De vita et rebus gestis nobilissimi illustrissimique principis, Guilielmi ducis Novo-Castrensis, commentarii ab excellentissima principe, Margareta, ipsius uxore sanctissima conscripti ; et ex Anglico in Latinum conversi.

IV. De Prudentia Ipsius & Sapientia.

PRudentia Novocastrii & Sapientia satis appa∣ruit in publicis privatisque Actionibus ac Nego∣tiis. Est illi sane mira vis Ingenii Judiciique, quo & in rerum intima inspicit, & occulta observat, & even∣tura praevidet, & agenda disponit. Huc pertinet me∣morabile Guilielmi Laudi Cantuariensis Elogium. Intercessit inter Archiepiscopum & meum Dominum non vulgaris Amicitia: quam testatus est Laudus le∣gato illi, ante Martyrium suum, Adamante ducentis libris aestimato. Donum vere magnum, si Datorem spectes. Fuit quidem is a Conciliis Regi, & apud eum gratiosus: sed ad rem suam minus attentus; nec divitias accumulavit sibi, sed in publicum effudit. Testis est Cathedralis Ecclesia S^ti. Pauli Londinensis, quam, si Fata vivum servassent, haud dubie reddi∣disset pulcherrimam, nullique in toto orbe Christi∣ano inferiorem. Sed quo me abstulit admiratio illius Viri? Redeo in viam. Archiepiscopus, inquam, in quodam suo cum Rege colloquio, Novocastrium hoc ornavit Elogio: Illum esse ea sapientia ac pruden∣tia, ut nulli eorum quos unquam noverat, his doti∣bus concedat.

Praetermittendum non est, quod ipse Novocastri∣us Clementissimo Regi Carolo I. & Serenissimae Re∣ginae, aliquo ante Bella tempore, effatus est; Se di∣dicisse ex affectibus & libidinibus populi motus im∣minentes, quibus Regia Majestas imminuta foret, atque ipse Rex de solio deturbatus, nisi Furoribus istis maturius occurratur.

Et illud est memorabile: Cum Marchio Mon∣tisrosanus rediturus erat in Scotiam, ad Novocastri∣um Antuerpiae commorantem visebat, interrogans, An non ille etiam in Angliam? Respondit Novocastrius, Se quidem paratissimum esse ad serviendum Regi pro virili sua; neque ullam occasionem omittere, ubi ali∣qua effulgeret spes rei bene gerendae. Imo, inquit, si Majestas regia me solum juberet contra hostium suorum Exercitum proficisci, quanquam certus mo∣riendi, dicto tamen parerem. Sed Amicos in pericu∣lum vitae frustra ut adducam meos, nolo. Nulla mihi navigia, nulla armorum copia, nulla munimina, &, quod imprimis necessarium est, nulla pecunia. Cui Bono viros fortes in exitium traherem? Tum Marchio consilium petiit ab eo, & quid sibi facien∣dum existimaret in tali casu. Tu potes, inquit; cui optime nota est Scotia tua, pro tua solertia, judi∣care, quae auxilia, quae arma, aliaque bello necessa∣ria

inventurus ibidem sis, cum illuc veneris. Illud unum dico, si defuerint ista, malum (vereor) tuo ipsius capiti accerses. Atque ita evenit Viro illi Nobilissimo.

Haec Ego eum in finem memoravi, ut pa∣tescat Domini mei in rebus agendis Prudentia: cujus indicia tot sunt, ut volumen ingens impleret narratio mea, si enumerarem singula. Sufficiunt res ipfius bello gestae tanto cum judicio & solertia. Cum principio turbarum a Majestate regia evoca∣tus est ad honoratissima maximique momenti negotia & mandata exsequenda, nullam fere spem felicis exi∣tus videre poterat; Regiis opibus diminutis, armis pecuniisque in hostium potestatem traditis, aliis con∣tra se facientibus: Ille tamen, ut summa alacritate suscepit causam Regis, ita maxima fidelitate & sa∣pientia defendit. Et quousque suis consiliis res actae funt, atque Ipse adfuit agendis, non defuit Fortu∣na. Quamvis autem tantum ducebat Exercitum, ut mirum sit ni loca quibus incumberet, villas, a∣gros, oppida vastaret; nullibi tamen ea vastatio vi∣sa est. Adeo sapienter provisum fuit. Nam pri∣mo, Tributum magna aequitate est ad alendos milites impositum; & deinde Ductores Ordinum lecti ex Nobilibus ac Generosis; qui non manus tantum sed

& fortunas suas, Exemplo Novocastrii, ad Regem, tuendum & Coronam sustinendam attulerunt.

His accedit Sapientia Ipsius in ordinando rem Ec∣clesiasticam, orthodoxam Religionem conservando, & Schismata supprimendo: similiter in cudenda pe∣cunia, scriptis imprimendis, auratis Equitibus cre∣andis, caeterisque omnibus ad suam pertinentibus po∣testatem. Qua quidem ea cum moderatione usus est & peritia, quae plurimum ad regiae Majestatis, aeque ac Regni utilitatem conferebat.

Quam prudenter curare solet rem Domesticam, elucet: 1. In uxore olim deligenda: 2. In acquiren∣dis opibus ante bella, quas, non obstante hospita∣litate sua benignissima, adauxit ad valorem centum mille librarum: 3. In Exilii sui tempestate; cum honeste Familiam alebat, & pro dignitate sua se gerebat, quantum ferebant tempora, quanquam de suo nil reciperet ex Anglia: 4. Denique post re∣ditum in Angliam, in colligendis rebus suis disper∣titis, & ultra spem omnem ita ordinandis sua ipsius solertia, ut merito a posteris suis Ejus Memoria sit perpetua gratitudine recolenda.

In summa: Quanquam Natura Dominum meum negotiorum non nimis amantem formavit, praecipue Politicorum (intelligit autem, ut qui maxime;) ta∣men

quae vitare non potest dextre conficit, si quis∣quam alius. Quod privata spectat, illa sine ostenta∣tione, & tacite transiget. Festinat lente: nec in a∣gendo suis indulget Affectibus, sed patienter audit, sobrie judicat, & interiora rerum penetrat, vel pri∣mo mentis impetu. Ante omnia cogitat serio de Incaeptis, an possit finem attingere. Nunquam Ille quicquam aggreditur publice aut privatim, quod su∣pra vires est.

Atque hic non possum non facere mentionem Amoris & Officii indelebilis, quo Nobilissimus Dominus meus, in Exilii sui tempore, Serenissimum Dominum ac Regem suum Carolum II. prosecutus est. Libellum enim seu potius Epistolam ad Re∣gem scripsit, qua sententiam suam declaravit de Re publica ordinanda, cum Deo visum foret Ejus Majestatem restaurare. Quem Tractatum, cum aliis nonnullis Observationibus de rebus Exterorum, misit ad Regem. Cum vero peculium sit sacrae Majestatis, non ausim in publicum emittere.