Joannis Scoti Erigenæ de divisione naturæ libri quinque, div desiderati / accedit appendix ex ambiguis S. Maximi Græce & Latine.

Incipit Lib. V. (Book 5)

I. M. NƲnc ergo ne forte mittat manum suam, & sumat etiam de ligno vitae, & comedat, & vivat in aeternum. Horum verborum priusquam propheti∣cam contemplemur virtutem, qua manifestissime reditus humanae na∣turae in eandem felicitatem, quam peccando perdiderat, promittitur; totius capituli ordo praemonstrandus est, in quo magnam Prophetum Moysen hyperbatice locutum, quisquis acute prospexerit, inveniet. Ordo itaque verborum talis est.

Fecit quo∣que Dominus Deus Adamo & uxori ejus tunicas pelliceas, & induit eos, & ait: Ecce Adam factus est, quasi unus ex nobis. Et emisit eum Dominus Deus de paradiso, ut operaretur terram de qua sumtus est. Nunc ergo ne forte mittat manum suam, & sumat etiam de ligno vitae, & comedat, & vivat in aeternum. Ejecitque Adamum, & col∣locavit ante paradisum voluptatis Cherubin, & flammeum gladium atque versatilem ad custodiendam viam ligni vitae.

Quod itaque scriptum est; nunc ergo ne forte mit∣tat manum suam, &c. posset venire in ambiguum cujus personae dicta sint, utrum Theo∣logi prophetantis, an Domini loquentis: si non aperte in Septuaginta editione distin∣gueretur, in qua scriptum est, & nunc inquit Deus, ne aliquando extendat manum, & su∣mat de ligno vitae: nemini tamen vim verborum clare intuentium in dubio, ut arbitror, erit, quin reditum naturae humanae in suam antiquitatem haec verba quoquo modo sint ordinata, repromittant. Non enim mihi videntur diligenter inspicere, qui illam par∣ticulam quae est ne, negandi intellectum, non autem interrogandi ac veluti dubitandi in hoc loco arbitrantur obtinere: Et quod ideo expulsus sit homo de paradiso, ne posset de ligno vitae sumere vivereque in aeternum. Qua enim possibilitate post pec∣catum humana natura de ligno vitae valeret sumere, ac comedere, & vivere in aeternum, nondum liberata à peccato & morte quae est poena peccati? quando nec ipsa ante pec∣catum de eodem ligno vel praesumserit, vel comederet; ut diligens divinae scripturae inquisitio subsinuat. Si enim sumeret & comederet, profecto neque peccasset neque ruisset, sed in aeternum feliciter vixisset. Additur, si paradisus ille de quo homo ex∣pulsus est, localis erat terrenusque, & si lignum vitae quod in medio ipsius plantatum est, terrenum fuit atque sensibile, fructumque corporeis usibus aptum protulerit; cur non ab ipso solo vitae ligno Deus hominem expulerit, & in aliqua parte paradisi eum sepserit, ne lignum illud posset attingere? Si enim nulla alia causa feliciter & aeterna∣liter vivendi in paradiso fuerit praeter esum ligni vitae, qui solis rationabilibus crea∣turis concessus est; cur homo post peccatum in aliqua parte paradisi miser atque mor∣talis degere temporaliter non potuerit? Nam si caetera animalia praesertimque ser∣pens ille quo antiquus hostis malitiam suam exercuit, in paradiso fuisse, nec tamen spiritualiter & feliciter vivere posse creduntur, quum non ad esum ligni vitae creata sunt; cur non etiam homo delinquens inter illa vivere non sineretur? cum vera ra∣tio docuerit rationabilem creaturam etsi peccatricem omnem irrationabilem peccato carentem naturae dignitate antecedere. Si ergo irrationabilia animalia homine de∣pulso, in paradiso remanserunt, dum sit caeteris praestantior, qua ratione non & ille etiam peccator inter illa in paradiso remanere permissus est? An forte cum illo caete∣ra animalia de paradiso expulsa sunt? Si quis hoc dixerit, quaerat ex divina scriptura, aut sanctorum patrum auctoritate, aut ex utroque, unde approbet expulsionem ani∣malium, quibus homo in paradiso ante peccatum nomina imposuit, simul cum homi∣ne peccante de paradiso expulsa fuisse. Quod si homo non potuerit carnaliter de pa∣radiso ejusque animalibus sentire, desinat; & ad spirituales intellectus quos veritas edocet, promtus accedat, qua una & sola via mysticarum literarum penetrantur adi∣ta. Veni igitur, divinorumque verborum virtutem diligentius intuere. D. Praesto sum paratusque quae à te dicentur cognoscere, valde quippe necessaria sunt, & a paucis, ut opinor, tractata. Siquidem de humanae naturae caeterorumque in ea, &

propter eam in aeternas rationes, ex quibus profecta est, reditu, & in pristinam digni∣tatem restitutione nullum adhuc scripsisse vel legi vel audivi: quamvis sparsim & in divinis libris & sanctorum Patrum documentis forma talis doctrinae frequenter ar∣rideat.

II. M. Divina itaque vox talem reditum, de quo sermo est, his verbis insinuat, di∣cens.

Nunc ergo, vel ut alia interpretatio apertius profert, "& nunc inquit Do∣minus; ac si plane diceret, divina clementia infinitaque bonitas ad indulgendum mi∣serendumque semper facillima, casum divinae imaginis suspirans, misericorditerque condescendens, hominisque arrogantiam patienter sufferens; nunc ergo, hoc est, jam de paradiso expulsum hominem video, factumque de beato miserum, de copioso egenum, de aeterno temporalem, de vitali mortalem, de sapiente stultum, de spiri∣tuali animalem, de coelesti terrenum, de novo inveteratum, de laeto tristem, de salvo perditum, de prudenti filio prodigum, ex virtutum grege errantem, eique condoleo; non enim ad hoc factus est. Siquidem ad possessionem aeternae vitae ac beatitudinis conditus est ille, quem vos, ô vicini ejus & amici, in regionem mortis & miseriae vi∣detis nunc de paradiso expulsum,

coelestes videlicet ordines alloquens qui adhae∣rentes conditori suo in beatitudine perpetua permanserunt, quorum tamen numerus in perditione hominis ademtus est. Videsne quanta divinum pathos contineat, dum sic brevissimum ex uno temporali adverbio, quod est nunc, & una causali conjunctio∣ne, quae est ergo, comparatum. Sed veluti post hominis planctum eadem divina cle∣mentia ad seipsam coelestesque virtutos consolandas conversa, reditum hominis in pa∣radisum sub quadam dubitativa locutionis forma interrogativaque promittit. Ait enim, ne forte manum suam mittat, & sumat de ligno vitae & comedat, & vivat in ae∣ternum. Tanquam diceret, non adeo de interitu hominis dolendum lapsuque ipsius de paradiso lugendum, non enim spes redeundi ab illo penitus ablata est, forte ne mit∣tat manum suam, hoc est, suae bonae actionis in virtutibus studium extendat quo possit de fructibus ligni vitae sumere, hoc est, Dei verbi spiritualibus donis, & comedat escam purae contemplationis; cujus virtute vivet in aeternum, nunquam ad egestatem tem∣poralium rerum quae omnino cum mundo peribunt reversurus, totus in Dominnm transiturus, & unum in illo futurus. Et hoc sequentibus scripturae verbis clare datur intelligi. Ait enim: Ejecitque Adamum, & collocavit ante paradisum voluptatis Cherubin, & flammeum gladium atque versatilem ad custodiendam viam ligni vitae. Non arbitror te oblivioni dedisse quomodo in quarto libro sanctorum Patrum utriusque linguae pe∣ritorum de paradiso tractantium sententias sequentes, ad purum, ut nobis visum est, deduximus non aliud esse paradisum, de quo homo expulsus est, praeter ipsam huma∣nam naturam ad imaginem Dei creatam, ex cujus imaginis videlicet dignitate eadem ipsa natura divinum praeceptum contemnens corruit. Atque per hoc conficitur, nihil aliud esse hominis emissionem vel ejectionem, ni naturalis felicitatis, ad quam possiden∣dam factus est, perditionem; non enim homo naturam suam perdidit, quae, quum ad ima∣ginem Dei & similitudinem facta est, necessario incorruptibilis est: perdidit autem felici∣tatem, quam adepturus esset, si obediens Deo esse non contemneret. D. Non solum non oblivioni tradidi, verum etiam firmiter memoriae infixi. M. Quid ergo ait, & collocavit ante paradisum humanae voluptatis, hoc est ante humanae naturae spirituales delitias Che∣rubin? Quid vult hoc nomine significare? utrum coelestem illam virtutem quae in prima angelicorum ordinum hierarchia ponitur secunda; in ea enim Cherubin, Seraphin, Thro∣nos divina computat traditio: an ipsum solummodo nominis intellectum; an aliquid aliud altiori intelligentia hoc nomine vult suadere? Atque per hoc interpretatio nominis hujus prius est manifestanda. Interpretatur itaque Cherubin multitudo scientiae, vel fusio sapientiae, ut scilicet Dionysius Areopagita in libro de Coelesti Hierarchia scribit. Cui etiam astipulatur Epiphanius in libro de Hebraicis nominibus; dicit enim Cherubin cognitionem plenam vel cognitionem multorum interpretari. Sed si coelestem essentiam in hoc loco divina voluit significari scriptura, necessario cogemur fateri paradisum spi∣ritualis naturae esse. Non enim ratio nos sinit credere spiritualem Deoque proximam naturam ac circa eum semper motam, ante terrenum localemque paradisum posse col∣locari; ni forte dicamus non ipsum Cherubin, sed unum de extremo ordine coelesti∣um virtutum, qui prope angelicus dicitur, ante paradisum locatum fuisse, qui prop∣terea Cherubin appellatus est, quia ab ipso Cherubin ante paradisum collocari jubetur. Quicquid enim ab inferioribus coelestium ordinibus in rerum natura perficitur, ad su∣periores

refertur, quia inferiores nil agunt praeter quod à superioribus agere praecipi∣untur. Eadem quippe ratione Seraphin scribitur Isaiam purgasse Prophetam, cum non ipse Seraphin, ut Sanctus Dionysius Areopagita exponit, per seipsum purgarit Prophe∣tam, sed per unum Angelorum extremi ordinis coelestium essentiarum, qui propterea Seraphin appellatione meruit vocari, quia, sicut ei jusserat Seraphin, purgavit Prophetam, & quod ipsa purgation non ad purgatorem refertur, sed ad eum qui jussit Prophetam pur∣gari. Quod si hoc dixerit, nonne eadem difficultas remanebit? non enim verisimile est angelicam substantiam, quamvis in ordine coelestium virtutum extremam, in aliquo terreno loco posse collocari. Si vero solum nominis intellectum, nullam vero coele∣stem substantiam in hoc loco accipiamus, possumus dicere Deum ante paradisum vo∣luptatis, hoc est ante conspectum rationabilis humanae naturae, quamvis de paradiso expulsae, hoc est ex dignitate primae suae conditionis remotae, Cherubin collocasse, multitudinem videlicet scientiae aut fusionem sapientiae, qua seipsam recognosceret, inque pristinam felicitatem, quam peccando deseruerat, actione & scientia purgata, sapientiaeque studiis exercitata vellet & posset redire. Ubi datur intelligi plus divi∣nae misericordiae, quam vindictae in expulsione hominis de paradiso fuisse. Non enim conditor voluit imaginem suam omnino damnare, voluit autem eam renovare, multi∣tudineque scientiae exercitare, fusione item sapientiae rigare & illuminare, dignamque efficere iterum lignum vitae, à quo remota est, adire, eoque frui ne interiret, sed vive∣ret in aeternum. Sed si quis altius velit conspicere, Cherubin vocabulo ipsum Dei ver∣bum significari non incongrue intelliget. Dei namque verbum, in quo sunt thesauri scientiae sapientiaeque absconditi, semper sine ulla intermissione humanae naturae obtu∣tibus praesto est, eamque admonet, & purgat, & illuminat, donec ad perfectionem su∣am intemeratam reducat. Et quid mirum si Dei sapientia Cherubin vocabulo signifi∣cetur, cum & Angelus magni consilii & virtus dicatur? Audi Apostolum de Patre Deo loquentem: invisibilia enim ejus à creatione mundi per ea quae facta sunt intellecta conspici∣untur: sempiterna quoque ejus virtus similiter & potestas, & ut breviter dicam, om∣nium coelestium essentiarum appellationibus quadam mutabili metaphora in divinis scripturis soleat intimari. Flammeum quoque gladium eadem ratione ipsum Dei ver∣bum significare non inconvenienter accipimus: urit namque & dividit, urit quidem no∣stra delicta; est enim Deus ignis consumens, purgansque irrationabiles nostrae naturae sor∣des, eamque dividit ac discernit, ab his quae ei merito praevaricationis supervenerant, eamque decolorant, atque deformant, dissimilemque conditiori suo efficiunt. Gla∣dius iste, verbum videlicet Patris unigenit••s Filius virtus & sapientia non immerito & creditur & intelligitur versatilis, quia dum est natura immutabilis, movetur tamen inef∣fabilis sua clementia & misericordia erga salutem humanae naturae. Semper itaque ta∣lis Cherubin flammeusque gladius versatilis ante oculos animae nostrae, rationis dico & intellectus, collocatur. Quid ita? ad custodiendam viam ligni vitae, hoc est, ne viam ligni vitae oblivioni tradamus, sed semper memoriam ipsius ligni viaeque, qua itur ad illud, ante oculos cordis nostri indesinenter habeamus. Et ne mireris me singulariter Cherubin protulisse, cum beatus Hieronymus & pluralis numeri & masculini generis talia nomina in im desinentia apud Hebraeos pronunciarit. Secutus namque sum sanctum Dionysium Areopagitam singulariter Seraphin & Cherubin nominantem, prae∣sertim cum & Hebraeorum & Graecorum usus sit singularia & pluralia pro se invicem ponere. Sed quae est illa via, quae ducit ad lignum vitae? & quod est illud lignum, ad quod ducitur? Nonne idem ipse Filius Dei, qui de seipso loquitur, ego sum via, veritas, & vita. Quod autem ipse sit lignum vitae, multis scripturae divinae locis comperitur apertissime, ita ut nullo indigeat testimonio. Multipliciter itaque in hoc loco san∣ctae scripturae Dei verbi symbolica nomina exaggerata sunt. Nam & Cherubin, & flammeus gladius versatilis, & via, & lignum vitae appellatur, ut per hoc intelligamus quod ipsum verbum nunquam cordis nostri obtutibus recedat, & quod semper ad illu∣minandos nos praesentissimum sit, & beatitudinis, quam praevaricando perdidimus, nusquam memoriam perdere sinit, ad eandem semper nos redire volens, &, donec id fiat, condolendo suspirans, perque scientiae & actionis perfectos gradus iter quod illuc ducit, carpentes nos instigans. Ignem, inquit, veni mittere in terram, & quid volo, ni ut accendatur? Sed priusquam de ipso reditu nostrae naturae tractemus, quae∣dam ex sensibilibus probatissima argumenta, quibus docemur incunctanter credere ip∣sum futurum esse, sumenda existimo, si tibi videtur.

III. D. Videtur plane. Ex sensibilium quippe naturalibus argumentis ad puram spiritualium rerum cognitionem verae ratiocinationis progressio potest pervenire. M. Considera itaque, utrum isti locales temporalesque hujus mundi visibilis partium recursus vacant quodam mysterio, nec-ne. D. Vacare eos mysterio non facile dixe∣rim; nihil enim visibilium rerum corporaliumque est, ut arbitror, quod non incor∣porale quid & intelligibile significet: sed ipsorum recursuum, ex quibus argumenta vis sumere, quosdam breviter velim commemores. M. Omnibus, ut aestimo, naturam rerum considerantibus & animi conceptione & corporalis sensus judicio luce clarius patefactum est coelestem astrigeramque sphaeram semper volubilem ad eundem locorum situm in viginti quatuor horarum spatio redire. Solem similiter ad idem punctum aequinoctialis Diametri peracto quadriennio eodem temporis momento in ortu dico pervenire. Lunam quoque ad eundem locum signiferi quo accensa est paulo plusquam viginti septem dierum & octo horarum intervallo recurrere. De reditu autem alia∣rum planetarum, quod omnibus Astrologiae peritis notissimum est, supervacaneum est dicere. Sufficit enim duorum maximorum mundi luminarium leges naturales & revolutiones, ad ea quae conamur asserere, suadenda posuisse. Luna siquidem ad prin∣cipia cursus sui, decimo nono anno peracto; Sol vero decimo octavo finito revocatur: qui duo numeri in se invicem multiplicati in quingentos triginta duos annos concrescunt, quibus peractis ad eosdem locorum signiferi & temporum magni anni nu∣meros & situs, omnemque sui cursus harmoniam duo praedicta luminaria totam pascha∣lis cursus rationem peragentia, redire perhibentur. Quid aër? nonne ad easdem qua∣litates frigoris, seu caloris, seu temperantiae definitis revocatur temporibus? quid di∣cam de Oceano? Nonne per omnia lunarem cursum sequitur, certaque spatia recur∣sionis suae observat? Sive quotidianos aestus, sive recessus, sive malinas, sive lidunas per∣agat, varios semper naturae certosque recursus non praetermittit. Quid de aeris ter∣renis animantibus, surculis, herbis? num similiter sua tempora observant, quibus in foetus, flores, folia, fructus erumpunt? Et simpliciter dicendum, nulla corporea crea∣tura est vitali motu vegetata, quae non ad principium motus sui revertatur. Finis enim motus est principium sui▪ non enim alio fine terminatur, ni suo principio à quo incipit moveri, & ad quod redire semper appetit, ut in eo desinat atque quiescat. Et non solum de partibus sensibilis mundi, verum etiam de ipso toto id ipsum intelligen∣dum est▪ finis enim ipsius principium suum est quod appetit, & quo reperto cessabit: non ut substantia ipsius pereat, sed ut in suas rationes ex quibus profectus est, revertat. Praeterit enim, ait Apostolus, figura hujus mundi. Quam Apostolicam sententiam sanctus Pater Augustinus breviter exposuit, dicens; figura, non natura: naturam pro essentia, ut aestimo, mutans, usu frequentissimo Graecae Latinaeve elocutionis. Nam Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 pro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 pro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 saepissime commutant. Horum siquidem nominum pro∣prietas est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, essentiam de eo quod nec corrumpi, nec augeri, nec minui in omni creatura sive visibili sive intelligibili potest, praedicari: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vero, hoc est, natu∣ram de generatione essentiae per loca & tempora in aliqua materia, quae & corrumpi & augeri & minui potest diversisque accidentibus affici. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 namque ex verbo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 derivatur, quod est sum, cujus participium masculinum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, foemininum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, unde 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 autem ex verbo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quod est nascor, vel plantor, vel generor. Omnis itaque crea∣tura, quantum in suis rationibus subsistit, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est; in quantum vero in aliqua materia procreatur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est. Veruntamen, ut di ximus, sicut apud Graecos 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 pro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 pro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ita apud Latinos essentia pro natura & natura pro essentia indifferenter con∣stituitur, salva tamen singularum significationum proprietate. Essentiam itaque re∣rum sensibilium, quam praefatus Pater naturae significavit appellatione, perpetualiter permansuram esse ratio fiducialiter astruit, quoniam in divina sapientia incommuta∣bilis ultra omnia loca & tempora omnemque mutabilitatem facta est. Naturam vero per loca & tempora generatam, ceterisque accidentibus intervallo ambitam, inter∣vallo omnium praedefinito perituram, nemo sapientiae studiis instructus potest ambige∣re. His igitur & hujusmodi sensibilis mundi & universaliter & particulariter motibus recursionibusque certissimisque à principio motuum restitutionibus ad ipsum princi∣pium, dum enim motus rerum ab eo incipit, principium, dum vero in ipsum desinit, finis solet appellari; nam & apud Graecos principium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est finis, appellatur. Indiscrete quidem dicentes principium & finem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quid aliud nobis mystice inti∣mant, ni reditus nostrae naturae ad principium suum à quo facta est, & in quo & per

quod movetur, & ad quod tendit redire semper. Generaliter in omnibus hominibus sive perfecti sint sive imperfecti, sive puri sive contaminati, sive veritatem cognoscentes in Christo renovati, sive in tenebris ignorantiae in veteri homine detenti, unus atque idem naturalis appetitus est essendi, & bene essendi, & perpetualiter essendi, ut Sanctus Au∣gustinus breviter comprehendit, beate vivendi miseriamque fugiendi. Motus namque iste feliciter vivendi & subsistendi ab eo qui semper, & bene, & omnibus inest. Et si omnis motus naturalis necessario non desinit neque quiescit, donec perveniat ad finem quem petit, quid potest humanae naturae necessarium prohibere, compescere, sistere, ne ad id quod naturaliter appetit, valeat pervenire? nulla enim creatura est quae vult vel appetit nihil esse, fugit autem ne ei contingat non esse, praesertim dum omne quod ab eo qui vere est & superesse factum est ad nihilum redire difficile. Si vero aliqua occasione natura Deo similis à principio sui per dissimilitudinem remota fuerit, sem∣per ad principium suum redire contendit, ut similitudinem, quam corruperat, recipiat. Si enim ignis iste visibilis in aliqua materia ardens flammarumque suarum comas eri∣gens, semper in altum tendit, nulloque suae flagrantiae motu ima petit, qua ratione ig∣nem illum intelligibilem substantiae ad imaginem Dei creatae credibile sit in imis mortis & miseriae posse semper detineri, ut in sublimia vitae beatitudinisque naturali appetitu, & conditoris gratia adjuta non valeat erigi? Nos autem dicimus non quod natura in omnibus aequaliter futura sit beata, sed quod in omnibus morte & miseria futura sit libera. Esse enim & vivere & aeternaliter esse commune erit omnibus & bonis & ma∣lis; bene autem & beate esse solis actione & scientia perfectis proprium & speciale erit. Aut quomodo verisimile potest approbari, ut piissimus rationabilis naturae conditor ra∣tionabilem ipsius motum, ne eum attingat, prohibeat? Nec solum ad haec cogitanda, credenda, intelligenda, hoc est, quod omnia ad principium motus & causas principales naturali lege cogente redeunt, exempla rerum sensibilium attrahunt, verum etiam quae solo mentis contuitu considerantur. Ut sunt disciplinae, quas vocant Philosophi libe∣rales, ex quibus pauca ad id, quod suadere volumus, introducere necessarium video, si tibi morosum non sit atque superfluum.

IV. D. Neque mihi morosum, neque superfluum videtur, sed valde utile & com∣modum, ut quomodo ex motibus rerum sensibilium quaedam exempla de reditu naturae assumta sunt, ita etiam ex intelligibilium contemplationibus, quae solo mentis con∣ceptione percipiuntur ad eundem reditum suadendum introducantur, praesertim cum majoris virtutis sint ad faciendam rei dubiae fidem argumenta quae ex inconcussis vera∣rum artium regulis, quam quae ex corporalium sensuum conjecturis comparantur: li∣cet & illa sine rationis & intelligentiae ducatu nec inveniri nec approbari possint. Re∣rum namque sensibilium veram cognitionem solo corporeo sensu impossibile est inve∣niri. M. Quid tibi videtur? Nonne ars illa, quae à Graecis dicitur Dialectica, & de∣finitur bene disputandi scientia, primo omnium circa 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 veluti circa proprium suum principium versatur, ex qua omnis divisio & multiplicatio eorum, de quibus ars ipsa disputat, inchoat per genera generalissima mediaque genera usque ad formas & species specialissimas descendens, & iterum complicationis regulis per eosdem gradus per quos degreditur, donec ad ipsam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ex qua egressa est, perveniat, non desinit redire, in eam quae semper appetit quiescere, & circa eam vel solum vel maxime intelligibili mo∣tu convolvi. Quid de Arithmetica dicendum? nunquid & ipsa à monade incipiens, per diversas numerorum species discedens, iterum facta resolutione ad eandem monada redit, ultra quam ascendere nescit. Nec immerito, cum omnis numeri numerorum∣que species ab ea incipiant, & in eam desinant, & in ea vi & potestate subsistant: quemadmodum omnia genera omnesque species rerum continentur in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 atque sal∣vantur. Non aliter in Geometria sentiendum, quae eadem ratione à principio sui, quod Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Latini signum vocant, incipiens per plana solidaque schemata, su∣perficies & latera angulos quoque componens, longitudinis, latitudinis, profundi∣tatis etiam spatia perficit. Quibus omnibus resolutis ad proprium sui principium, quod est signum in quo tota virtus artis consistit, regreditur. Quid de Musica? Non∣ne & ipsa a principio suo incipit, quod vocant tonum, & circa symphonias sive sim∣plices, sive compositas movetur, quas denuo resolvens, tonum sui videlicet principium repetit, cum in ipso ipsa tota & vi & potestate subsistit? Quis autem Astrologiam ignorat? cujus maxima vis est motus syderum per loca & tempora considerare, ab ato∣mo cursum suum incipere, inque ipsum resolutis temporum spatiis suum recursum

terminare. Videsne itaque quomodo praedictae animae rationabilis conceptiones princi∣pia sua repetunt, in quibus finem motus sui constituunt? principium quippe & finis in his omnibus, ut praedictum est, id ipsum est. D. Plane video, & modus iste argumen∣tationis, qui ex intelligibilibus sumitur, ad rem de qua nunc agitur credibilem facien∣dam multum valet, ut arbitror. Agitur autem de reditu naturae, veruntamen cum ex liberalibus disciplinis praefatas attraxeris argumentationes, cur Grammaticam & Rhe∣toricam praetermiseris, non satis video. M. Non unam ob causam praetermissas esse cognosce. Primum quidem, quia ipsae duae artes veluti quaedam membra Dialecticae multis Philosophis non incongrue existimantur. Deinde brevitatis occasione. Po∣stremo, quod non de rerum natura tractare videntur, sed vel de regulis humanae vocis, quam non secundum naturam, sed secundum consuetudinem loquentium subsistere A∣ristoteles cum suis sectatoribus approbat: vel de causis aut personis specialibus, quod longe à natura rerum distat. Nam cum Rhetorica de communibus locis, quoad na∣turam rerum pertinent, tractare nititur, non suas, sed Dialecticae arripit partes. Hoc autem dico, non quod Grammatica & Rhetorica omnino suis veluti principiis carue∣rint, cum una ex litera, altera ex hypothesi, hoc est finita quaestione incipiant & in eas∣dem resolvantur, bene scribendi quidem scientia in literam, bene dicendi vero peritia in hypothesin: sed quod validioris vigoris sint ad probandas vel negandas quaestio∣nes quae de rerum incertarum inquisitionibus fiunt, argumenta ex natura rerum sumta, quam ex humanis inventionibus excogitata. Humanis siquidem argumentationibus & bene scribendi & bene dicendi ars & facta & reperta est. D. Cur itaque in numero liberalium disciplinarum computantur, si secundum naturam non sunt, sed secundum humana machinamenta? M. Non aliam ob causam video praeter quod matri artium quae est Dialectica, semper adhaerent. Sunt enim veluti quaedam ipsius brachia rivulive ex ea manantes, vel certe instrumenta, quibus suas intelligibiles inventiones humanis usibus manifestat. D. Huic responsioni non usquequaque contradixerim, verisimile namque est. Potest enim rationabilis anima intra semetipsam de liberalibus disciplinis tractare, absque vocis articulatae disertaeque orationis strepitu. Sed quod instat, & ad praesentem actionem attinet, videndum est. M. Quid istuc?

V. D. Quid ni ut auctoritate approbes principium naturalium motuum finemque id ipsum esse & in nullo distare. M. Si hoc quaeris, audi beatum Maximum in decimo nono capitulo de Ambiguis loquentem. Omne quod secundum naturam movetur per causam omnino movetur, & omne quod per causam movetur, per causam omnino & est; omne autem quod per causam est & per causam movetur, principium quidem ha∣bet omnino essendi ipsam per quam est & ex qua ad esse inchoatum est, causam; finem vero movendi eandem, per quam movetur & ad quam adducitur, causam. Omne au∣tem quod per causam & est & movetur, genitum prorsus. Si autem moti finis est ipsa per quam movetur, causa, eadem prorsus ei est, per quam factum est, & causa. Una igitur omnis utcunque existentis & moti secundum naturam ut principium & finis cau∣sa, per quam & est & movetur omne quod est & movetur. Activa namque subsistens potentia & facit facta divinitus ut principium: & praemittit & attrahit mota▪ proinde ut finis & finit. Si autem omne quod movetur, est & factum, per causam est, & move∣tur & factum est: omne quod non per causam est, neque factum est neque profecto mobile. Non enim movetur, quod per omnia in omnibus essendi causam non habet: si autem quod caret causa omnino etiam immobile, immobile igitur divinum, essendi quippe nullam habet causam, & omnium quae sunt subsistit causa. Animadverte quo∣modo causam omnium rerum & finem id ipsum esse evidentissime disputat. D. A∣nimadverto. Sed quid ad praesentem quaestionem pertineat non intelligo. Non e∣nim de Deo, qui est principium & finis omnium, quoniam ex ipso, & per ipsum, & in ipso, & ad ipsum sunt omnia, videris discutere, sed de principiis sensibilium rerum temporalibus, sive per generationis sive per localitatis motum, deque contemplativis intelligibilium inchoamentis, quae animo percipimus. Ac per hoc quorsum istaec quae à te dicta sunt de Deo exempla tendant, nondum mihi clare patescit.

VI. M. Miror cur tantae tarditatis sis, ut quorsum talia tendunt non clare perspicias. Nam omnia argumenta, quae ex natura sensibilium & intelligibilium introduximus, ad hoc respiciunt; ut quemadmodum unumquodque ad suum principium sive sensibile sive intelligibile naturaliter cogitur redire, ita etiam humanam naturam ad suum prin∣cipium, quod nihil aliud est praeter Dei verbum, in quo & facta est & incommutabiliter

subsistit & vivit, reversuram esse incunctanter credimus, certissimis{que} rerum argumenta∣tionibus roborati intelligimus. Si enim omnium rerum quae sunt & quae non sunt, ea∣rum dico quae corporis sensibus animi{que} contemplationibus succumbunt, earum{que} quae corporales sensus mentis{que} contuitum prae nimia suae substantiae subtilitate & altitudine fugiunt, Deus principium est, & ipsum appetunt, & appetitus earum nulla ratione, ne illuc perveniat, prohibetur, quid mirum, si de humana natura quae specialiter ad imagi∣nem & similitudinem unius & communis omnium principii facta est, & credatur & in∣telligatur, quod illuc reversura sit unde profecta est, praesertim cum non ita inde pro∣fecta est, ut omnino principium sui deseruerit; in ipso enim, ut ait Apostolus, vivimus, & movemur, & sumus: sed quod quadam dissimilitudine propter peccatum decolorata est, dicitur recessisse. Similitudo nam{que} fecit proximam, dissimilitudo longinquam. Non e∣nim gressibus corporis, sed affectibus mentis elongatur à Deo, aut ei appropinquatur. Localibus intervallis à solari luce non receditur, sed vel oculorum privatione, vel con∣niventia, vel lucis ipsius occasu. Sanitas non loco deseritur, sed dolore. Similiter vita, beatitudo, sapientia, omnesque virtutes non aliter relinquuntur in suis privationibus: morte scilicet, miseria, stultitia, vitiisque. Et sicut cutis humani corporis leprae con∣tagione deformitateque percutitur: sic humana natura superba inobedientia infecta & corrupta est, deformisque, & conditori suo di••similis facta. De qua lepra cum di∣vinae gratiae medicina liberata fuerit, in pristinam revocabitur formositatem: magis∣que dicendum, quod ipsa natura quae ad imaginem Dei facta est, suae pulcritudinis vigorem integritatemque essentiae nequaquam perdidit, neque perdere potest. Divi∣na siquidem forma semper incommutabilis permanet; capax tamen corruptibilium poe∣na peccati facta est: quod ex verbis Beati Gregorii Nysseni possumus approbare. Ait enim in capitulo vicesimo septimo de Imagine, tractans de Resurrectione:

Non est incredibile ex communione quatuor generalium elementorum mundi ad proprium statum naturae, de corpore occulto & incorruptibili quod resurget, resolutionem, hoc est reditum resurgentium corporum fieri. Non enim per omnia quod nostrum est, in fluxu & transmutatione est. Si enim esset, incomprehensibile universaliter fie∣ret; quod nullum statum ex natura habet, sed juxta subtiliorem rationem eorum quae in nobis sunt, quaedam quidem stant, quaedam vero ex mutabilitate proveniunt. Mutatur enim per augmentationem & diminutionem corpus, veluti vestimenta quae∣dam, consequentes aetates indutum. Stat vero per omnem eversionem intransmuta∣bilis in se ipsa forma, in suis sibi semel ex natura signis non desistens, sed in omnibus secundum corpus transmutationibus cum suis notis ingenuis apparet. Subtrahatur autem per Dei verbum, ipsa quae ex passione est mutatio, quae formae superaccidit. Nam veluti facies quaedam aliena, ipsa per infirmitatem deformitas formam depre∣hendit, qua deformitate per verbum Dei circumablata, sicut in Naamano Syro, seu in illis leprosis qui in Evangelio narrantur; iterum occulta sub passione species, per sanitatem in suis notionibus relucebit. Igitur in Deiformitate animae non fluxile per mutabilitatem & transmutabile, sed quod permanet similiterque in nostra concreti∣one habet,

hoc insitum est. Animadverte quam clare, quam aperte praefatus Nysse∣nus astruit quod non solum forma animae ad imaginem Dei facta est: verum etiam na∣turalis forma corporis quae imaginem animae imitatur, semper incorruptibilis & in∣commutabilis permaneat: quicquid vero naturali corpori ex concretionibus elemen∣torum, & animae ex sordibus irrationabilium motuum superadditum est, in fluxu & corruptione semper est. Et hoc, ut ait ipse, sub figura Naamani Syri, & illorum de∣cem quos Evangelium purgatos à Domino fuisse narrat, pulcre insinuatur. Ille namque Syrus ipsique decem humanam effigiem non perdiderant; sed solummodo tu∣more & turpitudine leprae percussi & cooperti sunt: ut per hoc intelligamus naturam nostram non esse perditam vel mutatem, sed vitiorum deformitate decoloratam. Et vi∣de quantum incunctanter ipse Syrus humanae naturae gesserit figuram. Naaman quippe decorus interpretatur: Syria vero coelestium contemplatio. Nunquid & sic humana fieret si non superbiret? Decora enim & ad coelestium contemplationem condita est, sed praevaricationis causa lepra est percussa. At descendens in Judaeam Naaman, re∣diensque iterum in Syriam, jubente Propheta Elisaeo, in Jordane flumine lepram de∣posuit, cutisque corporis ipsius renovata est. Num & nostra natura dum languorem suum turpitudinemque suorum vitiorum recognoverit, in confessionem miseriae suae descendens, inque se ipsam reversura purgabitur? Et quis eam purgabit? Elisaeus, Dei

videlicet salvator, vel Dei salus. Nonne noster Elisaeus est Dei verbum Dominus noster Jesus Christus, qui est Dei salvator & Dei salus, in redeundo in Syriam nostram salvabit naturam, hoc est, dum ad pristinum statum, in contemplationem videlicet in∣telligibilium virtutum reverti nos jusserit? Et ubi purgabitur? in Jordane: cujus interpretatió est descensus Domini, vel descensus judicii, vel potentia, vel terra extre∣ma, vel ascensio eorum. Et quando credimus & speramus salutem & reditum nostrae naturae in Syriam coelestis contemplationis, nisi quando descendet Dominus in gloria sua, descendet ad judicium vivorum & mortuorum, & suam potentiam manifestaturus in terra extrema, hoc est in finem mundi, quando coelum & terra transibunt in ascen∣sione eorum, hoc est in exaltatione sanctorum in aeternam beatitudinem, vel certe in communi omnium resurrectione? Siquidem resurrectio communis omnium ascensio est ex mortein vitam, ex animali corpore & corruptibili in spirituale & incorruptibile. Tota autem lepra humanae naturae & corruptio exaggerabitur & convertetur in Gie∣zi. Giezi interpretatur videns vallem, vel discissio à visione; typice diabolum sig∣nificans: qui dum sit nequam Salvatoris nostri servus, sine cujus jussionibus, aut per∣missionibus malitiae suae machinamenta non sinitur peragere, semper in profundum per∣ditionis, aeternaeque mortis non desinit prospicere, & ex veritatis contemplatione me∣rito suae superbiae divisus discedere. Lepra itaque nostra quae livore ipsius invidiae imaginem Dei contaminaverat, in ipsum redigetur: quia dolore salutis & restauratio∣nis nostrae superfusus, poena ejus cumulabitur. Quid dicam de decem leprosis? Num & ipsi ejusdem nostrae naturae charactera gessere, quae à suo redemtore redemta est, & quotidie in singulis redimitur: & in consummatione mundi universaliter in omnibus & redimetur & liberabitur? Humana quippe natura denaria quantitate solet significa∣ri: anima namque & corpore constare dubium non est. Corpus autem quinario nu∣mero pollet, quatuor videlicet elementis corporalibus, & forma, quae illa componit elementa & formificat. Anima quoque quinario numero non dissonat. Subsistit namque intellectu & ratione, & duplici sensu, interiori profecto & exteriori, vitali∣que motu quo corpus administratur. Denariam hominis quantitatem habes, ut opi∣nor: quae conditoris & redemtoris sui gratia, de omni superaddita sibi miseria veluti de quadam lepra liberabitur, & in unum redigetur: ut non denaria quantitas, sed so∣lus intellectus simplicis veritatis pura contemplatione unitus remaneat: quod signifi∣cari arbitror per ipsum leprosum, qui solus ad Dominum reversus est, gloriam Deo de sua mundatione referens: ac veluti alienigena de longinquitate dissimilitudinis re∣diens, liberatori & purgatori suo adhaeserat. Ceteri autem novem non jam reperti sunt. Tota siquidem humana natura in solum intellectum refundetur, ut nil in ea re∣maneat, praeter illum solum intellectum quo Creatorem suum contemplabitur.

VII. Sed antequam de purgatione naturae humanae, deque adunatione ipsius sibimet & conditori suo ad cujus imaginem facta est, tractemus: de ipso reditu quaedam dicen∣da esse non incongruum existimo. Nisi enim quis prius edisserit quorsum cecidit, & unde incipit reditus naturae, & per quos gradus ascendit, & quid appetit, & in quo de∣sinit, non facile quod astruit suadebit. D. Nil verius, ut arbitror. Quis enim na∣turae reditum facile suaserit, si non ante quo cecidit, & quo, & quomodo reversura sit certis ratiocinationis argumentationibus approbarit? M. Unde cecidit, & quo per∣venit, nulli fidelium incognitum est, Psalmista dicente: Homo cum in honore esset, non intellexi••, comparatus est jumentis insipientibus, & similis factus est illis. Deseruit itaque honorem divinae imaginis, coelestiumque virtutum aequalitatis, cecidit autem in simili∣tudinem irrationabilium animalium. Terrenis namque cupiditatibus, carnalibusque desideriis opprimitur natura, quae ad coelestia appetenda & diligenda naturaliter est condita: irrationabili motu volvitur, quae ratione frui comparabatur. Non enim est bestialis motus, qui non in homine postquam peccavit non deprehendatur: & ut certa docet ratio, reprehenditur in homine, quod laudatur in bestia. Quare? Quia in bestia irrationabilis motus naturaliter subsistit: in homine vero contra naturam. Quicquid autem secundum naturam insitum est, bonum est: quicquid vero contra na∣turam superadditum est, quamvis in bestiali substantia bonum sit, homini tamen incon∣veniens & alienum. Nec aliunde humanae naturae irrationabiles motus supervene∣runt, nisi ex bestiarum substantiali impetu: quibus peccando similis facta est. Quod etiam idem Gregorius Nyssenus testatur in capitulo decimo octavo de ••magine, dicens.

Arbitror ex hoc principio, similitudine videlicet irrationabilium animantium, "etiam

singulas passiones, veluti ex fonte quodam in inundatione in humana vita conditas. Hanc autem rationem ipsa passionum cognatio, aequaliter & in nobis, & irrationabi∣libus manifestat. Non enim justum est humanae naturae ad divinam speciem forma∣tae, passibilis affectus referre principia. Nam non secundum furorem est ipsa homi∣nis ad Deum similitudo: neque ex voluptate ipsa supereminens natura formatur. Formido quoque, & ferocitas, & ad id quod plus est desiderium, & ad id quod mi∣nus est odium: & omnia hujusmodi longe à divinae pulcritudinis charactere sunt. Haec itaque ex irrationabili parte humana natura ad seipsum attraxit. In quibus enim irrationabilis vita ad conservationem suam munita est, haec ad humanam vitam trans∣lata,

passi••nes factae sunt. In hos itaque irrationabiles motus qui bestiali vitae na∣turaliter, humanae vero passibiliter insunt, hominem cecidisse nullus sapientium ambi∣git: & ex his iterum in mortem corporis, & solutionem corruit. Neque enim plus inferius vivere potuit. Siquidem in natura rerum nihil inferius est vita ratione & sensu carente: infimum autem omnium corpus corruptibile, quum ad nihilum redire nulla natura sinitur, & ubi ruinae suae finem posuit, inde iterum redire inchoavit. Fi∣nis autem ruinae solutio corporis est. Ex solutione itaque corporis reditus naturae proficiscitur; ac per hoc plus utilitatis humanae naturae contulit mors carnis, quam vindictae: (quamvis poena peccati fuisse aestimata sit:) in tantum ut carnis solutio quae mortis nomine solet appellari, rationabilius mors mortis dicatur, quam mors carnis. Si enim humana vita in hac corruptibili carne recte à sapientibus mors vocitatur, qua ratione finis ipsius vitae mortis vocabulo censetur: dum plus de morte liberat, quam mortem morientibus infert? Hinc Beatus Maximus in vicesimo octavo cap. de Ambi∣guis;

finem, inquit, praesentis hujus vitae injustum est, ut arbitror, mortem nomina∣re, sed à morte alienationem, & à corruptione segregationem, & à servitute liberta∣tem, & à perturbatione quietem, & bellorum interitum, & à confusione transitum, & à tenebris reditum, & à doloribus requiem, & ab ignobili pompa silentium, & ab insta∣bilitate otium, & turpitudinis velamen, & à passionibus refugium, & peccati abolitio∣nem:

& omnium ut comprehendens dicam, malorum terminum. Finis itaque prae∣sentis vitae initium est futurae, & mors carnis auspicium naturae restitutionis, & in an∣tiquam incolumitatem reditus.

VIII. Prima igitur humanae naturae reversio est, quando corpus solvitur, & in qua∣tuor elementa sensibilis mundi ex quibus compositum est, revocatur. Secunda in re∣surrectione implebitur, quando unusquisque suum proprium corpus ex communione quatuor elementorum recipiet. Tertia, quando corpus in spiritum mutabitur. Quar∣ta: quando spiritus &, ut apertius dicam, tota hominis natura in primordiales causas revertetur, quae sunt semper & incommutabiliter in Deo. Quinta, quando ipsa natu∣ra cum suis causis movebitur in Deum, sicut aer movetur in lucem. Erit enim Deus om∣nia in omnibus: quando nihil erit nisi solus Deus. Nec per hoc conamur astruere substantiam rerum perituram, sed in melius per gradus praedictos redituram. Quo∣modo enim potest perire, quod in melius probatur redire? Mutatio itaque humanae naturae in Deum, non in substantiae interitu aestimanda est, sed in pristinum statum quem praevaricando perdiderat, mirabilis atque ineffabilis reversio. Si enim omne quod pure intelligit efficitur unum cum eo quod intelligitur, quid mirum si no∣stra natura, quando Deum facie ad faciem contemplatura est in his qui digni sunt, quantum ei datur contemplari in nubibus theoriae ascensura, unum cum ipso & in ip∣so fieri possit? Nec hoc dicimus illorum sensum refellentes qui dicunt nullum corpus mutari in vitam, neque ullam vitam mutari in corpus: praesertim cum Sanctus Pater Augustinus hoc dicere videatur. Sed quod in hac disputatione de naturae reditu Gre∣gorium sequimur Theologum cjusque expositorem Maximum, nec non & sanctum Ambrosium in explanatione Evangelii secundum Lucam: neque cuipiam suademus credere quod ei incredibile videtur. Praedictorum namque reversionis naturae gra∣duum, quidam sunt in quibus theologorum traditio universaliter consentit: quidam in quibus omnino discrepat. Nam de reditu corporis in elementa ex quibus venit, deque ipsius resurrectionis tempore in seipsum recursu, nullus dissonat ab altero. De transitu vero, id est transmutatione corporis in animam, vel animae in causas, vel omni∣um in Deum, valde dissimilis sententia est, variumque fere in omnibus dogma. Mul∣ti enim dissolutionem solummodo, corporis in elementa, deque ejus reditu resurrecti∣onis momento in suum proprium statum disputant, & neque plus ascendere videntur;

quum in qualitate corporum post resurrectionem disputationis suae finem constituunt: transfusionem vero corporum in animas, & animarum in causas, & causarum in Deum quidam penitus negant, quidam caute dubitant: in tantum ut etiam humanitatem Christi in divinitatem conversam fuisse dicere non audeant. Et quum illorum non est praetermittenda auctoritas: quid de hoc sentiunt breviter commemorare debemus. Beatus Aurelius Augustinus in decimo Hexaemeri sui:

Primum, inquit, "illud fir∣missime teneamus, animae naturam nec in naturam corporis converti, ut quae jam fuit anima, fiat corpus: nec in naturam animae irrationalis, ut quae fuit anima ho∣minis, fiat pecudis: nec in naturam Dei, ut quae fuit anima, fiat quod Deus est: at∣que ita vicissim nec corpus, nec animam irrationabilem, nec substantiam quae Deus est,

converti & fieri animam humanam. Vides quemadmodum negat animam hu∣manam, hoc est naturam rationabilem converti posse in Deum, neque corpus in ani∣mam. Boetius quoque in secundo libro de Trinitate:

Non est, inquit, "humana anima in divinitatem à qua assumta est, permutata. Quod si neque corpus, neque anima in divinitatem potuit verti, nullo modo fieri potuit ut humanitas convertere∣tur in Deum. Multo minus vero credi potest, ut utraque in se converterentur: quum neque incorporalitas transire ad corpus potest, neque rursus è converso cor∣pus ad incorporalitatem: quandoquidem nulla his materia subjecta communis est, quae alterutris substantiarum qualitatibus permutetur.

In his verbis praedictorum auctorum nil aliud datur intelligi quam nullam corpoream naturam in incorpoream posse mutari. Quorum sententiam non solum non reprehendimus, verum etiam li∣benter accipimus: theologos autem qui Graece locuti sunt aliter sensisse non ignora∣mus. Quorum dicta quamvis in praecedentibus disputationis hujus libris frequenter de reditu naturae introduxerimus: eadem & nunc repetere necessarium judicamus. Beatus Gregorius Theologus in Epitaphio fratris sui Caesarii de resurrectione dispu∣tans:

Paulo post autem, inquit, & congenitum carnale; corpus videlicet receptu∣ra est anima, cum quo quae illic sunt, hoc est, in futura vita philosophata est: per ip∣sam & datam & creditam terram, carnem profecto in modum quem novit qui ea colligavit & dissolvit Deus: huic cohaereditabit illic gloriam, & quemadmodum laborum ejus, animae videlicet per congenerationem participavit corpus: sic ex ju∣cunditatibus suis tradet totum in seipsam corpus scilicet consumtura, & futura cum ipso unus spiritus,

& animus, & Deus, absorpto à vita & mortali & fluenti. Quam sententiam Maximus explanans:

ut enim, inquit, "absorpta est per peccatum caro à corruptione, à carne vero anima terrena operationibus suis facta; ab anima autem per consummatam ignorantiam cognitio Dei; ut neque si Deus est cognosceret: Sic omnino tempore resurrectionis secundum bene futuram conversionem in Spiritu Sancto, per gratiam incarnati Dei absorbebitur caro ab anima in spiritu: anima ve∣ro à Deo, qui est vere vita: ipsum quippe singularissimum per omnia totum tota ani∣ma manifeste habitura est. Et simpliciter dicendum per conversionem à praesentibus circa quae nunc sumus, & convolvimur omnia in futuro ostendet, quae nostra sunt ipsa divina resurrectionis gratia: ut sicut hic nos absorpsit mors valida per pecca∣tum,

sic illic illa juste infirmata deponatur per gratiam. Intuere quam clare & aper∣te praefati theologi reditum corporis in animam incunctanter edocent. Et ne quis forte nos existimet nullum Latinae linguae auctorem qui huic rationi adunationis na∣turae, hoc est de reditu inferiorum in superiora faverit, posse invenire: Beati Ambro∣sii sententiam introducere convenit in expositione in Lucam, eo loci, ubi de muliere illa Evangelica tractat, tria sata similae abscondente, donec fermentarentur in unum▪ Apostolus, inquit,

non in carne, sed in spiritu ambulare nos praecepit: ut sanctifica∣ti per lavacrum regenerationis veterem hominem cum suis desideriis exuentes, indu∣ti novum qui secundum Christum creatur, non in vetustate literae, sed in spiritus no∣vitate gradiamur, quo possit nobis resurrectionis tempore incorrupta corporis, & animae & spiritus manere communio.

Et paulo post. "Itaque si in hac vita tres men∣surae, corporis videlicet, & animae, & spiritus, "in eodem fermento, hoc est in unitate ecclesiae

permanserint, donec fermententur & fiant unum, ut aequalitatum nulla di∣stantia sit, nec compositi ex trium diversitate videamur: erit in futurum diligenti∣bus Christum incorrupta communio, nec compositi manebimus. Nam & qui compositi nunc sumus, unum erimus, & in unam substantiam transformabimur. Neque enim in resurrectione aliud erit alio inferius, sicut nunc fragilis in nobis est

carnis infirmitas, & corporalis habitudo naturae vel vulneribus patet, vel injuriis sub∣jecet, vel sui oneris mole depressa, supra terras nequit extollere altius atque elevare vestigium: sed in simplicis creaturae gratiam figurabimur, cum completum fuerit quod dictum est à Johan. cap. 5. Nunc filii Dei sumus, & nondum revelatum est quid erimus. Sed scimus quia cum revelatum fuerit, similes ei erimus. Itaque cum Dei natura fit simplex (spiritus enim Deus est) nos quoque in eandem imaginem figurabimur: ut qualis coelestis, tales & coelestes. Igitur sicut protavimus imaginem illius terreni, portemus & imaginem hujus coelestis,

quia eum animus noster debet induere. Sed non ita hunc excelsissimum (Ambrosium dico) magistrum debemus intelligere, veluti substantiarum confusionem, vel transmutationem velit suadere; sed adunationem quandam ineffabilem, atque inintelligibilem nostrarum substantiarum evidentissime docuisse. In humana siquidem natura nil subfistit quod spirituale & intelligibile non sit. Nam & substantia corporis profecto intelligibilis est: atque ideo non est incre∣dibile, nec rationi subsistens, si intelligibiles substantiae sibi invicem adunentur: ut & unum sint, & unaquaeque proprietatem suam & subsistentiam habere non desistat: ita tamen ut inferiora superioribus contineantur. Non enim vera ratio sinit superiora inferioribus vel contineri, vel attrahi, vel consumi. Inferiora vero à superioribus naturaliter attrahuntur, & absorbentur, non ut non sint, sed ut in eis plus salventur, & subsistant, & unum sint. Nam neque aer suam perdit substantiam, cum totus in so∣lare lumen convertitur: in tantum, ut nihil in eo appareat nisi lux; cum aliud sit lux, aliud aer: lux tamen praevalet in aere, ut sola videatur esse. Ferrum aut aliud ali∣quod metallum in igne liquefactum, in ignem converti videtur, ut ignis purus videa∣tur esse, salva metalli substantia permanente. Eadem ratione existimo corporalem substantiam in animam esse transituram: non ut pereat quod sit, sed ut in meliori es∣sentia salva sit. Similiter de ipsa anima intelligendum: quod ita in intellectum mo∣vebitur, ut in eo pulcrior Deoque similior conservetur. Nec aliter dixerim de tran∣situ, ut non adhuc dicam omnium, sed rationabilium substantiarum in Deum: in quo cuncta finem positura sunt, & unum erunt. Sed quod de adunatione humanae naturae absque singularum substantiarum proprietatis abolitione diximus, Maximi sen∣tentia possumus approbare. Exponens namque magnum Gregorium Nyssenum in ser∣mone de grandine, ubi ait:

Et nos quidem lux ineffabilis accipiet, & sanctae ac regalis contemplatio Trinitatis illuminantis planius & purius, & totius toti animo mixtae: quam etiam solum regnum coelorum ego pono: consequenter adjunxit, dicens: in omni creatura rationabili angelorum & hominum quicunque nullam secundum mo∣tum qui ad finem est naturaliter compactarum eis divinarum rationum ab ipso crea∣tore per negligentiam corruperunt, magis autem seipsos temperanter salvaverant, to∣tos inconversibiliter utpote divinae organa naturae & esse, & futuros esse scientes, quos per totum totus circumspirans Deus, in modum animae veluti membra corpo∣ris compacta, optimo Domino factos ad voluntatem tractat, & propria implet gloria & beatitudine, vitam dans & donans aeternam atque ineffabilem, & omnibus modis universa liberam cognitione constitutae proprietatis praesentis, & per corruptionem consistentis vitae, quam videlicet vitam aeternam non aer inspirans, neque sanguinis rivuli hepate fluentis constituunt, sed Deus totus totis participatus, & animae in mo∣dum ad corpus, & per medium animum ad corpus factus, sicut novit ipse, ut ea qui∣dem anima inconversibilitatem accipiat; illud vero corpus immortalitatem, & totus homo deificetur per inhumanati Dei gratiam deificantis, totus quidem homo manens secundum animam, & corpus per naturam, & totus factus Deus secundum animam & corpus per gratiam, & convenientem sibi per totum divinam beatae gloriae clarita∣tem, post quam nihil est ad intelligendum lucidius aut excelsius. Quid enim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est deificatione dignis amabilius, per quam Deus diis factus unitus omnino univer∣sitatem suam facit per bonitatem? Animadverte quod ait, "totus homo manens secundum animam & corpus per naturam, & totus factus Deus secundum animam & corpus per gratiam.

Naturae igitur manebit proprietas, & earum erit unitas, nec proprietas auferet naturarum adunationem, nec adunatio natura∣rum proprietatem. D. Isthaec quae à te dicta sunt quamvis verae rationi videantur similia, minus tamen capacibus, rerumque naturam considerantibus videbuntur, ut opinor, veluti quaedam deliramenta, ac sibimet contradicentia.

Magnus siquidem Gregorius Nyssenus ait, ut dicis, "quod anima suum totum corpus in seipsam con∣sumtura sit, & cum ipso unus & spiritus, & animus, & Deus futura: Cui etiam fa∣vet

Maximus,

dicens:

Omnino tempore resurrectionis secundum bene futuram conversionem in Spiritu Sancto per gratiam incarnati Dei absorbebitur caro ab anima in spiritu;

anima vero in Deo Addidisti quoque B••ati Ambrosii sententiam de adu∣natione humanae naturae, hoc est, de reditu in unum, ne videreris Graecorum solummo∣do auctorum auctoritatem sequi: nullo auxilio Latialiter loquentium, imo etiam de natura rerum disputantium suffultus. Ipse siquidem docet tres humanae naturae subsi∣stentias, corpus videlicet, & animam, & intellectum, veluti tria quaedam sata farinae, ut non dicam confundendas, sed veluti fermento quodam charitatis vinculo resurrectio∣nis tempore adunandas: non ut aliqua compositio nostrae naturae, sed omnino simpli∣citas, & inseparabilis unitas efficiatur. Non enim ut ipse ait, aliter ad imaginem Dei rest aurabitur, si non simplex spiritus, omnique compositione libera futura sit. Et nunc iterum post praedictorum Patrum de simplicissima humanae naturae, non solum in seipsa, verum etiam in Deo adunatione sententias: ejusdem Maximi dicta introduxisti, quae sunt hujusmodi: totus quidem homo manens secundum animam & corpus per naturam, & totus factus Deus secundum animam & corpus per gratiam, Quibus verbis quid aliud datur in∣telligi, nisi naturam corpoream in seipsa semper permansuram, & nullo modo nec in animam, nec in animum, nec in ipsum Deum transituram: quamvis resurrectionis glo∣ria beata & incorruptibilis sit futura animae & animo & Deo adunanda. Simili modo de animae natura animique non aliter intellexisse opinor, non transituras, sed singulas quasque in propria substantia permansuras. Neque enim parva differentia est inter animam & animum: dum ille circa divina solummodo, illa vero circa creaturas mo∣veatur. At si ista sic se habent, quomodo non contradictoria videbuntur?

IX, M. Cur te talia movent multum admiror: cum tibi prout potui suaserim, in∣telligibilium naturarum adunationem fieri posse sine cumulo & compositione, propri∣etatibus observatis, & incommutabiliter manentibus. Tria etenim sunt quae in om∣ni substantia, sive corporibus adhaerente, sive omni corpore absoluta, si tamen aliqua substantia est praeter Deum, quae sive intelligibili sive sensibili corpore careat, incom∣mutabilia & inconversibilia permanent, ut in prioribus libris multipliciter perdocui∣mus: essentia, virtus, & naturalis operatio. Nunquid haec tria unum sunt, & non unum compositum, sed simplicissimum unum & inseparabilis unitas? Horum enim nullum sine altero esse potest: quum unius ejusdemque substantiae sunt, & tamen ra∣tione consulta nonnulla differentia discernuntur. Aliud est enim esse, aliud posse aliquid efficere, aliud ipse effectus. Aliud est arbori esse, aliud posse crescere, aliud crescere. Aliud homini est esse, aliud posse intelligere, aliud intelligere quod potest intelligere. Et haec tria omni creaturae visibili & invisibili inesse dubium non est.

X. Accipe aliud exemplum de adunatione naturarum, sine confusione, vel mixtura, vel compositione. Num in una specie multi numeri substantiales sunt, & in uno ge∣nere multae species, & in una essentia multa genera: & ita sunt (ut vera edocet ratio) ut in una 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 unumquodque genus suas proprias rationes possideat, alterius generis rationibus discretas, neque confusas, neque mixtas, neque compositas, adunatas tamen, atque (ut ita dicam) unum quoddam multiplex & simplex? Similiter de speciebus in genere, & de numeris specialissimis in specie intelligendum est. Horum namque sin∣gula quaeque & proprietatem suam & adunationem possident, omni compositione remota. Aliud exemplum intuere ex numeris materia absolutis. Nonne omnes nu∣meri sive finiti sive infiniti, hoc est, sive rationis contemplationibus & nominationi∣bus comprehensibiles, sive humanae adhuc in hac vita contemplationis & ratiocinati∣onis virtutem superantes, in monade unum subsistunt? Et quidem in ipsa nulla nume∣rorum compositio, vel confusio, vel mixtura numerorum est: singuli autem suas sin∣gulares rationes in ea vi & potestate custodiunt. Quis enim recte disputantium dix∣erit binarium numerum vel ternarium in monade compositos esse, ita ut binarius in ea bis singulis, & ternarius ter singulis subsistat? si enim hoc fieret, non esset monas, sed multarum diversitatum & partium exaggeratio, & discrepantium numerorum cumu∣lus. Est autem monas in qua omnium numerorum mirabili quadam adunatione fons unus manat. In ipsa enim binarius & ternarius unum sunt, & proprias rationes cu∣stodiunt, quae sibi invicem conveniunt absque ulla mole corporea, absque ulla huma∣narum cogitationum phantasia seu phantasmate, seu phantasiae & phantasmatis copu∣latione, sed solo simplici & intelligibili intellectu subsistunt, unde in res corporeas sive incorporeas procedunt, actu & opere seu natura, hoc est, seu naturali seu artifi∣ciali

operatione, seu arithmetice: non aliter, sed eadem ratione de omnibus numeris à monade progredientibus, & in eandem resolutis intelligendum. Quid de puncto dicendum, à quo omnes lineae egrediuntur, & in quod resolvuntur & in eo•• unum sunt, neque illud unum compositum, sed ex rationibus diversis adunatum? Nec tali∣um exempla etiam in rebus sensibilibus desunt. Non negabis, ut existimo, oculorum radios, coelestiumque corporum fulgores, ceterorumque luminarium sensibiles atque corporeos esse. D. Quis negarit? Si enim luminarium splendor corporeus est, cur non etiam oculorum? Nam fortassis loca non implerent, & localiter non porrigerentur: si corporales non essent. M. Age: sive lux oculorum & luminarium corporea sit vel non sit, sensibile esse nemo denegarit. D. Nemo. Sed quare haesitas, ac veluti dubius videris de luce, utrum corpus sit an non? Atque ideo velim certam inde sententiam audire.

XI. M. De ratione lucis nunc non agitur: sed quid de ipsa sentio, quum à me exi∣gis, breviter dicam. In natura rerum tria rationabilis inquisitio invenit. Omne enim quod est, aut corpus est, aut incorporeum, aut medium quod corporale dicitur & ne∣que corpus est, neque incorporeum: in corporibus tamen sentitur, & propterea corporale dicitur & est. Corpus est omne quod longitudine, & latitudine, & alti∣tudine extenditur, sive naturale sit, sive Geometricum. Incorporeum est omne quodcunque praedictis spatiis omnino caret: ut est vita, omni materia carens: cor∣porale vero est: ut color, & forma, & similia; quae neque corpus sunt; quia circa corpora intelliguntur: neque incorporea sunt; quia semper corporibus adhaerent. Si ergo lux color est, & formas rerum sensibilium detegit: quid impedit ne dicatur, neque corpus esse, neque incorporeum, sed medium quoddam quod corporale dicitur atque sensibile? D. Redi ad propositum: neque hic diutius immorandum. Facilli∣me quippe crediderim lumen oculorum, seu ceterorum luminarium colorem esse, & neque corpus, neque incorporeum. Sed adhuc non satis video: utrum ille radius, verbi gratia, solaris, vel oculorum animalium, corpus quoddam sit, an corporale, ac solummodo color circa corpora sensibilis: ideoque definias optarim quid sit radius. M. Radius est, ut opinor, igneum quiddam, simplex, tenuissimum, purum, velox, mo∣bile, lucifluum, ex quo splendor procedens loca & corpora quae penetrat, illuminat atque declarat. D. Talis definitio verisimilis videtur. Sed Quorsum isthaec?

XII. M. Non aliorsum, nisi ut intelligas quomodo multorum & innumerabilium hominum, seu ceterorum animalium, videndi sensus capacium, visus circa aliquod vi∣sibile uno eodemque momento temporis volvatur. Verbi gratia, aurea sphaerula in summitate altissimae turris posita, simul ab omnibus undique circumstantibus potest videri: & unusquisque illam aspicientium obtutus sui radios in ea infigit; & nullus alii dicit, tolle tuum visum ut & ego videam quod vides; quia simul omnes possunt aspicere. Si ergo tot radii in unum confluunt, & nullus alteri confunditur, vel mis∣cetur, vel componitur; quum singuli intuentium quique proprietatem suam obtinent, dum circa unam eandemque rem mirabili quadam adunatione versantur: quid mirum si tota humana natura in unitatem quandam ineffabilem redigatur, proprietatibus & corporis, & animae, & intellectus incommutabiliter permanentibus? Aliud exemplum ex sensibilibus intuere, quod etiam Beatus Dionysius Areopagita de talibus disputans introduxit. Ponamus veluti in quadam Ecclesia multas lucernas simul ardentes, & ex diversis sedibus lampadum fulgentes: nonne unum lumen efficiunt, ita ut nullus corporeus sensus sit qui proprietatem luminis singularum lampadum ab alterius lumi∣ne possit discernere? Eo autem argumento incunctanter apertissimum est multarum lampadum lumina nullo modo esse confusa, sed solummodo adunata. Nam siquis, verbi gratia, lucem unius lampadis ex ipsa domo in qua lucent, subtraxerit, & aliorsum duxerit ardentem, de suo proprio lumine inter ceterarum lampadum splendores nihil relinquet, nihil aliarum luminis subtrahet. Sic de ceteris omnibus lampadibus sen∣tiendum. Nam si & ipsae subtractae fuerint, nil alieni luminis secum subtrahent, nil proprii dimittent.

XIII. Num simili modo de humanis organicisque vocibus intelligitur? Singula quaeque vox, sive humana, sive fistularis vel lyrica qualitatem suam habere non desi∣stit: dum unam harmoniam inter se plures unitate congrua analogia efficiunt. Ubi etiam apertum argumentum de sonis datur, quod in se invicem non confunduntur, sed solummodo adunantur. Nam si aliqua vox ex ipsis siluerit, sola silebit, nec de melo∣dia silentis inter adhuc sonantes quicquam resultat. Ex quo manifestum est, quod

quando inter ceteras sonuit, proprietatem suae qualitatis observavit. Nam si cum aliis confunderetur, non posset totam se silendo subtrahere. Quod enim confunditur vel miscetur, non facile in suam proprietatem resolvitur. His itaque atque hujus∣modi rerum intelligibilium & sensibilium exemplis facillime possumus cognoscere, adunationem humanae naturae fieri posse, proprietatibus singularum substantiarum ob∣servatis. Sed quoniam de reditu sermo est, necessarium quaerere quod corpus in ani∣ma reversurum sit, ut fiat cum ipsa, sicut Gregorius Theologus ait, unus & spiritus & a∣nimus & Deus: vel ut fermentetur in unum incompositum, ut beatus Ambrosius edocet: si substantia ipsius corporis dico semper incommutabiliter absque ulla commutatione permansura sit. Idem itaque sanctus Gregorius praefatus paucis verbis hanc quaestio∣nem solvit, dicens: Absorpto à vita & mortali & fluenti. Ac si aperte diceret: dum absorptum fuerit à vita quicquid mortale & fluxile est in corpore. Quod etiam A∣postolus manifestissime docet. Ait enim: Seminatur corpus animale, surget corpus spi∣rituale. Item. Dum corruptibile hoc induerit incorruptionem, & mortale hoc induerit im∣mortalitatem. Moles ita que terrena, mortalis, fluxilis, quae ex diversis qualitatibus sensibilium elementorum & assumta & composita est, sub forma hac quae sensibus cor∣poreis succumbunt, sicut in praecedentibus libris tractavimus; quum merito peccati naturali corporis substantialique superaddita est, solvetur, & in melius mutabitur, in spiritum, stabilemque substantiam, quae nescit fluere vel mori, resurrectionis tempore reversura. Sanissima namque & Catholica fide credimus, divinorum virorum, Theo∣logi videlicet Gregorii & Maximi, de talibus inconcussas rationes reddentium, dogma∣te imbuti: quod conditor humanae naturae totam simul eam creavit, nec animam ante corpus, nec corpus ante animam condidit. Ideoque non irrationabiliter tenemus, in ipsa prima conditione animam simul & corpus absque ulla corruptibilitatis & mor∣tis capacitate substitisse. Non enim rectae rationi convenit putari, conditorem na∣turae simul factae, partem ejus immortalem & incorruptibilem, animam dico, partem mortalem & corruptibilem, corpus videlicet, creasse. Ideoque totam naturam homi∣nis, animam & corpus, immortalem & incorruptibilem creatam fuisse, non incongrue, ut arbitror, aestimamus. Nam & angelos tales creatos fuisse sapientes tradunt. Eos siquidem spiritus incorporeos, & spiritualia corpora, omni corruptione carentia con∣stitutos esse non dubitant: hominibus vero & praevaricantibus angelis poena peccati, terrena & corruptibilia corpora aereaque superaddita esse, terrena quidem homini∣bus: aerea vero angelis. Sed quod nobis superadditum est, quum ex redemtore no∣stro assumtum, qui seipsum exinanivit, formam servi accipiens, movebitur in spiri∣tum, & in ipsam substantiam primitus à Deo creatam, quando absorbebitur mors in victo∣riam, & totus homo, exterior videlicet & interior, sensibilis & intelligibilis in unum adunabitur. Si cui autem incredibile videtur, corpus quidem terrenum mutari posse in spiritum; videat quomodo sensibilium rerum qualitates in semetipsas transmutan∣tur, manentil us substantiis quarum qualitates sunt: videat quomodo aquatilis qua∣litas in igneam vertitur qualitatem: videat quomodo nubes de aere conglobatae in aera purissimum resolvuntur; ita ut nihil de densitate earum remaneat: videat quo∣modo & ipse aer (ut saepe diximus) solari claritate consumitur: videat quomodo fu∣mus in flammam vertitur: videat fortissimam ratiocinationis virtutem. Si enim qualitates rerum visibilium incorporales sunt, unde nullus recte disputantium dubitat: & si omnia terrena corpora ex ipsarum qualitatum exaggeratione conglobantur: quid mirum vel incredibile est, quod ex incorporalibus qualitatibus conficitur res incor∣porales possidere? D. Plane intuentibus rerum substantias & qualitates, transfusio∣nes quoque & compositiones, nec non & adunationes & progressiones ex primordiali∣bus causis, inque easdem reditus, fortassis nec mirum nec incredibile videbitur. Mi∣hi autem nullius sententiam praescribenti, vel litigiose refellenti, etsi de talibus aliter senserit, satis actum. Non enim plus quaero certis rationibus suaderi substantia∣rum adunationem absque ullis confusionum, vel mixturarum, compositionumve per∣turbationibus, seu transmutationibus, qualitatum quoque ex quibus haec omnia sen∣sibilia compacta sunt, reditum & solutionem in ipsas substantias, sine quibus subsistere non possunt. Nulla enim qualitas, seu quantitas, seu quodcunque aliud accidens per se valet subsistere. Ac per hoc non temere, ut arbitror, dixerim ipsum reditum de quo nunc tractamus, non substantiarum, quae immutabiliter & insolubiliter in se perma∣nent, sed qualitatum & quantitatum, aliorumque accidentium quae per se & mutabilia

sunt & transitoria, locis temporibusque subjecta, generationibus & corruptionibus obnoxia futurum esse. Et si ita est, ut vera ratio suadet; non transeunda, sed dili∣genti consideratione investiganda sequitur quaestio. M. Dic quaeso quae & qualis sit illa▪ acuta inquisitione inventioneque digna.

XIV. D. Utrum rerum conditarum substantiae, & essentiae, & rationes, ex primor∣dialibus causis per generationem in locis temporibusque, diversorumque accidentium capacitatem procedunt atque descendunt; ut iterum finitis temporibus, hoc est mun∣do sensibili terminato in easdem causas ex quibus profluxerint redeant: an semper in suis causis ultra omnem generationem & solutionem, ultra omnia loca & tempora, & (ut breviter dicam) ultra omnia accidentia incommutabiliter permanent: ita ut ipsa∣rum sola insita eis naturaliter & superaddita 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est accidentia quae rationa∣biliter à sapientibus passiones solent appellari, ab eis progrediantur materialiter ad hunc mundum visibilem procreandum: ut eo iterum soluto illa solvantur, & in suas substantias revertantur ut in eis quiescant, terminumque suae mutabilitatis constitu∣unt, omni fluxu generationis & corruptionis per incrementa & decrementa in locis temporibus libera, suisque subjectis substantiis unita: ut aeternaliter unum cum ipsis inseparabile & incommutabile ineffabili adunatione efficiantur. M. Nimis ista in∣quisitio alta, ac nondum in civilem animi conceptionem promulgata. Sed quia abs te cautissime & ordinate proposita est, non multa & laboriosa reseratione indiget: fere namque à te ipso soluta est. Causas itaque omnium rerum in sapientia creatas, & substitutas in ipsa aeternaliter & incommutabiliter non dubitas, ut opinor, permane∣re, & ab ipsa nusquam nunquam recedere, vel fluxum aliquem pati, ad ea quae inferi∣ora sunt: non enim per se subsisterent, si aliquo modo ab ipsa recederent. D. De causarum omnium incommutabili perseverantia in ipsa divina sapientia quod est Ver∣bum Dei Patris, in quo & per quod & facta sunt & subsistunt, nullo modo dubitarim. Illud siquidem & divina scriptura, & sanctorum Patrum traditio incunctanter asserit. M. Quid tibi videtur de substantiis rerum quae in praedictis & factae & substitutae sunt? num verisimile, imo verissimum ut credamus, etiam ipsas substantias dico in suis cau∣sis semper & incommutabiliter permanere, & ab eis nunquam nusquam nullo modo recedere? Ut enim ipsae causae primordiales non deserunt sapientiam, sic ipsae sub∣stantiae non deserunt causas, sed in eis semper subsistunt. Et quemadmodum causae extra substantiam nesciunt esse, ita substantiae extra causas non possunt fluere. D. Nil verisimilius, & ad intelligendum facilius, & veritati propinquius, quam ut ita & cre∣damus & inconcusse teneamus. M. Restat itaque de qualitatibus substantiarum (qua∣litates autem dico, sicuti solent sapientes omnia quae substantiis accidunt appellare, quia mutabiles sunt, & circa substantias suas volvuntur;) hunc mundum fabricatum compactumque fuisse, & in easdem resolvendum fore. Omne enim quod temporaliter per generationem incipit esse, necesse est essendi finem habere: nec sic tamen praedi∣ctas substantiarum qualitates suas substantias circa quas volvuntur omnino deserere, & in materiem sensibilis mundi convenire arbitramur; sed mirabili & ineffabili modo so∣li fabricatori illius cognito, & circa suas substantias quibus inseparabiliter adhaerent semper permanent, & hunc mundum modo quodam intelligibili compositionibus suis perficiunt atque componunt. Nam supra universitatem visibilem causas & substan∣tias omnium corporum sive catholicorum sive particularium quibus constituitur, non irrationabiliter credimus esse. Ex incorporalibus enim intelligibilibus corporalia & sensibilia originem ducunt.

XV. D. Restat: nec alius exitus de praesenti quaestione videtur posse inveniri. Ad∣buc tamen velim breviter definias: qualis inter causas & substantias differentia sit. Utraeque namque incorporales & intelligibiles sunt. M. Causas dicimus generalis∣simas omnium rerum simul rationes in verbo Dei constitutas. Singulas vero substan∣tias, & specialissimas singularum & specialissimarum rerum proprietates, & rationes in ipsis causis distributas & constitutas. D. Aperte ac breviter est discretum. Ex ipsis itaque causis & substantiis mundus iste, coagulatis videlicet illarum qualitatibus processerat, & in eadem iterum suae resolutionis tempore reversurus & transiturus erit. M. Nil verius veritatique propinquius credendum est & intelligendum. Ipsa siquidem veritas ait: Coelum & terra transibunt: verba autem mea non transibunt. Sed quorsum coelum & terra transibunt? Nunquid in nihilum? D. Absit. Non enim illud ullo modo dicendum. Nihilum autem nunc dico absentiam & privationem

omnium quae sunt, & quae non sunt, in quo nulla creatura & visibilis & invisibilis oc∣casura sit.

XVI. M. Quorsum igitur coelum & terra cum omnibus quae in eis sunt transitura? Quod enim veritas promisit, inevitabiliter erit. D. Non aliorsum ut censeo nisi in ea ex quibus processerunt. Processerunt autem ex causis generalissimis, & specialis∣simis substantiis, per compactas in materiam qualitates addita forma. In easdem igi∣tur incunctanter transibunt. Sed quae sunt illa verba veritatis, quae nunquam tran∣sibunt, nosse velim. Non enim illa quae ictu aeris proferuntur: quibus ipsa veritas, dum praesens in carne fuerat hominibus locuta est crediderim esse. Transitoria nam∣que erant: sicut & ceterorum hominum verba. M. Non alia dixerim verba verita∣tis, vel ut ita dicam verba Verbi (quia veritas Verbum est:) nisi causas praefatas & sub∣stantias, hoc est incommutabiles rerum rationes in sapientia Dei factas secundum quas visibilia & invisibilia condita sunt, & in quas coelum & terra transibunt. Ipsae autem nunquam nusquam transibunt: quoniam in Verbo Dei unigenito veluti quaedam verba ineffabilia & incommutabilia perpetualiter manent. Quae verba, ut opinor, audivit Apostolus, quando in paradisum raptus est. Quis enim angelorum vel hominum fari verbis vel mente cognoscere possit quas, & quales, & quantas rationes rerum in prin∣cipio, Verbo videlicet suo, Pater ante omnia tempora & ante omnem creaturam fecerit. D. Non itaque causas & substantias rerum in verbo Dei substitutas, in numero com∣putas creaturarum? Dixisti enim eas ante omne tempus omnemque creaturam factas fuisse. M. Non computo nec sine r tione: quum proprie creaturae vocabulo signi∣ficantur: quae per generationem motu quodam temporali, in species proprias sive vi∣sibiles sive invisibiles profluunt. Quod autem ante omnia tempora & loca substitu∣tum est, quoniam ultra tempora & loca est, creatura proprie non dicitur: quamvis modo quodam loquendi synecdochi〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, universalitas quae post Deum est, ab ipso con∣dita creatura vocitetur.

XVII. Sed rursum quaeritur: utrum omne quod temporaliter movetur, localiter etiam moveri necessarium sit. In qua quaestione multorum non solum catholice, verum etiam seculariter de mundo disputantium sententia variatur. Sunt enim qui dicunt haec duo, locum dico & tempus, circa & extra corpoream creaturam esse, & ab eis contineri, & circumscribi. Et quia naturali ratione plus est quod continet quam quod continetur: non intra partes mundi, sed extra ipsius universitatem loca & tempora computanda existimant: praesertim dum incorporalia sunt in numero corpo∣ralium non recte connumeranda esse judicant. Alii vero loca & tempora intra mun∣danam universalitatem concludunt. Dicunt enim simul cum ceteris quae intra mun∣dum continentur congenita & concreata fuisse, & quemadmodum cuncta ex causis suis prolata sunt, ita & illa. Rationes quidem locorum & temporum priusquam in mundo crearentur, in Verbo Dei in quo facta sunt omnia, praecesserunt. Addunt etiam ratio∣cinationem; si loca & tempora ante mundum fuere, profecto aeterna sunt; & si aeter∣na sunt: aut Deus sunt, aut principales omnium causae in sapientia divina substitutae: quod stultissimum est aestimari. Duo enim maximi errores sunt hominum, ut ait Au∣gustinus: loca supra coelum, & tempora ante mundum putare. Ac per hoc concluditur, tempora secularia simul cum mundo orta & coorta esse, & nullo modo ipsum praeces∣sisse. In numero itaque eorum quae intra mundum continentur, locum & tempus con∣numerandum vera ratio cogit: ac per hoc non solum in ipsis quicquid in mundum venit generari (locorum namque temporumque numeris & nascitur & movetur:) ve∣rum etiam omnibus quae in eis generantur congenerari, & ex generalibus causis quae mundum praecedunt prodire. Quod autem proposuimus, utrum omne quod move∣tur temporaliter, necesse sit etiam localiter moveri: eodem modo catholicorum do∣ctorum traditio dissimiliter sentit. Primum quidem Deum solum per seipsum sine loco & tempore moveri absque ulla discrepantia dogmatizant. De motu vero spiri∣tualis creaturae omnis materiae corpulentia liberae nonnullis dissonant theoriis. Qui∣dam etenim ipsum solo tempore sine loco moveri affirmant, omnem vero corporalem creaturam non solum temporaliter, verum etiam localiter mutabilem esse non incon∣grue arbitrantur. Non ibi omnes dissonant: quorum sententiae Beatus Augustinus favet, de Deo loquens: Movet, inquit, seipsum sine loco & tempore, movet conditum spiri∣tum per tempus sine loco, movet corpus per tempus & locum. Alii vero locum & tempus, teste Maximo in Ambiguis, Gregorium Theologum sequentes, inseparabilia esse incun∣ctanter

astruunt, in tantum; ut omne temporale locale sit, & conversim omne locale tempo∣rale: & nullo modo in natura rerum inveniri, quod solo tempore sine loco, vel solo loco sine tempore possit moveri. Sed quid horum convenientius tenendum sit, non est nostrum dijudicari. Unusquisque de talibus disputantium intra seipsum deliberet, quid sibi rationabilius sequendum sit: nos autem redeamus ad propositum. D. Caute ac vi∣gilanter. Non enim debemus de sententiis magnorum & venerabilium virorum te∣mere judicare. Nam si unum dixerimus rectius sensisse, videbimur alterum refellere; quae maxima & promtissima causa litigandi solet evenire.

XVIII. M. Nullus pie atque catholice philosophantium, divinaeque scripturae vir∣tutem considerantium dixerit, ut opinor, loca & tempora ante mundum fuisse. D. Ist∣haec credentibus & intelligentibus non contradixerim. Sanissime enim credunt, & purissime intelligunt. Quid enim praecederet mundum nisi sola aeternitas; praeser∣tim cum scriptum sit omnia in momento oculi facta sunt? Loca autem & tempora in nu∣mero omnium sunt. Item. Qui vivit in aeternum creavit omnia simul. M. Quid er∣go dicemus, si loca & tempora ante mundum non fuere sed sola aeternitas ipsum prae∣cessit: nunquid verisimile est ut eodem modo credamus nec post mundum remansura? Si enim in universitate mundi loca & tempora computantur, qua ratione soluto mun∣do permanebunt? Totum siquidem aut universaliter manet, aut universaliter perit: ut autem ex parte maneat, aut ex parte pereat impossibile est. Si enim una pars ex to∣to perierit, totum interit. Una namque demta, totum non est: similiter si una pars salva fuerit, & ceterae interierint, totum interit. Totus itaque mundus aut totus in∣teribit, aut totus semper erit. Peribit autem. Totus igitur peribit: neque ulla pars sui post suum interitum remanebit sine interitu. Sunt autem partes ejus locus & tem∣pus. In ipso igitur & cum ipso peribunt locus & tempus. Locum nunc dico, non rerum definitionem quae semper manet in animo, sed spatium quo corporum quan∣titas extenditur. Nam quod Graeci duas illas mundi partes, locum dico & tem∣pus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est sine quibus ceterae partes esse non possunt appellant: tamdiu il∣lud vocabulum non temere dixerim in eis praevalere, quamdiu totum illud cujus par∣tes sunt permanserit. Eo vero transeunte, simul & illius vocabuli virtus revocabitur. Cum enim non fuerit quod locari & circumscribi indigeat, quomodo erit locus? Si enim nihil locaverit, locus non erit. Eo siquidem pereunte quod locatur, qua rati∣one locus erit? Locus quippe omnino non est, quod quid non collocat. Non aliter de tempore. Quando enim nullus motus erit, quem mensura temporis non dividet & comprehendet, quomodo tempus erit? Est enim tempus morarum vel motuum certa & naturalis dimensio. Pereunte igitur quod mensuratur, & illud quod metitur ne∣cessario peribit. In quo enim intelligetur tempus, quando nullus sentietur motus? Ut enim motus in quodam motu continetur; ita tempus in quodam dimenso motu. Sicut ergo motus non erit quando nulla pars mundi movebitur, ita tempus quando nullus mensurabitur motus. De interitu autem mundi ac de fine, nullus catholicorum ambigit. Non enim sola ratio & naturalis necessitas quod interiturus sit, verum eti∣am divinarum literarum verissima auctoritas comprobat. Maxime namque sapientes mundi non ausi sunt docere vel concedere, hunc mundum temporali principio per ge∣nerationem inchoasse, ne cogerentur fateri finem temporis per occasum habiturum es∣se. Nam si mundum temporali principio inchoare concederent, finem quoque tem∣poris terminari negare non possent. Ideoque illorum quidam, mundum totum, (hoc est materiem ejus & formam) coaeternum Deo fuisse: quidam solam informem mate∣riem astruere conati sunt; formam solam & formationem mundi Deo attribuentes: materiem vero ejus aeternam, & coaeternam Deo per se ipsam substitisse; Dei tamen formatoris indiguisse, & seipsam formare non valuisse.

XIX. Sana autem & ecclesiastica doctrina firmissime credit, & luculentissime perspi∣cit, unum & omnipotentem Deum principium causamque omnium quae sunt & quae non sunt, materiem dedisse mundo & formam quando voluit, finemque daturum esse quando statuit: qui fecit omnia in aeternalibus causis priusquam fierent temporalibus momentis: qui est finis omnium; quia in ipsum revertentur quae ab ipso profecta sunt, & in ipso moventur: Dominus ipse de transitu mundi (ut paulo superius introduxi∣mus) ait: Coelum & terra transibunt; verba autem mea non transibunt. Et nequis trans∣itum mundi de loco in locum, vel de tempore in tempus, vel de forma visibili in for∣mam visibilem, vel de qualitate in qualitatem, vel de quantitate in quantitatem; in

his verbis putet posse intelligi: audiat Prophetam fabricatori mundi dicentem: Ope∣ra manuum tuarum sunt coeli: ipsi peribunt, tu autem permanes. Ille autem aperte dixit, peribunt: ut intelligas quid sit transibunt. Si autem coeli transibunt; quid de his quae intra ambitum ejus continentur existimandum? Si enim excellentissima pars mundi peritura sit, nunquid putandum inferiores remansuras esse? Et si quod continet & ambit, perierit; nunquid quod continetur & ambitur, salvabitur? Non enim verisi∣mile; quod melius, obire, & quod deterius, salvari: praesertim cum Propheta non dixerit, opera manuum tuarum sunt coelum; ipsum peribit: sed opera manuum tu∣arum sunt coeli; ipsi peribunt. Ubi aperte datur intelligi, quod non solum il∣lud astrigerum coelum, quod universitatem sensibilis creaturae circumscribit & am∣bit, verum etiam coelum aethereum, in quo septem planetae cursus suos peragunt, & aereum coelum quod inter terram & lunam coarctatur, periturum sit. Aer nam∣que corpulentus terraeque proximus, aliquando nomine coeli vocatur, ut in Ge∣nesi quando volatilia sub firmamento coeli, terra, mare facta sunt; aliquando no∣mine terrae, ut in Psalmo: Laudate eum de terra dracones. Si igitur omnia mundi intervalla, tenuissimaque corpora peritura sunt; putasne aquas terrasque man••u∣ras; dum illarum natura passibilior sit, & ad corruptionem facilior plusquam ig∣nis & aeris; Johannesque theologus in Apocalypsi sua dixerit, de consummatione mundi prophetans: Primum enim coelum, & prima terra abiit, & mare jam non est. Salomon item, omne, inquit, quod fuit, ipsum quod erit, & non est omne recens sub sole. Ac si aperte diceret; solus Deus, omniumque in eo causae, ante mundum fuit, & ipse post mundum, & in eo cunctorum causae, solus erit: ipse vero mundus qui sub sole est & ab aeternis causis ortum accepit, & in easdem causas reversurus est, non erit quod nunc est. Omne enim quod incipit esse quod non erat, & desinit esse quod est; jam non est. Animadverte apertissimas divinae scripturae de interitu mundi sententias. Dominus generaliter extremitates ejus colligens, coelum, inquit, & terra transibunt. Propheta interiora spatia aetheris & aeris▪ opera manuum tuarum sunt coeli; ipsi peribunt. Evangelista Johannes, mare, inquit, jam non est. Ex his incunctanter docemur nullam mundi partem remansuram esse, quae interitura non sit. D. Quid ergo dicemus? Nam & idem Salomon ait: Generatio venit, generatio vadit; terra vero in aeternumstat. Si transierit; quomodo stat, & stabit in aeternum? M. In his ver∣bis Salomonis non illam partem mundi quae media & infima est (quoniam infra eam nihil est) in qua genus humanum adhuc mortale & corruptibile possidet, generationi & corruptioni obnoxiam accipimus: sed illam terram de qua Propheta dicit: Qui ••undasti terram super stabilitatem suam: non inclinabitur in seculum seculi: incommutabi∣lem videlicet naturarum omnium stabilitatem in essentialibus & substantialibus cansis, quarum immobile fundamentum sapientia Patris, quae non inclinabitur in seculum secu∣li. Solet namque Scriptura sacra terrae nomine naturarum stabilitatem incommuta∣bilem significare: & maxime humanae naturae soliditatem. Hinc Apostolus, mortifi∣cate, inquit, membra vestra quae sunt super terram. Tanquam diceret: Mortificate vitia vestra quae sunt supra soliditatem naturae: ut eradicatis eis, virtutum germina cres∣cant. Ipsa est terra repromissionis; in quam populus fidelium de Aegypto, hoc est de labore seu tenebris (nam utrumque Aegyptus interpretatur) liberatus, & per mare baptismatis introductus, & in deserto praesentis vitae exercitatus, reversurus est. Ipsa est terra quam filii spiritualis Israel possidebunt, quando Deum facie ad faciem con∣templaturi sunt. Eademque Abrahamo patriarchae figurate monstrata est, & in aeter∣nam possessionem data. Sed si tibi praedictae divinarum scripturarum sententiae de interitu hujus terrenae molis, in qua nunc vivimus in similitudinem jumentorum pro∣creati, non sufficiunt, aliae ex eadem scriptura addendae sunt. Vertex Apostolorum, Pe∣trus videlicet, in secunda sua Epistola, Coeli autem, inquit, qui nunc sunt, & terra eodem verb•• repositi sunt, igni reservati in die judicii & perditionis impiorum hominum. Johannes in Apocalypsi: Vidi, inquit, coelum novum & terram novam, primum enim coelum & prima terra abiit, & mare jam non est. Coelum autem novum & terram novam, vel, ut ait Petrus, novos coelos & novam terram; Beatum Gregorium Nazianzenum theolog••m sequentes de restauratione humanae naturae in pristinum statum, deque ejus in antiquam digni∣tatem reditu, non longe ut video à veritate remoti intelligimus. D. De interitu mundi, imo etiam ipsius reditu in aeternas causas ex quibus de••••uxerat, ••atis est disputa∣tum: sed quo fine terminabitur, apertius audire velim.

XX. M. Miror quare hoc interrogas; dum tu ipse paulo superius incunctanter de∣finieris finem mundi, suas videlicet aeternas causas, in verbo Dei aeternaliter & in∣commutabiliter subsistentes: & in superioribus inter nos confectum est, in omnibus quae in statu vel in motu sunt, vel certe, ut ita dicam, in mobili statu & in motu stabi∣li, non aliud esse principium, aliud finem, sed unum & id ipsum. Si ergo principia mundi sunt causae ex quibus ortus est: nonne fines ejusdem, eaedem causae in quas re∣versurus? Non enim in nihilum redigetur, sed in causis suis motu suo finito perpe∣tualiter salvabitur & quiescet. At si verbum Patris in quo & sunt & facta sunt om∣nia, causa omnium causarum est visibilium & invisibilium: nunquid ipsa causarum causa finis est mundi, in quam desinet quando omnia quae in motu sunt, in eo quod ap∣petunt, in ipso videlicet Dei verbo motus sui finem constituent, ultra quem finem nullus nullius creaturae appetitus erit: non enim habet ulterius quo tendat, vel quid petat? Universalis quippe totius creaturae finis Dei verbum est. Principium itaque & finis mundi in Verbo Dei subsistunt, & ut apertius dicam, ipsum verbum sunt, quod est multiplex fine fine finis & principium: ἌΝΑΡΧΟΣ, hoc est sine principio prae∣ter Patrem. Hinc etiam breviter colligere possumus, quod multis ratiocinationibus suadere conamur, ac sic definire; ab ipso & ad ipsum omnia; est enim principium & finis: quod etiam Apostolus apertissime conclusit, dicens: Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso, et ad ipsum omnia; & hoc etiam naturarum omnium quae factae sunt quinquepartita divisio, quae ab Apostolica auctoritate (ut Maximus in Ambiguis, tricesimo septimo capitulo scribit) tradita est, lucidissime declarat: reditusque iterum & adunatio ea∣rundem per easdem divisiones et convolutiones totius creaturae in unum, et postre∣mo in ipsum Deum. Prima siquidem omnium naturarum divisio est, quae creata à non creata quae est Deus, segregat. Secunda creatam dividit in sensibilem & in∣telligibilem. Tertia sensibilem inter coelum discernit & terram. Quarta separat para∣disum & orbem terrarum. Quinta omniumque ultima divisio est hominis in masculum & foeminam. In quo, videlicet homine, omnis creatura visibilis & invisibilis condita est. Ideoque officina omnium dicitur; quum in eo omnia quae post Deum sunt continentur. Hinc etiam medietas solet appellari: extrema siquidem longeque à se distantia, spiritualia scilicet & corporalia in se comprehendit & in unitatem colligit, corpore & anima subsistens. Ideoque in consummatione rerum omnium fabricationis ipsum divina introduxit historia, significans universitatem factarum rerum in ipso contineri. Proinde ex adunatione divisionis hominis in duplicem sexum, praedictarum divisionum incipit ascensus & adunatio. In resurrectione enim sexus auferetur, & natura ad∣unabitur, & erit solummodo homo, sicut fieret, si non peccaret. Deinde orbis ter∣rarum in paradiso adunabitur: & non erit nisi paradisus. Deinde coelum & terra adunabuntur: & non erit nisi solum coelum. Et notandum quod semper inferiora iu superiora transmutantur. Sexus quippe in hominem movetur, quum inferior est sexus homine. Orbis terrarum qui inferior est, in paradisum. Terrena quia inferi∣ora sunt, in coelestia mutabuntur corpora. Deinde totius sensibilis creaturae aduna∣tio, & in intelligibilem transmutatio sequitur: ita ut universa creatura intelligibilis efficiatur. Postremo universalis creatura creatori adunabitur, & erit in ipso & cum ipso unum. Et hic est finis omnium visibilium & invisibilium: quum omnia visibi∣lia in intelligibilia, & intelligibilia in ipsum Deum transibut, mirabili & ineffabili adunatione. Non autem ut saepe diximus essentiarum aut substantiarum confusione aut interitu. Et hoc totum Dominus & Salvator noster Jesus Christus resurgendo à mortuis in seipso & perfecit, & exemplum omnium quae futura sunt praemonstra∣vit. Resurgens quippe nullum sexum habuit. (Quamvis, enim in ipso sexu, mas∣culi videlicet, in quo ex virgine natus, & inter homines quousque ad passionem con∣versatus, post resurrectionem discipulis suis ad confirmandam illorum fidem appa∣ruit: non enim aliter ipsum cognoscerent, nisi in habitu illis cognito se ipsum ma∣nifestaret.) Nulli fidelium licet credere, aut ullo modo cogitare, ipsum post resur∣rectionem ullo sexu detineri. In Christo enim Jesu neque masculus est neque foemina: sed * solum verum & totum hominem (corpus dico, & animam, & intellectum) abs∣que ullo sexu vel aliqua comprehensibili forma; quoniam haec tria in ipso unum sunt, & Deus facta, sine proprietatum transmutatione vel confusione. Totus nam∣que Deus est, & totus homo, una substantia, vel (ut usitatius dicam) una persona, locali & temporali motu carens; dum sit super omnia loca & tempora Deus & ho∣mo,

absque ulla forma, cum sit forma omnium & paternae substantiae character, absque ulla similitudine, dum omnia ei esse appetunt similia. Humanitas siquidem Christi unum cum Deitate facta nullo loco continetur, nullo tempore movetur, nul∣la forma seu sexu circumscribitur: quia super haec omnia exaltata est, & non solum super haec, verum etiam super omnes virtutes & potestates, ceterosque spirituales ordi∣nes, quia sedet ad dextram Patris, quam sessionem nulla creatura potest attingere. Proinde non immerito redarguendi sunt, qui corpus Dominicum post resurrectio∣nem in aliqua parte mundi conantur astruere, & localiter & temporaliter moveri, & in eo sexu in quo apparuit mundo intra mundum detineri. Quomodo enim inter omnia potest esse corpus, quod in unitate divinitatis super omnia exaltatum est? Deinde considerandum: quod ipse resurgens à mortuis in paradisum reversus est. Non enim credendum est aliquod spatii temporis inter reditum ipsius à mortuis & paradisi introitum fuisse: nec ipsum paradisum in quem à mortuis resurgens intravit localem esse, vel in aliqua parte hujus mundi sensibilis contineri. Neque quando manifestabat se discipulis suis, credendum est extra paradisum fuisse: sed simul & in paradiso erat, & se ipsum suis discipulis demonstrabat. Ille enim jam in paradiso erat, quia in ipso humana natura restaurata est: illi vero quibus se manifestavit non∣dum in paradiso, hoc est nondum restaurata in natura erant. Neque quando eva∣nescebat ab oculis eorum, localiter ab eis recedebat, sed in subtilitatem spiritualis corporis carnalibus adhuc Apostolorum oculis inconspicuam occultabat. Hinc da∣tur intelligi; non aliud esse paradisum in quem resurgens regressus est, praeter ipsam humanae naturae integritatem quam in seipso restauraverat, & in qua primus homo, si non peccaret, gloriosus permaneret. Ipse est paradisus qui sanctis promittitur, in quem ex parte, animae videlicet jam ingressae, ex parte, corpora dico, extra adhuc sunt. Adunavit itaque in se orbem terrarum paradiso. Ipsi siquidem orbis terra∣rum paradisus erat. Totum namque quod de orbe terrarum acceperat, materialem videlicet carnem cum suis accidentibus absque peccato, & virilem habitum in spiri∣tualem in seipso mutavit naturam. Ac deinde non solum humanitatem quam acce∣perat & renovaverat in seipso, in aequalitatem angelicae naturae exaltavit, & reduxit, quod per ascensionem ejus in coelum significatum est, quando videntibus discipulis elevatus est in aëra, nube eum suscipiente ab oculis eorum, quae & claritatem ipsius & spiritualitatem indicabat; (dixit enim priusquam pateretur, Pater clarifica filium tuum:) verum etiam super omnes angelos & virtutes coelestes, & (ut breviter dicam) super omnia quae sunt & quae non sunt sublimavit. Et quod in seipso particulari∣ter perfecit, generaliter resurrectionis tempore in tota humana natura perfecturus est: hoc est, non solum omnia quae ipsa post peccatum de hoc mundo materiali at∣traxerat, convertet in spiritum; verum etiam ad aequalitatem coelestis gloriae quam angeli possident perducet. Et ne mireris quod de talibus in aliis libris hujus nostrae disputationis multa tractata sunt, & nunc iterum recapitulantur: quum sic ordo & necessitas inveniendarum rerum, quas inquirimus, exigit, ut easdem sententias & ar∣gumentationes multipliciter repetamus & revolvamus; & veluti quadam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in memoriam revocemus. Hoc autem dico, quoniam in superioribus libris mul∣tas de reditu naturae B. Maximi sententias introducendas praegustavimus, sed nunc plenius tractare debemus. Idem itaque Maximus non solum in Ambiguis, verum etiam in scholiis de Adunatione creaturarum disputat, quadragesimo octavo capitu∣lo, ubi turrium, quas Ozias aedificavit in Jerusalem, theoriam exposuit. Angulos fortassis, inquit, sermo Scripturae dixit ipsas per Christum factas differentes separatarum crea∣turarum adunationes. Adunavit enim hominem, ipsam secundum masculum & foeminam dif∣ferentiam mystice in spiritum auferens, & proprietatibus quae per passiones sunt in ambobus, liberam naturae rationem constituens. Adunavit autem & terram quae est secundum sensibi∣lem paradisum, & orbem terrarum separationem expellens. Adunavit & terram & coelum, ostendens unam apud semet ipsam visibilium naturam. Adunavit sensibilia & intelligibilia, unamque ostendit existentem eorumquae facta sunt naturam quadam mystica ratione coaptatam. Adunavit per rationem supernaturalem ac modum creatam naturam non creatae. D. Quid igitur dicemus? qua ratione vel similitudine credendum est Dominum absque ulla sen∣sibili & circumscripta forma, & maxime absque illa quam nascendo ex virgine acce∣pit, resurrexisse? Et quoniam ille exemplum generalis atque futurae resurrectionis & erat & est, siabsque ullo sexu resurrexit, necessario sequitur, ut omnes homines in

resurrectione & post resurrectionem universaliter sexu careant. M. Hoc superflu∣um est quaerere; quoniam in superioribus libris multipliciter & ratione suasum est, & sententiis B. Gregorii ejusque Expositoris, Maximi dico, est conclusum, quod in futura vita post resurrectionem, natura hominum omnino sexu, hoc est virili & foe∣minea forma carebit; quoniam in ipsam formam quae ad imaginem Dei facta est, re∣versura est. Imago autem Dei non est masculus neque foemina; ista enim divisio na∣turae propter peccatum facta est. D. In futura itaque vita neque masculus erit ne∣que foemina, si sola simplicitas naturae duplicem, qui nunc est, sexum in seipsam ab∣sorpserit. M. Cur de hoc haesitas, cum de hominibus in resurrectione generaliter Veritas dicat, neque nubent neque nubentur, sed erunt sicut angeli in coelo? Nunquid angelos ex intellectu & spirituali corpore constare credimus? omni tamen circum∣scripta forma eos carere non dubitamus. Nam quod saepe in humana effigie appa∣ruisse illos divina narrat historia, non nos cogit aestimare eos tali effigie naturaliter detineri. Illud enim pro tempore factum est, quoniam aliter hominibus & cum ho∣minibus loqui aut impossibile aut non facile erat. Si ergo angeli omni forma cir∣cumscripta carent, quid mirum homines dum aequales angelis fuerint, omni & sexu & formarum circumscriptione carituros? Neque enim aliter aequales eis erunt, ne∣que hoc incredibile videtur. Quaedam namque corpora sunt liquida ac spiritualia, circumscriptis formis carentia. Quod autem liquidum ac spirituale est purissimae∣que substantiae, corporalibus quantitatibus ac lineamentis seu aliqua mole circum∣scripta contineri posse non video; quoniam vera ratio talia existimare non me sinit. Quatuor siquidem simplicia mundi elementa nullis coarctantur formis; ubique enim in mundo sunt, cujus nulla pars est illorum concursu carens. Quod aut••m ubique est in mundo, quomodo aliqua forma circumscribi possit? Sunt igitur corpora for∣mis sensibilibus carentia. Quid de radiis oculorum dicendum? Nonne & ipsi cor∣porei sunt, omni forma carentes? Si autem dixeris angelos formas intelligibiles ha∣bere, omnino concedo; ac per hoc homines etiam post resurrectionem similiter in∣telligibiles formas habituros esse non solum non denego, verum etiam affirmo. Sed quae & quales nunc in angelis sunt, & in hominibus futurae omnino me ignorare fa∣teor; donec transeat, ut ait Augustinus, corpus meum in affectum voluntatis meae. Non ignoro tamen multos magnosque sapientes, qui omnino aliter de humanis corporibus post resurrectionem sentiunt, quorum sententias in processu hujus libri non pigebit introducere; ne videamur eos vel spernere vel non legisse. D. Consequens disputa∣tionis ordo exigit, ut quid quisque Ecclesiasticorum sapientum, quos legisti (non enim omnes te legisse opinor, quod cuiquam impossibile est,) de talibus senserit pro∣feras, ut in arbitrio legentis ponatur quod velit sequi. Nunc autem à te quaero qua ratione dicitur perire, quod in primordiales causas vel certe in ipsum Deum perhibe∣tur reversurum: dum plus pronunciandum sit vivere & permanere, quam interire & transire.

XXI. M. Huic tuae interrogationi breviter ac facile respondeo, B. Dionysii Areo∣pagitae propheticam sententiam exponentis sensum considerans, preciosa in conspectu Domini mors Sanctorum ejus. Sanctorum siquidem mortem non aliam in hoc versu pro∣phetam dixisse astruit, praeter illorum transitum in Deum contemplationis celsitu∣dine, omnia visibilia & invisibilia superantes, adhuc in corpore constituti. Num & Petrus ille Apostolorum vertex mortuus erat omni creaturae & transivit in Deum, quando Domino interroganti quem se esse diceret, respondit: Tu es Christus, filius Dei vivi? Num similiter Johannes Evangelista omnibus quae facta sunt defunctus est, al∣titudine theoriae cuncta superans & clamans: In principio erat verbum, & verbum erat apud Deum, & Deus er at verbum; totaque ipsius mirabilis & ineffabilis Theologi the∣oria? Audi Apostolum adhuc mortali corpore detentum, mortuum tamen se & cru∣cifixum pronunciantem: Mihi mundus crucifixus est, inquit, & ego mundo. Talis itaque est interi••us sanctorum contemplationis virtute in ipsum Deum transeuntium, & omnia quae sunt & seipsos altitudine divinae gratiae superantium. Eo ita∣que modo quo ii qui virtute atque scientia implentur, adhuc in hac vita constituti solo animo intereunt, totus mundus quando terminabitur, interibit. In ipsum enim qui propter superessentialitatem suae naturae nihil dicitur, reversus est, non ut totus deificetur, aut cum Deo unum efficiatur, ut coelestes virtutes & humani animi illu∣minati, purgati, perfecti; sed ut unum quod eorum quibus constituatur in suas, ut

saepe diximus, revertatur causas. Causas autem omnium in Deo esse substitutas ne∣mo fidelium dubitat. Qui enim dubitat, aut infidelis est aut insipiens. Proinde omne quod in causam suam reducitur, in Deum redire cur dubitaretur? Et ne rearis me temere Deum vocasse nihil, & nulla auctoritate suffultum, audi B. Dionysium Areopagitam in primo cap. de Divinis Nominibus;

Diximus, inquit, cum Theolo∣gicos characteres exposuimus, unum incognitum, superessentiale, per se optimum, quod quidem est; trinam unitatem dico, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, neque dicere neque in∣telligere possibile est: sed & sanctarum virtutum angelicae unitates quas sive spe∣culativas, sive acceptivas oportet dicere, superincognitae & superlucentis bonita∣tis, & arcanae sunt & incognitae; & solis ipsis subsistunt, qui super scientiam angelicam dignantur illis angelis. His deiformes angelica unitate quantum licet coadunati hu∣mani animi, quia secundum omnem intellectualem operationem requiescunt, talis autem fit deisicatorum animorum ad summum lumen Deum videlicet, unio: laudant ipsum potissime per omnium quae sunt ablationem. In hoc vere & supernaturali∣ter illuminati ex beatissima cum ipso unitate, quae omnium quidem est quae sunt causale,

ipsum autem Nihil, ut omnibus quae sunt superessentialiter exaltatum. Animadverte praefatum theologum quomodo incunctanter summum lumen, Deum videlicet, qui omnem intellectualem & rationalem illuminat creaturam nomine, quod est nihil, insinuat. Et subjecit rationem cur nihil vocatur, quia super omnia quae sunt superessentialiter exaltatur. Commune igitur omnium quae facta sunt, veluti quodam in∣teritu redire in causas, quae in Deo subsistunt; Proprium vero intellectualis & ratio∣nalis substan••iae unum cum Deo virtute contemplationis, & Deus per gratiam fieri. D. Plane perspicio non aliud esse mundo perire, quam in causas suas redire, & in melius mutari. Sed quia pars sensibilis mundi maxima est corpus humanum, non mole sed dignitate rationalis animae, qua formatur & vivificatur & regitur & con∣tinetur; de ipsius reditu tractare ordo rerum exigit & disputationis series, ni fallor.

XXII. M. In hoc non falleris; ita enim instans via carpenda est. D. Ingredere itaque. M. Reditum secundum humani corporis (nam primus in elementa solutio ejus est) resurrectionem ipsius esse communiter omnis Ecclesia fatetur. D. Omnium proprie recteque credentium communis confessio est, non aliud esse reditum cor∣porum praeter eorum resurrectionem, & ex quatuor mundi elementis in qua solvun∣tur revocationem; Utrum vero resurrectio corporum secundum gratiam an secun∣dum naturam, an utroqué concurrente sit, quaerendum; nam fere paucos de hoc tractantes r••peri.

XXIII. M. Non ego recordor me in Latinis codicibus legisse, non quod fortassis de hac quaestione tractatum à quodam nobis adhuc incognito non sit, ut opinor; non enim putandum est Romanae linguae auctores hanc magnam quaestionem intactam praetermisisse, aut notatam non tractasse, sed quod in manus meas, siquid inde defini∣tum est, non pervenit. Ideoque dum diu per me ipsum de hoc cogitabam, nil aliud mihi occurrebat, praeter quod resurrectio mortuorum generaliter bonorum malo∣rumque non nisi sola redemtoris mundi gratia futura sit, nulla naturali virtute co∣gente, in tantum, ut si Deus verbum caro factum non fieret, & inter homines con∣versatus non esset, & totam humanam naturam non reciperet, in qua passus est & resurrexit; nulla mortuorum resurrectio foret, & ut sic intelligerem, eo quod ipse dixit, attractus eram, ego sum resurrectio & vita; ac si per solam incarnationem ejus generale hoc donum nullo excepto genus humanum acceperit, resurrectionem vide∣licet à mortuis, hoc est restitutionem & redintegrationem totius hominis naturae, quae corpore & anima constituta est. Si autem Dei verbum humanam naturam non susciperet, & in ea ex mortuis non resurgeret, nullus omnino resurrectionis gratiam haberet, sed sicut ceterorum animalium cadavera, in terreno pulvere perpetualiter humana corpora permanerent. Hoc etiam putabam audiens Apostolum dicentem, quod Deus verbum sit primitiae mortuorum. Haec erat mea de resurrectione mortuorum opinio. Sed postquam Sancti Epiphanii Episcopi Constantiae Cypri Ancoratum ser∣monem de Fide legi, magnique Gregorii Theologi de Imagine disputationem, mutavi sententiam, ut illorum auctoritati consentiens meamque opinionem parum pendens, resurrectionem mortuorum naturali virtute futuram esse concederem. Ideoque eorundem verba huic nostrae praesenti disputationi inserere non incongruum judi∣cavi.

Praefatus itaque Epiphanius de Resurrectione disputans, Graecosque resurre∣ctionem omnino negantes convincens, haec ait:

Graeci quidem penitus resurrectio∣nem negant, Dominum ignorantes ejusque mandata; veruntamen resurgent etiam nolentes. Ipsa enim creatura plane eos redarguit, manifestans quotidie resurrectio∣nis formam. Occidit namque dies, & mortuorum imitatur modum, ablata nocte oritur dies, nos inspirans, & resurrectionis signum insinuans. Colliguntur fructus & status praesentium secatur, nostrae hinc transmutationis definita specie: semina∣tur terra & producit: quia deposita semina post messem, id est post collectionem frugum resurgent. Locusta mortua & sepulta, quod ex ea projectum conspicitur in terra, & post tempus terra quae ei commendata sunt reddit. Semina germinum seminantur, & primum moriuntur; si enim non moriuntur, non vivificantur. Signa∣cula in nobis Deus fecit resurrectionis per ungues decem & decem, testimonium perhibens de nostra spe. Sed & sic per coronam capitis perque capillos nostram resurrectionem praedicat. Quod enim videtur in nobis mortuum corpus (hoc est) capilli quotidie secati & ungues iterum crescent, significantes resurrectionis spem. Et non est fabulosum dicere propter incredulos exempla naturae. Palum∣bes aves animalia non * simul velociter volantia moriuntur semenstres, & post qua∣draginta dies continuo reviviscunt. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est scabrones futuram sui mor∣tem sentientes in sphaeram fimi se ipsos abscondunt, sepelientes ipsam sphaeram in terra & obruentes; ac sic ex suo humore iterum inveniuntur ex suis reliquiis re∣viviscentes. De Phaenice ave Arabica superfluum mihi est dicere; jam namque in aures multorum venit fidelium & infidelium. Haec est autem ipsius causa, quin∣gentesimum annum peragens praenoscit tempus mortis suae instare; sepulcrum e∣nim operatur aromatibus, illudque ferens venit in civitatem Aegyptiorum quae vocatur Eliopolis, id est solis civitas, & plantis suis pectora sua multum percu∣tiens, ignem de suo corpore proferens, incendit subjectam in loco sepulcri mate∣riam, ac sic seipsum totum comburit, ac totas carnes suas cum ossibus. Divina autem administratione nubes mittitur & pluit & extinguit corpus avis consumen∣tem flammam; mortua quidem jam existente ave, & penitus ardente; extincta autem flamma reli••uiae carnis ejus consumtae relinquuntur, & per unam diem non apparentes, vermem gignunt, qui vermis plumascit & novus fit, tertia die soli∣datur, & solidatus locum inquirentibus & ministrantibus loco se ipsum manifestat, & iterum in suam recurrit patriam unde venit,

& combustus juvenescit. Audisti Epiphanium. Si ergo in restaurandis rebus humanique corporis partibus natura∣lis vis operatur, inque animalibus irrationabilibus resuscitandis, ut praefati auctoris approbant exempla; quid mirum si vitalis & naturalis virtus quae nunquam substan∣tiam humanorum corporum deserit, in tantum praevaleat, ut ipsius operatione ipsa corpora ad vitam restituantur, & ad totius humanae naturae integritatem? Cetero∣rum namque animalium omniumque rerum sensibilium diversa & specialia corpora, quum & in ipsis vitalis motus, dum formis suis continentur, viget & movet, dum solvuntur, silet; nequaquam tamen eorum substantiam deserit, generaliter cum mundo transibit, eo modo transeundi de quo plura superius tractavimus. Et quum cuncta sensibilia & intelligibilia in humanae naturae plenitudine condita sunt, num rationi resistit, si totum mundum cum omnibus suis partibus tempore restitutionis ipsius naturae in qua totus continetur, generali quadam resurrectionis specie resur∣recturum deliberemus? Praesertim cum omnium sensibilium, dum in se ipsa conside∣ratur natura, una eademque perspicitur, & in hoc mundo non magnitudinem corpo∣reae molis, sed incorporalium substantiarum adunationem absque omni cumulo & partium exaggeratione vel compositione vera considerat ratio. Sicut in monade & in centro non quantitatem vel qualitatem numerorum & linearum, sed solam virtu∣tem quae nulla mole, nullo spatio, nulla quantitate & qualitate circumscribitur, perspicit. Est enim tota per totum in seipsa nullo loco ambita, nullo tempore mo∣ta. Proinde si in universitate sensibilium humana praecellit natura, & superiora sem∣per inferiora ad se attrahunt; non enim ratio sinit superiora ab inferioribus con∣sumi, inferiora autem in superiora transire certissimis approbationibus approbat: num verisimile est humanam naturam cuncta intra se & infra se condita sibimet co∣pulaturam & adunaturam in fine omnium existimare? De spirituali autem huma∣norum corporum post resurrectionem subtilitate ejusdem Epiphanii sententiam non

praetereundam esse arbitror. Nam de corpore Christi post resurrectionem in quo perfectissimum totius humanae resurrectionis praecessit exemplum, disputans, haec ait:

Intravit januis clausis; carnale enim ipsius corpus spirituale resurrexit: non ali∣ud praeter quod fuerat; sed illud ipsum in subtilitatem spiritus transmutatum. Ut autem omnes incredulos redargueret, clavorum vestigia monstravit & lan∣ceae, adeoque cicatrices ipsas reliquit in corpore, quamvis illud spiritalem in u∣nitatem conflasset. Quomodo igitur clausis januis intravit, nisi ut ostenderet crassi∣membre subtili-membre, & mortale immortale, & corruptibile incorrupti∣bile?

Intuere quantum incunctanter spiritualium corporum resurrectionem & in subtilitatem incomprehensibilem reditum, omni tarditate & qualitate terrenae molis totiusque ponderis corporeis sensibus succumbentis localibusque spatiis circum∣scripti ab spiritu absorpta pronunciat, purissime intelligens Apostolum dicentem, seminatur corpus animale, surget corpus spirituale. D. Intueor, & magni viri auctorita∣tem amplector. De spiritualitate siquidem & illocalitate omnium generaliter huma∣norum corporum post resurrectionem, quando humana natura quae corpore & ani∣ma constat, aequalis erit Angelis, & sanctorum Patrum auctoritate mihi jam suasum est, & intra me perspexi rationem consultans nil aliud probabilius veritatique pro∣pinquius occurrere, quam corpora in coelestem qualitatem conversa omneque terre∣num universaliter deponentia, existimari sensibus mortalium incomprehensibilia omni∣que locali circumscriptione libera. Si enim simplicia mundi hujus corruptibilis ele∣menta ut saepe diximus, omne quod intra ambitum ejus continetur penetrant, nullius∣que circumscripti corporis densitas obstat, ne ubique in omnia diffundantur; quisnam de visibilis hujus machinae natura diligenter disputantium, ejusque subtilitatem ac veluti quandam incorporalitatem mentis contuitu investigan∣tium non incunctanter asserat, aëra tenuissimum omnia coelestia & terrestria, nec non & aërea & Neptunia nullo obstaculo demorante penetrare, eoque mirabilius & spi∣rituali tenuitati propinquius igneum, spiritum, simplex, purum, omni corporeo sen∣su remotum non solum cuncta mundi spatia implere & ambire; verum etiam ipsum tenuissimum aëra nimia sui subtilitate & incorporalibus naturis similitudine dum sit intimus omnium tranare. Similiterque de aqua simplici & terra sentiendum; nam & ipsa ubique omnibus corporibus insunt secundum suam analogiam. Quid mirum resurrectionis corpora ultra omnem sensibilem qualitatem ascendentia, omni mole & localitate absoluta, & ut ita dicam in spiritum omnino conversa vitaeque simillima, super omne quod sensus corporeus potest attingere, ineffabili sua spirituali subtilita∣te exaltari? De eo vero quod resurrectio corporum naturali virtute cooperatrice sit futura, & non sola incarnati verbi gratia, nunc primum incipio cogitare, & ubi prius titubabam, in operatione videlicet naturali utrum resurrectionis sit effectiva; humani quippe corporis redintegrationem soli redemtoris gratiae tribuebam, sicut & tu aliquando: ibi jam certus efficior ratione duce. Nullum enim miraculum in hoc mundo contra naturam Deum fecisse legimus, sed causis naturalibus administrativis & effectricibus jussu Dei movente factas esse quascunque virtutum theophanias divi∣na narrat historia. Et si miraculum miraculorum est generalis mortuorum resurre∣ctio, cujus maximum exemplum praecessit in Christo, in tantum ut cetera fere omnia naturalia argumenta in praefiguratione ipsius facta fuisse recte intelligantur: num veritati putandum est non convenire nos existimare ex causarum naturalium effecti∣va potentia divinae voluntati subdita ipsam, resurrectionem dico, futuram. M. Am∣babus itaque cooperatricibus ipsa quidem natura & gratia resurrectio perficietur. D. Crediderim: sed quid ad gratiam, quid ad naturam proprie in hac resurrectionis actione pertineat, non satis conspicor. Nullam siquidem inter eas esse nemo soler∣ter sapientiae secreta rimantium dixerit differentiam. M. Imo magnam diligentique inquisitione lucidaque inventione dignam. In ea siquidem theoria, id est de re∣surrectione tria quaedam intueri debemus, & primo inexhaustam divinae bonitatis in∣finitamque per ea & in ea quae facta sunt diffusionem, deinde divisionis ipsius genera∣lem bipartitamque scaturiginem in ea quae dantur & ea quae donantur. Tria itaque sunt consideranda, bonitas ejusque data & dona, quae à se invicem discernit rationis acies, propriaque singulis coaptat. Datum itaque divinae bonitatis est universitatis substitutio, & secundum generales & speciales rationes cunctarum creaturarum di∣stributio, quam superessentialis bonitas quae Deus est, universaliter omnibus largi∣tur

à summo usque deorsum; hoc est ab intellectuali natura quae summa omnium cre∣aturarum est, usque ad corporalem quae imum & extremum universitatis possidet lo∣cum. Summa igitur bonitas dat universae conditae naturae esse, quoniam ipsam ex non existentibus in existentia adduxit. Hinc Beatus Dionysius capitulo quarto de coe∣lesti Hierarchia,

Primum, inquit, omnium illud dicimus secundum veritatem, quod Deus omnes creaturas bonitate, non necessitate substituit. Est enim hoc causae omnium & super omnia Dei bonitatis proprium, ad communicationem ea quae sunt vocare, juxta analogiae cujusque definitionem. Omnia igitur quae sunt, divinam participant providentiam ex superessentiali Deitate emanantem. Quomodo enim quidquam erat, si rerum causam non participabant? Existentia igitur omnia esse ejus participant: esse enim omnium est superessentialis divi∣nitas.

Hactenus Dionysius. Et non solum superessentialis bonitas dat omni∣bus esse, verum etiam aeternaliter esse. Omnis quippe essentia & substantia non aliunde & est & subsistit, nisi ab ea superessentiali & substantiali bonita∣te, quae per se vere est & subsistit. Nullum namque substantiale vel essentiale bonum per se est, praeter ipsam solam, cujus participatio dat omnibus bona esse, solis electis donat deificari. Nulla enim essentialis substantia est divina bonitate condita, quae non aeternaliter & incommutabiliter permaneat. Ea siquidem quae perpetuo perseverare nequeunt, accidentia sunt substantiis superaddita, & circa eas conglobata, inque eas reversura. Est itaque datum divinae bonitatis natura omnis, quae in essentiam ducta est, & perpetualiter custoditur ne pereat. At vero quum inter esse & aeternaliter esse medietas quaedam constituitur, quae dicitur bene esse, sine qua ipsae extremitates, esse videlicet & semper esse, nec vere sunt, quamvis sint; nec recte dicuntur esse: (esse enim & semper esse, sublato bene esse, nec vere esse est, nec vere semper esse. Illud enim vere & est & semper est, quod bene ac beate subsistit.) Illa insita medietas, hoc est bene esse, donum divinae bonitatis est, li∣bero ac bono voluntatis intellectualis & rationalis creaturae motu adjuncto. His enim duobus efficitur bene esse, libera videlicet voluntate donoque divino, quod gratiam sacrosancta vocat Scriptura. Sed illud donum non omnibus generaliter distribuitur. Soli quippe angelicae humanaeque naturae donatur deificatio: neque illis universaliter, sed solis angelis qui creatoris sui dilectione ardentes, stabiliti in veritatis contempla∣tione permanent, solisque hominibus secundum propositum vocatis. Huc accedit quod donum gratiae neque intra terminos conditae naturae continetur, neque secundum na∣turalem virtutem operatur, sed superessentialiter & ultra omnes creatas rationes ef∣fectus suos peragit. Itaque si per solam divinam gratiam resurrectio mortuorum fue∣rit; omnino naturalis virtus evacuabitur, vitalisque motus qui rerum substantias nunquam deserit: sive vi & potestate siluerit, ut in monade numeri; sive actu & ope∣ratione reperta sit, ut numeri à monade praecedentes, ceteraque quae ex occultis causis in apertos effectus prodeunt. Et verum si naturalis virtus resurrectionis effectiva est absque adjutorio gratiae, quomodo redemtoris humani generis virtutem in resurre∣ctione mortuorum praevalere possibile est credere; cum ipse dixerit: Ego sum resurrectio & vita? Non enim hanc dominicam sententiam de resurrectione animarum quae est de morte injustitiae & impietatis justitiae & pietatis vitam, hoc est in veritatis con∣templationem, solummodo debemus accipere; verum etiam de resurrectione corpo∣rum, cujus principale exemplum in sua propria carne praemonstravit. Sana itaque fide possumus attribuere resurrectionis virtutem & dato divinae bonitatis secundum naturalem effectivam potentiam, & dono ejusdem bonitatis secundum superexcellen∣tem omnes naturas gratiam. Nam & haec duo, datum dico & donum, à se invicem segregavit Jacobus Apostolus, dicens: Omne datum optimum & omne donum perfectum de sursum est descendens à Patre luminum. Ac si aperte diceret: Omnis naturarum data substitutio & restauratio quae ex dato & dono conformatur, omnisque perfecta eo∣rum qui digni sunt aeterna beatitudine deificatio, quam Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dicunt, ab uno fonte manat, hoc est de sursum à Patre luminum. Itaque datum ut praediximus, in creaturarum substitutione substantiali, donum vero in deificatione electorum su∣peressentiali accipere debemus. Non enim aliter divina providentia universitatis quam condidit, ordinem substituere voluit, nec fieri debuit nec possibile fuit: nisi ut primo daret essentias & substantias quibus postea distribueret ornamenta, hoc est vir∣tutes donaret juxta dignitatem & angelorum & hominum, quos praescivit & praedesti∣navit

conformes fieri unigenito Dei verbo. Ut igitur concludamus breviter, natura est datum, gratia vero donum. Natura ex non existentibus in existentia adducit: do∣num vero quaedam existentium ultra omnia existentia in ipsum Deum evehit. Eos enim qui divinam super omnia communionem participant, inter omnia connumera∣ri vera non sinit ratio. De se namque veritas ait: Ʋbi ego fuero, illic & minister m••∣us. Ipsam incunctanter super omnia esse credimus. Ministri igitur ipsius super omnia sunt. Caetera vero quae virtutem purae contemplationis de ordine theopha∣niarum non attingunt, inferiores ordines obtinent, sive in theophaniis sive in inferio∣rum naturarum sublimitatibus. Hoc autem dicimus non quod ulla creatura ultra omnes theophanias possit ascendere, eumque qui solus habet immortalitatem, & lucem ha∣bitat inaccessibilem, nulla theophania interposita attingere, sed quod theophaniarum quaedam tantae altitudinis sunt ut super omnem creaturam proxima Deo contempla∣tione intelligantur exaltari, ac velut theophaniarum theophaniae creduntur esse: Deus enim omnino nulli creaturae visibilis per seipsum est; sed in nubibus theoriae & videtur & videbitur, sicut ait Apostolus: Rapiemur in nubibus obviam Christo, & sic semper cum ipso erimus. In theophaniis autem dixi pluraliter, quum nec intellectuales nec rationales naturae eodem modo veritatem contemplaturae sunt, sed unicuique hoc dicit, de angelica & humana natura quae sublimissimum universitatis conditae locum obtinent, earum secundum propriam analogiam altitudo theoriae distribuitur atque definitur. Caeterae vero naturae quas ipsa veritas non ad se contemplandam fecit, sed ut per eas contemplativae virtutes ipsam laudarent, in suis ordinibus & semper sunt & erunt quietae, absque locali circumscriptione & temporali mutabilitate. Finito namque mundo qui localibus spatiis & temporalibus motibus ambitur, quid erit lo∣caliter circumscriptum aut temporali mutabilitati subditum? Erunt enim omnia qui∣eta: quando nihil per generationem in mundum veniet, nihil per corruptionem in mundum resolvetur. Mundus quippe peribit, nullaque ipsius pars remanebit: ac per hoc neque totum. Transibit enim in suas causas ex quibus processit, in quibus neque loca sunt neque tempora, sed locorum temporumque simplices sinceraeque rationes: in quibus omnia unum sunt, neque ullis accidentibus discernuntur. Omnia enim simplicia, omni compositione substantiarum accidentiumque carentia, & ut sic dicam, unitas simplex & multiplex adunatio omnium creaturarum in suis rationibus & causis, ipsarum autem causarum & rationum in verbo Dei unigenito, in quo & facta sunt & subsistunt omnia. Habes igitur differentiam & proprietatem naturae & gratiae, dati videlicet & doni, eorumque communionem. D. Habeo plane & ni fallor intelligo, ac per hoc breviter colligam, quae à te dicta sunt. Naturam dixisti esse datum, gratiam vero donum. M. Ita. D. Addidisti etiam utriusque proprieta∣tem, & naturae dedisti de nihilo esse & semper manere, gratiae vero deificare, hoc est, effi∣cere homines in Deum transire: eos{que} affluentia divinae bonitatis gratis abs{que} naturae sub∣dio, nullis praecedentibus meritis, exaltat super omnia, quae sunt & quae continentur intra universitatis conditae terminos. Commune vero earum, naturae dico & gratiae, intelligitur esse humanae substantiae resurrectio, hoc est mortalium corporum in im∣mortalia transitus, & corruptibilium in incorruptibilia, & animalium in spiritualia, & temporalium & localium in aeterna omnique circumscriptione libera. M. Recte collegisti; haec enim suadere volui, & ut video tibi suasi. D. Adhuc tamen haesito, quoniam non tam clare contemplor, quomodo non solum humanae naturae resurrectio∣nem, verum etiam omnium rerum sensibilium, quas hujus mundi ambitus compre∣hendit, videris asserere. M. Mirari non desino, cur tam frequenter de talibus hae∣sitas, cum suasum tibi saepe concesseris, omnia in homine esse creata, visibilia dico & invisibilia, ac post hoc resurrectura. Verum de resurrectione invisibilium nunc tra∣ctare non est nostri propositi. De resurrectione vero corporalium sensibilium, hoc est, de eorum reditu in suas causas disputamus. Si igitur humana natura ex intelli∣gibilibus & corporalibus sensibilibus composita est, animo dico & corpore; quid mirum si universitas omnium sensibilium in humano corpore resurgat; & quo∣cunque transierit, transeat; in causas tamen solummodo dico, non in ipsam deificatio∣nem, quae solis purgatissimis intellectibus donabitur? Et si maxime argumentatio∣nem de hoc audire desideras, attentus esto, & in ea quae restant intuere. Ac vera fi∣dei Catholicae simplicitate disputare incipiam, ex qua omnis assensus in purissimam rerum cognitionem inchoat. Credis, ut opinor, omnia quae sunt & quae non sunt,

hoc est, quae sensu & intellectu succumbunt, & quae sensum omnem & intellectum superant, & tantum post Deum, ut & verbis sancti Dionysii Areopagitae utar, circa Deum volvuntur, inferioribus se naturis incognite in verbo Dei facta esse.

XXIV. D. Hoc incunctanter & credo & quantum illuminor superno lumine in∣telligo; audiens sacram scripturam dicentem: In principio fecit Deus coelum & terram; principium appellans unigenitum verbum in quo pater fecit omnia, coeli vero terrae∣que vocabulis invisibilem & visibilem creaturam significans. Et alibi simpliciter, hoc est universaliter ait: Omnia in sapientia fecisti; omnia dicens omnium creatura∣rum universalitatem in verbo Dei factam conclusit. M. Putasne igitur omnia quae in sapientia Dei facta sunt, vivere an vita carere, vel ut verius & apertius dicam, u∣trum omne quod in Dei sapientia factum est, vita & sapientia est, vitaeque & sapien∣tiae particeps, necne? Et si vita & sapientia est omne quod in sapientia factum est di∣vina, utrum temporaliter coepit esse an semper erat, & non erat quando non erat? Et si ita est; nunquam erit quando non erit; nam si ex tempore coepit esse, necesse est cum tempore finiri. D. Absit à corde fidelium hoc existimare, ut omne quod in verbo Dei factum est vita non sit, & vita sapiens & aeterna absque ulla temporali inchoa∣tione, absque ullo temporali termino. Nam & corpora omnisque sensibilis creatura in ipso, vita sapiens & aeterna est, ita ut ineffabili & incomprehensibili, credibili tamen modo omnis creatura in ipso vivat & vita sit; & cum extra ipsum nihil sit, de seipso, velut extra, creaturas conditas produxit. Nam & intra ipsum & extra ipsum uni∣versam creaturam dicimus esse, ea ratione ut intra ipsum dicantur causae rerum & ra∣tiones propter similitudinem earum & simplicitatem; extra ipsum vero, effectus ea∣rum causarum & rationum propter quandam dissimilitudinem: locis enim & tempo∣ribus variantur, generibus & speciebus, proprietatibus & accidentibus discernuntur. Ideoque veluti extra simplicitatem divinae sapientiae dicuntur esse, cum extra ipsam nihil sit, & in ipsa omnia, universalis & simplex vita est. Quid enim in sapientia Dei esset, quod vita careret, aut vita non esset; cum & ipsa vera vita sit, & plusquam vita, & nihil in ipsa quod aut ipsa non est, aut sui simillimum. Praesertim cum The∣ologus Johannes dicat: Omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso factum est nihil quod fa∣ctum est: in ipso vita erat. M. In verbo igitur quod est sapientia divina, omnis crea∣tura & est & vivit, & omne quod in ipso est, perire non potest. Si enim quod con∣tinet, semper & incommunicabiliter manet & vivit, imo etiam vita est & vita aeterna; omne quod in eo continetur, necessario & est & semper manet, & vita est & vita ae∣terna. D. Hinc dubitare & impium & stultissimum est, cum omnis divinae histo∣riae auctoritas omnesque Theologi perhibeant omnem creaturam in verbo aeternali∣ter esse. Hinc Sanctus Augustinus in decimo sexto cap. duodecimi libri de Civitate Dei, evidentissime ac breviter sententiam protulit de eo quod dominus non solum omnium creator creaturarum semper fuit, verum etiam & dominus; & sicut nun∣quam fuit non creator, ita nunquam non fuit dominus, disputans:

Quapropter, inquit, si Deus semper dominus fuit, semper habuit creaturam suo dominatui ser∣vientem; veruntamen non de seipso genitam, sed ab ipso de nihilo factam, nec ei coaeternam. Erat quippe ante illam, quamvis nullo tempore sine illa, non eam spa∣tio transcurrente, sed permanente perpetuitate praecedens. Sed si respondero eis qui requirunt quomodo creator semper dominus fuit, si creatura serviens non semper fuit, & quomodo creata est, & non potius creatori coaeterna est, si sem∣per fuit:

vereor ne facilius judicer affirmare quod nescio, quam docere quod scio. Ac si aperte praefatus Pater diceret, minus in aeternitate creaturarum capacium tar∣ditatem redarguens: Si asseruero quod firmissime scio, dominum videlicet & semper creatorem & dominum creaturae fuisse, ac per hoc & semper creaturam servientem substitutam non defuisse. Nam si semper creatura non fuit, sequitur neque creato∣rem neque creaturae semper dominatorem extitisse; at vero quia & semper creator & dominus erat, necessario sequitur semper creaturam servientem substitisse. Non enim accidens creatori omnium est creasse quae creavit, sed sola perpetuitate semper ascendit & praecellit quae creavit: vereor ironice suggillans ne forte judicer affirma∣re quod nescio, quam docere quod scio. Incunctanter siquidem intelligo semper & creaturam & creatorem ejus, & dominum & servientem sibi inseparabiliter fuisse: non quod creatura creatori, ut serviens domino, coaeterna sit; creator siquidem creaturam, & dominus servientem aeternitate praecedit, non tempore, sed ea ratione

qua creator & Dominus principium creaturae & servientis est, creator autem & Do∣minus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est carens principio: creatorem autem nostrum & Dominum di∣cimus unum & solum Dominum, summam videlicet & sacram Trinitatem unam essen∣tiam in tribus substantiis; quae dum per se cogitatur, solus in ea Pater 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 credi∣tur; nam Filius & Spiritus Sanctus non omnino 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sunt, dum principium, Patrem dico, habent. Filius namque ab ipso generatus est, Sanctus vero Spiritus procedens. M. Primordiales causas in Deo solummodo creatas fuisse, ac Domino suo servisse, non autem earum effectus quibus hunc sensibilem mundum compositum non incon∣grue credimus, arbitraris, ut opinor. D. Non aliter arbitror. Causas etenim rerum semper creatas fuisse, earum vero effectus definitis locorum ac temporum interstitiis in hunc mundum processisse & adhuc procedere & processuros esse opinor. M. Haec opinio neque à fide catholica neque vera intelligentia recedere existimanda. Quid igitur? Putasne causas solummodo rerum aeternas fuisse, effectus vero earum tempo∣rales; ac per hoc solas causas semper mansuras, effectus vero perituros? D. Ita sem∣per cogitare solitus eram; sed postquam hujus praesentis disputationis semitam te∣cum carpere inchoavi, rationis acumen ac veluti inevitabilis rerum consequentia coe∣pit me attrahere, ut non solum causas, verum etiam earum processiones, quas sapi∣entes effectus vocant, perpetualiter permansuras concesserim; eo tamen tenore ut non ipsae processiones in semetipsis, sed in suas causas reversurae permaneant. M. De hoc adhuc haesitare te video. D. Negare non possum. Nam quae per me de his co∣gitabam, vera ratio mutare cogit; incognita vero quae introducere vis, nondum mihi liquide patefacta sunt. M. Dic quaeso quid pure liquideque perspicis, & de quibus ad∣huc aut penitus titubas, aut partim intelligere incipis, partim obscuritas atque sub∣tilitas aciem tuae mentis effugit. D. De causis aeternaliter factis semperque manen∣tibus & in infinitum permansuris, nequaquam mentis meae contuitus caliginem pati∣tur: clare siquidem ac sine ulla nebulla illud intueor, ea maxime ratione ductus qua in sapientia divina creatas esse non solum credo, verum etiam intelligo incunctanter. Nam omne quod in sapientia divina creatum subsistit, nullus non impius vel insipi∣ens semper permansurum dubitavit. De effectibus vero quos processiones causarum sapientes sequens vocasti, jamdudum delibero: utrum sicut suae causae, permansuri, an cum mundo perituri; ita ut non in causas suas redeant & in eis salventur, sed in nihilum de quo facti sunt redigentur, ut penitus ulterius non sint. M. Effectus nunc causarum dicimus totum mundum sensibilem cum omnibus suis partibus quibus con∣stat. Nam de mundo intelligibili indubitabilis sententia est, quod nunquam peri∣turus, quoniam in illo nihil est corruptioni obnoxium; ipse siquidem semper subsistit, quemadmodum & causae quarum effectus est, coelestes dico essentias, quamvis Beatus Dionysius Areopagita asseverat, quasdam angelicas virtutes in altiorem divinae theoriae gradum quam nunc sunt, ascensuras, dum Deus omnia in omnibus fuerit.

XXV. D. De effectibus causarum invisibilium, de invisibili dico mundo adhuc titubo, deliberans qua ratione dicitur, quod periturus sit & permansurus; haec e∣nim sibi invicem pugnare videntur, perire dico & permanere. Quomodo enim perit quod permanet, vel permanet quod perit? M. Num paulo superius confessus es, quod ea ratione maxime introductus fueras, ut nullo modo dubitares de aeternita∣te causarum, quoniam in verbo factae sunt; non enim potest perire omne, quod semper vivens verbum continet, & in quo omnia semper vita sunt, nulli corruptio∣ni & defectui subjecta. D. Ad hoc sane productus sum, in tantum ut prius dicam me penitus non esse quam illud ignorare posse, audiens Apostolum dicentem: In quo vivimus, & movemus, & sumus. Si enim in ipso non sum; omnino non sum: & si hoc ignoro, insipientiae & ignorantiae interitu perditus sum. Dic igitur num Dei verbum in quo causae omnium aeternaliter subsistunt, venit in causarum effectus, hoc est in hunc mundum sensibilem, necne. M. Quisquis hoc negaverit, omnino à vera religione qua unus Deus colitur & incarnatio verbi divisim praedicatur, alienus est. Ait enim Theologia: Et verbum caro factum est, hoc est verbum homo factum est; itemque ipsum verbum incarnatum de seipso praedicans: Exivi, inquit, à Patre, & veni in mundum, & iterum relinquo mundum, & vado ad Patrem. Ac si aper∣te diceret; ego qui secundum divinitatem aequalis sum Patri, unius ejusdemque es∣sentiae, cujus & ipse est existens, exivi ab illo, hoc est exinanivi meipsum, formam

servi accipiens, caro videlicet factus sum, totamque humanam naturam accepi, & iterum relinquo mundum & vado ad Patrem, hoc est, servilem formam totamque humanam naturam, corpus videlicet, & animam, & intellectum, & universaliter omne quod ex ipsa creatura quae constat ex visibili & intelligibili existentia, sumsi, ultra omnem mundum in deitatem meam convertens, salva naturarum ex quibus subsisto, ratione manente, super omnia quae sunt, exaltata. Exivit igitur à Patre & venit in mundum, humanam videlicet naturam accepit in qua totus mundus sub∣sistit; nihil enim in mundo est quod non in humana natura comprehendatur: & iterum reliquit mundum & ivit ad Patrem, hoc est humanam quam acceperat natu∣ram, super omnia visibilia & invisibilia, super omnes virtutes coelestes, super omne quod dicitur & intelligitur, suae deitati quae Patri est aequalis, adunans sublimavit. Quanquam enim totam humanam naturam, quam totam accepit, totam in seipso & in toto humano genere totam salvavit; quosdam quidem in pristinum naturae statum restituens, quosdam vero per excellentiam ultra naturam deificans: in nullo tamen nisi in ipso solo humanitas deitati in unitatem substantiae adunata est, & in ipsam deitatem mutata omnia transcendit. Hoc enim proprium caput Ecclesiae sibi ipsi re∣servavit, ut non solum ejus humanitas particeps deitatis, verum etiam ipsa deitas, postquam ascendit ad Patrem, fieret; in quam altitudinem nullus praeter ipsum as∣cendit nec ascensurus est. Et hoc est quod alibi aperte de seipso dicit: Nemo ascendit in coelum nisi qui descendit de coelo, filius hominis qui est in coelo. Ac si manifeste diceret; nemo ascendit in Patrem nisi qui ex Patre descendit, & dum à Patre descendit, Pa∣trem non deseruit, qui semper in Patre est; quoniam Pater in illo inseparabiliter & ille in Patre semper est: Ego enim, ait, & Pater unum sumus. In quam unitatem solus ille suam humanitatem subvexit, ceteros autem quos deificat, sola participatione suae di∣vinitatis unumquemque secundum altitudinem propriae contemplationis pro se con∣stituit; ordinans in seipso veluti in quadam domo, omnes quos conformes sibi fie∣ri elegit. Deus itaque Dei verbum in quo omnia facta sunt causaliter & subsistunt, secundum suam divinitatem descendit in causarum quae in ipso subsistunt effectus, in istum videlicet sensibilem mundum, humanam accipiens naturam, in qua omnis visibilis & invisibilis creatura continetur. D. In hoc incunctanter catholica fides con∣sentit: ipsum namque Dei verbum homo factum, postquam resurrexit à mortuis, su∣os discipulos erudiens, dixit: Praedicate evangelium omni creaturae, omnem creaturam appellans hominem. Non enim irrationabilibus animalibus seu omnibus creaturis sensu carentibus suum evangelium jussit praedicari, sed soli homini in quo omnis na∣tura creata continetur. M. Omnis itaque creatura in homine est? D. Hoc indubi∣tanter fatendum. M. Fateris ergo verbum Dei in quo & per quod & ad quod facta sunt omnia, secundum suam divinitatem, in effectus causarum descendisse secundum suam humanitatem? D. Firmissime fateor. M. Quare descendit? D. Dic quaeso. M. Non aliam ob causam, ut opinor, nisi ut causarum, quas secundum suam divini∣tatem aeternaliter & incommutabiliter habet, secundum suam humanitatem effectus salvaret, inque suas causas revocaret: ut in ipsis ineffabili quadam adunatione sicuti & ipsa causa salvarentur. Ac si aperte diceret; Si Dei sapientia in effectus causa∣rum quae in ea aeternaliter vivunt, non descenderet, causarum ratio periret; pereun∣tibus enim causarum effectibus nulla causa remaneret, sicut pereuntibus causis nulli remanerent effectus; haec enim relativorum ratione simul oriuntur & simul occidunt, aut simul & semper permanent. D. Totus itaque mundus in verbo Dei unigenito, incarnato, inhumanato adhuc specialiter restitutus est, in fine vero mundi generali∣ter & universaliter in eodem restaurabitur. Quod enim in seipso specialiter perfe∣cit, generaliter in omnibus perficiet. Non dico in omnibus hominibus solummo∣do, sed in omni sensibili creatura. Ipsum siquidem Dei verbum, quando accepit hu∣manam naturam, nullam creatam substantiam praetermisit, quam non accepit. Ac∣cipiens igitur humanam naturam, omnem creaturam accepit. Ac per hoc si huma∣nam naturam quam accepit, salvavit & restauravit; omnem profecto creaturam visi∣bilem & invisibilem restauravit. Hinc non incassum credimus & intelligimus incar∣nationem verbi divini non minus angelis, quam hominibus profuisse: profuit namque hominibus ad redemtionem suaeque naturae restaurationem, profuit angelis ad cognitionem. Incomprehensibile quippe erat verbum omni creaturae visibili & invi∣sibili, hoc est intellectuali & rationali, angelis videlicet & hominibus, priusquam

incarnaretur; quoniam remotum & secretum super omne quod est & quod non est, super omne quod dicitur & intelligitur: incarnatum vero quodammodo descendens, mirabili quadam Theophania & ineffabili & multiplici sine fine in cognitionem an∣gelicae humanaeque naturae processit, & super omnia incognitam ex omnibus natu∣ram, in qua cognosceretur assumsit, mundum sensibilem & intelligibilem in seipso incomprehensibili harmonia adunans. Et lux inaccessibilis omni creaturae intelle∣ctuali & rationali praebuit accessum. Hinc est quod communiter angelicam hymno∣logiam universalis Ecclesia in coelo & in terra intelligibili & sensibili voce cantare non desinit. Gloria in excelsis Deo, & in terra pax, hominibus bonae voluntatis. Ac per hoc breviter concludendum, in ipso visibilia & invisibilia, hoc est sensibilis & intel∣ligibilis mundus, restaurata, inque unitatem ineffabilem revocata sunt: adhuc in spe, in futuro vero in re: adhuc in fide, in infuturo in specie: adhuc in argumento, in fu∣turo in experimento: jam in ipso homine quem specialiter accepit factum, in futu∣ro in omnibus generaliter perficiendum. Non itaque quis parvipendat, quod Dei verbum inhumanatum sit, ac veluti humanam naturam solummodo salvavit: sed fir∣missime credat & purissime intelligat, quod per inhumanationem filii Dei omnis creatura in coelo & in terra salva facta est. Omnem vero creaturam dico corpus & vitalem motum & sensum & super haec rationem & intellectum. Extra quae putas∣ne praeter Deum ullam naturam esse? M. Nullam. Totius creaturae nulla alia par∣titio invenitur. Si enim est; aut intellectus cognitus vel incognitus est, aut ratio, aut sensus, aut vita nutriens augensque corpora, aut ipsum corpus erit, & haec omnia verbum Dei incarnatum accepit. D. Quid itaque dicturi sumus? Num irrationa∣bilia animalia, ligna etiam & herbae, omnesque hujus mundi partes à summo usque deorsum in verbo Dei incarnato restaurata sint? M. Miror cur totiens eandem rem repetis. Nonne verbum assumens hominem, omnem creaturam visibilem & invisi∣bilem accepit, ac totum quod in homine accepit salvum fecit? Ac si omnem creatu∣ram accepit humanam accipiens naturam, profecto omnem creaturam salvavit & in aeternum salvaturus erit. D. Corporeae igitur moles localibus spatiis distentae mul∣tis diversisque partibus compositae, nec non etiam visibiles species, quibus moles ipsae, ne fluant in unum, continentur, resurrecturae sunt in generali resurrectione? Ac per hoc si partes ipsae in suas moles formasque & species, quibus visibilis mundus & or∣natur & componitur, resurgant; sequitur quod totus mundus non periturus sit, sed in eundem statum reversurus. Nam si partes restaurabuntur, cur non & totus? M. Visibilium & sensibilium corporum moles & species resurrecturas non dicimus, sed ut saepe inter nos convenerat, in suas causas & rationes quae in homine factae sunt, in resurrectione hominis cum homine & in homine reversuras: in quibus plus animalia omnia dicenda sunt animalia esse, quam in ipsis effectibus corporeis ac sen∣sibilibus. Ubi enim subsistunt, ibi veraciter animalia sunt. Similiter de omnibus sensibilibus sive coelestibus sive terrenis intelligendum. Omnia siquidem quae locis temporalibusque variantur, corporeisque sensibus succumbunt, non ipsae res substan∣tiales vereque existentes, sed ipsarum rerum vere existentium quaedam transitoriae imagines & resultationes intelligenda sunt. Cujus rationis exemplum est vox ejus∣que imago quae à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocatur: seu corpora ipsorumque umbrae quae sive in puro aëre formatae, sive de aquis, sive de qualicunque re undesolent resultare, resul∣tant: quae cuncta non res, sed falsae rerum imagines probantur esse. Itaque sicut imagines vocum umbraeque corporum per se non subsistunt, quia substantia non sunt: sic corpora ista sensibilia veluti rerum subsistentium quaedam similitudines sunt, & per se subsistere nesciunt. Nam & humana corpora quae localiter distenduntur, incrementis decrementisque variantur, & moventur, species quoque illorum sive ge∣neralis illa quam omnia corpora humana participant, sive specialis qua singulorum corporum quantitas circumscribitur, in resurrectione futura non sunt: sed in spiri∣tualem naturam, quae locis temporibusque, propriis quoque speciebus, quae ex qua∣litate & quantitate sumuntur, nescit circumscribi, transitura esse naturalis ratio edo∣cet. Hoc autem dicimus non praescribendo sententias eorum, qui aliter de resur∣rectione corporum omnino disputant. Affirmant enim humana corpora in ea quan∣titate & specie, in qua unumquodque cecidit, futura esse: sexumque eorum, virilem dico foemineumque, permansurum autumant. De quibus postmodum commemorabi∣mus. Quod autem animalia ea ratione qua diximus, hoc est in causis suis iterum

futura sunt; ex verbis Sancti Dionysii incunctanter possumus argumentari. Capitulo sexto de Divinis Nominibus de divina vita disputans, Immortalium, inquit, angelo∣rum vita & immortalitas & imperdibile ipsum angelicae semper motionis ex ipsa divina vide∣licet vita & per ipsam est & substitit; idcirco & viventes semper & immortales dicuntur: & non immortales iterum; quoniam non à seipsis habent immortaliter esse & aeternaliter vivere. sed ex vivifica & totius vitae factrice & continuatrice causa. Et sicut in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dicimus, hoc est de essentia tractantes (〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 enim à Graecis essentia dicitur, sicut & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉,) quia & ejusdem esse est causalis; sic & ibi iterum, in vita videlicet, quia & per seipsam vita est divina vita, vi∣talis & substantialis, & omnis vita, & vitalis motus ex vita ipsa, quae est super omnem vitam & omne principium totius vitae: ex ipsa & animae habent imperdibile, & animalia omnia & germina secundum novissimam consonantiam animae habent vivere. Qua ablata, tam genera∣li videlicet vita quam speciali & singulari, juxta eloquium deficit vita omnis ad terram, & deficientia ad participandum eam infirmitatem, iterum conversa, iterum animalia fiunt. In quibus verbis praefati Theologi non resurrectionem animalium irrationabilium, seu rerum sensu carentium restaurationem in pristinas species quantitatesque quibus mundus iste impletur, futuram intelligimus; sed in causas suas ex quibus procedunt & in quibus subsistunt reditum esse futurum. Non enim dixit divinam vitam ange∣licae solummodo & humanae, hoc est, intellectualis & rationalis vitae causam esse, sed universaliter omnis vitae. Omnis autem vita aut rationalis est, ut in superioribus libris copiose disputavimus, aut irrationalis, aut nutritiva corporum & activa; hoc est aut angelica, aut humana, aut animalis, aut sensu carentium: ut sunt ligna & herbae, ceteraque similia in quibus vitalis solummodo motus operatur. Ac per hoc non de sola humana vita, sed de omnibus praedictis vitae speciebus; nec de corpori∣bus solummodo humanis, sed de omnibus quae spiritus vitae vegetat, divinum pro∣nuntiat eloquium: Auferes spiritum eorum, & deficient & in pulverem suum reverten∣tur. Nulla enim vita seu rationalis, seu animalis, seu nutritiva diu, ut ne dicam semper, corruptibilia & mortalia corpora vivificare & administrare potest; ideoque deserit, eaque deserente deficient corpora & in pulverem suum revertentur. Et hoc est quod ait: Et deficient, id est animalia & gramina ad participandum eam infirmita∣tem; non enim semper participare vitam possunt, propter corruptibilium terreno∣rumque corporum infirmitatem & fragilitatem. Naturalis autem operatio vitae in corporibus sive ea regendo sive deserendo ad creatorem omnium refertur; propterea dicit; auferes spiritum eorum, non quod Deus auferat spiritum ullius corporis, sed quod desinat spiritus corruptibilibus corporibus gravatus ab eis deficere ad tempus, in eandem incorruptibilitatem & spiritualitatem conversa iterum naturali motu re∣versuri. Quod enim eis congenitum est in hunc mundum non possunt semper dese∣rere, sed quandoque finito mundo recipient, dum in causis quod tegit & quod tegi∣tur, mirabili quadam harmonia unum inseparabile futurum sit. Ideoque ait: Et mitte tuum spiritum, & creabuntur. Ac si diceret: spiritum vitalem, quem fecisti, e∣mitte, hoc est emitti & redire in corpora quae temporaliter deseruit naturali appe∣titu permitte: Et renovabis faciem terrae, hoc est adunatis inseparabiliter cor∣poribus suis vitalibus speciebus restaurabis integritatem naturae, quae vocabulo terrae mystice significatur. Quod si cuipiam incredibile videtur & contra naturalem ra∣tionem, irrationabilia sensuque carentia in humanam transire naturam: primum in∣tentus conspicetur, quod inferiores humanae naturae partes, sensum dico corporeum & nutritivam vitam ipsumque corpus, irrationabilium sensuque carentium nec non terrenorum corporum conditionibus simillimae sunt. At si ita est; quid mirum aut incredibile est, si similia in sui similia, id est in superiora, quorum similitudines sunt, transeant? Non enim naturalis ratio sinit superiora in inferiora mutari, infe∣riora vero superiora naturaliter appetunt eisque adunari. Perspiciat quoque pas∣siones irrationabilis creaturae, quas propter casum hominis à dignitate divinae ima∣ginis insertas sibi poena quadam peccati humana natura attraxerat: quas insitas na∣turaliter ante lapsum non habebat, moveri posse in his qui perfecti sunt, in virtutes naturales. Passiones autem dico voluptatem & tristitiam, concupiscentiam atque timorem, & quae ex his nascuntur, quas in virtutes posse mutari dubium non est. Verbi gratia, concupiscentia quidem intellectualis divinorum appetitus desideran∣tium operatur motum: voluptas vero innocuam nutritivae animi operationis lae∣titiam: timor quoque futurae in delictis providam ultionis curam: item tristitia

correctricem in praesenti malorum poenitentiam. Si ergo passiones, quas rationalis natura ex irrationabili in seipsam deduxerat, in naturales animae possunt mutari vir∣tutes; cur incredibile sit ipsam irrationabilitatem in altitudinem rationabilitatis transmutari? Nam & superbia quae veluti caput totius malitiae prohibetur, in amo∣rem coelestis excellentiae & in despectum terrenae infirmitatis in bonis hominibus vertitur, dicente Apostolo: Quae sursum sunt sapite, & non quae super terram. Brevi∣terque dicendum nullum vitium esse quod in sapientibus, divina gratia operante, mutari in virtutem non possit. Ac sic de malitia solet fieri bonitas, de bonitate autem nequaquam malitia. Virtus siquidem bonitatis contrarium sui mutat in seipsam, ma∣litiae vero dedecus bonitatis pulcritudinem decolorare impossibile est. Si itaque vi∣tia in virtutes cum sibi invicem contraria sint, moveri non negamus: cur naturas in∣feriores in naturas superiores dum sibi nullo modo adversantur, mirabili quadam adunatione transfundi negaverimus? Satis de his dictum. D. Satis plane.

XXVI. M. Quoniam vero de eo quod resurrectio corporum naturali virtute, di∣vina gratia cooperante, per salvatoris mundi inhumanationem futura sit, Beati Epi∣phanii testimonium introduximus; necessarium arbitror, ut magni quoque Theolo∣gi Gregorii sententiam de eadem ratione introducamus. D. Necessarium. Nam & sic permissum, & quod in ore duorum idoneorum testium constituitur, inconcussum esse vide∣tur. M. Vicesimo itaque primo capitulo sermonis de Imagine disputans, quod resur∣rectio non tantum ex praedicatione scripturae, quantum ex ipsa rerum necessitate spera∣tur.

Sed non sic est fortis, inquit, malitia, ut bonitatis vincat virtutem: neque melior neque singularior est nostrae naturae insipientia, quam Dei sapientia. Non e∣nim possibile est conversibile atque mutabile potentius esse atque singularius, quam quod semper similiter se habet atque in bono fixum est. Nam divi∣num quidem consilium semper & immutabile ubique se habet: conversibile au∣tem nostrae naturae non in malo fixum manet. Quod enim semper omnino movetur, si quidem ad bonum processionem habuerit; propter eximietatem rei perquirendae, nunquam desinet ab ipso, qui sursum est meatu. Non enim inve∣niet terminum quaesiti, qui nanciscentis stabilitabit unquam motum. Sin ad id quod contrarium est motum susceperit, ubi cursum malitiae peregerit & in sublimissimam mali mensuram pervenerit: tunc quod semper impetu movetur, nul∣lum ex natura statum inveniens, cum spatium quod in malitia est, transcursum fue∣rit, secundum necessitatem ad bonum convertit motum. Nam dum malitia in in∣finitum non progreditur, sed necessariis finibus comprehenditur: consequenter boni successio finem malitiae excipiet. Ac sic, ut dictum est, semper-mobile nostrae naturae ultimo recurret in bonam viam, dum ex memoria priorum infaelicitatum castigatur, ne in aequales recidat. Rursus igitur erit nobis cursus in bonis, eo quod finibus necessariis malitiae natura circumterminatur. Ut enim superiorum periti luminis quidem omnem mundum plenum esse dicunt, tenebras vero opposi∣tione terreni corporis obumbrationem fieri, quum quidem à solis radiis à tergo se∣cundum formam rotundi corporis umbra instar coni claudatur. Sol enim multi∣pliciter magnitudine terram superans, illamque radiis undique complectens, in sum∣mitate coni commissuras luminis connectit. Itaque secundum hypothesin si fieret alicui virtus transgrediendi mensuram in quam extenditur umbra; omnino in lumine esset, à tenebris illaesus. Sic arbitror oportere etiam de nobis cogi∣tare, quia transeuntes malitiae terminum, cum in summitate umbrae peccati fuerimus, iterum in lumine conversabimur, secundum infinitam multiplicatio∣nem quantum ad malitiae mensuram, bonorum natura abundante. Iterum ergo paradisus, iterum omne illud lignum quod etiam vitae est lignum, iterum imaginis gratia & principii dignitas.

Animadverte quam clare & rationabiliter & indubitanter astruit, primum quidem malitiam non posse esse perpetuam, sed ex ne∣cessitate rerum ad certum terminum perventuram & quandocunque defecturam. Si enim divina bonitas, quae semper non solum in bonis, verum etiam in malis bene ope∣ratur, aeterna est & infinita; contrarium ejus necessario non erit aeternum & in∣finitum. Alioquin non erit contrarium, nec ex adversa parte oppositum. Aeterna siquidem qualitate discrepant, sola aeternitatis aequalitate sibimet conveniunt. Di∣vina namque pietas atque severitas qualitate dissonant, dum una delicta punit, altera indulget: ambae tamen aeternae sunt. Divinae autem bonitati, malitia omnino oppo∣nitur.

Malitia itaque consummationem accipiet, & in nulla natura remanebit; quo∣niam in omnibus bonitas divina & operabitur & apparebit. Ac per hoc naturam nostram non esse in malo fixam, nec futuram esse semper malitia detentam, sed ad bonum finito omni malo reversuram praefatus auctor asserit. Sicut enim umbra ter∣rae, quam noctem appellant, in aëris & aetheris spatia per infinitum non porrigitur, sed intra centum & viginti sex millia stadiorum, ut physici perhibent, coarctantibus eam undique solaribus radiis circa terram diffusis, instar coni acuminatur, ita ut pe∣nitus deficiat; sic malitia, quae veluti quaedam umbra delictorum nostrorum nostram occupat naturam, abundantia supernae & aeternae bonitatis coarctabitur & omnino abolebitur; dum irrationabiles humanae animae motus ad rationabiles veritatis affe∣ctus convertentur. Deinde nostram naturam semper moveri, quod etiam fere omnes divini philosophi approbant, incunctanter asserit, & nihil aliud appetit nisi summum bonum, à quo veluti principio incipit moveri, & ad quod veluti ad finem motum su∣um accelerat. Tota siquidem rationabilis creatura quae proprie in hominibus subsis∣tere intelligitur, etiam in delictis suis perversisque anfractibus dominum suum, à quo est & ad quem contemplandum condita est, semper quaerit. Rationabilis quippe na∣tura nunquam malum appetit: in multis tamen fallitur & decipitur, falsa pro veris approbans, quod proprium est erroris, & non rectam viam ingredientis ad summum bonum quod semper quaerit. Perversus autem ipse motus vocabulo malitiae non in∣congrue appellatur. Malitia namque est animae intellectualis naturalium bonorum oblivio, & ad finem insitarum naturae virtutum operationis defectus, naturalium∣que potentiarum per fallentem judicationem in aliud praeter finem irrationabilis mo∣tus. Finem vero dico eorum quae sunt causam, quam naturaliter appetunt omnia. Pro∣inde ipso irrationabili motu, qui totius mali & malitiae & causa & plenitudo est, bo∣nitatis amplitudine circumscripto penitusque terminato, rationabiliter secundum in∣sitas sibi naturales virtutes humana natura movebitur, sursum versus erecta; causam suam semper appetens, & in paradisum, delicias dico virtutum quas naturaliter sibi insertas peccando perdiderat, rediens, escamque ligni vitae, Dei videlicet verbi con∣templationem ardenter desiderans, divinaeque imaginis ad quam facta est, dignitatem recipere festinans. Sed quod quaerit & appetit, dum recte movetur vel non recte, in∣finitum est omnique creaturae incomprehensibile; necessarioque semper quaeritur ac semper movetur per hoc quod quaerit, mirabilique modo, quodammodo quod quaerit, invenit & non invenit, quia invenire non potest. Invenit autem per theo∣phanias, per naturae vero divinae per seipsam contemplationem non invenit. Theo∣phanias autem dico visibilium & invisibilium species, quarum ordine & pulcritudine cognoscitur Deum esse & invenitur, non quid est, sed quia solummodo est; quoni∣am ipsa Dei natura nec dicitur nec intelligitur: superat namque omnem intellectum lux inaccessibilis. Et hoc est quod Psalmista dicit: Quaerite Dominum & confirmami∣ni: quaerite faciem ejus semper. Et haec est spiritualis illa via, qua in infinitum tendit, quam purae perfectaeque animae ingrediuntur, Dominum suum quaerentes. Nam & virtutes coelestes Dominum suum semper quaerunt, in quem semper perspicere con∣cupiscunt. Ipsa est caligo, de qua Dionysius Areopagita Dorotheo scribens, ait: Divina caligo est lumen inaccessibile, in quo habitare Deus dicitur. Et cum quidem sit in∣visibilis propter super eminentem claritatem, & inaccessibilis propter exuberantiam superessentialis luminum effusionis, in hoc fit omnis Deum scire & videre dignus, eoque ipso quo neque videt neque cognoscit, in illo vere super visionem & cognitionem factus est: hoc ipsum sciens, eum in omnibus sensibilibus & intelligibilibus esse, & prophetice dicens: Mirabilis facta est scientia tua ex me, confortata est, & non potero ad eam. Quemadmodum etiam Divinus Paulus De∣um cognovisse dicitur, cognoscens illum super omnem intelligentiam & cognitionem existentem: propter quod & investigabiles esse vias ejus ait, & inscrutabilia judicia ejus, & inenarrabiles donationes ejus, & pacem ejus superantem omnem intellectum, sic inveniens eum super omnia, & hoc super intelligentiam cognoscens, quia supra omnium est, omnium causalis existens. Idem in epistola ad Gaium Monachum,

Tenebrae, inquit, quidem obscurae sunt in lumine, & magis in multo lumine. Ignorantia occultant scientiae, & magis multae scientiae. Haec enim supereminenter, sed non secundum privationem accipiens, enuntia super-vere, quia latet, etiam qui habent incomprehensibile lumen, nesciunt quid sit quod habent, testante Evangelista: Et lux in tenebris lucet, & tenebrae eam non comprehende∣runt. Ideoque divinum lumen tenebrarum vocabulo, quoniam incomprehensibile

est, vocitatur. Similiter & gnostica virtus contemplantium illud, quoniam ab eo repercutitur, tenebrarum nomine frequens appellatur; quia habentes lumen & rerum scientiam latet secundum Dominum ignorantia: & superpositae ipsius tenebrae velantur ab omni lumine, & abscondunt omnem scientiam. Et siquis videns Do∣minum, intellexit quod vidit; non ipsum contemplatus est, sed quid eorum ab ipso existentium & cognitorum; ipse autem super animum & super essentiam colloca∣tus, universaliter non cognoscitur neque videtur, sed est superessentialiter & super animum cognoscitur. Et ipsa secundum quod melius est perfectissima ignorantia, scientia est ejus super omnia cognita.

Neque hoc Evangelista praetermisit, dicens: Dominum nemo vidit unquam. Et ut ait Ambrosius: Sicut nunquam visibilis fuit; it a nunquam visibilis erit. Et quod ipsa veritas dicit: Nemo novit Patrem nisi Filius, nec Filium nisi Pater. Sed utrum Dei verbi humanitas, sicut & ejus divinitas, incomprehensibilis est omni creaturae, omnemque superat intellectum, postquam in Deitatem verbi assumpta est, unaque cum ipsa substantia facta absque ulla confusione utriusque naturae, divinae scilicet & humanae, ex quibus unus Christus Dominus noster atque salvator constare creditur & intelligitur ab his qui orthodoxae fidei participes sunt; an intra terminos universitatis conditae rationabili & intelligibili naturae cognoscibilis circumscribitur, hoc est intra numeros qui cognosci possunt detinetur; unusquisque prout vult suam sententiam proferat. Ego autem incunctanter vestigia eorum sequor, qui non temere praedicant humanitatem Domini nostri Jesu Christi suae divinitati unitam, ita ut u∣num, salva naturarum ratione, in ipsa & cum ipsa sit: quoniam una substantia est, & ut usitatius dicam, una persona humanitas Christi & divinitas, & quemadmodum divi∣nitas ejus omnem superat intellectum; ita & humanitas, quae super universalitatem visibilis & intelligibilis creaturae, super omnia loca & tempora, super omnem circum∣scriptionem & definitionem, super omnes coelos, super omnes virtutes & potestates, super omne quod dicitur & intelligitur, super omne quod post Dominum est, exal∣tata est & superessentialis facta est, omni creaturae incomprehensibilis & ininvestiga∣bilis, & hoc in superiori hujus operis textu docuimus.

XXVII. D. De exaltatione incarnati verbi cum carne quam de virgine accepit totoque homine copulato sibi in unitatem substantiae super omnia superessentialiter, & à te copiose suasum & à sanctis Patribus est roboratum: sed utrum tota natura hu∣mana, quam solam partim in electis liberandam putaveram, semper partim in repro∣bis aeterno igne torquendam detineri solutis ipsius malitiae retinaculis penitusque disruptis, ut superior docet ratio, ascensura est, quo primitiae ipsius humanitatem Christi dico, ascendit; jam dubius delibero, cum inter se multa in hac quaestione col∣luctantur. Si enim tota illuc ascensura est, & ut apertius dicam, reditura in eum quem peccando deseruit; si eam totam redimendo suscepit; quid dicturi sumus, non∣ne consequens erit, nullam aeternam mortem miseriae, nullam impiorum poenam re∣mansuram? Quid enim in eis torquebitur, postquam tota natura cujus boni & mali participes sunt, non solum omni morte atque malitia liberabitur, verum etiam in ipsum Deum revertet? Ubi vero aestus ille flammarum ignis aeterni, in quem severitas justissimi judicis malos missura est, dicens: Ite maledicti in ignem aeternum, qui praepara∣tus est diabolo & angelis ejus? Ubi erit supplicium aeternum in quod ituri sunt impii, si nul∣la pars humanae naturae remanserit, quae aeterno supplicio obnoxia sit? Finita namque omni malitia, quis malus remanebit? Omnis enim malus malitia malus est, ac per hoc pereunte malitia, peribit etiam & malus. Deficiente quippe causa necessarium est effectum sui deficere. Eadem est ratio de morte & vita. Si enim absorbebitur mors à vita, quemadmodum à bonitate malitia & à beatitudine miseria; quis à morte & miseria torquebitur, quando extra vitam & beatitudinem nemo residebit? Si vero quis asse∣ruerit partem humanae naturae in Dominum redituram, partem in poenis semper man∣suram; quanta incommoda veraeque rationi reluctantia assertionem ejus consequen∣tur? Cogetur siquidem fateri divinum verbum non totam humanam naturam, sed partem ejus sumpsisse; ac per hoc neque totum humanum genus salvare voluisse, ne∣que salvasse, quod absurdum credere. Vera item ratio puraque rerum speculatio eum deridebit simplicitatem humanae naturae dividentem, ac veluti ex multis dissi∣milibus vel similibus compositam esse docentem; cum sit una & simplex, omnique compositione & dissimilitudine & multiplicitate partium libera: alioquin non jam ad imaginem Dei facta est, sed ad mortalium & corruptibilium corporum multifor∣mem

varietatem, quod existimare & stultissimum est & turpissimum, & omnino à ve∣ritate alienum. Porro, si humana natura imago & similitudo Dei est; profecto & to∣ta per totum in ipsa est, & tota in singulis eam participantibus, nullam in seipsa vel in aliquo suae uniformiter simplicitatis divisionem vel partitionem seu possibilitate dividendi vel partiendi seu actu & opere recipiens. Si enim una & individua divi∣nitas est, ad cujus imaginem humanitas facta est; necessario & ipsa una & individua est, & omnes homines, nemine excepto, in ea unum sunt. At si quis humanitatis sim∣plicitatem & impartibilitatem me dixisse, nulla sacrorum Patrum auctoritate adju∣tum existimet; audiat beatum Origenem in libro tertio in Epistola ad Romanos, Ego dixi Dii estis & filii excelsi, & addidit, omnes. Quae adjectio omne simul sub hoc titu∣lo humanum connexuit genus.

Denique in consequentibus dicit: Vos autem ut homines moriemini; unde & illud quod scriptum est, Et recogitavit Deus quia fe∣cit hominem super terram, & poenituit in corde suo; & dixit Deus, deleam homi∣nem quem feci à facie terrae, non solum pro excidio diluvii dictum puto, sed ali∣quid ex hoc etiam sub mysterio de futuris praedictum, ut eo modo sentiatur quod dictum est, Deleam hominem, quod & per Prophetam Deus dicit, Ecce enim deleo iniquitates tuas, ut nubem: ut videatur delens eum secundum hoc quod homo est,

post haec facere eum Deum, tunc cum erit Deus omnia in omnibus. Magnum quoque Theologum Gregorium in decimo septimo capitulo sermonis de Imagine dis∣putantem de humanitate legat, ubi ait:

Quid est quod de his cogitamus? sermo qui dicit, fecit Deus hominem, infinita significatione omnem humanitatem osten∣dit: non enim nunc connominatur creaturae Adam sicut in sequentibus historia dicit, sed nomen creato homini non aliud quoddam universaliter est. Non igitur uni∣versalis naturae vocatione tale aliquid suspicari introducimus, quia in divina prae∣sentia & virtute omnis humanitas in prima constitutione comprehensa est. Opor∣tet enim nil Deo infinitum in his quae ab eo facta sunt aestimare, sed uniuscujusque eorum quae sunt finis & mensura sibi substantiae magnitudo est, quae in superficie corporis perficitur. Sic arbitror veluti in uno corpore totam humanitatis plenitu∣dinem pro gnostica virtute à Deo omnium comprehensam fuisse. Hoc docet sermo qui dicit: Quia fecit Dominus hominem, secundum imaginem Dei fecit eum. Non enim in parte naturae imago, neque in quodam eorum quae secundum ipsam considerantur gratiam est, sed in totum genus aequaliter talis pervenit virtus. Signum vero est omnibus similiter animum collocari, dum omnes intelligendi & consiliandi virtu∣tem habeant, & alia omnia ex quibus divina natura in eo quod secundum ipsam factum est imaginatur. Similiter se habet & ipse in prima mundi constitutione osten∣sus homo, & post universitatis consummationem futurus aequaliter in seipsis divinam imaginem ferat. Propterea unus homo nominatum est omne, quia in virtute Dei nihil praeterit, nihil instat, sed & quod spectatur aequaliter praesenti comprehensiva universitatis optatione continetur. Omnis itaque natura quae à primis usque ad no∣vissima pervenit, una quaedam vere existentis imago est; ipsa vero in masculum & foeminam generis differentia novissime constitutioni formationis adjecta est.

Pro∣inde fidei verbum humanitatem accepit, non partem ejus quae nulla est, sed universa∣liter totam accepit: & si totam accepit; totam profecto in seipso restituit, quoniam in ipso restaurata sunt omnia, & nihil humanitatis quam totam accepit, perpetuis poenis insolubilibusque malitiae quam tormentorum calamitas sequitur, nexibus ob∣noxium reliquit; in nullo enim damnat Deus quod fecit, sed quod non fecit, punit. Nam & praevaricantium angelorum naturam non punit, nec puniturus est; illorum vero malitiam & impietatem nocivamque potentiam, quemadmodum & malorum hominum eis adhaerentium extinguet, & fortassis illorum erit aeterna damnatio, suae malitiae impietatisque universalis abolitio. Inter haec itaque sibi invicem repugnan∣tia, veluti inter aestuantis oceani fluctus cautesque quas allidunt afflictus, longa & inextricabili deliberatione fatigatus convolvor, nullamque viam evadendi reperio. Si enim ut breviter colligam quae late superius dicta sunt, totam humanitatem verbo divino assumptam, ac per hoc in ipso salvandam naturali resurrectionis virtute co∣operatrice, quae nullam naturam perire sinit, neque perpetuo puniri dixero; quid erit quod aeternae damnationi attribuatur? Divinaeque scripturae auctoritati resistere videbor, quae incunctanter diabolo omnibusque ejus membris, aeterna tormenta mi∣natur esse futura. Si autem neque totam humanitatem à Christo assumptam atque

salvandam, neque naturali resurrectionis virtute totam liberandam, sed ex parte in divinae imaginis dignitatem redituram, ex parte in aeterna calamitate captivam re∣mansuram docuero; nonne confestim vera ratio divinaque simul auctoritas me redar∣guet? Ratio quippe evidentissime docet, nil bonitati vereque beatitudini ex diame∣tro contrarium perpetuo esse posse. Bonitas enim circumscribit malitiam penitusque consumit, similiter vita mortem, beatitudo miseriam, virtus vitia mortuorumque causas, caeteraque id genus. In hac acie inter haec tela veluti ex utroque latere con∣fixus, ignorans quo tendam & quid potius sequar, anxius consisto; non enim levis consideratio est, unum ex duobus eligere, aut aeternas poenas impiorum angelorum & hominum destruere, aut divinam bonitatem & beatitudinem, absorpta omni mali∣tia miseriaque, non ubique in omni creatura regnaturam. M. Patiens esto; aderit lux mentium, quae illuminat abscondita tenebrarum, aperit abstrusa, incognita re∣velat, fugitiva revocat, incircumscripta circumscribit, indefinita definit, ambigua ad certam quodammodo sententiam adducit. Ac primum quidem contemplari opor∣tet quid inter nos confectum inque inconcussam definitionem pervenit, quid adhuc in fluctuanti deliberatione aestuat, quid de cetero quaerendum sit. D. Non aliam naturarum inquisitionem ratio exigit. M. Multa definita rationabiliterque reper∣ta in tua deliberativa theoria perspicio, sed quoniam adhuc veluti in ambiguo posita, ut tu ipse fateris, tibi videntur; necessarium arbitror ea repetere in quibus titubare videris, ut sedatis animorum fluctibus, firmam de his, quae inter nos quaerimus, pro∣feram sententiam; ne diutius amphibologi videamur, nil ad purum discutientes. D. Ita fiat. M. Divino animo omnia contineri nullus recte naturas rerum intelli∣gens dubitat. D. Hinc dubitare ridiculum, dum omnes sapientes nullo modo in hoc dissentiunt, audientes Apostolum dicentem: Ex ipso & per ipsum & in ipso & ad ipsum sunt omnia. Dionysius Areopagita cap. septimo de Divinis Nominibus, omnis, inquit, animi & rationis & sensus omnis divina sapientia & principium & causa & substantia & consummatio & custodia & fons dicitur esse & est. Beatus Ambrosius in Expositione in Lucam introducens Apostolum, in Domino, inquit, Jesu omnia condita sunt in coelis & in terra visibilia & invisibilia, & ipse est ante omnes & omnia in ipso constant. Ceterorum Patrum sententias de hoc ponere longum est & non necessarium. M. Si igitur in animo divino subsistunt omnia; nihil extra ipsum conficitur, supra quem infra vel extra nihil est. D. Omnino. M. Itaque ipse est omnia. D. Omnino. Quid enim aliud omnia sunt, nisi eorum in divino animo scientia, sicut ait in praefato capitulo Dionysius: Divinus animus omnia continet, omnibus remota scientia, juxta omnium causam in seipso omnium scientiam praeambiens: priusquam angeli fierent, sciens & adducens angelos, & alia omnia ab intus, & ab eo, ut sic dicam, principio, sciens & in essentiam ducens. Et hoc arbitror tradere eloquium cum ait, sciens omnia ante generationem eorum. Non enim ex existentibus existentia addiscens, novit divinus animus, sed ex se & in se secundum causam omnium scientiam & cognitionem praefert & ante-coambivit; non secundum speciem singula contemplans, sed secundum unam causae circumstantiam omnia sciens & continens. Sicut & lux secundum causam in seipsa cognitionem tenebrarum praeambit, non aliunde videns tenebras quam à lumine. Semet igitur divina sapientia cognoscens, cognoscit omnia immaterialiter materialia, & non partite partita, & multa universaliter, ipso uno omnia & cognoscens & ad∣ducens. Etenim si secundum unam causam Deus omnibus existentibus esse tradit; secundum eandem unicam causam scivit omnia, & ex ipso existentia & in ipso ante substituta; & non ex existentibus accipiet eorum scientiam, sed & ipsis singulis eorum scientiae erit largitor. M. Divinus itaque animus nullum malum nullamque malitiam novit: nam si nosset; substantialiter extitissent, neque causa carerent. Jam vero & causa carent; ac per hoc in numero conditarum naturarum essentialiter non sunt, ideoque omnino di∣vina alienantur notitia. D. Aliter intelligi vera non sinit ratio. Divina namque scientia causa est existentium, ideoque quicquid novit, necesse est in natura rerum fi∣eri; quod autem in natura rerum non invenitur, nullo modo in divina scientia inve∣niri possibile est. M. Deus itaque impios nescit, & angelos & homines, omnesque divinae legis praevaricatores. D. Illorum substantias omneque quod in eis fecit & in ipso subsistit, novit: quod autem illorum perversis motibus naturae ab ipso sub∣stitutae accidit, omnino ignorat. Nam quicquid non fecit, sua scientia penitus alie∣num est. M. De divinae naturae omniumque quae in ipsa & per ipsam & ad ipsam & ex ipsa facta sunt aeternitate, & quod ipsa sola vere & singulariter aeterna sit, &

quod omne aeternum participatione aeternitatis ejus aeternum sit, non dubitas credo. D. Quomodo dubitarim, dum talia & ratio & divina auctoritas approbat? Si enim unus Deus est causa omnium & finis; sequitur quod solus singulariter aeternus sit, & omne quod eum participat solummodo aeternum esse. Quid enim aeternum esse po∣test praeter ipsum, & quod in ipso & ab ipso factum est? M. Malitiam pedissequas∣que ejus, mortem dico & miseriam, diversorumque delictorum poenas arbitrarisne à Deo factas, aut divinae virtutis participes esse? Nam quod scriptum est: Mors & vita à Domino Deo est, non de illa morte qua moritur humanitas peccando, poenaque pec∣cati subsequente per corruptionem solvitur, arbitror esse dictum; sed de illa de qua Psalmista dicit: Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum ejus, hoc est pretiosus pur∣gatissimarum animarum in intimam veritatis contemplationem, quae vere vera beati∣tudo est & aeternitas, transitus. Et haec est mors qua religiose viventes casteque Deum suum quaerentes, adhuc in hac mortali vita constituti, moriuntur, in speculo & aenigmate quod quaerunt videntes; in futuro vero in pristinam divinae imaginis dignitatem, ad quam facti sunt, reversuri, ipsum Deum facie ad faciem, quantum creaturae comprehensibili & intelligibili fas, incomprehensibilem & inintelligibilem universalitatis causam super omnia exaltati facie ad faciem, hoc est proxima illi the∣ophania, visuri sunt: sicut ait Apostolus: Videmus nunc per speculum et in aenigmate, tunc autem facie ad faciem, faciem appellans comprehensibilem quandam humano in∣tellectui divinae virtutis, quae à nulla creatura per seipsam perspicitur, apparitionem. Porro si malitia & mors & miseria naturae adeo conditae repugnans, neque in caùsa omnium facta, neque ejus particeps est; miror qua ratione deliberas & haesitas, mali∣tiam mortemque aeternorum tormentorum in humanitate quam totam Dei verbum in seipso assumptam liberavit, aeternaliter permansuram; cum vera ratio doceat nul∣lum contrarium divinae bonitati vitaeque ac beatitudini posse esse coaeternum. Di∣vina siquidem bonitas consumet malitiam, aeterna vita absorbet mortem, beatitudo miseriam. Scriptum est enim; Ero mors tua, ô mors, & morsus tuus, ô inferne; nisi for∣te adhuc ambigis Dominum Jesum humanae naturae acceptorem & salvatorem non totam ipsam, sed quantulamcunque partem ejus accepisse & salvasse, quod credere superiores rationes refutant. D. Jam video undique me captum nullamque ratio∣nem reperire, qua possim astruere malitiam mortemque ac miseriam in humanitate aut in tota aut in aliqua parte ejus dominaturam perpetuoque permansuram; quum in verbo Dei, quod eam totam in unitate suae substantiae suscepit, universaliter & re∣demta & liberata est: ac per hoc rectae ratiocinationis virtute superatus, cogor fateri totam humanitatem in omnibus eam participantibus liberandam, omnibusque malitiae vinculis mortisque atque miseriae absolvendam: quando in suas causas, quae in suo salvatore subsistunt, reversura est. Adhuc tamen delibero, securus jam de humani∣tate factus, utrum universaliter in omni creatura malitia abolebitur, an in sola huma∣nitate. Aestimo namque diabolicos animos nunquam malitia omnibusque eam con∣sequentibus carituros. Ac per hoc licet in sola humanitate dono divinae gratiae na∣turalique virtute cooperatrice malitia penitus aboleatur; in Daemonum tamen natu∣ra sine fine perseveraturam puto, & in ipsos divinae bonitati coaeterna erit. M. Non∣dum clare perspicis, ut opinor, Deum nullam creaturam quam fecit, punire, nec in humana nec in Daemonum substantia; sed quod non fecit, in omnibus punit, hoc est irrationabiles perversae voluntatis motus. Ac ne de hoc diutius haesites; audi bea∣tum Augustinum in undecimo libro Hexaemeri sui dicentem, de natura Daemonum malitiaque disputans:

Nonnulli, inquit, eum, Diabolum videlicet, non in hanc ma∣litiam libero voluntatis arbitrio esse deflexum, sed in hac omnino creatum putant, quamvis à Domino Deo summo & vero naturarum omnium creatore: adhibentque testimonium de libro Job, quoniam ibi scriptum est, cum de illo sermo esset: Hoc est initium figmenti Domini, quod fecit ut illudatur ab angelis ejus. Cui sententiae congruit quod in Psalmo scriptum est: Draco hic quem finxisti ad illudendum ei: nisi quod hic quem finxisti dixit: non autem sicut ibi, hoc est initium figmenti domini: tanquam initio eum ita finxisset, ut malus, ut invidus, ut seductor, ut omnino diabolus esset, non voluntate depravatus, sed ita creatus. Haec opinio quo∣modo non sit adversa ei quod scriptum est: Fecit Deus omnia bona valde: ubi in∣venitur diabolus non propria voluntate depravatus, sed ab ipso domino Deo factus malus valde. Quamvis conentur ostendere ut insulse etiam vel inerudite asseratur,

non tantum conditione prima, sed etiam nunc depravatis tot voluntatibus: in sum∣ma tamen omnia quae creata sunt, id est universam omnino creaturam bonam esse valde, non quod boni sint in ea mali, sed quod non efficiant malitia sua, ut sub Dei administratoris imperio, virtute, sapientia, decus & ordo universitatis aliqua ex parte turbetur aut turpetur, cum suis quibusque voluntatibus etiam malis tribuantur certi & congrui limites potestatum & pondera meritorum, ut etiam cum ipsis convenienter justeque ordinatis universitas pulcra sit: tamen quia cuilibet occurrit & verum est atque manifestum, justitiae ipsi esse contrarium, ut nullo praecedente merito, hoc ipsum in quoquam Deus damnet, quod in eo ipse creavit, certaque & evidens damnatio diaboli & angelorum ejus ex Evangelio reci∣tatur, ubi se dicturum dominus praenunciavit eis qui à sinistris sunt: Ite in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo & angelis ejus, nullo modo in eo naturam quam Deus creavit, sed malam propriam voluntatem poena ignis aeterni plectendam esse credendum est.

Daemonum autem malitiam non esse perpetuam beatus Ambrosius in Expositione in Lucam apertissime docet, dicens:

Coepit orare daemon, ut in∣troeundi in porcos acciperet facultatem. Et primum clementiam Domini debemus advertere, quod nullum primus ipse condemnat, sed unusquisque sibi auctor est poenae. Non mittuntur in porcos daemones, sed ipsi petunt, quia coelestis luminis claritatem sustinere non poterant: ut qui oculos dolent, radium solis ferre non possunt, sed tenebrosa eligunt, ut splendentia relinquant. Fugiunt ergo Daemo∣nes splendorem lucis aeternae, & ante tempus debita sibi tormenta formidant, non praedivinantes quae futura sunt, sed quae prophetata sunt recordantes. Dixit enim Zacharias: Et erit in illa die, disperdet Dominus nomina Idolorum de terra; & non erit ulterius memoria eorum, & spiritum immundum exuram de terra. Do∣cemur ergo, quod non semper manebunt, nec malitia eorum possit esse perpetua. Nunc igitur illam metuentes poenam, aiunt: Venisti perdere nos ante tempus? Sed quia adhuc esse desiderant jam ab hominibus recedentes, propter quos poenam sci∣unt sibi esse subeundam,

petunt mitti in porcos. Et ne forte existimes non solum in diabolo malitiam, verum etiam substantiam esse perituram; substantiam enim di∣cit non à Deo factam naturam, sed omnem suae Apostasiae consequentiam, id est pro∣positum superbiae & inimicam voluntatem & immunditiam idolatriae. His enim & similibus veluti membris subsistit omne quod Diabolus dicitur. Potest etiam intelli∣gi de aëreo corpore quod ei est superadditum. Et quod non in omni rationali crea∣tura mors aculeusque ejus, peccatum dico, omnisque malitia interitura sit; sed in par∣te creaturae interimentur, in parte permanebunt: audi magnum Origenem diligentis∣simum rerum inquisitorem in tertio libro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 de consummatione mundi, hoc est de summo bono, ad quod universa rationabilis natura festinat, ut Deus omnia in omnibus sit; non enim alia consummatio mundi est praeter Deum omnia in omni∣bus esse.

Quae sint ergo, inquit, ista omnia quae Deus futurus sit in omnibus requiramus. Et ego quidem arbitror quia hoc quod in omnibus omnia esse dicitur Deus, significet etiam in singulis eum omnia esse. Per singulos autem omnia erit hoc modo: ut quicquid rationabilis mens expurgata omni vitiorum faece atque omni penitus abstersa nube malitiae vel sentire vel intelligere vel cogi∣tare potest, omnia Deus sit; nec ultra jam aliquid aliud nisi Deum videat, Deum teneat, omnis motus sui Deus modus & mensura sit; & ita erit omnia Deus. Non enim jam ultra mali bonique discretio, quia nusquam malum. Omnia enim ei De∣us est, cui jam non adjacet malum: nec ultra ex arbore sciendi bonum & malum edere concupiscet, quia semper in bono est, & cui omnia Deus est. Si igitur finis ad principium reparatus & rerum exitus collatus initiis restituet illum statum, quem tunc habuit natura rationabilis, cum de ligno sciendi bonum edere non egebat, ut amoto omni malitiae sensu, & ad sincerum purumque deterso, solus qui est unus Deus bonus hic ei fiat omnia, & non in paucis aliquibus vel pluribus, sed ut in omnibus ipse sit omnia, cum nusquam mors, nusquam aculeus mortis, nusquam omnino malum; tunc vere Deus omnia in omnibus erit. Verum istam perfectio∣nem ac beatitudinem rationabilium naturarum ita demum quidam permanere in eo statu, quo supra diximus putant; id est ut Deum omnia habeant, & Deus eis sit omnia; si nullatenus eas societas naturae corporali admoveat. Alioquin aesti∣mant gloriam summae beatitudinis impediri, si materialis substantiae interseratur

admixtio. De qua re plenius à nobis, quae in superioribus occurrere potuerunt, pertractata atque digesta sunt, nunc vero quoniam Apostolum Paulum mentionem spiritualis corporis fecisse invenimus, qualiter etiam inde sentiri debeat, de hoc tantummodo prout possumus requiramus. Quantum ergo sensus noster capere potest, qualitatem spiritualis corporis talem quandam esse sentimus, in quo habi∣tare deceat non solum sanctas quasque perfectas animas, verum etiam omnem illam creaturam, quae liberabitur à servitute corruptionis. De quo corpore etiam illud Apostolus dixit: Domum habemus non manufactam aeternam in coelis, id est man∣sionibus beatorum. Ex hoc ergo conjecturam capere possumus, quantae puritatis, quantae subtilitatis, quantae gloriae sit qualitas corporis illius, si comparationem faciamus ejus ad ea quae nunc licet coelestia sint & splendidissima corpora, manufacta tamen sunt & visibilia. De illo autem dicitur domus esse non manufacta, sed aeter∣na in coelis. Quia ergo quae videntur temporalia sunt, quae autem non videntur aeterna sunt, omnibus his corporibus quae sive in terris sive in coelis videmus, & quae videri possunt, & manufacta sunt, & aeterna non sunt, multa longe praelatione percellit illud quod & visibile non est, nec manufactum est, sed aeternum est. Ex qua comparatione conjici potest quantus decor, quantus splendor, quantusque fulgor sit corporis spiritualis; & verum esse illud quod dictum est: quia oculus nec vidit, nec auris audivit, nec in cor hominum ascendit, quae praeparavit Deus eis qui diligunt eum. Non enim dubitandum est naturam corporis hujus nostri vo∣luntate Dei qui talem fecit eam, usque ad illam subtilissimi & purissimi ac splendidissi∣mi corporis posse à creatore produci, prout rerum status vocaverit, & meritum rationabilis naturae poposcerit. Denique cum varietate & diversitate mundus indi∣guit, per diversas rerum facies speciesque omni famulatu praebuit se materia con∣ditori, utpote Domino & creatori suo, quo diversas coelestium terrenorumque de simplicitate & unitate corporum post resurrectionem ex ea duceret formas. Cum vero res ad illud coeperint festinare, ut sint omnes unum, sicut est Pater cum Filio unum: consequenter intelligi datur, quod ubi omnes unum sunt, jam diversitas non erit. Propterea namque novissimus inimicus Diabolus qui mors appellatur, destrui dicitur, ut neque ultra triste sit aliquid, ubi mors non est, neque diversum sit, ubi non est inimicus. Destrui sane novissimus inimicus ita intelligendus est, non ut substantia ejus quae à Deo facta est, pereat; sed ut propositum & voluntas inimi∣ca quae non à Deo, sed ab ipso processit, intereat. Destruetur ergo non ut non sit, sed ut inimicus & mors non sit. Nihil enim omnipotenti impossibile est, nec in∣sanabile est aliquid factori suo. Propterea enim fecit omnia, ut essent, ideo non esse non possunt. Propter quod immutationem quidem varietatemque recipient, ita ut pro meritis vel in meliore vel in deteriore habeantur statu: substantialem vero interitum ea quae à Deo ad hoc facta sunt ut essent & permanerent, recipere non possunt.

Itaque quod Ambrosius in ambiguo reliquerat, Origenes declarat. Nam quod ille ait, docemur quod non semper Daemonia manebunt, ne malitia eorum possit esse per∣petua; dubium est quid velit, utrum substantia daemonum simul & eorum malitiae pe∣riturae sint: an solummodo malitia qua sola daemonia vocantur, manente eorum in∣corruptibiliter natura. Iste vero indubitanter astruit, quod in ipsis substantia à Deo facta semper permansura, malitia vero perversa illorum voluntate reperta, in aeter∣num peritura. Talia siquidem nomina Daemonum, Diabolus, novissimus inimicus, & mors, non sunt naturae sed pravae voluntatis vocabula. Audisti igitur Sanctum Au∣gustinum dicentem, quod Deus in diabolo non quod fecit, sed quod non fecit puniturus sit: audisti Origenem affirmantem diaboli substantiam nunquam perituram, sed ejus solum∣modo malitiam. Et ut hoc firmius credas & cognoscas, lege magnum Dionysium A∣reopagitam in libro de Divinis Nominibus de eo quod in natura Daemonum malum non sit, eamque nullo modo corrumpi vel minui posse disputantem.

XXVIII. Sed neque Daemones, inquit, natura mali. Etenim si natura mali, [hoc dicit, quia daemones ex bono creati sunt, & naturaliter subsistunt, & conversi à bono sunt deserentes illud,] neque ex bono, neque in existentibus, neque ex bonis conversi si na∣tura & semper mali existunt. Sequitur sibimet sunt mali an aliis? Siquidem sibimet; an cor∣rumpunt seipsos? Si autem aliis; quomodo corrumpunt, essentiam an virtutem ac actionem? Siquidem essentiam; primum quidem non juxta naturam. Natura enim incorruptibilia non corrumpunt, sed acceptiva corruptionis, [hoc est nullam naturam corrumpunt, quia

nulla natura acceptiva est mali.] Deinde neque hoc omni & omnino malum, sed neque corrumpitur quidquam existentium secundum quod essentia & natura, sed defectu [ordo verborum; sed infirmatur ratio harmoniae & commensurationis defectu naturalis or∣dinis:] juxta naturam ordinis, harmoniae & commensurationis ratio eodem modo se habens, [id est dum similiter natura manet] non potest manere. Imbecillitas autem non est per∣fecta: si enim perfecta esset; & corruptionem & subjectum tolleret, essetque talis corruptio & suimet interitus, ideoque ut talis non malum, sed deficiens bonum. Quod enim omnino ex∣pers est boni, neque in existentibus erit. Eadem etiam est ratio de potentiae & actionis cor∣ruptione. [Sicut natura corrumpi non potest, ita virtus & actio naturalis corruptio∣nem non recipiunt.] Deinde, quomodo daemones ex Deo facti, sint mali? Bonum enim bona adducit & substituit. Verum dicet aliquis, dicuntur mali. Sed non secundum quod sunt, (ex bono enim sunt, & bonam sortiti sunt essentiam) sed secundum quod non sunt, infirmi (ut Eloquia aiunt) servare suum principium. In quo enim, die mihi, daemonas vitiari dicimus, si non in cessatione habitus & operationis quae versantur circa divina bona? Alioquin, si natura mali sunt daemones, semper sunt mali: atqui malum instabile est. Si itaque sem∣per eodem modo se habent, non sunt mali: semper enim idem esse, boni proprium est. Si vero non semper mali; neque natura mali sunt, sed angelicorum bonorum indigentia. Sed non omnino expertes sunt boni, secundum quod & sunt, & vivunt, & intelligunt, & omnino est quidam in illis appetitus motus: mali autem esse dicuntur, eo quod in naturali operatione sunt infirmi. Depravatio igitur est eis malum, & rerum illis convenientium desertio frustratio∣que, atque imperfectio & impotentia; facultatisque in eis perfectionem conservantis infirmi∣tas, & abactio, & dilapsio. Quid vero aliud in daemonibus malum? Furor irrationalis, con∣cupiscentia demens, imaginatio praeceps. Sed haec etsi in daemonibus sunt, non omnino, neque in omnibus, neque haec per se mala. Etenim in aliis animalibus non habitus horum, sed pri∣vatio est & corruptio animalium & malum; habitus vero animalis naturam quae isthaec habet, servat & constituit. Non itaque malum est daemonica gens, qua secundum naturam est, sed qua non est. Neque totum bonum illis datum, mutatum est, sed ipsi à toto bono dato excide∣runt. Neque dicimus angelicas donationes illis datas, unquam mutatas fuisse: sed & integri sunt, & plane conspicui, quamvis ipsi non vident, dum facultatem claudunt qua bona sua pos∣sunt intueri. Itaque quod sunt, & ex bono sunt, & boni, & bonum pulcrumque appetunt, dum esse, & vivere, & intelligere existentia desiderant: & privatione, & fuga, & prolapsio∣ne bonorum eis convenientium dicuntur mali; suntque mali, secundum quod non sunt, & non existentis cupidi, malum appetunt. Intuere tenorem verborum, & quantae subtilitatis sunt. Primo quidem universaliter breviterque comprehendens daemones natura malos non esse dicendo sed neque daemones natura mali, rationem subjunxit, etenim si na∣tura mali, neque ex bono, Deo videlicet, qui solus à seipso bonus est, creati sunt: omne quippe quod ab eo creatum est, bonum est; non enim ex bono malum fieri potest, neque in existentium naturarum numero computantur, neque ex bonis conversi natura, hoc est neque ex bonis angelis natura in malitiam perversae voluntatis con∣versi sunt. Haec enim vocabula praefatus auctor praevaricatoribus angelis solet im∣ponere. Conversi, hoc est conversionem ex bonorum natura, & casum à sapientia; & semper mali existunt. A superioribus assumitur negatio, & neque semper mali exi∣stunt. Nam quod natura malum est, non potest semper existere. Naturam quippe mali & malitiae aeternam esse impossibile est. Substantia autem daemonum nunquam peribit; natura itaque mali non sunt. Deinde argumenta per interrogationes sub∣didit, dicens: Sequitur, sibimet sunt mali, an aliis? Ac si dixisset, si natura mali sunt; necessario aut sibimet mali sunt, aut aliis. Et siquidem sibimet, an corrumpunt seipsos? Utique corrumpunt quod impossibile est fieri; nulla siquidem natura seipsam cor∣rumpere potest: accidens est enim omni naturae sui corruptio. Ac per hoc si na∣tura daemonum mala est, sibimet non est mala; quum seipsam non sinitur corrumpe∣re: malum quippe non mali, sed boni est corruptio. Si autem aliis natura bonis mali sunt, quomodo ea corrumpunt, utrum essentiam eorum, an virtutem ac actionem? Ac si dice∣ret: harum trium nulla possunt corrumpere. Haec enim tria, essentiam dico & vir∣tutem & actionem in omnibus incorruptibilia sunt, quum in his tribus omnis natura subsistit. Et hoc est quod sequitur. Siquidem essentiam; primum quidem non juxta na∣turam, hoc est non illam essentiam qua subsistit natura. Natura enim incorruptibi∣lia, essentiam videlicet virtutem & actionem non corrumpunt, sed acceptiva corruptionis, hoc est quae possunt corrumpi: ut sunt naturalia accidentia, qualitates dico & quanti∣tates,

ceteraque quae augeri ac minui possunt, & in subjecto quodam intelliguntur. Sed neque illa corrumpuntur à malo; augeri enim accidentia substantiae vel minui neque malum est neque corruptio, sed perfectio quaedam atque defectus capacitatis substantiarum. Ideo ait: Neque hoc omni & omnino malum, hoc est neque acceptiva corruptionis à malo corrumpuntur, quia neque omnino malum. Nam in hoc loco una negatio bis ponitur, sic neque hoc omni & neque omnino malum. Quid enim cor∣rumperet quod omnino non est? Nam omnis corruptio quae in natura rerum muta∣bilium intelligitur, aut defectus perfectionis est, aut de specie in speciem transitus materiae, aut generalium in specialia & specialium in generalia transmutatio: quae omnia non mala, sed mutabilium rerum naturales qualitates & quantitates intelli∣guntur. Cetera vero hujus capituli plana sunt, & expositionis non indigent. A∣pertissime namque docet nihil eorum quae sunt secundum essentiam & naturam posse corrumpi; defectum vero naturalis ordinis & commensurationis infirmitatem, qui∣bus duobus mutabilia eodem modo semper manere non possunt, corruptionis voca∣bulo vocitari; & quod ipsa corruptio non malum sit, sed deficiens bonum. Si enim malum esset, in natura rerum non existeret. Docet etiam Daemones non se∣cundum quod sunt malos esse, (ex optimo enim sunt, optimamque sortiuntur essen∣tiam) sed secundum quod non sunt, mali dicuntur. Et quid in eis malum dicitur, a∣perte declarat; infirmitatem videlicet eorum, qua servare suum nolunt principium, summum scilicet bonum ex quo sunt: negligentiam quoque eorum qua divino∣rum bonorum habitudine vacant & actione, ceteraque quae de miseria daemonum lu∣culentissime à praefato magistro dicta sunt; deque naturae eorum bonitate, & quod nihil donationum quas in conditione sui acceperunt, in eis commutatum sit aut ab eis demptum, sed integritatem & claritatem suae naturae semper manere; quamvis non in∣telligunt suas speculativas virtutes, quas ad contemplationum sui creatoris, si vellent, insitas habent, fugientes à vero lumine & cadentes ex connaturalium sibi optimorum ange∣lorum contemplativa virtute, appetentes quod non est, & hoc est totum quod in eis malum & malitia dicitur. Vidisti ergo quod natura daemonum & bona sit & à summo bono facta, & quod non secundum quod sunt, sed secundum quod non sunt, mali dicuntur. Ac per hoc naturali necessitate sequitur, quod in eis est à summo Deo factum, solummodo in eis permansurum, nullo modoque puniendum: quod autem ex Deo non est, hoc est illorum malitia periturum, ne in aliqua creatura sive humana sive angelica, malitia fieri possit perpetua & bonitati coaeterna. Similiter de morte & miseria intelligendum, ne vitae & beatitudini quid contrarium atque co∣aevum intelligatur. Porro, si universaliter malitia & mors aculeusque ejus, quod est peccatum, omnisque miseria, insuper etiam novissimus inimicus, nequitia videlicet diabolica, universalisque impietas de natura rerum abolebitur, quid restat nisi ut sola universalis creatura omni faece malitiae & impietatis purgata, omni morte cor∣ruptionis libera penitusque absoluta remaneat? Et haec est generalis universae crea∣turae, quae à servitute liberabitur, resurrectio, mysticaeque terrae, naturae videlicet, re∣vocatio. De qua Propheta praedixit: Auferes spiritum eorum & deficient, & in pulverem suum revertentur; emittes spiritum tuum, & creabuntur, & renovabis faciem terrae. Qui etiam laetari Dominum in operibus suis dicit, deficientibus peccatoribus à terra & iniquis, ita ut non sint. Quomodo enim quis peccator nominabitur, peccato non existente; aut iniquus, iniquitate destructa? Sicut ait idem Propheta: Non resurgent impii in ju∣dicio. Nam quando humanitas in resurrectione restaurabitur, omni impietate & malitia & morte absolvetur. Ac per hoc neque mali neque impii resurgent: sola si∣quidem natura resurget; impietas vero & malitia aeterna damnatione peribunt. D. Quis est ergo ille aeternus ignis, quod supplicium, ardensque sulphur & stagnum ignis, vermis quoque non moriens, ceteraque tormenta quae divina eloquia diabolo omnibusque ejus membris futura esse pronunciant? Si secundum historiam rerum∣que visibilium proprietatem putantur fore; necessario in aliqua parte mundi sensi∣bilis sensibiliter erunt: & si ita; mundus iste, aut totus aut aliqua pars ejus reserva∣bitur, in qua damnandi perpetuo damnabuntur. Ac per hoc non solvetur omnino, neque consummabitur, hoc est, in causas suas non reversurus est, quando Deus omnia in omnibus erit. Ipsa enim est, ut praediximus, consummatio mundi & non alia, Deum in omnibus esse. Et quod est gravius, quid punietur, si nullum substantiale subjectum, quod puniri possit nullo modo remanserit? Porro si totus mundus, universaliterque

tota creatura, quae à Deo facta est, in aeternas causas in quibus subsistit, non est re∣versura; tota adhuc nostra ratiocinatio irrita penitusque dissoluta residebit. M. In vanum laboravimus, si ita fuerit; sententiaeque sanctorum Patrum quas introduxi∣mus, redigentur in risum; quod absit. D. Succurre itaque; deque praedictis tormen∣torum speciebus, quas divina non mendax promittit historia, probabilem redde rationem.

XXIX. M. Diversas suppliciorum formas non localiter in quadam parte, veluti toto hujus visibilis creaturae, & ut simpliciter dicam, neque intra diversitatem totius naturae à Deo conditae futuras esse credimus; & neque nunc esse, & nusquam, & nunquam, sed in malarum voluntatum corruptarumque conscientiarum perversis motibus, tardaque poenitentia & infructuosa, inque perversae potestatis omnimoda subversione, sive humana sive angelica creatura. Subvertitur autem quod omnino extinguitur. Extinguetur omnino omnis facultas peccandi, malefaciendi, impie agendi; facultate autem totius malitiae penitus subtracta, nonne sola occasio rema∣nebit veluti extincta? Ut enim fides sine operibus mortua est; ita peccatum absque pos∣sibilitate peccandi, & malitia absque maleficio, & impietas absque idolorum cultu. Quamvis enim in perversis voluntatibus perverse agendi appetitus ardorque semper permanserit, quoniam quod appetitur, perfici non sinitur, & in nullo nisi in semet∣ipsa flamma malevolae cupiditatis ardet quid aliud relinquitur nisi foetida cadavera, omni vitali motu, hoc est omni naturalium bonorum virtute atque substantia priva∣ta? Et fortassis tales sunt gravissimi cruciatus malorum hominum & angelorum, & ante judicium futurum, & post malefaciendi cupiditas, & perficiendi difficultas. Quod autem non in localibus spatiis carnalibusve carceribus diabolus cum membris suis punietur, sed unusquisque intra suae malae voluntatis terminos poenas luet; Beatus Ambrosius in Expositione in Lucam manifeste declarat, illum locum Evan∣gelii exponens;

Tolletur manibus & pedibus ligatis, & mittite in tenebras exterio∣res, illic erit fletus & stridor dentium. Quae sunt tenebrae exteriores? Nunquid illic quoque carcer aliquis latumiaeque subeundae sunt? Minime. Sed quaecunque extra promissa sunt coelestium mandatorum, in tenebris exterioribus sunt; quia mandata Dei lumen sunt: & quicunque sine Christo est, in tenebris est; quia lu∣men interius Christus est. Ergo neque corporalium stridor aliquis dentium, ne∣que ignis aliquis perpetuus flammarum est corporalium, neque vermis est corpora∣lis; sed haec ideo, quia sicut ex multa cruditate & febres nascuntur & vermes; ita siquis non decoquat peccata sua, velut quadam interposita sobrietate abstinentiae, sed miscendo peccata peccatis, tanquam cruditatem quandam contrahit veterum & recentium delictorum, igne aduretur proprio, & suis vermibus consumetur. Unde & Isaias ait: Ambulate in lumine ignis vestri, & flamma quam accendistis. Ignis est quem generat moestitia delictorum; vermis est, eo quod irrationabilia ani∣mae peccata mentem rei sensumque compungant, & quaedam exedant viscera con∣scientiae, quae tanquam vermes ex unoquoque nascuntur tanquam ex corpore pec∣catoris. Denique id Dominus per Isaiam declaravit, dicens: Et videbunt mem∣bra hominum praevaricantium in me, & vermis eorum non moritur, & ignis non extinguitur. Stridor quoque dentium prodit indignantis affectum, eo quod sero unumquemque poeniteat, sero ingemiscat, sero irascatur sibi quod tam pervicaci improbitate deliquerit.

Vide igitur qu lia loca tormentorum praefatus describit Theologus. Ubi Judas Salvatoris nostri proditor torquetur? Nunquid alibi nisi in sua polluta conscientia, qua Dominum tradidit? Qualem poenam patitur? Seram profecto poenitentiam & inutilem, qua semper uritur. Quid patitur Dives ille in in∣ferno? Nonne splendidarum epularum quibus in hac vita vescebatur egestatem? Qua flamma consumitur impurissimus rex Herodes, nisi suo furore, quo in necem exarsit innocentium? Haec exempla de pravis malarum voluntatum motibus, quos in semetipsis vitiorum torquet justissima vindicta, diversarumque libidinum cicatrices sufficiunt. Unusquisque enim impie viventium ipsa vitiorum libidine, qua in car∣ne exarsit, veluti quadam flamma inextinguibili torquebitur. De diabolicarum ve∣ro perversarum voluntatum supplicio quid aliud intelligendum, praeter illarum ae∣ternam refraenationem, suaeque impietatis aeternum interitum? Quae enim gravior poena impio, quam impie agere & neminem laedere posse? Haec est enim catena qua Dominus noster Jesus Christus descendens in infernum diabolum ligavit, eos videli∣cet

qui in eum pie perfecteque credunt, ejusque mandata custodiunt, perdere non valere, quamvis ante judicium non puniri precetur, sed mitti in porcos, libidinosos videlicet homines, in quibus adhuc vim suam exerceat, durius ligandus, quando de potestate illius post judicium omnis liberabitur creatura, omninoque abso vetur à ser∣vitute, in principium suum, Deum videlicet qui est principium omnium & finis, rever∣sura, dum

visibilium administratio circa mortis regionem & corruptionem finem acci∣piet, per magnam (ut ait B. Maximus) communemque resurrectionem, quae gignit in immortalitatem hominem secundum subsistentiam immutabilem * nominatum natura esse per generationem suscepit, & eum quo accipiet per gratiam secundum essentiam non corrumpi. Ad hanc igitur visibilis creaturae servitutem solvendam. Verbum Dei homo ex hominibus corporaliter nascitur sine peccato per hominem, & baptizatur in filiolitatem spiritualem, pro nobis voluntarie subiens nativitatem; Deus secundum essentiam, & Dei Filius secundum naturam, ut nativitatem ex cor∣poribus destrueret corporaliter nascitur sine peccato, & ex baptismate in spiritua∣lem filiolitatem pro nobis subire recepit nativitatem natura Deus. Adam quippe in deificationem ex spiritu nativitatem sponte sua relinquens, natus est corporali∣ter in corruptionem: sed hoc damnavit optimus & clemens pro nostro delicto fa∣ctus homo; & condemnavit seipsum pro nobis solus liber peccato; & ex corpo∣ribus nasci dignatus nativitate, in qua potentiam nostrae condemnationis superavit, mysticaeque in spiritu direxit nativitatem; & corporalis nativitatis solvens pro no∣bis in seipso vincula, dedit nobis potestatem per nativitatem ex spiritu filios Dei pro carnis & sanguinis fieri credentibus in nomine ejus.

Et haec est invidia qua maxime intra semetipsam diabolica punitur iniquitas; torquetur enim magnam communemque resurrectionem humanae substantiae, omniumque in ea visibilium in immutabilem immortalitatem, deque sua potestate elapsam prospiciens; quam vide∣licet substantiam subditam sibi atque captivam penitus abolere, vique in aeternam mortem perpetuis poenis obnoxiam detinere decreverat. Dum enim vicissitudo nas∣cendi ex corporibus & in corruptionem redeundi desierit, in quo potestas antiqui hostis remanebit? In nullo.

XXX. D. Haec omnia probabili auctoritate & ratione subnixa esse arbitror. Sed adhuc restat difficillima illa, ut mihi videtur, quaestio, in quo supplicia illa erunt, quae non solum diabolo, verum etiam impiis hominibus futura divina testatur aucto∣ritas. Verbi gratia, ut pauca ex multis introducam. Dominus in Evangelio pro∣mittit se dicturum: Discedite à me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est Diabolo & angelis ejus; ubi ostendit aeterno igne diabolum & angelos ejus arsuros. Et quod scriptum est in Apocalypsi; Diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis & sul∣phuris, quo & bestia & pseudoprophetae cruciabuntur die et nocte in secula seculorum. Ubi vocabulo diei intelligimus apertam angelicis humanisque puris intellectibus im∣piorum damnationem; noctis vero tropo, divinae sententiae incognitam omnibus pro∣funditatem. Et animadverte quod nunc non quaero de qualitate suppliciorum & localitate; satis namque in superioribus auctore Ambrosio suasum est nulla corporalia, vel localia, vel sensibilia, vel temporalia futura. Nec immerito; nam post consum∣mationem mundi, neque corporalia neque sensibilia erunt, neque loca neque tempo∣ra, in quibus tormenta intelligantur esse posse. Haec enim omnia finem accipient cum mundo, dum finis fuerit omnium corporum spiritualitas; omnium locorum sim∣plicitas, omnino spatiis carens; omnium temporum aeternitas, ideoque aeternitatem ignis, de quo Dominus dicturus est, Discedite à me maledicti in ignem aeternum: & ali∣bi, Ibunt isti in supplicium aeternum: item in Apocalypsi, Et cruciabuntur die nocteque in secula seculorum, non de diuturnitate deque infimis temporalium revolutionum pro∣lixitatibus, verum de irrevocabili & incommutabili justissimi judicis sententia intel∣ligere debemus. Eadem ratio est de aeternitate beatae vitae: in qua etiam nulla tem∣poralia spatia intelliguntur, quum in seipsa immutabiliter permanens, super omnia tempora, nullo principio seu fine concluditur. Hinc confectum, omne quod aeter∣num dicitur in Deo solummodo intelligi; ne ulla aeternitas existimetur extra eum, qui solus aeternus est & aeternitas. Aut enim inconcussa justissimorum ejus judicio∣rum severitas, qua puniri sinit in impiis irrevocabiliter quod non fecit; aut ineffa∣bilis & supernaturalis ejus gratia, qua quos praescivit et praedestinavit conformes fieri ima∣gini filii sui, deificat ac super omnia exaltat, aeternitatis nomine rectae rationis con∣tuitu

accipitur, cum nihil Deo coaeternum est, aut ex diametro contrarium. Ipse siquidem solus in his quae in ipso sunt & feliciter vivunt, aeternus est per gratuitam gratiam; in his vero quae extra ipsum sunt, cum ab ipso non sint, ideoque quamvis dicantur esse, omnino non sunt, aeternus est per severam sententiam. Non itaque te nunc interrogo de corporalitate, seu localitate, seu temporalitate suppliciorum; spi∣ritualiter enim futura impiorum tormenta intelligenda sunt: sed adhuc quaero in qua re debemus ea credere, vel intelligere futura esse; non enim putandum est sub∣jecto aliquo carere: accidentia quippe sunt simplicia. Si autem nullum accidens est nisi in subjecto, & omne subjectum res aliqua est per se subsistens; supplicia igitur in subjecto aliquo per se subsistente futura esse necesse est. Porro, si omne quod per se subsistit, ab eo qui omnium subsistentium causa est, substitutum est; (omne quippe quod à causa omnium substitutum non est, penitus nihil est, & in numero existen∣tium non subsistit) sequitur, ut in aliqua substantia à Deo substituta, suppliciorum calamitas constituatur. Si autem hoc datum fuerit; confestim illa ratio vacillabit, quae approbat divinam justitiam in nulla creatura quam fecit, punire quod fecit: quoniam omne quod in omnibus quae ab eo qui impassibilis est & incorruptibilis, factum est, profecto impassibile & incorruptibile est, nullisque passionibus obnoxium. Passiones autem nunc dico, non illas quae naturaliter, ut corporei sensus, insunt; sed quae contra naturam sunt, circaque corruptibilem materiam versantur, in hac adhuc mortali vita; ipsius autem naturae trinitatem, quae est essentia, virtus, operatio, nec attingere nec corrumpere possunt, quamvis videantur appetere eam oppugnare. Hae autem passiones sunt generatio ex corporibus ad similitudinem irrationabilium animalium, incrementa & decrementa corporum, omnesque eorum corruptiones, & extrema corporalis compaginis solutio; irrationabiles quoque animae motus, qui ex materia nascuntur & circa eam volvuntur: quae cuncta non ex prima conditione hu∣manitatis, sed ex generali ejus peccato initium sumserunt, ideoque simul cum ipsa materia quam inficiunt, peribunt, quando ipsius humanitatis prima conditio ab his omnibus similibusque sibi passionibus liberabitur, igneque spirituali divinae gratiae & bonitatis purgabitur. Et hoc Propheta Isaias sub figura Jerusalem praedicens, sancti∣ficabo, inquit, eam in igne ardente, et devorabit sicut foenum materiem; ignem appellans, non impios torquentem justissima poena, sed sordes naturae purgantem clementissi∣ma gratia. At si divina justitia in omni creatura non sinit puniri omne quod à sum∣mo bono creatum est, non solum ut esset, verum etiam ut semper impassibile & in∣corruptibile contrariis passionibus permaneret; quomodo puniri potest aut suppliciis subjectum esse, quod omnino in natura rerum non intelligitur esse; aut quomodo im∣piorum tormenta naturali subjecto quod torqueant, possunt carere? M. Nodosa nimis difficilisque, ut dixisti, ad solvendum perplexio; in hac enim quaestione tria nobis occurrunt; & unum ex iis eligere, & alia duo infirmare necesse est. Cogimur namque fateri, aut quod penitus non est in rerum natura, per se absque ullo subje∣cto posse puniri; & hoc rationi valde videtur resistere. Quomodo enim punitur, quod non in aliquo subsistit? Aut quoddam naturale subjectum supplicia pati, quod non minus, imo plus rationi & auctoritati contrarium esse vides. Omne quippe quod in natura rerum à summo bono substitutum est, sive secundum substantiam, sive secun∣dum accidens, divina justitia atque pietate provida prohibetur puniri, ne quid triste miserumve in universa creatura reperiatur. Aut puniri quod non est, & tamen in subjecto aliquo quod est omnique poena liberum punitur. Horum trium elige quid sequendum. D. Tertium, & ex duobus praecedentibus compositum; si tamen pro∣babiliter potest inveniri; torqueri enim quod non est, & in natura rerum non inve∣nitur, aut naturale subjectum poenas pati, rationes praedictae incunctanter refellunt; puniri autem vitium quod non est, in aliquo tamen quod est & impassibile est, quo∣niam pati poenas non sinitur, credibile mihi videtur, verique simillimum; quamvis mentis meae contuitum adhuc fugere videatur, utrum tale quiddam ita sit. M. Ve∣ritas quaerentibus se pie ac devote amat occurrere seque ipsam aperire, & quae men∣tes eorum fugiunt, prodere. Denique eam inter nos quaeramus, rationabili incessu gradientes, & vicissim me praecedentem sequere, & ego te praegredientem sequar. D. Praecede.

XXXI. M. De reditu humanitatis omniumque quae in ipsa & propter ipsam facta sunt, in ipsa & cum ipsa in principium suum tractamus. Non enim nunc de sub∣stantia

daemonum, quam conditor omnium bonam & incorruptibilem in eis fecit, ser∣mo nobis est, utrum & ipsa purgata convertetur ad principium suum, quod praeva∣ricando deseruit, an semper à contemplatione veritatis sua perversitate exorbitata fu∣giet; hoc interim solummodo ad purum de ea cognoscimus, quod non punitur, nec unquam punietur; & quod dignitas suae primae conditionis priusquam superbiret, hominemque deciperet, semper immutabiliter absque ulla demtione in ea manet, ma∣nebitque in aeternum; & quod impietas quam superbiendo attraxerat penitus peribit, ne divinae bonitati coaeterna fieri possit: de salute autem ejus, aut conversione, seu in causam suam reditu, propterea nihil definire praesumimus, quoniam neque divi∣nae historiae, neque sanctorum Patrum qui eam exposuere, certam de hoc auctorita∣tem habemus; atque ideo illam obscuritatem silentio honorificamus; ne forte quae extra nos sunt quaerere conantes, plus cadere in errorem, quam ascendere in verita∣tem nobis contingat. Proinde quod extra nos non est, naturam nostram dico, du∣ce Deo quaerere debemus. D. Ita oportet; nam non solum nos ipsos non prohi∣bemur, verum etiam jubemur quaerere, dicente Salomone, nisi cognoveris teipsum, va∣de in vias gregum. Non enim longe à brutis animalibus distat, qui seipsum commu∣nemque humani generis naturam ignorat. Moyses item; attende tibi ipsi, ait, & lege veluti in libro, operationum animae historiam. Si enim nos ipsos nosse & quaerere nolumus, profecto ad id quod supra nos est, causam scilicet nostram redire non de∣sideramus: ac per hoc in grabbato carnalis materiae, morteque ignorantiae jacebimus. Nulla quippe alia via est ad principalis exempli purissimam contemplationem, prae∣ter proximae sibi suae imaginis certissimam notitiam. Inter principale namque exem∣plum imaginemque & similitudinem sui, hoc est inter Deum & humanitatem, nul∣lum interstitium constitutum est. Hanc rationem intuentes Graeci, humanitatem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellavere, hoc est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sursum versus conversionem; vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, sursum servans visum. Ad creatoris sui siquidem contemplationem, nulla alia interposita creatura, humanitas creata est. M. Age itaque, dic quaeso, putasne illam humanitatem, inter quam & suum creatorem nulla creatura intercluditur, u∣nam quandam simplicem, inseparabilem, in se ipsa partitione carentem naturam sub∣sistere. D. Non aliter existimo; alioquin imago Dei non est, qui unus & unitas in∣separabilis est, & una essentia in tribus substantiis, ad cujus imaginem trinitas quo∣que humanitatis intelligitur, quae est esse, velle, scire, ut S. Augustinus in libris Con∣fessionum suarum disputat. Beatus autem Dionysius Areopagita eandem trinitatem, essentiam, virtutem, & operationem perdocet. Nec inter se dissonant, nisi in signi∣ficationibus vocabulorum; neque hoc in omnibus; ambo siquidem esse dicunt: unus autem velle, alter virtutem; nec in hoc juxta rerum speculationem inter se discre∣pant: nulla enim naturalior & substantialior virtus est humanitatis, quam bene velle. Unus item ait scire, alter operationem. Et quae est rationabilis naturae operatio, praeter seipsam & Deum suum quantum datur sciri, quia superat omnem scientiam scire? Haec namque est naturalis nostra operatio, quae non extra nos, sed intra nos constituta est. Quid enim nosse appetimus, nisi causam nostram intra nos ineffabili providentia, & ultra nos incomprehensibili virtute? Ac de his in superioribus libris satis inter nos est actum, ut arbitror. M. Satis profecto; sed eadem repetere ut cla∣rius elucescant, non te pigeat nec pudeat. D. Nequaquam. M. Est igitur huma∣nitas simplex quaedam, & in rationibus suis in infinitum multiplex creatura; quem∣admodum & sua causa in seipsa simplex est & plusquam simplex, & in occasionibus rerum ab ea factarum infinita & plusquam infinita. Est autem causa ejus summa & sola per se bonitas, cui simillima est humanitas. Ut enim illa tota ubique in seipsa est, ita & ista quam simillima imago est, ubique in seipsa tota est. Et quemadmodum divina bonitas in omnibus participantibus se tota est, & nullius malitia, seu stultitia seu ignorantia, prohibetur penetrare universitatem ab ea conditam: ita humanitas in omnes homines diffunditur, & tota in omnibus est, & tota in singulis, sive boni sint sive mali. Nullius enim stultitia repellitur, nullius malitia detinetur, nullius vitio corrumpitur, sordibusve polluitur, pura in omnibus; in superbis non inflatur, in pusillanimis non tabescit, in majoribus corporibus non est major, neque in minori∣bus minor, aequalis in omnibus, aequaliter in suos participes proveniens, melior in bonis non est quam in malis, neque deterior in malis quam in bonis; in integris cor∣poribus non est integrior quam in his qui occasione aliqua integritatem suam aut

perdunt aut non attingunt. Paradigma; Solaris radius munda penetrat & immun∣da, dum sit in omnibus mundus, neque purior in mundis quam in sordibus inconta∣minatus. Est enim in omnibus quae illuminat, lucet in tenebris; & mirabile dictu te∣nebras in se non sinit, dum tenebrarum causas intra se comprehendit, non solum umbrarum, verum etiam absentiarum ratione. Nullae quippe tenebrae sunt in natu∣ra rerum quae lumine non circumscribuntur: si enim in corporibus sunt; quamvis longissime protendantur, postremo tamen solari luce ambiuntur: si in spiritibus, quo∣rum tenebrae ignorantia veritatis sunt; sapientiae claritate finem accipiunt. Similiter nulla absentia est, quae non ab eo cujus absentia est, causam nascendi accipiat; nam si lumen non praecesserit, absentia ejus quae tenebrae sunt, non sequetur. Ideoque ex uno genere sunt absentiae & res quarum absentiae sunt, ut lux & tenebrae, sonus & silentium▪ forma & informitas, ceteraque id genus. Sed quis dignis laudibus ima∣ginem Dei demonstrare, congruisve similitudinibus comparare potest? Et ut cognos∣cas aequalitatem humanitatis in omnibus hominibus, intuere communem speciem hu∣manorum corporum. Nullus enim homo alio homine humanior est; nam si aliqua deformitas contigerit, vel formarum differentia; non ex natura evenit, sed vel ex corruptione corporeae integritatis, vel quibusdam accidentibus quae extrinsecus ad∣veniunt, quasdamque singulis hominibus differentias addunt, dum sit una species & generalis omnibus ex natura uniformiter impressa, unus sensus corporeus quinque∣partitus communiter omnibus inest; quamvis in multis organa ejus deficiant, oculos dico auresque, ceteraque instrumenta, in quibus exterior sensus operatur. Quid di∣cam de ratione & intellectu? Nonne omnibus generaliter insunt, quamvis non omnes eis bene recteque utantur? multi siquidem naturalibus bonis abutentes, aeternaesuae damnationis causas invenerunt. Similiaque manifesta indicia communionis in omni∣bus humanae naturae. Quae cum ita sint, quis recte philosophantium pureque natu∣ras rerum inspicientium non continuo pronunciat, irrationabiles motus malarum voluntatum posse puniri in his, qui naturam bonam & rationabilem & impassibilem participant? Et quemadmodum mala voluntas naturale bonum non contaminat; ita etiam tormentum malae voluntatis naturale subjectum cui accidit & in quo conti∣netur, non torquet. Ipsa siquidem natura sicut libera est penitusque absoluta ab omni peccato; ita universaliter libera & absoluta est ab omni poena peccati. Nam & secularium causarum judices, si tamen non libidine vindictae, verum correctionis gratia reos suppliciis dignos examinant, non naturam in eis, sed delictum torqueri ap∣petunt. Quoniam vero delicta per se, naturali subjecto segregata punire non possint, propterea corpus simul cum delicto puniunt. Naturarum autem optimus conditor, piissimus provisor, justissimus delictorum in his qui se spernunt ac nesciunt ultor, punit in natura quam fecit, delictum quod non fecit; liberans ex delicto, separans∣que quod fecit, ineffabilique modo in eo quod fecit impunito, punit, & ut verius dicam, puniri sinit quod non fecit. Non enim peccata naturalia sunt, sed volunta∣ria. Etenim causa totius peccati est, sive in angelo sive in homine, propria perversa∣que voluntas; ipsius autem perversae voluntatis causa in naturalibus motibus rationa∣bilis & intellectualis creaturae non invenitur. Etenim bonum causa mali esse non potest; incausalis itaque est, omnique naturali origine carens. Hinc illud mira∣bile & inexplanabile oritur, quomodo mala voluntas praevaricantium angelorum & hominum dum sit incausalis, totius peccati totiusque poenae peccati causa efficax est. Et si quis dixerit omnis peccati initium esse superbiam; videat eam in natura rerum non subsistere; neque enim essentia est, neque virtus, neque operatio, neque acci∣dens ullum naturale; est autem intimae virtutis defectus, perversusque dominationis appetitus; sicut scriptum est: Quid superbit terra & cinis, cum projecit intima sua in vita sua? Et initium dicitur, non causa; quia prima progressio est & manatio primor∣dialis peccati, in quo omnes peccaverunt. At si omnino nihil est; quis sapiens con∣stituerit eam inter causas, cum in nullo naturaliter subsistat? Punitur itaque irratio∣nabilis motus perversae voluntatis in natura rationabili, ipsa videlicet natura ubique in seipsa, & in omnibus eam participantibus bona, salva, integra, illaesa, inconta∣minata, incorruptibilis, impassibilis, immutabilis participatione summi boni perma∣nente, ubique beata, gloriosissima in electis in quibus deificat, optima in reprobis quos continet; ne illorum substantialis proprietas ad nihilum redigatur, hoc est ne naturalium bonorum, quae ex conditione sua attraxerant, patiantur interitum, gau∣det

contemplatione veritatis, in his qui perfectam beatitudinem possident; gaudet ad∣ministratione substantialitatis, in his qui suorum delictorum poenas solvunt; in omni∣bus tota, perfecta, suo similis creatori; cunctis vitiorum sordibus, quibus in hac mortali carne, veluti lepra quadam deformari & violari extrinsecus patitur, purga∣ta, in pristinum conditionis suae statum restituta revertetur, redemtoris & suscepto∣ris sui gratia revocata. Hinc datur intelligi, quod in natura rerum, post mundi hujus sensibilis consummationem, nulla malitia, nulla mors corruptionem inferens, nulla miseria fragilem in hac adhuc vita materiem inficiens relinquetur. Omnia quippe visibilia & invisibilia in suis causis quiescent, sola vero illicita voluntas malorum hominum & angelorum sauciata pravorum morum memoria conscientiaque, in seipsa torquebitur, cum de his quae in hac vita sibi optaverat, & futura sibi cogitaverat, ni∣hil inveniat. In illa die peribunt omnes cogitationes eorum. Cogitationes dixit perituras, non autem substantias. Sed quas cogitationes ait? Vanas profecto rerum sensibilium, quibus in hac vita insano inhiant amore, phantasias, quas irrationabilibus obcaecatae per malitiam animae affectibus attrahunt. Quibus phantasiis ipsi qui eas fingunt, simil∣limi erunt: nullam quippe vere veri soliditatem invenient, sed veluti inanibus somniis torquebuntur. Hinc Maximus decimo sexto de Ambiguis capitulo, qui di∣vina, inquit, sapienter meditantur verba, perditionem & infernum & filios perditionis & similia appellant eos, qui quod non est, sibimet & secundum mentis affectum subsistentiam fa∣ciunt, & sic phantasiis per omnia similes fiunt. Quid dicam de Sancto Augustino in duo∣decimo libro Hexaemeri sui disputante de eo quod animae adhuc in carne mor∣tali constitutae, non alibi nisi in phantasiis, aut quasdam inanes laetitias, aut quasdam inanes poenas patiantur: in futura vero vita receptis corporibus solida veritatis contemplatione justi gaudebunt, impii vero inanes rerum sensibi∣lium imagines patientes flebunt, salva & impunibili in utrisque substantia. Duo namque genera passionum sunt: unum quo deificati in conditoris sui purissimam cognitionem rapiuntur, alterum vero quo impii in profundissimam veritatis igno∣rantiam merguntur. Et quid mirum, si impii, quod in hac vita adhuc in carne cor∣ruptibili detenti per somnia, & post eam phantastice patiuntur in inferno, spiritua∣libus suis corporibus receptis, ac veluti gravissimo quodam somno evigilantes, ex∣pressius patiantur per supplicia; ita ut semper, sicut ait Augustinus, verae poenae eis sint, falsae vero imagines in non veris; vera tristitia, verus luctus pavorque, sera poe∣nitentia, urens cogitationum flamma. E contrario autem justi patientur; quibus re∣ceptis corporibus deificatisque mentibus, verae beatitudines erunt in veris contem∣plationibus, verum gaudium, vera laetitia, cum omne quod in hac vita per fidem ac∣cipiunt, in futuro per speciem considerabunt. Sed qualis ipsa species sit, unusquisque in seipsa videbit experimento; In domo enim, inquit Veritas, Patris mei mansiones mul∣tae sunt. Utrisque tamen erunt phantasiae veluti facies quaedam expressae; justis qui∣dem divinarum contemplationum; nam non per seipsum, sed per quasdam suas ap∣paritiones secundum altitudinem uniuscujusque Sanctorum contemplationis videbi∣tur Deus. Haec quippe sunt nubes de quibus ait Apostolus: Rapiemur in nubibus ob∣viam Christo: nubes videlicet appellans divinarum phantasiarum diversas apparitiones, secundum uniuscujusque deificati altitudinem theoriae. Impiis vero mortalium re∣rum semper erunt phantasiae, ac diversae falsaeque species, secundum diversos mala∣rum suarum cogitationum motus. Et quemadmodum deisicati per innumerabiles divinae contemplationis gradus ascendent, sicut scriptum est: Ibunt justi de virtute in virtutem, in nubibus visionis rapti, videbuntque Deum Deorum in Sion, hoc est, non per seipsum, sed in speculo divinae phantasiae: ita à Deo elongati semper descendunt per diversos vitiorum suorum descensus in profundum ignorantiae, inque tenebras exteriores, in quibus erit fletus & stridor dentium. In utrisque tamen, justis dico & impiis, salva & integra, & incontaminata, omnique contraria passione libera erit & semper erit humana natura: utrisque erit similis corporum spiritualitas, ablata omni animalitate; similis incorruptibilitas, subtracta omni corruptione; similis naturae gloria, quando auferetur omnis contumelia; similis essentia, similis aeternitas. Haec sunt in regeneratione generalia naturaliaque bona totius humanitatis, omnibusque participantibus eam communia. Haec sunt data de sursum à Patre luminum descenden∣tiae, in omnes generaliter diffusa, quorum participatione nemo excluditur, nemo pri∣vatur, cum nemo fine his subsistit, nullius mali meritis impediuntur, ne dentur;

nullius bona merita praecedunt, quibus praestentur; omne meritum praeoccupant; sola divina bonitatis largiflua plenitudine omnibus per omnia universaliter inexhau∣sta effusione manant; in nullo augentur, in nullo minuuntur; aequaliter omnibus in∣sunt, & bonis & malis; à nullo retrahuntur, aeternaliter in omnibus & substantialiter permanebunt, omni corruptione contrariaque passione absoluta. Attamen sunt con∣trariarum qualitatum, bonarum dico malarumque voluntatum, virtutis ignominiae∣que capacia. Et bonae quidem voluntates atque virtutes ex natura & gratia eis ad∣sunt: pravae vero voluntatis obnoxios motus, qui vere proprieque superflua natu∣rae dicuntur, ex nulla causa naturali seu supernaturali eis accidunt: ideoque extra se simul & intra se impassibiliter eos sustinent. Non enim ex natura vel gratia prove∣nit, quod per privationem nihil est, cum neque substantia est, neque naturale acci∣dens, neque virtutis naturalis quadriformis qua rationalis anima ornatur, pruden∣tiam dico, temperantiam, fortitudinem, justitiam; neque harum bicornis fons, cha∣ritas videlicet & mansuetudo; neque ulla virium quae ab eis erumpunt, de quibus nunc tractare longum videtur, propositoque alienum; neque supernaturalis excellen∣tia ineffabilis deificationis ultra omnem creaturam, quam nec oculus vidit, nec auris au∣divit, nec in cor hominis ascendere potest. Non enim inter omnia, sed super omnia comparatur; nec intra potestates naturae conditae includitur. Et ne mireris quod dixi humanam naturam contrariorum capacem esse, ex quibus nihil patitur, nec suae simplicitatis serenitas perturbatur. Accipe paradigmata aëris; de quo circumfundi∣mur, & quo spirantia & respirantia per pulmones veluti per fabrinos folles ignem cordis semper sufflant, nulloque temporis momento sopiri eum natura sinit anima∣lium, lucidas simul tetrasque fert nubes; illas quidem solaris radii receptivas, illas vero repulsivas; illae ex superioribus tenuitatem fulgidam, aethereae puritati propin∣quam, qua lucent accipiunt; illae vero ex inferioribus densitatem tenebrosam terrenis sor∣dibus similem, qua lucem respuunt, attrahunt: ipse autem aër in omnibus suae sem∣per subtilitatis & serenitatis immobilem custodit qualitatem, nec in nubibus corpo∣rascit, nec cum perturbationibus quas suffert; perturbatur lucis capax & tenebra∣rum, dum sua natura neque luce augetur, neque tenebris minuitur; calorem recipit & frigus, dum substantia ipsius nihil calore neque frigore patitur. Corpulentia si∣quidem quam ex terrenis & aquaticis vaporibus accipit, calet in co aut friget, in nubes conglobatur, vertitur atque movetur in ventos, densatur in pluvias imbresque, coagulatur in nives grandinesque, ceterasque species quas ex praedictis vaporibus (quos Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocant) nascentes simplex & spiritualis natura aëris donec in∣terna humidaque pondera graventur, sustinet; ipse vero ut praediximus, puritatem suam & spiritualitatem incorruptibilem possidet, neque purior neque spiritualior in luce quam in tenebris, neque subtilior; neque plus inferiora se corpora penetrat in serenitatibus, quam in perturbationibus suis. Hinc à philosophis Graecorum voca∣bulum sibi attributum est condignum. Aër enim dicitur, id est spiritus, ideoque sim∣plex ac spirituale corpus à Physicis vocitatur, quod ab his qui Olympi montis verti∣cem ascendunt, indubitanter approbatur, cum illic nulla 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est vaporatio, seu de terra seu de aqua, potest exaltari. Quod autem inferior pars ejus, aëris dico, vapores recipit ad mortalium animalium utilitatem, quae absque flatu aëreo vivere non valent, divina providentia administrante dispositum est. Si enim simplicitas il∣lius absque ulla humiditate, quadamque corpulentia interposita mortalium corpo∣rum pulmones inflaret; nequaquam ignea natura quae cordibus inest arderet, ac per hoc totum corpus frigesceret, caloris virtute desertum per quam vitalis motus mor∣talia membra ministrat. Ut ergo subtilitas aëris adjunctis sibi vaporibus in pulmones intraret, fortioremque impetum faciens ignem cordis incenderet, propterea inferior pars aëris circa terras aquasque diffusa, humiditatis corpulentiaeque capax facta est, absque suae simplicissimae serenissimaeque naturae vel corruptione, vel detrimento, vel additamento, vel ulla mutatione vel transmutatione. Propterea autem dixi aë∣reum solum spiritum ad ignem cordis incendendum, seu ad alia corpora sensu caren∣tia nutrienda non sufficere absque ulla corpulentia intermixta, quoniam igneum aë∣reumque elementum per se sibi invicem junguntur, ita ut nullum motum sensibilem efficiant, prae nimia suae naturae subtilitate, quae semper quieta est omnique pertur∣batione remota. Dum vero inferioribus se elementis, terrae dico & aquae miscentur, in illorum corpulentiori qualitate vim suam exercent, motusque suos quibus corpora

sensibilia administrant, manifestos depromunt. Hoc autem paradigma propterea in∣troduximus, ut incunctanter cognoscamus humanam naturam in regeneratione ejus serenissimam esse futuram, dum in ea nihil terrenum seu humidum seu ponderosum relinquetur, omnino in spiritum conversa: diversarum tamen qualitatum capacem fore absque ulla restitutionis suae praemutatione aut contraria sibi passione. Ut enim aër iste ex quo similitudinem quandam humanitatis accepimus, aethereos desuper splendores, deorsum vero concretas ex terra & aqua recipit fumigationes: ita hu∣manitas ad imaginem Dei facta, irrationabilibus autem suis motibus in amorem re∣rum sensibilium, inque corpora corruptibilia quae eam aggravant miserabiliter lapsa, dum tempore regenerationis in antiquum revocabitur statum, divinis radiis in se & supra se splendentibus in his qui deificabuntur fulgebit; temporalium autem mor∣taliumque rerum quibus in hac vita inficitur, phantasticam memoriam infra se & ex∣tra in his qui omni beatitudine privabuntur sustinebit; non ut ipsa in seipsa poenas luat, sed ut illa quae contra voluntatem creatoris sui attraxerat, extra ipsam damnen∣tur, penitusque pereant; malitiam dico & impietatem, ceteraque nequitiae membra, quae ex operibus carnis hoc est, carnaliter animae viventis, merito originalis pec∣cati occasionem sumserunt; quae dum per se quaeruntur, nihil sunt, quoniam in nu∣mero eorum quae à conditore omnium substituta sunt, non sunt. Ex irrationabilium quippe animalium similitudine rationabili naturae subrepsere; ideoque in ea omnino damnabuntur, ne ei perpetuo noceant, quamvis in propriis impiorum voluntatibus recordationes eorum quibus torquebuntur permansuras esse non sit negandum. A∣liud est enim omnem malitiam generaliter in omni humana natura penitus aboleri, aliud phantasias ejus, malitiae dico, in propria conscientia eorum quos in hac vita vi∣tiaverat semper servari, eoque modo semper puniri: quemadmodum aliud est ean∣dem humanam naturam in suam gratiam quam peccando perdiderat, divinae videlicet imaginis dignitatem restitui; aliud uniuscujusque electorum propriam in bonis me∣ritis conscientiam, qua in hac vita Deo suo in omnibus servierunt, super omnem hu∣manitatis virtutem deificari, eoque modo semper ac beate vivere & super omnia quae sunt exaltari. Ibi enim erunt, ubi est ille quem in hac vita dilexerunt, & semper eum videre appetiverunt.

XXXII. Hic occurrit quintuplex rationabilis creaturae theoria. Prima enim spe∣culatio ipsius est, in generali illa & communi substantialique virtute qua omnes ho∣mines simul & semel in prima ejus conditione eam participant, sive boni sint sive ma∣li. Secunda, in processionibus ipsius in hanc vitam mortalem per singulorum homi∣num ex corporibus generationem. Tertia, in reditu ipsius generaliter per seipsam in angelicum statum quem deseruit, in hunc mundum sensibilem cadens. Quarta, in his qui eam participant, & in hac mortali carne viventes, seipsos communemque suam naturam, ac super omnia creatorem omnium quaerentes, merito suae propriae ac bonae voluntatis ad communem suae naturae integritatem redire adepti sunt: ac deinde dono divinae gratiae super omnia post se relinquentes, omnia in ipsum Deum transferentes. Quinta speculatio est, eorum qui universaliter naturae insita bona, quae omnibus, nemine excepto, divina largitate praestantur & praestabuntur, possi∣debunt. Ad summa tamen dona divinae gratiae quae solis justis reposita ac praeparata sunt, pervenire non poterunt, cum in hac vita Deo servire noluerunt, temporalium rerum amore detenti; quo videlicet amore in alia vita, sive in solis animabus sive receptis corporibus, velut inextinguibili flamma ardebunt, dum illic non invenient ea, quibus hic intemperanter inhiabant; sed eorum vanas falsasque phantasias vide∣bunt, quas cum veluti veras res comprehendere voluerint, umbrarum instar evanes∣cunt, cum naturali subsistentia non fulciuntur. Erunt enim sicut scriptum est, Va∣nitas vanitatum & omnia vanitas. Ipsae erunt cogitationes de quibus Psalmista ait: (quod etiam paulo superius introduximus) in illa die peribunt omnes cogitationes eorum. Ac si diceret, omnes cogitationes quas in hac vita de rebus terrenis temporalibusque animabus suis & carnalibus desideriis dediti infixerant, in illa die, hoc est in appa∣ritione veritatis peribunt, quando de his quae viventes in carne, cogitaverant, resur∣recturi in spiritu nihil invenient. Quid enim perfidus Judaeus, arrogans Ismaelita, exorbatus impietate paganus de falsa felicitate, quam sibi vana opinio in futura vita promittit, inventuri sunt; aut quanta tristitia, quantus dolor, qualis flamma perpe∣tuae egestatis eos torquebit, quando nihil terrenarum cupiditatum mortaliumque de∣liciarum

quas spe vana imbiberant, reperturi, nihilque eis remanebit praeter vacuam incomprehensibilemque rerum, quas sibi futuras esse crediderant, umbram fugitivam? Quam semper comprehendere volentes, cum nihil est, poenas luent aeternas, ut non dicam de his qui fidem catholicam profitentur, carnalia tamen sibi & localia & tem∣poralia & sensibilia bona futura esse existimant, similiter etiam de suppliciis infer∣nalibus arbitrantur. Ubi datur intelligi quod nihil in natura rerum poenas patietur praeter vanas impiarum animarum cogitationes in semet ipsis extra omnem naturam, cum in numero naturarum non sunt. Ex mala enim voluntate terrenisque desideriis occasionem acceperunt. Ut enim quod soepe diximus, ultra omnes naturales virtutes justorum beatitudo per conditoris gratiam exaltabitur, ita infra omnem naturam im∣piorum suppliciorum per ejusdem conditoris justitiam deprimetur. Quid enim in∣ferius est, extraque omnem naturam demersius vanitate vanitatum falsisque imagi∣nationibus rerum quae semper peribunt? hinc illud mirabile & inexplanabile nasci∣tur. Attamen vera ratione, divinaeque scripturae auctoritate ita fieri & non aliter probatur; quoniam ultra omnia naturalia bona beatificantur justi, ac veluti ex con∣traria parte infra eadem naturalia bona puniuntur impii: & quomodo natura illa quam & boni participant & mali, medietas quaedam constituitur, ita ut neque beati∣tudine bonorum augeatur, neque infelicitate malorum minuatur, suis solummodo naturalibus bonis subnixa contentaque omnium substantias continens omnia sua omnibus participantibus se ministrandae bonis naturalibus. Siquidem inde est genera∣lis omnium forma, qui eam participant; inde singulorum specialissima species, plu∣ralitatisque infinitus numerus; inde numeri incrementorum corporalium per loca & tempora. Tempora nunc dico spatia quibus corpus humanum ad perfectum sui in∣crementum pervenit, loca vero sedes singulorum corporis membrorum, inde natu∣ralia accidentia corporum animarumque procedunt. Et quid dicam? Ita illa huma∣nitas omnium generalis à conditore suo intra duas sibi invicem oppositas extremita∣tes, inter felicitatem dico electorum & infelicitatem reproborum librata est, ut in his qui boni sunt, quandam ineffabilem pulcritudinem ultra suas virtutes gratia lar∣giente de sursum accipiet; in his autem qui mali sunt, nullam turpitudinem deorsum justitia prohibente in seipsam attrahat. In ipsa siquidem nullius turpitudo turpis est, nec malitia nocet, nec error errat. Suus conditor omne quod in ea fecit, exor∣nat, & nullo modo punit; omne autem quod in ea non fecit, in ea sustinet & sinit, & impunitum fieri non permittit. Sed illa poena dupliciter intelligitur; aut enim delicta in his, qui ad principium suum revertuntur, per indulgentiam puniuntur; aut in his qui à principio suo semper fugiunt, perpetuo torquentur.

XXXIII. Si autem à me quaeris, qua ratione ea quae à Deo facta non sunt, intra ea quae ab eo facta sunt continentur; aut quomodo ea quae extra humanam naturam computantur, intra eam puniri possunt; primo tibi respondebo juxta simplicitatem catholicae fidei: Quis cognovit sensum Domini, aut quis consiliarius ejus fuit? Et cum in∣vestigabiles sint viae illius in omni tempore; quomodo in operibus ejus & pro∣videntia & bonitate & justitia ratio quaeritur, qui omnem rationem superat & in∣tellectum, & super omne quod dicitur & intelligitur exaltatur? At si de talibus ra∣tionem exigis, exige similiter qua ratione omnia de nihilo facta sunt; qua ratione mundus iste solvetur, & in causas suas revertetur; & qua ratione mortalia nostra corpora, non solum in spiritualia, verum etiam in animas nostras transibunt; qua ratione nos qui in hac vita ex tribus satis similae, corpore & anima & spiritu compositi sumus, in futuro veluti in unam quandam massam simplicem fermenta∣bimur in inseparabilem spiritualitatem; qua ratione homines mortales per naturam, (omne enim quod à seipso non accepit esse, mortale dicitur) in immortalem Deum mutabuntur per gratiam. Ac ne longius praesenti negotio transitum facere videamur, si quaeris à me, qua ratione quod non est secundum naturam, sed extra naturam, ex∣pellitur in natura & sustinetur & punitur, ipsa natura impunita permanente, omni∣busque contrariis passionibus illaesa; quaeram à te qua ratione ea quae virtute natu∣rae excellunt, qui intra terminos naturae continentur possidebunt, hoc est, qua ratio∣ne sancti & naturae suae fines non excedent, & ea quae ultra naturam sunt, dona vi∣delicet gratiae suscipient: At si in his omnibus non solum humana, verum etiam an∣gelica ratio deficit & intelligentia; patiens esto, & divinae virtuti incomprehensibili locum da eamque silentio honorifica; quoniam dum ad eam pervenitur omnis ratio

deficit & intellectus; & inter cetera quae omnem rationem & intellectum superant, humiliter concede posse fieri divina providentia administrante ea quae & extra & contra naturam sunt, virtute naturae sustineri & intra eam puniri, ipsa semper in seipsa incolumi perseverante. At si dixeris, haec omnia divinae virtutis inscrutabilia miracula, quamvis omni creaturae rationabili & intelligibili cognoscere impossibile esse, cur omnia quae facta sunt; quomodo facta sunt, non tamen in omnibus supra cogni∣tionem fiunt, ut de eis nulla reddatur ratio cur facta sunt. Propterea siquidem, in∣quis, omnia de nihilo facta sunt, ut divinae bonitatis amplitudo & largitas per ea quae fecit, & ostenderetur & laudaretur. Nonne hoc docet psalmus iste prophetico spiritu cantatus, in quo omnis creatura invisibilis & visibilis creatorem omnium lau∣dare jubetur: Laudate Dominum de coelis, &c. In cujus fine mirabili Theologiae contuitu apertissime datur intelligi, quod omnia in spiritualem naturam reversura sunt. Ita enim concluditur: Omnis spiritus laudet Dominum. Si enim sola intra se∣metipsam divina bonitas quieta absque ulla operatione perseveraret, non fortassis laudis suae occasionem faceret; jam vero in omnia visibilia & invisibilia seipsam dif∣fundens, & in omnibus omnia existens, rationabilem intellectualemque creaturam ad seipsam cognoscendam convertens, ceterarum vero rerum pulcras & innumerabi∣les species rationabili & intellectuali creaturae in materiem suae laudis praestans, ita omnia fecit ut nulla creatura sit, quae non aut per seipsam & in seipsa, aut per aliud summum bonum non laudet. Alia ratio est qua omnia de nihilo facta sunt. Sum∣mum bonum quod à seipso & in seipso subsistens bonum est, non debuit abstinere à conditione bonorum, quae nec à semetipsis, nec in semetipsis, sed ab ipso & in ipso bona sunt. Ac per hoc ex non-existentibus existentia creavit, ne veluti invidiae re∣prehenderetur, retrahens se à substitutione eorum quae potuit substituere. Alioquin neque dominus esset, neque conditor naturarum, neque suorum bonorum copiosissi∣mus & in nullo deficiens largitor, neque justissimus meritorum judex, neque omni∣um provisor, si nihil crearet.

XXXIV. Cur autem mundus iste solvetur, inque suas causas revertetur, talis ra∣tio redditur. Omnia quae ex causa omnium procedunt, & ex primordialibus causis in ea constitutis naturali motu suum principium semper appetunt, extra quod quies∣cere nequeunt. Alia ratio, omnia quae ex fonte omnium manant, vilescerent, imo etiam penitus perirent, si ad fontem suum redire neque possent neque redirent; at si visibilium reditus in suas invisibiles causas prohiberetur, valde naturali omnium desiderio non solum contrarium, verum etiam fieret nocivum. Mortalia vero nostra corpora non solum in spiritualia, verum etiam in animas nostras propterea transi∣bunt, cum naturalis necessitas cogit; ut quemadmodum anima rationalis ad imagi∣nem Dei facta, in eum cujus imago est & similitudo revertetur; ita & corpus quod ad imaginem animae, ac veluti imago imaginis est factum, in suam causam quae est anima, ac per eam veluti medietatem quandam in ipsum Deum, qui est unica omnium causa, vertatur; omni terreno pondere & corporalitate absolutum. Cujus rei para∣digmata manifesta promuntur. Videmus enim humorem in fumum, & fumum in flammam, ac per hoc humorem in flammam, flamma vero in igneum transire elemen∣tum. Physici etiam perhibent, solarem radium de mari, deque fluminibus, omni∣busque aquarum collectionibus madoribusque terrenis in seipsum attrahere, inque suam naturam veluti quaedam alimenta consumere.

XXXV. De eo autem quod nos qui in hac vita compositi sumus in simplicem quan∣dam unitatem adunabimur, talis ratio est. Oportebat siquidem imaginem unius ac summae Trinitatis, quae in seipsa inseparabilis & simplex & incomposita est, in uni∣tatem & inseparabilem simplicitatem redigi, alioquin dignitatis amplitudinem per∣deret, & pulcritudinem deformaret▪ quod fieri divina clementia non sinit. Non enim principale exemplum imaginem sibi similem à seipso & secundum seipsum fa∣ctam, elongari semper à se quadam deformitate & dissimilitudine aut aliqua compo∣sitione, sua simplicitate remota permittit. Eadem ratio est de reditu mortalium ho∣minum, qualicunque modo mortales dicantur, seu quia nec à seipsis nec in semetipsis subsistunt, seu quia poena originalis peccati mortalitate absorpti sunt, in Deum suum qui solus immortalis est. Non enim conveniret immortalis creatoris bonitati ima∣ginem suam aeterna morte detineri. Nam quod eam merito perversae voluntatis, qua sibi obedire noluerat, mortalem fieri morique permiserat, plus misericordiae

quam vindictae manifestat. Siquidem corrigere eam, correctamque ad seipsam re∣vocare: non autem incorrectam, semperque expulsam & in infinitum voluit. Si itaque de talibus non quomodo facta sunt, sed qua ratione facta sunt conaris astrue∣re, unum quippe omnem superat intellectum, alterum quodammodo theoreticis spe∣culationibus comprehensibile esse non denegatur, ut nulla de eo reddi possit ratio; & ego nonnullam rationem de praesenti quaestione conabor reddere. Videtur enim mihi propterea totius universitatis conditae creatorem & ordinatorem irrationabiles motus perversae malorum & hominum & angelorum voluntatis intra eam puniri si∣visse, ipsa viz. universitate omnibus contrariis passionibus absoluta omninoque libe∣ra semper subsistente; ut ex collatione, sicut ait S. Augustinus, perversae voluntatis impio∣rum laudaretur & exaltaretur rata voluntas justorum. Etenim, ut ipse ait, nigrum co∣lorem inter ceteros ars picturae interserit, ut ex comparatione ipsius, dum obscurus cernitur, aliorum colorum claritas probetur. Nam quod deforme per seipsum in parte aliqua universitatis existimatur, in toto non solum pulcrum, cum pulcre ordinatum est, ve∣rum etiam generalis pulcritudinis causa efficitur; & est sapientia ex collatione insipi∣entiae, scientia ex collatione ignorantiae, quae per defectum & privationem, & ut breviter dicam, omnes virtutes ex oppositis sibi vitiis, non solum laudem comparant, verum etiam sine illorum comparatione laudem non adquirerent. Eadem ratione beatitudo justorum gloriam sibi invenit ex suppliciis impiorum, gaudiumque bonae voluntatis ex tristitia perversae; & ut vera ratio pronunciare non trepidat, omnia quae in partibus universitatis mala, inhonesta, turpia, misera, suppliciaque ab his qui simul omnia considerare non possunt, judicantur; in contemplatione universitatis, veluti totius cujusdem picturae pulcritudinis neque supplicia sunt, neque misera, ne∣que turpia, neque inhonesta, neque mala sunt: quicquid enim divinae providentiae administrationibus ordinatur, bonum & pulcrum & justum est. Quid enim melius est, quam ut ex oppositorum comparatione & universitatis & conditoris omnium laus ineffabilis comparetur? Quid justius, quam ut bene meriti sublimissimum rerum ordi∣nem, male vero meriti infimum obtineant? Quid honestius, quam ut ex propriis sin∣gulorum habitudinibus universitas rerum omnium ornetur? Nemo itaque recte phi∣losophantium existimat ullam malitiam malumve, ullam impietatem impiumve, ul∣lam miseriam miserumve, ullam poenam punitumve, ullum supplicium suppliciove obnoxium, ullam turpitudinem turpeve, ullam inhonestatem inhonestumve, in bo∣na, & optima, & religiosissima, & felicissima, & impunibili, & beatissima, & pulcher∣rima, & honestissima totius universitatis conditae ordinatione; & ab eo qui summa ho∣nestas est, summa pulcritudo, summa beatitudo▪ summa quies, summa felicitas, sum∣mum bonum summae religionis ordinatae. Aliud enim est considerare singulas uni∣versitatis partes, aliud totum. Hinc conficitur ut quod in parte contrarium esse pu∣tatur; in toto non solum non contrarium, verum etiam pulcritudinis argumentum reperitur. Infernus itaque cum à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est tristitia vel deliciarum pri∣vatio, dum per se ipsum consideratur, malum malis cognoscitur; dum vero in uni∣versitatis pulcherrima ordinatione constituitur, bonum bonis efficitur: quoniam non solum justissimi judicis severitas, (aeterna namque sententia in eo manifestatur) ve∣rum etiam beatorum hominum & angelorum laus felicitatis adquiritur, & pulcritu∣do cumulatur. Quare itaque intra terminos naturae fieri non sineretur, unde laus ejus & adquiritur & pulcritudo augetur? Cur autem diversa impiorum supplicia inferni vocabulo Latini solent significare, ex opinione vulgi, ut S. August. in duode∣cimo libro Hexaemeri sui explanat, tractum est. Antiqui enim spes suas fabulis animasque sepulcris dantes, quemadmodum cadavera corporum obruta sepulcris; ita etiam animas cum ipsis cadaveribus detentas in iisdem sepulcrorum cavernis puta∣bant. Hinc infernum quasi infra terram positum vocabant. Inde falsa crevit opinio, animas videlicet locales esse sub terra. Graeci autem solito more res acutius consi∣derantes expressiusque significantes, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 (ut diximus) hoc est tristitiam appellaverunt infernum. Naturam siquidem rerum visibilium & invisibilium diligenter rimantes, locum suppliciis invenire non potuerunt, nisi in libidinosae voluntatis malorum ho∣minum & angelorum egestate, rerumque quas intemperanter amaverant defectu & privatione: ex quibus tristitia nascitur, rationabilium animarum irrationabiles appe∣titus sive in hac vita sive in futura torquentur. Egestate quidem non valentes inve∣nire quod sibi optant fieri; defectu vero & privatione, dum quod illicito pernicio∣soque

amore possidere putaverant, omnino ab eis aufertur, diutiusque eo abuti non sinuntur. Et hoc est totum quod dicitur malarum cogitationum irrationabilium∣que cupiditatum poena atque supplicium, dolor videlicet atque tristitia, quibus duobus impiorum conscientia intra semetipsam punitur; quae duo propterea mala non sunt, quoniam justissima divinae providentiae administratione his quos torquent, accidunt; & quoniam quod ubique in omnibus malum non est, malum dici non po∣test. Est autem tristitia bona in his qui sua lugent delicta, sicut ait Dominus in E∣vangelio: Beati qui lugent nunc, quoniam ipsi consolabuntur. Similiter bonus dolor in his quibus tardum morosumque videtur, donec ad promissam sibi beatitudinem per∣veniant. Quo dolore Apostolus laborabat, dicens: Ʋtinam dissolvi & esse cum Christo. Quid dicam de doloribus eorum qui pro Christo martyres fiunt? Tristitia autem dolorque impiarum cupiditatum, sive in hac vita sive in altera, propterea mala non sunt; cum mala desideria puniunt: urit enim tristitia quae nascitur ex egestate rerum temporalium, veluti quaedam inextinguibilis flamma imperfectos appetitus. Mordet veluti vermis non moriens, dolor qui putredine libidinosae concupiscentiae nascitur, dum quod concupiscitur, aufertur. Est & alia ratio quae tristitiam & dolorem im∣piorum mala non esse perhibet. Sunt enim veluti quaedam materia copiosissimae laudis, aeterni gaudii aeternaeque salutis, quibus qui in Deum transeunt, fruuntur. Repertum est itaque, ut arbitror, illud tertium quod quaerebas ceterisque duobus praeferebas, hoc est posse puniri quod in natura rerum nec secundum substantiam nec secundum naturale accidens, nec omnino à Deo factum est, in aliquo subjecto natu∣rali & substantiali à Deo facto, quod per seipsum nec punitur, neque in se punito compatitur; & hac ratione recte intelligitur quod verissime creditur, Deum videlicet in nulla natura à se condita punire quod fecit, quod autem non fecit punit. D. Re∣pertum sane; quamvis adhuc non omni caligine remotum. Non enim jam clare perspicio & absque ulla nebula luculenter, quomodo potest puniri quod non est, & quod est puniri non potest; facilius namque crediderim posse puniri quod est, quam quod non est. M. Ecce iterum quasi obliviscens praeteritarum rationum videris, & quem putaveram ex praesentis negotii profundo emersum & absolutum, denuo de∣mersum atque detentum te esse vereor. D. Non adeo te oportet vereri. Siquidem de talibus quae inter nos conveniunt, quaedam mentis acumine, veluti aethereum lu∣men, purissime penetro; quaedam vero caliginose ac veluti aëre intercisas ruptas nu∣beculas conspicor. Ideoque non me pudet, nec piget repetere ut lucidius aspiciam quae adhuc mentis meae obtutibus non omnino patefacta sunt. M. Age igitur; dic num omnia quae sunt ab eo solo qui vere est & totius essentiae superessentialis cau∣sa, ex non existentibus in existentia deducta sunt; & utrum quiddam in natura rerum est, quod ab eo substitutum non est. D. Cur me interrogas de eo quod omnibus recte philosophantibus notissimum est, & incunctanter definitum? Ab uno enim omnia, & nihil est quod ab eo non sit. M. Putasne itaque omne quod ab ipso est, posse corrumpi? D. Nec hoc dixerim; omne enim quod in essentiam duxit, non ut esset tantummodo duxit, sed ut semper esset, cum semper causaliter in eo erat. Omne autem quod semper est, aeternum est; omne autem aeternum verum; omne autem verum nulla vi potest corrumpi. Nullum igitur ab uno omnium principio factum recipit sui corruptionem. Quid enim illud corrumpere posset? Non enim verum neque verisimile est, ut à creatore corrumpatur, quod ut semper esset, ab eo constitutum est. Et si aliqua natura creata melior illo est, inferiorem se naturam corrumpere impossibile est; quoniam bonum nullius boni corruptionis causa fieri potest: sin autem inferior se creatura sit, difficilius est inferius corrumpere quod su∣perius est. At si aequale sibi bonum est, nullum bonum aequale sibi bonum corrum∣pere appetitur, dum ejusdem virtutis sint & operationis & essentiae. Relinquitur ergo nullam naturam alteram corrumpere velle vel posse. Est & alia ratio quae indu∣bitanter asserit, ullum eorum quae ab uno Deo conditore omnium sunt, corruptio∣nem nec recipere nec corrumpi posse. Si enim corrumpi inchoaret, corruptionis ejus finis sequeretur. Omne siquidem quod inchoat pati, passionis suae duplicem finem expectat. Aut enim pentius ut non sit sua corruptione consummabitur, sua∣que corruptio secum extinguetur; consumto quippe corruptibili; corruptionem ejus perire necesse est, quando non invenit quod corrumpat: aut ad talem finem corruptio perveniet, ut in eo quod corrumpit, aliquid incorruptibile remaneat, quod cor∣rumpi

non potest, eoque reperto ipsa corruptio necessario deficit; corruptio quippe quando nihil corrumpit, in seipsa extinguitur. Sed haec duo vera refutat ratio. Nul∣la enim natura potest corrumpi, ut penitus non sit, & ad nihilum redigatur; ad hoc quippe creata est, ut semper subsistat: at si inchoaret corrumpi, & ad talem finem perduceretur, ut penitus sua corruptione interimeretur; profecto ad nihilum redige∣retur, quod virtus essentiae à summo bono conditae penitus excludit. Nulla itaque natura corrumpi inchoat, neque finem interemtionis suae expectat. Si autem quip∣piam à Deo factum incipit corrumpi, & tamen in eo relinquitur quod corrumpi impossibile est, nullamque corruptionem recepit; profecto ipsum est, quod solum & totum à Deo incorruptibili factum est, quod corruptionem non recipit, ac per hoc nusquam nunquam corrumpi inchoavit. Nullum itaque eorum quae à summo condita sunt, corruptionem vel corrumpendi possibilitatem recipit. M. Video te resipiscere, ac de his quae tibi caliginosa visa sunt, claram indubitabilemque ratio∣nem reddere. Hac itaque de incorruptibilitate rerum à Deo conditarum definita sententia, considera num omne quod corrumpi non potest, potest puniri. D. Qua ratione id fieri non intueor; videtur enim mihi omne quod corrumpi non potest, puniri non posse; sicut omne corruptibile, punibile arbitror esse. Cor∣ruptionem siquidem quandam poenam fieri quis negarit? Nam dum corpora nostra mortalia, ipsum dolorem qui repentina sanitatis corruptio definitur, patiuntur, ea puniri sentimus. Animas quoque adhuc in eis detentas, eisque compatientes quo∣dammodo puniri nullus ambigit; cum ratio doceat simplicem animae naturam neque corrumpi neque puniri, neque passionibus corporeis infici; compati tamen dicitur, dum congenito sibi corpore & compaginato auxilium praestare laborat, ne destruatur. Semper enim appetit corpus sibi superadditum in hoc colligere in unoque, ne fluat & corrumpatur, continere. M. Anima itaque ad imaginem Dei facta, sicut nun∣quam corrumpitur per seipsam, ita nunquam punitur. D. Non aliter praefata do∣cet ratio. Si enim nulla spiritualis substantia per seipsam puniri potest; quanto magis illa quae ad imaginem Dei facta est. M. Quid ergo dicemus de corpore? Numquid cum corrumpitur, punitur? D. Puniri non dicimus, nisi quod suam poenam sentit: ideoque si solus animae sensus est, quod ex mortuis cadaveribus datur intelligi; cor∣rumpitur solummodo corpus, non autem punitur. Nam & corpora rerum omni sensu carentium, ut sunt ligna & lapides, herbarumque germina, corrumpi dicimus, non autem puniri. Sed si sensus exterior non solum ad animam, verum etiam ad corpus pertineat; non magnopere negandum corpus mortale & animale & corrum∣pi & puniri posse. M. Corpora igitur mortalia si sensus sint capacia, corrumpi & puniri; sin vero sensu carentia, corrumpi solummodo videntur posse. D. Ita exi∣stimo. M. Omnia itaque corpora mortalia, sive solummodo corrumpantur sive simul & corrumpantur & puniantur, à Deo facta non sunt. Praedictis siquidem ra∣tionibus confectum est, omne quod à summo bono factum est, nullam corruptionem, & per hoc nullam poenam recipere. D. Mundum istum visibilem sensibilibus cor∣poribus maxime subsistentem à Deo factum esse, quis nisi insipiens negare praesumat? M. Quomodo ergo illius corpora corrumpuntur vel puniuntur? D. Duobus modis corruptionem dicimus: quorum unus quidem ille qui generalium elementorum coi∣tum per visibiles species in generationem procedere docet, & iterum specialium corporum resolutionem in catholica elementa ex quibus compacta sunt reditum; alter quo nullius creaturae essentiam & virtutem & operationem posse vitiari affir∣mantes, rationabilis intellectualisque creaturae voluntates irrationabilibus motibus corrumpi approbamus. Et primus quidem modus temporalium localiumque rerum & sensibilium plus videtur docere in se invicem transfusionem & transmutationem, quam corruptionem; cum omne quod divina providentia ordinatum est, pulcritudi∣nem infert universitati, non corruptionem. In his enim omnibus & naturalium substantiarum integritas, & qualitatum naturalium mutabilitas custoditur; quibus duobus sensibilis creaturae plenitudo componitur: ac per hoc abusive temporalium rerum varietas per incrementa & resolutiones incrementorum corruptionis nomine appellatur. In hac forma locutionis intelligitur Apostolus dixisse, de fragilitate hu∣mani corporis disputans: Corruptibile hoc induetur incorruptionem, & mortale immortali∣tatem. Et alibi. Corpus quod corrumpitur aggravat animam, & terrena habitatio depri∣mit sensum multa cogitantem. Quibus verbis non solum humani corporis adhuc fragilis

atque mortalis solutionem in elementa simplicia quorum qualitatibus invicem con∣venientibus componitur, verum etiam ex ipsis iterum revocationem inque spirituales incorruptibilesque qualitates reditum significat, terreni corporis mutabilitatem cor∣ruptionis vocabulo appellans. Non enim propterea ista sensibilia & temporalia spernuntur ab his qui spiritualia desiderant & aeterna, quasi mala sint; sed quia in∣stabilia & mutabilia sunt, finemque transmutationis suae in melius expectant, & in comparatione stabilium immutabiliumque nullum transmutationis suae finem in me∣lius expectantium veluti contemtibilia penitusque deserenda & postponenda judi∣cantur. Secundus vero modus non in rerum mutabilium transfusionibus intra natu∣ram versatur, sed in propriarum voluntatum perturbationibus quae extra naturam sunt; quum quae ex Deo non subsistunt, corruptiones quae vere dicendae sunt, per∣versae voluntatis vitia considerat. Proinde hujus mundi corpora non corrumpi, sed in seipsa naturali motu ac varietate transfundi existimanda sunt, ac per hoc neque puniri. Naturales siquidem passiones poenarum vocabulo juxta proprietatem rerum nullo modo appellandae sunt: & si quis dixerit sensibilium corporum in semetipsis transfusiones per generationem & solutionem propter peccatum humanae naturae fieri, ac per hoc veraciter corruptiones posse vocari; videat totius visibilis creaturae ordinem & pulcritudinem non nisi in vicissitudinibus rerum per loca & tempora constare, illasque vicissitudines ac varietates non aliunde nisi divina providentia & administratione causas ducere, & plus ad humanae naturae eruditionem, & ad crea∣torem suum revocationem factas fuisse, quam ad peccati ultionem. eo enim modo spiritualis medicinae imaginem suam Deus voluit & in seipsam & ad seipsam revoca∣re, ut rerum mutabilium taedio fatigata & exercitata, immutabilium aeternorumque stabilitatem contemplari desideraret; ardenterque verorum incommutabiles species appeteret, in quarum absque ulla varietate pulcritudine quiesceret. Hinc conficitur quod etiam in superioribus praesentis disputationis plurimis locis est conclusum at∣que definitum, nullam aliam sedem corruptionibus poenisque posse reperiri praeter rationabilis & intellectualis creaturae perversos illicitosque propriae voluntatis mo∣tus, qui nec ex Deo, nec ex natura condita occasiones accipiunt; incausales enim sunt, cum per seipsos dum quaeruntur, nihil aliud in eis invenitur praeter licitae & naturalis voluntatis privationem atque defectum. M. Omne itaque quod corrumpi non posse, puniri posse ratio non sinit; omne autem quod ex una omnium causa fa∣ctum est, poen s pati impossibile est. Porro si impiorum supplicia futura esse divina testatur auctoritas, quae nullo modo fallit vel fallitur; sequitur ut in aliquo quod ex Deo factum est, ideo non abusive dicitur esse, & probabiliter concluditur impassibi∣le, corruptiones poenasque atque supplicia constituas; & ad id de quo haesitare vide∣baris intrepidus redeas, & incunctanter dicas, solummodo posse puniri quod non est, in eo quod est, hoc est perversam voluntatem quae penitus substantialis non est, in phantasiis rerum sensibilium, quae phantasiae cum de naturalibus formis in memo∣ria exprimuntur, non omnino non esse intelligendae sunt; quod autem est, omnino im∣passibile esse necesse est, dum virtute sua quod punitur sustineat, & puniri sinat. Ac per hoc verissime de divina praedicatur justitia quod in nulla creatura quam fecit, puniri permittit quod fecit; punit autem quod non fecit. D. Satis & copiose de hoc negotio est actum. M. Satis plane; si purissime ac sine ulla cunctatione perspi∣cis ita esse & non aliter. D. Clare perspicio, omnique caligine remota intelligo universitatem creaturae à Deo conditae impunibilem esse, omnique corruptione ab∣solutam. M. Redeamus ergo ad propositum, hoc est ad reditum universitatis con∣ditae in suas causas.

XXXVI. D. Prius considerandum arbitror qua ratione aeterna erunt supplicia, quando nulla erit malitia, ne sit bonitati coaeterna; & omnis impietas ne sit divino cultui coaeterna, peribit; & omnis nequitia, ne sit divinis legibus infesta, de natura rerum abolebitur; & quod vera exigit ratio, deficiente malitia, nullus erit malus; malus enim malitia malus est. Pereunte impietate, nullus impius remanebit▪ omnis enim impius impietate impius est: abolita iniquitate quis iniquus relinquetur? Ma∣litiam autem & impietatem & iniquitatem perituras esse nemo sapientum dubitat, considerans malitiam non posse fieri, nisi ubi invenit cui noceat. In futuro autem quando omnia in omnibus Deus erit, & omnis liberabitur à servitute, cui malitia noce∣bit? Nulli. Impietas autem eadem ratione quod peritura sit, intelligitur. Quo∣modo

enim impietas erit & impius, quando falsorum Deorum cultus omnino extin∣guetur, & unus Deus ab omnibus electis & reprobis in omnibus cognoscetur? Ini∣quitas quomodo remanebit, quando nemo leges divinas praevaricare poterit? Et hoc apertissime divina declarat Scriptura, quae dicit: Deficiant peccatores à terra, & iniqui ita ut non sint; non enim substantiam illorum, sed peccatum & iniquitatem defectu∣ra esse credendum est: & quod B. Hieronymus in expositione Ezechiel ab Isaia pro∣pheta de generali * totius humanae naturae in figura Jerusalem introduxit, sanctificabo eam in igne ardente, & devorabit sicut foenum materiem. Quoniam in ipso loco dupli∣citer materiem intelligimus; aut enim materies informis quae de nihilo facta est, & ex qua diversitate formarum sibi adjuncta hujus mundi sensibilis componitur stru∣ctura, significatur, quae videlicet materia sicut foenum ardebit, quando sanctificabi∣tur, id est purgabitur ipsa natura ad imaginem Dei facta, ita ut nihil in ea materiale, vel temporale, vel terrenum, vel visibile, vel transitorium mutabileve remaneat, quo∣niam omnino in spiritualem vertetur stabilitatem & uniformitatem; aut cunctorum vitiorum & malefactorum occasiones, hoc est malitiam, impietatem, iniquitatem materiae vocabulo Propheta insinuare. Quomodo ergo supplicia erunt, quando ni∣hil dignum supplicio in natura rerum relinquetur? M. In superioribus sufficienter de his actum est, & ad purum (ut arbitror) definitum; ideoque nunc breviter quoniam exigis, colligendum. Siquidem inter nos subtracta omni controversia consideratum, omnem malitiam malosque, omnem impietatem impiosque, omnem iniquitatem ini∣quosque justissima divini judicii sententia, ne naturarum integritati semper impe∣diant, veluti quasdam sordes purgandas penitusque de natura rerum adimendas abo∣leri; & hoc non solum auctoritate Sanctorum Patrum divinaeque scripturae, verum etiam recte ratiocinationis investigationibus est firmatum: vanas autem cogitationes hominum in falsis rerum temporalium phantasiis in eorum animabus qui solummodo integritatem naturae recepturi sunt, non autem in gloriam immutabuntur, semper mansuras seraque poenitentia de rebus quas in hac vita illicite atque inordinate con∣cupiverant, veluti quadam inextinguibili flamma arsuras. Proinde non mihi viden∣tur conveniens posuisse exemplum, qui rationabilem naturam & semper mansuram, & suppliciorum flammis semper arsuram docere volentes, asbestum lapidem semper manere semperque ardere dicunt: ita ut & substantia ejus & quantitas & qualitas nullo modo minuatur vel corrumpatur, dum flamma in ea non extinguitur. Hac enim similitudine rationabilius uti possent ad suadendum quod non solum naturalia bona rationabilis creaturae semper absque ullo detrimento permanebunt: verum e∣tiam in his qui purgati & sanctificati ultra omnia naturalia bona, deificationem ac∣cipient, aeternae beatitudinis gloriam, veluti in extinguibili divinae gratiae flamma fulgebunt; ita ut in eis & naturalis pulcritudo perpetuo maneat, & deificationis cla∣ritas super omnia eluceat. Discernis itaque, ut opinor, inter ea quae penitus peri∣bunt, & ea quae aeternis attribuuntur suppliciis. D. Discerno; video enim quod vitia vitiorumque occasiones de natura rerum penitus delebuntur, phantasiae autem rerum temporalium quibus imperfectae animae in carne constitutae seducuntur, aeter∣nis suppliciorum ardoribus attributae manebunt, ut in eis pravae torqueantur cupi∣ditates pravorum. Sed adhuc non parva mihi obstat quaestio. Si bonitati & bea∣titudini ceterisque divinis virtutibus quae de Deo praedicantur, nihil erit coaeternum; cur veritati aliquid coaeternum opponitur, hoc est falsum & falsitas? Ut enim ni fal∣lor, veritati opponitur falsitas, ita vero falsum. Si igitur omnis phantasia falsa est, ac per hoc & falsitas; quis phantasiam veritati esse contrariam negaverit? At si phantasia rerum temporalium suppliciis distribuitur aeternis; profecto aeternae erunt phantasiae, perpetuoque opponentur veritati. M. Non immerito talis caligo tibi occurreret, si prius clarissimo ipsius veritatis de qua quaestio est, radio illuminatus, ad purum dinosceres id ipsum esse, absque ulla differentia, [nunquam enim Daedalus volavit, navigasse autem de Creta in Euboeam fertur,] falsum & phantasiam, ita ut omnis phantasia sit falsa, & omne falsum phantasia. Nunc autem quoniam magna differentia est inter falsum & phantasiam, relinquitur ut illud quod proprie dicitur falsum solummodo opponatur veritati, [phantasiam veritati esse contrariam] D. Ex∣pone quaeso quae sit illa differentia quae falsum segregat à phantasia. M. Suis defi∣nitionibus discernuntur. Est enim falsum quod appetit esse quod non est; aliter e∣nim vult se videri quam est, quia non ita est ipsa res de qua praedicatur, quomodo

de ea praedicatur. In quo genere quaedam fabularum sint constitutae, ut volatus Dae∣dali, quae fabula nec vera est, nec veri similis, sed falsa omnino opinio, quae fallit insipientes, ideoque falsum dicitur quia fallit, & decipit judicium eorum qui fall un∣tur falsa pro veris approbantes, quod est proprium erroris; & hoc est quod vere di∣citur falsum, quamvis saepe in dialecticis propositionibus negationes falsi nomine vo∣citentur, saepeque affirmationes negationes quidem: ut omnis homo animal non est, falsum est; affirmationes autem, ut omnis homo justus est, falsum est. Phantasia vero est imago quaedam & apparitio de visibili vel invisibili specie memoriae impressa. Dum enim nulla res corporea vel incorporea per seipsam mortalibus adhuc sensibus conspicua sit, natura rerum constituit ut in sensu exteriori sensibilium rerum imagi∣nes, in interiori vero intelligibilium exprimuntur: ac deinde veluti ex duobus fon∣tibus, sensibilibus dico & intelligibilibus, duo quaedam flumina in memoriam con∣fluunt, & unum quidem flumen ex inferioribus per sensum corporeum, alterum vero per eum sensum qui solus animae est, meatum trahit; & omne quod ex eis me∣moriae infigitur, phantasia proprie nominatur, hoc est apparitio, ut superius dixi∣mus. Siquidem phantasia ex verbo Graeco quod est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, cujus interpretatio est ap∣pareo, etymologiam ducit. Qua igitur ratione phantasia veritati opponetur, cum & ipsa veritas per seipsam inconspicua in suis phantasiis quaerentibus se occurrit, & ineffabili modo manifestatur? & dum omnis phantasia quaedam naturalium rerum si∣militudo sit animae impressa, cur quod ex natura procedit veritati contrarium judi∣caretur, cum nulla natura veritati contrarietatis ratione obsistat? Et hoc approbat vera ratio quae firmissime astruit, nullam phantasiam de eo quod intra naturarum numerum non continetur, posse in sensibus seu memoria exprimi. Omne quippe quod omnino caret substantia & forma & qualitate, nulla potest imaginari similitu∣dine seu apparitione, ac per hoc nulla phantasia. Siquidem phantasiae quae de falsis fictisque corporibus immundorum spirituum in sensibus hominum, quos deludunt, effigiantur, umbrae proprie appellandae sunt, non autem phantasiae. D. Phantasia igitur aliquod bonum est, cum naturalium rerum imaginatio est. M. Illud negare non possum; omne siquidem quod ex naturalibus causis oritur, bonum esse non de∣negatur. D. Puniri ergo bonum posse cogeris fateri; dixisti enim rerum tempora∣lium phantasias suppliciis aeternis esse distribuendas. M. Nullatenus; non enim dixi ipsas phantasias suppliciis torquendas, sed in ipsis irrationabiles motus perver∣sarum voluntatum suppliciis aeternis subigendos. Consideravimus enim quod non est non posse puniri, nisi in aliquo bono quod est. D. Recordaris, ut opinor, su∣pradictae ratiocinationis tuae, qua incunctanter conclusisti phantasias rerum tempo∣ralium animabus infixas, sive in hac vita sive postmodum in altera, omnino nihil esse; ideo in eis perversae voluntates puniuntur, quoniam cum comprehendi posse in ali∣quo putantur, fugiunt se comprehendere cupientes, & evanescunt. M. Recordor; nec me penitet talia dixisse, quoniam phantasias substantiale bonum non esse omnino dixi, substantialibus autem bonum adhaerere, & ex eis nasci indubitanter probavi: & sive in eis impiorum supplicia, sive justorum praemia disponentur, ubique tamen bo∣nas esse non dubitavi asserere, quoniam & beatorum felicitas quae in contemplatione veritatis constituitur in phantasiis quas propter differentias aliarum phantasiarum Theologi theophanias appellant, administrabitur. Ipse Deus enim per seipsum sem∣per invisibilis est & erit, qui solus habet immortalitatem, & lucem habitat inaccessibilem. Dico autem quod falsum & falsitas non perpetuo vero & veritati opponentur, ne coaeterna sint, nullus sapiens dubitare debet. Quis enim futurae vitae statum rectis ratiocinationibus inquirens, dixerit falsitatem esse futuram, quando veritas in omni∣bus apparebit, & omne falsum non solum de natura rerum, verum etiam de judicio totius rationabilis & intellectualis creaturae auferetur: ubi nemo fallit & fallitur nemo, dum natura rerum in suas causas revertetur; in quibus nihil aliud considera∣bitur praeter verum & veritatem, in quantum unicuique electorum juxta donationis suae altitudinem contemplari eam permittetur. Quamvis enim non eodem modo, sed multiplicius in infinitum divinarum visionum ascensionibus & descensionibus justis & impiis apparebit; omnibus tamen apparebit, quando in omnibus injustis, sola injustitia punita & interemta, ipsa purgata & intemerata relinquitur natura, in ipsos gradus de quibus peccando corruerat reversura: de quo reditu, quod restat discutiendi tempus est. D. Tempus plane; prius tamen noscere velim, quoniam me

valde perturbat, quomodo universitas naturarum omnium, si in Deum reversura est, ulla supplicia intra se contineri patietur. Non enim supplicium in Deo esse credibile est. M. Dic quaeso, num omne quod inferni & suppliciorum nomine vocitatur, est an non est. D. Coarctor undique. Si enim dixero, est; confestim tum dicturus eris, quid mirum tibi videtur, si quod est in eum à quo sunt omnia inter cetera quae sunt, reversurum sit. Sin autem dixero, non est; respondebis, cur computas inter omnia quae in Deum reversura sunt id quod non est. Et iterum si dedero omne quod inferni nomine significatur, extra universitatem esse; absque mora concludar omni ratione desertus, invitusque cogar fateri, non esse mirum quod intra ea quae sunt in Deo non est, intra ipsum quoque Deum non esse; & deridebit me ratio, quae incunctanter praedicat, extra Deum & universitatem ab eo conditam nihil cogi∣tari vel intelligi posse. Omne enim quod est & quod non est, creatore ambitur & creatura. Si autem dixero, intra; coactus fatebor non solum ea quae sunt, verum etiam quae non sunt intra terminos divinae bonitatis & justitiae & providentiae & ju∣dicii contineri. Non enim solummodo ea quae sunt, verum etiam ea quae non sunt, sive per superexcellentiam ultra omnem intellectum, sive per privationem eorum quae sunt, infra omnia quae intelliguntur esse, divina virtute credimus & intelligi∣mus administrari, extra quam omne quod est & quod non est, egredi non potest. Nam omnia quae extra beatorum ordinem expelluntur, extra divinas leges in quas continentur, evadere non possunt, & quae à superioribus ordinibus cadunt, in infe∣riores ordines decidere inque eis detineri coguntur. Omnis enim ordo, sive summus sursum versus, sive extremus deorsum versus, sive medius & à Deo est constitutus & intra eum custoditur, extra quem nihil est, & intra quem omne quod est & omne quod non est, mirabili & ineffabili modo comprehenditur. Sive ergo dixero infer∣num esse, quod Scriptura testatur divina, sive negavero in natura rerum non esse; negare non potero intra ea quae in Deum reversura sunt, contineri, ipsoque qui omnia ambit, ambiri: & extra quem nihil potest vel cogitari, vel credi, vel intelligi. Praesertim dum inconcusse intelligo tenebras in luce contineri, silentium intra soni∣tum, umbram intra corpus, ceteraque similia, quae causas suas in his quibus è contra∣rio respondent, constituunt. Sive enim absentia rerum sint, sive defectus & priva∣tiones, sive opposita atque contraria, absque his quorum absentiae, defectus, pri∣vationes & oppositiones, contrarietates sunt, nullo modo esse intelligi possunt. Esse autem dico ea ratione qua non solum substantialia & naturalia, verum etiam quae ex eis ex adversa parte respondent, esse dicuntur. Nullum namque vitium est, quod non ex positione virtutis cui ex diametro resistere conatur, continetur. M. Laetor valde quando retia quae tu ipse tetendisti tuae contemplationis viribus illaesus, nullo modoque detentus evasisti; & jam ni fallor intelligis, non solum omne quod ab uno Deo creatum est, verum etiam omne quod irrationabilis motus rationabilis & in∣tellectualis creaturae supermachinatus est, & nunc intra ordinem divinae providen∣tiae contineri, & tunc post universalis creaturae in suas causas reditum, inque ipsum Deum ordinandum fore, quando totius universitatis conditae plenissima perficietur pulcritudo. Neque hoc mirum dum nulla natura aliam naturam punire, nullum vitium virtutem qua continetur possit corrumpere; & non solum hoc, sed ex his omnibus intra divinas leges ordinatur omnium plenitudo naturarum, & formositas complebitur omnium visibilium & invisibilium, consona absque ulla dissonante har∣monia modulabitur. D. Non falleris; nam retia quae tetendi, hoc est problemata quae proposui, propterea à me tensa sunt, ne diutius in eis caperer, sed ab eis abso∣lutus libero mentis contuitu clare perspicerem universae naturae adunationem ex di∣versis sibique oppositis cooptari, musicis rationibus admonitus, in quibus conspicor nihil aliud animo placere pulcritudinemque efficere, nisi diversarum vocum ratio∣nabilia intervalla, quae inter se invicem collata musici modulaminis efficiunt dulce∣dinem. Ubi mirabile quiddam datur intelligi, & solo mentis contuitu vix compre∣hensibile; non enim soni diversi▪ verbi gratia, fistularum organi vel chordarum lyrae, seu foraminum tibiae, qui quodammodo sensibus percepti, in numero rerum esse vi∣dentur, harmonicam efficiunt suavitatem, sed proportiones sonorum & proportio∣nalitates quas sibi invicem collatas, solius animi interior percipit & dijudicat sen∣sus; quae videlicet proportiones & proportionalitates vocum sensibilium, sonorum∣que merito dicuntur esse, quoniam non solum nihil ab eis corporeus sensus patitur,

verum etiam ultra omnem sensum acutissimis rationabilis animi obtutibus veluti su∣pra rerum naturam considerantur, & dum inter ea quae non sunt computantur, his quae sunt honestissimam praestant & administrant concordiam, sive * intelligat, inest tamen omnibus interior sensus quem rata rerum ratio, conveniensque adunatio non latet. Quis enim senarii numeri virtutem, qui totius harmoniae intelligitur funda∣mentum; quis collationes ipsius cum suis sesquialteris, sesquitertiis duplisque intra na∣turas rerum potest cognoscere, dum rerum omnium visibilium & invisibilium uni∣versitas in eo veluti in quodam principali exemplo constituta sit? Quid ergo mi∣rum, si ex his quae sunt substantialiter, & naturalibus accidentibus, & ex his quae non sunt sive per excellentiam sive per defectum & privationem totius creaturae har∣monia componatur; dum in omnibus quae sunt & quae non sunt, nulla malitia vel malum, quod bonitati omnium, nulla turpitudo vel deformitas, quae pulcritudini & formositati in causas suas conditoremque suum reversurae restat, omnino non rema∣nebit. Ac per hoc non me movet, dum audio ex suppliciis malarum voluntatum & praemiis bonarum pulcherrimam harmoniam futuram esse, quoniam supplicia bona sunt, dum sint justa, & praemia dum sint plus gratuita quam bonis meritis retributa; quando video graves acutosque sonos eorumque medios quandam symphoniam in∣ter se invicem proportionibus & proportionalitatibus suis efficere. Et siquis ad haec objecerit perversas voluntates malorum hominum & angelorum quibus debentur supplicia, malas esse; ac per hoc in restauratione ac reditu naturarum malum semper esse remansurum, suppliciaque passurum; & si ita est, sequitur non omnino pulcri∣tudinem naturarum turpitudine malitiae non omnino non infectam esse: huic respon∣debo duce Deo ac vera ratione, primum quidem intra rerum naturam vel extra eam nullum malum inveniri, sicut Dionysius Areopagita in libro de Divinis Nominibus multiplicibus astruit rationibus, quas nunc introducere & longum & superfluum videtur. Deinde perversos perversarum voluntatum motus malos non esse, sed illi∣citos; quod enim ex libero rationabilis creaturae arbitrio processit, quis malum esse dixerit? Si enim libertas naturae rationabilis ad imaginem Dei conditae à Deo data est, non enim imago Dei ullis legibus detineri debuit coacta; necessario omne quod ex ipsa libertate evenit, malum seu malitia recte dici non potest, ne in aliquo malum & malitia concludatur. Et si libera voluntas rationabili & intelligibili creaturae non ideo concessa sit ut per eam peccaret, sed ut per eam pulcre & rationabiliter con∣ditori suo in serviret; tamen in suis licet veluti captiva irrationabilibus motibus ad illi∣cita attracta sit, non inde malum nascitur, sed aliquod corrigendum divina justitia & revocandum divina misericordia, si correctionibus suis & emendationibus liberae voluntatis arbitrium fuerit obediens; sin vero contumax superbia inflatum in suis perversis motibus perseverare voluerit, impetus ejus libidinosus retinebitur, ne quod illicite appetit, apprehendat. Et hoc est totum quod dicitur liberae & perversae vo∣luntatis supplicium; hoc est ab illicitis suis motibus prohiberi, ne ad finem suae cu∣piditatis possit pervenire. Hoc autem dico ne beatissimi Dionysii Areopagitae aucto∣ritati resistere videar, qui non solum in aliqua natura seu substantia, verum etiam in nullis irrationabilibus rationabilis naturae affectibus malum sinit in veniri, seu aliqua ratione concedi. Nullum enim rationabilis creaturae vitium est, quod non in aliqua irrationabili bonum sit, ideoque quod ubique prohibitum non invenitur, sed in ali∣quo in eo in quo prohibetur non malum, sed illicitum vocari oportet. Et ut de hac ratione pauca introducamus exempla, superbia (ut ait B. Dionysius Gregoriusque Theologus) in equo bonum est, in homine vero illicitum & inconveniens. Ferocitas in leone bonum est, & sine qua leo dici non potest, mitis enim leo non est, perdita qualitate naturali: ipsa autem ferocitas in natura rationabili vitium est & inconces∣sum. Spurcitia porcorum est proprium, in homine alienum; & similia, quae dum in bestiis considerantur, naturalia bona sunt; in homine vero & angelo vitia contra naturam pugnantia: in nulla tamen mala. Quod enim (ut diximus) in toto malum non est, malum fieri in parte non potest, quamvis videatur esse illicitum, atque pur∣gandum seu refraenandum. Nihil ergo relinquitur quod plenitudinem & pulcritu∣dinem totius universitatis minuat vel dehonestet, sive hic dum adhuc sensibilis mun∣dus cursum suum peragit, sive illic dum in causas suas reversus fuerit, inque eis quie∣tus permanebit. Sed ista theoria paucis recte sapientibus nunc perspicua, in futura vero omnibus erit patefacta, dum veritas per omnia in omnibus elucescet, quae natu∣rarum

omnium secreta incunctanter absque ulla caligine aperiet. Non enim solis juste in hac vita viventibus veritatemque rite quaerentibus, verum etiam injustis pra∣visque suis moribus corruptis lucemque veram odientibus & fugientibus ipsa veritas per omnia fulgebit in futuro. Omnes enim videbunt gloriam Dei. Nec obstat quod scriptum est: Tollatur impius, ne videat gloriam Dei. Videat namque eloquium Dei posuit pro fruatur: ac si diceret, tollatur impius, ne fruatur gloria Dei. Etenim oculorum passionibus gravatos non luce perfrui videmus, verum etiam fugere volentes, inque tenebris se abscondere appetentes, non quod sit lux, & quantum utilis valentes eam perspicere ignorantes, sed in infirmitate oculorum suorum causam fugiendi à lumine constituentes. Eodem modo & impii in suppliciis detenti causam odiendae veritatis impietati suae reputabunt, sera inutiliter compuncti poenitentia. Et hoc datur intel∣ligi ex ipso divite poenas patiente; qui elevans òculos suos dum esset in tormentis, vidit A∣braham à longe & Lazarum in sinibus ejus: vidit igitur Abraham & Lazarum in gloria divinae contemplationis, sed ipsius gloriae delectationibus privatus est; seraque poeni∣tentia compunctus, petit Abraham ut mitteret ad suos fratres quos in hac vita relin∣querat, ne, sicut ipse, viverent, & ut tormentorum loca devitarent. Non te ergo moveat stultissima & falsissima mortalium cogitationum judicia inanesque opinio∣nes quibus his quae sibi mala & turpia videntur, bonitatem & pulcritudinem & aequi∣tatem universitatis minui & corrumpi existimant, ignorantes quod in omnibus quae intra universitatem comprehenduntur, nullum malum vel turpe, vel injustum in∣venitur. Neque enim haec summa bonitas & pulcritudo & aequitas sapienter omnia disponens in his quae sunt & quae non sunt, fieri permittit, nec unquam permissura est. Et si quis dixerit; unde igitur haec quae dicuntur mala & inhonesta & injusta, & ubi? cui respondendum; non aliunde neque alibi, nisi ex vanitatibus vanitatum inque falsis argumentationibus quae fingunt esse quod penitus non est, blasphemantes & putantes omne quod libidinosis suis affectibus obstat, eosque prohibet atque refrae∣nat, malum esse, quia eis nocet. Inde etiam est, quod divinae providentiae admini∣strationem redarguunt, dicentes impetum liberae voluntatis in aliquo impediri vel retrahi vel extingui; malum esse ignorantes hoc totum ad divinae bonitatis piissimam clementiam pertinere; optimi quippe serenissimique conditoris est bono, quod fecit providere, ne pereat inque suis propriis nocivisque motibus evanescat. Illud quo∣que veluti malum in omnium misericordissimum ordinatorem refundunt, punire quod fecit; garrientes ad hoc multos Deus fecit ut eos puniret, eo modo irae suae vi∣am invenire volens, non animadvertentes Deum in nullo quod fecit punire, quod autem non fecit, puniri permittit. Turpia quoque inhonestaque facta sua in Deum referunt; aiunt enim si hoc creatori omnium displiceret, nequaquam fieri in natura quam fe∣cit sineret. Jam vero non solum pulcra & honesta, verum etiam inhonesta & turpia creaturae suae mixtum inserere praedestinavit; ut ex his justitiae manifestandae occa∣siones inveniret, pulcre quidem honesteque juxta divinas leges viventibus praemia, transgressoribus vero turpitudinisque & inhonestatis sordibus contaminatis suppli∣cia redditurus: utrisque autem juste secundum praedestinationum suarum inevitabile propositum, ac per hoc (ut ait Apostolus) voluntati ejus quis resistit? Ut sic totius per∣versae suae conversationis immutabiles causas divinis praedestinationibus ascribant, non valentes occaecato & insipienti corde intueri summam bonitatem & pulcritudi∣nem, & ut expressius dicam, totius bonitatis & pulcritudinis & honestatis inex∣haustum & non deficientem fontem, sicut nullius mali vel malitiae, ita nullius turpi∣tudinis vel turpis, nullius inhonesti vel inhonestatis auctor est vel praedestinator. Haec enim omnia irrationabilium cupiditatum inventa sunt. Nam si ex divina prae∣destinatione profluerent; necessario in natura rerum semper permanerent. Omne quippe quod divina praedestinatione est dispositum, quis dubitarit semper esse man∣surum? Haec autem in aeternum peribunt, & universaliter de natura rerum abolebun∣tur: non igitur ex aeternalibus causis divinae praedestinationis profecta sunt. Eadem blasphemia est de divina aequitate. Dicunt enim Deum inaequalem, ut non dicam in∣justum esse, quoniam (ut aiunt) non aequaliter bona sua distribuit; quosdam exaltans, quosdam spernens, alios pauperes relinquens, alios autem divites magnificans, alios stultitiae caligine occaecans, alios sapientiae lumine illustrans, quosdam dominos, quosdam servos faciens, & caetera in quibus humanae conditionis diversa & infinita varietas in hac adhuc mortali vita perspicitur: non intuentes primum quidem tem∣poralia

& transitoria hujus vitae bona vere bona non esse, quoniam non possunt sem∣per manere, & plus amatores suos decipiunt quam eis prosunt; umbrae quippe inanes sunt, ideoque bonis & malis distribuuntur, quoniam ab omnibus auferuntur tam in∣ordinate, & confuse omnibus dantur. Non enim solummodo aeterna perpetuoque permansura, verum etiam temporalia & caduca certis ordinationibus suis dispensan∣tur, in quibus pulcritudo & aeternorum & temporalium constituitur. Deinde con∣siderant quoniam justissimus omnium conditor sapientissimus ordinator unicuique secundum providentiae suae leges impertitur largissimae suae bonitatis donationes, & in nullo fallitur; mortalium vero falsa sunt judicia de divina praedestinatione & ad∣ministratione, dum quid in hac republica universitatis visibilium & invisibilium aga∣tur nesciunt. Insuper etiam insipientissimos eorum animos fugit, quod aequissimus bonorum omnium largitor naturalia bona aequaliter omnibus partitur; naturalia e∣nim bona eodem modo & bonis & malis tribuuntur, quae in his sensibilibus transito∣riisque rebus nullo modo possunt apparere, in intimis autem naturae sinibus adhuc occultantur, donec in restauratione universae naturae in manifestum procedant, quan∣do veritas in omnibus apparebit; praefataeque vanitates & falsae mortalium de crea∣tore & creatura cogitationes peribunt, quando Deus omnia in omnibus erit; nullum∣que malum vel turpe vel inhonestum vel injustum in ordine & pulcritudine rerum omnium invenietur; & omne quod vanissimis mortalium opinionibus machinatum est, evacuabitur; ideoque penitus interimeretur, quoniam nihil est. O quantum beati sunt, qui simul omnia quae post Deum sunt mentis obtutibus vident, & visuri sunt! quorum judicium in nullo fallitur, quoniam in veritate omnia contemplantur; quibus in universitate naturarum nihil offendit vel infestum est; non enim de parte judicant, sed de toto, quoniam neque intra partes totius, neque intra ipsum totum comprehenduntur, sed supra totum ejusque partes altitudine contemplationis ascen∣dunt. Nam si in numero partium totius, seu in ipso toto concluderentur; profecto neque de partibus neque de toto recte possent judicare, ideoque ei qui de partibus ac de toto recte judicat, necesse est, prius omnes partes omneque totum universita∣tis conditae mentis vigore ac puritate superare: sicut ait Apostolus, spiritualis homo judicat omnia, ipse autem à nemine judicatur. Sed quorsum ascendit spiritualis ille ho∣mo, qui de omnibus judicat, & de quo nemo judicare potest, nisi ipse solus qui fecit omnia? In ipsum itaque Deum ascendit, qui universitatem creaturae simul contem∣platur, & discernit, & dijudicat; neque ejus judicium fallitur, quoniam in ipsa veri∣tate quae nec fallitur nec fallit, quia est quod ipse est, omnia videt. Virtute siqui∣dem intimae speculationis spiritualis homo in causas rerum de quibus judicat, intrat. Non enim juxta exteriores sensibilium rerum species discernit, omnia verum juxta interiores earum rationes, & incommutabiles occasiones, principaliaque exempla in quibus omnia simul sunt, & unum sunt. Ibi ergo spiritualis homo judicat omnia, ubi omnia unum sunt, & vere & immutabiliter vivunt & subsistunt, & quo omnia quae primordialibus suis causis profecta sunt, reversura sunt, & quorum nihil extra relinquetur temporalibus mutabilitatibus subjectum, seu localibus circumscriptioni∣bus inclusum, quando universitati naturae super omnia localia & temporalia spatia in causas suas, in quibus omnia unum sunt finito sensibili mundo revertetur. Nam & ipsa loca & tempora cum omnibus quae in eis adhuc in hac vita ordinantur & mo∣ventur & circumscribuntur, in suas aeternas rationes redire necesse est, quas rationes tempora aeterna divina vocat historia. Quomodo enim remanebunt tempora secula∣ria, quando nihil erit temporale; quomodo loca, ubi nihil locale? Et haec est ratio quae nullum locum sensibilem & corporalem in natura rerum inferno permittit, va∣nasque opiniones eorum destruit, qui infernum vel sub terris, vel terrarum in gremio fallacibus suis cogitationibus autumant, ignorantes quod ipsa terra subtus quam vel intra quam infernum constituunt, penitus sit peritura. Si autem terra peribit, pro∣fecto nihil sub ipsa & in ipsa quod inferni vocabulo dignum fit, relinquetur; ac per hoc nullus locus intra sensibilem corporalemque creaturam inferno datur, neque ae∣terno igni in quo impii ardebunt, neque vermibus nunquam morituris. Haec enim omnia tormentorum nomine figurate in sancta scriptura posita sunt. Sancto Am∣brosio attestante, Graecisque vocabulis quae (ut praediximus) expressius informant quod divina Scriptura inferni nomine insinuat. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quippe dicitur, hoc est ut paulo su∣perius expositum, absque deliciis vel absque voluptatibus, vel insuavitas. Item 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉

vocatur, cujus interpretatio est tristitia, vel maeror, vel luctus. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quoque solet appellari, hoc est desperationis gravitas, quae demersas oppressasque malas cupidita∣tes, egestates temporalium rerum quas in hac vita intemperanter concupiverant, af∣flictas veluti in profundissimam quandam voraginem inque vanarum phantasiarum rerum sensibilium caligines in quibus cruciantur, obruit, divinaeque sententiae in∣commutabili mole perpetualiter calcatas & irrevocabiliter contemptas. Quae cun∣ctae significationes apud Graecos infernum cum omnibus suis suppliciis non esse loca∣lem vel temporalem vel sensibilem, seu in aliqua parte quatuor elementorum, quibus iste mundus constituitur, neque in toto ipsius constitutum; sed quiddam lugubre la∣crimabileque graveque, desperationis plenum inevitabilemque carcerem, & omnium bonorum egestatem in phantasticis vanissimisque visionibus incunctanter pronun∣ciant. D. De inferno, deque tormentis satis est actum. Nam luculentissime sua∣sum est non esse substantialiter eum in natura visibilium & invisibilium; quoniam neque corpus est, neque spiritus, sed justissima damnatio pravae & illicitae cupiditatis abutentium naturae bono, hoc est liberae voluntatis arbitrio, ipsamque damnationem bonam esse, non solum quia justam, omne siquidem justum bonum; verum etiam quia intra divinas leges & comprehenditur & ordinatur, intra quas quicquid est, bo∣num & justum esse & honestum necesse est, ipsae etiam phantasiae in quibus erit bonae sunt. Nam & umbras corporum quas vanas esse nemo ambigit, splendore luminis un∣dique coarctari & oriri videmus, nihil turpitudinis seu inhonestatis pulcritudini lu∣cis inferentes. Vide quantum ornamenti laudisque perfectarum animarum virtutibus comparatur, dum intra se vitia coambiunt atque coarctant, suoque dominatui subi∣gunt & refraenant, legibusque divinis ordinant, ne in profundum malitiae, animas quas conantur corrumpere, mergant. Saepe etiam penitus ea vitia extinguunt, saepe in semetipsas transfundunt, ita ut & vitia in virtutes vertantur. Quae ratio docet non omnino vitia mala esse, sed illicita. Si enim mala essent, nequaquam in virtu∣tes mutari possent, ceteraque similia, quae cum contra naturam ex perversis motibus abusionis libera voluntate rationabilis naturae seipsam sponte sua captivantis videtur insurgere; universitatis tamen ordinationibus non sinuntur nocere, magis autem or∣nare eas coguntur aeternis legibus divinae providentiae atque judicii ambita. Quae dum ita sint, remota omni ambage ac deliberatione, luce conspicor clarius & univer∣sitatis conditae plenitudinem in causas suas inque ipsum Deum in quo omnia subsi∣stunt, reversura, & justissimas irrationabilium cupiditatum aequissimi judicis senten∣tiis illatas seu inferri permissas inconcusseque definitas intra ipsam plenitudinem per∣petuo perman suras; quoniam non solum in aliquo non nocebunt, verum etiam laudis ipsius & pulcritudinis ineffabilis administrabunt occasiones; ac per hoc non temere quis dixerit poenas ac praemia non localibus spatiis, sed diversitatibus qualitatum dis∣gregari, ita ut simul sint, quoniam ex ipsis duobus respublica totius creaturae ordi∣natur; & simul non sint propter diversos eorum effectus. Peccatorum quippe ef∣fectus sunt luctus, gemitus, tristitia, sera poenitentia, ardor insatiabilis cupiditatis, quae in aliquo nullam inveniet quietem, scatens delictorum putredo ac vermiculatio, profundae ignorantiae densissima obscuritas, in qua nulla verorum vel ipsius veritatis cognitio, id est ea fruendi beatitudo, ligatis pedibus difficultas in divinis legibus am∣bulandi, ligatis manibus difficultas bonorum actuum qui secundum virtutes sunt, peragendi, hisque similia quae enumerare & longum est & impossibile. Meritorum vero effectus sunt, gaudium, laetitia, pax, beatitudo, felicitas, gloria, beatissimis angelis aequalitas, ac breviter dicendum, theosis, id est deificatio; in qua Deus se dili∣gentibus praeparabit quae nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit. Ubi autem causarum effectus inter se invicem contrarii sunt, ibi necesse est, & ipsas cau∣sas disparari. Et si quis dixerit, quomodo à se invicem longe distantia, simul & in uno coadunari possunt; videat in magna domo atque regali diversisque ornatibus constructa, sanum & imbecillem, orbum & videntem, laetum & tristem, securum & curiosum, divitem & egenum, verberibus caesum, ut servus, honoribus exaltatum, ut dominus, carcere inclusum, ut reus, omnibus vinculis absolutum, ut innocuus, omni∣que crimine absolutus, caeterosque similiter uno eodemque loco ac tempore simul posse contineri. Quod si ita est, omnibusque fere aequaliter patefactum, quid mirum si credamus & intelligamus in una harmonia universitatis restauratae inque suas cau∣sas reversae totam rationabilem creaturam gratia redemtoris sui, qui eam totam acce∣pit,

sanam factam; languidam vero perversae voluntatis imbecillitatem quae ipsi vide∣licet naturae extrinsecus adhaeserat, suis congruis ordinibus disponendam, condignas∣que suis operibus retributiones passuram; quid si ipsa natura non solum sanata sed etiam illuminata, caecitas malarum voluntatum perpetuis absentiae naturarum restau∣ratoris obstruatur tenebris? quid si natura ad imaginem Dei condita, non solum sa∣nata & illuminata, verum etiam in paradisum quem spiritualium deliciarum locum sapientes interpretantur reducta. Leprositas quae merito peccati eam deformaverat, omnibus deliciis privata, aeternis pruritibus exardeat, & caetera quibus discernitur meritum & culpa, praemium & poena, dum mirabili & ineffabili modo natura omni∣no libera phantasias sustineat, in quibus culpa quod deliquerat luat. M. Haec omnia verisimilia, probabilibusque argumentationibus comparata videntur. Sed occurrunt nobis in hoc loco qui carnaliter spiritualia tractant, dicentes; quid ergo oberit Pa∣ganis sua impietas, qua idola colunt, verum Deum ignorantes? quid Judaeis sua per∣fidia, qua Dei verbum incarnatum Dominum nostrum Jesum Christum consubstan∣tialem & coaeternum & in omnibus secundum suam divinitatem Patri suo aequalem esse negant? quid ceteris nationibus veritatem respuentibus sua superstitiosa falsissi∣maque machinamenta nocebunt, si in futura vita tota eorum natura salvabitur; ita ut neque corpus neque anima, neque ulla pars naturalibus aeternis poenis torquenda relinquatur? Quibus suaderi aut difficillimum est aut impossibile ad justitiam Dei nullo modo pertinere, sed omnino ab ea alienum esse, punire in omnibus quae fecit quod fecit, suum vero esse punire quod non fecit, quoniam omnia quae in malis omnibus redarguuntur, aeternisque suppliciis digna judicantur, non ex natura, sed ex propriae voluntatis uniuscujusque malorum pravissimis motibus quos discretiva rerum speculatio naturae vitia solet appellare. Nec immerito; quoniam naturalibus affectionibus reluctantur, profluxere & ab originali peccato in quo generaliter, ex∣cepto humanitatis redemtore, omnes homines peccaverunt, quod etiam naturae attri∣buitur, ejusque peccatum vocitatur, non quod ipsa natura ad imaginem dei facta il∣lud commiserit, sed quod liberae voluntatis quae à Deo data est, rationabili bono ir∣rationabilis abusio, & in amorem sensibilium conversio ipsam naturae pulcritudinem in qua ex principio conditionis suae substituta est, dissimulavit, propriamque digni∣tatem abscondit. Nam si culpam referas in naturam, in ipsum naturae conditorem eandem referre videberis. Si enim culpae causa attribuitur naturae; ipsius naturae causae quae est Deus, peccatum naturae necessario attribuetur. Natura siquidem ad imaginem Dei facta non omnino principali exemplo suo similis est, si causam pec∣candi in seipsam recipit. Ut enim principale exemplum nullius peccati vel malitiae causa subsistit; ita & natura ad imaginem & similitudinem ejus facta. Ridiculosissi∣mum quippe est dicere humanam naturam imaginem & similitudinem creatoris sui, pri∣us perdidisse ac deinde causas peccati in se suscepisse. Quisquis enim hoc dixerit, cogetur quaerere quo peccato natura imaginem & similitudinem creatoris sui perdi∣derit; siquidem non eam perderet, si in aliquo non peccaret. Porro, si humana na∣tura imaginem & similitudinem creatoris sui perdidit, imago quippe & similitudo inter naturalia bona & data computantur; naturalia autem data & bona non solum ab humana natura, verum etiam ab omnibus quae largitore & substitutore omnium bo∣norum facta sunt, nullo modo auferuntur, in nullo minuuntur vel augentur: quis, nisi amens dixerit naturalia bona causarum peccandi acceptiva esse posse, vel ab eis peccata oriri? Si enim acceptiva, naturalis in eis pulcritudo corrumpitur, dignitas minuitur, immutabilitas vacillat, ordo titubat. Hinc conficitur nullam rationabi∣lem naturam▪causarum culpae capacem esse, nec creatori suo dissimilis redarguatur. Sed merito quaeritur, si propterea peccati causa in naturam non refertur, ne iterum per eam in creatorem referatur, quoniam omne quod ab ipso est, nullius peccati vel peccandi causae receptivum est; cur non quis dixerit eadem ratione neque in libe∣rum arbitrium peccandi occasio referenda est, ne in eum qui illud naturae concessit culparum causa referatur. Qui enim naturam dedit, ipse & liberum arbitrium in ea creavit; & quemadmodum natura bonum & incorruptibile bonum, ita & liberum voluntatis arbitrium; ac per hoc necessario sequitur, ut sicut culparum causae in na∣tura constituuntur, ita nec in libero arbitrio; in nullo quippe bono causa mali con∣stituenda est. Proinde, si nullum peccatum ex naturalibus oritur causis, quaerendum unde accepit occasionem; & si quis responderit quod verum & verisimile est pro∣babilibusque

argumentationibus approbatur, non aliunde originem sumere pecca∣tum, nisi ex irrationabilibus motibus rationabilis naturae, abusioneque liberi arbitrii bono, continuo videbitur irrationabilis motus occasionem in natura rationabili con∣struere. Relative siquidem aestimabitur pronunciare irrationabilem motum ratio∣nabilis naturae esse, ideoque ex ipsa occasionem ducere. Quod si ita est, cogetur e∣tiam fateri irrationabilium motuum causas à Deo processisse. Nam si omnis natu∣ralis causa rationabilis naturae in Deo substituta est, necessario quicquid ad eam re∣fertur, ad causam ejus referetur. Sin autem vera ratio irrationabilem motum non relativo modo ad rationabilem naturam referri, sed omnino è contrario opponi con∣tendit, quemadmodum irrationabile rationali; relinquitur ad inquisitionem, unde igitur ille irrationabilis motus, in quo causa peccati constituitur, originem ducit? Quo in loco nihil aliud verisimilius occurrit in quo causa irrationabilis motus intel∣ligatur praeter naturalis boni abusionem divinis legibus prohibitam; quod proprium est perversae & illicitae cupiditatis uniuscujusque liberi arbitrii, bono male utentis. Cujus abusionis exempla tam late patent, ut nullus ferme sit, qui non ipsa in seipso uberrime probare possit. Sed notandum neminem summis naturae nostrae bonis ma∣le uti valere: naturalis siquidem virtus essentia, virtute & operatione nullum si∣nit abuti; sicut neque sapientia & intellectu & ratione, quoniam haec sunt quae prin∣cipalem naturae nostrae possident sedem. Mediis autem naturae bonis, ut est ingeni∣um & sensus corporis, & ipso corpore extremisque bonis, ut sunt ea quae extra nos sunt in rerum sensibilium ordinibus constituta, & bene uti & male potestas datur. In∣genium quippe naturale bonum est, hominibusque à Deo datum & ad cogitanda & invenienda utilia & honesta; eo tamen perversa voluntas abutitur, quaerens nocivas & perniciosas occasiones, quibus decipiat & perdat quos decipere & perdere cupit. Oculorum sensus (ut de ceteris taceam) naturale bonum est, & à Deo datum ad corpo∣ralis lucis receptionem ut per eam & in ea rationalis anima formas & species nume∣rosque sensibilium rerum discerneret, inque licitos suos usus ex eis accipiet verum, & ipso male abutuntur qui libidinoso appetitu visibilium formarum pulcritudinem appetunt, sicut ait Dominus in Evangelio: Qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, jam moechatus est in corde suo, mulierem videlicet appellans generaliter totius sensibilis creaturae formositatem. Quid dicam de extremis bonis sensibilibus? Nonne luce clarius est, quod in eis boni bene, mali vero male utuntur? Boni quidem ad laudem & servitutem bonorum omnium largitoris; mali vero ad perficiendos impetus suae per∣versae cupiditatis. Causas autem illicitae abusionis at{que} perversae cupiditatis siquis vult invenire, sollicitus quaerat. Ego autem securus sum incunctanter prospiciens quod nemo eas potest reperire. Ut enim malum incausale est, & nullo modo invenitur unde est, ita naturalis boni illicita abusio ex nulla naturali nascitur causa. Hoc autem dico B. Dionysium Areopagitam in libro de Divinis Nominibus, & S. Aurel. Augustinum, in libris de Libero Arbitrio sequens. Stultum quippe est eorum causas quaerere quae nullo genere, nulla forma vel specie, nullo numero bonorum quae à summo bono & conditore omnium & facta & ordinata sunt, continentur; quoniam penitus incausale & insubstantiale est omne quod ab eo factum non est. Hinc mihi videntur rectius rerum proprietates considerare, qui dicunt libidinosum appetitum, non autem malam voluntatem suppliciorum causam esse, nequis existimet duas vo∣luntates in una eademque natura comprehendi, una quidem bona, altera vero mala; dum una voluntas humanitati inest, quamvis saepe in bono, saepe in malo accipiatur: libido autem non solum naturalibus bonis omnino excluditur, verum etiam aut vix aut nunquam in significatione boni in divina scriptura reperitur. Nam & primus homo in quo omnes peccaverunt, libidine dominandi & super omnia exaltandi de∣ceptus est, atque peccavit suadente diabolo ac dicente: in quocunque die comederitis ex eo, prohibito videlicet ligno, aperiuntur oculi vestri, & eritis sicut dii scientes bonum & malum. O quanta libido superbiae in illo erat, qui sua virtute Deus esse cu∣piebat! Non ergo Paganorum impietas, vel Judaeorum perfidia, vel aliarum natio∣num fabulosa deliramenta ex naturalibus causis, sed ex libidinosis cupiditatibus vana∣rum cogitationum profluxere; ideoque in nullo eorum natura punietur, sed libido. Omnia quippe vitia quae virtutibus contraria sunt, naturamque corrumpere appe∣tunt, generaliter libidinis vocabulo solent appellari. Turpissima itaque libido im∣piorum in falsorum deorum cultu, perfidorum in negatione veritatis, aliarumque

gentium in falsarum libidinum deliramentis, in vanissimis phantasiis eorum quae sibi futura fingunt, dum nihil in eis invenient praeter incomprehensibiles umbras, sup∣pliciis relinquitur torquenda, universitate naturalium bonorum totiusque naturae à Deo creatae integra, plenissima, impunitaque permanente. Caeterum generalis omni∣um impiorum poena erit, ut saepe diximus, luctus & tristitia de absentia & perditio∣ne rerum quibus in hac vita delectabantur, quarum phantasias semper veluti prae ocu∣lis habebunt, quas comprehendere ardenter cupientes nequibunt, quoniam nihil sunt, cupientes consolationem habere ex his quae desperationem ingerunt & inquietudi∣nem. Hinc oritur sera poenitentia, inutilisque consolationis postulatio; quod per linguam divitis guttulam aquae de summo digito pauperis Lazari petentis & dicentis, quia crucior in hac flamma, significatur. Lingua quippe postulationis auxilii, flam∣ma tardae de delictis poenitentiae, aqua refrigerii, digitus distributionis meritorum qua creduntur Sancti post hanc vitam posse praestare auxilium his qui in poenis sunt, typum gerit. Ex hoc enim loco datur intelligi non solum viventes in carne adhuc, verum etiam spoliatas carne animas auxilium Sanctorum petere posse, sive ut penitus liberentur à poenis, sive ut minus crucientur in eis. Incassum tamen petere si in hac vita in profundum malitiae cecidere poenarum omnibus impiis communis quae omnia vitia in hac vita perpetrata, & in quibus usque ad separationem corporis & animae absque ulla poenitentia aut aliqua occasione purgationis post corpus perseveratur in trucibus horribilibusque veluti ferocium bestiarum speciebus ad cumulum tormen∣torum administrat; ut quae hic delectabilia impie viventibus arrident, illic terribi∣liter appareant justissimo puniendi modo. Quid enim aequius est divinaeque ordi∣nationi congruentius, quam ut ea quae in hac vita illicito amore ardentes sequuntur injusti, in alia vita quae rectius aeternae mortis vocabulo significatur, ingenti pavore territi fugiant puniti, nec tamen evadere valituri? Haec autem omnes ceteraeque in∣effabiles & innumerabiles varietates, in phantasiis rerum sensibilium futurae sunt. Phantasiae autem in latissimis memoriae capis sive hic sive illic ordinatissimi dispo∣nuntur: quorum primus est, earum quae per Visum, Secundus, earum quae per Au∣ditum, Tertius, earum quae per Olfactum, Quartus, earum quae per Gustum, Quin∣tus, earum quae per Tactum, veluti per quinque portas civitatem animae intrant. Quarum phantasiarum duae formae sunt. Una earum in quibus his qui in hac vita bene, sed non summe vixerunt, praeparantur praemia; alia in quibus his qui male vi∣vunt, dispensantur supplicia. Siquidem sancti qui adhuc in carne constituti, virtute actionis & scientiae mundum carnemque seque ipsos superantes usque ad ipsum Deum altitudine contemplationis ascenderunt; non in phantasiis rerum sensibilium, sed in theophaniis divinarum virtutum laboris sui mercedem, insuper etiam deificationis gra∣tiam accipient. Aliud est enim intra naturae bona manere, quod generaliter omni∣bus divina largitate praestabitur; aliud autem omnem naturam ejusque bona supera∣re, & ad ipsum Deum pervenire, quod proprium est divinae gratiae. Ʋbi enim fuerit corpus, hoc est Veritas, illuc congregabuntur aquilae, hoc est animi qui eam contempla∣turi sunt. Et iterum eorum qui terminos naturalium bonorum non excessuri sunt, biformis speculatio est. Aliter enim considerantur in his qui merito bonae conversa∣tionis simplicisque innocentiae non solum omnes poenas evasuri, verum etiam prae∣mia sibi condigna ac soli Deo cognita recepturi, ita ut naturalia bona possideant, & superaffluentis divinae largitatis quodammodo participes fiant, non tamen deificati; aliter in his in quibus solummodo naturae integritas restaurabitur, maleficia vero & libidinosa carnalis eorum vitae intemperantia aeternis punietur suppliciis. Quae vi∣delicet supplicia divinis legibus ordinata, naturae, intra cujus virtutem & sustinen∣tur & comprehenduntur, nusquam nunquam sunt nocitura, ejusve pulcritudinem nec in toto nec in parte infectura. Unusquisque itaque in sua conscientia intra se∣metipsum aut praemia recipiet, aut poenas luet; ipsa vero natura in omnibus libera permanebit. Hactenus de his; nunc ad reditum creaturae in pristinum statum, de quo principaliter sermocinatio est, redeundum. D. Redeundum sane, ac tempus exigit prolixitasque disputationis. Et vereor ne forte his qui lecturi sunt, multi∣plex perplexaque earundem rerum repetitio fastidium gignat. M. Perplexa materia difficillimarumque rerum anfractus multiplicem perplexamque ratiocinationem exi∣gunt. Et fortassis non deerunt quibus magis placebit frequens earundem rerum re∣petitio, quam brevis cursique ingrediens de his quae saepe mentis aciem fugiunt, inti∣matio,

quae solet facilius cludere obtrusa quam aperire, & amphiboliam inferre quam expellere. D. Ingredere quo & quali modo vis; tantum ut principalem quae∣stionem quae de reditu est, absque ullis incidentibus quaestionibus discutias. Inciden∣tes quippe quaestiones finem disputationi impediunt imponere. M. De generali totius sensibilis creaturae in causas suas reditu finito mundo docuimus, & nunc ite∣rum specialiter de reditu humanae naturae docere debemus. Tota itaque humanitas in ipso qui eam totam assumsit, in pristinum reversura est statum, in Verbo Dei vide∣licet incarnato. Qui reditus duobus modis consideratur, quorum unus est, qui to∣tius humanae naturae docet in Christo restaurationem; alter vero, qui non solam ipsam restaurationem generaliter perspicit, verum etiam eorum qui in ipsum Deum ascen∣suri sunt, beatitudinem & deificationem. Aliud enim est in paradisum redire, aliud de ligno vitae comedere. Legimus quippe primum hominem ad imaginem & similitu∣dinem Dei factum, in paradiso positum fuisse; sed non legimus eum de ligno vitae comedisse. Esus siquidem ligni vitae prohibiti ligni praeoccupatus dulcedine est ex∣pulsus: futurum quippe erat ei de ligno vitae edere, si divinis praeceptis voluisset pa∣rere; feliciter tamen vixisset etiam priusquam de ligno vitae comederet, si absque mora postquam creatus est, non peccaret. Ubi datur intelligi, quod tota nostra na∣tura, quae generaliter vocabulo hominis ad imaginem & similitudinem Dei facti signi∣ficatur, in paradisum, hoc est in pristinam conditionis suae dignitatem reversura sit: in his autem, qui solummodo deificatione digni sunt, ligni vitae fructum participabit. Ligni autem vitae, quod est Christus, fructus est beata vita, pax aeterna in contem∣platione veritatis, quae proprie dicitur deificatio. Est enim beata vita, ut ait Augu∣stinus, gaudium de veritate, quae est Christus; & fortassis hoc est quod ait Apostolus: O∣mnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. Sic enim multi & pene omnes hunc locum Apostoli de Graeco in Latinum transtulerunt; ac si aperte diceret, omnes nos qui homines sumus, nemine excepto, in spiritualibus corporibus & integritate naturalium bonorum resurgemus, & in antiquitatem primae conditionis nostrae re∣vertemur; sed non omnes immutabimur in deificationis gloriam, quae superat omnem naturam & paradisum. Itaque sicut aliud est generaliter resurgere, aliud est specia∣liter immutari: ita aliud est in paradisum redire, aliud de ligno vitae comedere. In uno quidem naturae significatur restauratio; in altero vero commendatur electorum deificatio. Hoc autem dico, non ignorans hunc locum Apostolicum aliter ab aliis esse translatum. Quidam enim interpretati sunt, omnes quidem dormiemus, sed non omnes immutabimur, quidam ex quibus est Johannes Chrysostomus; omnes quidem immutabi∣mur, sed non omnes dormiemus. Quorum interpretationes ad praesentis operis negoti∣um non pertinent, ut opinor. D. Cur non pertinuerint, ignoro. Qui enim de creaturae sensibilis reditu disputat, nunquid non de resurrectione corporum tractat? Profecto. Non enim aliud est resurgere, aliud redire. Nam ex mortuis resurre∣ctio quid aliud est, quam in statum naturalem recursio? Expone itaque breviter cursimque, quid volunt praedictae interpretationes, quas penitus intactas praeterire voluisti. M. Qui interpretati sunt, omnes quidem dormiemus, sed non omnes immutabi∣mur, videntur mihi Apostoli verba ita intellexisse, ac si diceret; omnes moriemur. Quis enim qui vivit, & non videbit mortem; sed non omnes immutabimur. Nam qui ab initio mundi usque ad secundum Domini adventum, hoc est usque ad finem secu∣li mortui sunt, & moriuntur, & morituri sunt, non continuo absque ulla mora, verum interpositis temporalibus spatiis resurrectionem corporis communem expe∣ctant, praeter eos qui cum Christo resurrexerunt: illi vero, quos in carne viventes finis mundi & adventus Domini inveniet, non solum dormient, verum etiam immu∣tabuntur: nullo quippe temporali spatio interposito simul dormient & evigilabunt, hoc est morientur & resurgent, sicut ipse Apostolus dicit, in momento, in ictu oculi. Ita ut plus immutatio in eis, quam mors perficiatur. Quomodo enim mors in∣telligitur, ubi nullum spatium inter exitum de hac vita, & transitum in alteram in∣terponetur? Qui autem transtulerunt, omnes quidem immutabimur, sed non omnes dor∣miemus, nihil aliud videntur velle, nisi quod omnes homines in resurrectione futura de praesenti vita in futuram, alii morte corporis interposita, alii non interposita, im∣mutabuntur; quando▪ ut idem Apostolus ait, corruptibile hoc, videlicet corpus, induet in∣corruptionem, & mortale hoc induet immortalitatem, & absorbebitur mors in victoriam, & novissime inimica destruetur mors: sed non omnes dormiemus, hoc est non omnes mor∣tem

carnis patientur, priusquam de vita temporali in vitam immittentur aeternam. Nam quos adventus filii hominis vivos jam in carne reperiet, mors corporis non dis∣solvet, nec separationem corporis & animae patientur; sed solummodo in momento, in ictu oculi immutationem habebunt; ideoque non dormient, sed semper, nulla morte carnis interposita, vivent. Cui sensui omnino favet Sanctus Augustinus & Jo∣annes Chrysostomus. Fides etiam catholica videtur hoc approbare, quae incunctanter credit Dominum nostrum Jesum Christum judicare vivos & mortuos venturum: vi∣vos quidem, quos adventus judicis manentes adhuc in carne reperiet: mortuos vero, qui jam solutionem corporis & animae perpessi sunt. D. Nonne ergo omnes, qui in paradisum redituri sunt, hoc est in pristinam naturae humanae conditionem, ligni vitae fructum participabunt? M. Non omnes plane, sed soli, qui mundum & car∣nem vicerint; sicut in Apocalypsi scriptum est: Vincenti dabo edere de ligno vitae, quod est in paradiso Dei mei. Et gratia siquidem & natura, ut in superioribus tractatum est, omnibus hominibus communiter praestatur in paradisum redire: sola vero gra∣tia solis deificatis de ligno vitae edere. D. Cur itaque in medio paradisi lignum vi∣tae esse Scriptura testatur; si non omnibus, qui in paradisum redituri sunt, de fru∣ctu ejus edere permittitur & perdonatur? M. Attende, quod divina Scriptura non simpliciter lignum vitae in paradiso esse testatur, sed expressius in medio paradisi; ut vocabulo paradisi totam humanam naturam, quam omnes homines & boni & mali participant, intelligas; medii vero ejus significatione secretissimos intimosque ejus∣dem naturae sinus, in quibus imago & similitudo Dei expressa est, ubi lignum vitae, hoc est Dominus noster Jesus Christus, plantatum, cujus contemplatione nemo nisi purgatissimus fide & actione, & illuminatissimus scientia, & perfectissimus sapientia & divinorum mysteriorum intelligentia frui sinitur. Et hoc, ut arbitror, in mystica Solomonis templi aedificatione praefiguratum est. Omnes siquidem, nemine excluso, & boni & mali, circumcisi & incircumcisi, masculi & foeminae, omnesque totius mundi nationes, sive orationis sive negotii causa, undique illuc confluerent, in ex∣tremas porticus intrabant, ibique negotia sua peragere sinebantur: soli vero Sa∣cerdotes & Levitae in porticum Sacerdotum & in porticum Solomonis ingredieban∣tur. Deinde Sacerdotes loti & purgati in mari aeneo, quod erat in porticu Solomo∣nis, in Sanctum templum exterius, ubi erant panes propositionis & candelabra, in∣troibant: nulli vero ultra velum in Sancta Sanctorum, ubi erat arca & altare thy∣miamatis, & propitiatorium, & duo Cherubim, nisi summo Sacerdoti introire lice∣bit. Ex hoc datur intelligi omn••s intra terminos naturalis paradisi, veluti intra quoddam templum, unumquemque in suo ordine contineri; soli vero in Christo san∣ctificati interiora intrabunt, & iterum in Sancta Sanctorum, veluti interiora interio∣rum, ipsi qui in summo Pontifice, Christo videlicet, sunt, & unum cum ipso, & in ipso facti sunt, introducentur; ubi Christus est, qui significatur per altare; quoni∣am suae soliditate sustinet omnia, & non solum altare, sed thymiamitis altare: odor siquidem illius, hoc est laus & gloria, implet omnia. Ipse est arca, in qua omnes the∣sauri sapientiae & scientiae sunt absconditi. Ipse est virga, quae regit & mensurat omnia; & manna, quia pascit omnia. Ipse propitiatorium, quia semper pro nobis intercedit ad Patrem, ostendens ei generale sacrificium, & mundi pretium, humani∣tatem videlicet suam, quam sacrificavit & tradidit pro purificatione & redemptione totius generis humani, nemine excepto. Nam quemadmodum in nullo venit absque peccato, quod non acceperit; ita in nullo reliquit, quod non redemerit, & redi∣mendo salvavit & sanctificavit; quoniam ipse est redemptio & salus, purgatio, & illuminatio, & perfectio universae humanitatis in omnibus & singulis; circa quem Cherubim, ordines videlicet Angelorum discurrunt; per quos visibilia & invisibilia ordinata disponit. Et fortassis ideo bini Cherubim circa arcam, id est, Christum describuntur; quia Angelica natura sensibilem & intelligibilem mundum administrat; quamvis non irrationabiliter unus Cherubim in figura intellectualis in Angelis; alter vero in typo rationalis naturae in hominibus accipiatur. Intelligibiles quippe ratio∣nabilesque substantias proximas esse Christo nemo sapientum dubitat. Videsne er∣go quam altum & super-naturale est tale lignum in medio paradisi, humanae videli∣cet naturae plantatum, audire, eoque frui ad hoc remotum ab omnibus lignum, so∣lisque deificatis concessum? Paulus raptus est in tertium naturae nostrae coelum, hoc est super omne corpus & spiritum vitalem, in ipsum intellectum, in quo Dei verbum,

quod est lignum vitae, ineffabili modo super omnem essentiam & virtutem & opera∣tionem in luce habitat inaccessibili, ultra & intra naturam ad imaginem Dei factam. In ipsum itaque paradisum, veluti in amplissimum serenissimumque templum omnes homines, unusquisque secundum suam analogiam intrabit; & habitabit in eis ipse qui dixit: Ego ero in medio eorum. Hinc Propheta, vota mea (inquit) reddam in con∣spectu omnis populi ejus, in atriis domus Domini in medio tui. Jerusalem siquidem visio pa∣cis seu templum pacis interpretatur, & ipsa est domus Domini in monte supernae con∣templationis aedificata, ad quam Propheta hortatur omnes homines per virtutum gra∣dus & speculationum altitudines ascendere, dicens: Venite, ascendamus ad montem Do∣mini & ad domum Dei Jacob. Non enim alibi habitat Deus, nisi in humana & Ange∣lica natura, quibus solis donatur contemplatio veritatis. Neque has duas naturas veluti duas domus debemus accipere; sed unam eandemque domum ex duabus in∣telligibilibus materiis constructam. De hac domo videtur Dominus dixisse, in domo Patris mei mansiones multae sunt. In atriis domus hujus omnes homines mansiones possi∣debunt, dum in causas suas redituri sunt, sive bene in carne sive male vixerint. Nul∣lus enim pulcritudinem ejus potest corrumpere, neque honestatem turpificare, neque amplitudinem minuere vel augere. Extra quam quid esse posset, intra quam quid esse non valeret? in qua nullius turpitudo turpis est, nec malitia nocet, nec error errat. Cujus pulcritudinem immundorum Spirituum nequitia, seu hominum impiorum ir∣rationabiles motus non solum non contaminant▪ verum etiam adaugent. Nulla e∣nim pulcritudo efficitur, nisi ex compaginatione similium & dissimilium contrario∣rum & oppositorum; neque tantae laudis esset bonum, si non esset comparatio ex vi∣tuperatione mali. Ideoque quod malum dicitur, dum per se consideratur, vitupe∣ratur; dum vero ex ejus consideratione bonum laudatur, non omnino vituperabile videtur. Quod enim boni laudem cumulat, non omnino laude caret. Nunquid omnium bonorum conditor, malorum ordinator, in universitate, quam condidit, malum sineret, si nihil utilitatis conferret? Quod etiam ex collationibus rerum sen∣sibilium aut ex humanis moribus facillime conjicitur. Ex infructuoso quippe ligno fructiferi laus amplificatur, ex libidinoso homine casti. In paradiso itaque huma∣nae naturae unusquisque locum suum secundum proportionem conversationis suae in hac vita possidebit; alii exterius veluti in extremis porticibus, alii interius tanquam in propinquioribus atriis divinae contemplationis, alii in amplissimis divinorum my∣steriorum templis, alii in intimis super omnem naturam in ipso & cum ipso, qui su∣per-essentialis & super-naturalis est, Theophaniis. Beati sunt, qui in abdita intrant sapientiae, quae est Christus; qui accedunt in obscurissimas tenebras excellentissimae lucis, in qua simul in causis suis vident omnia; ubi non locorum vel temporum in∣tervalla bonos à malis, sed meritorum distantia segregat. Non quantitas & pulcri∣tudo corporum, sed honestas & magnitudo virtutum laudatur; non personarum, sed morum dignitas & nobilitas quaeritur; una omnibus communis natura, diversa autem gratia; ubi omnes simul sunt, & simul non sunt; simul sunt similitudine substantia∣rum, simul non sunt dissimilitudine affectuum. Simul erant Dives & Abraham in spiritualibus substantiis, quas una eademque humana colligit, & inseparabiliter jun∣git essentia; sed non simul erant per differentiam spiritualium qualitatum. Chaos e∣nim magnum erat inter eos; Abraham quippe in aeterna quiete gaudebat, Dives in flamma in extinguibili lugebat; propterea vidit de longe Abraham. Quis verbis po∣test exprimere, quantum interstitit inter tristitiam & laetitiam etiam in hac vita, quanto magis in altera? in qua nulla tristitia sequetur justorum laetitiam; neque ulla laetitia sequetur impiorum tristitiam▪ divina sententia dignas singulis incommutabili∣ter attribuente retributiones. Et hoc est chasma magnum & impermeabilis hiatus, dividens inter praemia & supplicia. Dives autem non de longe, sed juxta loqueba∣tur, ut intelligas eum non natura segregatum fuisse ab Abraham, sed culpa. Una siquidem essentia jungit, quos meritum dissimile dividit. Paulo priusquam Dominus pateretur, simul in uno coenaculo Judas Iscariotes & Simon Petrus cum Christo coe∣nabant; sed unus juxta Christum, alter longe erat à Christo. Unus qui cum Chri∣sto intingebat manum in paropsidem, humanitatis Christi erat traditor; alter qui non legitur intinxisse manum cum Christo in paropsidem, divinitatis Christi erat con∣templator: unus avarus vendidit hominem Dominum, alter Theologus cognovit Dominum hominem: unus osculo corporis corpus tradidit, alter osculo mentis di∣vinam

mentem dilexit. Hoc autem dico, ut cognoscas quod non locorum intervalla, sed meritorum qualitates faciunt hominem appropinquare Christo, aut ab eo elon∣gari. Hinc datur intelligi omnes homines unius ejusdemque naturae, quae in Christo redemta est, omnique servitute, sub qua adhuc congemiscit & dolet, liberata, par∣ticipes esse, & in ea unum omnes subsistere: meritorum vero qualitates & quanti∣tates, hoc est bonorum actuum malorumque differentias, quibus unusquisque in hac vita bene vixit, adjutus Deo per gratiam; seu male, desertus Deo per justitiam, lon∣ge à se invicem & multipliciter & in infinitum disparari. Omnia autem haec in illa una & amplissima domo ordinari & comprehendi, in qua respublica universitatis à Deo & in Deo condita per multas diversasque dispensata mansiones; hoc est meri∣torum & gratiarum ordinationes. Domus illa Christus est, qui omnia ambit virtute, disponit providentia, regit justitia, ornat gratia, continet aeternitate, implet sapien∣tia, perficit deificatione; quoniam ex ipso, & per ipsum, & in ipso, & ad ipsum sunt omnia

XXXVII. D. Quae à te dicta sunt, recta fide credentibus rectoque intuitu rerum naturas perspicientibus, non solum rationabilia, verum etiam verisimilia probantur esse; quamvis his, qui nihil esse inter ea, quae localiter & temporaliter intra hunc mundum sensibilem continentur, cogitant, incredibilia ac veluti vana deliramenta videantur; affirmantes hunc mundum sensibilem in suas causas non rediturum, ne∣que penitus periturum; sed suis qualitatibus solummodo permutatis in melius, per∣mansurum, suis corporibus compositum, suis locis discretum, suis temporibus di∣stinctum, suis numeris multiplicatum, suis extremitatibus ambitum in parte sui, velu∣ti inferiori, corporibus animabusque impiorum aeterni ignis ardore torquendis lo∣cum praebentes. De quo & in superioribus libris tractavimus, & nunc iterum in me∣moriam revocantes breviter repetimus. Quidam enim spatium, quod luna segre∣gat à terra, tormentorum loco distribuunt: quidam inferiorem corpulentioremque, umbrarum capacem, terrisque proximam, praefati spatii, quod aëris vocabulo nun∣cupatur, partem: quidam intimos telluris sinus, veluti profundissima & amplissima antra, densissimarumque perpetuo caliginum plena, ac veluti filiis tenebrarum con∣digna. Ipsa autem impiorum corpora, in ea quantitate, qua ceciderunt, inque eo∣rum sexu & forma, numeroqúe membrorum resurrectura, eodemque omnino modo, quo in hac vita vixere, futura praedicant; eo excepto, quod de mortalibus tempora∣libusque in immortalia mutabuntur & aeterna, de animalibus in spiritualia: neque hoc ad virtutem naturae divinaeque bonitatis refertur largitatem, sed ad strenui judicis durissimam & incommutabilem austeritatem, data naturae & dona gratiae in crudeli∣tatem vindictae transfundentes. Aiunt enim impiorum corpora non aliam ob causam immortalia, aeterna, spiritualiaque resurrectura, nisi ut perpetua sustineant suppli∣cia. Ignem quoque in quo ardebunt, corporeum sensibilemque esse non dubitant. Similiter de vermibus non morituris, deque stagno sulphureo nescio quid somniant. Corporalia tamen atque localia haec omnia esse incunctanter affirmant: masculos in sexu masculino, foeminas in sexu foeminino, propriosque singulorum habitus resur∣recturos publice clamant; nec non & singulorum membrorum officia, sed non ne∣cessaria, non defutura, ceteraque, quae vera plus deridet, quam astruit ratio. Duo∣bus enim commatibus concludit eos Apostolus, de generali omnium humanorum corporum resurrectione praedicans: Seminatur in contumelia, surget in gloria: semina∣tur in infirmitate, surget in virtute. Si ergo omnia corpora surgent in gloria & vir∣tute, ablata omni contumelia & infirmitate; qualis gloria erit his, qui aeternis dam∣nabuntur suppliciis, vel qualis virtus? Nec obstat quod alibi idem Apostolus ait: An non habet potestatem figulus luti, aliud vas facere in honorem, aliud in contumeliam? Non enim de resurrectione corporum eo loco disputat. Sed adversus eos ait, qui Deum conantur reprehendere, veluti iniquum, alios quidem eligentem, alios vero repellentem, & illos quidem vasa misericordiae facientem, illos autem vasa irae dese∣rentem. Si autem quis dixerit, quod non de generali omnium humanorum corpo∣rum, sed de speciali justorum his verbis praedicaverit; videat quid ipse Dominus dum Lazarum resuscitaverat, de seipso dicebat: Ego sum (inquit) resurrectio. Non dixit specialiter, ego sum resurrectio justorum; sed universaliter, ego sum resurre∣ctio. Si ergo ipse est resurrectio; profecto uniformiter his quos resuscitat, seipsum praestat; quemadmodum ipse, ut Pater suus, solem oriri facit super bonos & malos, &

pluit super justos & injustos. Et fortassis ipse est sol qui omnibus similiter oritur, & pluvia quae similiter super omnes pluit; generaliter quidem omnibus resurrectionis & vitae gratiam praestans, specialiter vero in se credentibus, non solum mortem car∣nis, sed etiam mortem mentis, qua Deus ignoratur & quae maxima impiorum poe∣na est, auferens. Ita sicut aequaliter dedit omnibus hominibus esse, ita aequaliter daturus est resurgere, & Angelicae naturae similitudinem possidere. Superiora vero mundi sensibilis spatia, quae dicuntur aetherea, à luna videlicet sursum versus usque ad extremum stelligerae sphaerae ambitum corporibus Sanctorum in possessionem se∣gregant, rationabili, ut eis videtur, distributione, infimas quidem caliginosasque mun∣di partes dignis supplicio, summas vero lucidasque praemio honorificandis ordinare. Ipsa etiam Sanctorum corpora localia suisque quantitatibus corporalium membro∣rum, propriisque staturis circumscripta, sexu quoque virili foemineoque discreta futura esse praedicare non trepidant; mutata tamen in spirituales qualitates subtilis∣simasque substantias, aethereorum corporum instar; ita ut quae hic terrena & caduca, illic coelestia & aeterna; quae hic gravia & corruptibilia, illic omni pondere carentia, omni corruptione libera, ut mirabili celeritate quorsumcunque velint, motum suum oculorum radiis simillima exerceant; omnia tamen corporalia organa, id est, corpo∣ralia membra suis discreta locis habitatura, oculos scilicet, ceteraque sensuum in∣strumenta, caput humerorum tenus, brachia, thoracem, pedes, ceteraque membra suis sedibus disposita. Sed dum talia in libris Sanctorum Patrum lego, stupefactus haesito maximoque horrore concussus titubo: & dum intra me ipsum cogito, cur specialissimi viri ultra omnes operationes localium temporaliumque cogitationum ascendentes, totumque sensibilem mundum virtute contemplationis superantes, hu∣jusmodi dicta suis scriptis commendaverunt posteritatique tradiderunt; facilius du∣cor existimare non aliam ob causam ad haec excogitanda & scribenda attractos fuisse, nisi ut saltem vel sic terrenis carnalibusque cogitationibus deditos, simplicisque fidei rudimentis nutritos ad spiritualia cogitanda sublevarent. Nam qui ultra hunc mun∣dum sensibilem nihil esse excogitant, promptiores sunt ad negandam quam ad con∣fitendam veridicam naturarum speculationem: audientes siquidem neque loca, neque tempora, neque corpora, neque corporalia post finem hujus mundi esse futura, con∣festim inflammati erumpunt & proclamant, dicentes; nihil igitur erit, si nihil tali∣um remanserit; & insultant his, qui sola spiritualia promittunt, rerumque sensibi∣lium auferunt opiniones. Haec itaque, ut opinor, magnis divinisque considerantibus, timidisque fidelium simplicium cogitationibus consulentibus utilius visum est prae∣dicare terrenorum sensibiliumque corporum transmutationem in coelestia spiritualia∣que corpora quam penitus corpora & corporalia & sensibilia omnia nunquam esse futura. Tolerabilior quippe carnaliter cogitantibus videtur ad credendum terreno∣rum corporum in coelestia transitio, quam totius corporalitatis negatio. Eodem condescensionis modo locutus est Apostolus, ut existimo, de resurrectione terreni corporis disputans: Seminatur, inquit, corpus animale, surget corpus spirituale; ac si di∣xisset, corpus terrenum & animale, quod seminatur in mortis & corruptionis solu∣tione, surget corpus spirituale & coeleste, terrena videlicet quantitate & qualitate in coelestem qualitatem & quantitatem transmutata: & ut breviter dicam, sic multi ac pene omnes haec verba Apostoli volunt intelligere; de terreno erit coeleste, de corporali erit spirituale, semper tamen corpus erit; de ponderoso in subtile mutabi∣tur; nunquam tamen aetherea corpora transcensurum, neque corporales qualitates amissurum, sed terrenis qualitatibus in coelestes transiturum, sicut fumus vertitur in flammam. Quisquis autem Sancti Ambrosii Gregoriique Theologi, nec non expo∣sitoris ejus, Maximi dico, diligentius dicta inspexerit; inveniet profecto non muta∣tionem corporis terreni in coeleste corpus, sed omnino transitum in ipsum spiritum, non illum, qui aether, sed in illum, qui intellectus vocitatur. Ambrosius siquidem omnem compositionem aufert, ita ut post resurrectionem corpus & anima & intel∣lectus unum sint, & unum simplex, neque ex tribus conjunctum, sed in unam ineffa∣bilem harmoniam compactum, & quae hic tria videntur, illic unus intellectus efficitur. Gregorius similiter & incunctanter astruit mutationem corporis tempore resurrectio∣nis in animam, animae in intellectum, intellectus in Deum; ac sic omnia in omnibus Deus erit, sicut aër vertitur in lucem. Et hoc Apostolus, siquis subtiliter verba ejus intimaverit, non silet: ait enim, Seminatur corpus animale, surget corpus spirituale, hoc

est corpus, quod animale seminatur, id ipsum corpus spirituale, hoc est mutatum surget in spiritum, & ut apertius dicam, de corpore erit spiritus. Quod etiam aperte declarat, dicens: Seminatur in contumelia, surget in gloria; seminatur in insirmitate, sur∣get in virtute. Quae enim gloria est seu virtus, terrenum corpus in qualitate side∣rum & subtilitate aetherea surgere, seu celeritate moveri? Nec obstat quod idem Apostolus ait: "Alia claritas solis, alia claritas lunae, alia claritas stellarum; stella "autem à stella differt in claritate; ita & resurrectio mortuorum. Similitudinem quippe introduxit è corporibus excelsissimis clarissimisque sensibilis mundi, ut suade∣ret resurrectionis gratiam, & divinarum apparitionum per singulos regenerationis participes differentiam, hoc enim est stella autem à stella differt in claritate, pulcre & convenienter ex comparatione coelestium luminarium varietatis multiformem in∣finitamque retributionem, secundum quam justissimus judex reddet unicuique juxta opera sua, egregius Doctor insinuans. Non enim audiendi sunt, qui autumant hu∣mana corpora post futuram resurrectionem ita in aethereis spatiis fulsura, ut unum∣quodque tantum claritatis accipiat, quantum in hac vita conversationis merito gessit, sive bene sive male; & justorum corporalis claritas soli lunaeque fulgentibusque stel∣lis, impiorum vero obscuritas minus splendentibus comparetur; contra quos ver ratio ait divinis adjuta scripturis, manifeste docens omnium humanorum corporum communem eandemque gloriam & virtutem in eadem spiritualitate, immortalitate, aeternitate futuram. Haec enim omnia generaliter omnibus & indifferenter ex natu∣ra praestabuntur & gratia. Et quid lucrum confert justo radiosum corpus instar so∣lis; aut quid damni impio caliginosum, veluti quaepiam obscurissimarum stellarum, habere; cum neque justi gloria in claritate corporis, sed in puritate contemplationis, qua Deus facie ad faciem videbitur, neque impii contumelia in membrorum turpitu∣dine, sed in divinae speculationis privatione futura sit? Praesentia siquidem veritatis faciet bonum, absentia miserum. Exempli gratia; duos homines ponamus, statura & aetate, forma & pulcritudine, sanitate etiam corporis, nobilitate generis, sensuum integritate, virium valetudine, membrorum agilitate ceterisque corporalibus bonis sibimet absque ulla differentia simillimos; quorum tamen unus sapiens, moribus ho∣nestus, omnibus virtutibus, quibus anima decoratur, comptus; alter vero insipiens, moribus turpis, omnibus vitiis, quibus anima deformis efficitur, corruptus: quid utrisque prosunt bona corporalia similiter possessa, dum unus nihil aliud conside∣rat, nisi ut ad summum bonum, ad quod tendit, perveniat, cognoscens non aliud esse summum bonum, nisi summo bono adhaerere, in eoque quiescere, aeternaliter∣que gaudere; hic incipiens, illic perficiens, beatitudinem suam; semper quaerens totum suum corpus dico, & animam & mentem super omnem creaturam ad eum, qui super omnia exaltatur, sublevare: alter vero adhuc in carne mortali constitutus, initium tormentorum suorum in aeterna tristitia, insipientiae suae caligine obcaecatus non sentit; neque cogitans, quod simul & inseparabiliter hujus vitae deliciae futuri∣que dolores nascuntur, dum adhuc in carne versatur, verum dum in praesenti stadio concurrunt, solae deliciae diligentibus eas arrident, & inter eas futura tristitia seipsam latitat; dum vero ad finem mortalis cursus pervenitur, deficientibus deliciis sola il∣la tristitia, quae jamdudum occulta ac veluti extincta putabatur, inextinguibili ar∣dore, hoc est cupiditate libidinum, quas perdiderat, lugebit. Hinc apertissime effici∣tur, nihil aliud appetendum, nisi gaudium de veritate, quae est Christus; & nihil aliud fugiendum, nisi ejus absentiam, quae est una ac sola totius causa aeternae tristi∣tiae. Tolle à me Christum, nullum bonum mihi remanebit, nullum tormentum me terret: ejus siquidem privatio & absentia totius rationabilis creaturae tormentum est, & nullum aliud opinor. Sed de his multa dici possunt; redeamus ad ea, quae restant. M. Priusquam ad finem praesentis libri perveniamus, pauca, ut existimo, dicenda sunt adversus eos, qui nobis objiciunt quasdam divinae Scripturae sententias, quibus conantur astruere sensibilia ista elementa, totamque mundanae molis amplitu∣dinem semper mansuram, intra quam humanorum quoque corporum post regenera∣tionem stationes motusque, ut dicunt, ordinabuntur; nulla corpora ultra hunc mun∣dum ascensura credentes, vel in spiritum transitura. Aiunt itaque: Si coelum & terra peribunt, ita ut nihil de corporalitate, vel localitate, vel de quantitate, vel de motibus temporalibus, vel localibus, vel de spatiis magnitudinum, vel de intervallis positionum in eis remanserit; quid est, quod ait scriptura; Erit coelum novum & terra

nova? Quibus verbis non solum coeli & terrae non promittitur destructio, verum e∣tiam in novitatem quandam certa perhibetur restauratio. Quibus respondemus, quod usitatissimus in divina Scriptura loquendi modus est, totum à parte significari, vel partibus, vel ex maxima divisione universae creaturae ipsam universitatem simpli∣citer comprehendi. Itaque quoniam totius mundi sensibilis constitutio inter duas extremas sui partes sibi invicem oppositas ac veluti contrarias, coelum dico & ter∣ram disposita est; pulcre Propheticus spiritus totius visibilis conditionis innovatio∣nem, hoc est in spirituales substantias transmutationem coeli novi terraeque novae typo significavit; ut coeli vocabulo aetherea coelestiaque omnia corpora extrema, terrae vero inferiora mediaque intelligas; ac per hoc simul totum visibilem mundum in suas spirituales causas transiturum. Si autem quis dixerit, hac divisione coeli novi terraeque novae universitatem visibilis & invisibilis creaturae significatam esse; non elongabitur à veritate, ut opinor. Rationabiliter quippe per innovationem coeli spiritualis naturae, terrae autem innovatione corporalium rerum restitutio praefigura∣tur. Testatur siquidem Apostolus omnia quae in terra sunt & in coelo, in Christo & per Christum restaurari. Non enim sensibiles solummodo, verum etiam intelligibiles creaturae ineffabili modo Deoque soli cognito in suas causas transibunt; hoc est in suarum causarum purissimam cognitionem, per quam eis adunabuntur; ea ratione, qua id quod pure intelligit, & id quod pure intelligitur, unum efficiuntur. Quod etiam, ut arbitror, Dominus in Evangelio significare voluit, dicens: Coelum & terra transibunt, verba autem mea non transibunt. Potest autem specialiter intelligi, erit coe∣lum novum & terra nova, de humanae naturae innovatione & in seipsam adunatione. Nostra siquidem natura adhuc in hac vita ex duabus substantiis composita est, constat enim ex corpore & anima; & quum haec tanta similitudo nostrarum substantiarum, ex quibus nunc constituimur, ex praevaricatione humanitatis in prima conditione processerat, ad veterem hominem pertinere testatur Apostolus, docetque nos spolia∣ri veterem hominem, & indui novum, Christum videlicet, in quo nostra natura, corpus dico, & animam, & intellectum, renovata est, & in unum simplificata, & de composita incomposita facta; & quod in capite totius humanae naturae, in ipso vide∣licet Domino nostro Jesu Christo, jam peractum est, in tota natura perficietur, dum terra nova corporis nostri in coelum novum, hoc est in novitatem animae mutabitur; ac deinde superiori ascensu corpus simul & anima, in spiritum, spiritus in ipsum Deum: & hoc totum in Christo & per Christum perficietur, qui finis est nostrae naturae & consummatio. Et iterum dicunt, veluti fortissimis acutissimisque ac ne∣cessariis argumentationibus nos convincere posse sibimet promittentes; si terra ista omnium corporum gravissima, medium imumque in creaturis obtinens locum, peri∣tura sit, necessario confinis ei luna proximaque siderum terris peribit: & si lumina∣re minus, profecto etiam & luminare majus; nam si totum periberit, nulla pars re∣manebit: & si ita evenerit, quid est quod per Prophetam promittitur: Erit lux lunae sicut lux solis, & lux solis septempliciter, sicut lux septem dierum. Non enim hic quae∣rimus (inquiunt) allegoriam lunae intelligi de Ecclesia, quae in Christo, qui est sol justitiae, fulgebit, & de ipso Christo, in quo septem dona Spiritus sancti manifestissi∣me omnibus, qui eum contemplaturi sunt, apparebunt; sed nudam historiam de am∣plificatione claritatis duorum maximorum coelestium corporum. Si autem haec duo luminaria non solum non peribunt, verum etiam manentibus illorum corporibus splendoris eorum gratia cumulabitur: quid obstat, si similiter quod de medii mundi partibus credimus, de extremitatibus quoque ejusdem credamus? praesertim cum Beatus Augustinus in ultimis de Civitate Dei libris non ipsa mundi corpora transitu∣ra, sed eorum qualitates in melius mutandas videatur docere; quemadmodum & humanorum corporum neque formae, neque qualitates, neque sexus transibunt, sed solummodo spirituales qualitates & immortales induentur: & in epistola ad Darda∣num incunctanter astruit, corpus Domini post resurrectionem in coelo localiter esse in eadem forma carnis atque substantiae, in qua apparuit mundo; adjecta solummodo immortalitate, non ablata natura: ac per hoc non ubique esse, sicut Deus, neque in divinitatem conversum ultra omnia loca & tempora, ultra omne quod dicitur & intelligitur; sed de aliquo loco visibiliter & corporaliter descendet judicare vivos & mortuos. Sed huic argumentationi non tantum laboriose, quantum illi existi∣mant, possumus occurrere. Dicimus enim universam sensibilem creaturam lunae tropo

insinuari. Nec immerito; ut enim luna incrementis decrementisque obnoxia est, sic & totus mundus iste generationi & corruptioni partium sui. Nihil enim in eo est firmum vel stabile; omne quippe quod comprehendit, quum incipit oriri, necessa∣rium est occidere. Solaris autem cursus & claritatis typo spiritualium rerum, quae uniformiter & stant & moventur, pulcherrimam dispositionem significari. Erit er∣go lux lunae sicut lux solis, quando transmutabitur corporalium rerum multiformis mutabilisque varietas, & incomprehensibilis discursio nunc sensibus apparens, nunc ab eis recedens, nunc perfectam, nunc imperfectam speciem praestans, in spiritualium substantiarum plenissimam immutabilemque claritatem uniformemque pulcritudinem & honestatem: lux vero solis, hoc est spiritualium rerum pulcra formositas erit sep∣templiciter sicut lux septem dierum, hoc est principalium causarum, quae in subli∣missimae sapientiae claritate substitutae sunt, quae etiam septenario numero typice solent figurari, quoniam sex primis-mysticis intelligibilibusque diebus in verbo Dei factae sunt, septimoque die earum perfecta consummatio in eo, in quo creatae sunt, requievit, & hoc est intelligibile sabbatum, quod & in conditione rerum praefigura∣tum est & inchoatum, & in earum fine manifestabitur & perficietur; quando omnis sensibilis creatura in intelligibilem, & omnis intelligibilis in causas, & causae in cau∣sarum causam, quae est Deus, mutabuntur, aeternaque requie gaudebunt, ineffabili∣que claritate fulgebunt, & sabbatizabunt. Et qui nobis Augustinum opponunt, tan∣quam ipsi majorem doctrinae illius reverentiam, quam nos, praebere voluerint, & fre∣quentius studiosiusque sententias ejus de talibus legerint; videant quid ipse in eis∣dem libris de Civitate Dei de interitu, deque destructione illius sensibilis & corporei coeli, omniumque quae intra ambitum ejus, in quibus etiam carnem Christi post resurrectionem includi ipsum beatum magistrum putant existimasse, disseruerit; & quomodo acutissimae intelligentiae homo senserit duo sibimet contraria, coelum sci∣licet corporeum penitus interiturum, & carnem Christi post resurrectionem in eo constitutam localiter & circumscripte in ea forma, qua inter homines verus homo ex hominibus factus, vixit. Itaque credibilius arbitrandum est de magno divinarum humanarumque rerum & solertissimo inquisitore & copiosissimo expositore secun∣dum capacitatem singulorum, quibus scripsit, scripsisse; quam à Sanctis Patribus, qui eum praecesserunt ordine temporum, ab Ambrosio dico Gregorioque Theologo, quorum auctoritate in aliis locis non discrepat, dissensisse. Ego autem nulli dero∣gans, cum nullo contendens indubitanter intelligo, quod ipse Dominus dixit, ego & Pater unum sumus, non de sola sua divinitate, sed de tota sua substantia dixisse; ac per hoc totus Christus, verbum videlicet & caro ubique est, nulloque continetur loco, nec in toto nec in parte sui; hoc est neque in divinitate, neque in humanitate, quibus veluti duabus partibus tota ipsius substantia constituitur. Et hoc ex senten∣tia Sancti Hilarii Pictavensis Episcopi possumus approbare: in libro siquidem tertio de Trinitate exponens, quod Dominus Patrem suum orans, ait:

& nunc clarifica me tu Pater apud temet ipsum ea claritate, quam habui, priusquam mundus esset; hoc protulit verbum, verbum caro factum, non amiserat quod erat, sed coeperat esse quod non erat; non de suo destiterat, sed quod nostrum est acceperat; profectum ei, quod accepit, ejus claritatis expostulat, unde non destitit. Ergo quia filius verbum, & verbum caro factum, & Deus verbum, & hoc in principio apud Deum & verbum ante mundi constitutionem filius; filius nunc caro factus orabat, ut hoc Patri caro inciperet esse, quod verbum, ut id quod de tempore erat, gloriam ejus, qui sine tempore est, acciperet, ut in Dei virtutem & in spiritus incorruptionem transformata carnis corruptio absorberetur.

XXXVIII. Si ergo transformata caro Christi est in Dei virtutem & spiritus in∣corruptionem; profecto ipsa caro virtus est & incorruptibilis spiritus: ac si Dei virtus & spiritus ubique est, non solum super loca & tempora, verum etiam super omne quod est; nulli dubium, quin ipsa caro in virtutem & spiritum transformata, nullo loco contineatur, nullo tempore mutetur; sed sicuti Dei virtus & spiritus, ver∣bum videlicet, quod etiam in unitatem sibi substantiae acceperat, omnia loca & tempo∣ra, & universaliter omnem circumscriptionem excedat. Sat est igitur praefati magistri unam sententiam, cum multae sint, ponere de coelo & terra, quae nunc sunt, quid post judicium futura erunt in vicesimo de Civitate Dei libro tredecimo capitulo.

Postea, inquit, peracto judicio tunc esse desinet hoc coelum & haec terra, quando

incipiet esse coelum novum & terra nova; mutatione namque rerum, non omnimo∣do interitu transibit hic mundus.

Unde & Apostolus dicit:

Praeterit figura hujus mundi,

volo vos sine sollicitudine esse: figura ergo praeterit, non natura. Dic, quaeso, ubi dissonat ab his, quae diximus de transitu mundi hujus in suas cau∣sas, quas ipse naturam vocavit. Ille dicit, hoc coelum & hanc terram post judici∣um esse defutura, solam vero eorum naturam immutabiliter manere; similiter & nos docuimus vestigia ejus & aliorum similium requirentes, omne quod in hoc mundo sensibile & locale & temporale omnique mutabilitati obnoxium, periturum, hoc est transiturum in ipsam substantiam; naturam vero ejus, quae incorporaliter & intel∣ligibiliter in primordialibus rerum causis immutabiliter & incorruptibiliter contine∣tur, semper mansuram. Siquis autem dixerit hujus mundi naturam atque substan∣tiam sensibilem corporeamve esse, locis temporibusque, generationibus & corruptio∣nibus subditam, vera ratione elongatus, omni responsione indignus efficietur; omni∣bus Physicis sapientibus dum sit definitum, naturam substantiamque corporum in∣corpoream esse. Si autem dixerit carnem Christi post resurrectionem intra ambitum hujus corporei coeli usque ad diem judicii mansuram, eo vero defecturo ultra omnia loca & tempora, ultra omnes virtutes coelestes ascensuram; profecto non intelligit, quod de toto Christo catholica confitetur ecclesia, dicens: Ascendit in coelum, sedit ad dextram Patris. Et quis nisi amens dixerit coelestes virtutes ultra hunc mundum esse, intra ipsum vero carnem Christi versam jam in spiritum, imo in ipsum Deum, de∣tineri cum videamus crassissimas nubes solari igne consumi, inque eum converti? Si dixerit, quid mirum si Christum secundum carnem in aliquo loco hujus corporei coeli, vel ubicunque in eo voluerit stare vel moveri credamus, secundum vero ani∣mam vel divinitatem ubique esse; si tamen anima ejus, sicut & divinitas ubique prae∣sens est atque diffusa: confiteamur Angelicos spiritus ultra omnem corpoream crea∣turam subsistere, & ultra omnem locum inlocaliter moveri; eorum vero corpora, quibus hominibus solent apparere, & localia esse, & intra ambitum sensibilis crea∣turae contineri. Respondemus neque Angelicos spiritus, neque spiritualia eorum corpora, quae causaliter in ipsis spiritibus subsistunt, intra septa corporeae creaturae omnino comprehendi. Non enim materialia ex qualitatibus mundi hujus elemen∣torum composita possident corpora; sed spiritualia intellectibus suis coadunata, in quibus quando & ubi & quomodo volunt, humanis sensibus ad tempus apparent, non tamen phantastice, sed veraciter. Ex veris quippe rationibus vera corpora pro∣cedere & spiritualia, dubium non est. In tali corpore Christum suis discipulis post resurrectionem apparuisse credimus, non quod aliud illud, aliud quod natum est ex virgine, suspensum in cruce, resuscitatum à mortuis; sed ipsum de mortali in im∣mortale, de animali in spirituale, de terreno in coeleste mutatum. In talibus corpo∣ribus humanae naturae numerositas ex secretis suis sinibus, si non peccaret, pullularet. Inest siquidem unicuique hominum occulta corporis sui ratio, in quam resurrectio∣nis tempore hoc terrenum mortaleque mutabitur, & in qua Angelicis corporibus as∣similabitur, quando homines aequales angelis erunt. Nulla itaque ratio nobis obstat, ut non incunctanter & credamus & intelligamus Dominum nostrum Jesum Christum in duabus suis naturis in inseparabilem suam substantiam adunatis, ubique esse, nul∣lamque sui partem ullo vel loco vel tempore, seu aliquo modo, quo creatura defi∣nitur, circumscribi. Totus enim Deus est totus ubique, totus super omne quod dicitur & intelligitur exaltatus, totus in Patre & cum Patre unum effectus, totus Deus in toto homine, & totus homo in toto Deo rationibus utriusque naturae in se∣metipsis permanentibus. Ac sic ineffabiliter & supernaturaliter nostri capitis harmonia coaptata est, in quam omnia membra ipsius sibi invicem coadunata reversura sunt; quando occurrent in virum perfectum, in plenitudinem aetatis Christi, & unus in omnibus, & omnes in uno, & erit, & apparebit. Non enim audiendi sunt, qui aliter putant accipiendum, quod ait Apostolus, donec occurramus omnes in unitatem fidei & cognitio∣nis filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi. Arbitrantur quippe hoc dictum fuisse de perfecta statura corporis Christi, tricesimo anno aetatis suae in carne, in qua statura & aetate corporali omnes homines resurrecturos conantur asse∣rere, sint abortivi, sint decrepiti, sint in quibuslibet incrementis decrementisve corpo∣ralibus, solvantur à corpore. Quorum falsissima deliramenta ipsius Apostoli verba mani∣festissime destruunt at{que} convincunt. Non enim de incrementis Christi secundum car∣nē quam acceperat, seu mensura ejus vel aetate, sed decorpore ejus, quod est ecclesia, talia

dicta sunt. Cujus corporis, ecclesiae videlicet, mensura & perfectio & plenitudo aeta∣tis spiritualis ipse est, qui & caput perfectissimum & intellectuale est sui corporis intellectualis, qui est finis omnium & consummatio. Intuere Apostolum ad Ephesios dicentem:

Omnia dedit sub pedes ejus, & eum dedit caput super omnia membra ecclesiae,

quae est corpus ejus, & plenitudo omnia in omnibus implentis. Et post aliquanta iterum in eadem Epistola intuere, quibus membris Christus corpus sibi aedificare voluit & aedificat:

ipse dedit, inquit, quosdam quidem Apostolos, quos∣dam vero Prophetas,

quosdam Evangelistas, quosdam Pastores & Magistros. Vi∣disti membra, vidisti materiem: interroga eundem Apostolum ad quid haec membra parantur. Respondet;

ad perfectionem Sanctorum, in opus administrationis, in aedificationem corporis Christi,

donec occurramus omnes in unitatem fidei & cogni∣tionis filii Dei. Vide initium aedificationis, unitatem quidem fidei; aedificationis perfectionem cognosce, unitatem videlicet cognitionis filii Dei. Hic igitur incre∣menta corporis Christi incipiunt, illic perficientur; quando Christus cum toto & in toto suo corpore quidam perfectus & unus vir, caput in membris & membra in ca∣pite apparebit: quando mensura & plenitudo aetatis Christi non corporalibus ocu∣lis, sed virtute contemplationis in omnibus Sanctis suo capiti adunatis clarissime vi∣debitur: quando spiritualis aetas, hoc est virtutum plenitudo, quae in Christo & ec∣clesia sua constituta est, consummabitur, & cetera quae de aeterna felicitate & perfe∣ctione beatitudinis in Dei filio intelligi possunt. In resurrectione autem humanorum corporum, quod unusquisque in ea statura & magnitudine, ad quam perfecto sui corporis incremento pervenit in juvenili aetate sive robore perventurus sit; Beatus Augustinus in libris de Civitate Dei incunctanter affirmat. Quod vero immortalia & spiritualia corpora nullis corporalium formarum lineamentis, vel qualitatibus, vel quantitatibus circumscribentur propter ineffabilem eorum spiritibus incircumscriptis adunationem indiscretamque simplicitatem, Beatum Gregorium Theologum, Sanctum quoque Ambrosium, nec non & Maximum venerabilem Magistrum certis rationibus approbare saepe diximus. Causam tamen erroris eorum, qui in statura corporis Do∣minici omnia humana corpora resurrectura dogmatizant, non ignoramus: minus enim intelligentes quod in Graeco est scriptum, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est in mensuram aeta∣tis; existimabant 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 proprie ad perfectam corporis aetatem pertinere; cum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 plus animae in virtutibus, quam corporis per localia & temporalia incrementa perfectam significat mensuram. Hinc est quod Philosophi animam rationalem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 filiam, hoc est perfectae aetatis in virtutibus asserunt esse, veluti ΕΝΔΟΝ ἡλιχίας, id est interioris aetas. Ac per hoc nemo sane intelligens praefata Apostoli verba de perfectione aetatis corporis, sed de plentitudine ecclesiae in capite suo, quod est Chri∣stus, gratiae & beatitudinis & incomprehensibilis adunationis accipiat. Et miror de his, qui talia nobis opponunt, de amplificatione corporalium mundi luminum, cur non intendunt, quod in Evangelio de defectu totius mundi sensibilis per defectum partium ipsius Dominus ipse prophetat, dicens:

Statim autem post tribulationem dierum illorum, hoc est persecutionem Antichristi, sol obscurabitur, & luna non dabit lumen suum,

& stellae cadent de coelo. Quibus verbis intelligimus solem & lunam post defectum sui luminis non remansuros, neque stellas deficiente aethere & sphaera, in quibus dispositae sunt. Neque enim in hac dominica Prophetia allegoricum so∣lummodo sensum, verum etiam totius mundi destructionem solutionemque corporum accipimus. Quam destructionem dico, multi nolentes credere, ad solius allegoriae leges recurrunt, & per defectum solis titubationem fidei etiam perfectissimorum vi∣rorum, qui tunc temporis, quando filius iniquitatis apparebit, futuri sunt. Cujus persecutio in tantum tenebras erroris & perfidiae inducet; ut non solum in coelo ec∣clesiae carnales qui per lunam, verum etiam spiritualiores qui per stellas, summi quoque & spiritualissimi Doctores ejus qui per solem mystice praefigurantur, lumen orthodoxae fidei aut ad tempus abscondent, aut territi minuent, aut ab eo penitus labentur. Quam theoriam neque nos refellimus: veruntamen audiendi non sunt, qui hunc locum evangelicum violenter secundum historiam conantur astruere, pu∣tantes, quod nunquam coelestium corporum casus luminis in fine mundi futurus sit; sed illorum splendor superabitur nimia claritate supervenientis judicis, coelestiumque essentiarum cum ipso descendentium; quando venturus est judicare vivos & mortuos. Addunt etiam Paradigma exorientis solis radiis, qui impetu suo fulgorem aliorum siderum obtundet, imo etiam ab oculis nostris auferet: in se namque ipsis sui lu∣minis

vibratum indiminutum semper custodiunt; quoniam sol à quo lumen accipi∣unt, semper praesens eis est. Nec obstat, quod aliquoties lunari globo interjectus terrae solares aufert radios. Erroris autem eorum, qui talia somniant, causa est, ut opinor. Arbitrantur enim judicium futurum in aliquo loco intra Septa hujus mundi agendum fore, judicem quoque cum suis Sanctis Angelis de superioribus sensibilis naturae partibus localiter & corporaliter descensurum. Hinc est quod quidam sedem judicii in confinio aëris & aetheris, quo Physici lunarem circulum describunt; qui∣dam Judaeis consentientes, in valle Josaphat delirant, non animadvertentes virtutem nominis, quod est Josaphat: compositum quippe est ex 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Et 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quidem multas habet interpretationes; interpretatur enim visibilis, aut Dominus, aut gloria, aut existens, aut erat, & est, & futurus est; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 autem vertitur in judicium: Jo∣saphat autem invisibile judicium vel Domini judicium, vel gloriosum judicium, vel erat, & est, & futurus est, qui judicat. Videns itaque Joel prophetico spiritu illu∣minatus, divini judicii profunditatem & invisibilem virtutem, omnibusque remotam, typice vallem introduxit Josaphat, & personam Domini, cujus gloria in altitudinem judicii sui apparebit, qui erat, & est, & futurus est, accipiens & in seipsum infun∣dens proclamat: Consurgant & ascendant gentes in vallem Josaphat, quia ibi sedeb••, ut ••udicem omnes gentes in circuitu; ac si dixisset, consurgant omnes ex mortuis, & ascen∣dant in judicii mei altitudinem, arcanumque profundum, quod superat omnem in∣tellectum. Hos itaque, qui talia somniant, clara veraque deridet ratio. Quomodo enim Dominus noster Jesus Christus, cui Pater dedit judicium, localiter & tempo∣raliter movebitur, postquam humanitatem suam super omnia loca & tempora, super omne quod dicitur & intelligitur, in unitatem suae divinitatis exaltavit; ubi sedet aeternaliter & incommutabiliter ad dextram Patris, & sessurus est, unde regit & ju∣dicat omnia, & recturus & judicaturus est. Nam quod in ecclesiastico Symbolo fi∣des catholica confitetur, dicens: Inde venturus judicare vivos & mortuos; non ita de∣bemus cogitare, ut localem motum ipsius, seu ex intimis naturae sinibus in hunc mun∣dum processionem quandam intelligamus, donec visibilibus membris, corporeis sen∣sibus judicandorum appareat; sed adventum ipsius unusquisque bonorum & malo∣rum intra seipsum videbit in sua conscientia, quando aperientur libri, & revelabit Dominus abscondita tenebrarum, & unusquisque suarum actionum & cogitationum judex erit. Hinc Augustinus in vicesimo libro de Civitate Dei, decimo tertio capi∣tulo.

Quaedam, inquit, vis est intelligenda divina, qua fiet ut unicuique opera sua vel bona vel mala, cuncta in memoriam revocentur, & mentis intuitu mira ce∣leritate cernantur; ut accuset vel excuset scientia conscientiam, atque ita & omnes & singuli judicentur.

Quae nimirum vis divina libri nomen accepit: in eo quip∣pe quodammodo legitur, quicquid ea faciente recolitur; sicut ait Apostolus:

O∣mnes enim stabimus ante tribunal Domini, ut ferat unusquisque, quae per corpus gessit,

sive bonum sive malum; tribunal Domini appellans majestatis ejus excelsi∣tudinem, quae omnibus ubique in omnibus apparebit, qua manifestata videbunt impii in quem pupugerunt, & plangent se omnes tribus terrae. Ac sic signum filii hominis, hoc est honor & gloria crucis ejus cunctis fulgebit; & fortassis illa est flamma ultima, quae totum mundum & implebit & consummabit; apparitio videlicet Dei verbi in omni creatura, quando nil aliud bonis & malis in omnibus splendebit, nisi intelligi∣bilis lux, quae nunc implet omnia occulte, & tunc aperte impletura est. Illa est flam∣ma, ut opinor, quae de seipsa loquens, ait: Ego sum ignis consumens: consumet enim omnia, quando omnia in omnibus erit, & solus in omnibus apparebit; in Evangelio quoque suo: Ignem veni mittere in terram; quid volo, nisi, ut ardeat? Terrae voca∣bulo omnem sensibilem creaturam; ignis vero ardentis, suae manifestationis clarita∣tem in omnibus futuram, suique judicii ferventiam typice significans, & cetera, quae typice de futuro judicio divina tradit historia; de quibus nunc tractare longum est. D. Longum quidem; vellem tamen breviter audire, quae sint nubesillae, in qui∣bus Sancti rapientur obviam Christo in aëra; & quis est ille aër, in quo cum Christo in ipsis nubibus semper erunt. Ait enim Apostolus:

Nos autem qui relinquimur, qui residui sumus, hoc est qui nondum in alitudinem deificationis ascendimus, ra∣piemur in nubibus obviam Christo in aëra,

& sic semper cum illo erimus. M. De his nubibus & in prioribus disputationis libris Beatum Maximum sequentes praefati pauca sumus; & nunc; iterum Sancti Ambrosii sensum addentes, dicemus. Unusquis∣que igitur Sanctorum, ut ait Maximus, suam habebit ••ubem, propriam videlicet suae

contemplationis virtutem & altitudinem; in quantum quippe quisque cogitationi veritatis appropinquabit, in tantum rapietur obviam Christo in aëra, hoc est in pu∣rissimae intelligentiae altitudinem & claritatem; ac sic semper in nube contemplationis suae in divinis theophaniis & erit & gaudebit. Item secundum Ambrosium nubes sunt Patriarchae, verbi gratia, Abraham, Isaac, & Jacob; in quorum fide & actione & scientia, veluti in quibusdam nubibus clarissimis haeredes novi Testamenti obviam Christo rapientur. Similiter legislator Moses ceterique Prophetae, Apostoli quoque, qui ipsius Domini virtutes & doctrinam praesentialiter perspexere, nubes sunt; in quorum fidei & actionis, spei quoque & caritatis, scientiae & sapientiae, ceterarumque virtutum exemplis, veluti quibusdam nubibus, qui in hac vita illorum vestigia se∣quuntur, rapientur obviam Christo, sicut & ipsi, sive viventes adhuc in carne, rapti, sive carne soluti. Dic, quaeso, quo raptus est Enoch, quo Elias, qui adhuc in carne constituti, rapti sunt. Nonne obviam Christo, quem spiritu cognoverint venturum esse in mundum? Quo Abraham, de quo dominus ipse dicit: Vidit Abraham diem me∣um, & gavisus est. Quid moror? Quo Job, qui dixit: Auditu auris audivi te, nunc au∣tem oculus meus videt te. Quo Moses ascendens in montem Sinai. Quo ceteri Prophetae praevidentes verbum Dei in carne venturum, eique spiritu occurrentes. Quo Petrus raptus est, Domino suo respondens: Tu es Christus Filius Dei vivi. Quo Paulus in tertium coelum ascendens. Nonne omnes isti, eorumque similes obviam Christo juxta unius∣cujusque propriam communemve theoriam rapti, cum illo sunt, & in illo in spiritua∣li aëre virtutum & contemplationum? Has omnes ceterasque similes intelligibiles nubes illa sensibilis nubes praefigurabat, quae tempore ascensionis Dominum accepit ab oculis discipulorum, quando elevatus est in coelum. Non enim indigebat ipse cujusdam vehiculi ex nubibus conglobati ad se sublevandum in aerea aethereaque spa∣tia, cum fuerit ille post resurrectionem purior leviorque omni visibili & invisibili creatura, nullumque localem motum in spiritualitatem sui corporis post regenera∣tionem receperit, aut sineret remanere: typice autem voluit suis discipulis visibiliter ostendere modum, quo invisibiliter ipse in cordibus diligentium sequentiumque se ascendit. Ipse siquidem ascendit in contemplationibus ascendentium ad se: nullus quippe ad illum sine illo potest ascendere. Nemo enim, ut ipse ait, ascendit in coelum, nisi qui de coelo descendit; nec coelum deserit, dum in Sanctis intellectibus eos secum sublevans ad seipsum ascendit: propterea subsecutus, Filius, inquit, hominis, qui est in coelo, coelum appellans Patrem: à quo exivit per incarnationem, & ad quem rever∣sus post resurrectionem. Ubicunque legimus in Evangelio Dominum sublevasse ocu∣los in coelum, Patrem suum intelligere debemus, qui solus major illo est: ea ratione, qua Pater praecedit, causa filii. Tribus autem modis Sancti in puritate contemplatio∣nis cum Christo & in Christo fieri intelliguntur. Fiunt enim & adhuc in carne de∣tenti; fiunt à corpore soluti; fiunt corporibus receptis. Horum trium modorum manifestissima exempla, in transformatione Domini in monte manifestata sunt; vi∣ventium siquidem in carne Elias, solutorum corpore Moses, resurgentium ipse Do∣minus typum gestabat. Resurrectionis siquidem omnium formam in transfiguratione sui corporis discipulis ostendit. Et ne existimes Eliam adhuc in corpore suo viven∣tem de locali aliquo paradiso, seu Mosen de sede aliqua animarum, seu recepto corpore ad Christum tunc convenisse, peractoque transfigurationis mysterio, ad loca illa, unde venerant, reversos fuisse; verum incunctanter fideliterque crede & intel∣lige non aliunde processisse, nisi ab eo, cum quo apparuerant in monte, & in quo priusquam apparerent, erant, & quem cum apparerent, non deseruerant; & in quem finito apparitionis sacramento, reversi sunt, non aliorsum, sed in ipsum, in quo & cum quo unum sunt. Quod apertissime significatum est per illos tres electos discipulos, in arcana transformationis, qui elevatis oculis neminem viderunt, nisi solum Jesum. Et ut credibilius hoc cognoscas, lege Sanctum Ambrosium in expositione in Lucam.

Cognosce, inquit, nubem istam non fumigantium esse montium nebuloso humore concretam, & coacti aëris caliginem piceam, quae coelum tenebrarum horrore sub∣texat: sed lucidam nubem, quae nos non pluvialibus aquis, & humentis alluvione imbris immadidet; sed de qua mentes hominum voce Dei omnipotentis emissa fi∣dei ros rigavit, & dum fit vox, inventus est Jesus solus. Itaque cum tres essent, u∣nus est factus; tres in principio videntur, unus in fine: perfectae enim fidei unum sunt. Denique hoc etiam Dominus orat Patrem, ut omnes unum simus; nec solum Moses & Elias in Christo ••••um sunt, sed etiam nos unum corpus Christi sumu••:

ergo & illi tanquam in uno corpore recipiuntur in Christi corpus, quia & nos u∣num erimus in Christo Jesu.

D. De nubibus in quibus Sancti obviam Christo ra∣piuntur satis est actum. Sed quales sunt nubes illae coelestes, cum quibus filius homi∣nis venturus est, merito quaeritur; ac per hoc eas vellem, quales sint, cursim edisseras. M. Nubes coeli, cum quibus filius hominis venturus est, non alias esse dixerim, nisi ipsas coelestes substantias, quae semper virtute contemplationis circa Christum vol∣vuntur. Quum vero incomprehensibilem omnique intellectui invisibilem summam ac sanctam Trinitatem, quae superat omnem intellectum, non per seipsam aspiciunt, sed in Theophaniis comprehensibilibus sibique connaturalibus; propterea nubes coeli dicuntur. Ex ipsis siquidem apparitionibus divinis, in quibus Deum vident, coelestes substantias nubium vocabulo Dominus ipse significavit, cum quibus & in quibus ad∣ventus ejus, hoc est majestatis illius clarissima omnibus bonis & malis amplitudo de∣clarabitur. Nam & coelestes substantias localiter moveri spiritualis suae naturae ra∣tio non patitur; moventur autem spiritualiter, cum quod in causa omnium facien∣dum esse perspiciunt, in ipsa natura quae per eos administratur, & cui praesident, peragunt absque suo locali & temporali motu, loca & tempora omniaque, quae in eis circumscribuntur, disponentes. Dicuntur etiam venire, quando in aliquo visibili, his qui digni sunt, apparent; recedere vero, quando omni sensu corporeo omnino removentur. Nec te moveat, quod dixi spirituales substantias temporalem motum non pati; dum Sanctus Augustinus proclamat: Solum Deum sine loco & tempore à seipso movere, conditum vero spiritum per tempus sine loco; corpus autem per locum & tempus ab eo qui movet omnia, motum pati. Hoc enim dixi Graecorum auctoritatem sequens, quae incunctanter astruit, omne quod localiter movetur, temporaliter moveri; omne autem quod locali motu caret, sequitur temporali etiam carere. Haec enim duo, locum dico & tempus, aut simul erunt, aut simul auferentur, quum à se invicem disgregari non patiuntur. D. De auctoribus utriusque linguae non est nostrum contendere; se∣quatur quis quem vult, nulli derogans: & quum de nubibus intelligibilibus quamvis breviter, est dictum; redi, quaeso, ad reditum, nostramque fluctuantem navem fes∣sosque nautas ad portum dirige. M. Reditus omnium, quae in suas causas reversura sunt, quando mundus iste sensibilis solvetur, & mundus ille intelligibilis, qui super nos est, in Christo implebitur, dupliciter intelligitur. Est enim generalis, & est spe∣cialis: generalis quidem in omnibus, qui ad principium conditionis suae redituri sunt; specialis vero in his qui non solum ad primordia naturae revocabuntur, sed etiam ultra omnem naturalem dignitatem, in causam omnium, quae Deus est, reditus sui finem constituent. Exempla autem ac similitudines utriusque reversionis ex divinis Scripturis comparare debemus; & quum naturali ordine genus praecedit speciem, prius de generali reditu dicendum. Exemplum itaque generis praecessit in populo Dei, qui de jugo servitutis intelligibilis Pharao, hoc est Diaboli, satellitumque ejus liberatus, duce spirituali Mose, Christo videlicet, suis pedibus mare rubrum tran∣siens, solidam scilicet humanae * viam discissis rationabilium motuum coelis deambu∣lans, rebellesque gentes, vitiorum videlicet turmas superans atque prosternens: de∣functis suis corporibus, carnalibus dico cogitationibus, in deserto virtutum, quo omne mortale & corruptibile consumitur, spiritualiter solummodo in filiis bonorum operum in terram repromissionis reversus est. Quod autem duo ex omnibus, qui venerant de Aegypto, vivi adhuc in carne, in terram promissam intraverint, mystice insinuat duplicem nostram naturam, corpus videlicet & animam in Salvatore nostro, quem praefigurabat Jesus filius Navae, hoc est pulcritudinis eorum, in terram, quam peccando deseruimus, reversuram, Caleb comitante, hoc est libero nostro cordis ar∣bitrio. Caleb quippe interpretatur, sicut omne, vel omne cor; ut enim uniuscujus∣que cordis devotio divina gratia adjuta fuerit; ita Salvatorem suum in regionem se∣quetur viventium, naturalibusque bonis utentium. Hac autem ratione ducimur ad intelligendum totius humanitatis reditum ad pristinum naturae statum per Israelitici populi de Aegyptiaca captivitate revocationem intelligere; quoniam Scriptura nul∣lum de populo Dei in Aegypto remansisse commemorat, sed omnes unanimiter ex ipsa fugisse, & nemine excepto de manibus crudelissimae potestatis liberatos fuisse. Quod autem nullus eorum, qui de Aegypto reversi sunt, obrutus est fluctibus vel mersus, sed omnes, ut ait Apostolus, sub nube fuerunt, sub divina videlicet protectio∣ne, & omnes mare transierunt, & omnes sub Mose baptizati sunt in nube & in mari, prae∣figurabat generale illud baptisma, quod in fine mundi perficietur, quando mysticus

Moses populum suum universum videlicet genus humanum sanguine suo redemtum omnique impietate atque malitia detersum de morte ducet ad vitam; quando in nullo homine nihil praeter simplicitatem naturae apparebit, merito ipsius qui eam totam accepit totamque sanavit; quando intelligibilis rex Aegypti, Princeps pro∣fecto hujus mundi cum innumerabili exercitu malitiae suae omnibusque vitiis, quibus imaginem Dei in homine creatam captivam detinuerat, fluctibus rubri maris, hoc est profundissima copiosissimaque at infinita effusione gratiae, quae in pretium sanguinis Christi humanae naturae diffusa est, obruetur. Ut enim hominibus sanguis Christi profuit in redemtionem, & proficiet ad pristinam naturae suae restaurationem; ita Diabolo & Angelis ejus nocuit ad eorum destruendum imperium, & nocebit ad augendum supplicium. Inundatio siquidem Rubri maris, hoc est diffusio Dominici cruoris, quemadmodum humanam naturam ab aeternae mortis profundo in vitam e∣mersit aeternam; ita Diabolicam malitiam in perpetuam suffocavit damnationem. Nulla quippe majorem poenam Diabolica patietur superbia, nullamque graviorem tristitiam, quam humanae saluti invidiam, pedissequamque ejus desperationem. Non quod & ille, si vellet, ad creatorem naturae suae converti non posset: sed quod ma∣levolentiae suae nexibus ligatus dulcedinem beatitudinis perpetualiter in odio habe∣bit, lapsos de manibus suis assiduis cruciatibus dolens. Isaias quoque Propheta salu∣tem humani generis generaliter in Christo non tacet, sed clamat, dicens: Terra Za∣bulon, & terra Nepthalim, via maris transjordanen Galileae Gentium populus, qui sedebat in tenebris, lucem vidit magnam, & sedentibus in regione umbrae mortis, lux orta est eis. Et quis est ille populus, qui sedebat in tenebris, & in regione umbrae mortis, nisi infi∣nita solique Deo cognita humanitatis numerositas, quae postquam lucem paradisi de∣seruit, in tenebris ignorantiae & in regione umbrae mortis sedebat, non solum ipsius, qua anima segregatur à corpore per corruptionem; verum etiam qua Deus animam deserit per peccatum: ex qua duplici morte totum genus humanum liberat lux illa, quae omnibus orta est, quae de seipsa dicit: Ego sum lux mundi. Nunc quidem partim idolorum servitium destruens in his, quos ad cultum & agnitionem veri Dei con∣vertit, sordesque vitiorum inundatione baptismatis diluit, & inflammatione poeni∣tentiae exurit. Infinite autem non solum generaliter mors corporis, verum etiam mors mentis destruetur, ac penitus idololatriae ritibus omnibusque omnium nationum superstitionibus iniquitatibusque ventilatis unius veri Dei cognitio universae praesta∣bitur creaturae. Cuncti siquidem boni & mali quando stabunt ante tribunal domini cognoscent, quia unus Deus est, & non alius praeter eum. Tunc quippe erit generalis omnibus unius Dei confessio, quando nulla erit veritatis negatio. Nam & caeci lu∣cem, quam non vident, negare non possunt videntibus lucere. Quod autem in Chri∣sto totius nostrae naturae salus jam peracta sit, ex interpretationibus praedictorum no∣minum quisquis voluerit, facillime cognoscet. Zabulon quippe habitaculum virtu∣tis interpretatur: illa itaque lux, quae sedentibus in tenebris orta est, virtus & sa∣pientia Patris est; & quod ejus habitaculum, nonne nostra natura, in qua per incar∣nationem habitare voluit? Audi Evangelistam: Et verbum (inquit) caro factum est, & habitavit in nobis. Proinde spiritualis Zabulon humanitas Christi est, in qua nos omnes salvi facti sumus, & salvati habitamus, & in aeternum habitamus: ipse est enim virtus nostra & fortitudo. Nepthalim quoque latitudo dicitur, & quae lati∣tudo nostra, nisi Christus? cujus charitas & clementia totum genus amplectitur hu∣manum, qui pro impiis mortuus est, cum pro bono forsitan quis audeat mori? quia omnes homines aequaliter dilexit, quando pro omnibus seipsum tradidit; haec est enim am∣plissima lex naturae, quam in seipso implevit, mortem pro omnibus subiens. Lex quippe naturae est communis omnium hominum dilectio absque ulla personarum ac∣ceptione, quae in Christo perfectissime impleta est, & à Patre processit, qui proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. Est etiam alia ratio, qua Christus latitudo intelligitur; latitudo quippe est apparitio & superficies, ideoque Graia significatione Epiphania dicitur. Christus itaque est nostra Epiphania, hoc est ap∣paritio & superficies, quia cum tres sunt substantiae summi boni, una illarum in ho∣mine Christo, verbo videlicet incarnato, nobis apparuit, sensibusque corporeis comprehensibilem se fecit. Nemo enim Patrem, nemo Spiritum sanctum in unitate substantiae, cum creata, vidit. Et Ezekiel quoque sub figura trium civitatum redi∣tum totius humanae naturae prophetice denuntiat. Dicitur enim Jerusalem, & tu confundere, & porta ignominiam tuam, quaejustificasti sorores tuas; ac deinceps subjungitur:

Et tu & filiae tuae revertemini in antiquum statum; & convertam restituens eas conversione Sodomorum cum filiabus suis; & conversione Samariae & filiarum ejus;

& convertam reversionem tuarum in medio earum. Ex quo (ut ait Sanctus Hie∣ronymus) perspicuum est, non esse naturalem iram Dei, sed nostris vitiis clementissi∣mum & mansuetissimum Deum ad iracundiam provocari. Sequitur,

& Soror tua Sodoma & Filiae ejus revertentur ad antiquitatem suam, & Samaria & Filiae ejus revertentur ad antiquitatem suam; & tu & Filiae tuae revertemini ad antiquitatem vestram. Septuaginta: Et Soror tua Sodoma & Filiae ejus restituentur, sicut fuerunt à principio; & Samaria & Filiae ejus restituentur, sicut erant à principio; & tu & Filiae tuae restituemini,

sicut fueritis in principio. Haec verba Prophetae, imo Domini per Prophetam, Beatus Hieronymus exponens:

Judaei, inquit, inter ceteras fa∣bulas & interminabiles genealogias & deliramenta, quae fingunt, etiam hoc somniant de adventu Christi sui, quem nos scimus Antichristum; & in mille annorum regno So∣domam restituendam in antiquum statum; ita ut sit quasi paradisus Dei, & Samariam pristinam recipere felicitatem, ut de Assyriis revertantur in terram Judaeam; Je∣rusalem quoque tunc esse fabricandam. Et paulo post, nos autem, inquit, horum perfectam scientiam Dei judicio relinquemus, imo liquido confitentes dicimus post secundum adventum Domini Salvatoris nihil humile, nihil futurum esse ter∣renum;

sed regna coelestia, quae primum in Evangelio promittuntur. Cetera au∣tem quae de his praefatus interpres exponit, propterea intermisimus, quia mortalia sunt, & de reditu Gentilium Haereticorumque & peccatricum solummodo animarum ad catholicam fidem disputant. Mysticam quoque legalemque Septimanam, quam Quinquagesimus sequebatur annus, qui Hebraice jobel, hoc est libertas vocabatur, quoniam in ipso omnes libertatem accipiebant, & unusquisque ad pristinam habita∣tionem revertebatur, omni lege qua detinebatur absolutus, hunc reditum de quo agitur, aperte significare non incongrue quis dixerit, finita Septenaria praesentis vitae revolutione. David rex & Propheta renovationem naturae promittit, dicens: Emit∣te spiritum tuum, & creabuntur, & renovabis faciem terrae. Quid dicam de evangelicis Parabolis, de prodigo videlicet filio, qui in terra aliena partem substantiae, quam à patre acceperat dissipans, egestate coactus seipsum recognoscens poenitentiaque ductus ad patrem suum reversus est; à quo piissime clementissimeque receptus non solum pristinam adeptus est gratiam; verum etiam pro reverentia sui vitulus saginatus oc∣cisus est? Quis est ergo filius iste? Nonne homo ad imaginem Dei factus? Pater si∣quidem coelestis duas naturas ad se cognoscendum creavit, Angelicam videlicet & humanam, quibus duobus filiolitatis gratiam donavit; sed homo adolescentior filius dicitur, angelus vero major aetate; quum prius Scriptura conditionem angeli, po∣sterius hominis commemorat. Partem itaque Angelicae numerositatis, quae nunquam conditorem suum deseruit, major filius, adolescentior totum hominem lapsum & à creatore suo peregrinantem insinuat; postmodum tamen ad Patrem suum reversurus, & primam stolam, id est primum habitum naturae recepturus. Insuper etiam ambi∣tum virtutis, quae per annulum significatur, praemium quoque mortis Christi, quae per calceamenta in pedibus formatur, accipiet, aeternam videlicet vitam, quae uni∣versaliter humano generi merito mortis Domini rependitur; & tunc vitulus sagina∣tus adducetur & occidetur. Et quis est ille vitulus, nisi homo Christus Septena San∣cti spiritus gratia plenus, vel certe pinguedine literae visibilisque naturae incrassatus? His enim duobus, litera videlicet & visibili creatura veluti quaedam Christi corpu∣lentia apparet; quum in eis & per eas intelligitur, quantum intelligi potest. Spiri∣tus enim legis est Christus, & invisibilia Dei per ea quae facta sunt, intellecta conspiciun∣tur, sempiterna quoque ejus virtus & aeternitas; seu ut Beatus Maximus dicit, exponens Gregorium Theologum in Sermone de Nativitate dicentem, verbum crassatur:

Verbum, inquit, dum sit simplex & incorporeum, & omnes consequenter ac spiri∣tualiter nutriens divinas in coelo potentias per suam in carne praesentiam ex nobis propter nos secundum nos sine peccato incrassari dignatum est.

Quod autem iste filius figuram generis humani gestat, ut non dicam Johannis Chrysostomi sententias de hac Parabola, quoniam prolixae sunt, testimonium Beati Ambrosii in expositione in Lucam sat est ponere.

Potest, inquit, in uno, filio videlicet prodigo, species accipi generis humani. Fuit Adam, & in illo fuimus omnes, periit Adam, & in illo perie∣runt omnes. Homo igitur in illo homine, qui perierat, reformatur; & ille ad si∣militudinem Dei factus,

& imaginem divina patientia & magnanimitate reparatur.

Videsne igitur quod ista Parabola non partem generis humani, sed totum restau∣randum esse in Christo typice doceat? Eadem interpretatio est de drachma perdita; & post eversionem hujus mundi, veluti cujusdam domus inventa à muliere, Dei vi∣delicet sapientia, quae eam fecit & possedit. Decima etiam ideo computatur, quo∣niam humana natura non solum novem ordinibus angelorum aequalis facta est; ve∣rum etiam nullus Angelicus ordo est, cui humana natura post restaurationem suam juxta intelligibiles gradus non interseratur, donec perfectum denarium coelestis com∣pleat civitatis, teste Dionysio Areopagita in libro de Coelesti Hierarchia; quod etiam ei futurum erat, si non peccaret. Simili modo de ove centesima intellige, quae erra∣verat coelestem gregem deserens, quam bonus Pastor, qui est Christus, quaesivit & reperit, repertamque inque humeros suos acceptam ad gregem, quem errando dese∣ruerat, reportat. Quae propterea centesima connumeratur; quoniam post lapsum humanae naturae perfectio, quae per centenarium numerum innuitur coelestis jerusa∣lem, quae est mater nostra, diminuta est, cujus numerositas, veluti centenarii nume∣ri latitudo ad integrum implebitur, dum humanum genus in capite suo, quod est Christus, in eam revertetur. Quo in loco illa non parva quaestio oritur, jam divul∣gata, sed non jam, ut arbitror, soluta; & si soluta, nondum in manus nostras venisse fatemur. Quaeritur enim, si tantus numerus hominum in consortium coelestis civi∣tatis, hoc est societatis beatae multitudinis sub uno Deo degentis reversurus est, quan∣tus praevaricantium angelorum inde lapsus; sequitur ut aut numerositas humanae multiplicationis à primo homine usque ad finem mundi tanta sit, quanta Apostatarum angelorum; ita ut illorum coelestes sedes, quas superbiendo reliquerant, ad totum genus humanum capiendum illic redeundo suffecerint: aut si minor est cadentium angelorum numerositas, quam humani generis multiplicitas, pars humanae naturae non necessaria, qua labentium angelorum numerum exuperat, remanebit extra su∣pernae civitatis consortium. Non enim illuc poterit ascendere, qua sedem non sini∣tur invenire. Pars autem, quae eis, lapsis dico, aequiparatur, reversura est: ac per hoc incunctanter dabitur non omnes homines redemtos fuisse in eo, qui vult omnes salvos fieri & in agnitionem veritatis venire. Et quidem pene omnes auctores utrius∣que linguae indubitanter astruunt tot homines in coelestem civitatem intraturos, quot angeli fugitivi ab ea egressi sunt. Et si ita est, unum è duobus eligere cogemur, aut aequalem numerositatem esse omnium hominum numerositati malorum angelorum, aut numerosiorem humani generis multitudinem apostatae multitudinis numerositate; ac per hoc non omnes humanitatis participes ad principium suae conditionis reditu∣ros, quod praecedentes rationes de salute totius humanitatis in Christo incunctanter roboratae omnino prohibent assumi. Et quoniam de hac ratione, hoc est restituendo∣rum hominum & lapsorum angelorum comparatione Sanctorum Patrum sententias introducere prolixum; uno Sancti Patris Augustini testimonio contenti sumus. In primo capitulo vicesimi secundi libri de Civitate Dei, de natura Daemonum eorumque lapsu disputans:

Natura, inquit, quae frueretur Deo, optimam se institutam docet etiam ipso vitio, quo ideo misera est, quia non fruitur Deo, qui casum angelorum voluntarium justissima poena sempiternae infelicitatis obstrinxit; atque in eo sum∣mo bono permanentibus ceteris, ut de sua sine fine permansione certi essent, tan∣quam ipsum praemium permansionis dedit, qui fecit hominem etiam ipsum rectum cum eodem libero arbitrio, terrenum quidem animal, sed coelo dignum, si suo co∣haereret auctori: miseria similiter, si eum desereret, qualis naturae hujusmodi con∣veniret; quem videlicet praevaricatione legis Dei per Dei desertionem peccaturum esse praesciret; nec illi ademit liberi arbitrii potestatem, simul praevidens quid boni de malo ejus esset ipse facturus, qui de mortali progenie merito justeque damnata, tantum populum gratia sua collegit; unde suppleat & instauret partem, quae lapsa est, angelorum; ac sic illa dilecta & superna civitas numero civium non fraudare∣tur,

quinetiam fortassis & uberiore laetaretur. Quae sola conclusio sanctissimi magistri suffecerit nobis ad intelligendum uberiorem numerum humani generis in sanctam civitatem coelestem reversurum eo numero, qui ex ea lapsus est. Et id ipsum arbitror Davidem Prophetam dixisse: Annuntiavi, inquit, & locutus sum, multiplica∣ti sunt super numerum. De his enim dixit, qui per sacrificium corporis Domini pur∣gati & redemti sunt; qui multiplicati sunt super numerum Angelicum, per superbiam unius refugae de beatitudinis gloria ruentem. Quod apertissime sequens versus insinuat: Sacrificium, inquit, & oblationem noluisti; corpus autem perfecisti mihi holocaustum: ac

si diceret, sacrificium legis & oblationem pro purgatione & redemfione peccati ge∣neris humani dare noluisti, corpus autem Christi perfecisti mihi, hoc est pro me ho∣locaustum igne passionis in altare crucis: ac per hoc pro peccato nostro nihil aliud postulasti. Superabundat enim gratia delictum: incomparabiliter quippe plus nobis contulit Christi passio ad vitam, quam Adami transgressio ad mortem. Sive itaque aequalis sit numerus praevaricantium hominum & angelorum, sive uberior & multipli∣cior, nil obstat credere totum genus humanum & in Christo redemtum, & in coele∣stem Jerusalem reversurum. Si enim aequalis sit, ut multis, qui de talibus tractant, videtur; ad laudem redemtoris sui suffecerit: cujus providentia tantum humanae nu∣merositatis praeordinavit, quantum posset mundi hujus Principi insultare: à quo non solum totum regnum nostrae naturae abstulit, verum etiam ejus haereditatem, ex qua inflatus superbia dejectus est, nobis in aeternam possessionem distribuit, ut duplicis tristitiae poena torqueretur; una quidem, qua regni sui, quod primum hominem seducendo adeptus est, juste, amissione; secundum hominem occidendo injuste: al∣tera qua inimicis suis coelestem suam haereditatem, quam deseruerat, possidentibus invidendo cruciatur. Sin vero uberior, uberiorem profecto laudem gratiae ipsius de∣beremus solvere; qui non solum possessiones antiqui nostri hostis nobis in coelo di∣visit, verum etiam numerosiores nos ad habitationem coelestis Patri praeparavit, his qui ea lapsi sunt. De generali reditu in paradisum praefata sufficiunt paradigmata, ut opinor. D. Sufficiunt plane: omnia enim talium symbola, quae sparsim sacrae scripturae insita sunt, in unum colligere & longum est, & fortassis fastidiosum. Vel∣lem tamen scire, quid senioris filii invidia adversus adolescentiorem ad patrem suum revertentem, vituloque saginato occiso epulantem insinuat. Multum siquidem me movet, si duo illi fratres humanam Angelicamque naturam significant, qualis invidia bonorum angelorum de salute humani generis intelligitur, deque ejus reditu ad Pa∣trem suum, cujus substantiam, hoc est imaginis gratiam in villa mortalis hujus vitae serviens Diabolo dissipavit. Legimus enim sanctos angelos de interitu hominis con∣dolere, ei autem invidere nequaquam: concives enim sunt coelestis civitatis, pater∣naeque substantiae & haereditatis possessores. De reperta quippe ove inque humeris pastoris sui reducta Angelicas virtutes congratulari Dominus ipse testatur, per unum peccatorem genus humanum insinuans; & si senior filius universitatem bonorum an∣gelorum symbolizat, quomodo de agro legitur venisse haedumque postulans patri suc∣censuisse, ceteraque Angelicae charitati repugnantia? M. Nodum hujus quaestionis ad solvendum difficilem, uno modo arbitror enodari posse, qui parabolarum transi∣tus vocari potest. Parabolarum siquidem duae species sunt, quarum una est, quae continuum vigorem uniformemque de una eademque re absque ullo transitu in aliam figuram obtinet: altera, quae transitum in diversas conformat figuras, qua specie multos sanctorum Patrum maximeque Beatum Ambrosium hanc parabolam exposu∣isse comperimus. Prima itaque parabolae pars, quae in divisione paternae substantiae & senioris filii cum patre perseverantia, adolescentiorisque peregrinatione, partis quoque substantiae suae, quam à Patre susceperat, dissipatione, ceterisque incommo∣dis, quae causam humanitatis secuta sunt, complasmata est, duplicem incunctanter naturam, intellectualem dico in angelis, & rationalem in hominibus specificat: in reversione autem prodigi filii parabola inchoat transitum facere. Ipsa siquidem re∣versio biformem interpretandi recipit modum: intelligitur enim generaliter de redi∣tu totius humani generis propter vituli saginati occisionem, Christi videlicet pro sa∣lute totius mundi passionem; & specialiter, ubi transitus parabolicae figurae incipit, de reditu Gentilis populi, quasi junioris filii per fidem Christi ad Patrem coelestem, cujus imaginem idololatriae sordibus menstruosisque imaginationibus contaminavit propter invidiam Judaici populi, veluti senioris filii de conversione gentium ad fi∣dem per Apostolicam praedicationem. Qui videlicet populus quamvis saepissime cultu Daemonum fuerit corruptus & praevaricatus, nunquam tamen omnino Deum Patrum suorum, ut ei videtur, abnegavit: abnegavit autem, & adhuc abnegat Christum fili∣um Dei esse, ac per hoc & Patrem ejus. Qui enim Filium negat, negat & Patrem, quia Filio negato Pater non est. Haedum à Patre Christi, quem negat, perfidus flagitat. Sed à Patre Christi haedum non accipiat; accipiet autem à Patre suo, de quo Jesus Christus, quem Filium Patris esse negat, ait: Vos ex patre Diabolo estis, deque fide Gentilis populi in eum torquetur. Ideoque non vitulum saginatum, id est Christum domini petit à Patre ad epulandum, sed haedum foetidum petulcumque in omnemque libidinem pronum, Antichristum dico, in quo se epulaturum & regnaturum vanissi∣me

somniat, postulat & expectat: ac de agro veniens, hoc est de terrenis operibus la∣borioseque colendae legis, secundum literam servitii audivit symphoniam & chorum, hoc est consonam undique convenientem Gentilis populi in Christo epulantis & ad Pa∣trem suum redeuntis catholicam in fide, perfectamque spirituali cognitione veritatis harmoniam, ac de suae libertatis & redemtionis munere laetitiam; & ob hoc invidia commotus fratri suo similitudine naturae, inimico vero dissimilitudine Judaicae perfi∣diae & Christianae religionis irascitur, patremque suum de receptione filii, qui bona naturae suae perdidit, increpat, dum plus ipse naturae suae divitias dissipat, qui unicum Dei Filium creatorem & salvatorem omnium negat. Perfidi siquidem Judaei per invi∣diam, nationes autem incredulae per ignorantiam verbum Dei abnuunt: & quoniam tolerabilius peccatum est ignorantiae quam invidiae, minus Gentilium quam Judaeorum populus naturales perdidit thesauros. Ideoque receptae sunt Gentes tenebris ignoran∣tiae absolutae, & in lucem veritatis revocatae; Judaei vero perfidi Filium negantes, in passionibus ignominiae invidiaeque gravissimis doloribus relicti sunt; donec in fine mundi ineffabili divinae bonitatis magnanimitate recipiantur, quando convertentur ad vesperam, & famem patientur, ut canes, & circumibunt civitatem, societatem videlicet ca∣tholicae fidei, volentes in eam recipi & quod alibi idem ait Propheta, implebitur: Confundantur & revertantur omnes inimici mei, convertantur retrorsum▪ & confundantur val∣de velociter▪ Hac igitur parabola pro paupertate ingenioli nostri spiritualium philoso∣phorum semitas carpentis, exposita, de symbolis specialis humanae naturae reditus bre∣viter tractandum. D. Tempus exigit ita fieri; nostraeque disputationis cursus jamdu∣dum finem expectat, & mihi valde arridet duplex ista Evangelicarum parabolarum spe∣cies. Non enim solummodo in parabolis, verum etiam in multis divinae Scripturae lo∣cis talis formae locutionis divinum nectar eructat, facilemque interpretationis viam stu∣diosis mysticorum sermonum theoriae praestant. Non enim alio modo sanctorum Pro∣phetarum multiplex in divinis intellectibus contextus potest discerni, nisi per frequen∣tissimos, non solum per periodos, verum etiam per cola & commata transitus ex diversis sensibus in diversos, & ab eisdem iterum in eosdem occultissimas crebrissimasque rever∣siones. Saepissime enim unam eandemque expositionis speciem absque ullo transitu in di∣versas figurationes sequentibus aut error a••t maxima difficultas innascitur interpretan∣di: concatenatus quippe est divinae Scripturae contextus, daedalicisque diverticulis & obliquitatibus perplexus. Neque hoc Spiritus Sanctus invidia intelligendi, quod absit existimari, sed studio nostram intelligentiam * sudorisque & inventionis praemii red∣dendi: praemium quippe est, in sacra Scriptura laborantium pura perfectaque intelli∣gentia. O Domine Jesu, nullum aliud praemium, nullam aliam beatitudinem, nullum aliud gaudium à te postulo, nisi ut ad purum absque ullo errore fallacis theoriae verba tua, quae per tuum Sanctum Spiritum inspirata sunt, intelligam. Haec est enim summa felicitatis meae finisque perfectae est contemplationis; quum nihil ultra rationabilis ani∣ma etiam purissima inveniet, quia nihil ultra est: ut enim non alibi aptius quaereris, quam in verbis tuis; ita non alibi aptius inveniris, quam in eis. Ibi quippe habitas, & illuc quaerentes & di••igentes te introducis: ibi spirituales epulas verae cognitionis ele∣ctis tuis praeparas, illic transiens ministras eis. Et quis est iste, Domine, transitus tuus, nisi per infinitos contemplationis tuae gradus ascensus? Semper enim intellectibus quae∣rentium & invenientium te transitum facis. Quaereris enim ab eis semper, & semper inveniris, & non inveniris semper: inveniris quidem in tuis theophaniis, in quibus multipliciter, veluti in quibusdam speculis occurris mentibus intelligentium te; eo mo∣do quo te sinis intelligi, non quid es, sed quid non es, & quia es; non inveniris autem in tua semper essentialitate, qua transis & exuperas omnem intellectum volentem & ascendentem comprehendere te. Ministras igitur tuis praesentiam tuam ineffabili quo∣dammodo apparitionis tuae; transis ab eis incomprehensibili excelsitudine & infinitate essentiae tuae. Quaeso itaque ad specialis reditus considerationem accelerate, ut in ea nostrae disputationis limitem constituamus. Non enim diutius est immorandum in his, quae multipliciter apertioris persuasionis gratia repetita sunt; ne forte plus in ver∣bis, quam intellectibus nostram disputationem implesse videamur. M. Totius ratio∣nabilis creaturae, quae specialiter in homine creata est, & cui naturaliter inest affectus beatitudinis & cognitionis summi boni facultas, hoc est excelsissimae trinitatis, ex qua manat omne bonum, ipse Dominus in Evangelio decem virginibus assimilavit universi∣tatem; quae accipientes lampadas suas, hoc est capacitatem aeternae lucis cognoscendae, exierunt obviam sponso & sponsae, Christo videlicet & Ecclesiae, quae jam in coelo est, partim in sanctis angelis, partim in purgatissimis hominum animabus, in quibus primi∣tiae

naturae, quae adhuc in captivitate est, mortalis vitae fragiliumque membrorum coe∣lestis patriae civibus inseruntur. Sed quare obviam? quia videlicet redemtor & spon∣sus rationalis naturae ineffabili clementiae suae condescensione & solertia semper ad re∣cipiendos nos spiritualiter venit, coelestibus virtutibus animabus sanctis ei commeanti∣bus, affectione salutis nostrae commotae. Ille siquidem sponsus in aure cordis genera∣liter universo generi humano clamat, dicens: Venite ad me omnes, qui laboratis & onerati estis, & ego reficiam vos. Tollite jugum meum super vos, & discite à me, quia mitis sum & humilis corde, & invenietis requiem animabus vestris. Venit ergo obviam omnibus cum sponsa sua, Jerusalem videlicet coelesti, qui recipere omnes devotus est in consortium suae civitatis. Et animadverte, quod tota humanitas denario numero comparatur, quo∣niam decimam in aedificatione supernae civitatis possidet regionem. Decem itaque vir∣gines, hoc est tota humanae naturae numerositas naturali appetitu obviam diligenti se & ad eam venienti exit, non gressibus corporis, sed affectibus mentis. Sed quamvis aequa∣lis motus sit rationalis naturae ad finem suum, qui est Christus, aequalisque aeterni lumi∣nis, quae per lampades significatur, appetitio; non tamen aequaliter lucem illam, quae illuminat omnem hominem venientem ••n nunc mundum participat. Ʋnum est enim, ut Beatus Dionysius Areopagita ait, quod omnia naturaliter participare appetunt; sed non aequaliter omnia unum participant. Nullum tamen est in natura rerum, quod ejus par∣ticipatione omnino privetur; ideoque non aequaliter sponso & sponsae virgines exi∣bunt. Nam qui non solum capacitatem veri luminis, verum etiam & ipsum lumen, quod oleum conformat, possident, ad ipsum sponsum pervenient, & cum ipso in spi∣rituales nuptias intrabunt. Qui vero solam luminis capacitatem, non autem ipso lu∣mine illuminantur & coronantur, obviam Christo procedent; hoc est non solum na∣turaliter in suo appetitu, sed etiam reipsa & experimento ad sola naturalia humanitatis bona, quae in Christo subsistunt, ascendunt; non autem ad supernaturalem deificatio∣nis in eo gratiam & laetitiam pervenient. Et hoc est quod denariae quantitatis divisio insinuat. Ait enim, quinque autem ex eis erant fatuae, id est imprudentes, & quinque prudentes. Sed fatuae solas lampadas, non autem oleum secum sumserunt: prudentes vero non solum lampadas, verum etiam oleum in lampadibus suis acceperunt. Vasa itaque similia sunt prudentium & imprudentium virginum; quoniam ratio quae veluti naturalis divini luminis sedes est, uniformiter integritati naturae incorruptibilis, quae in nullo auget vel minuit, distributa est, quam non uniformiter divinum lumen accipiat. Nec hoc in culpa ipsius luminis aut invidia, aut inopia constituitur; quoniam omnibus praesens est, omnibusque aequaliter superfulgens, & inexhausta effusione omnibus ae∣qualiter profluens; sed quoniam non eadem virtus est oculorum, quibus lux mentium percipitur; sequitur ut alii plus, alii minus ea fruantur, alii penitus ab ea excludantur; ut immundi spiritus, qui ad eam nolunt converti: non quod & ipsi secundum intelle∣ctualem substantiam, in qua à summo bono creati sunt, participatione vere existentis luminis secludantur; alioquin ad nihilum penitus redigerentur; omne siquidem par∣ticipatione ejus▪ privatum omnino in natura rerum non est; in quantum vero irratio∣nabilibus perversae suae voluntatis motibus contaminantur, verae lucis excluduntur par∣ticipatione: non enim ad illam, sed ad semetipsos, hoc est ad nequitiam suam conver∣tuntur. Si enim ad naturam suam respicerent, & ad ejus creatorem, profecto beati fierent. Et siquis dixerit; quare aequaliter intuendi divini luminis universae rationali naturae non datur possibilitas, non autem intuendi illud data est aequaliter virtus & a∣ctio sive in hac vita, sive in futura vita? interroget illum, qui stupefactus & inacces∣sibili luce repercussus clamat, dicens: O altitudo divitiarum scientiae & sapientiae Dei! quam inscrutabilia sunt judicia ejus in omni tempore? Quis enim cognovit sensum Domini, aut quis consiliarius ejus fuit? & quis prior dedit illi, ut retribuatur ei? quoniam ex ipso, & per ipsum, & in ipso, & ad ipsum sunt omnia. Interroget etiam, cur omnium bonorum lar∣gitor non aequaliter omnibus ordinibus Angelorum virtutem contemplationis suae di∣stribuerit? Altius siquidem liquidiusque propinquiusque illum contemplantur Sera∣phim & Cherubim & Throni, quam Virtutes & Potestates & Dominationes; & ipsae iterum excellentius clariusque, quam Principatus & Archangeli & Angeli. Et quis huic interrogationi respondebit? Nemo, nisi cogitans intra seipsum, quod scriptum est, omnia in mensura & numero & pondere, id est ordine fecit Deus: & qualis pulcritudo u∣niversitatis à Deo conditae foret, si omnia Deus aequaliter constituerat. Nam & sensi∣bilis harmoniae dulcedo & pulcritudo non ex similibus sonis, sed ex diversis, ratis tamen proportionibus sibi invicem compactis ordinatur. Proponat item: si primus homo non peccaret, cujus peccati ultione per masculum & foeminam multiplicatur genus hu∣manum,

sed ex intimis naturae sinibus aut similiter omnes homines in species proprias numerosque prodirent; quemadmodum & omnes Angeli ex suis causis simul prodiere, aut ordine temporum constituto, unusquisque absque ulla corruptione, & similitudine generationis jumentorum in hunc mundum procederet; num omnes homines aequalis ejusdemque virtutis & ordinis essent: an sicut Angeli, ita & homines suis ordinibus se∣cundum divinam providentiam & sapientiam disponerentur? Respondebit illi credo, qui promittit hominibus post resurrectionem, quod erunt sicut Angeli in coelo. Angeli autem propriis ordinibus disponuntur: disponentur itaque & homines diversis virtu∣tum ordinationibus. At si ita futuri sunt, licet post peccatum, profecto futuri essent, si non peccarent: hoc est non eodem modo contemplatione veritatis fruerentur. Por∣ro primus homo, ut ait Sanctus Augustinus, in prima sua conditione, priusquam pec∣caret; neque sapiens erat, neque insipiens. Si enim sapiens, non Deum desereret, ut uxori suae consentiret, neque incaute ageret, ne Diabolicae astutiae superbiam imitare∣tur; non enim seductus est, sed superbia inflatus: si autem insipiens, quis crediderit Deum fecisse hominem insipientem ad imaginem & similitudinem suam. Profecto qua∣dam medietate libratus inter sapientiam & insipientiam conditus est, & futurum ei erat sapiens fieri, si mandatum Dei servaret. Non enim ait Scriptura, faciamus hominem imaginem & similitudinem nostram; sed ad imaginem & similitudinem nostram: ac si pla∣ne diceretur; ad hoc faciamus hominem, ut si praeceptum nostrum custodierit, imago nostra & similitudo fiat. Non ergo sapiens factus est, sed capax, si vellet, sapientiae. Potuit enim sapientiam capere, & ad ejus habitum pervenire, si divinum consilium no∣luisset spernere. Quoniam vero non sursum versus per custodiam mandati ad sapien∣tiam se erexerat; sed pronus, ejus per transgressionem, in libidinem temporalium & sensibilium rerum sua propria voluntate corruerat; plus insipiens atque imprudens exi∣stimandus est, etiam priusquam peccaret, quam sapientiae & prudentiae appetitor: prae∣cessit enim insipientia & imprudentia peccatum. Neque hoc accepit ex causis conditio∣nis, sed mutabilitate propriae voluntatis, quae ex naturalibus causis nequaquam nasci∣tur; insipiens igitur erat & imprudens ante transgressionem mandati, per seipsum fa∣ctus est. Attamen si mandatum non transgrederetur, fortassis neque ex paradiso ex∣pelleretur; sed solis naturae suae bonis, quae in prima conditione sui acceperat, fruere∣tur, inque eis quadam felicitate laetaretur, quamvis participatione summae sapientiae & prudentiae merito suae stultitiae & fatuitatis privaretur. Multos siquidem ac pene omnes improvidos & insipientes laetos & contentos esse audimus de nobilitate generis, de plu∣ribus consanguineis, de honestate corporis viribusque & sanitate, de astutia mentis, de verborum lepiditate, de pulcra & morigera uxore, de faecunditate prolis, terrenarumque rerum affluentia; ut non dicam de dignitate & honoribus, ceterisque, quibus mundus iste arridet; in tantum ut optarint perpetuo sic vivere, nihil de spiritualibus deliciis audire vel cogitare volentes. Ad hunc itaque statum primorum hominum ante deli∣ctum, hoc est ad sola naturalia bona absque virtutum ornamentis, partem humani ge∣neris unam, quae typo fatuarum quippe virginum configuratur, reversuram; ad ipsam vero excelsitudinem, ad quam homo, si non peccaret, ascensurus esset, hoc est ad par∣ticipationem summae sapientiae omniumque virtutum, quam participationem dico, dei∣ficatio & contemplatio veritatis sequitur, alteram humanae numerositatis partem, cu∣jus symbolum est quinarius prudentium virginum numerus, sublimandam ultra omnia bona naturalia, & ad spirituales nuptias sponsi sui in naturam non incongrue existima∣tur; ad quas nemo intromittitur, nisi sapientiae luce refulgens, divinique amoris in∣flammationibus ardens; quae duo, sapientiam dico & charitatem, pinguedine sapientiae & actionis nutriuntur; & ad eas nuptias nullus scientiae & actionis expers, quamvis na∣turalibus bonis integerrime & pulcherrime floruerit, sinitur ascendere, sed omnino ab eis secluditur. Non enim illuc natura humanam mentem sublevat, sed gratia & manda∣tis Dei obedientiae purissimae, quantum in hac vita datur, Dei per literam & creaturam cognitionis meritum subvehit. Intuere itaque hujus parabolae medullam, & quomodo transitum facit de genere ad speciem, quemadmodum in praefata parabola de duobus fi∣liis patris sui substantiam inter se partientibus. In ea siquidem totius generis humani generalis reditus primo, deinde specialis Gentilis populi conformatur: in hac autem similitudine per decem virgines obviam sponso exeuntes, totius humanae numerositatis generalis ad pristinum naturae statum reversio; specialis autem per quinque prudentes omnium Sanctorum. Species enim humani generis est electorum numerus, non solum ad antiquum naturae principium reditus in generalitatem humanitatis; verum etiam ul∣tra naturam in ipsum Deum in specialitate deificationis, ineffabilis insinuatur ascensus;

omnes quippe in paradisum, ut praediximus, sunt reversuri; sed non omnes ligno vitae sunt fruituri; vel certe omnes de ligno vitae sunt accepturi, sed non aequaliter. Nam & naturalia bona, quorum omnes aequaliter participes erunt, fructum ligni vitae esse, stultus qui ignorat. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quippe, ut in superioribus tractavimus, id est omne lignum, vocatur Christus; quippe omnium bonorum lignum est fructiferum, quia ipse est omne bonum omniumque bonorum largitor. Fruentur itaque omnes homines ipsi∣us fructu participatione naturalium bonorum generaliter; fruentur electi sui excelsitu∣dine deificationum ultra omnem naturam specialiter. Deificationes itaque quas soli justi participabunt, spiritualibus figurantur nuptiis, in quas prudentes intraverunt. Non enim omnes supernaturalibus fruentur bonis, sed illi soli, quibus, ut Gregorius ait Theo∣logus, licet superata malitia & carne, veluti quibusdam nubibus & velaminibus transcensis per rationem & contemplationem cum Deo fieri, & purissime lumine teneri, quantum possibile est humanae naturae. Isti sunt beati, hinc ascensione, & illic deificatione. Sed hujus nomi∣nis, deificationis dico, in latinis codicibus rarissimus est usus; intellectum vero ejus apud multos & maxime apud Ambrosium invenimus: sed quare hoc evenit non satis nobis patet. An forte sensus ipsius nominis, quod est Theosis, (quo maxime Graeci utuntur, significantes Sanctorum transitum in Deum, non solum anima, sed etiam & corpore, ut unum in ipso & cum ipso sint, quando in eis nil animale, nil corporeum remanebit) al∣tus nimium casus, ultraque carnales cogitationes ascendere non valentibus incompre∣hensibilis & incredibilis, ac per hoc non publice praedicandus, sed de eo inter sapientes tractandum. Multa quippe divina mysteria à Sanctis Patribus intacta ob hanc causam praetermissa sunt: infirmi siquidem oculi claritatem luminis sufferre nequeunt. Suffi∣ciunt, ut arbitror, haec pauca paradigmata ex divinis parabolis assumta, ad generalem specialemque humani generis reditum in principium suum, primordialem dico condi∣tionem, inque ipsum Deum, in his, qui sincerissima ejus participatione digni sunt frui, deque totius sensibilis creaturae, quae in homine & propter hominem fabricata est, in causas suas reversione. Quando erit non solum generale sabbatum in omnibus divinis operibus; verum etiam & speciale sabbatum sabbatorum in sanctis angelis, sanctisque hominibus; & implebitur domus Dei, in qua unusquisque ordine sibi congruo consti∣tuitur: alii inferius, alii superius, alii in sublimitate naturae, alii super omnem naturalem virtutem circa ipsum Deum. Ac sic coena illa magna ordinabitur, & celebrabitur; ex qua nullius substantia, quia ex Deo facta est, respuetur, nullius vitium, quia ex Deo fa∣ctum non est, introducetur. Purgabitur enim natura, ventilabitur vitium: recondentur substantialia grana, flamma divinae sententiae delictorum ardebit palea; illuminabuntur abscondita tenebrarum, omnia in omnibus videbitur Deus. D. Sufficiunt sane: sed hujus parabolae residua breviter exponas flagito. M. Quae sunt illa? D. Mora spon∣si, dormitus & dormitatio omnium virginum, ceteraque quae intacta reliquisti. M. Mo∣ra sponsi est, ut existimo, temporale intervallum, quod inter primum Domini & secun∣dum transcurrit adventum; vel certe ab initio mundi usque ad finem ejus. Nullum e∣nim tempus transactum est, vel transigetur per sex mundi aetates, in quo virginitas, hoc est integritas humanae naturae, in quibusdam fatua, in quibusdam prudens, in omnibus conditoris sui supernaeque patriae, quam deseruerat, appetitrix, (appetitus quippe bea∣titudinis omnibus sapientibus & insipientibus, bonis & malis communiter & naturaliter inest) in praefato intervallo mundani cursus per ordinata tempora quidam dormiunt, quidam dormitant. Dormiunt quidem, qui jam mortui sunt, & adhuc morituri: dor∣mitare autem dicuntur, quos finis mundi vivos in carne inventurus est, qui non dormi∣re, sed dormitare perhibentur, quoniam perfecta morte non sunt morituri; nullo vero spatio temporali in ea erunt detenti, sed veluti gravati somno, non autem prostrati, nulla morte interposita in aliam vitam mutabuntur. Quo in loco videatur Sanctus Au∣gustinus consentire his qui dicunt, tantillam mortem in ipso velocissimo raptu eorum, qui in fine mundi vivi futuri sunt, esse futuram. Ait enim: Si Sanctos, qui reperientur Christo veniente viventes, eique in obviam rapientur, crediderimus in eodem raptu de morta∣libus corporibus exituros, & ad eadem mox immortalia redituros; nullas in verbis Apostoli pa∣tiemur angustias, sive ubi dicit: Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur, sive ubi dicit: Omnes quidem resurgemus, aut omnes dormiemus; quia nec illi per immortalitatem vivificabun∣tur, nisi qualibet morte paululum tamen ante moriantur, ac per hoc & à resurrectione non erunt alieni, quam dormitione praecedunt, quamvis brevissima, non tamen nulla. Media nox, in qua clamor factus est, & sponsus venit, incertum mundi finem remotumque ab omni scien∣tia spiritualis sponsi insinuat. Sicut ipse dixit, de die autem illa & hora illa nemo scit, ne∣que Angeli in coelo, neque filius hominis, nisi Pater solus. Et in fine praesentis parabolae: Vi∣gilate

itaque, quia nescitis diem, neque horam. Clamor ille significat apertissima signa, quae praecedent destructionem mundi & adventum Domini; de quibus ipse sedens su∣per montem olivarum discipulis prophetavit. Surrectio omnium virginum regenera∣tionem totius humani generis praesagit. Prudentes virgines lampadas suas, rationabiles videlicet motus, bonae actionis pinguedine, puraeque conscientiae claritate exornant; quibus duobus, actu dico & scientia, fatuae virgines carent. Quod autem prudentes vir∣gines de oleo suo fatuis virginibus impertiri abnegant, nil aliud verisimilius, ut opi∣nor, typice conformat, quam prudentes animas, quibus vilia & non sufficientia in illa die intellectuali, in quo unusquisque profunda conscientiae suae rimabit, merita appare∣bunt, aeternaeque felicitati nullo modo comparanda, sicut ait Apostolus: Non sunt con∣dignae passiones hujus temporis ad superventuram gloriam, quae revelabitur in nobis. Hinc do∣minus ipse; beati Puuperes, inquit, spiritu, hoc est beati, qui & seipsos & merita sua pro nihilo ducunt, & omnino se in divitiis virtutum egenos judicant; quoniam ipsorum est regnum coelorum. Ideoque dicturae sunt petentibus à se auxilium, ne forte non sufficiet no∣bis & vobis. Quod duplici modo intelligi potest: aut enim negative ponitur ne & pro∣ducitur, aut haesitative & corripitur; sicut in libro Geneseos: Ne forte extendat manum suam, & sumat de ligno vitae; & ne forte viderentur quadam invidia meritorum suorum paupertatem impertiri fatuis noluisse, abnegantes oleum, dant consilium, respondentes, ite potius ad vendentes, & emite vobis; hoc est ite ad eos, qui eximietate & affluentia suorum meritorum non solum sibimet sufficiunt, verum etiam his, qui eos in hac vita honorificare poterant, possent praebere auxilium, futuraeque beatitudinis meritum. Hac autem tarditate & negligentia interposita venit sponsus, & paratas virgines, inque suo adventu ornatas praeoccupavit, & ad suas nuptias introduxit; hoc est in suam dei∣ficationem, qua perfectissimos animos supernaturali contemplationis suae gloria glori∣ficat; ceteris in naturalium bonorum plenitudine relictis, & excelsitudine ineffabilis deificationis, quam nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, exclusis. Et hoc est quod ait: Et clausa est janua, introitus videlicet divinae contemplationis facie ad faciem; ad quam incaute in hac vita viventes, oleumque actionis & scientiae in ratio∣nis suae receptacula non infundentes, etiamsi clamaverunt, sera quandoque poenitentia compuncti, non intrabunt, dicentes: Domine Domine, aperi nobis. Ista autem geminatio dominici nominis, aut assiduum humanae naturae appetitum ad contemplationem condi∣toris sui nulla ignorantiae nebula interposita in his, qui in hac vita nullis bonis conver∣sationis subsidiis suffulti vixere, vel certe simplicium fidelium nimis catholicae fidei al∣titudinem considerantium ignaviam significat: putantes Dominum nostrum Jesum Christum duabus substantiis esse compositum, dum sit una substantia in duabus naturis, & petunt, quae sibi non conveniunt. Ideoque respondebitur eis; petitis & non accipitis, quia male petitis. Quanti sunt, qui divinam essentiam in tribus substantiis, & tres substan∣tias in una essentia aut penitus ignorant, aut penitus abnegant, & per suas falsas cogita∣tiones carnalis opinionis ad internas divinae puraeque contemplationis nuptias postu∣lant intrare. Quanti sunt, qui Dominum nostrum Jesum Christum ita segregant, ut ne∣que divinitatem illius humanitati, neque humanitatem divinitati in unitatem substan∣tiae, seu ut Latini usitatius dicunt, in unitatem personae adunatam, vel credant, vel in∣telligant; cum ipsius humanitas & divinitas inseparabile unum sint, salva utriusque na∣turae ipsius significatione. Geminantibus itaque substantiam Christi & dicentibus, Do∣mine Domine, aperi nobis, juste congruenterque respondetur, Amen dico vobis, nescio vos: hoc est intimas secretasque meae divinitatis & humanitatis nuptias, quas meis purissime intelligentibus priusquam fieret mundus, praeparavi, & ad quas jam finito mundo in∣troduxi, nescire vos permittam. Non enim dum adhuc in carne vixistis, dignos vos il∣larum laetitia praeparastis. Intra tamen naturalium bonorum, quae in vobis creavi, ter∣minos residere vos concedo. Similiter promittit se responsurum his, qui in die judicii clamabunt, Domine Domine, nonne in tuo nomine virtutes multas fecimus: dicetur enim eis; nescio vos, recedite à me: & alibi, non omnis qui dicit mihi Domine Domine, intrabit in re∣gnum coelorum. Verbum itaque adunatum carni, & caro adunata verbo in unitatem in∣separabilem unius ejusdemque substantiae ex duabus naturis, divina videlicet & humana non alios recipit, nisi eos qui simplici perfectae contemplationis oculo unitatem sub∣stantiae suae intuentur; ita ut & homo in verbo vere filius Dei, & verbum in homine ve∣re filius hominis absque ulla creaturarum transmutatione, unus idemque filius Dei & hominis Dominus noster Jesus Christus intelligatur: celerem parabolae expositiuncu∣lam juxta quod nobis visum est, verisimilem habes. D. Habeo plane. M. Quid ergo restat, & finem operi impedit imponere? D. Nihil, ut video, nisi ut totius operis mate∣riae,

hoc est universalis naturae divisionis aliquantulam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 subjicias.

XXXIX. M. Quadriformem universalis naturae, quae in Deo & creatura intelligitur, fecimus divisionem. Cujus prima species est, quae naturam creatricem & non creatam: secunda, quae naturam & creatam & creatricem: tertia, quae creatam & non creantem: quarta, quae neque creatam neque creatricem considerat atque discernit. Et prima qui∣dem & quarta forma de Deo solummodo praedicatur; non quod ipsius natura, quae sim∣plex & plusquam simplex est, dividua sit; sed quod duplicis theoriae modum recipit. Dum enim ipsam esse rerum omnium principium & causam intueor, occurrit mihi ve∣ra ratio, quae fiducialiter suggerit divinam essentiam vel substantiam, bonitatem, virtu∣tem, sapientiam, ceteraque, quae de Deo praedicantur, à nullo creari; quia divinam na∣turam nihil superius praecedit: omnia autem quae sunt & quae non sunt, ab ea, & per eam, & in ea, & ad eam creari. Dum vero eandem esse finem omnium intransgressibi∣lemque terminum, quem omnia appetunt, & in quo limitem motus sui naturalis consti∣tuunt conspicor; invenio eam neque creatam esse, neque creantem. A nullo siquidem creari potest natura, quae à seipsa est, neque aliquid creat. Cum enim omnia, quae ab ipsa per generationem intelligibilem seu sensibilem processerint, mirabili quadam & ineffa∣bili regeneratione reversura sint ad eam, & in ea omnia erunt quieta; quoniam ulterius nihil ab ea per generationem profluit, nihil dicitur creare. Quid creabit, dum ipsa omnia in om••ibus fuerit, & in nullo nisi ipsa apparebit? De duabus autem mediis formis in superioribus satis est actum, prompteque eas quaerentibus claro lumine circumfusae occurrunt. Una enim in causis perspicitur primordialibus; altera in causarum effecti∣bus. Et ea quidem, quae in causis constituitur, in unigenito Dei Filio, in quo & per quem omnia facta sunt, creatur; & omnia, quae ab ea profluunt, hoc est omnes effectus suos sive intelligibiles sive sensibiles creat. Ea vero quae in effectibus causarum substitu∣ta est, solummodo à causis suis creatur; nihil autem creat, quia nihil in natura rerum inferius est ipsa; ideoque maxime in rebus sensibilibus ordinata est. Nec obstat, quod Angeli vel homines, sive boni sive mali, aliquod novum humanisque usibus incognitum in hoc mundo saepe putantur creare, dum nihil creant. Sed de creatura materiali à Deo facta aliquid efficiunt divinis legibus obedientes & jussionibus, si boni sunt; fallacibus vero diabolicae astutiae machinamentis commoti atque decepti, si mali sunt. Omnia ta∣men divina providentia ordinantur, ut nullum malum in natura rerum substantialiter inveniatur, nec aliquid quod rempublicam civilemque rerum omnium dispositionem perturbet. Et post quadrifariam universalis naturae theoriam in praedictis quatuor spe∣ciebus, quarum duas quidem in divina natura propter rationem principii & finis, duas in natura condita, ratione videlicet causarum & effectuum contemplati sumus; visum est nobis quasdam theorias de reditu effectuum in causas, hoc est in rationes, in quibus subsistunt, subjungere. Cujus iterum reditus triplex occurrebat modus. Quorum pri∣mus quidem generaliter in transmutatione totius sensibilis creaturae, quae intra hujus mundi ambitum continetur, hoc est omnium corporum seu sensibus corporeis succum∣bentium, seu eos prae nimia sui subtilitate fugientium considerantur; ita ut nullum cor∣pus sit intra textum corporeae naturae, sive vitali motu solummodo, seu occulte seu a∣perte vegetatum, seu irrationabili anima corporeoque sensu pollens, quod non in suas causas occultas revertatur; ad nihilum enim redigetur in his quae substantialiter à causa omnium substituta sunt. Secundus vero modus suae speculationis obtinet sedem in redi∣tu generali totius humanae naturae in Christo salvatae, in pristinum suae conditionis sta∣tum, ac veluti in quendam paradisum, in divinae imaginis dignitatem, merito unius, cujus sanguis communiter pro salute totius humanitatis fusus est; ita ut nemo hominum naturalibus bonis, in quibus conditus est, privetur, sive bene sive male in hac vita vixe∣rit; ac sic divinae bonitatis & largitatis ineffabilis & incomprehensibilis diffusio in o∣mnem humanam naturam apparebit, dum in nullo punitur, quod à summo bono ma∣nat. Tertius de reditu theoriae modus versatur in his, qui non solum in sublimitatem naturae in eis substitutae ascensuri, verum etiam per abundantiam divinae gratiae, quae per Christum & in Christo electis suis tradetur, supra omnes naturae leges ac terminos superessentialiter in ipsum Deum transituri sunt, unumque in ipso & cum ipso futuri. Quorum recursio veluti post quosdam gradus septem discernitur. Ac primus erit mu∣tatio terreni corporis in motum vitalem: secundus vitalis motus in sensum: tertio sen∣sus in rationem; dehinc rationis in animum; in quo finis totius rationalis creaturae con∣stituitur. Post hanc veluti quinque partium nostrae naturae adunationem, corporis vi∣delicet & vitalis motus, sensusque rationisque, intellectusque; (ita ut non quinque, sed unum sint, inferioribus semper à superioribus consummatis; non ut non sint, sed ut

unum sint;) sequentur alii tres ascensionis gradus, quorum unus, transitus animi in sci∣entiam omnium, quae post Deum sunt: secundus scientiae in sapientiam, hoc est contem∣plationem intimam veritatis, quantum creaturae conceditur: tertius qui & summus, purgatissimorum animorum in ipsum Deum supernaturaliter occasus, ac veluti incom∣prehensibilis & inaccessibilis lucis tenebrae, in quibus causae omnium absconduntur: & tunc nox sicut dies illuminabitur, hoc est secretissima mysteria beatis & illuminatis in∣tellectibus ineffabili quodam modo aperientur. Tunc perficietur octonarii numeri ve∣luti supernaturalis cubi perfectissima soliditas, in cujus typo sextus titulatur Psalmus, Psalmus▪ David per octava. Resurrectio quoque Domini non aliam ob causam octava die facta est, nisi ut beata illa vita, quae post Septenariam hujus vitae per septem dies revo∣lutionem est futura post mundi consummationem, mystice significaretur, quando hu∣mana natura, ut praediximus, in suum principium per octonariam ascensionem reditura sit; quinariam quidem, intra naturae terminos; ternariam vero, supernaturaliter & su∣peressentialiter intra ipsum Deum; quando quinarius creaturae numerus, ternario crea∣toris adunabitur; ita ut in nullo appareat, nisi solus Deus; quemadmodum in aëre pu∣rissimo, nil aliud nisi sola lux.

XL. Haec est itaque hujus operis, quod quinque libris includitur, universalis mate∣ria. De qua siquis nos invenerit incognitum atque superfluum aliquid scripsisse, nostrae intemperantiae incuriaeque imputet, pioque corde humanae indigentiae, carnis adhuc habitaculo gravatae, humilis contemplator indulgeat. Nil enim perfectum est in huma∣nis studiis adhuc, ut opinor, in hac caliginosa vita, quod omni errore careat; quando & justi non ideo justi dicuntur jam in carne viventes, quod justi sint, sed quod se justos esse velint, perfectamque justitiam futuram appetentes, solo mentis affectu denominati. Non enim crediderim ullum mortalibus membris carnalibusque sensibus gravatum, ex∣cepto Christo ad perfectum virtutis habitum veraeque contemplationis altitudinem pervenisse, Johanne Evangelista attestante, Sidixerimus, inquit, quod peccatum non ha∣bemus, nos ipsos seducimus, & veritas in nobis non est. Sin autem in eo utile & ad aedificatio∣nem catholicae fidei pertinens arriserit, soli Deo, qui solus abscondita tenebrarum re∣serat, & quaerentes ad se ipsum nullo errore deceptos, sed ab erroribus emendatos in∣troducit, deputet; unanimisque in charitate spiritus gratias universali omnium bono∣rum causae, sine qua nihil possumus facere, nobiscum referat, nulla reprehensionis libi∣dine attractus, nullis facibus invidiae accensus; quae sola prae ceteris vitiis charitatis & fraternitatis vinculum rumpere laborat; in pace autem omnium, quae inter nos con∣fecta sunt, benevole recipientium, puraque mentis acie intuentium; seu malevole respu∣entium, & priusquam cognoscant quid & qualia sint praejudicantium, hoc opus primo omnium Deo, qui dixit, petite & dabitur vobis, quaerite & invenietis, pulsate & aperietur vobis: subinde dilectissimo tibi, Frater in Christo, & in studiis sapientiae cooperatori, & examinandum offero & corrigendum committo. Nam & tuis exhortationibus est in∣choatum, tuaque solertia, quoquo modo sit, ad finem usque perductum. Si autem de his, quae in contextu hujus, gravitate materiae rerumque exponendarum copia coacti, praetermisimus, deque eis quantulamcunque quandoque rationem nos reddituros pro∣misimus, soliciti sitis, ac veluti promissorum exactores fueritis, opere curso, omnibus promissionibus repertis, inque unum collectis cursim capitulatimque pro viribus nostris tractabimus. Interim de his, quae jam discussa sunt vos contentos esse flagito: non mei ingenii virtutem, quae vix parva, aut nulla est, sed vestrae solicitudinis meaeque infimae, devotae tamen, circa rerum investigationes facultatem considerantes; quam non minus viribus acutissimae vestrae intelligentiae, quam meae contemplationis obtusae lucubratio∣nibus non dicam cum aemulis, saltem cum amicis & veritatis inquisitoribus defendere debetis; nec multum in hoc, ut opinor, laborabitis. Mox enim ut talia in manus recte philosophantium pervenerint, quoniam illorum disputationibus conveniunt; non so∣lum libenti animo recipient, verum etiam ut sua osculabuntur. Sin vero in eos, qui promptiores sunt ad reprehendendum, quam ad compatiendum incurrent, non magno∣pere cum eis colluctandum. Unusquisque in suo sensu abundet; donec veniat illa lux, quae de luce falso philosophantium facit tenebras, & tenebras recognoscentium con∣vertit in lucem.

EXPLICIT LIBER
ΠΕΡΙ ΦΥΣΩΝ ΜΕΡΙΜΟΥ, hoc est, DE NATURAE DIVISIONE.