. dosis drachm. sem. in decocto aperiente bis in die extra paroxysmum. Vel Recipe Cremoris Tartari drach. 2. pulv. oculorum Cancri, drachm. 1. nitri purificati drach. sem. misc. propinetur eodem modo. Vel, Re∣cipe Cornu cervi usti drach. 2. spiritus Vitrioli qu∣pulvis imbibendo excipiet, dosis est serup. unus egregii usus est cum febricitantes lumbricis infestantur. Hu∣jusmodi remedia materiae febrilis secretionem pro∣movent, nec non sanguinis & viscerum fermenta fere deperdita restituunt.

Secunda intentio, scilicet aegrorum circa paroxys∣mos recta tractatio, plura comprehendit. primo in∣stitui debet idonea victus ratio, quo succi degene∣ris in paroxysmi materiam congestio plenior inhi∣beatur; quare alimentis solum tenuibus aegri vescan∣tur, carne (aut ipsius jusculo,) ovis; potu generoso, & esculentis quibusvis opiparis omnino abstineant; solum decoctis hordeatis aut avenaceis, panatella, sero lactis, & cerevisia tenuiori contenti: siquidem uberius a∣limentum minime coquitur, aut assimilatur, quin ventriculum aggravat, & cruori confusum ejus li∣quorem perturbat, & impetuosius effervescere co∣git. Ingruente paroxysmo, & pro tempore dura∣tionis ipsius, nisi pro siti restinguenda, nullum ali∣mentum ore assumatur: pro temperandis vero ca∣lore & siti, Julapia, & decocta refrigerantia, & imprimis cerevisia tenuis, & serum lactis concedi de∣bent. Secundo, paulo an••equam accessio febrilis expe∣ctatur,

pharmacum lene exhibeatur, quod parox∣ysmum, vel praecavendo arceat, vel diaphoresin fa∣cilius procurando facilitet: in hunc usum confert Doctissimi Riverii potio febrifuga, ex aqua Cardui cum oleo sulphuris & sale absinthii: vel Recipe Cremoris Tartari, salis absinthii, sem. urticae, an. scrup. 1. detur in decocto radicum acetosae. Cum febris declinare inceperit, & paroxysmi paulo re∣missius habeant, epithemata febrifuga exterius ap∣plicata accessiones febriles non raro inhibent. In∣terea tamem quamdiu paroxysmi repetunt, aegri tractentur adeo, ut, qualibet accessione, materia fe∣brilis in sanguine congesta penitus diffletur. quare cum sudor aegre succedit, medicamentis temperatis paulo excitetur. etiam in lecto cum blanda diapho∣resi aegri se detineant per plures horas, nec cito nimis excitari permittantur. etenim saepius obser∣vavi aegrotantes usque deterius habuisse, quoniam lecti impatientes priusquam effluvia vaporosa satis exhalarint, vestes induerunt.

Tertio quoad symptomata & accidentia particu∣laria, quibus aegroti in hac febre infestari solent, eorum quamplurimis cum remediis, & curationis methodo hactenus descripta, satis prospicitur. con∣tra sitim, ardorem, oris & linguae scabritiem, vo∣mitus, diarrhoeam, syncopen aut lipothymiae me∣tum, praescriptiones in aliis febribus vulgo usitatae satis commode huc transferri possint. quae autem peculiarem medendi methodum in hoc morbo exi∣gere videntur, sunt imprimis capitis, & cerebri, cum nervoso genere affectiones, quibus ni tempe∣stive occurratur, exinde in magnum vitae discrimen aegrotantes cito adducuntur. circa hujusmodi capitis mala, indicationes sunt duplicis generis: si ex tor∣pore,

somnolentia, vertigine aut cephalalgia, constent succum nervosum nimis hebetem, & quasi vappidum existere, ideoque cerebrum & corpora nervosa non vegete satis actuare; praeter remedia superius tradita, & imprimis vesicatoria, in hoc ca∣su optime conducunt medicamina sale volatili re∣ferta; quare spiritus C. cervi, sanguinis, fuliginis, nec non sales eorundem, egregii sunt usus. sin ve∣ro liquor nervosus sit nimium acris, aut effluvia a sanguine aestuante suffusa spiritus animales in distra∣ctiones agant, ejusmodi e sale volatili remedia, paulo in minori quantitate cum fructu adhibentur. Insuper crebra sanguinis missio & medicamina ejus fervorem demulcentia conducunt, uti emulsiones, se∣rum lactis, aqua simplex uberius propinata; opia∣ta in hac febre caute admodum usurpentur, nam phrenesis ab iis sedata, saepissime in lethargum aut altum stuporem commutatur.