Joannis Scoti Erigenæ de divisione naturæ libri quinque, div desiderati / accedit appendix ex ambiguis S. Maximi Græce & Latine.

Incipit LIB. III. (Book 3)

M. IN Secundo Libro tota fere nostrae raciocinationis intentio est constituta de secunda universalis naturae consideratione, &, ut ita dicam, forma seu specie: quaecunque verisimilia nobis visa sunt, & ad liquidum ut arbitror deducta, veraeque rationis conclusionibus inconcusse munita, literis mandare, universaliter na∣turae secundae consideratio est. In ea ipsius parte quae & creatur & creat, & in qua re∣rum omnium principia, hoc est, primordiales causae, seu ut saepe dictum est, praedesti∣nationes rerum creandarum seu divinae voluntates, sicut & sanctorum patrum au∣ctoritas, & ipsa recta ratione consulta veritas edocet esse consideranda. Ubi etiam ipsa disputationis necessitas exigebat quaedam de incidentibus quaestionibus principa∣lis quaestionis revelandae gratia introducere. Nulla siquidem principalis quaestio est ut opinor, quae non incidentes quaestiones dum diligenti mentis contuitu investigatur recipiat; enodari enim aliter impossibile est, praesertim cum necessarium & inevita∣bile fieret, dum de principiis rerum disputabamus, hoc est, de primordialibus causis, de uno etiam omnium principio, Deo videlicet, qui solus est sola ac prima causarum omnium causa, & supercausalis causa, & superessentialis bonitas, cujus participatione omnia principia, & omnes causae omnium rerum subsistunt; ipse vero nullum partici∣pat, quia omni principio superiori se vel secum existenti non tamen coessentiali sibi omnino caret, quod animo occurrebat inferri: quis enim de creatis causis recte quid dicet, nisi prius unicam omnium causam per se subsistentem & à nulla praecedenti se creatam pure perspiciat? in quantum de ineffabili datur fari, deque incomprehensi∣bili comprehendi, de superante omnem intellectum intelligi. Cum his etiam quaedam de reditu rerum mutabilium atque segregatarum per diversas naturae divisiones & par∣tes quibus iste mundus perficitur iterum in principia sua ex quibus procedit, & in quibus immutabiliter subsistit, dum finis omnium venerit, eorumque quae in motu sunt status apperu••rit, per quem nihil movebitur, breviter perlibavimus. His itaque aliisque ut diximus secundi sermonis ordo texitur, deinde consequentia quaestionum ni fallor exigit. Tertium librum, deo duce, de tertia universalis naturae consideratio∣ne, hoc est, de ea parte creaturae quae creatur & non creat, quicquid nobis in men∣tem lux aeterna patefecerit, texi. D. Non aliter disputandi viam ingredi oportet ut aestimo; nam si primus liber de natura cuncta creante, & à nulla creata, deque solo deo intellecta; secundus vero de ea quae & creatur, & creat, & in primordiis rerum cognoscitur, rationabili tractat progressione: nunc consequens est ut & tertius de tertia quae creatur & non creat constitutionis suae materiam suscipiat: sed priusquam ad enodandam hanc naturae partem transeamus, nosse velim qua ratione eam naturam quae ab omnium naturarum universitate per excellentiam sui, atque infinitatem remo∣vetur, veluti primam partem ipsius universitatis ponere voluisti. Universitas siqui∣dem formarum suarum partiumque numeris impletur, ac per hoc in infinitum non progreditur, suis enim finibus sursum versus atque deorsum terminatur; ab intelle∣ctuali siquidem creatura quae in angelis est constituta. Et ut altius ascendamus à pri∣mordialibus causis, supra quas vera ratio nil superius praeter solum deum reperit, in∣choans,

per naturales ordines intelligibilium coelestiumque essentiarum & visibilium mundum istum constituentium, usque ad extremum totius creaturae ordinem, qui corporibus corporumque incrementis detrimentisque impletur, variis quoque de∣cessionibus per catholicorum elementorum in propria coitum, eorumque in catho∣lica solutionem peragitur, descendit creatrix totius universitatis natura, quoniam infinita est, nullis finibus sursum vel deorsum concluditur. Ipsa siquidem ambit omnia, & à nullo ambitur, nec mirum dum nec à seipsa ambiri sinitur quia universa∣liter nescit ambiri. Quemadmodum universaliter à seipsa, quanto magis ab alio, com∣prehendi seu in aliquo definito vel definibili supernaturaliter effugit intelligi, nisi forte quis dicat, in hoc solo se ambit, dum se sapit ambiri non posse; in hoc se comprehendit, dum se sapit comprehensibilem non esse; in hoc se intelligit, dum sapit in ullo se intelligi impossibile esse; quia omne quod est, & potest esse, supe∣rat. Et cum ita sit, nullusque recte Philosophantium his rationibus temere resistat, cur intra universitatis divisiones à te constituatur non plane video. M. In divisio∣nibus universitatis conditae nullo modo eam posuerim, in divisionibus autem ipsius universitatis quae uno naturae universalis vocabulo comprehenditur, non uno sed multiplici rationis intuitu ponendam judicavi. Eo namque nomine, quod est natu∣ra, non solum creata universitas, verum etiam ipsius creatrix solet significari; prima siquidem & maxima est divisio universalis naturae, in creatricem universitatis condi∣tae, & creatam in ipsa condita universitate; nimirum cum naturalis ista divisio in omnibus universitatibus in infinitum uniformiter servetur; nam universalis boni prima sectio est, in illud unum & summum incommutabile per se & substantiale bo∣num, ex quo omne bonum manat, & in illud bonum quod participatione summi & incommutabilis boni bonum est. Similiter universalis essentiae, universalis vitae, uni∣versalis sapientiae, universalis virtutis, eadem principalis divisio est. In his enim cae∣terisque similibus, primo discernitur ea natura quae per seipsam, à seipsa, in seipsa, vere & immutabiliter essentia est, & vita, & sapientia, & virtus; ab ea natura quae participatione summi boni, aut tantum est, aut & est, & vivit; aut & est, & vivit, & sapit; aut est, & vivit, & sapit, & virtutem participat. Videsne quemadmodum totius universitatis conditor primum in divisionibus obtinet locum? nec immerito, dum sit principium omnium, & inseparabilis ab omni diversitate quam condidit, & sine quo subsistere conditor non potest. In ipso enim immutabiliter & essentialiter sunt omnia, & ipse est divisio & collectio universalis creaturae, & genus, & species, & totum, & pars, dum nullius sit vel genus, vel species, seu totum, seu pars, sed haec omnia ex ipso, & in ipso, & ad ipsum, sunt. Nam & monas principium numero∣rum est, primaque progressio, & ab ea omnium numerorum pluralitas inchoat, eo∣rundemque reditus atque collectio in ea consummatur. Siquidem omnes numeri universaliter & incommutabiliter in monade subsistunt, & in omnibus eis totum, & pars est; & totius divisionis primordium; dum sit ipsa in seipsa, neque numerus ne∣que pars ejus. Eadem ratio est centri in circulo seu sphaera; signi, in figura; pun∣cti, in linea. Cum igitur totius universitatis divisio ab ipsius causa & creatrice inci∣piat, non eam veluti primam partem vel speciem debemus intelligere, sed ab ea omnem divisionem & partitionem inchoare; quoniam omnis universitatis principium est, & medium, & finis. Et dum haec de ea & praedicantur & intelliguntur, hoc est, dum in divisionibus universitatum primum locum obtineat, nemo tamen est piè credenti∣um & veritatem intelligentium, qui non continuo absque ulla cunctatione exclamet, causam totius universitatis conditae creatricem, supernaturalem esse, & superessen∣tialem, & supra omnem vitam, & sapientiam, & virtutem, & supra omnia quae di∣cuntur & intelliguntur, & omni sensu percipiuntur: dum sit horum omnium prin∣cipium causale, & medium implens essentiale, & finis consummans, omnemque mo∣tum stabilitans, quietumque faciens, & ambitus omnia quae sunt, & quae non sunt, circumscribens. D. His altae cautaeque ratiocinationis collocationibus libenter ce∣do, ac verisimiles eas approbo; sed priusquam ad considerandos effectus primordia∣lium causarum, ex quibus maxime prima omnium & una creatrix causa solet deno∣minari, accedas, ordinem naturalem earum nosse convenit, adhuc enim mixtim indi∣stinctéque introductas esse arbitror; nam ni fallor ad earum effectuumque suorum perfectam notitiam non mediocre auxilium quaerentibus praestabit, si prius naturalis ordo, quo à creatore conditae sunt, luculenter patefactus fuerit. M. Primordia∣lium

causarum seriem divinae providentiae solers investigator Sanctus Dionysius Ario∣pagita, in libro de Divinis nominibus, aptissime disposuit; summae siquidem bonitatis quae nullius particeps, quoniam per se ipsam bonitas est, primam donationem & partitionem asserit esse per se ipsam bonitatem, cujus participatione quaecunque bona sunt, varia sunt; ideoque per seipsam bonitas dicitur, quia per seipsam summum bonum participat. Caetera enim bona non per seipsa summum & substantiale bonum participant; sed per eam quae est per seipsam summi boni prima participatio. Haec regula in omnibus primordialibus causis uniformiter observatur, hoc est, quod per se ipsas participationes principales sunt unius omnium causae, quae Deus est. Quoniam vera summae ac verae naturae prima consideratio est, qua intelligitur summa ac vera bonitas. Secunda vero qua intelligitur summa ac vera essentia. Nec immerito primor∣dialium causarum secundum locum obtinet per seipsam-essentia, quae cum summae ac verae essentiae prima participatio sit, omnia quae post se sunt, sua participatione ac∣cipiunt esse, ac per hoc non solum bona, verum etiam existentia sunt. Tertia divinae naturae intentio est qua intelligitur summa veraque vita, ideoque Tertia in primor∣dialibus causis per seipsam vita connumeratur, quae summae ac verae vitae prima per se participatio subsistens, ut omnia post eam viventia participatione ejus viverent, crea∣ta est. Hinc conficitur & bona & existentia & viventia esse. Ejusdem naturae quar∣ta Theoria, qua summa ac vera ratio cognoscitur; Hinc perspicitur quarta inter primordiales per se ipsam ratio sessionem, primamque summae ac verae rationis par∣ticipationem, omniumque post se rationabilium, hoc est, rationis participantium possidere primordia. Divinae naturae quinta Theoria, in summa ac vera intelligentia versatur; intellectus enim est intelligens omnia priusquam fiant. Ac per hoc quinta in ordine primordialium cognoscitur per seipsam intelligentia, cujus participatione in∣telligunt quaecunque intelligunt, & intellectus sunt: ipsa vero prima participatio summae ac verae intelligentiae edita est. Sexta contemplatio divinae naturae in vera sum∣maque sapientia constituitur; hinc non immerito inter primordiales causas sexto lo∣co per seipsam sapientia collocatur quae prima participatio est summae ac verae sapien∣tiae, participatione vero sui omnibus post se sapientibus sapiendi causa creata est. Verae ac summae septima contemplatio est, quae considerat summam ipsius ac veram virtutem. Ac per hoc per seipsam virtus inter primordiales septimam sedem occu∣pat, & est prima participatio summae ac verae virtutis; caeterae vero post eam virtu∣tum species participationes sunt. Octavus theoriae gradus est in quo mens pura sum∣ma veramque divinae naturae beatitudinem intuetur; cujus prima participatio est per se beatitudo, quam veluti octavam primordialium participant, beataque sunt, quaecunque per se beata sunt omnia. Nona in ordine theoria divinae ac summae ve∣ritatis cujus prima participatio per seipsam veritas, post quam & per quam quasi pri∣mordialium vera sunt quaecunque vera sunt omnia. Decima ponitur per seipsam aeternitas quae prima participatio est summae ac verae aeternitatis & post quam & per quam aeterna sunt quaecunque aeterna sunt omnia; eadem ratio est de magnitudine, de amore & pace, de unitate & perfectione; per has enim primordiales causas à summa omnium causa descendunt quaecunque magnitudinis, amoris, pacis, unitatis, perfectio∣nis, participantia sunt. Sufficiunt haec, ut arbitror, ad ea quae volumus manifestanda; praedicta siquidem theoria uniformiter in omnibus rerum omnium Principiis, in in∣finitum progredientibus, mentis obtutibus deiformiter arridet, ubique sive intus quae intelligi & nominari possunt, sive intus quae solo intellectu percipiuntur, significatio∣nibus tamen deficiunt, sive in his quae nec intellectu comprehenduntur, nec nomina∣tionibus exprimuntur, fugiunt enim omnem sensum omnemque mentis contuitum, nimia siquidem altitudinis sive claritate obscurantur. In ipso enim sunt de quo Apostolus dixit, qui solus habet immortalitatem & lucem habitat inaccessibilem; nec mi∣rum si causae primordiales in infinitum protendantur, ut enim prima omnium causa ex qua, & in qua, & per quam, & ad quam conditae sunt, infinita est. Ita & ipsae fi∣nem nesciunt quo claudantur, praeter creatoris sui voluntatem, & notandum quod ordo iste primordialium causarum, quem à me exigis, ad certum progrediendi mo∣dum inconfuse discerni non in ipsis, sed in Theoria, hoc est, in animae contuitu quae∣rentis, earumque, quantum datur, notitiam in seipso concipientis, eamque quodam∣modo ordinantis, constitutus sit, ut de eis certum aliquid puraque intelligentia de∣finitum pronuntiare possit. Ipsae siquidem primae causae in seipsis unum sunt, & sim∣plices,

nullique cognito ordine diffinitae, aut à se invicem segregatae, hoc enim in effectibus suis patiuntur. Et sicut in monade dum omnes numeri sola ratione sub∣sistunt, nullus tamen numerus ab alio numero discernitur; unum enim sunt, & sim∣plex unum, & non ex multis compositum unum, siquidem ex monade omnis numero∣rum multiplicatio progreditur in infinitum, non autem monas ex multiplicibus & à se progredientibus numeris veluti in unum collectis conficitur: similiter primordia∣les causae, dum in Principio omnium, in verbo videlicet dei ingenito, substitutae in∣telliguntur, unum simplex, atque individuum sunt. Dum vero in effectus suos in infinitum multiplicatos procedunt, numerosam ordinatamque sui pluralitatem reci∣piunt, non quia causa omnium ordo non sit, vel ordinatio, vel per seipsam ordina∣tio in principiis rerum non numeretur, cum omne ordinatum participatione ipsius sit ordinatum; sed quia omnis ordo in summa omnium causa, & in ipsius prima par∣ticipatione unus ac simplex est, nullisque differentiis discernitur, ubi omnes ordines à seipsis non discrepant, quoniam unum inseparabile sunt, unde rerum omnium mul∣tiplex ordo descendit; ordo itaque primordialium causarum juxta contemplantis animi arbitrium constituitur, in quantum earum cognitio de divinis causis dispu∣tantibus datur: licet enim pie ac pure Philosophantibus ab unaquaque earum, prout vult, inchoare, & per caeteras mentis oculum, qui est vera ratio, ordine quodam con∣templationis convolvere, omnes quascunque potest percipiens, & in qualicunque earum terminum suae theoriae constituere. Sicut nec intentionis nostrae humilis ca∣pacitas ex bonitate primordialium causarum, veluti quodam ordine constitutarum, numerum coepit computare, & in ea quae dicitur per seipsam perfectio veluti quinto decimo loco constituta finem exemplo dedit, quoniam exempli gratia has principa∣les causas pro viribus intentionis suae elegit, & ut ei visum est, ordinavit; non quod ita natura sint constitutae, ubi omnia unum sunt, & simul & simpliciter sunt: sed quod quaerentibus eas, deque eis quiddam exempli gratia proferre volentibus, sic vel sic & multipliciter, & infinite, divino radio illuminante in theophaniis suis soleant apparere. Et ut hoc exemplo rerum sensibilium clarius elucescat, centrum & cir∣cumscriptum ei circulum diligenter intuere, rectasque lineas à centro inchoatas, & ad circulum portatas ibique terminatas. D. Saepe hoc aspexi seu in animo per phan∣tasiam interius, seu in figura visibili corporeaque sensibus exterius subjecta. M. Non intuitus es quomodo omnes lineae in centro adunantur, & nulla illarum ab aliis dis∣cerni possit, nimirum quia omnes in eo unum sunt & nullo modo à seipsis discre∣pant, ita ut rationabiliter non junctura linearum in unum, sed fons, atque Principi∣um simplex & individuum, ex quo sive naturaliter, sive arte, multiplex linearum numerus procedit, centrum definiatur; est enim universale linearum initium in quo omnes unum sunt. D. Hoc quoque in geometricis rationibus mihi apertissime sua∣sum, sed haec omnia plus animo quam sensu percipiuntur, sive interius sive exterius de talibus velit quis disputare. M. Recte dicis, haec enim & hujusmodi pura men∣tis acie dijudicantur. Vides, ni fallor, in prima linearum progressione ab ipsa uni∣tate, quae in centro est, quantum sibi invicem lineae conjunguntur, ut vix discerni à se invicem possint; dum vero longius à centro protenduntur, latius paululum spatia, quibus à se invicem segregantur, crescere incipiunt; donec ad extremum cir∣culum, quo finiuntur, perveniant; ubi latissima sua diastemata mensurantur, hoc est, spatia inter lineas constituta, quae sibi invicem aequalia sunt, ut nulla eorum latio∣ra aut angustiora aliis reperiantur: quemadmodum & in ipsis lineis, una eademque longitudo est in tantum ut earum nullae longiores aliis aut breviores sint naturali rationabilique aequalitate in utrisque servata, in latitudine spatiorum dico & in longitudine linearum. D. Ita est, ut plane intelligo. M. Quid si velis spatiorum & linearum numerum dinoscere, & in ordinem quendam redigere? num potes speciale spatium, lineamve specialiter invenire, ex quo, vel qua naturaliter ac proprie inci∣pias? D. Mihi quaerenti non occurrit, tanta siquidem aequalitas in his praevalet, ut nullum spatium ab alio, nulla linea ab alia per differentiam quandam, seu proprieta∣tem possit discerni; nam & ille circulus, intra cujus ambitum omnia colliguntur ita si∣bimet in seipso similis est, ut nulla pars ejus ab alia discernatur, seu natura, seu arte. Continua namque quantitate pollet, ac per hoc nullo certo Principio inchoat, nul∣lo constituto fine concluditur, sed totus sibimet in toto, & Principium est, & finis subsistit. Hinc est quod circularis motus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 à Graecis, hoc est, Principio carens,

recte nominatur, aliorumque motuum, id est, recti & obliqui, obtinet principatum. M. In his omnibus non falleris ut opinor, non enim aliter vera edocet ratio. Num itaque cernis quod nulla lex figurarum tibi obsistat, vel te cohibeat, ne ab omni spatio incipias totam figuram exordinare & numerare? sic enim imperat ratio; ac per hoc quot spatia lineaeque sunt, tot principia finesque numerandi, & ordinandi fieri pos∣sunt. D. Huic etiam conclusioni non resisto, sed quorfum tendat expecto nosse. M. Non aliorsum nisi ut luce clarius cognoscamus summos theologos eorumque pe∣dissequos omnino posse, nulla ratione obstante, & ab omnibus primordialibus causis contemplationis eorum initium sumere, & in omnibus prout cuique visum fuerit ip∣fius contemplationis finem constituere, ita ut quot primordiales causae sint, & ut cauti∣us eloquar, quot in contemplantium intellectibus quoquo modo formantur, feu for∣mari possunt, tot earum ordines numero saque pluralitas recte philosophantibus juxta capacitatem singulorum theoriae, prout quisque voluerit mirabili divinae prudentiae dispositione ultro sese afferunt; & dum haec in mentibus theorizantium divinae disci∣plinae divinarumque theophaniarum modis divisis mirabilibus peraguntur, ipsae per feipsas omnium quae sunt primordiales rationes, uniformiter & incommutabiliter in verbo Dei, in quo factae sunt unum, & id ipsum ultra omnes ordines omnemque nu∣merum aeternaliter subsistit. D. Clare jam video tuae intentionis ratiocinationisque finem, fiquidem ut arbitror nil aliud suadere contendis, nisi ut in his principiis rerum nullus ordo naturaliter specialis quaeratur; & merito. Quis enim ex his quae supra omnem numerum, omnemque ordinem excelsitudine suae naturae à conditore omnium creatae sunt, ordinem vel numerum rationabiliter quaefierit, dum sint omnis numeri omnifque ordinis initia in semetipsis sibi invicem unita, & à nullo inferioris naturae contuitu discreta? sola siquidem gnostica conditoris earum virtus eas numerare, dis∣cernere, multiplicare, ordinare, dividere non incongrue creditur posse: quum vero modo quodam incognito, ultraque naturam reperto, in theophaniis suis mentibus contemplantium conformantur, in eis etiam & multiplicari, & dividi, & numerari posse, in intellectibus dico, prout datur eis contemplantibus, ac per hoc conficitur eas, id est, primordiales causas, nullum ordinem intellectui, vel sui incognitum in s••∣met ipsis recipere; in earum vero theorico, hoc est contemplativo animo, quosdam ordines divisos atque multiplices conceptione quadam intelligentiae procedente in ra∣tione per quasdam imaginationes verisimiles nasci. Sed cum haec ita se habeant, non te crediderim sine aliqua speciali ratione principalium causarum connumera∣tionem ab ipsa per seipsam bonitate inchoasse. Non enim est rite disputanti∣um otiosum quid causa carens dicere. M. Hoc fortassis non temere diceres si de numero pie ac perfecte difputantium, & nullo modo de verae ratiocinatio∣nis semita declinantium, unum me esse cogno••ceres. Quoniam vero inter magnorum philosophorum extremos pedissequos vix locum in venio, non incaute de processioni∣bus meis per altissimos theoriae ascensus promittendum; saepe namque melioris inge∣nii, puriorisque sine comparatione in ipsis asc••nsionibus inchoantes ingredi, aut er∣rantes deviaverunt, aut altius afcendere non valentes, ad inferiora reversi sunt, aut eas silentio honorificantes, altiora se attingere, caute ac rationobiliter non praesumen∣tes siluerunt; perfectissimorum namque divinique radii splendoribus illuminatorum, ac per hoc ad sacratissima coelestium mysteriorum abdita manu ductorum, altissima theoriae climata gradu superare, ac sine ullo erroreapertissimae veritatis speciem nulla caligine obstante intueri. Quae quoniam ultra vires intentionis nostrae constituta sunt, nec adhuc possumus attingere carnalium sensuum pondere oppressi, ne pigri vi∣deamur in divinis negotiis talentum dominicum in terra fodientes ac sine ulla usura pe∣cuniam domini negligentes, malique servi sententiam promerentes, de his quae nunc in∣ter nos conferimus quantum intima lux capacitati quaerentium se donaverit, quicquid verisimilus visum fuerit dicemus, humilitatis regula ubique observata, ne nosmet esse aestimemus quod nos non sumus; scriptum est enim noli altum sapere sed t me.

II. Hac igitur ratione specialiter principia rerum ab ipsa per seipsam bonitate inci∣pere introductus sum; perspexi siquidem, nec absque sacrorum patrum auctoritate, & maxime Areopagitae Dionysii generalissimam divinarum donationum esse per seipsam bonitatem, aliasque quodammodo praecedre; causa namque omnium creatrix boni∣tas quae Deus est, ad hoc ipsam causam, quae perseipsam bonitas dicitur, primo omni∣um creavit, ut per eam omnia quae sunt in essentias ex non existentibus adduceret. Di∣vinae

siquidem bonitatis proprium est, quae non erant in essentiam vocare. Universi∣tatis enim conditae in essentiamque adductae divina bonitas & plusquam bonitas & essentialis & superessentialis causa est. Si igitur creator per suam bonitatem omnia de nihilo ut essent, derivavit: necessario intellectus per seipsum bonitatis, intelle∣ctum per seipsum essentiae praecedit; non enim per essentiam introducta est bonitas, sed per bonitatem introducta est essentia. Nam & hoc apertissime scriptura pronun∣tiat, quae dicit, Et vidit Deus omnia, & ecce bona valde. Non enim dicit, & vidit Deus omnia, & ecce valde sunt. Quid enim valeret solummodo esse, adempto bene esse? Omnia siquidem quae sunt, in tantum sunt, in quantum bona sunt; in quantum autem bona non sunt, aut, ut ita dicam, in quantum minus bona sunt, in tantum non sunt; ac per hoc adempta penitus bonitate, nulla remanet essentia; simpliciter enim esse, vel essentialiter esse, sublato bene esse, & bene essentialiter esse, abusive dicitur & esse & aeternaliter esse. Subtracta ita{que} bonitate, proprie non dicitur essentia, aut aeterna es∣sentia. Ac ne forte ad haec dicas, nunquid similiter possumus pronunciare subtracta peni∣tus essentia, nulla bonitas remanebit: pereunte vero existentia nullum bonum subsistet? accipe majoris virtutis argumentum. Non solum quae sunt, bona sunt; verum etiam quae non sunt, bona dicuntur, eoque amplius meliora dicuntur quae non sunt, quam quae sunt; nam in quantum per excellentiam superant essentiam, in tantum superessenti∣ali bono, Deo videlicet, appropinquant; in quantum essentiam participant, in tantum à superessentiali bono elongantur. Non esse autem, ut arbitror, dicuntur quae nec sensu, nec intellectu, prae nimia sui excellentia, inseparabilique unitate, ac simplici∣tate, percipi possunt; esse vero aestimantur quae intellectibus sensibusve succumbunt, & in quadam certa definita{que} circumscriptione circumscribuntur, accidentibus quoque subjecta, locis temporibusque varia atque dispersa semel & simul esse non valentia. Videsne igitur quantum generalior est bonitas quam essentia? Bonorum siquidem una species est in his quae sunt, altera in his quae non sunt. Ac per hoc à generialiorbus divinae largitatis donationibus inchoans, & per specialiores progrediens, ordinem quen∣dam primordialium causarum Theologia duce constitui.

III. D. Jam intelligo non irrationabiliter te inchoasse principiorum considera∣tionem. Quicunque enim recte dividit, à generalissimis debet incipere, & per gene∣raliora progredi, ac sic prout virtus contemplationis succurrit, ad specialissima per∣venire. Quod etiam in ipsis rerum principiis, quae primo posuisti, interius perspiciens ni fallor intelligo. Ut enim bonitas veluti quoddam genus est essentiae, essentia vero species quaedam bonitatis esse creditur: ita essentia genus est vitae, siquidem omnia quae sunt, dividuntur in ea quae vivunt, & quae non vivunt; non enim omnis essentia vivit, aut vita est, ac per hoc eorum quae sunt, una species est in his quae vivunt, vel vita sunt, altera in his quae nec vitam participant, nec vita sunt: hoc quoque in se∣quentibus potest inspici. Nam vita quoddam genus rationis est, omnia siquidem quae vivunt, aut rationabilia sunt, aut irrationabilia. Ac per hoc una species vitae est rationalis, altera irrationalis; rationis item duplex species arridet, una sapientia, al∣tera scientia. Sapientia namque proprie dicitur virtus illa, qua contemplativus ani∣mus, sive humanus, sive angelicus, divina, aeterna & incommutabilia considerat; sive circa primam omnium causam versetur, sive circa primordiales rerum causas, quas pater in Verbo suo semel simulque condidit, quae species rationis à sapientibus Theo∣logia vocitatur: scientia vero est virtus, qua theoreticus animus, sive humanus, sive angelicus, de natura rerum, ex primordialibus causis procedentium per generationem, inque genera ac species divisarum, per differentias, & proprietates tractat, sive acci∣dentibus succumbat, sive eis careat; sive corporibus adjuncta, sive penitus ab eis libera; sive locis & temporibus distributa, sive ultra loca & tempora sui simplicitate unita at∣que inseparabilis. Quae species rationis Physica dicitur, est enim Physica naturarum sensibus intellectibusque succumbentium naturalis scientia, quam semper sequitur morum disciplina, & siquis intentus fuerit, eandem regulam, aut in omnibus, aut in multis, primordialibus causis reperiet; non quod, ut arbritor, primordialium cau∣sarum quaedam quidem generaliora sint, quaedam specialiora; talis enim aequalitas in his, in quibus summa unitas, & summa aequalitas pollet, impossibile, ut arbritror, esse; sed quia in effectibus earum plures participationes aliarum, aliarum vero pauci∣ores contemplantis animus, rerumque multiplex divisio, invenit; multipliciores siqui∣dem sunt participationes per seipsam bonitatis, quam per seipsam essentiae, unam qui∣dem

participant quae sunt, & quae non sunt; alteram vero solummodo quae sunt. Eodem modo de caeteris principiis intelligere non alienum est à veritate; essentiam namque participant quae vivunt, & quae non vivunt; vitam vero solummodo quae vi∣vunt; vitam participant rationabilia & irrationabilia; rationem vero sola rationa∣bilia; rationem participant sapientia & scientia; sapientiam vero soli illi intellectus qui circa Deum ultra omnem naturam visibilium & invisibilium, & extra seipsas aeter∣no & ineffabili motu, & circa rerum principia revolvuntur. Ac per hoc non in ipsis rerum principiis genera vel species, pluralitas paucitasve intuenda sunt, sed in eorum participationibus, hoc est, non in ipsis causis in verbo dei uniformiter & incommu∣tabiliter & aequaliter factis, verum in earum effectibus, quibus mundus visibilis & in∣visibilis impletur; in ipsis quidem summa est aequalitas ac nulla diversitas, in his vero multiplex & infinita differentiarum varietas. D. Sed quid sit participatio non∣dum intelligo, sine cujus intelligentia nemo potest praedicta ad purum dinoscere, ut arbitror. M. Omne quod est, aut participans, aut participatum, aut participatio est, aut participatum participans. Participatum solummodo est, quod nullum supe∣riusse participat, quod de summo ac solo omnium principio, quod deus est, recte intelligitur; ipsum siquidem omnia quae ab eo sunt, participant, quaedam quidem immediate per seipsa, quaedam vero per medietates interpositas; participans vero solummodo est, quod supra se naturaliter constitutum participat, à nullo vero infra se posito participatur; quoniam infra se nullus ordo naturalis invenitur, sicut sunt corpora quorum participatione nulla rerum subsistit, non enim umbras inter sub∣sistentes res connumeramus; corpora cum dico, non illa simplicia, invisibilia, & uni∣versalia, sed illa quae ex ipsis sunt composita, sensibusque & corruptioni, hoc est, solutioni obnoxia: caetera vero quaecunque ab uno omnium principio per naturales descensiones, gradusque divina sapientia ordinatos, usque ad extremitatem totius na∣turae qua corpora continentur in medio sunt constituta, & participantia, & parti∣cipata sunt, & vocantur. Excellentissima namque, inter quae & summum bonum su∣perius nulla creatura interposita est, immediate deum participant, & sunt principia omnium rerum, hoc est, primordiales causae circa & post unum principium consti∣tutae, post quas sequentes essentiae earum participatione subsistunt. Videsne quemad∣modum primus ordo universitatis conditae, & particeps est unius omnium principii, & participatus ex subsequentibus se creaturis? simili ratione de caeteris ordinibus intelligendum; omnis enim ordo à summo usque deorsum in medio constitutus, hoc est, à Deo usque ad corpora visibilia, & superiorem se ordinem participat, & ab infe∣riori se participatur, ac per hoc, & participans est, & participatus: participatio ve∣ro in omnibus intelligitur, ut enim inter numerorum terminos, hoc est, inter ipsos numeros sub una ratione constitutos, similes proportiones; ita inter omnes ordines naturales, à summo usque deorsum, participationes similes sunt, quibus junguntur; & quemadmodum in proportionibus numerorum proportionalitates sunt, hoc est, proportionum similes rationes, eodem modo in naturalium ordinationum participa∣tionibus mirabiles atque ineffabiles harmonias constituit creatrix omnium sapientia, quibus omnia in unam quandam concordiam, seu amicitiam, seu pacem, seu amorem, seu quocunque modo rerum omnium adunatio, significari possit, conveniunt. Sic enim numerorum concordia, proportionis; proportionum vero collatio, proportio∣nalitatis; sic ordinum naturalium distributio, participationis nomen; distributionum vero copulatio, amoris generalis accepit, qui omnia ineffabili quadam amicitia in unum colligit: est igitur participatio, non cujusdam partis assumptio, sed divinarum ditionum & donationum à summo usque deorsum per superiores ordines in∣ferioribus distributio; primum siquidem primo ordini immediate à summo omnium bono, & datur, & donatur; verbi gratia, & datur esse, & donatur bene esse: ipse ve∣ro primus ordo sequenti se distribuit esse & bene esse; ac sic distributio essendi, & bene essendi, à summo omnium datorum bonorum vel donationum fonte gradatim per superiores in inferiores usque ad extremos defluit; ubi notandum duobus modis bene esse intelligi, uno quo omnia quae sunt bona dicuntur esse, quoniam à summo bono facta sunt, & in tantum sunt in quantum participant, bona; altero vero quo omnia quae naturaliter bona subsistunt, virtutum donationibus, ut eorum naturalis bonitas plus appareat, exornantur; quamvis enim maxime ac principaliter rationali & intellectuali creaturae, dona gratiae quae virtutis vocabulo solent significari, distri∣buantur,

nulla tamen naturarum etiam extremarum secundum suam proportionem divinae gratiae participationis expers esse arbitranda est; ut enim omnia participant bonitatem, ita participant & gratiam; bonitatem quidem ut sint, gratiam vero ut bona & pulchra sint: similiter de vita, de sensu, de ratione, de sapientia, caeterisque divinis dationibus, & donationibus accipiendum, eodem enim modo per superiora inferioribus distribuuntur, in quantum perveniunt. Non enim omnes dationes usque ad extrema descendunt, esse siquidem & bene esse secundum naturam usque ad ex∣tremum universitatis conditae distribuitur, vita vero extremum ordinem non attin∣git: non enim corpora per seipsa vivunt, vel vita sunt, sed per superiorem se ordi∣nem vivere recipiunt; qui ordo in nutritiva & activa vita constitutus est, inque semi∣nibus viget. Quid dicam de sensu, & ratione, & intellectu? Nempe omnibus patet quia sensus usque ad irrationabilia descendit animantia: ratio & intellectus rationa∣bilia & intellectualia non excedunt. Inter dationes autem & donationes talis diffe∣rentia est. Dationes quidem sunt, & dicuntur propriae distributiones quibus omnis natura subsistit. Donationes vero gratiae distributiones quibus omnis natura subsi∣stens ornatur; itaque natura datur, gratia donatur, hinc conficitur omnem essenti∣am datum, omnem virtutem donum proprie vocari. Hinc theologia dicit, Omne da∣tum optimum, & omne donum perfectum de sursum est, descendens à patre luminum. Saepe tamen sacra scriptura & datum pro dono, & donum pro dato solet ponere. Scien∣dum quoque virtutem tripliciter intelligendam; est enim virtus substantialis, omne namque quod subsistit naturali quadam trinitate subsistit, essentia, virtute, & opera∣tione, de quibus in primo libro satis disputatum est. Secunda species virtutis est quae pugnat adversus corruptionem naturae, ut sanitas adversus aegritudinem, scientia & sapientia adversus ignorantiam & stultitiam. Tertia est quae opponitur malitiae, ut humilitas superbiae, castitas libidini. Quae species in tantum patet, in quantum li∣berae voluntatis irrationabilis motus intellectuali naturae porrigitur; in quantum enim malitia vitiorum species multiplicat, in tantum bonitas virtutum oppugnacula opponit. Et notandum quod participatio significantius expressiusque, & ad intelli∣gendum facilius, à Graecis dicatur, in quorum lingua 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 participatio∣nem significat, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 autem quasi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, post habens vel secundo habens, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quoque quasi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, post-essentia vel secunda essentia; hinc facilli∣me datur intelligi nihil aliud esse participationem nisi ex superiori essentia secundae post eam essentiae derivationem, & ab ea quae primum habet esse secundae ut sit distri∣butio, & hoc exemplis naturae possumus argumentari.

IV. Siquidem ex fonte totum flumen principaliter manat, & per ejus alveum aqua quae primo surgit in fonte, in quantamcunque longitudinem protendatur, semper ac sine ulla intermissione defunditur: sic divina bonitas, & essentia, & vita, & sapien∣tia, & omnia quae in fonte omnium sunt primo in primordiales causas defluunt, & eas esse faciunt; deinde per primordiales causas in earum effectus ineffabili modo per convenientes sibi universitatis ordines decurrunt, per superiora semper ad inferiora defluentia, iterumque per secretissimos naturae poros occultissimo meatu ad fontem suum redeunt. Inde est omne bonum, omnis essentia, omnis vita, omnis sensus, omnis ratio, omnis sapientia, omne genus, omnis species, omnis plenitudo, omnis ordo, omnis unitas, omnis aequalitas, omnis differentia, omnis locus, omne tempus, & omne quod est, & omne quod non est, & omne quod intelligitur, & omne quod sentitur, & omne quod superat sensum, & intellectum. Summae siquidem ac trinae soli••sque ver•• bonitatis in seipsa immutabilis motus & simplex multiplicatio & in∣exhausta à seipsa, in seipsa, ad seipsam diffusio, causa omnium, immo omnia sunt. Si enim intellectus omnium est omnia, & ipsa sola intelligit omnia; ipsa igitur sola est omnia, quoniam sola gnostica virtus est ipsa quae priusquam essent omnia, cogno∣vit omnia, & extra se non cognovit omnia, quia extra eam nihil est, sed intra se; am∣bit enim omnia & nihil intra se est, in quantum vere est, nisi ipsa, quia sola vere est. Caetera enim quae dicuntur esse, ipsius theophaniae sunt, quae etiam in ipsa vere sub∣sistunt, deus est itaque omne quod vere est, quoniam ipse facit omnia & fit in omni∣bus, ut ait Sanctus Dionysius Ariopagita. Omne enim quod intelligitur & sentitur, nihil aliud est, nisi non apparentis apparitio; occulti, manifestatio; negati, affir∣matio; incomprehensibilis, comprehensio; ineffabilis, fatus; inaccessibilis, accessus; intelligibilis, intellectus; incorporalis, corpus; superessentialis, essentia; informis,

forma; immensurabilis, mensura; innumerabilis, numerus; carentis pondere, pon∣dus; spiritualis, incrassatio; invisibilis, visibilitas; illocalis, localitas; carentis tem∣pore, temporalitas; infiniti, definitio; incircumscripti, circumscriptio; & caetera quae puro intellectu & cogitantur, & perspiciuntur, & quae memoriae finibus capi ne∣sciunt, & mentis aciem fugiunt, & hoc exemplis nostrae naturae possumus conficere. Nam & noster intellectus, cum per se sit invisibilis, & incomprehensibilis, signis ta∣men quibusdam, & manifestatur, & comprehenditur, dum vocibus, vel literis, vel aliis nutibus, veluti quibusdam corporibus incrassatur, & dum sic extrinsecus appa∣ret, semper intrinsecus invisibilis permanet; dumque in varias figuras sensibus com∣prehensibiles prosilit, semper statum suae naturae incomprehensibilem non deserit; & priusquam exterius patefactus fiat, extra seipsum seipsum movet; ac per hoc & silet, & clamat; & dum silet, clamat; & dum clamat, silet; & invisibilis videtur, & dum vide∣tur, invisibilis est; & incircumscriptus circumscribitur, & dum circumscribitur, in∣circumscriptus perseverat; & dum vult vocibus & literis, incorporatur; & dum in∣corporatur, incorporeus in seipso subsistit; & dum sibi veluti quaedam vehicula, qui∣bus ad aliorum sensus possit pervehi, de aeris materia, vel sensibilibus figuris efficit, mox ut ad sensus exteriores eorum pervenerit, ipsa vehicula deserens, solus per se∣ipsum absolutus, intima corda penetrat, aliisque intellectibus se miscet, & fit unum cum his quibus copulatur; & cum haec peragat, semper in seipso manet; & dum mo∣vetur, stat; & dum stat, movetur; est enim status mobilis, & motus stabilis; & dum aliis adjungitur, suam simplicitatem non relinquit; & multa alia quae mirabiliter, & ineffabiliter de natura, quae ad imaginem dei facta est, excogitari possunt; sed haec exemplo sufficiunt ad insinuandam divinae bonitatis ineffabilem diffusionem per omnia à summo usque deorsum, hoc est, per universitatem ab ipsa conditam, quae ineffabilis diffusio & facit omnia, & fit in omnibus, & omnia est. D. Sufficiunt sane, & copiose affluunt in quantum res ineffabilis quibusdam similitudinibus fari potest, dum ab omni similitudine remota sit: praedicta siquidem similitudo, quam exempli gratia ab intel∣lectu suscepisti, in hoc deficit, ut opinor, ab ea cujus similitudo est, quod intelle∣ctus, ut dicis, vehicula illa in quibus ad aliorum sensus invehitur, de materia extra se creata, & facit, & suscipit; divina vero bonitas extra quam nihil est, non de ali∣quo apparitionis suae materiam sumpsit, sed de nihilo.

V. Sed cum audio, vel dico, divinam bonitatem omnia de nihilo creasse, non intel∣ligo quid eo nomine quod est nihil de nihilo significatur, utrum privatio totius essen∣tiae, vel substantiae, vel accidentis, an Divinae superessentialitatis excellentia. M. Non facile concesserim divinam superessentialitatem nihil esse, vel tali nomine privatio∣nis posse vocari. Quamvis enim à Theologis dicatur non esse, non eam tamen ni∣hil esse suadent, sed plusquam esse. Quomodo enim causa omnium quae sunt nulla essentia intelligeretur esse, cum omnia quae sunt, eam vere esse doceant, nullo vero argumento eorum quae sunt intelligitur quid sit: si igitur propter ineffabilem excel∣lentiam, & incomprehensibilem infinitatem, Divina natura dicitur non esse, nunquid sequitur omnino nihil esse? dum non aliam ob causam praedicetur non esse superessen∣tialis, nisi quod in numero eorum quae sunt, numerari vera non sinit ratio, dum super omnia quae sunt, & quae non sunt, esse intelligatur. D. Quid ergo intelligam quaeso te audiens, deum de nihilo omnia quae sunt fecisse? M. Intellige ex non existenti∣bus existentia per virtutem bonitatis Divinae facta fuisse. Ea enim quae non erant, acceperunt esse de nihilo, namque facta sunt, quia non erant priusquam fierent. Eo namque vocabulo quod est nihilum, non aliqua materies, non causa quaedam existen∣tium, non ulla processio, seu occasio, quam sequeretur eorum quae sunt conditio, non aliquid deo coessentiale, & coaeternum, neque extra deum per se subsistens, seu ab aliquo unde deus veluti materiem quandam fabricationis mundi susceperit, sed omnino totius essentiae privationis nomen erat, & ut verius dicam vocabulum est ab∣sentia totius essentiae. Privatio enim habitudinis est ablatio. Quomodo autem fieri poterat privatio, priusquam fieret habitus? Nullus enim habitus erat ante quam o∣mnia quae sunt, habitudinem subsistentiae acciperent. D. Eo igitur nomine quod est nihilum, negatio atque absentia totius essentiae, vel substantiae, immo etiam cuncto∣rum quae in natura rerum creata sunt, insinuantur. M. Ita est, ut arbitror, nam & omnes sacrae scripturae expositores in hoc consentiunt, quod conditor universae crea∣turae, non de aliquo, sed de omnino nihilo quaecunque voluit fieri, fecit. D. Ne∣bulis

valde tenebrosis cogitationum mearum undique cinctum me esse sentio. Equi∣dem nihil mihi remanet nisi sola fides quam sanctorum patrum tradit auctoritas: dum vero de his, quae sola fide retineo, aliquid conor ad purum intelligentiae habitum per∣spicere; fugientium me subtilissimarum rationum nimia obscuritate, immo etiam nimia claritate, aciem mentis reperculsus repellor. M. Dicas quaeso ubi nunc haesi∣tas, & quid te tantum perturbat, ut ad nullum purae intelligentiae habitum val••as ut ais pervenire, aut ubi nostra ratiocinatio vacillat, quando te ad nullam certam defi∣nitionem, rerumque cognitionem potest adducere. D. Magnanimum te esse, me••∣que tarditatis morulas patienter sustinere postulo. Crediderim namque has rerum tenuissimas inquisitiones etiam perfectiorum me inferioribus oculis non tam facile l••∣cescere, ut confestim ad firmum animi habitum possint adhaerere, praefertim dum ex his, quae hactenus inter nos veluti ad liquidum producta sunt, haec mihi nunc obscura videntur ingeri. Confectum est enim inter nos de primordialibus rerum omnium causis, à patre in verbo suo ingenito, hoc est, in sua sapientia simul & semel aeterna∣liter facta esse, ita ut quemadmodum ipsa sapientia patris aeterna est, suoque patri coaeterna, ita etiam cuncta quae in eo facta sunt, aeterna sint, eo excepto quod in ipso omnia facta sunt, quae non est facta, sed genita, & factrix. Siquidem in condenda u∣niversali creatura sicut una eademque est patris & filii voluntas, ita una eademque est operatio: in primordialibus itaque suis causis omnia in sapientia patris aeterna sunt, non tamen ei coaeterna, praecedit enim causa effectus suos; ut enim intellectus artifi∣cis, artis intellectum praecedit, (intellectus autem artis, praecedit intellectum eorum quae in ea & per eam fiant:) ita intellectus patris artificis, intellectum suae artis, hoc est, suae sapientiae in qua condidit omnia, antecedit. Deinde intellectum ipsius artis, omnium quae in ea, & per eam facta sunt, sequitur cognitio. Omnesiquidem quod vera ratio quoquo modo processionis procedere invenit, juxta naturalem consequen∣tiam praecedere necesse est, ac per hoc artifex omnium deus pater secundum causam artem suam praecedit, artifex siquidem causa suae artis est, ars autem sui artificis non est causa: ipsa vero ars praecedit omnia quae in ea, & per eam, & ab ea, subsistunt; eorum namque causa est. Hinc conficitur in patris sapientia omnia aeterna esse, non tamen ei coaeterna. Nec jamdudum inter nos discussa, & ad inconcussum mentis ha∣bitum deducta vera ratione, sacrorumque patrum testimoniis in hoc consentientibus. Num itaque vides quod non immerito moveor, & adversantibus sibi invicem diver∣sarum cogitationum fluctibus allidor? nam quomodo haec sibi invicem convenire possunt? si omnia quae sunt, in sapientia creatrice aeterna sunt, quomodo de nihilo sunt facta? quomodo enim potest aeternum esse, quod priusquam fieret, non erat? aut quod incipit esse in tempore, & cum tempore, quomodo potest esse in aeternitate? omne siquidem aeternitatis particeps nec incipit esse, nec definit; quod autem non e∣rat, & incipit esse, necessario desinet esse, quod est; omne namque quod initio non caret, fine carere non potest. Non invenio itaque quomodo haec sibi invicem non oppugnant: qua ratione, & omnia in sapientia dei aeterna sunt, & de nihilo facta, hoc est, priusquam fierent, non erant; nisi forte quis dicat primordiales rerum omni∣um causas in sapientia patris semper esse aeternas, informem vero materiem, in qua & per quam in effectus suos per generationem proveniunt in genera & species quibus mundus impletur, aeternam non esse: sed quisquis hoc dixerit, cogetur fateri, mate∣riam de nihilo factam causaliter intra aeternas rerum causas non connumerandam. Et si hoc concesserit, necessario concludetur & cogetur dare non omnia sed quaedam in sapientia patris aeterna esse. Materiem autem informem in numero omnium quae à Deo facta sunt in sapientia sua connumerari, nemo recte Philosophantium abnegarit: quomodo enim rerum omnium causas in verbo dei aeternaliter conditas esse, infor∣mem vero materiem sua causa carere quis dicere potest, omnino non reperio. Per∣inde si in numero universitatis conditae materia concluditur, necessario sequitur ut i∣psius causa ex numero causarum aeternaliter in sapientia dei creatarum non excluda∣tur. M. De informi materia, quam Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocant nullus, in sacra scriptura exer∣citatorum, naturarum conditionem recta ratione considerans, ambigit quod à condi∣tore omnium & causaliter inter causales, & inter causarum effectus secundum sua•• proportiones condita sit: qui enim fecit mundum de materia informi, ipse fecit in∣formem materiem de omnino nihilo, siquidem non alius est auctor mundi de informi materia facti, & alius ipsius materiae de omnino nihilo prius creatae, sed unus atque

idem utriusque est conditor; quoniam ab uno principio omnia quae sunt, sive infor∣mia, sive formata, procedunt; ab uno enim universitas creata est, sicut à monade omnes numeri, & à centro omnes lineae, erumpunt; nam & in hoc maxime seculari∣um philosophorum, qui de mundi hujus factura tractare ausi sunt, error convincitur, quoniam informem materiem coaeternam deo esse dixerunt, de qua deus veluti extra se subsistente, & coaeterna sibi, suorum operum sumpsit auspicium. Indignum nam∣que eis visum est, materiem informem à deo fieri creatam; quomodo enim inquiunt ex forma omnium informe fieret; ab immobili & in nullo in seipso variabili, varium ac mutabile, ab eo cui nihil accidit: variis accidentibus subjectum à non distento per spatia locorum & temporum, quod recipit locorum temporumque intervalla, & quan∣titatum. Similiter ab eo quod nulli qualitati subditum, diversarum qualitatum fi∣gurarumque receptivum; ab incorruptibili corruptibile; à simplici compositum; & caetera id genus suae falsae ratiocinationis nebulis obeaecati: nos autem sacrae scripturae veritatem inspicientes, divinorumque ipsius interpretum vestigia sequentes, & infor∣mitatem rerum omnium, & formas, & omne quod in eis, sive secundum essentiam, sive secundum accidens est, ab una omnium causa condita esse, & per fidem credimus, & quantum datur per intellectum consideramus.

VI. Non enim universitatis conditor omnipotens, & in nullo deficiens, & in infi∣nitum tendens, similia sibi solummodo, verum etiam dissimilia creare potuit & crea∣vit. Nam si solummodo sui similia, hoc est, verè existentia, aeterna, incommutabi∣lia, simplicia, inseparabiliter unita, incorruptibilia, immortalia, intellectualia, scien∣tia, sapientia, caeterasque virtutes condiderit, in dissimilium, & oppositorum crea∣tione defecisse videretur, & non omnino cunctorum quae ratio invenit posse fieri, opi∣fex judicaretur. Dissimilia autem sui, & opposita esse dicuntur & sunt, omnia quae praedictis virtutibus opponuntur, non ut negativa seu privativa, sed naturae dissimi∣litudine & oppositione. Siquidem perfectae essentiae similiter in genera formasque per differentias & proprietates uniformiterque ordinatae per singulas species omni confusione subtracta imperfecto informis adhuc materiae & mobilitas opponitur: ae∣ternis, temporalia; immutabilibus, mutabilia; simplicibus, composita; & aeterna quae veluti ex diametro sibi invicem è contrario respondent: horum itaque omnium, si∣milium dico & dissimilium, unus atque idem artifex est, cujus omnipotentia in nul∣lius naturae deficit operatione. Perinde pulchritudo totius universitatis conditae, si∣milium & dissimilium, mirabili quadam harmonia constituta est, ex diversis generi∣bus variisque formis, differentibus quoque substantiarum & accidentium ordinibus, in unitatem quandum ineffabilem compacta. Ut enim organicum melos ex diversis vocum qualitatibus & quantitatibus conficitur, dum viritim separatimque sentiun∣tur longe à se discrepantibus intentionis & remissionis proportionibus segregatae, dum vero sibi invicem coaptantur secundum certas rationabilesque artis Musicae re∣gulas per singulos tropos naturalem quandam dulcedinem reddentibus: ita in uni∣versitatis concordia, ex diversis naturae unius subdivisionibus à se invicem, dum sin∣gulariter inspiciuntur dissonantibus juxta conditoris uniformem voluntatem coadu∣nata est. His itaque diffinitis, non immerito, ut inquis, diversis cogitationum fluctibus sibi invicem adversantibus allidens, confectum est enim & inconcusse diffinitum omnia quae sunt, & quae non sunt, ab uno omnium principio confluere, sive in primordiali∣bus causis semel & simul in verbo dei unigenito aeternaliter factis, sive in materia in∣formi ex qua primordiales causae visibilis creaturae apparitionis, sive per generatio∣nem occasiones acceperunt, sive in effectibus earum quibus mundus iste ab initio us∣que ad finem naturali ordine divina prudentia ministrante peragitur: sic ait domi∣nus. Pater meus usque in me operatur & ego operor. Sed quemadmodum haec veluti sibi∣met adversantia in unam quandam intelligentiae copulam conveniunt, hoc est, quo∣modo omnia simul & aeterna & facta sunt, non solum tibi, verum etiam & mihi dili∣gentissima rationis inquisitione dignum esse videtur.

VII. D. Dignum quidem, hac enim quaestione nullam altiorem inquisitoribus veri∣tatis quaerendam esse arbitror. Etenim ut praediximus facta aeternis opponuntur: ac per hoc, si facta non sunt aeterna: si aeterna, non facta. Nam ut eadem & aeterna si∣mul & facta sint, qua ratione doceri valeat, non mihi occurrit. Perinde nil aliud restat ut aestimo nisi ut aut ista penitus prae nimia sui altitudine silentio honorificetur, aut si quid tibi de ea videtur investigandum, investigare incipias. M. Utrumque

mihi videtur, ut & eandem, quantum acies contemplationis no strae deo illuminante ex nimio subtilitatis suae fulgore non repellitur, investigare non pigeat, ne desidiae seu inertiae culpam incurramus: ubi vero intentionis nostrae virtutem exuperat, & non patitur mentibus adhuc terrena habitatione depressis perspici, & ad purum di∣nosci, silentio cordis & oris honorificanda est, ne quid temere de ea definiamus. D. Ita fiat, ac sine mora hujus inquisitionis viam arripe.

VIII. M. De eo quod omnia in verbo dei unigenito aeterna sunt, primo dicendum judico. D. Nec aliter volo: ab eoenim quod praecedit, ratiocinatio est inchoanda: praecedit enim aeternitas facturam; ab eo igitur est inchoandum. M. Esto itaque in∣tentus, & vide ne quid incaute concedas, ne iterum te concessisse paeniteat. D. In∣gredere, intentus sum ne quid temere concedam. M. Quid tibi videtur, num Deus accidentium capax est? D. Absit ab his qui de veritate sanum sentiunt hoc dicere vel cogitare: natura enim ipsius simplex est, & plusquam simplex, omnibusque acci∣dentibus absoluta, & plusquam absoluta. M. Nihil ergo deo accidit? D. Omni∣no nihil. M. Itaque non est ei accidens universitatem condere, eam tamen condidisse scriptura sacra non tacet, sed apertè clamat, dicens, In principio fecit Deus coelum, & terram, & caetera quae de operibus primorum sex dierum leguntur. D. Dominus & universitatem creaturarum condidit, eamque condidisse non est ei accidens. M. Non ergo erat subsistens antequam universitatem conderet, nam si esset, conditio sibi re∣rum accideret. D. Deum praecedere universitatem credimus, non tempore, sed ea sola ratione, qua causa omnium ipse intelligitur; si enim tempore praecederet, acci∣dens ei secundum tempus facere universitatem foret. Quoniam vero ea sola ratione qua causa est, universitatem ab eo conditam praecedit, sequitur universitatis conditio∣nem non esse deo secundum accidens, sed secundum quandam ineffabilem rationem qua causativa in causa sua semper subsistunt. M. Si igitur nulla alia ratione Deus universitatem à se conditam praecedit, praeter illam solam qua ipse causa est, ea vero causativa, & omne causativum semper in causa subsistit, aliter enim nec causa causa est; nec causativum, causativum; deoque non accidit causalis esse, semper enim & causa est, & erat, & erit, semper igitur causativa in sua causa subsistunt, & substite∣runt, & substitura sunt. Proinde universitas in sua causa quoniam causativa est, hoc est, suae causae particeps, aeterna est, totius igitur creaturae universitatem aeternam esse in verbo dei manifestum est. D. Huic conclusioni contradicere non valeo, dum sine ulla ambiguitate considero omnes numeros in monade, & omnes lineas in centro aeternaliter & uniformiter subsistere. Et quamvis actu & opere numerantis & li∣mantis in varias numerorum species figurasque formentur, semper tamen in princi∣piis suis, in monade dico, & centro, uniformiter permanent, nec unquam sine eis principia intelliguntur fuisse, nec in ipsis principiis fieri inchoasse, & dum ab eis multipliciter profluunt, uniformi tamen ratione aeterno atque incommutabili statu in eis esse non desinunt. M. Simillimo verissimoque usus es exemplo; testimonia quoque & sacrae scripturae & sacrorum patrum omnia in deo esse aeterna perhibent, Apostolus, In quo vivimus, inquit, movemur, & sumus. In deo enim sumus per excellentem & ante existentem in ipso nostrae essentiae rationem; movemur autem in deo secundum praecedentem in ipso bene essendi rationem per virtutes bonae actio∣nis. Porro in deo vivimus secundum praecedentem in ipso semper vivendi & exi∣stendi rationem; & ne quis aestimaret aliud nos esse & aliud nostras rationes, non di∣xit in quo nostrae rationes vivunt, & moventur, & sunt; sed dixit in quo vivimus, & movemur, & sumus; nihil enim aliud nos sumus, in quantum sumus, nisi ipsae rationes nostrae aeternaliter in deo substitutae. Sanctus item Augustinus in opusculis suis opera∣tionis Divinae quadriformem rationem exponens, secunda in verbi dei dispensatione non facta, sed aeterna esse affirmat; ubi non solum secula, verum etiam omnia quibus secula & peraguntur & implentur, voluit intelligi. Operatio, inquit, divina quae secula creavit & gubernat, quadriformi ratione distinguitur. Primo quod in verbi dei dispensatione non facta, sed aeterna sunt, qui nos ••postolo teste ante tempora secularia praedestinavit in re∣gnum; item alibi de trinitate scribens, verbum Dei▪ inquit, per quod facta sunt omnia ubi incommutabiliter vivunt omnia, non solum quae fuerunt, verum etiam quae futura sunt: nec tum in ipso fuerunt, nec futura sunt, sed tantummodo sunt: & omnia unum sunt, & magis unum est. Item in Examero de Deo verbo. Aliter, inquit, sub ipso sunt, ea quae per i∣psum facta sunt, aliter in ipso sunt ea quae ipse est. Tanquam aperte diceret; Aliter sub

illo sunt dum per generationem facta in generibus, & formis, locis quoque, & tem∣poribus visibiliter per materiem apparent; aliter in ipso sunt dum in primordiali∣bus rerum causis, quae non solum in Deo, verum etiam Deus sunt, aeternaliter intelli∣guntur: & ideò ait, ea quae ipse est, non quod alia sint, quae in Deo sunt, & Deus esse dicuntur propter unitatem naturae, & alia quae per generationem in mundum ve∣niunt, sed quia una eademque rerum natura aliter consideratur in aeternitate verbi Dei, aliter in temporalitate constituti mundi. Sicut quoque Dionysius Areopagita in capitulo de perfecto & uno Deo loquens, unum, inquit, dicitur, quia omnia uni∣versaliter est: nullum enim existentium est non participans unius. Et paulo post; Itaque & hoc cognoscendum, quia secundum unum uniuscujusque percogitata est species, unire dicitur unita: & omnium est unum exemplar, & si interimas unum, neque universitas neque aliud aliquod existentium erit; Omnia enim in seipso unum uniformiter praeambit, & circumprendit. His atque hujusmodi exemplis, atque te∣stimoniis in unum collectis, apertissimè datur intelligi, omnia in verbo Dei non so∣lum aeterna, verum ipsum verbum esse. Quoniam vero & facta simul omnia, & aeter∣na esse in verbo Dei sacrae scripturae testimoniis planissime declaratur; Johannes Evangelista, omnia, inquit, per ipsum facta sunt, & sine ipso factum est nihil, ecce apertissimè facta esse omnia in verbo dicit. Sed, nequis aestimaret facta esse solum∣modo & non aeterna, sequitur; quod factum est in ipso, vita erat; ac si dixisset, quod factum est, sive in principalibus causis, sive in earum effectibus, in ipso verbo, in quo rationes omnium aeternae sunt, vita erat. Item Apostolus, in quo creata sunt omnia, quae sunt in coelis & quae in terrâ, sive visibilia sive invisibilia, sive throni sive domi∣nationes, sive principatus, sive potestates, omnia ex ipso & per ipsum & in ipso crea∣ta sunt. Causas enim ut ait beatus Maximus eorum quae facta sunt homines ante se∣cula per substitutas voluntate bona, secundum eas visibilem & invisibilem, & non ex∣istentem substituit Creaturam; ratione & sapientiâ secundum opportunum tempus & fecit, & facit, & quae universaliter sunt, & quae per singula. Causam quidem an∣gelorum creans produxisse credimus causam uniuscujusque complentium mundum, qui super nos est essentiarum & virtutum, rationem hominum uniuscujusque ex Deo esse accipientium. In se ipsum omnia recapitulans, hoc est, consummans, per quem & esse & permanere, ex quo quae genita sunt, quantum genita sunt manentia & mota participant dominum. Omnia enim participant eo quod ex deo facta sunt, propor∣tionaliter dominum, sive per intellectum, sive rationem, sive sensum, sive motum vitalem, sive essentialem & habitam opportunitatem, ut magno & Divino manifesta∣tori Dionysio videtur Areopagitae. Neminem itaque fidelium pieque sacram scri∣pturam investigantium dubitare oportet, quod omnia in Deo verbo aeterna simul & facta sunt. Nam & vera ratio & sacrae scripturae authoritas in hoc unanimiter con∣sentiunt, & non alia esse quae aeterna sunt, & alia quae facta; sed eadem simul & ae∣terna, & facta; quâ verâ ratione aeterna, & facta, & facta & aeterna possumus intelli∣gere, exigis à me non immerito explanare. Siquidem id ipsum aeternum & factum subsistere videtur sibi verae rationi non convenire, & fortassis nondum ego ipse quo∣modo hoc conveniat, ad purum dinosco. D. Incipe itaque de hac quaestione, si quid dicendum, & inquirere & aperire.

IX. M. Rationes omnium rerum, dum in ipsa natura verbi, quae superessentialis est, intelliguntur, aeternas esse arbitror. Quicquid enim in Deo verbo substantialiter est, quoniam non aliud praeter ipsum verbum est, aeternum esse necesse est. Ac per hoc conficitur, & ipsum verbum & multiplicem totius universitatis conditae princi∣palissimamque rationem id ipsum esse. Possumus etiam sic dicere. Simplex & mul∣tiplex rerum omnium principalissima ratio, dominus verbum est. Nam à Graecislo∣gos vocatur, hoc est, verbum, vel ratio, vel causa. Inde quod in Graeco Evangelio scri∣ptum est, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, potest interpretari, In principio erat verbum, vel in prin∣cipio erat ratio, vel in principio erat causa. Quodcunque enim horum quis dixerit, à veritate non deviabit. Nam unigenitus Dei filius & verbum est, & ratio, & causa. Verbum quidem, quia per ipsum Deus pater dixit fieri omnia, immo etiam ipse pa∣tris dicere, & dictio, & sermo est: sic ut ipse ait in Evangelio, Et sermo quem locutus sum vobis non est meus, sed ipsius qui misit me. Tanquam diceret aperte, Ego qui sum sermo patris qui locutus sum vobis, non sum meus, sed loquentis in me patris; & se∣cretis substantiae suae finibus me gignentis, & omnia per me, hoc est, gignendo me, fa∣cientis:

Ratio vero, quoniam ipse est omnium visibilium & invisibilium principale exemplar, ideoque à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, species vel forma dicitur. In ipso enim pa∣ter omnia quae voluit fieri, priusquam fierent vidit facienda. Causa quoque est, quo∣niam occasiones omnium aeternaliter, & incommutabiliter in ipso subsistunt. Quo∣niam igitur dei filius, & verbum, & ratio, & causa est, non incongruum dicere, sim∣plex & in se infinitè multiplex creatrix universitatis conditae ratio & causa Dei ver∣bum est: ac sic recurreret Dei verbum est simplex, & in se infinite multiplex creatrix universitatis conditae, & ratio, & causa. Simplex quidem, quia rerum omnium uni∣versitas in ipso unum individuum, & inseparabile est; vel certè individua & insepa∣rabilis unitas omnium dei verbum est, quoniam ipsum omnia est. Multiplex vero non immerito intelligitur esse, quoniam per omnia in infinitum diffunditur, & ipsa diffusio subsistentia omnium est. Attingit enim à fine ad finem fortier, & disponit omnia suaviter. Item in Psalmo velociter currit sermo ejus. Sermonem dixit Pro∣pheta verbum patris, quod velociter currit per omnia ut omnia sint. Ipsius enim mul∣tiplex▪ & infinita omnium subsistentia est. Hinc Sanctus Dionysius in capitulo de perfecto & uno, Perfectum quidem est, inquit, non solum ut per se ipsum perfectum se∣cundum seipsum à se ipso uniformiter segregatum, & totumper totum perfectissimum, sed & plusquam perfectum, secundum omnium excellentiam & omnem quidem multitudinem deter∣minans: omni vero summitati superexpansum & à nullo locatum aut comprehensum, sed ex∣tentum in omnia simul & super omnia non deficientibus augmentis & infinitis operationi∣bus. Perfectum iterum dicitur & velut non auctum & semper perfectum & ut indiminutum: ut omnia in se ipso superans & supermanans, secundum unam & incessabilem per se superple∣nam & non minoratam largitatem. Manet ergo in se ipso universaliter & simpliciter, quoniam in ipso unum sunt omnia. Attingit ergo à fine usque ad finem, & velociter currit per omnia, hoc est, sine mora facit omnia, & fit in omnibus omnia: & dum in seipso unum perfectum & plusquam perfectum & ab omnibus segregatum subsistit, extendit se in omnia & ipsa extensio est omnia. Hoc etiam nomine ipsius coelestis es∣sentiae quod est Cherubin significari videtur. Siquidem Cherubin fusio sapientiae in∣terpretatur, ut sapientes Hebraeorum tradiderunt. Ubi subtilissime intelligendum quod fusio sapientiae vel extensio, vel cursus, vel quoquo alio modo infinita verbi multiplicatio dicatur, non quasi in ea quae prius erant quam funderetur vel extende∣retur vel curreret verbum patris & sapientia, sed ipsius fusio, vel extensio vel cursus praecedit omnia, & causa existentiae omnium est & omnia. Quis enim veritatem consulens crediderit vel cogitaverit deum praeparasse sibi locos per quos sese diffun∣deret qui nullo loco continetur, dum locus omnium communis sit. Ac per hoc lo∣cus locorum nullo loco capitur. Aut sibi praeparasse spatia localia seu temporalia per quae sese extenderet, cursuve suo curreret, quia omni spatio caret, & omnia tempo∣ra sua aeternitate superat. Aut quis dixerit, quod vel credibilius est ipsi deo dico ab alio veluti principio praeparata fuisse locorum temporumque spatia, seu qualium∣cunque quantitatum intervalla quae sua diffusione impleret, vel suo cursu perageret, vel sua extensione solidaret? Nec enim de natura ineffabili atque superessentiali non solum dicere, verum etiam cogitare, falsisque imaginationibus fingere, & ridiculosis∣simum est & periculosissimum. Non alia mors rationalis animae turpior pejorque est quam talia monstra abominandaque idola de creatore omnium cogitare: cum veritas ipsa in intellectibus piè quaerentium & diligentium creatorem suum intelligibili voce proclamet generaliter de omnibus quae sunt, & quae non sunt, hoc est, quae sensu vel intellectu comprehendi possunt, & quae sensum vel in∣tellectum superant, quorum esse est omni essentia comprehensibili carere; nihil aliud subsistere praeter unius solius omnium causae participationem, omne autem quod participatur, & participationem sui & participantia se praecedit. Deus igitur praecedit omnia quaecunque se participant, & quorum essentia participatio ejus est. Hinc magnus Dionysius Areopagita in libro de coelesti Hierarchia, hoc est, Episco∣patu, quarto capitulo. Primum, inquit, omnium illud dicere verum est, ut bonitate uni∣versali superessentialis divinitas eorum quae sunt essentias substituens ad esse adduxit. Est enim hoc omnium causae & super omnia bonitatis proprium, ad communionem suam ea quae sunt vocare, ut unicuique eorum quae sunt ex propria diffinitur analogia: Omnia igitur par∣ticipant providentiam ex superessentiali & causalissima divinitate manantem. Non enim fortassis essent, nisi eorum quae sunt essentiae & principii assumptione. Existentia igitur omnia

esse participant. Esse enim omnium est superesse divinitatis. Viventia autem eandem super o∣mnem vitam vivificam virtutem, rationabilia & intellectualia eandem super omnem & ratio∣nem & intellectum per se perfectam & ante perfectam sapientiam. Audivisti summi Theo∣logi Dionysii Areopagitae praeclarissimi Athenarum Episcopi, de participatione Divi∣nae essentiae sententiam, qua apertissime manifestat omnia quae sunt, & quae non sunt, nihil aliud intelligenda praeter Divinae essentiae participationem; ipsam vero partici∣pationem nihil aliud esse praeter ejusdem essentiae assumptionem. Non enim inquit fortassis essent, nisi eorum quae sunt essentiae & principii assumptione. Est igitur par∣ticipatio Divinae essentiae assumptio. Assumptio vero est sapientiae Divinae fusio quae est omnium substantia & essentia, & quaecunque in eis naturaliter intelliguntur. Audi etiam ejusdem de processione dei per omnia, & mansione in seipso: in epistolâ quam rescripsit Tito pontifici interroganti, quae sapientiae domus, quis crater, & qui cibi ejus & potus. Duplicem, inquit, escam Divina sapientia proponit: unam quidem solidam & manducabilem; alteram vero humidam & profusam, & in cratere porrigit providens suas bonitates. Ipsius igitur crater rotundus dum sit & repandus, symbolum est expansae simul & in omnia circumeuntis sine principio & infinitae horum omnium providentiae. Veruntamen quoniam in omnia proveniens manet in se ipsa & stat immutabili naturae similitudine, & perfe∣ctissima inremeabiliter se ipsa collocata uniformiter & fixè sic crater stat. Aedificans autem sapientia domum sibi dicitur, & in ipsa solidas escas & potus & cratera proponens: sic esse Divina divinitus symbola facientibus clarum, quia & providentia perfectissima est ipse essendi & bene essendi omnia causalis, & in omnia procedit, & in omni fit & continet omnia: & iterum ipse in sese per excellentiam, nullum in nullo per nullum est. Sed exaltatur omnibus ipse in se ipso similiter & aeternaliter existens & stans & manens, & semper secundum eadem & sic se habens, & nullo modo extra se ipsum factus: neque propria gravitate & incommutabili man∣sione & bonitate restrictus, sed & in se ipso totas & perfectissimas providentias optime operans & proveniens in omnia: & manens in se ipso & stans semper motus. Animadverte quod ait, in omnia procedit, & in omni fit, quod etiam alibi declarat dicens; Audendum vero & hoc de veritate dicere: quia & ipse omnium causalis bono & optimo omnium amore per excellentiam amatoriae bonitatis extra se ipsum fit in omnia quae sunt providentiis, & veluti in bonitate, & dilectione, & amore fovet & exuperat omnia ab omnibus remoto, adhuc in omnibus secundum mente excedentem superessentialem potentiam inconversibilemque suam. His etiam favet ejus∣dem Dionysii sententia quam ex Theologicis commentis scientissimi Hierothei sumpsit. Omnium, inquit, causa & repletiva Jesu deitas partes universitati consonas salvans; neque pars neque totum est & totum & pars, ut omne & partem & totum in semet ipsa coambiens & su∣pereminens & excellens. Perfecta quidem est in imperfectis ut perfectio principalis: imperfecta vero in perfectis tanquam super perfecta, & ante perfecta forma formificans in informibus tan∣quam forma principalis. Informis in ipsis formis tanquam superformis. Essentia totius essentiae incontaminata supergrediens, & superessentialiter omni essentia remota, tota principia & ordi∣nes destinans, & omni principio & ordini supercollata, & mansura est eorum quae sunt, & se∣culorum, & super secula, & ante secula plena in indigentibus, super-plena in multitudini∣bus, arcana, ineffabilis super animum, super vitam, super essentiam, supernaturaliter habet su∣pernaturale, superessentialiter superessentiale. Sufficiunt haec ut arbitror bene intelligen∣tibus ad cognoscendum quod Divinae bonitatis permansio causa omnium incommuta∣bilis sit. Processio vero ejus & ineffabilis motus omnium effectus peragit: porro ejus participatio & assumptio nil aliud est nisi omnium essentia. Et intentus perspice quod ait: quia & providentia perfectissima est ipse & essendi & bene essendi omnia causalis, non ergo alia est providentia omnium & alia causa omnium, sed unus atque idem do∣minus & providentia perfectissima est omnium & essendi & bene essendi omnia cau∣salis. Quod autem sequitur & in omnia procedit, & in omni fit, hoc est, in univer∣sitate quam facit & continet omnia; ad solvendam praesentis quaestionis de qua nunc agitur nodositatem in tantum valet, ut nullo alio modo consulta rationis virtute pos∣sit solvi, ut arbitror. Si enim ipse qui causalis est & essendi & bene essendi omnia, & in omnia procedit & in omni creatura fit & continet omnia, quid aliud restat nisi ut intelligamus sapientiam dei patris de qua talia praedicantur & causam creatricem o∣mnium esse, & in omnibus quae creat creari & fieri, & omnia in quibus creatur & fit continere? In omnibus enim quodcunque vere intelligitur esse, nil aliud est nisi sapi∣entiae creatricis multiplex virtus quae in omnibus subsistit. Si enim intellectu crea∣tricem sapientiam ab omnibus quae creat substraxeris, in nihilum omnino redigentur,

nullaque essentia, nulla vita, nullus sensus, nulla ratio, nullus intellectus, & omnino nullum bonum remanebit. Quod etiam Sanctus Augustinus in libro Confessionum suarum videtur intelligere, sermonem dirigens ad ipsam veritatem, Divinam scilicet sapientiam. Et inspexi, inquit, caetera intra te, & vidi nec omnino esse; nec omnino esse quia non sunt quod tu es, nec omnino non esse quia à te sunt. Quibus verbis insinuat omnem crea∣turam omnino per se consideratam nihil esse. Quicquid autem in ea intelligitur sub∣sistere, ex participatione creatricis veritatis subsistit: si enim omne verum ex veri∣tate, & sola veritas permanet: caetera autem moventur, sola igitur veritas in omni∣bus veris subsistit. Moventur autem, dixi, quia per se ipsa non subsistunt, sed ad ni∣hilum vergunt: virtute vero veritatis providae, quae in iis subsistit, ne ad nihilum ru∣ant prohibentur. Si ergo ipsum verbum dei & omnia facit & in omnibus fit; & hoc ex verbis praedicti patris Dionysii aliorumque potest approbari: quid mirum si cuncta quae in ipso verbo intelliguntur subsistere, aeterna simul & facta credantur & cogno∣scantur esse. Quod enim de causa praedicatur, qua ratione non etiam de causativis praedicari possit non invenio. Omnia igitur quae sunt & aeterna simul & facta non incongrue dicuntur: dum in eis fit ipsa sapientia quae ea facit; & causa in qua & per quam & aeterna & facta sunt in eis aeterna & facta est. D. Valde miror, & stupefa∣ctus veluti exanimis h••reo: his enim rationibus attrahor, quoniam verisimilia sunt, & sacrorum patrum testimoniis sacraeque scripturae corroborata. Sed iterum nutans retrahor, ac mox in tenebras densissimas cogitationum mearum relabor. Non est enim acies mentis meae ad praesentis quaestionis altitudinem intuendam penitusque pene∣trandam idonea. Audiens quippe illud qui fecisti mundum de materia informi; non ali∣ter cogitabam nisi quia mundus visibilis & invisibilis, de materia informi quam deus de omnino nihilo veluti auspicium quoddam suae operationis creavit, factus narratur; & erat quando totius mundi universitas non erat. Ac per hoc in primordiis condi∣tionis suae de omnino nihilo in informem processit materiem: & consequenter per ge∣nera & formas caeterosque numeros naturales ad perfectionem quandam creatori soli cognitam pervenit. Nec hoc per morulas temporum factum fuisse à Sancto patre Augustino in Hexamero suo suasum est. Non enim in tempore praecedit informitas formam, sed naturali ordine, quo causa praevenit effectum, nempe vox & verbum si∣mul ex oreloquentis prodeunt: & tamen antevenit vox verbum, non quidem tem∣pore sed causa. De voce enim efficitur verbum: de verbo autem nullo modo vox. Ità rerum omnium informitas & formatio & perfectio naturali quadam processione & sequentiâ, non autem tempore & intervallis, distincte simul & semel de nihilo in es∣sentiam voluntate creatoris adductae sunt: & haec erat mea fides meaque quantula∣cunque intelligentia. At nunc aliter à te audio, quae multum me movent, & ab his quae hactenus tenebam firmiter uti mihi visum est invitum re••ocant. Praesens enim ratio∣cinatio, ut reor, nil aliud videtur velle suadere, nisi ea quae de nihilo putabam esse fa∣cta, & nullo modo aeterna: erat enim quando non erant, ut arbitrabar, ac per hoc acceperant quod non habuerant, aeterna simul & facta esse. Quod valde contrarium opinor, & merito; nam haec sibimet videntur opponi, aeterna factis, & facta aeternis. Quae enim aeterna sunt, nunquam incipiunt & nunquam desinunt subsistere; & non erat quando non erant, quia semper erant: quae vero facta sunt principium facturae suae acceperunt. Inchoaverunt enim esse, quia erat quando non erant; & desinent esse, quia inchoaverunt habere. Vera siquidem ratione consulta omne quod incipit temporaliter esse, non sinitur semper permanere. Necesse quidem est ad finem ver∣gere, in quo cogitur quod tempore incipit esse, perire. Et nemo aestimet me velle suadere reditum ad nihilum eorum quae temporaliter ex materia per generationem in mundo fiunt, hoc enim summum fieret malum: solutionem vero eorum in ea ex quibus componuntur, & in quibus subsistunt, dico. Nam & humana corpora caete∣rorumque animalium, dum solvuntur perire dicuntur: non tum ad nihilum redigun∣tur, sed in catholica revertuntur elementa. Et hoc generaliter de universitate hujus mundi visibilis intelligitur, nec incongrue. Nam quoniam principium essendi ac∣cepit, essentiae suae terminum inevitabiliter accepturus est. Sicut enim erat quando non erat, ita erit quando non erit, Psalmista testante, aeternoque rerum conditore pro∣clamante; opera manuum tuarum sunt coeli: ipsi peribunt, Tu autem permanebis, & omnes si∣cut vestimentum veterascent, & sicut opertorium mutabi•• eos, & mutabuntur; Tu autem idem ipse es, & anni tui non deficient. Ipse etiam conditor omnium, coelum, inquit, & terra transi∣bunt,

verba autem mea non transient. Si autem maxima spatio, pulcherrimaque subli∣mitate syderum, & purissima subtilitate naturae, statu astrorum consita, cursu harmo∣nici luminis semper plena pars mundi peritura sit, teste scriptura, nunquid putan∣dum interiores partes, ac multo inferiores permansuras? Melioribus enim intereun∣tibus inferiora non interire impossibile est, & dum aufertur quod continet, quod continetur manere vera non sinit ratio: hoc autem dicimus ad differentiam eorum quae aeterna sunt ab his quae facta sunt. Non enim parva distantia est inter ea quae nec incipiunt esse nec desinunt, & ea quae inchoant esse & non possunt semper per∣manere. Non igitur sine causa acies mentis minus talia intelligentium repercutitur, quando ei aeterna esse facta, & facta aeterna suadetur, Nam non facile crediderim te consentire his qui volunt intelligere, multa ex his quae facta sunt, imo paene omnia semper permansura, ac per hoc futura esse aeterna: verbi gratia, Universitas ista quae constat ex coelo, & terrâ, quatuor elementis, in speciem orbis absoluti coaglobata, mundique nomine vocitata, & de nihilo facta est, ut aiunt, & aeternaliter mansura, praeter quasdam suas particulas, hoc est, corruptibilia corpora generationi & corru∣ptioni subjecta, quae negare non possunt peritura; coelum vero cum suis syderibus semper fore, sive volubile sit, sive moveri desinat. In hoc namque sensus eorum variatur, quibusdam affirmantibus statum mutabilium futurum; quibusdam vero na∣turalem motum elementorum semper non cessaturum. Illi quidem sequentes quod scriptum est, erunt omnia quieta, & hoc de statu mutabilium intelligentes: illi vero, concentum coeli quis dormire faciet? de aeterno mutabilium motu dictum esse accipi∣entes. Harmonia siquidem coelestis sine motu aethereae sphaerae omniumque siderum quomodo poterit concinere, cum Musica semper in motu sit quemadmodum Geome∣tria in statu? Terrenam quoque molem suam propriam quantitatem semper habitu∣ram indubitanter affirmant: sequentes quod scriptum est, Generatio venit, generatio vadit, terra vero in aeternum stat. Eo exemplo quod superficies ejus undique plana∣bitur, ut pulchrior quam nunc est, efficiatur, ac veluti nova quadam partium aequa∣litate renovata, non ut intereat quod nunc est, sed ut mutata in melius quantitas ejus & aequalitas permaneat, quod etiam de coelo volunt intelligi, hoc est, quod ejus pul∣chritudo in qua nunc sensibus corporeis arridet, in fine mundi cumulabitur absque ullo globatae suae figurae stellataeque picturae interitu, quoniam scriptum est, ut aiunt; Erit coelum novum & terra nova: coelos autem perituros non de superioribus mundi partibus, verum de spatiis hujus aeris infra lunam intelligunt: ut quemadmodum in diluvio versa sunt in aquam, ita mundi fine vertentur in flammam, & incrementa & decrementa cunctorum quae intra circulum lunae continentur: vicissitudinem cessa∣turam non solum non denegant verum etiam affirmant. Spatia item aeris & aetheris distribuenda fore arbitrantur, aetheris quidem in aeternam possessionem beatorum angelorum hominumque sibi similium, aeris vero inferioris circa terram undique dif∣fusi in aeternum carcerem aeternasque flammas, localiter visibiliterque arsuras, torquen∣do diabolo cum membris suis, hoc est, Apostatis Angelis, similibusque sibi homini∣bus impiis; ac per hoc quoniam omnem creaturam localem & temporalem & esse & futuram esse cogitant, loca & tempora, hoc est, mundi spatia motumque ejus morula∣rum intervallis distinctum semper esse mansura non dubitant. His atque hujusmodi falsis opinionibus conantur asserere ea quae non erant & inchoaverunt esse, & facta simul & aeterna dici posse, quia semper in eodem statu in quo temporaliter creata sunt semper manebunt, & quae principio non carent fine carere arbitrantur: ita ut & facta sint quia esse inchoaverunt, & aeterna quia non desinent subsistere; veruntamen neque talibus opinionibus quas vera deridet ratio te assentire aestimarim, neque ta∣lem aeternitatem vel ut verius dicam semiaeternitatem praedictis tuis rationibus sua∣sisse, neque sic & facta simul & aeterna docuisse, sed altiori naturarum contuitu ultra humanas opiniones, modo quodam adhuc nobis incognito, divinorum arcanorum adyta penetrare te sentio, vestigia patrum, qui talia scrutati sunt, altius sequendo.

X. M. Aiunt enim naturam hujus mundi semper mansuram quia incorporea est & incorruptibilis, caetera vero quibus constat peritura, hoc est, omne quod in eo est compositum, & quia in eo nullum corpus est quod non sit compositum, & omne com∣positum solvetur in ea ex quibus componitur, totus igitur mundus iste visibilis corpo∣reus compositus solvetur sola simplici natura manente. D. Falsis ratiocinationibus humanarum opinionum longe à veritate distantium quondam me deceptum esse ne∣gare

non possum, quia deceptus sum; his enim omnibus aut pene omnibus rudis jam assensum praebui quadam similitudine veri carnalibusque sensibus, ut multis evenit, seductus; nunc vero sacrorum patrum vestigia sequens, divini luminis radio ab erro∣ribus me is & aliorum me revocante, inque viam rectam ducente, paululum pedem re∣traho. Divina siquidem clementia veritatem pie atque humiliter quaerentes in tene∣bris ignorantiae non sinit errare, inque foveas falsarum opinionum cadere & in eis pe∣rire. Nulla enim pejor mors est quam veritatis ignorantia, nulla vorago profundior quam falsa pro veris approbare, quod proprium est erroris; ex his enim turpissima & abominabilia monstra in humanis cogitationibus fingi solent, quas dum carnalis anima veluti vera & amat & sequitur, dorsum vero convertens lumini, umbrasque fugaces comprehendere volens, & non valens, in barathrum miseriae consuevit ruere. Hinc assidue debemus orare ac dicere, Deus nostra salus atque redemptio, qui dedisti na∣turam, largire & gratiam; praetende lumen tuum in umbris ignorantiae palpantibus quaerentibusque Te, revoca nos ab erroribus, porrige dexteram tuam infirmis non va∣lentibus sine te pervenire ad Te, ostende Te ipsum his qui nil petunt praeter Te, rum∣pe nubes vanarum phantasiarum quae mentisaciem non sinunt intueri Te eo modo quo Te invisibilem videri permittis desiderantibus videre faciem tuam, quietem suam, finem suum ultra quem nil appetunt, quia ultra nihil est summum bonum superessentiale: Sed ad residuum sententiae tuae gressus dirige. D. Quid restat nisi quod me valde movet proferre, hoc est, quomodo omnia aeterna & facta sunt, quomodo principio ac fine carentia principio ac fine circumscribuntur: haec enim inter se invicem luctantur, & quomodo sibi conveniant, nisi à te mihi fuerit suasum, ignoro, siquidem Deum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, carentem principio aestimabam esse; ipse enim principium omnium & finis est, nullo principio inchoans, nullo fine conclusus; caetera vero inchoari, & ad fi∣nem suum proprium unumquodque tendere, ac per hoc non aeterna sed facta, & his omnibus incomparabiliter altius, & mirabilius mihi videtur, quod Sancti Dionysii authoritate utens asseris, ipsum videlicet Deum & omnium factorem esse, & in omni∣bus factum, hoc enim adhuc inauditum & incognitum non solum mihi, sed & multis ac paene omnibus. Nam si sic est, quis non confestim erumpat in hanc vocem & pro∣clamet, Deus itaque omnia est, & omnia Deus; quod monstrosum aestimabitur eti∣am his qui putantur esse sapientes, multiplici rerum visibilium & invisibilium varie∣tate considerata. Deus autem unum est. Et nisi haec exemplis rerum animo compre∣hensibilium suaseris, nil aliud relinquitur, nisi ut vel mota solummodo non autem di∣scussa praetermutantur, quod sine mentis meae dolore fieri non poterit. Qui enim in tenebris spississimis constituti ortum lucis sperant, non omnino tristitia opprimun∣tur. Sin autem lux ab eis quam sperant auferatur, non solum in tenebris, verum etiam in multa poena resident, ablato ab eis bono quod speraverant, vel ut omnia quae à te de talibus dicta sunt, ab his qui minus intelligunt, omnino falsa esse judicentur, & in pristinas opiniones quas nec adhuc volunt deserere, veluti veras, his contemptis relabantur. Proinde naturalibus exemplis, quibus nisi nimia stultitia excaecatus ne∣mo resistit, primo ratiocinationis via incipienda est.

XI. M. Num peritus es artis Arithmeticae? D. Peritus, ni fallor: eam namque ab infantia didici. M. Diffini igitur eam aperte ac breviter. D. Arithmetica est numerorum scientia, non quos sed secundum quos numeramus. M. Cautè ac vigi∣lanter Arithmeticam numerorum diffinisti; nam si simpliciter definires Arithmeticam numerorum scientiam, omnes numeros generaliter comprehenderes, ac per hoc defi∣nitio non staret, non enim disputat ars illa de omni genere numerorum, sed eos tan∣tum numeros considerat, quos in sola scientia & intellectu novit esse, & secundum quos caetera numerorum genera numerantur. Non enim numeros animalium, fruti∣cum, herbarum, aliorumque corporum seu rerum ad scientiam Arithmeticae artis per∣tinere sapientes dicunt: sed solos intellectuales, invisibiles, incorporales, in sola scien∣tia constitutos, in nullo vero subjecto substantialiter positos, Arithmeticae attribuunt. Nam non ita in scientia vel intellectu, vel ratione, vel memoria, vel sensibus, vel fi∣guris perspiciuntur, ut substantialiter unum sint ipsi cum his in quibus videntur. Propriam namque substantiam possident, nam si ejusdem substantiae essent, non & eos scientia & intellectus & ratio judicarent. Ars autem & judex id ipsum esse non pos∣sunt. Hoc enim de solo Deo verbo recte dicitur, qui & judex est & ars. Vigilanter itaque, ut dixi, à te additum est, non quos, sed secundum quos numeramus, eos siqui∣dem

in nullo subjecto corporeo vel incorporeo inspicimus: sed ultra omne subjectum solo intellectu in sapientia & scientia cernuntur, suae divinae naturae excellentia ab omnibus quae secundum eos numerantur absoluti. D. Haec saepe cogitavi, & ad pu∣rum, ut arbitror, perspexi. M. Est ne igitur ars illa naturalis? D. Etiam, & nulla naturalior. Siquidem non solum aliarum trium Matheseos sequentium se partium, hoc est, Geometriae, Musicae, Astrologiae, immobile subsistit fundamentum, primor∣dialisque causa atque principium: verum etiam omnium rerum visibilium & invisibi∣lium infinita multitudo, juxta regulas numerorum quos Arithmetica contemplatur, substantiam accipit, teste primo ipsius artis repertore Pythagora summo Philosopho, qui intellectuales numeros substantias rerum omnium visibilium & invisibilium esse certis rationibus affirmat: nec hoc scriptura sacra denegat, quae ait, omnia in men∣sura, & pondere, & numero facta esse. M. Itaque si naturalia quaeris exempla prae∣dictae artis, immo etiam numerorum quos ipsa comprehendit naturam regulasque dili∣genter inspice; ut ad eorum quae tibi luctantia inter se, sibique oppugnantia putan∣tur, notitiam Deo duce pervenies. D. Exempla Arithmeticae libenter accipio: ea namque nec fallit nec fallitur; quamvis enim saepe minus intelligentes in ipsa fallun∣tur, non artis culpa, sed incaute de ea tractantium judicanda est hebetudo. Nume∣rorum itaque, quorum scientia Arithmetica est, monada esse principium, non du∣bitas, ut opinor. Quisquis in hoc haesitat Arithmeticus non est: est enim principi∣um, & medium, & finis omnium numerorum, monas, id est, unitas, omniumque terminorum totum, & pars, & omnis quantitas. Dic itaque num omnes numeri, quos ratio quantum vult multiplicare potest, causaliter in monade sunt, & aeternali∣ter? Non aliter vera docet ratio, in ea enim causa, in ea enim causaliter sunt, quia omnium numerorum subsistit principium, & ibi omnes sunt individuum simpliciter, hoc est, universaliter, & multipliciter sola ratione, non autem actu & operatione, ne∣que unum ex multis cumulatum, sed unum sua & simplici & multiplici singularitate praeditum. Ita ut & omnes numeri in ea sint simul & simpliciter secundum causam, & ipsa in omnibus multipliciter ineffabili distributione intelligatur secundum sub∣stantiam. Ipsa est enim omnium numerorum causa & substantia, & dum statum im∣mutabilem suae naturae non deserit, se ipsam in omnes multipliciter diffundit, aeterna∣liter vero in ea subsistunt quoniam in ea esse temporaliter incipiunt: nam non erat unitas multiplicibus omnium numerorum rationibus carens in quibus subsistunt. Quis autem pure intelligentium monada dixerit inchoasse, cognoscens in infinitum ten∣dere? Quomodo enim potest fieri infinita progressio à finito principio? infinitum enim ab infinito procedit; à finito vero nihil infinitum, & si quis dixerit quomodo hoc stare potest, cum etiam in ipsis numeris multa infinita à finitis inchoantia videa∣mus, ex binario siquidem qui finitus numerus est omnes duplices nascuntur, & in infi∣nitum protenduntur, similiter ex ternario finito omnes triplices initium sumunt, & finem multiplicationis suae nesciunt, & ut breviter dicam nullus numerus est suis quantitatibus finitus, seu solis monadibus à quo multiplex quidam in infinitum non profluat. Huic respondendum est. Isti numeri partibus suis finiti ex quibus multipli∣ces procedunt in infinitum, in ipsa monade ubi omnes unum sunt infiniti sunt. Pro∣inde aut in monade esse negabit omnes numeros, & in suis multiplicationibus extra eam finitos esse affirmabit; aut si hoc affirmare non poterit, vera ratione resistente, necessario fatebitur omnes numeros partibus suis finitos in monade infinitos subsistere uniformiter aeternos. Siquidem ubi fons apparet, non ibi aqua incipit esse, sed ali∣unde per occultos poros sensibusque infinitos longe antemanat priusquam in fonte appareat; ac per hoc quemadmodum abusive dicitur fons ubi primo visibiliter sur∣git, longe enim ante erat in secretis terrae sive oceani, sive alibi, ubi invisibiliter latebat. Latex enim à latendo in venis terrae dicitur; ita & numeri quorum multi∣plicatio sive aliae proportiones in infinitum profluunt, non ab ipsis finitis numeris qui primum contemplanti animo apparent, sed ab ipsis rationibus aeternis & infinitis in quibus causaliter subsistunt originem ducunt. In monade autem sunt, in monade er∣go infiniti sunt, exqua infinitus omnis numerorum cursus procedit, & in quam desi∣nit. Et ut majori argumento utamur, unitatem nunquam inchoasse affirmantes dili∣genter animadverte, si unitasque à Graecis dicitur monas, omnium numerorum prin∣cipium est, & medium, & finis, ab ipsa siquidem procedunt, per ipsam moventur, i∣psam petunt, in ipsam desinunt, & nemo sapientum ambigit quod ita sit: Non alia

erit unitas ex qua numeri profluunt, & alia quam petunt, & in quam finiuntur; sed una atque eadem quia est principium, & finis, proinde numeri à suo progredientes principio, non aliunde nisi à suo fine progrediuntur: non aliud est eorum principi∣um, aliud finis, sed una atque eadem unitas; ac per hoc necessario conficitur ut si in in∣finitum protendantur finem, ab infinito principio protendi incipiant; finis autem infinitus est omnium numerorum unitas eadem, igitur est omnium numerorum infi∣nitum principium; & si omnes numeri aeternaliter & incommunicabiliter principio suo subsistunt, in fine suo aeternaliter & incommunicabiliter subsistere necessarium est: & quemadmodum non erit finis sine desinentibus in eum, ità non erit principium sine inchoantibus ab eo actu & operatione intelligentiae proficisci; aeternaliter ergo in monade omnes numeri subsistunt, & dum ab ea profluunt, in ea esse non desinunt, quoniam statum suum naturalem deserere non possunt, nam sive multiplicantur, sive resolvantur, ab ea veniunt, & in eam redeunt, secundum regulas disciplinae quae eo∣rum rationes intuetur. At si ita est, nemo nisi impudens contradicet, aeternos in uni∣tate numeros suis rationibus subsistere; & siquis intentus perspexerit, ipsas rationes sempiternas esse non dubitabit. M. Arithmeticae disciplinae non ignarum te esse per∣spicio, hactenus enim quicquid à te de ipsa prolatum est, vera ratio praedicat, ac sic & non aliter esse confirmat; sed ut firmius de numerorum aeternitate in monade per∣doceas, eorum rationes quas aeternas atque innumerabiles asseris esse, breviter edissere atque aperte. D. Prima progressio numerorum est à monade, & multiplicationis auspicium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 idem binarius secunda, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ternarius tertia, post quaternarius, dein∣de omnes termini suis sedibus constituti. Et est quidem binarius omnis paritatis ori∣go sub intellectum cadentis, ternarius vero imparitatis. Ex quibus, paritate dico & imparitate, omnes species numerorum procreantur sive simplices sint sive compositi, simplices sunt par, & impar: compositae quae ab his duobus constituuntur, pariter par, pariter impar, impariter impar. Videsne quantum impossibile esthunc numero∣rum progressionis ordinem aliter fieri, aut in alium modum moveri, nullus enim ali∣us num erus naturali ordine constitutus primae processionis ab unitate obtinet locum, nisi binarius; nec secundae, nisi ternarius; nec tertiae, nisi quaternarius; & unisquis∣que numerus suam sedem naturalem possidet, quam nullus numerus praeter ipsum, cujus locus est, occupare sinitur; in ipsa vero unitate simul omnes numeri sunt, & nullus alium praecedit, vel sequitur, quoniam omnes unum sunt; neque tamen na∣turalem suum ordinem, quo in suis multiplicationibus continentur, immutabiliter haberent, si non ipsius aeternaliter immutabilis causa in unitate praecederet: similiter de duplis, quorum princeps est binarius, & triplis quos praecedit ternarius, & qua∣druplis qui ex quaternario incipiunt, omnibusque multiplicium speciebus intelligen∣dum, quod unaquaeque earum à proprio suo principio inchoat, & in infinitum ten∣dit. Duplex autem proportio, seu triplex, seu quadruplex, seu alia talium propor∣tionum in unitate specialiter, atque distincte, non intelligitur, siquidem in ea omnes multiplices, & unum sunt, & simul sunt, & unum multiplex, & simplex. Simplex quidem natura, multiplex vero rationibus secundum quas ordinem suum in multipli∣cationibus immutabilem accipiunt. Quid dicam de mirabili, atque divina super-particularium, & super-partientium, & multiplicium super-particularium, & multi∣plicium super-partientium constitutione, & proportione, quas singulatim species ab unitate accipiunt? Quid de proportionalitatibus quas in proportionibus, inque dif∣ferentiis terminorum contemplamur, in quibus ineffabilis, atque divinae virtutis est constantia, ut nullus sapientiae secreta penetrans eas aeternas esse contendat? Si enim recta definitio est veri, quae dicit verum esse quod semper manet, quod autem semper manet, aeternum est: ratiocinationes numerorum verae sunt, quia semper immuta∣biliter manent, ac per hoc aeternae sunt. De quibus quisquis diligenter scire deside∣rat, magnifici Boethii de Mathesi libros intentus legat. Item de numerorum aeterni∣tate in principio suo, id est, in monade, veluti ex quodam fonte inexhausto proflu∣unt, & in eam quantumcunque multiplicentur desinunt, non ab ea quidem proflue∣rent si ante eorum fluxum in ea non causaliter substiterant, nec in eam desinere ap∣peterent, si non in ea suas causas aeternaliter permanere naturali motu cognoscerent, ad quas semper redire non cessant per eosdem gradus quibus ab eadem profluxerant, Analyticis regulis per quas omnis inequalitas ad aequalitatem revocatur. Analyti∣cas autem regulas in fronte secundi tractatus Matheseos magnifici Boethii studiosus

quisque talium mirabili naturarum indagatione reperiet: si autem quis dixerit & u∣nitatem numerorum, & ipsos numeros simul esse inseparabiliter, quoniam inter ea, quae simul, & inseparabiliter sunt, non incongrue connumerantur, non negandum, imo etiam fatendum; sed non ideo aeterna esse, principioque carere credendum, vel intelligendum. Multa enim sunt quae simul incipiunt esse, non tamen ideo aeterna∣liter coguntur subsistere; nam & materies & forma & vox & verbum simul incipiunt simul desinunt, nec tamen aeterna sunt. Si enim aeterna essent nec inciperent nec de∣sinerent esse, & multa id genus: respondendum, senarius numerus ab unitate, & multi∣plicatione aliorum numerorum non secluditur, praesertim cum solus in cardinalibus, hoc est, in primo versu numerorum ab uno usque ad decem perfectus sit: suis namque partibus perficitur, sexta videlicet, & tertia, & dimidia. Sexta quidem unum est, tertia duo, dimidia tria, quae simul compactae senariam conficiunt quantitatem. U∣num siquidem, & duo, & tria sex fiunt, est & alia ratio quae miro modo senarii nu∣meri perfectionem insinuat, quae primum versum numerorum suis partibus ordinate constitutis perficit. Sexta pars ejus unum primum numerorum obtinet locum, tertia duo secundum, dimidia tria tertium; dimidia & sexta quartum, dimidia, & tertia, quae sunt tria & duo, quintum: partes ejus omnes simul conjunctae quae sunt unum, duo, tria, sextum, seipsum videlicet complent. Totus cum sua sexta, hoc est, sex & unum, septimum: totus cum sua tertia, hoc est, sex & duo, octavum, totus cum sua dimidia nonum, hoc est, sex & tria, quibus si unum addatur, in quo omnium nume∣rorum finis constituitur, denaria quantitas perficietur. Si ergo perfectus iste nume∣rus, senarius videlicet, in unitate numerorum constituitur, videat qui dicit, eum ae∣ternum non esse, cum in ipso omnium conditor opera sua perfecerit: ubi notandum quod non ideo senarius numerus perfectus est, quoniam in eo Deus cuncta quae creare voluit consummavit, sed ideo in eo opera sua condidit, ut perfectione numeri operum suorum perfectionem significaret: hoc igitur maximum ac divinissimum exemplar, in quo fecit Deus opera sua, nunquid credibile, aut verisimile est temporaliter incho∣asse, dum in eo, non solum quae in temporibus sunt, verum & ipsa tempora, & quae ultra tempora subsistunt, ab opifice omnium constituta sunt? Proinde sapiens de aeternitate numerorum solius senarii numeri argumento utens, nam quod de aeterni∣tate illius intelligitur, de aliorum perennitate intelligendum est. Siquidem non de solo senario, de universitate vero generaliter omnium numerorum dictum est omnia in mensurâ, & numero, & pondere fecit Deus. At si loca, & tempora, intra omnia quae Deus fecit, connumerantur: necessario intellectuales numeri in sola scientia substi∣tuti, loca & tempora naturae suae perpetuitate praecedunt, & intra ea quae simul & aeterna, & facta sunt, computantur; aeterna quidem sunt in monade, in multiplica∣tionibus vero sui facta. M. De aeternitate numerorum in monade satis est disputa∣tum; quomodo autem finiunt, & ubi, & unde, valde necessarium est investigare; Eo∣rum namque argumento conamur asserere omnia quae Deo sunt aeterna, simul & facta esse. D. Aeternitatem monadis, omniumque numerorum in ea, quantum valeo ex∣posui: quomodo autem intellectuales numeri, secundum quos omnia quae numerari possunt, numerantur, fiunt; & ubi, & unde, tuum est explanare. Hoc autem dico, sciens, facilius eorum aeternitatem, quam facturam, & quaeri posse, & inveniri, & sua∣deri. M. De me bene, ut video, aestimas, quando mihi difficiliora quaerenda, inve∣nienda, suadenda committis. Veruntamen meum est quaerere, invenire vero illius solius est, qui illuminat abscondita tenebrarum: suadere quoque ejusdem est, qui potest solus aperire sensum, & intellectum. Quid enim prodest exterior suasio, si non adsit interior illuminatio? Itaque quod paulo ante à te dictum est, aeterna quidem in mo∣nade, in multiplicationibus vero suis facta, hujus quaestionis praelibamen esse arbitror. Et si intellexisti, quod dixisti, superflue quaeris quod intelligis, sin vero quaerendum est.

XII. D. Omnino video numeros non nisi in multiplicationibus suis posse fieri, nam in monade aeterna sunt. Quomodo autem, vel unde, vel ubi, fiunt, adhuc non video; ideoque horum cognitionem te aperire postulo. M. Omnes numeros cau∣saliter, hoc est, vi & potestate, in monade semper esse non dubitamus. D. Hinc du∣bitare minus est intelligentium. M. Monada autem sapientia & scientia aeternalter subsistere intelligis, ut arbitror. D. Si aliter sentio, ab ipsius monadis vera cogni∣tione alienus sum. M. Non alios reris, ut opinor, numeros in monade vi & pote∣state

constitutos, & alios actu & opere in genera, & species intelligibilium numero∣rum, sed eosdem profluentes. D. Non alios eosdem vero, sed aliter. M. Dic quae∣so quomodo aliter. D. In monade quidem vi, & potestate; in generibus vero, & formis, actu, & opere. M. Recte respondisti; num ergo vides numeros eosdem ibi aeternos esse, ubi vi, & potestate causaliter sunt; hoc est, in monade: ubi vero actu, & opere intelliguntur, ibi factos▪ esse? D. Nimium acceleras pedete••ti•• ratiocinatio∣nis ingredienda est vi••, ne quid incautè temereque sta••uamus. Prius itaque est quae∣rendum quid sit vis & quid potestas numerorum in monade, corundemque quid sit actus, & quid operatio in generibus, & formis. M. Vis est, ut aestimo, substantialis corum virtus, aeternaliter & immutabiliter subsistens in monade; potestas vero est possibilitas, quâ in genera & species possunt multiplicari, & intellectibus manifesti fieri certis terminorum distinctionibus, quantitatum diversitatibus, intervallis differen∣tiarum, & proportionum proportionalitatumque mirabili aequalitate, & insolubili consonantia. Actus est motus animi procedentium numerorum ex monade in diversa genera, inque species differentes multiplicationem contemplantis in seipso & in seipsis priusquam in phantasias cogitationis veniant, hoc est simpliciter incorporea natura omni imagine carente purissimo intellectus oculo, ipsos numeros supra omnem quan∣titatem, & qualitatem, & loca, & tempora considerantis. Aut breviter diffiniam, actus est motus animi purissimos in sua natura numeros absque ulla imaginatione in∣tuentis. Opus vero est ejusdem animi motus purissimos numeros, quos in seipso considerat, phantasiis veluti quibusdam corporibus incrassatos memoriae commendan∣tis, ibique eos ordinantis eorumque rationes facilius tractantis, forasque quibusdam signis corporalium sensuum significatos in aliorum notitiam tradentis. Et ne me ex∣istimes velle suadere, ipsos numeros ab intellectu vel ratione multiplicari & creari, & non ab ipso omnium conditore, multiplicatore, ordinatore: si enim ab ullo creato in∣tellectu multiplicationem suam numeri primum paterentur, non eis divinȧ & ineffa∣bilis immutabilitas & harmonia rationum ineffet, proinde non ideo intellectus intel∣lectuales numeros creare putandus est, quia in seipsos contemplatur. Ab uno autem creatore omnium in intellectibus, sive humanis, sive angelicis, fieri credendum est, à quo etiam in monade aeternaliter substituti sunt: per intellectus vero in notitionem descendunt. Nam quemadmodum, ut exemplo utamur, consilium quoddam, seu qualiscunque ars naturalis, dum in secretissimis intellectualis naturae sinubus conti∣netur, simul est, & unum quoddam simplex, sine partibus seu divisionibus; sine quan∣titate, seu qualitate; sine loco, sine tempore, & omnino omnibus accidentibus abso∣lutum, ac vix soli intellectui cognitum: non enim intellectus naturalium artium factor est, sed inventor, non enim extra se, sed intra eas, invenit. Dum vero ipsa ars, ab arcanis suis, in quibus simul in animo, in quo est, in rationem intelligibili pro∣gressione incipit descendere, mox paulatim in suas occultas regulas apertis divisioni∣bus atque differentiis inchoat aperire, adhuc tamen purissimas omnique imaginatione alienas; & haec processio prima artis ab ipsa scientia in qua primitus subsistit, per intel∣lectum in rationem, ipsius intellectus actu perficitur. Omne siquidem quod ex secretis naturae in rationem venit, per intellectus actionem perficitur. Iterum autem veluti secundo descensu eadem ars ex ratione in memoriam descendens, paulatim apertius in phantasiis, veluti in quibusdam formis, seipsam luculentius declarat; tertio vero de∣scensu ad corporales sensus diffunditur, ubi sensibilibus signis virtutem suam per ge∣nera, & species, omnesque divisiones suas, & subdivisiones, & partitiones exerit: ità intellectuales numeri ex monade descendunt, ut in animo quodam modo splende∣scant, deinde ex animo in rationem perfluentes apertius se patefaciunt; mox de ratio∣ne in memoriam decurrentes phantasticas, ex ipsius memoriae naturâ accipiunt appa∣ritiones, in quibus virtutes multiplicium formarum suarum inquisitoribus suis lucu∣lenter ape••iunt, deinde in sensus, postremo in figuras. Num igitur vides tria illa quae quaesieras, quomodo, & ubi, & unde? Unde quidem? à monade: ubi? in intel∣lectu: quomodo? diversis gradibus, primum à semetipsis, in intellectum; ab intellectu, in rationem; ex ratione, in memoriam; ex memoria, in sensus corporeos, & si neces∣se est propter utilitatem discentium extremo gradu à sensibus ad visibiles figuras de∣scendunt. D. Planè clarissimeque video. M. Itaque non te latet, ut opinor, nume∣ros aeternos esse, & factos; aeternos quidem in monade, factos vero multipliciter in suis descensionibus: primo videlicet in intellectu contemplantium se in semetipsis fi∣unt;

qui modus faciendi longe à sensibus remotus est; fieri enim dicuntur in noti∣tiâ se intelligentium. Nam in monade dum sint, ineffabili suavitate omnem supe∣rant intellectum, eo solo, divino videlicet, intellectu excepto, quem nil ubique la∣tet. Ipse est enim intellectus omnium, imo omnia. Non enim de ipsa monade quae est causa sola & creatrix omnium visibilium, & invisibilium, nunc agitur, sed de illa creata monade in qua omnes numeri causaliter & semper subsistunt, & ex qua mul∣tiformiter erumpunt. Secundo vero in ratione fiunt in quâ fieri propterea dicun∣tur, quia in ea manifestius se ostendunt. Adhuc tamen per seipsos absque ullo phan∣tastico colore. Deinde in memoria, ac sensibus, in phantasiis quibusdam efficiuntur. Ipsae autem phantasiae aut de natura memoriae, hoc est, de ea parte animae quae forman∣dis imaginibus est attributa, aut extrinsecus ex superficie corporum per sensus exte∣riores sumuntur; sed quae extrinsecus veniunt phantasiae proprie appellantur, quae vero ex memoriâ phantasmata; verbi gratia, phantasia est imago quam de certo cor∣pore seu colore, seu spatio, à me viso per sensum videndi assumptam meae memoriae infigo; phantasma vero est imago illa quam fingo de aliquo nunquam à me viso. Quae falsa non immerito dicitur imago, quoniam illud quod cogito, aut penitus non est, aut si est, non ita est sicut imaginor. Ubi notandum, si sanctum sequimur Augusti∣num, quod phantasma non aliunde nisi ex phantasia nascitur. Est enim, ut ipse ait, imago imaginis, hoc est, imago ex alia imagine nascens, verbi gratia, Solis quotidie orientis phantasiam habeo quam, ut dedisti, formae ipsius specie accepi, & iterum ad similitudinem ipsius phantasiae solares imagines mille in memoria fingo majores, vel minores, juxta cogitationis meae arbitrium, ac per hoc falsae sunt quia nil veri imitan∣tur. Nam Graeci aliter quid sit phantasma intelligunt; dicunt enim notitiam quae in animo est de sensibilibus naturis per phantasias earum susceptam phantasma esse. D. Dupliciter ergo factos numeros in monade substitutos aeternaliter asseris ni fallor, aut enim in animo, & ratione sola, ac simplici intelligentia fiunt puri per se, omni∣que imaginatione absoluti, apparentes, aut in memoria sensuque corporeo quibus∣dam imaginationibus incrassati, ac veluti ex quadam & in quadam materia facti. M. Ita est sed quod addidisti ex quadam & in quadam materia facti, non satis acutè per∣spexisti. Phantasias namque, quas de memoria in memoriam, vel sensu de sensibili accipiunt, ut in eis appareant, non ex quadam materia fiunt, sed ex incorporalibus incorporales nascuntur. Non enim ex materia corporalium rerum efficiuntur, sed ex specie quae procul dubio incorporea est, & ex coloribus qui non corpora, sed cir∣ca corpora, intelliguntur. Ac per hoc nil est convenientius ac naturalius, quam ut intellectuales numeri in rebus incorporeis, & ex incorporalibus sumptis virtutem su∣am ostendant, & modo quodam ineffabili in generationem sensibilem facti procedant. Prospectisque rerum rationibus non temere quis dixerit ipsas phantasias, in quibus nu∣meri se interioribus numerantium oculis patefaciunt, non aliunde nisi ab ipsis in∣telligibilibus numeris provenire; nam si numerositas formarum sensibilium in quibus materia continetur, ut sensibus possit percipi, siquidem per se ipsam invisibilis est, at∣que in formis ab intellectualibus numeris originem ducit, & ex ipsa formarum vide∣licet numerositate per corporeos sensus memoria phantasiis conformatur, nil aliud restat, nisi ut intelligamus, numeros intellectuales ex monade duplici modo fluere, & in memoria facti acie mentis multiplicari, dividi, comparari, colligi, uniri. Aut e∣nim, ut praediximus, per intellectum in rationem & ex ratione in memoriam descen∣dunt, aut per species rerum visibilium in sensus corporeos, iterumque ex ipsis in ean∣dem memoriam confluunt, in qua phantasticas accipientes formas fiunt, interioribus∣que sensibus succumbunt. Ac per hoc quoquo modo numeri patiantur perspici, non aliunde nisi à semetipsis apparitionis suae occasionem percipiunt. Perinde & in mo∣nade aeterni sunt, & à seipsis in quacunque naturae parte apparuerunt facti, hoc est, sive in intellectu, sive in ratione absque ullis imaginationibus, sive in memoria ex specibus rerum sensibilium formata phantasias quasdam in quibus appareant veluti facti de seipsis facientes. D. De numeris satis est actum, his enim argumentis confici∣tur, clareque intelligitur, ubi aeterni sunt & quomodo patiuntur fieri, ut non imme∣rito perspiciamus eos & aeternos esse, & factos: sed quorsum haec tendant intentus expecto Non enim propter se ipsa, sed propter aliud quid suadendum introducta sunt. M. Miror cur tam cito oblitus es tui; Nam paulo ante postulasti à me naturalia ex∣empla quibus possem te introducere ad intelligentiam eorum de quibus disputaba∣mus,

id est, quoniam omnia quae ex Deo sunt, aeterna simul & facta sunt, & maxime quomodo Deus ipse & factor omnium est, & in omnibus fit, haec est enim summa to∣tius nostrae praesentis ratiocinationis. D. Jam in me ipsum redeo. Nam difficultate praedictorum & adhuc incognita mihi rerum theoria stupefactus, sicut multis evenit, in extasi factus sum; quis enim rudium, & nondum sublimissimum sophiae verticem ascendentium, talia cogitans, mentis secessum non patiatur? Aeternam numerorum à creatore omnium immortali audiens conditionem, eorundemque processionem in genera, & species, in quibus fieri dicuntur, quoniam in eis ab intellectibus patiuntur intelligi; deinde in naturam rationabilem secundam veluti procreationem, quoniam in ea suas virtutes manifestius propagant; deinde in memoria sensibusque phantasias, imo e••iam theophaniam, omne enim quod ex natura rerum in memoria formatur oc∣casiones ex Deo habere non est dubitandum, quodam modo fieri non de alia mate∣ria, sed de semetipsis facti. Nunc vero veluti expergefactus in me ipsum rediens, in∣teriorisque luminis radium luculentius perspiciens, ea quae à te dicta sunt cognosce∣re incipio; conaris enim, ut opinor, suadere, omnes numeros ex monade veluti ex quodam fonte manantes, instar duorum fluminum ex una vena surgentium, profluere; inque duos alveos segregatos, quorum unus per interiores poros naturae, hoc est, per intellectum, & rationem; alter vero per exteriores visibilium rerum species decur∣rere, & per sensus donec simul in memoriam confluant, in qua multipliciter for∣mantur.

XIII. Sed quoniam res incorporeae, & non solum à sensibus, verum etiam ex me∣moria, omnique imaginatione, prae nimia suae naturae excellentia, remotae, in memo∣riâ sensibusve, hoc est, in imaginibus visibilibusque figuris veluti quibusdam corpo∣ribus possint apparere, non satis video. M. Hoc uno exemplo totum te intelligere sentio, ita enim, ut dixisti, ex monade numeri manant, & in memoria confluunt: de eo autem quod non satis vides, accipe quod sentio; spiritualium rerum natura ita contemplationibus mentis succumbit, ut per singula de his quae de ea, vel in ea, vel per eam peraguntur, rationem reddamus; multa enim in ea solent apparere, quae non secundum cognitas, vel incognitas ipsius leges, sed ultra omnem legem divina volun∣tate quae nulla lege concluditur, est enim lex legum & ratio rationum, mirabili & in∣effabili modo fiunt. Quis enim rationem potest reddere, si interrogatus fuerit, quo∣modo anima Moysis visibiliter apparuit quando transformatio domini facta est. Non enim audiendi sunt hi qui putant eum ad tempus in corpore resurrexisse, ut simul cum Helia, in monte visibiliter, non per se animâ, sed in suo corpore appareret, & iterum ad sepulchrum rediisse; quis ergo dicturus est quâ ratione anima incorporea & invisibilis visibiliter ac veluti corporaliter visa est, cum nec in suo corpore, nec in aliquâ materia sensibili, seu aliunde assumpta, apparuerit, sed quadam ineffabili vir∣tute soli deo cognita, invisibilis spiritus visibilis per se factus est. Quod dicturus est de anima prophetae Samuelis, si quidem credendi non sunt qui dicunt non ipsum, sed aliquod figmentum in similitudine ipsius apparuisse, indignum judicantes animam sa∣crosanctam incantationibus pythonissae potuisse ab inferis revocari, non animadverten∣tes divinam providentiam non minus per immundos, quam per mundos spiritus, natu∣ram rerum administrare. Constat autem animam Samuelis per se ipsam visibiliter non in corpore, nec in aliqua similitudine consulenti eam regi prophanasse. Et si forte alicui incredibile, vel dubium hoc videtur, legat sacrosanctum Augustinum: nos au∣tem ad manifestissima naturae exempla recurramus, de quibus nemo recte Philoso∣phantium contendit. D. Dic quaeso quae sunt illa.

XIV. M. Formas rerum incorporeas esse sapientes dicunt, eandem quoque sen∣tentiam de coloribus proferunt. Eos enim incorporeos esse vera ratione consulta pro∣nuntiant. D. Quisquis inde dubitat intra Philosophos locum non habet. M. Si er∣go formae atque colores in numero rerum incorporalium computantur, qua ratione sensibus corporeis succumbunt, profer si potes. Omne enim quod sentitur, non aliter nisi in forma colorata sentiri potest. D. Formas, & colores per se apparere non pos∣se aestimo, in quadam vero materia sibi subjecta apparent. M. Miror valde cur tam longe à Philosophia recedis. D. Nescio ubi. M. Non te sentis errasse, quando dixisti, formas & colores per se non posse sensibus succumbere, nisi in aliqua materia, cum materia ipsa carens forma atque colore, omnino invisibilis sit, & incorporea, ac per hoc necesse est rationem reddas quomodo forma &, colores dum incorporeae na∣turae

sint, in materia per se ipsa considerata, hoc est, sine forma atque colore incor∣porali possunt sensibus succumbere, proinde ratiocinabilius diceres materiam infor∣mem in coloribus ac formis, quam formas atque colores in materia sensibiliter, ap∣parere. D. Nunc me errasse non denego, falsae ratiocinationis consuetudine dece∣ptus, & jam quid agam penitus ignoro. M. Recordarisne quid de ipsa materia in primo libro inter nos confectum sit, nisi ex intelligibilium coitu ipsam fieri dispu∣tavimus? Quantitates siquidem, & qualitates, dum per se incorporeae sint, in unum coeuntes informem efficiunt materiam, quae adjectis formis, coloribusque incorporeis in diversa corpora movetur. D. Recordor sane. M. Ex rebus itaque incorporali∣bus corpora nascuntur. D. Negare non possum, praedictis enim rationibus colle∣ctum est. M. Corpora ergo non de nihilo, sed de aliquo fiunt. Non enim quis dixerit, praedictas eorum occasiones nihil esse, hoc est, quantitates & qualitates, for∣mas vel species, colores, intervalla longitudinis, latitudinis, altitudinis, & cum his lo∣ca & tempora, quae si abstraxeris, corpora non erunt; si conjunxeris, mox efficiun∣tur sive catholica, ut sunt quatuor mundi maxima corpora, sive propria, specialissi∣misque rebus distributa•• Quae cuncta ex quatuor simplicibus elementis componi non negabis, ut opinor, quoniam in ea resolvuntur. D. Non negabo, sed illa elementa per se simplicia suaque compositione omnium corporum effectiva, de nihilo esse facta dixerim, quid ergo dicturus es de primordialibus causis, de quibus multa diximus? Quaerendum est enim quare causae dicuntur, si in effectus suos non procedunt? siqui∣dem si omnia corpora ex elementis, elementa vero de nihilo, illorum causa videbitur esse nihil; non autem ipsae quas deus pater in verbo suo fecit. Et si ita, non nihil erit nihil, sed erit causa. At si fuerit causa, melior erit his quorum causa est, & necessario sequetur, ut aut verbum dei nihil sit, in quo pater omnia fecit, quod per privatio∣nem impium dicere videbitur▪ Negatio enim verbi per excellentiam naturae, non autem per privationem substantiae in theologia reperitur, aut extra verbum causa quaedam ponetur, quae nihil dicitur, de qua Deus omnia fecit, & in quae omnia priusquam fi∣erent constituit, aliter enim causa non est. Et si ita est, qua ratione dicitur nihil, non video. Prius siquidem dixerim eam omnia esse quam nihil. In causa namque omnia, quorum causa est, causaliter & primordialiter subsistunt. D. Cogor fateri, qua∣tuor mundi hujus elementa in primordialibus causis subsistere, non enim quorundam, sed universaliter omnium visibilium, & invisibilium causae sunt, & nihil in ordine naturarum omnium sensu, seu ratione, seu intellectu percipitur, quod non ab eis pro∣cedat, & in eis causaliter subsistat. M. Sane intelligis. Proinde, ni fallor, non nega∣bis omnia corpora composita, & solubilia, quae naturarum omnium extremum obti∣nent locum, de aliquo esse, non autem de nihilo. D. Non negabo. Ex qualitatibus enim & quantitatibus simplicium & invisibilium corporum, sensibusque incompre∣hensibilium efficiuntur, quae propterea elementa vocantur, quoniam ex illorum concursu omnia corpora componi naturarum inquisitores aiunt, & in ea solvi, & in eis salvari. Catholica quoque solent appellari, id est, Universalia, ex ipsis siquidem propria singulorum corpora fiunt. Iterum elementa non de nihilo facta, sed ex pri∣mordialibus causis procedere fateor; quas primordiales causas simul, & semel in verbo Dei factas nullus fidelium dubitat, audiens prophetam dicentem Deo, omnia in sapi∣entia fecisti; frontemque sacrae scripturae aspiciens qua scriptum est, In principio fecit Deus coelum & terram: M. Restat ergo ut quaeramus de ipsis primordialibus causis, u∣trum in verbo dei de nihilo sunt factae, an semper in eo erant; & si semper in eo erant, non erat, quando non erant, sicut illud verbum, in quo erant, non erat, quando non erat; & si semper in eo verbo erant, quomodo in ipso de nihilo factae sunt: non enim rationi convenit, ea quae semper erant, de nihilo fieri inchoasse; & si quis dixerit, illud nihil, de quo factae sunt, semper erat, & semper de eo factae sunt, quaeretur ab illo, ubi semper erat illud nihil? Utrum in verbo dei, in quo omnia subsistunt, an per se extra verbum? Si responderit in verbo semper erat, opponeturei; Non ergo nihil sed magnum aliquid erat, omnia siquidem quae in verbo dei subsistunt, vere & natu∣raliter subsistunt. Et in ordine primordialium causarum connumerabitur quod Nihil putabatur, & de quo omnia facta creduntur; si vero extra verbum per se putaverit nihil, duo principia sibi invicem adversa, sicut unus Manichaeorum aestimabitur fin∣gere. Multi siquidem secularium Philosophorum informem materiam coeternam deo esse putaverunt, de qua omnia opera sua fecit, quam materiam proptereà nihil

dicebant, quia priusquam formas & species à Deo acciperet, non apparebat, ac ve∣luti penitus nihil erat. Quicquid enim omnino caret forma, & specie, non immerito potest vocari nihil. Quas omnes delusiones lux veritatis expulit, ab uno principio omnia esse praedicans, & nil in natura rerum visibilium & invisibilium inveniri, quo∣quo modo generationis in speciem propriam erumpat, quod in verbo Dei unigenito aeternaliter non constat substitui, in quo omnia unum sunt, ipsumque Deum pronunti∣ans nullam materiam seu causam universitatis à se conditae in sua sapientia extrinse∣cus accepisse, quia extra illum nihil est, vel intrà se coessentiale sibi reperisse, de quo faceret in sapientia sua omnia, quae fieri voluit.

XV. Proinde non datur locus nihilo, nec extra, nec intra Deum; & tamen de ni∣hilo omnia fecisse, non in vanum creditur. Ac per hoc nihil aliud datur intelligi, dum audimus omnia de nihilo creari, nisi quiâ erat quando non erant. Ideoque non incongruè dicimus semper erant, semper non erant, & non erat, quando non erant, & quando non erant, erat. Siquidem semper erant in verbo dei causaliter, vi & po∣testate, ultra omnia loca, & tempora, ultra omnem generationem localiter & tem∣poraliter factam, ultra omnem formam ac speciem sensu & intellectu cognitam, ultra omnem qualitatem & quantitatem, caeteraque accidentia per quae substantiae unius∣cujusque creaturae intelligitur esse. Novi autem quid sit, & semper non erant. Pri∣usquam enim per generationem in formas, & species, loca & tempora inque omnia accidentia, quae aeternae eorum subsistentiae in verbo Dei incommunicabiliter substitu∣tae accidunt, profluerent; Non erant in generatione, nec erant localiter, nec tempo∣raliter, nec in propriis formis speciebusque quibus accidentia contingunt; Ac per hoc non irrationabiliter de eis praedicatur, non erat quando non erant, temporaliter enim inchoaverunt per generationem esse quod non erant, quia semper in verbo Dei sub∣sistunt, in quo nec esse incipiunt; infinita est enim aeternitas. Et erat quando non e∣rant: temporaliter enim incoaverunt per generationem esse quod non erant: hoc est, in formis & speciebus apparere. Proinde, si quis naturam rerum intentus per∣spexerit, nulla natura sensibus seu intellectibus succumbens reperietur, de qua ve∣raciter dici non possit, semper erat, & est, & erit, & semper non erat, nec est, nec erit. Siquidem incommunicabiliter & erat, & est, & erit ipsa prima constitutio in sa∣pientia Dei per primordiales causas: sed quia ipsa constitutio soli Deo cognita est, omnem vero sensum & intellectum totius creaturae superat, à nullóque adhuc intel∣lectu creato cognosci potest quid sit, incipit per generationem temporaliter accipere quantitates & qualitates, in quibus veluti quibusdam vestimentis operta, potest ma∣nifestare quia non est, non autem quid sit. Inchoat ergo quodammodo esse, non in quantum in primordialibus causis subsistit, sed in quantum ex temporalibus causis incipit apparere. Causas autem temporales dico qualitates & quantitates & caetera, quae substantiis accidunt temporaliter per generationem; & ideo de iis dicitur, erat quando non erant: non enim semper in accidentibus apparebant. Eadem ratione & nunc dicuntur esse, & sunt, & verè ac semper futura sunt, in quantum in suis causis subsistunt. In quantum verò in accidentibus, quae eis extrinsecus contingunt, di∣cuntur esse, nec tamen verè nec semper sunt. Solvuntur enim in ea, ex quibus as∣sumpta sunt, nec verè, nec semper sunt, quando omnis substantia ab omnibus cor∣ruptibilibus accidentibus purgabitur, & ab omnibus quae ad statum suae propriae naturae non attinent, absolvetur: solis naturalibus virtutibus decora, insolubili simplicitate, & in his qui boni sunt, donis gratiae ornata aeternae beatitudinis contemplationibus, ultra omnem naturam & suam glorificata, inque ipsum Deum conversa, Deusque non natura, sed gratia facta. His itaque rationibus consideratis, quis nisi nimium tar∣dus aut nimium contentiosus non concedat omnia quae ex Deo sunt, & aeterna simul esse & facta?

XVI. D. Haec mihi perplane suasa sunt, non tamen omnis ambiguitas ex me ad∣huc repulsa est: quod enim dixisti propterea omnia quae ex Deo sunt & aeterna & facta sunt, quia in verbo Dei aeterna sunt, &, ut ait Sanctus Augustinus, non facta substantia∣liter existentia, temporaliter vero per generationem in forma & speciebus & accidentibus fa∣cta, sublata omni ambiguitate perspicio quoniam vero scriptum est in principio fecit Deus; coelum & terram, & omnia in sapientia fecisti: cogor fateri omnia in verbo Dei aeterna & facta esse. Omnia dico visibilia & invisibilia, temporalia & aeterna omnes primor∣diales causas cum omnibus effectibus suis, quibus ordo seculorum localiter & tem∣poraliter

peragitur, & mundus iste visibilis impletur; sed quomodo potest hoc ra∣tioni convenire ad purum non valeo perspicere. M. Putasne igitur me docere vo∣luisse omnia, in quantum aeterna sunt in verbo Dei unigenito aeterna esse, in quan∣tum vero facta sunt extra verbum facta esse? Non enim aestimas rationibus veritatis convenire universitatem conditae naturae in verbo & aeternum simul & factum. D. Non putabam te sic docuisse, non enim aestimo ullum recte philosophantium putare totius universitatis partem in verbo Dei aeternam subsistere, partem extrà verbum temporaliter factam. Nam neque sinit nos talia cogitare sacra Scriptura, quae di∣cit in Psalmo, Omnia in sapientia fecisti. In Genesi, In principio fecit Deus coelum & ter∣ram. Apostolus in quo inquit, creata sunt omnia quae sunt in coelis & quae in terra, sive vi∣sibilia sive invisibilia, sive throni, sive domiuationes, sive principatus sive potestates, omnia ex ipso & per ipsum, & in ipsum creata sunt. In Evangelio, omnia per ipsum facta funt, & sine ipso factum est nihil; neqne ratio extra a verbum nil valet perire substantialiter aut secundum accidens. Clamat enim, Omnia quae sunt & quae non sunt non secundum privationem dico, sed se∣cundum excellentiam in verbo comprehenduntur, & sunt in eo & non sunt. Sunt quidem quae intellectu seu sensu colliguntur, non sunt vero quae omnem sensum & intel∣lectum superant. Quod autem omnia in verbo Dei & aeterna simul & facta sunt, Johannes theologus hauriens de pectore sapientiae aeternas aquas intelligentiae ac ve∣ri dicas testatur, dicens, Quod factum est in ipso vita erat. Sive quis secundum Augu∣stinum sic distinguat. Quod factum est localiter & temporaliter in ipso vita erat. Non e∣nim credendum est, aut ullo modo aestimandum de solertissimo veritatis inquisitore, propterea Evangelium noluisse distinguere, ut insinuaret quod factum est localiter & temporaliter, non in verbo, sed veluti extrà verbum factum fuisse. Cum idem ipse sanctus videlicet Augustinus manifestissime doceat, & loca & tempora cum his'quae in eis facta sunt, in verbo Dei aeternaliter esse facta. Intelligens veraciter Apostolum dicentem de verbo in quo creata sunt omnia quae sunt in coelis, & quae in terra sive visibilia sive invisibilia. Ac per hoc & loca & tempora cum omnibus quae in eis continentur, in numero visibilium sunt, id est, sensibilium. Omnia autem visibilia, teste Apostolo, in verbo sunt creata; loca igitur & tempora & omnia quae in eis sunt in verbo creata sunt: sive simpliciter praedictam Evangelistae sententiam secun∣dum alios quis pronuntiaverit, dicens? quod factum est in ipso, ac si distixnerit veluti ab alio commate incipiens, vita erat. Sic enim Graecorum codices invenimus distin∣ctos, ut intelligamus quod factum est in ipso temporaliter & localiter per generatio∣nem, vita erat aeternaliter per rationem. M. Non ergo dubitas omnes omnium cau∣sas, causarumque omnes effectus in verbo aeterna esse, & facta, nec me aliter docere aestimas.

D. De aeternitate omnium deque eorum creatione in verbo, neque dubito, neque aliter te docere puto, sed solummodo quaero, quomodo omnia in verbo patri coaeterno omnia aeterna sunt simul, & facta. Non enim, ut arbitror, rationi convenit, ut & facta sint aeterna, & aeterna facta, nulla siquidem differentia videbitur esse inter aeternitatem universitatis in verbo, & creationem; si aeternitas est creata, & creatio aeterna. M. Mi∣ror ac valde moveor, quare quaeris rationem in his quibus omnis ratio deficit, aut intel∣lectum in his quae omnem superant intellectum. Num aestimas divinae sapientiae propo∣situm intellectibus authumanis, aut Angelicis posse fieri manifestum, dum mystica illa animalia alis suis, & vultus velare, & pedes, hoc est altitudinem divinae virtutis intueri entia super omnem conditam naturam & profunditatem ipsius in his quae per eam, & in in ea de ea facta sunt. Non tamen desinunt volare sursum versus. Quaerunt enim semper quantum possunt divina gratia sublevata, sive naturae subtilitate ea quae super se sunt in infinitum appetentia. Ubi autem deficiunt, reverenter vultus suos, hoc est, contemplationis aciem divino radio repercussi defendunt, & ab introitu in∣comprehensibilium mystericorum suos theologicos pedes, hoc est, intellectuales in∣gressus retrahunt, nequid incaute vel temere de ineffabilibus omnemque intellectum superantibus praesumant. Si ergo purissimi intellectus quorum symbola praedictis animalibus theologia praemisit, inter quos & verbum nulla medietas est praeter omni∣um rerum causas primordiales, excelsitudinem divinae claritatis super omnia fuseque in omnia virtutis & sapientiae à summo usque deorsum attingentis, à fine usque ad finem, hoc est, ab initio intellectualis creaturae usque ad vermiculum pertimescant in∣spicere; cognoscentes naturae suae capacitatem ad haec consideranda non sufficere;

quid nos adhuc carne gravati de divina prudentia, & operatione rationem reddere co∣namur? Ubi sola divina voluntas cogitanda est, quae operatur omnia prout vult, qui omnipraesens est, & naturales rationes occultas, & investigabiles inserit omnibus, quia o∣mnium supernaturalis ratio est, quia nihil secretius, nihil praesentius; difficile ubi sit, difficilius ubi non sit. Lux ineffabilis omnibus intellectualibus oculis semper praesens, & à nullo intellectu cognoscitur quid sit; per omnia diffusa in infinitum, & fit in omnibus omnia, & in nullo nullum. Quod autem dixi inter quos & verbum nulla medietas est, praeter omnium rerum causas; propterea addidi ne quis aestimet coe∣lestes essentias immediatas esse, hoc est, nullam medietatem inter se & causam omnium habere. Quamvis autem dicantur Angeli quasi eggigi, hoc est▪ juxta dominum ipsum constituti. Eggis siquidem Graece dicitur juxta, non tamen ita credendi sunt facti, ut non eorum causae in verbo conditae. Nulla enim creatura est cujus causa facta non praecedat in verbo, secundum quam substituitur, ut sit, & ordinatur, ut pulchre sit, & custoditur, ut aeternaliter sit, & manifestatur seu sensibus, seu intellectibus ad materiam laudis ipsius unius causae, ex quâ, & in quâ, & per quam, & ad quam, condita est. Credamus itaque & quantum datur mentis acie intuemur; omnia visibilia & invisibilia, aeterna & intemporalia, illudque aeternum, & tempus, & loca, & spatia, & omnia quae dicuntur secundum substantiam & accidens, generaliterque dicendum quaecunque universitas totius creaturae continet in verbo Dei unigenito & aeterna si∣mul & facta esse, & neque aeternitatem in eis praecedere facturam neque facturam prae∣cedere aeternitatem. Siquidem eorum aeternitas facta est, & conditio aeterna in dis∣pensatione verbi. Nam & cuncta quae videntur in ordine saeculorum temporibus & locis per generationem oriri simul, & semel aeternaliter in verbo domini facta sunt. Neque enim ctedendum est tunc inchoasse fieri, quando in mundo sentiuntur oriri. Semper enim fuerunt in verbo domini substantialiter, ortusque eorum & occasus in ordine temporum atque locorum per generationem, hoc est, per accidentium as∣sumptionem, semper in verbo Dei erat, in quo quae futura sunt jam facta sunt. Si∣quidem divina sapientia circumscribit tempora, & omnia quae in natura rerum tem∣poraliter oriuntur in ipsa praecedunt & subsistunt aeternaliter. Ipsa est enim men∣sura omnium sine mensura, & numerus sine numero, & pondus, id est, ordo sine pondere. Ipsa est tempus & saeculum, ipsa est praeterita, praesentia, & futura. Ideoque à Grae∣cis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocatur, quia omnia tempora in se creat & circumscribit, dum super omnia tempora sit aeternitate sua omnia intervalla praecedens, ambiens, concludens. Nam & de his quae naturali cursu in ordine temporum annuntiatum fieri sentimus, rati∣onem reddere nemo potest. Quis enim vim seminum cogitans, quomodo per nu∣meros locorum & temporum in varias species animalium, fruticum, herbarum erum∣punt; cur & quomodo dicere praesumat, aut eorum occasiones ad purum dignoscere praevaleat, & non continuo pronuntiet, haec omnia divinis legibus omnem sensum & intellectum superantibus attribuenda sunt? Nullisque conjecturis animi inquiren∣dum, cur sic, vel sic, & quomodo sic, vel sic, & non aliter debent ordinem temporum implere, & ex invisibilibus causis in vi seminum simul constitutis non simul, sed tem∣porum intervallis, & locorum in formas sensibiles procedere, quasi non aliter fieri possent, si divinae voluntati aliter fieri videretur, quae nulla lege constringitur? Nam & saepe contra consuetum naturae cursum multa solent fieri, ut nobis ostendatur, quod divina providentia non uno sed multiplici modo atque infinito potest omnia ad∣ministrare. Si itaque nulli intellectui cognita est universitatis in divinis legibus ad∣ministratio, cui rationabilium vel intellectualium potest fieri perspicua ejusdem u∣niversitatis in verbo Dei aeterna conditio, in quo omnia & aeterna simul & facta esse nemo fidelium debeat ignorare; quamvis non intelligat qua ratione aeterna sunt facta, & facta sunt aeterna: hoc enim soli verbo, in quo & facta sunt & aeterna co∣gnitum est.

D. De conditione universitatis in verbo, & de aeternitate rationem non quaero; nemo enim potest dicere, quomodo aeterna & facta sunt. Modum nam{que} conditionis re∣rum in verbo nulla creatura rationalis seu intellectualis potest cognoscere, soli siqui∣dem gnosticae virtuti patet, qua vero ratione compellimur fateri aeterna esse facta in verbo Dei quaero si potest inveniri. Non enim de primordialium causarum multi∣plicibus effectibus in rebus visibilibus & invisibilibus nunc agitur, in quibus omnia facta esse nemo sapientium dubitat. Eo namque modo praesens quaestio solvi posse

videretur, siquis posset veris rationibus docere omnia in quantum in verbo Dei subsistunt in principiis suis, in tantum aeterna esse intelligenda sunt; in quantum ve∣ro in effectus suos, sive intelligibiles, sive sensibiles, in ordine temporum per genera∣tionem procedunt, in tantum facta sunt; ita ut eorum aeternitas in verbo domini prae∣cederit eorum conditionem in ordine saeculorum, sive invisibilem supra nos, sive visibilem secundum nos mundum implentes. Jam vero quoniam talia fateri vera nos non sinit ratio, clamat enim, & verissime clamat non solum primordiales causas, ve∣rumetiam earum effectus, & loca, & tempora, essentias, & substantias, hoc est, genere generalissima & generales formas, & species specialissimas per individuos numeros cum omnibus accidentibus suis naturalibus, & simpliciter dicam, omne quod est in universitate rerum conditarum sive sensu, sive intellectu humano, vel angelico com∣prehendatur, sive omnem sensum, omnemque mentis aciem excedat, & tamen condi∣tum est in verbo domini & semel & simul aeternum & factum esse, & nunquam erunt aeterna & non facta, neque facta & non aeterna, nil aliud relinquatur, nisi ut quae∣ratur non quomodo sint aeterna & facta, sed qua ratione dicuntur & facta & ae∣terna. M. Facta dicuntur juxta sacrae scripturae authoritatem pronunciantis, ut iisdem exemplis utamur. In principio fecit Deus caelum & terram. Omnia in sapientia fecisti, omnia per ipsum facta sunt. In quo creata sunt omnia quae sunt in coelis & in terra, sive visibilia sive invisibilia, & multa hujusmodi: modum autem & rationem conditio∣nis omnium in verbo domini dicat, qui potest; ego fateor haec me nescire audiens a∣postolum dicentem, qui solus habes immortalitatem, & lucem habites inaccessibilem. Praeser∣tim quae de longe praesentis negotii finem considerans, ad hoc enim praesens ratiocina∣tio, imo vero ipsa ratio perducet, ut intelligamus, non solum in verbo Dei omnia ae∣terna & facta esse; verumetiam ipsum omnia facere, & in omnibus fieri simplici men∣tis acie, ut ait Sanctus Maximus, per actiones quae in existentibus sunt ad causae verbum, vi∣delicet efferentes intellectum, & ipsi soli utpote congreganti omnia quae ex ipso sunt, & attra∣henti alligantes rationibus per singula existentium ordinate utendo, non jam confuse sed prae∣clare credentes, solum dominum proprie esse relictum ex diligenti, quae est ad ea quae sunt, in∣tentione, & essentiam existentium, & motum, & differentium discretionem, & continentiam insolubilem, mixtorum & fundamentum immutabile positorum, & omnis simpliciter ut cuique intellectae essentiae; & motus discretionis, & compositionis, & habitudinis causae, quid aliud re∣stat intelligi, nisi ipsum omnia in omnibus fieri? Quomodo autem aut qua ratione domini verbum in omnibus, quae in illo facta sunt, fit, mentis nostrae aciem fugit? Nec mirum, cum in rebus sensibilibus nemo potest dicere, quomodo vis seminalis in species visi∣biles, formasque in varios colores, in diversas odorum suavitates erumpens, fit sen∣sibus manifesta, & in rebus facta, & dum sit manifesta non desinet esse occulta. Et sive manifesta sit sive occulta, naturalibus suis virtutibus nunquam deseritur tota in totis, tota in seipsa nec crescit, dum videtur multiplicari, nec minuitur, dum putatur in paucitatem contrahi, sed in eodem statu suae naturae immutabiliter permanet. Non enim minor est in uno grano tritici verbi gratia, quam in multis messibus sub eodem genere multiplicatis, & quod est mirabilius, nec in uno grano toto major est, quam in particula ipsius grani. Multiplex enim in uno est, & una in multiplicibus Si vero quis dixerit vim seminum non per seipsam, sed in aliqua materia, hoc est, in humore patefieri? Respondendum, si in specie apparet & fit, estne species materia? dum manifesta ratio clamat, quicquid manet in materia per speciem manere, dum per se∣ipsam & instabilis & informis sit, ac pene nihil sit, si in coloribus non materia est, cura constet eos circa materiam, imo etiam circa speciem intelligi. Si in odorum sua∣vitatibus num odor materia est, cum qualitas olfaciendi sensum afficiens ab his, qui ta∣lia tractant, esse dicatur, qualitas autem incorporea est. Similiter de caeteris qualita∣tibus, quibus virtus seminum solet apparere, dicendum. Si autem praedicta omnia in∣corporalia sunt corporibus adhaerentia, & in semetipsis extra corpora intellecta, quis nisi insipiens dixerit vim seminum incorporalem corporalis materiae ad apparitio∣nem suam indigere? Ablata siquidem specie, omnique qualitate, & quantitate, virtus seminalis in nuda materia nullo modo potest seu fieri seu sentiri.

XVII. Inconcussa itaque authoritas divinae Scripturae nos compellit credere, to∣tius creaturae universitatem in verbo Dei conditam esse. Ipsius vero conditionis ratio∣nem omnes intellectus superare, solique verbo, in quo condita sunt, cognitam esse. Si vero vis audire quid de universitatis aeternitate in verbo Dei sentio, ad haec quae se∣quuntur

intentus esto. D. Praesto sum. M. Num arbitraris verbum Dei in quo facta sunt omnia vidisse omnia quae in eo facta sunt? D. Arbitror sane. Quamvis enim divina operatio, in qua condita sunt omnia, tripliciter sacra Scriptura perhibente à theologis consideretur; Pater enim facit, in Filio fiunt, Spiritu sancto distribuuntur: una tamen atque eadem summaeque sacraeque trinitatis est operatio. Quod enim pa∣ter facit, & filius facit, & spiritus sanctus facit, & quod in filio factum est, patre & spiritu sancto factum est. Siquidem filius in patre est omne quod in filio factum est, in patre esse necesse est. Nam rationi non convenit, ut intelligamus filium ipsum solum in patre, ea vero quae pater in filio facit, in patre non esse, similiter quod spiri∣tus sanctus nutrit & distribuit, à patre & filio nutritur, & distribuitur. Si itaque filius facit quae in eo facta sunt nunquid credendum est fecisse quae non vidit? vidisse ergo eum quae fecit & in eo facta sunt arbitror. M. Recte arbitraris. Dic itaque quomo∣do vidit utrum sensu corporeo an intellectu? D. Nec sensu dixerim nec intellectu dominum vidisse quae fecit. Sensu siquidem corporeo caret, qui incorporeus est, nec proprie intellectus dicitur, qui exuperat omnem intellectum. Intellectus tamen per metaphoram dicitur, sicut & animus à creatura videlicet & ad creatorem, quoniam totius intellectus & animi causa est & conditor; Non ergo per creaturam videt sive corpoream sive incorpoream, qui nullius creaturae instrumenti indiget ad ea videnda quae vult facere. Non enim esse, ut ait Maximus, possibile est, sicut ostendit ratio, eum qui est super ea, quae sunt, per ea quae sunt, ea quae sunt accipere, sed sicut voluntates suas cog∣noscere eum dicimus, ea quae sunt addentes etiam ex causa ratiocinationem. Si enim vo∣luntate omnia fecit, & nulla contradicit ratio, cognoscere autem suam voluntatem do∣minum semper pium dicere & justum est; unumquodque vero eorum quae facta sunt vo∣lens fecit. Igitur ut suas voluntates dominus cognoscit ea quae sunt, quoniam & volens ea quae sunt fecit. M. Quemadmodum igitur Deus suas voluntates videt, ita & ea quae fecit videt? D. Ita quidem & non aliter. Non autem ut incipientes autumant per sensum sensibilia, neque per intellectum iutelligibilia, sed quemadmodum suas vo∣luntates, ita sensibilia & intelligibilia videt. M. Hanc ac pure intelligis, sed dicas fla∣gito, utrum aliud sunt divinae voluntates quas Deus videt, & aliud facta quae ut suas voluntates videt? D. Non sum idoneus qui huic propositioni satis recteque respon∣deam. Coarctor enim undique nam si dixero aliud mox dicturus eris. Non ergo ut suas voluntates Deus videt quae fecit. In diversis enim naturaque differentibus una ac simplex visio fieri non potest. Et concludes. Divina autem visio simplex est & una & uniformis. Igitur si aliud est divina voluntas, & aliud quod fecit, non ut voluntatem suam videt. Si autem dixerim non aliud necessario sequetur. Voluntas igitur Dei facta est, & voluntates suas fecit, & quae fecit voluntates suae sunt. Una enim eademque & simplex divina visio cogit unum, & id ipsum esse omne quod videt. Videt autem ut suas voluntates quae fecit. Unum igitur & id ipsum sunt divinae voluntates, & quae deus fecit. Ea siquidem unificat simplex divina visio quae omnia videt, unum & unum omnia. Et si hoc datum fuerit, vereor ne forte me compellas unum e duobus fateri, aut videlicet segregare voluntatem dei à Deo, & adjungi creaturae ita ut aliud sit Deus & aliud sua voluntas, hoc est, ut Deus sit factor, voluntas autem ejus facta; Aut si hoc non sinit vera ratio dicere, necessario fatebor, & dominum & voluntates suas, & omnia quae fecit, unum & id ipsum esse ac sine mora ratiocinationis virtute cogente concludetur. Deus igitur seipsum fecit, si non extra ejus naturam suae voluntates sunt, & non aliter videt suas voluntates, & aliter quae fecit, sed ut suas voluntates videt quae fecit. Et si ita est, quis de aeternitate omnium quae facta sunt in Deo dubitaret, quando non solum facta & aeterna rerum etiam Deus esse intelliguntur? M. Cautissime ac vigilantissime rationis iter ingrederis. Ac per hoc si pure intelligis sine ambiguita∣te ulla, ita & non aliter esse quae dixisti, in suadenda aeternitate omnium quae in Dei ver∣bo facta sunt amplius laborare necessarium non esse video. D. Derides me ut arbitror dum mecum liberaliter agis, hoc est, dum libertati arbitrii mei concedis eligere, quae velit, & tenere quod vult, & non veris rationibus exigis me concludere, quod de tali∣bus remota omni falsitate credendum, & intelligendum est. Si enim per me ipsum pure intelligerem, ea quae dixi, non fortasse vererer apertam scientiam de divinis volunta∣tibus, & de his quae facta sunt proferre, num & id ipsum sint necne. Veritus sum au∣tem meipsum cognoscens non satis idoneum ad haec discutienda incedere. M. Grada∣tim ergo ingredere, ne in aliquo fallaris ut quodcunque concesseris, stabili mentis ha∣bitu

obtineas. D. Praecede sequar. M. Quamvis ut opinor de voluntate divina dubites, seu de voluntatibus, seu de ineffabili divinae voluntatis multiplicitate. Deus enim unum multiplex in seipso est. Utrum ad summae bonitatis simplicem naturam pertineant, ut non aliud praeter ipsum sint annon, dum tamen suis voluntatibus caruisse non dubitas. D. Hinc dubitare insipientissimum est, omne siquidem quod habet semper & immutabi∣liter habet, quoniam nihil accidit, ideoque aut nunquam habuit suas voluntates, aut si habuit semper eas habuisse nullo modo dubitandum. M. Deus ita{que} semper voluntates suas habuit, easque semper vidit, non enim latere eum potuit quod habuit. D. Et ha∣buit & vidit. Dominum namque voluntatibus suis caruisse, aut semper eas non ha∣buisse, aut non vidisse dementium est aestimare. M. Divinae ergo voluntates aeternae sunt, quoniam ipse cujus voluntates sunt aeternus est. D. Omnino hoc concesserim. M. Quid igitur? num & ea quae voluit semper habuit, & semper vidit? Clare quidem intelligis, ut reor domino nihil esse futurum dum omnia tempora in seipsum conclu∣dat, & omnia quae in eis sunt. Omnium quippe principium & medium & finis est. Et ambitus & cursus & recursus. D. Nihil Deo futurum esse non ambigo. M. Om∣nia itaque quae facere voluit, in suis voluntatibus semper habuit. Non enim in eo praecedit velle id quod vult fieri. Ipsius enim voluntati coaeternum est, siquidem non expectat fieri quod vult quasi futurum cui omnia praesentia sunt, cujus voluntas cau∣sa omnium est, & visio effectus & perfectio. Fit enim nulla mora interposita quod vi∣det faciendum. At si voluntas ejus visio ejus est, & visio voluntas, omne quod vult sub∣tracto omni intervallo fit. Ac si omne quod vult fieri & faciendum videt, & non extra se est quod vult & videt, sed in se, nihilque in ipso est, quod ipse non sit, sequitur quod omne quod videt & vult coaeternum ei intelligatur, si voluntas illius & visio & essen∣tia unum est. D. Cogis jam nos fateri omnia quaecunque aeterna & facta dicuntur domi∣num esse. Si enim divina voluntas divinaque visio essentialis est, & aeterna, & non aliud est ei esse aliud velle aliud videre, sed un um & id ipsum superessentiale & omne quodcun{que} intra voluntatem & visionem comprehendit, non aliud praeter ipsum ratio sinit intelligi: simplex siquidem natura intra se non patitur esse quod ipsa non sit, restat sine ulla con∣troverrsia unum dominum omnia in omnibus esse fateri. Et si ita est, de aeternitate om∣nium quae in Deo sunt, imo etiam quae Deus sunt, nemo pie philosophantium debet ignorare. Adhuc tamen non satis video, quomodo divina natura extra quam nihil est, & intra quam subsistunt omnia, nihil intra se recipit esse quod sibi coessentiale non sit. M. De eo quod nulla natura subsistat, praeter dominum & creaturam, non dubitare te crediderim, imo etiam satis te videre video. Nam quod dixisti de divina natura, extra quam nihil est, ita intelligis ut arbitror creatricem quidem naturam nihil extra se si∣nere, quia extra eum nihil potest esse; totum vero quod creavit, & creat intra seipsam continere; ita tamen ut aliud sit, ipsa quia superessentialis est & aliud quod in se crea∣vit, nam seipsum creare non tibi verisimile videtur. D. Totam conceptionem cogita∣tionis meae de Deo & creatura perspexisti. Firmiter enim atque inconcusso teneo nullam naturam vel creatam vel non creatam, extra dominum subsistere, & nullo modo esse. Omne vero quod subsistit sive creatum sive non creatum, intra ipsum con∣tinere. Ac per hoc totius universitatis plenitudinem his veluti duabus partibus concludi, hoc est, Deo & creatura hactenus tenebam. Sed nunc iterum fides mea videtur nutare praedictis ratiocinationibus infirmata. M. Fidem tuam stabilitam esse, veraque ratione munitam esse video saltem in hoc extra dominum nihil esse credens. D. Ita ut dicis, illud enim purissime contemplor. M. Diligentius itaque & perspicacius mentis aciem circa ea quae intra dominum esse credis circumfer. D. Intra dominum nihil aliud esse sen∣tio praeter seipsum & ab eo conditam creaturam. M. In Deo ergo vides quod Deus non est. D. Video ex domino tamen creatum. M. Quid itaque tibi videtur? num Deus omnia quae fecit, antequam fierent vidit? D. Eum vidisse omnia quae voluit facere priusquam fierent existimarim. M. Ea ergo vidit quae facere voluit, & non alia vi∣dit, nisi ea quae fecit, & ea quae fecit priusquam faceret vidit. D. Ita teneo. M. Dic quaeso quae sunt illa quae Deus priusquam fierent vidit. Quomodo enim creaturam vi∣dit quae adhuc non erat facta? Et nec aliud praeter creaturam vidit. Omne enim quod est aut Deus aut creatura est. Proinde seipsum vidit antequam faceret omne quod fe∣cit, aut creaturam vidit, quae adhuc non est creata. Quomodo autem vidit quod ad∣huc non erat? Si in eo erat & ideo visum est, quia erat, profecto erat ante creaturam quod creatura non erat. Si autem solus Deus ante omnem creaturam sinitur esse, nil a∣liud

praecessit creaturam quod Deus videret antequam faceret creaturam, nisi aut ipse aut aeterna in se, & coaeterna sibi creatura. Confectum est enim inter nos dominum vidisse quae facienda erant, non enim ignorans fecit aut non praevidens quod facere voluit. D. Septum me undique video nullamque fugiendi viam remanere; nam si dixero Dominum in seipso vidisse quae facienda erant, cogar fateri seipsum vidisse quia ad∣huc non erat creatura quam videret, nec aliud erat ante omnem creaturam quod prae∣ter seipsum videre possit. Ac per hoc si omnia quae facienda erant in seipso vidit, priusquam fierent necessario seipsum vidisse, vera docebit ratio & ipse erit omnia quae fecit. Si ea quae vidit in seipso fecit, & erit factor & factura. Si autem dixero creatu∣ram vidit faciendam priusquam fieret dicturus eris. Erat ergo creatura antequam fi∣eret, si enim Deus vidit ea antequam fieret, illud vere substantialiter erat, quod Deus in ea vidit priusquam fieret. Non enim Deus vidit falsa dum sit incommunicabilis veritas, & omne quod in ea est, verum & incommunicabile est. Et si Deus in seipso vidit creaturam priusquam fieret, semper vidit quod vidit. Non enim accidit ei videre quod videt quando non aliud est ei esse & aliud videre. Ipsius nam{que} simplex natura est. Si autem semper vidit quod vidit semper erat quod vidit, ac per hoc aeternum esse necesse est, quod vidit, & si creaturam vidit, quae adhuc non erat, & erat quod vidit, omne e∣nim quod Deus videt verum & aeternum est. Nil aliud relinquitur nisi ut intelligamus creaturam fuisse in Deo priusquam fieret in se ipsa: duplexque de creatura dabitur in∣tellectus. Unus qui considerat aeternitatem ipsius in divina cognitione in qua omnia vere & substantialiter permanent. Alter qui temporalem conditionem ipsius veluti postmodum in se ipsa. Etsi ita est rationis consequentia compellit unum è duobus eligere, ut aut eandem creaturam meliorem seipsa aut inferiorem dicamus. Meliorem quidem quantum in Deo aeternaliter subsistit; inferiorem vero quantum in se ipsa cre∣ata est. Et creatio illius non in Deo, sed veluti extra dominum in seipsa aestimabi∣tur, & erit contrarium scripturae quae dicit omnia in sapientia fecisti, aut non eandem na∣turam esse, quae aeternaliter in cognitione Dei erat, & quae veluti postmodum in seipsa condita est. Ac per hoc non ea quae facta sunt antequam fierent vidit, sed ea solummo∣do quae aeterna sunt in seipso vidit; & siquis hoc dederit, catholicae fidelium professio∣ni videbitur resistere. Sancta siquidem sophia non alia profitetur dominum in seipso priusquam fierent vidisse, & alia postmodum in seipsis fecisse, sed eadem aeternaliter vi∣sa, & aeternaliter facta, & hoc totum in Deo & nihil extra dominum. Si autem aliud di∣vinae bonitatis natura, & aliud quod vidit faciendum & fecit, & in seipso vidit, & fecit divinae naturae simplicitas interrumpetur, quando aliud in ipsa intelligitur, quod ipsa non sit quod omnino impossibile est. Si vero non aliunde est divina bonitas, & aliud quod in seipsa vidit faciendum, sed una atque eadem est natura cujus inviolabilis est sim∣plicitas, & inseparabilis unitas, profecto dabitur omnia ubique dominum esse, & to∣tum in toto, & factorem & factum, & videntem & visum, & tempus & locum, & es∣sentiam omnium & substantiam, & accidens, & ut simpliciter dicam, omne quod vere est, & non est superessentialis in essentiis, supersubstantialis in substantiis, super o∣mnem creaturam creator, & intra omnem creaturam creatus, & infra omnem creatu∣ram subsistens, à seipso esse incipiens, & per seipsum seipsum movens, & ad seipsum motus, & in seipso quiescens. Per genera & species in seipso in infinitum multiplica∣tus, simplicitatem suae naturae non deserens, & multiplicationis suae infinitatem in se∣ipsum revocans. In ipso enim omnia unum sunt. M. Nunc video, te perpure in∣spicere de quibus videbaris dubitare, & ulterius non titubabis, ut arbitror fateri o∣mnia & facta esse & aeterna, & omne quod in eis vere intelligitur subsistere, nil aliud praeter ineffabilem divinae bonitatis esse naturam. Ipsa enim est substantiale bonum, & nemo bonus nisi solus Deus. Restat quidem de aeterna conditione omnium in Deo tractare, quantum divinae veritatis radius aciem nostrae mentis in divina mysteria per∣miserit ascendere. D. Restat quidem & jam ordo disputationis exigit. Prius tamen velim te breviter colligere totum quod de praesenti quaestione hactenus inter nos con∣fectum est. M. Ad purum ut opinor deduximus divinam bonitatem vidisse & sem∣per vidisse ea quae facienda erant. D. Hoc pactum est. M. Et non alia vidit & alia fe∣cit, sed ea quae semper vidit facienda fecit. D. Similiter datum est. M. Et omnia quae semper vidit semper fecit. Non enim in eo praecedit visio operationem, quoni∣am coaeterna est visioni operatio, praesertim dum non aliud ei sit videre & aliud ope∣••are, sed ipsius visio ipsius est operatio. Vidit enim operando & videndo operatur. D.

Hoc quoque assumptum est. M. De simplicitate divinae naturae discussum, quod non in ea vere ac proprie intelligitur, quod ab ea alienum sit, & non ei coessentiale, & quo∣niam omnia vere ac proprie intra eam intelliguntur esse; Non enim extra eam subsi∣sunt, conclusum est, Ipsam solam esse vere ac proprie in omnibus, & nihil vere ac pro∣prie esse quod ipsa non sit. D. Conclusum. M. Proinde non duo à seipsis distantia debemus intelligere dominum & creaturam, sed unum & id ipsum. Nam & creatu∣ra in Deo est subsistens, & Deus in creatura mirabili & ineffabili modo creatur, seipsum manifestans, invisibilis visibilem se faciens, & incomprehensibilis comprehensibilem, & occultus apertum, & incognitus cognitum, & forma & specie carens formosum, & speciosum, & superessentialis essentialem, & supernaturalis naturalem, & simplex com∣positum, & accidentibus liber accidentibus subjectum, & accidens, & infinitum fini∣tum, & incircumscriptum circumscriptum, & supertemporalis temporalem, & super∣localis localem, & omnia creans in omnibus creatum, & omnium factor factus in o∣mnibus, & aeternus caepit esse, & immobilis movetur in omnia, & fit in omnibus omnia; neque hoc de incarnatione verbi & inhumanatione dico, sed de summae bonitatis, quae unitas est & trinitas, ineffabili condescensione in ea quae sunt ut sint imo ut ipsa in o∣mnibus à summo usque deorsum sit, semper aeterna semper facta à seipsa in seipsa, ae∣terna à seipsa in seipsa facta, & dum sit aeterna non desinit esse facta, & de seipsa se∣ipsam facit. Non enim indiget alterius materiae quae ipsa non sit in qua seipsam facit alioquin impotens videretur, & in se ipso imperfectus, si aliunde acciperet appari∣tionis & perfectionis suae auxilium. A se igitur ipso Dominus accipit theo∣phaniarum suarum, hoc est, divinarum apparitionum occasiones: quum ex ipso, & per ipsum, & in ipso, & ad ipsum, sunt omnia. At per hoc, & ipsa materies, de qua legitur mundum fecisse, ab ipso, & in ipso est, & ipse in ea est, quantum intelligitur, ea esse: nec hoc mirum, cum nos exempla Scripturae de talibus doceant; Si enim animae Moy∣si & Samuel dum natura sunt invisibiles, & incorporales, visibiles & veluti corpora∣les, non in aliqua extrinsecus assumpta materia, sed per se ipsas, nulla medietate inter∣posita, ad perpetranda mysteria, non phantastice, sed veraciter, apparuerunt, quid nos prohibet tali miraculo manu-ductos ad altiora divinae virtutis ascendere: ut intelliga∣mus eam, & supra omnia esse, & in omnibus fieri non aliunde accipientem ut diximus materiem, aut de nihilo facientem in qua fit, & manifestam se facit: Satis de virtute seminum disputatum est, quae dum per seipsam invisibilis, & incomprehensibilis sit, in infinitas formas, & species seipsam multiplicat, sensibusque corporeis succumbit: quae omnem mentis aciem, dum quaeritur, effugit: proinde nullus locus conceditur nihilo illi, hoc est, privationi totius habitudinis, atque essentiae, de quo omnia putantur ab his qui minus intelligunt, facta fuisse, nescientes quid eo nomine sacra significat Theologia.

D. Miror quomodo, quae non à te dicta sunt, quamvis multis invia, & ab his qui Philosophari videntur remota: verissima tamen esse vera proclamat ratio, & auctori∣tas sacrae Scripturae id ipsum dum intentius consideratur suadet, & praedicat: dicit enim in principio fecit Deus caelum, & terram, hoc est, Deus Pater in Deo filio universi∣tatem totius creaturae visibilis, & invisibilis condidit: & quod in principio suo in ver∣bo suo, in filio suo unigenito, pater conderet, quod ipse filius non esset, alioquin non in ipso conderet, se dextra ipsum, quod aliunde accepit, aut de nihilo fecit: aut quo∣modo pateretur, fieri in se verbum, quod sibi consubstantiale non esset; non enim lux sinit in se tenebras, nec veritas recipit in se figmentum: non autem potest esse verum, quod non erat semper aeternum: aeternum autem non est, quod ex privatione totius aeternitatis, atque essentiae factum est, aut quid aliud faceret pater in sua sapientia, ni∣si ipsam sapientiam, ait enim Propheta, omnia in sapientia fecisti. Vim verborum intuere; nam quid quasi in aliquo loco, seu spatio, quoddam aedificium fecit Deus in sua sa∣pientia, non ut ipsa substantialiter fieret omnia, sed solum contineret omnia, & qua∣si aliud in alio, in sapientia fierent omnia: non sic docet ratio, sed sic omnia in sapi∣entia fecisti, hoc est, sapientiam tuam omnia fecisti. Nam & Sol iste visibilis, dum per seipsum simplex Ignis sit, nullamque compositionem ab his quae sibi consubstan∣tialia non sunt recipiat: omnium tamen sensibilium naturam in se continet, & com∣prehendit, non ut aliud praeter se ipsum in se contineat; omnium namque visibilium substantia in ipso est creata, non enim Corpora, in quibus flagrat, veluti in alimonia sua consumeret, si non prius eorum subsistentiae occasiones praestaret: Solem nunc

dico ipsam incomprehensibilem virtutem, quae diffunditur per totum hunc visibilem mundum, quae propterea ignis dicitur, qua intus in omnibus agit, cujus fons maximus, est corpus illud aethereum, solis nomine appellatum: In quo, & per quod manifestissi∣mas operationis suae virtutes manifestat, lucem dico, & calorem, caetera vero omnia corpora, quae nascuntur in mundo, & nutriuntur, occultatissimis suis operationibus administrat: & fit ubique totus, & de se ipso, in se ipso, in omnibus factus erumpens. In omnia visibiliter, consumens omnia, in se ipsum invisibiliter: hinc non immerito dicit scriptura, gyrans gyrando vadit Spiritus, & in locum suum revertitur. Spiritus enim igneus, eximia suae naturae subtilitate lustrat omnia, & fit in omnibus omnia, & in se ipsum revertitur, quoniam omnium visibilium fons substantialis, & origo est: ideo∣que à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellatur, hoc est revertens: lustratis siquidem omnibus, & visibi∣liter, & invisibiliter mundanis corporibus, in se ipsum redit, & in se ipsum omnia re∣vocat, quae ab ipso principium generationis suae accipiunt, nunc etiam sancti Theologi superessentialem Divinam, & informem essentiam, ut ait S. Dionysius in igne saepe de∣scribant, tanquam habente multas divinae, si fas dicere, proprietatis, quantum invisibili∣bus, Imagines.

XIX. Quid autem eo nomine quod e nihilum sacra significat Theologia explanari à te peto. M. Ineffabilem, & incomprehensibilem Divinae naturae, inaccessibilemque claritatem omnibus intellectibus sive humanis, sive Angelicis incognitam, (superessen∣tialis est enim, & supernaturalis) eo nomine significatam crediderim, quae dum per se i∣psam cogitatur, neque est, neque erat, neque erit; In nullo enim intelligitur existon∣tium, quia superat omnia; cum vero per condescensionem quandam ineffabilem in ea quae sunt, multis obtutibus inspicitur, ipsa sola invenitur in omnibus esse, & est, & e∣rat, & erit; dum ergo incomprehensibilis intelligitur, per excellentiam nihilum non immerito vocitatur. At vero in suis theophaniis incipiens apparere, veluti ex nihilo a∣liquid dicitur procedere, & quae proprie supra omnem essentiam existimatur, proprie quoque in omni essentia cognoscitur, ideoque omnis visibilis, & invisibilis creatura Theophania i. e. divina apparitio potest appellari; omnis siquidem ordo naturarum à summo usque deorsum, hoc est, ex caelestibus essentiis, usque ad extrema mundi hujus visibilis, in quantum occultus intelligitur, in tantum divinae claritati approprinqua∣re videtur. Proinde à Theologia caelestium virtutum, inaccessibilis: claritas saepe no∣minatur tenebrositas: nec mirum, cum & ipsa summa sapientia cui appropinquant saepissime tenebrarum vocabulo significetur; audi Psalmistam, quia sicut tenebrae ejus, ita & lumen ejus, ac si aperte diceret: tantus est divinae bonitatis splendor, ut non immerito volentibus eum contemplari, & non valentibus vertatur in tenebras: So∣lus enim, ut ait Apostolus, inaccessibilem possidet lucem: in quantum vero longius or∣do rerum deorsum descendit, in tantum contemplantium obtutibus manifestius se aperit; Ideo formae, ac species rerum sensibilium manifestissimam theophaniam no∣men accipiunt: divina igitur bonitas, quae propterea nihilum dicitur, quoniam ul∣tra nulla essentia invenitur, ex negatione omnium essentiarum in affirmationem to∣tius universitatis essentiae à se ipsa in se ipsam descendit, veluti ex nihilo in aliquid, ex inessentialitate siquidem ipsius progressio in ea in quibus fit, veluti informis quae∣dam materia à scriptura dicitur. Materia quidem, quia est initium essentiae rerum, in∣formis vero, quia informitati divinae sapientiae proxima est. Divina autem sapientia informis dicitur, quia ad nullam formam superiorem se ad formationem suam con∣vertitur; est enim omnium formarum infinitum exemplar: & dum descendit in di∣versas visibilium formas, ad se ipsam veluti ad formationem suam respicit: Proinde divina bonitas super omnia considerata dicitur non esse, & omnino nihil esse: in o∣mnibus vero esse, & dicitur esse: quoniam totius Universitatis essentia est, & sub∣stantia, & genus, & species, & quantitas, & qualitas, & omnium copula, & situs, & Habitus, & Locus, & Tempus, & Actio, & Passio: & omne quodcunque in omni creatura, à qualicunque intellectu potest intelligi: Et quisquis intentus sancti Dyo∣nisii verba inspexerit, haec ita se habere inveniet: ex quibus nunc pauca inserere non incongruum videtur, & quae in prioribus nostrae sermocinationis processionibus ex i∣pso accepimus, iterum recipere necessarium judicamus; Age, inquit, optimum ut vere, & existentium omnium substantificum laudemus, "ON (sic enim vocat Deum) totius esse se∣cundum virtutem superessentialem est substituens causa, & creator existentis subsistentiae: substantiae, essentiae, naturae, principium, & mensura, seculorum, & temporum, essentialitas, &

aeternitas existentium temporum factorum esse; utcunque factis ex eo quod est ae∣ternum, & essentia, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & tempus, & generatio, & factum in existenti essentialitas & utcunque subsistentia, & substantia, & enim Deus non dum est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sed simpliciter, & incircumfinite totum in se ipso coambiens, proinde & rex seculorum dicitur, tan∣quam in se ipso, & circa seipsum totius esse, & existentis substitutor: & neque erat, neque erit, neque factus est, neque fit, neque fiet, magis autem neque est, sed ipse est esse existentibus, & non existentia solum, sed ipsum esse existentium ex ante aeternaliter existente: ipse enim est seculum seculorum subsistens, ante secula, quia omnibus existentibus, & seculis esse ex providente est: & omne quidem seculum, & tempus ex ipso totius seculi, & temporis, & omnis utcunque existentis qui est, ante 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 principium & causa, Et omnia ipsum participant, & à nullo existentium recedit, & ipse est ante omnia, & omnia in se constituit: & simpliciter siquis utcunque est in ante existente,

& est, & intelligitur, & salvatur, & paulo post primordialium causarum explanationem addit, dicens

esse autem ipsum existentibus omnibus nun∣quam deseritur, ipsum vero esse ex ante existente, & ab ipso est esse, & principium, & mensura ante essentiam "ON, & non ipse esse, & cum habet esse, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & existentis, & seculi, & omnium substantificum principium, & medietas, & consummatio: & propterea ab eloquiis ipse vere ante 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, juxta omnem existentium intelligentiam mul∣tiplicatur, Et quod erat in ipso, & quod est, & quod erit, & quod factum est, & fit, & fiet proprie laudatur: nec enim omnia divinitus intelligentibus secundum omnem excogitationem ipsum superessentialiter esse significant, & ubique existentium cau∣salem; etenim neque quidem est hoc, hoc autem, non est, neque ibi quidem est, ibi autem non est, sed omnia est, & causalis omnium, & in ipso omnia principia, omnes conclusiones, omnia existentia coambiens, & perhibens, & super omnia est, ut ante omnia super essentialiter super 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉.

XX. Quisquis horum verborum virtutem perspexerit, nil aliud reperiet suadere, immo pronuntiare, nisi ipsum Deum omnium factorem esse, & in omnibus factum: & dum super omnia quaeritur, in nulla invenitur essentia: nondum enim est esse, dum vero in omnibus intelligitur, nil in eis nisi solus ipse subsistit, & neque est hoc, ut ait ille, hoc autem non est, sed omnia est, proinde ex superessentialitate suae na∣turae in qua dicitur non esse primum descendens in primordialibus à se ipso creatur, & fit principium omnis essentiae, omnis vitae, omnis intelligentiae, & omnium quae in primordialibus causis considerat Gnostica Theoria, deinde ex primordialibus causis quae medietatem quandam inter Deum, & Creaturam obtinent, hoc est, inter illam ineffabilem superessentialitatem super omnem intellectum, & manifestam snbstantia∣liter naturam, puris animis conspicuam descendens in effectibus ipsarum fit, & mani∣feste in Theophaniis suis aperitur; Deinde per multiplices effectuum formas, usque ad extremum totius naturae ordinem quo corpora continentur procedit, ac sic ordi∣nate in omnia proveniens facit omnia, & fit in omnibus omnia, & in se ipsum redit revocans in se omnia, & dum in omnibus fit, super omnia esse non desinit, ac de ni∣hilo facit omnia de sua scilicet superessentialitate producit essentias, de supervitalita∣te vitas, de superintellectualitate intellectus, de negatione omnium quae sunt, & quae non sunt affirmationes omnium, quae sunt, & quae non sunt, & hoc manifestissime docet omnium reditus in causam, ex qua processerunt, quando omnia convertuntur in Deum sicut aer in lucem, quando erit, Deus omnia in omnibus, non quod etiam nunc non sit Deus omnia in omnibus, sed quod post praevaricationem humanae naturae, & ex∣pulsionem de sede Paradisi, hoc est, de altitudine spiritualis vitae, & ex cogitatione clarissimae sapientiae, in profundissimas ignorantiae tenebras detrusae, nemo nisi divina gratia illuminatur, & in divinorum Mysteriorum altitudine cum Paulo raptus quo∣modo deus omnia in omnibus est, verae intelligentiae contuitu potest perspicere nube carnalium cogitationum, vanarumque phantasiarum caligine interposita, mentisque acie irrationalibus passionibus infirmata, & ex splendoribus perspicuae veritatis re∣percussa, consuetisque corporalibus umbris contenta, non enim credendum est de caelestibus essentiis, quae nunquam aeternae beatudinis statum deseruere: aliud aliquid in universa creaturae praeter ipsum deum cognoscere, siquidem video, & in primor∣dialibus causis super omnem sensum, & intellectum omnia perspiciunt omnibus naturae operibus ad cognoscendam veritatem non indigentes: Sola autem in effabili gratia ae∣terni luminis fruentes, ad quam visionem humanam naturam reducere Dei verbum

incarnatum descendit, ipsam prius lapsam quam ad pristinum statum revocaret, ac∣cipiens, delictorum vulnera sanans, falsarum Phantasiarum umbras extinguens, ocu∣los mentis aperiens, seipsum in omnibus his, qui digni sunt tali visione, manifestans. D. Haec Ardua valde sunt, & à sensibus corporalia & visibilia cogitantium remota: his vero, qui super visibilia, & corporalia, spiritualiter in cognitionem veritatis a∣scendunt, verissime & dulcissime clarescunt. Quis enim carnaliter viventium, cla∣ramque sapientiae lucem cernere nolentium talia audiens non continuo erumpat, & proclamet, Insaniunt qui haec dicunt? quomodo enim supra omnia Deus Invisi∣bilis, incorporalis, incorruptibilis potest à seipso descendere, & se ipsum in omni∣bus creare, ut sit omnia in omnibus; & usque ad extremas hujus mundi visibiles turpitudines, & corruptiones: formas & species procedere, ut ipse etiam in eis sit, si in omnibus est, ignorans qui dicit nullam turpitudinem in universitate totius crea∣turae posse esse, nullam malitiam ei nocere, nullo errore falli vel seduci? quod enim partim contingit, in toto fieri Deus non sinit, cujus nec universitatis turpitudo turpis est, nec malitia nocet, nec error errat. Turpiter quidem viventibus, & à veri∣tate errantibus turpia honesta, mala bona, errantia recta, prava justa putantur esse, Quorum turpitudine, & malitia, & errore sublatis, omnia pie intelligentil us, puta perfecta, impolluta, valde bona omni errore carentia remanent, & non cogitans quod sacra pronunciat scriptura, omne datum optimum, & omne donum perfectum de sur∣sum est, descendens à Patre luminum: Dati quidem vocabulo omnium rerum substan∣tiales Constitutiones, Doni vero virtutes, quibus ornatur universa natura, declarans: & hoc, substantia videlicet, & virtus de sursum descendit à patre luminum, hoc est, ex fonte omnium bonorum, Deo, qui in omnia quae sunt, & quae non sunt proflu∣ens in omnibus fit, sine quo nihil esse potest. Sed, ut Opinor, satis de nihilo, de quo deus omnia fecit, actum est. M. Satis profecto. Neque haec dicimus illorum sen∣sum refutantes, qui de nihilo, quo totius habitudinis privatio significatur, deum o∣mnium fecisse arbitrantur, non autem de nihilo, quo superessentialitas, & supernatu∣ralitas divinae bonitatis à Theologis innuitur; In Theologicis siquidem regulis ad Investigandam divinae naturae sublimitatem, & incomprehensibilitatem, plus nega∣tionis quam affirmationis virtus valet: quam siquis intentus inspexerit, non mirabi∣tur eo vocabulo, quod est nihilum, saepe in scripturis ipsum Deum vocari. D. Nec ego miror cognoscens plus negationes, quam affirmationes Divi••••••-cognitioni, teste sacro Dionysio, coaptari posse. M. Non negabis, ut opinor, cuncta qu•• de nihilo facta esse scriptura testatur, unam quandam naturam communem omnibus, cujus par∣ticipatione subsistunt, secundum uniuscujusque proportionem possidere. D. Ho•• negare risu est dignum. Credimus namque, & intelligimus Deum simul, & semel▪ communem omnium rerum naturam creasse, ex cujus participatione sunt omnia. M. Putasne illam naturam de nihilo esse factam? D. Non solum puto, verum etiam firmiter teneo, non aliunde nisi de nihilo productam▪ M. Defini illam naturam, quid sit. D. Non possum. Res enim adhuc infinita, omniumque communis, nec co••tis formis adhuc distincta, vel speciebus, quomodo definiri possit non video.

XXI. M. Quid si quis summae sacraeque auctoritatis tibi suaderet, illam naturam non aliud esse praeter Dei verbum: dixissefne eam de nihilo esse factam? de illo nihi∣lo dico, quod privationem totius essentiae, & substantiae, & qualitatis significat. D. Nequaquam; quis enim dixerit verbum Dei de nihilo esse factum, dum sit omni∣um de nihilo faciens? At quis ille, qui verbum Dei naturam omnium esse non timuit di∣cere? M. Audi sanctum Basilium in octavâ Homilia in Genesin:

neque enim, in∣quit, quando audivit, terra germinet herbam foeni, & lignum fructiferum: occultus habens foenum produxit; neque Palmam, aut Quercum, aut Cypressum ante con∣spectum visceribus suis occulta eduxit in superficiem, sed Divinae verbum natura est eorum,

qu•• facta sunt: producat, non quod habet, depromat, sed quod non ha∣bet, creat, Deo donante Operationis virtutem. Intende quam fiducialiter pronun∣ciavit naturam omnium, quae facta sunt, verbum Dei esse, ut nulla tibi suspicio subre∣pat existimandi, quod aliud sit Dei verbum, aliud ejus praeceptum; id ipsum namque in eo est, & esse, & omnia esse jubere; essendo enim ipsum fiunt omnia, quum ipsum omnia est. Et ut certius cognoscas Dei verbum & naturam omnium esse, & consubstan∣tialem patri ante omnia in omnibus, quae in eo facta sunt, audi Ecclesiasten: sapienti∣am, inquit, Dei praecedentem omnia quis investigavit? Ecce coaeternitatem Patri, & co∣essentialem,

& continuo sequitur, Primo omnium creata est sapientia, ecce in creaturis factum. Audi Evangelium, Quod factum est in ipso, vita erat. Nam quod alibi in Salo∣mone legitur Deus creavit me in initio viarum suarum, alii de incarnatione Verbi, alii de nativitate ejus ex Patre accipiunt, quorum sensus credibilior mihi videtur.

XXII. De his autem qui de eo nihilo, quod totius essentiae privationem significat vel absentiam, mundum factum fuisse arbitrantur, quid dicam ignoro. Non enim vi∣deo, quare non considerant oppositorum naturam: siquidem privatio non potest esse, ubi non est habitus; Privatio namque habitudinis est privatio: ac per hoc, ubi non praecedit habitus, non sequitur Privatio. Quomodo igitur dicunt, mundum privatione factum? si enim hoc verum esset, constaret ipsum mundum habitudinem quandam habuisse priusquam fieret: at si sic, quomodo habitudinis suae privationem pateretur? si vero nullo modo erat, priusquam fieret, omni habitudine caruisse nul∣lus sapientum dubitat: at si omni habitudine caruit, quomodo de privatione habitu∣dinis suae fieri potuit, quam nunquam habuit? eadem ratio est de absentia; Absentia namque est rei cujusdam praesentis, vel pr••sens fieri valentis à sensibus ablatio: si ergo mundus de absentia factus est, praecessit aliqua natura, cujus absentia condendi mundi occasio facta est; & ipsa natura, aut Deus, aut creatura erat: & si Deus, cogentur fa∣teri ex Divinae naturae absentia mundum factum fuisse: si verò Creatura, necessario vi∣sibilis, aut invisibilis erit; si visibilis, alium mundum visibilem praecessisse debemus credere: si invisibilis, qua ratione cogimur concedere de invisibilis naturae absentia mundum istum factum fuisse, aut eam penitus mundum praecessisse: quomodo de ab∣sentia vel privatione rerum, quae nunquam erant, mundus factus est non intelligo: si vero quis dixerit neque privationem habitudinis, neque absentiam alicujus praesentiae nihilo nomine significari: sed universalem totius habitudinis, & essenti••, vel substan∣tiae, vel Accidentis, & simpliciter omnium, qu•• dici, & intelligi possunt, negationem, concludetur sic, eo ergo vocabulo, deum vocari necesse est, qui solus negatione omni∣um quae sunt, proprie innuitur; quia super omne quod dicitur & Intelligitur, exal∣tatur, qui nullum eorum, quae sunt, & quae non sunt, est; qui melius nesciendo scitur: ac per hoc inter nos, qui videbamur dissentire, conveniet: si autem responderit, neque illam negationem dico nihilo significari, qua negatur Deus esse quid eorum, quae sunt; sed illam, quae negat Deum, & creaturam; necessario fatebitur, quod negari conaba∣tur, hoc est, denegatione privativa, & creaturae mundum factum fuisse. Mundus siquidem de materia Informi factus est: materia informis de omnino nihilo, ac per hoc, & mundus de omnino nihilo. Non enim, ut opinor, audebit dicere, omne quod est, aut Deus est, aut creatura est, aut nec Deus, nec creatura; nam si dixerit, inter eos, qui dicunt materiam Deo coaeternam esse, computabitur, de qua Deus mundum fe∣cisse ab iis putabatur: At si omne quod est, aut Deus aut creatura est, & nemo sanus sapiens aestimavit mundum de negatione Dei, & Creaturae factum, relinquitur sola illa negatio ad causam mundi faciendi, quae ablatione totius Creaturae, super omne quod dicitur, & Intelligitur, deum exaltans, nihil eorum, quae sunt, & quae non sunt, eum esse pronunciat: est enim maximum de hac ratione argumentum, si duo quaedam sunt Deus, & Creatura, aut ab uno principio sunt, ac per hoc ejusdem naturae: non enim ex principio uno nascuntur contraria secundum naturam: sui namque Princi∣pii naturam attrahunt: aut per se duo Principia sibimet sunt adversa. Nam sicut substantialia non sunt duo, sed unum, si autem Deus, & Creatura non sunt duo, sed unum, & unum; aut aequalia sunt, & nullum ex altero; si enim duo, ex uno nasci necesse est. Si autem Deus ex nullo, Creatura verò ex Deo; erit unum ex altero, non vero aequalia; unum namque ab aequali sibi uno non gignitur; at si Creatura ex Deo erit, erit Deus causa, creatura vero effectus; si autem Creatura est effectus, non causa facta; sequitur Deum in effectibus suis fieri, non enim ex causa in effectus suos pro∣cedit, quod à sui natura alienum sit, siquidem in calorem, & in lucem, nil aliud, ni∣si ipsa vis Ignea erumpit; si autem quis dixerit, unum aequale sibi unum gignit, nam & Deus pater, dum sit unum, aequale sibi unum Deum filium gignit, cognoscat se nimirum creare. Summa siquidem sanctaque Trinitas non est unum, & unum, & u∣num, sed simplex, & individuum unum in tribus inseparabilibus substantiis, & il∣lud unum multiplex virtute est, non numero, & non aliquid unum est, sed universali∣ter, & infinite unum, & super omne unum, quod dici, vel Intelligi potest. Sed con∣tra illos qui talia dogmatizant, nunc nobis sermo non est, hoc tantum proposuimus,

quantum vires suppetebant investigare, quid eo nomine quod est nihilum, de quo Deus creditur fecisse mundum, significatur. Quisquis de constitutione mundi ra∣tionem reddere desiderat, suis sequacibus eligat, quid suadeat: nos autem nostr•• ra∣tiocinationis iter teneamus, & quoniam propemodum inter nos confectum est omnia ex Deo, & Deum in omnibus esse, & non aliunde nisi ex ipso facta esse, quum ex ipso, & per ipsum, & in ipso facta sunt omnia; quomodo quadripartita totius naturae di∣scretio Deo conveniat plane, ac breviter recapitules, flagito.

XXIII. In disputationibus namque, & maxime de rebus obscuris multum valet 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, recapitulatio; breviter enim, aperteque praedicta omnia in me∣moriam revocat, mentisque obtutibus cuncta quae acta sunt, simul manifesta sunt. M. De Deo, ut opinor, inter nos convenerat, quod totius universitatis conditae principium sit, & medium, & finis, non quod aliud ei sit esse Principium, aliud me∣dium, aliud finis; haec enim tria in ipso unum sunt; sed quod Theologicae contempla∣tionis triplex motus sit; aliter enim movetur Intellectus sive humanus, sive angelicus, considerans principium omnium Deum esse; aliter cognoscens omnia in ipso, & per ipsum esse, veluti in quadam medietate; aliter contemplatur finem omnium in Deo esse, & Deum, quem omnia appetunt, & in qua quiescunt, & vivunt. Cui sensui fa∣vet, S. Augustinus in libro De Civitate Dei, tertio Capitulo de Socrate Philosopho disputans,

nolebat, inquit, immundos terrenis cupiditatibus animos sese exten∣dere, in divina conari, quandoquidem ab iis causas rerum videbat inquiri, quas primas atque summas non nisi in unius, & summi Dei voluntate esse credebat; unde non eas putabat, nisi mundata mente posse comprehendi: & ideo purgandae bonis moribus vitae censebat instandum, ut deprimentibus libidinibus exoneratus animus naturali vigore in aeterna se attolleret, naturamque incorporei, & incommutabi∣lis luminis, ubi causae omnium factarum naturarum stabiliter vivunt, intelligentiae puritate conspiceret.

D. Plane convenerat, quia ratio approbat. M. Dum er∣go de divina natura pure percipimus, quod omnium principium sit, & causa; est enim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, sine principio, & sine causa: siquidem nihil praecedit quod ei principii, vel Causae proportionem obtineat, ipsa vero omnium, quorum Causa, & principium est, naturam creat, non immerito eam dicimus creatricem naturam, & non creatam; Creat namque, & à nullo creari patitur: eandem vero divinam scilicet na∣turam, finem omnium esse, ultra quem nihil, & in quo omnia aeternaliter subsistunt, & universaliter Deus sunt, cognoscentes, neque creatam neque creatricem rite voca∣mus, non creatam quidem, quia à nullo creatur; neque creatricem, quia jam desinit creare, omnibus in suas aeternas rationes, in quibus aeterniter manebunt, & manent, conversis, appellatione quoque creaturae significari desistentibus. Deus enim omnia in omnibus erit, & omnis creatura obumbrabitur in Deum, videlicet, conversa sicut astra sole oriente: videsne ergo qua ratione unam eandemque naturam, scilicet Divinam juxta considerationem principii non creatam, sed creatricem, juxta vero fi∣nis speculationem, nec creatam, nec creatricem possumus appellare? D. Satis vi∣deo quid vis. Dic quod restat. M. Rationem medietatis restare solummodo arbitror, quae duplici modo contemplatoribus suis arridet: primo quidem, quando & creari, & creare conspicitur divina natura; creatur enim à seipsa in Primordialibus causis, ac per hoc seipsam creat, hoc est, in suis Theophaniis incipit apparere ex occultissimis naturae suae finibus, volens emergere, in quibus & sibi ipsi incognita, hoc est, in nullo se cognoscit, quia infinita est, & supernaturalis, & superaeternalis, & super omne quod potest intelligi, & non potest, descendens vero in principiis rerum, ac veluti se∣ipsam creans in aliquo inchoat esse: secundo vero, dum in extremis effectibus primor∣dialium causarum perspicitur, in quibus creari tantummodo, non autem creare recte praedicatur; creatur enim descendens in extremos effectus, ultra quos nil creat, ideo∣que dicitur creari solummodo, non creare. Non enim ultra extremos effectus descen∣dit, quo & creari, & creare videretur. Creatur ergo, & creat in primordialibus cau∣sis, in earum vero effectibus creatur, non creat; nec immerito, quum in ipsis finem descensionis suae, hoc est, apparitionis suae constituit, atque ideo omnis creatura cor∣poralis, & visibilis, sensibusque succumbens extremum Divinae naturae vestigium non incongrue solet in scripturis appellari: quod omnis contemplativus animus, veluti qui∣dam Moyses ascendens in summitatem Theoriae permittatur inspicere, & quod ad∣huc vix à sapientibus animis potest ad purum dignosci: fumigationibus Phantasiarum

terrenarum stripitibus mutabilium, nec non coruscationibus subito nascentium, su∣bitoque transeuntium impedientibus; paucissimorum namque, terrenisque cogitatio∣nibus penitus remotorum, virtute & scientia purgatorum, est, deum in his visibili∣bus creaturis cognoscere, sicut Abraham ex conversione siderum cognovit, lege natu∣rali duce; caeterique sacri Patres ante Legem scriptam, & in lege, quemadmodum Moses in nube, & inmontis cacumine. Apostoli deum post Legem sub gratia cum chri∣sto in monte, per visibilia symbola in divina mysteria introducti sunt. Vestimenta enim ejus candida, sicut nix, visibilem creaturam in quâ, & per quam dei verbum, quod in o∣mnibus subsistit, intelligitur, significabant. Audi Apostolum dicentem invisibilia ejus à creatione mundi, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque ejus virtus & aeternitas. D. Quadripartitam naturae universalis divisionem nunc clarissime video, & de Deo, & in Deo esse indubitanter intelligendum cognosco; proinde finita hac questione de nihilo, & ad purum, ut Opinor, deducta, ad considerationem tertiae partis universae naturae, de qua praedicatur creari solummodo, & non creare redeun∣dum esse censeo: ita enim nostrum promittit propositum, quamvis enim quidem aliae introductae Quaestiones sunt, ipsa tamen principalem materiam tertio Libro praesti∣tit; ejus namque gratia diligentius investigandae incidens, aliarum propositionum Theoria inserta est.

XXIV. Recte censes, tempusque postulat, sed prius de senaria quantitate dierum in∣telligibilium, in qua Deus opera sua fecisse legitur, si quid promisimus, implere de∣bemus: breviter dicendum, partim quidem sacrorum Patrum intellectus sequentes, partim quod in animo venit ab eo, qui illuminat tenebras nostras, & quaerit in scri∣pturis suis quaeri, & inveniri, non celantes. Infinitus siquidem conditor sacrae scripturae in mentibus Prophetarum Spiritus Sanctus infinitos in ea constituit intellectus, ideoque nullius Expositoris sensus sensum alterius aufert, dummodo, ut sanae fidei Catholi∣caeque professioni conveniat, quod quisque dicat, sive aliunde accipiens, sive à seipso, illuminatus tamen à deo, inveniens. D. Procede quovis ordine, meque attrahe. Te enim sequar, vel sensum aliorum sive tuum in talibus cognoscam, & quod vera ratio, quae in omnibus quaerit veritatem, & invenit, edoceat, eligam: non quia jam veraces intellectus discernere à fallacibus idoneus sum, sed quod similiora vere dissimiliori∣bus proponere consulta veritate, non temere ausim. M. Temere quoque, & incon∣siderate nihil velim approbare. Primordialium itaque causarum visibilium, & invi∣sibilium simul, & semel conditionem divinus Propheta Moses breviter scribens, di∣cendo, in principio fecit deus caelum, & terram, eorumque occultam in divino consilio, incomprehensibilemque magnificentiam, prius quam in formas speciesque profluerent, inanis terrae, aut vacuae, aut invisibilis, & incompositae, tenebrarum quoque super abyssum voca∣bulis significans, inchoationem quoque procreationis praeconditarum causarum in ef∣fectus suos, appellatione spiritus qui fovebat aquas, vel ferebatur super aquas insinuans, ad mysticam sen. n. v. exp. des. inquiens, & dixit deus, fiat lux, & facta est lux. In his au∣tem verbis multiplex sacrorum Patrum intellectus reperitur. Quorum alii quidem an∣gelicae, & intellectualis caelestis essentiae Creationem in hoc loco sacrae scripturae signi∣ficatam esse discernunt; alii vero visibilis hujus lucis naturam, hoc est, ignem incompre∣hensibilem adhuc, & invisibilem creatum, qui postmodum veluti in his fontibus emer∣gens, in corporibus aethereis refulsit, ac veluti spatia trium dierum occulto meatu abyssum superficiei terrae undique, ut aiunt, superfusam lustrando peregit: quod au∣tem lucis vocabulo ignea natura adhuc invisibilis, & occulta appellata sit, nulli mirum debet videri cognoscenti sacram scripturam, causarum nomine effectus, & effectuum causas appellare solere: effectus autem igneae naturae lux est, ignea igitur natura in primordio rerum condita, nomine lucis postmodum ab ea processurae, & adhuc in ea latentis non incongrue appellata est, quamvis quidam primitivam lucem fulsisse conti∣nuo arbitrentur; contra quos, satis à S. Augustino actum est. Quod autem sequitur,

& videt Deus lucem quod esset bona, & divisit lucem à tenebris, appellavitque lu∣cem Diem & tenebras noctem,

& factus est vespere, & mane dies primus, de simpli∣ci laude corporeae lucis, deque temporalibus intervallis, quibus circa tellurem lux, & umbra vicissitudines suas peragunt, dictum esse existimant, qui naturam lucis corporeae conditam esse arbitrantur, quando dictum est, & dixit Deus, fiat lux, & facta est lux. Nam quia in aequinoctio vernali prima mundi conditio creditur fuisse, in quo sol aequis spatiis supra, & subtra terram moratur, 12 videlicet horis aequinoctialibus, propterea

putant dictum esse divisit lucem à tenebris, ac si aperte diceretur, totum unius Diei spa∣tium quod 24 hor. peragitur, aequa partitione inter diem divisit, & noctem; qui vero conditionem angelicae naturae creatione lucis significatam rectius autumant, S. Augusti∣ni divisionem sequentes Lucis à tenebris, aut discretionem informis materiae, & for∣matae creatur•• intelligunt, ut nomine lucis perfectio formae, tenebrarum vero informi∣tatis confusio accipiatur, aut duplicem caelestium essentiarum Theoriam; aliter nam∣que consideratur creatura in rationibus suis aeternis, in deo secundum quas condita est, & aliter in se ipsa sub Deo in quantum creatura est; & prima quidem consideratio lucis vocabulo, secundo verò tenebrarum consideratur. Ut enim lux praecedit tenebris dignitate, ita claritas aeternarum rationum, secundum quas omnis creatura facta est, praeponitur obscuritati creaturae per se ipsam consideratae; ideoque appellavit Deus Lucem Diem, splendorem scilicet divinarum rationum, tenebras vero noctem, hoc est, obscuriorem in se ipsa creatae naturae speciem: quod autem sequitur factumque est, ve∣spere et mane Dies unus finem peractae operationis, & inchoationem sequentis significare volunt. Mane enim, i. e. inchoatio sequentis operationis finis est praecedentis, & prae∣cedentis terminus initium est sequentis, ideoque Dies unus, vel primus finitur vespere, cujus mane, hoc est, initium in lucis conditione praecesserat. Haec breviter ab aliis ac∣cepimus.

XXV. Nos autem primordialium causarum conditionem, sive visibilium, sive in∣visibilium in factura coeli & terrae in principio, earumque in effectus suos processiones in his verbis sacrae scripturae fiat lux, & reliqua volentes intelligere, dicimus creatio∣ne lucis processionem primordialium causarum in suos effectus significari; nam si ipsas primordiales causas propter incomprehensibilitatem naturae suae, incognitamque omni intellectui altitudinem, tenebrarum caligine, hoc est, profundae ignorantiae densitate superfusas scriptura perhibet, cum dicitur et tenebrae erant super Abyssum, quid mirum, si declaratio earum in effectibus suis per formas, & species lucis nomine praedicaretur per hoc, & dixit Deus fiat lux, et facta est lux: veluti quis diceret primordiales causas, in se ipsas inconspicuas, omnemque intellectum obumbrantes jussit Deus in formas perspicuas, speciesque intelligibiles, sensibilesque visibilium, & invisibilium prodire: non enim solus Deus, verumetiam omnium rerum principia tenebrarum vocabulo, teste S. Dionysio solet in eloquiis appellari propter incomprehensibilem infinitatem: processio vero ejus per principia in creaturas visibiles, & invisibiles suas dico Theo∣phanias claritatis nomine meruit significari: in ipsis enim quodam modo patitur intel∣ligi, qui omnem superat intellectum; fiat ergo Lux inquit Deus, hoc est, procedant primordiales causae ex incomprehensibilibus naturae suae secretis in formas, & species comprehensibiles, intellectibusque contemplantium se manifestas: Et facta est lux, Deo videlicet volente, & dicente obscuritas primordialium causarum in formas, ac species processit aperta. Et divisit Deus à tenebris, hoc est, segregavit notitiam effectuum ab obscuritate suarum principalium causarum. Divisio quippe lucis à tenebris est discre∣tio rerum per formas, & species apparentium à principiis suis, in quibus omnem su∣perant Intellectum, ideoque praedixit, et vidit Deus Lucem, quia esset bona, hoc est, pla∣cuit Deo, Originales causas ante omnem creaturam ultra omnem intellectum condi∣tas, intellectibus sive humanis, sive angelicis luce quadam intelligentiae superfusas manifestari, appellavitque lucem diem, et tenebras noctem, hoc est, contemplantibus ani∣mis praestitit manifestationem visibilium, & invisibilium per formas, & species diem appellare, eorum vero in principiis suis incomprehensibilem altitudinem, omnique condito iutellectui incognitam vocare noctem; factumque est Vespere, & mane Dies unus: quamvis enim inter obscuritatem causarum, & claritatem effectuum divisio intelliga∣tur, & differentia; unus tamen, idemque dies est, hoc est, unus eorum intellectus; non enim alia creatura intelligitur in causis facta, alia in effectibus causarum condita, sed una eademque in rationibus aeternis, veluti in quibusdam tenebris secretissimae sa∣pientiae, omnique intellectu remotae factae, & in processionibus rationis in effectus in∣tellectibus succumbens, veluti in quadem die perfectae notitiae manifestata. Haec au∣tem de operibus primi intelligibilis Diei congrua, ut opinor, intelligentiarum pro∣portionalitate addidi: non ut meum sensum, ex me ipso repertum, aliorum intelle∣ctibus velim praeferre, quod absit; sed considerans veris contemplationibus non ad∣modum resistere, primordialiumque causarum in effectus his profusionibus de quibus nunc agimus convenire. D. De operibus 6 primorum Dierum quoniam multi, &

graece, & latine multa exposuere, breviter, & succincte nunc disputandum est, & quod de prima luce à te dictum est videtur mihi sufficere, sive conditionem hujus lucis corporeae substantialiter in igne, ut S. Basilio videtur, sive coelestium virtutem forma earum ut S. Augustino, sive Primordialium causarum in effectus suos generalem proces∣sionem significet, qualemcunque horum intellectum quis obtinuerit non longe à veri∣tate distabit.

XXVI. M. Transeamus ergo ad secundi Diei considerationem, ac prius dicendum est quod de Allegoricis intellectibus moralium interpretationum, nulla nunc nobis in∣tentio est, sed de sola rerum factarum creatione secundum historiam pauca disserere deo duce conamur. D. Nec hoc quaero satis enim à se patribus de talium allegoria est a∣ctum. M. Dixit quoque Deus fiat firmamentum in medio aquarum, et dividat aquas ab aquis, et fecit Deus firmamentum. De firmamento omnes unanimiter consentiunt, quod non aliud eo nomine, quam hoc caelum visibile significatur: Alii tamen extremam il∣lam sphaeram volubilem undique totum mundum ambientem, chorisque astrorum or∣natam solummodo, alii totum spatium ultra Lunam, ubi Planetarum Corpora, & cursus esse credunt, cum ipso extremo ambitu siderum, alii totum inane quod circa terram volvitur, hoc est, aera, & aethera, sublimissimamque sphaeram uno vocabulo firmamenti comprehendi autumant; non enim alibi, ut aiunt, legitur, Aetheris, & Ae∣ris conditio, quare autem tali nomine vocatur, prout unicuique visum est, ita expo∣suit; alii quidem praeter sustentationem aquarum superiorum, veluti supra illud cor∣porales aquae sint: alii quia choras siderum sustentant, veluti quaedam ponderosa cor∣pora, alii quia totum visibilem mundum intra se contineat, ac firmet, nec desunt, qui spatium corpolentioris hujus aeris eo nomine propriè vocari volunt, eo quod nubes, pluvias, imbres, nives, grandines, omneque quod ex terrenis vaporibus in eo nascitur, firma quadam suae naturae corpolentia sustineat, quantum sustinere potest, ac veluti totum ex parte caetera spatia levioris, & superioris visibilis naturae ab eo denominari: horum vero quis rectius intelligat, legentium arbitrio dijudicandum committo: mihi autem Graeci nominis quod est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 considerata virtue tale vocabulum videtur me∣ruisse, eo quod in eo totius corporalis creaturae situs stet, ac terminetur. Ultra namque firmamentum nihil sensibile, vel Corporeum, vel temporale, vel locale intelligitur esse, omnium siquidem visibilium finis in eo firmatur; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 enim dicitur quasi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, solida simul in ipso quidem omnia solida, hoc est, corporalia simul terminan∣tur, & stant. De aquis vero, quarum in medio firmamentum fieri Deus dixit, non satis reperio quid dicam, non quod me latuerit quid multi sacrorum Patrum de ipsis sense∣runt. S. siquidem Basilius in examine suo velle videtur, aquas illas abyssi nomine vocatas, un∣dique circa terram diffusas, rarissimasque, et tenuissimas; super quas prius erant tenebrae; deinde Spiritus Dei superferebatur, et in quibus primitiva lux, veluti trium dierum spatiis, gyrans informem adhuc terrenam molem resplenduit, densatas tertia die, et congregatas in locum unum, ut appareret arida in hoc loco significari, et in earum medio Deum dixisse firmamentum fieri, cui omnino sensui S. Augusti: refragatur, nec tunc de ipsis aquis, in∣tra quas Deus firmamentum fecit, satis rationem reddidit: aliorum namque opiniones introducens quid ipse intellexit, qua occasione ignoro, non aperuit: eos autem caeteris praeponit, qui spatia hujus aeris, quae sunt inter aquas marinas, & fluviales infra se positas, & illas in nubibus supra se suspensas firmamenti nomine vocari contendunt: nul∣lius itaque sensu refutato quid de his aquis senserim paucis, si libet, rationibus explica∣bo. D. Libet quidem, & valde necessarium est. De hac enim quaestione adhuc quod mihi satis videretur, à nullo est suasum. M. Totius itaque conditae naturae trinam dimensionem esse arbitror; omne enim quod creatur, est vel omnino Corpus, vel omni∣no Spiritus, aut aliquod medium: quod nec est omnino corpus, nec omnino Spiritus, sed quadam medietatis, & extremitatum ratione, ex Spirituali omnino natura, veluti ex una extremitate & superiori & ex altera, hoc est, ex omnino corporea proportio∣naliter in se recipit, unde proprie, & connaturaliter extremitatibus suis subsistit; proinde siquis attentus inspexerit in hac ternaria proportionalitate hunc mundum constitutum intelliget; siquidem in quantum in rationibus suis, in quibus essentiali∣ter & constitutus est, & essentialiter subsistit consideratur, non solum spiritualis, ve∣rum etiam omnino spiritus cognoscitur, nemo enim rectè Philosophantium rationes corporeae naturae spirituales, imo etiam spiritus esse negarit, dum vero extremae ipsius deorsum versus inspiciuntur partes, hoc est, omnia ista Corpora ex Catholicis ele∣mentis

composita, maxime etiam terrena, & aquatica, quae & generationi, & corru∣ptioni obnoxia sunt, nihil aliud in iis reperitur praeter corpus, & omnino corporeum: at si quis simplicium elementorum naturam intueatur luce, clarius quandam propor∣tionabilem medietatem inveniet, qua nec omnino corpus sunt, quoniam eorum corru∣ptione naturalia corpora subsistunt, & coitu: nec omnino corporeae naturae ex∣pertia, dum ab eis omnia corpora profluunt, & in ea iterum resolvantur, & iterum alterum alteri superiori quidem extremitate comparata, nec omnino spi∣ritus sunt, quoniam non omnino corporea extremitate absoluta, nec omnino non spiritus, quoniam ex rationibus omnino spiritualibus subsistentiae suae occasiones accipi∣ant; non irrationabiliter itaque diximus, hunc mundum extremitates quasdam à se invicem penitus discretas, & medietates, in quibus universitatis concors harmonia con∣jungitur, possidere. Ponamus igitur inferiores hujus mundi partes, veluti inferiores a∣quas: nec immerito, dum totum quod in hoc mundo nascitur, humore crescit, atque nu∣tritur, humida siquidem qualitate corporibus sublata, absque mora tabescunt, & de∣crescunt, & pene ad nihilum rediguntur: nam & caelestia corpora ferventissima, & ignea humida aquarum natura nutriri sapientes mundi affirmant, quod nec sacrae scri∣turae expositores negant. Spirituales vero omnium visibilium rationes superiorum a∣quarum nomine appellari ratio edocet. Ex ipsis enim omnia elementa, sive simplicia▪ sive composita, veluti ex quibusdam magnis fontibus defluunt, indeque intelligibili quadam virtute rigata administrantur. Nec hoc silet scriptura clamans, et aquae, quae su∣pra caelum sunt, laudant nomen Dei. Quamvis enim hoc de caelestibus virtutibus quis in∣telligat, praedicto sensui non repugnat, dum sit divinorum mysteriorum multiplex in∣terpretatio: proinde harum aquarum in medio dixit Deus fieri firmamentum, hoc est, simplicium Elementorum naturam, quae quantum visibilia corpora superat, tantum ab invisibilibus eorum rationibus superatur, quantumque à superioribus suscipit, tantum inferioribus distribuit, quantum vero ab inferioribus recipit, tantum superioribus re∣stituit, referens iis omne quod ab iis defluxit, quam prophetico spiritu legislator ad∣monitus firmamentum appellavit; Abyssum namque intelligibilium ratione super se positarum firma, & inseparabili sua fulsit simplicitate: fluxum vero mutabilium cor∣porum, & maxime arida, & humida qualitate compositorum, dum temporali vicissitu∣dine resolvuntur, in seipsam retrahit, inque sua universali soliditate ne pereant, custodit. Ne{que} hoc ignorant qui Philosophiae studiis imbuti transfusionem naturarum in se ipsas cognoscunt. Causae quidem in elementa, elementa in corpora descendunt, soluta corpo∣ra per elementa in causas suas resiliunt, ipsa etiam corpora in se invicem transeunt. In diluvio aer versus est in aquam, iterumque reversa est aqua in aera. Dixit itaque Deus fiat firmamentum in medio aquarum, hoc est, fiat soliditas simplicium elementorum in∣ter profunditatem rationum suarum, & mutabilem fluxum corporum eorundem concur∣su compositorum, et dividat aquas ab aquis, hoc est, corpora composita locis dispersa, temporibus mutabilia, generationi, & corruptioni distributa discernat à simplicibus ra∣tionibus locorum, temporumque varietate carentibus, generatione, & corruptione li∣beris, immutabili lege stabilitis; inter simplicitatem autem causarum, & elementorum talis est differentia, quod illa causarum quidem absque locorum, & temporum natura intelligitur, illa vero locis, temporibusque carere non potest; in eis enim contine∣tur, & quod illa omnibus accidentibus absoluta semper sit, ista aliquando accidentia reci∣pit, aliquando deponit, deponit quidem in universalibus, in particularibus recipit.

XXVII. Generaliter autem in omnibus sex primorum dierum operibus intelligen∣dum est, ubicunque scriptura commemorat, dixit Deus fiat Lux, fiat firmamentum, &c. in reliquis diebus primordialium causarum specialem conditionem significari, qua∣rum universaliter creatio nomine caeli & terrae praemissa est; ubicunque vero, et facta est lux, et fecit Deus firmamentum, et factum est ita earundem primordialium causarum in effectus suos per genera & species processionem: vocavitque Deus firmamentum caelum. juxta Romanae linguae Etymologiam caelum dicitur à pictura siderum, quasi caelati in∣star, ut Plinio placet, juxta vero Graecam proprietatem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quasi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, visio desuper. Merito ergo firmamentum universalium elementorum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, i. e. caelum appellatur: quoniam omnem compositam, corporeamque creaturam altitudine natu∣rae supereminet. Sunt qui tenuissimas aquas supra firmamentum, i. e. super choros side∣rum esse putant, sed eos refellit & ratio ponderum, & ordo elementorum: alii verò va∣porabiles aquas, & paene incorporeas supra caelum argumentantur ex pallore stellarum.

Dicunt stellas frigidas esse, et ideo pallidas: frigiditas autem non est, ut aiunt, ubi aqua∣rum substantia deest, minus considerantes quod dicunt; nam & ubi ignis est substantia∣liter, ibi & frigiditas: siquidem Chrystallum, cum sit frigidae naturae, carere tamen i∣gnea virtute, quae omnia penetrat corpora, nullus sapiens dixerit. Ignea itaque vis, ubi ardet, calor est, ubi non ardet, frigus est, & non ardet nisi ubi sit materia in qua ardeat, & quam consumat. Ideoque solares radii per aetherea spatia diffusi non ar∣dent. In subtilissima enim, & spirituali natura ardendi materiam non reperiunt. Descen∣dentes vero ad corpulenti aeris spatia, veluti quadam materia operationis inventa fla∣grare incipiunt, & in quantum ad crassiora corpora perveniunt, in tantum vim suam ardendo exercent, in his quae caloris virtute solvuntur, aut solvi possunt: dum vero sur∣sum versus in extrema mundi intervalla tenuissima, spiritualique naturae proxima eri∣guntur, non invenientes materiam flagrandi nullum calorem gignunt, illuminationis tantum operationem ostendentes, ideoque aetherea, & pura, & spiritualia corpora caelestia ibidem constituta lucida sunt semper, caloris autem expertia, ac per hoc, & frigida, & pallida esse creduntur. Proinde Planeta ille Saturni nomine vocatus, quoni∣am choris siderum est vicinus, pallidus & frigidus esse dicitur: Solare autem corpus dum medium mundi spatium possidet, quantum siquidem, ut aiunt Philosophi, à terra ad solem in∣tervalli est, tantum à sole ad sidera medietatem quandam intelligitur obtinere. Ab inferio∣ribus enim naturis corpulentiam quandam, à superioribus vero spiritualem subtilita∣tem ad substantiam sui recipit, ac veluti contrarias utriusque mundi, partis superioris viz. & inferioris, in se colligi Qualitates, quarum contentione veluti quadam statera ponderatum naturalem suum situm non sinitur deserere, gravitate quidem inferioris partis superius ascendere, levitate vero superioris inferius inclinari non permittente. Proinde splendidi coloris videtur esse, qui color medius est inter pallidum, & rubrum, partem quidem ex palliditate frigidorum siderum supra, partem vero ex rubedine cali∣dorum corporum infra, in contemporantiam sui splendoris accipiens. Planetae vero, qui circa eum volvuntur, mutant colores secundum qualitates spatiorum in quibus discur∣runt, Jovem dico, & Martem, Venerem, & Mercurium, quae semper circulos suos circa Solem peragunt, sicut Plato in Timaeo edocet. Atque ideo dum supra solem sunt, claros ostendunt vultus, dum vero infra, rubros. Non igitur pallor siderum cogit nos intelligere aquae elementum ullo modo supra caelum esse, dum ipsa palliditas ex caloris absentia nascatur; sed quoniam de his longum est exponere quantum ratio exigit natu∣rae, redeamus ad propositum. Et factum est vespere, & mane Dies secundus, eadem inter∣pretatio est, quam & primi Diei consummationem praediximus. Quamvis enim alia contemplatio spiritualium sit mundi rationum in primordialibus causis, alia in simpli∣cibus & universalibus elementis, alia in compositis, particularibusque corporibus, unus tamen idemque intellectus est totius mundi universitatis. Et haec expositio in caeteris diebus observanda est, ubicunque interponitur, & factum est vespere, & mane, dies unus. Sat de secunda Die, quantum brevitas exigit, est dictum. D. Sat plane, ac verisimile quamvis multis, & pene omnibus ignotum. M. Sequitur ergo, ut de tertia Die stri∣ctim dicamus. Dixit autem Deus, congregentur aquae quae sub caelo sunt in locum unum, & appareat arida, factumque est ita. De congregatione aquarum in locum unum, opinio illa, quam plurimi expositores hujus scripturae à S. Basilio Caesareae Cappadociae anti∣stite sumptam sequuntur, omnibus nota est, quoniam cogitantibus eam facillime oc∣currit, quae infinitam aquarum, undique circa molem terrae adhuc informem, & invi∣sibilem diffusarum, spatia aeris, & aetheris adhuc implentium, & primitivae lucis am∣bitu splendentium, tenuissimam, ac veluti vaporalem quantitatem, tertia Die in unum locum congregatam autumat; in cujus medio firmamentum secunda die factum fuisse credit, super quod superiorem aquarum partem suspendi putat: inferiores autem prae∣dictae Abyssi diffusiones in unum collectas, hoc est, inter inclusi suis littoribus oceani ambitum congregatas, ut appareret arida, locusque aeri, & aetheri daretur. Sed haec opinio, consulta veritate multis rationibus videtur titubare, & inconsequens omnino, falsisque imaginationibus resultans; non enim credimus S. Augustinum sequentes, ne∣que veritati convenire judicamus, molem illam terream primo omnium fuisse creatam, vel illam abyssum undique circa illam diffusam, deindeque firmamentum in medio a∣quarum factum, deinde inferiorum aquarum sub caelo remanentium, in unum locum collectionem, ullum horum localiter temporaliterve aliud processisse, siquidem haec omnia, caeterarumque visibilium rerum natura simul, & semel condita sunt, suis tem∣poribus,

& locis ordinata, & constituta, nulliusque eorum generatio in formas, & spe∣cies, quantitates, & qualitates generationem alterius temporalibus morulis praeoccu∣pavit; sed simul ex aeternis suis rationibus, in quibus essentialiter existunt, in verbo Dei unumquodque secundum genus & speciem suam, numerosque individuos pro∣cessere: Senaria namque sex primorum dierum quantitas, & intelligibilis divisio de causis conditarum rerum, deque primo earum impetu simul in primam mundi hujus constitutionem intelligitur, & quod semel, & simul à creatore factum est, senarii nu∣meri perfectione, à Spiritu Sancto per Prophetam distinguitur non tempore, sed in∣telligibili distinctione, ut per numeri virtutem divinae operationis perfectio indica∣retur; hic namque numerus suis partibus impletur, nec totum partes superat, nec par∣tes totum; ut enim vox praecedit verbum non tempore, sed causa, de voce siquidem fit verbum, veluti de quadam materia informi corpus quoddam formatum: sic de causis adhuc incognitis, ac veluti invisibilibus, formis adhuc carentibus omnium re∣rum visibilium conditis, nullis temporum spatiis, vel locorum interpositis, simul in formas, numerosque locorum, & temporum producta est: & qui de materia informi mundum fecit, quemadmodum non aliunde accepit materiam, de qua fecerat, sed de seipso, & in seipso & accepit, & fecit; ita neque loca extra se quaesivit, in qui∣bus faceret, neque tempora spectavit, quorum intervallis opus suum perageret, sed in seipso omnia fecit, qui locus omnium est, & tempus temporum, & seculum secu∣lorum; qui simul operatus est, omnia enim in momento oculi facta sunt. Nam & ea, quae per cursus temporum distincta generationem acceperunt, & accipiunt, & acce∣ptura sunt, simul & semel in ipso facta sunt, in quo & praeterita, & praesentia, & fu∣tura in unum sunt simul, & semel. Praedicta itaque opinione repulsa, quaeritur quales aquae sub caelo, quae congregatae sunt in locum unum, & quis est locus ille unus. Aquae siquidem sensibiles, quae vulgari vocabulo maris, & abyssi, & oceani appellan∣tur, mox ut ex occultis suis causis eruperant, in suâ propria specie, & quantitate, & qualitate, in loco suo, hoc est, inter terram, & aera hunc terrae proximum apparue∣runt littoribus suis cinctae, partim in gremiis telluris, veluti in quibusdam poris magni cujuspiam corporis occulte discurrentes, partim superficiem ejus aperte conte∣gentes, & in quibus locis dispersae fuerant, quando unum proprium non habebant, in quem postmodum coarctatae terminos definitos non transgrediuntur. Quatuor enim principalia hujus mundi corpora ex quatuor simplicibus elementis composi∣ta, terram dico, aquam, aera, & aethera, cum omnibus quae in eis, & de eis facta sunt, simul & semel species suas accipiunt, & loca, & numeros, & tempora, & inter∣valla, & differentias, & proprietates; mensuras quoque, & pondera, & omne quod in eis sentitur, & sensum superat, & intelligitur, vel intellectum fugit. Sed si quis de talibus physicas reddiderit rationes, quia sensu corporeo comprehendi non pos∣sunt ab his, qui sensibilia solummodo cogitant, aut spernetur, tanquam nihil dicat, aut allegorizare putabitur, nescientibus naturam sex motibus suis discernere. Physica siquidem substantiales naturae rationes, Ethica vero rationabiles ipsius, vel irrationa∣biles motus considerat. D. Edissere quaeso quodcunque de hac quaestione solvenda videtur tibi verisimile, neminemque verearis, quomodo ferat, sive non intelligat quid dicas, luce veritatis non percussus; aut spernat invidiae veneno corruptus, sive veterum opinionum zelo contentiosus. M. Post narrationem mundanae constitutio∣nis, extremarum viz. illius partium sive invicem disparium, incorporalium dico ra∣tionum simpliciumque, secundum quas est condita: & compositorum corporum, ge∣nerationi & corruptioni, locis quoque, temporibusque obnoxiorum; quae quidem ex∣tremitates aquarum vocabulo propter causas praedictas appellatae sunt, medietatisque quatuor elementorum, quae firmamenti, coelive nomen acceperunt: ad contempla∣tionem infimae ejusdem partis, omnium scilicet corruptibilium corporum, prophetica intentio videtur descendere, veluti ad tertiam naturae conditae theoriam. Imo siqui∣dem generaliter, primordialium causarum in suos effectus processionem, ex incognitis arcanisque naturae sinibus, quasi quibusdam tenebris, in lucem formarum multiplici∣um perspicuam intellectibus contemplantium, vel sensibus manifestam expressit; de∣inde secundo contuitu triformem mundi conditionem in rationibus viz. & universa∣libus elementis, inque corporibus particularibus, atque compositis considerans, ad ipsorum solubilium & corruptibilium corporum, quae infimum totius creaturae obti∣nent locum, speculationem pervenit. Quum igitur omnium corporum ex quatuor

simplicium Elementorum coitu compositorum, ex maximis usque ad minima perve∣nientium triplex est consideratio; aliter enim in iis materia inspicitur, aliter forma; & species, quae materia adjecta, omne solidum atque sensibile corpus efficit: sola siquidem materia carens specie nullum corpus peragit; quia per se informis est; adjecta vero specie corpus fit: aliter essentia, & substantialis forma, quae veluti fundamentum im∣mobile formatam suffert & continet materiam; necessarium erat substantialem for∣mam ex materia formata rationabili contuitu segregare. Maxima autem corpora dixi terram, aquam, aera, aetheraque, caelumque, in quibus innumerabilis minorum corporum, & mediorum, & numerorum quantitas multiplicatur. Quae tunc omnia, hoc est, maxima, & media, & minima ex quatuor purissimis, simplicissimis, invisibilibus per se elementis constituuntur, quum in ea resolvuntur; nullum enim elementum per se corporeo sensu attingitur. Si ergo, ut praedictis rationibus demonstratum est, qua∣tuor illa pura elementa vel coeli vocabulo à scripturis propter suae naturae simplicem virtutem meruerunt appellari, nimirum omnia corpora ab eis, & sub eis ineffabili eo∣rum coitu constituta, aquarum sub coelo positarum possunt nomine comprehendi. Nec immerito; nam non solum mutabilia sunt, verum etiam generationi & corruptioni subjecta; illa etenim quae coelestia, vel aetherea dicuntur corpora, quamvis spiritualia & incorruptibilia videantur esse, necessario tunc quum per generationem & compo∣sitionem inchoaverunt fieri, ad finem suae solutionis, & corruptionis pervenient. Si autem caelestia corpora necessariam sui solutionem expectant, veritate dicente, Coelum, & terra peribunt, item Psalmista, opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peribunt, & similia S. Scripturae testimonia, quid de infimis mundi corporibus est aestimandum, quae quo∣tidie nascuntur, atque solvuntur? Itaque si in omni corpore sive coelesti, sive terreno, sive aquatili, instabilis inundatio materiae informis prospicitur; ita enim definitur, ma∣teria est mutabilitas rerum mutabilium capax omnium formarum, instabilitasque mu∣tabilis formae, qua ipsa materia specificata formatur; ipsa namque est qualitativa for∣ma, quae adjuncta materiae corpus efficit: qualitativam quidem formam dico illam, quae ex qualitate sumta, & quantitate sensibus corporeis apparet, materiaeque insta∣bili adhaerens, cum ipsa semper fluctuat, generationem & corruptionem patiens, incre∣menta & detrimenta per quantitates, & qualitates recipit, multisque & variis diffe∣rentiis, quae extrinsecus ex qualitate locorum, aerum, humorum, ciborum, similium∣que occasionum accidunt, succumbit; nonne verisimile videtur, rectaeque rationi con∣veniens, ut ipsa mutabilitas materiae cum ipsa forma qualitativa, quae ei adhaeret, eun∣dem aestum fluctuationis assiduae, turbidaeque patitur, aquarum sub caelo simplicium elementorum positarum tropico nomine debeat significari? Substantialis vero forma vel species genere suo incommutabiliter subsistens, quae nullo modo cum corpore ex materia, & qualitativa forma composito, mutabilitatem patitur; (non enim cum corpore incipit, quamvis in corpore nascatur, sine quo per seipsam in genere suo es∣sentialiter permanet; neque cum eo corrumpitur, quum essentia, & virtus, & ope∣ratio cum corruptibilibus & mutabilibus nec corrumpi, nec mutari possunt, propriis suae naturae subsidiis,) aridae, hoc est, terrae vocabulo non incongrue appelletur. Con∣gregentur ergo aquae, quae sub caelo sunt, in locum unum, & appareat arida. Nisi enim con∣templativus animus fluctuantem materiae adhaerentisque ei formae instabilitatem, ve∣luti quosdam aestuantes fluctus, in unum intelligentiae locum (unus namque intelle∣ctus est materiae, adhaerentisque ei formae, quoniam unum corpus efficiunt) prius colligat, forma illa substantialis, naturali soliditate suae naturae semper stabilis, men∣tis oculis apparere non poterit; ut enim diffusio aquarum telluris soliditatem, ne sen∣sibus corporeis appareat, cooperit; ita corruptibilium corporum mutabilitas, & in∣numerabilis multiplicatio, subsistentis eis formae stabilitatem ab intellectualibus oculis naturam rerum contemplantibus aufert, ne per se à corporibus discreta consideretur perspicua. Et quemadmodum recedentibus aquis, inque alveum suum undique col∣lecte cumulatis, littora longe lateque nuda, sicca, solidaque patescunt; sic in∣stabilitate corruptibilium rerum mentis contuitu ab incorruptibilibus naturis uno contemplationis tenore segregata, mox formarum substantialium, & specierum im∣mutabilis pulcherrimaque soliditas, in generibus suis animi obtutibus arridet. Arida autem dicitur substantialium formarum stabilitas. Nec immerito; quoniam nuda & absoluta est omnium accidentium operimento. Omnis enim forma, & species in ge∣nerali simplicitate, qua subsistit, considerata; accidentium concursu omnino est libe∣ra:

corpora vero, quibus subsistit, omnino accidentium capacia sunt. De forma au∣tem substantiali, semperque manente, deque ipsa mutabili ex quantitate, & quali∣tate materiae copulata in primo lib. satis, ut opinor, est actum. Et nunc breviter de iisdem repetendum, ne ulla ambiguitas legentibus relinquatur. Substantialis forma est ipsa, cujus participatione omnis individua species formatur, & est una in omnibus, & omnis in una, & nec multiplicatur in multiplicatis, nec minuitur in refractis. Non enim est major forma illa, verbi gratia, quae dicitur homo, in infinita humanae naturae per individuas species multiplicatione, quam in illo uno, & primo homine, qui prius particeps illius factus est; nec minor in illo erat, quam in omnibus, quorum corpora ex illo multiplicantur, sed in omnibus una, eademque est, & in omnibus tota aequali∣ter, in nullis ullam varietatem, aut dissimilitudinem recipiens, eadem ratione in o∣mnibus substantialibus formis, in equo, in bove, in leone, caeterisque animalibus, in sur∣culis quoque & herbis similis regula naturaliter constituitur. Forma vero illa mate∣riae adhaerens ad constitutionem corporis varia semper, atque mutabilis, inque diver∣sas differentias secundum accidens dispersa. Non enim ex naturalibus causis visibi∣lium formarum multiplex differentia procedit in una; eademque forma, sed extrinse∣cus evenit. Hominum siquidem inter se dissimilitudo in vultu, in quantitate, & quali∣tate singulorum corporum; morum quoque, & conversationum varietas non ex hu∣mana natura, quae una eademque est in omnibus, in quibus est, & sibi semper similli∣ma, nullamque varietatem recipiens, sed ex his, quae circa illam intelliguntur, con∣tingit: ex locis viz. & temporibus, ex generatione, quantitate, & qualitate alimonio∣rum, regionum, aerum, in quibus quisquis nascitur, seu nutritur, & universaliter dicam ex omnibus, quae circa substantiam intelliguntur, & non ipsa substantia sunt; ipsa enim simplex & uniformis est, nullisque varietatibus, sive compositionibus ob∣noxia.

XXIX. Quisquis ergo actu rationis, omnia quaecun{que} extrinsecus circa propriam sub∣stantiam singularum formarum, hoc est, circa individuas & specialissimas species unius∣cujusque formae, verbi causa, hominis, equi, bovis, piscis, volatilis, herbarum, & lignorum intelliguntur vel sentiuntur mutabilia, veluti quadam multarum aquarum inundatio∣ne semper fluctuantia; ab ipsa intima substantia, circa quam volvuntur, dum sit ipsa incommutabili suae naturae tenore stabilita, segregare potuerit, inque unum locum con∣gregare, hoc est, unius, ejusdemque definitionis ambitu concludere, dicens, omne quodcunque circa propriam substantiam vel intelligitur, vel sentitur, varium, & mu∣tabile est, eamque inundationibus suis cooperit, ut vix dignosci quid sit, valeat: ipse aquas, quae sub caelo sunt, divinis admonitionibus in unum locum jubetur congregare, ut appareat arida, hoc est, ut occulta substantialis forma, circa quam accidentium flu∣ctus exaestuant, intellectualibus oculis naturas rerum discernentibus, clare perluceat. De eo autem, quod omnium rerum quae definiri possunt, locus sit communis eorum, vel propria definitio; in primo libro satis, ut opinor, disputatum est. Et vocavit De∣us aridam terram, congregationesque aquarum appellavit maria. Vocabulorum gemina∣tione in operibus trium dierum primordialium, in primo viz. appellavit lucem diem, & tenebras noctem, in secundo vocavit Deus firmamentum caelum, in tertio vocavit Deus aridam terram, congregationesque aquarum appellavit maria, duplicem totius creaturae speculationem significari arbitror. Aliter enim in causis, aliter in effectibus una eademque res theoriae speculationibus intimatur. Et vidit Deus quod esset bonum. Visio Dei totius universitatis est conditio. Non enim aliud est ei videre, aliud facere, sed visio illius voluntas ejus est, & voluntas operatio. Merito autem omne, quod vi∣dit dominus, est bonum; divina siquidem bonitas bonorum omnium causa est: Imo etiam omnia bona ipsa est; nullum enim per se bonum est, sed in quantum bonum est participatione illius boni, quod per se solummodo substantiale bonum est, bonum est. Nemo enim bonus nisi solus Deus. Vidit ergo Deus quod esset bonum, hoc est, vidit seipsum in omnibus bonum; non enim Deus vidit nisi seipsum, quia extra ipsum nihil est, & omne quod in ipso est, ipse est, simplexque visio ipsius est, & à nullo alio for∣matur ipsa nisi à seipso. Et ait, germinet terra herbam virentem, & facientem semen, & lignum pomiferum faciens fructum juxta genus suum, cujus semen in ipso sit super terram. Vir∣tutem herbarum, lignorum{que} in primordialibus causis conditam per haec verba Prophe∣tica commemorat, quae virtus vis seminum à sanctis Patribus solet appellari, in qua species illa animae, quae dicitur nutritiva, & activa, operationem suam exercet, genera∣tionem

viz. seminum administrans; & quae genita sunt nutriens, incrementaque eis per numeros locorum, & temporum distribuens, Et quum omne, quod in natura re∣rum visibiliter apparet, non aliunde nisi ex occultis naturalis, & substantialis formae sini∣bus, quam aridae, vel terrae vocabulo significatam praediximus, originales causas gene∣rationis suae recipit, propterea scriptum est, germinet terra herbam virentem, &c. ac si aperte diceretur, vis seminalis herbarum, & lignorum, quae in intimis substantia∣rum rationibus causaliter creata est, in formas, & species sensibiles per generationem procedat, quae processio primordialium causarum in effectus suos, sequentibus scriptu∣rae verbis explanatur. Et factum est ita, & protulit terra herbam virentem, & ferentem se∣men juxta genus suum, lignumque faciens fructum, & habens unumquodque semen secundum speciem suam. Videsne quemadmodum divina scriptura, genera & species manifestissime declarat? In quibus causaliter, & invisibiliter subsistunt quaecunque per generationem in quantitatibus & qualitatibus, in notitiam corporalium sensuum erumpuntur. Si cui autem videtur quod ista explanatio, quam de primis diebus juxta vires intentionis naturae protulimus, non secundum historiam sit, sed secundum leges Allegori••, inten∣tus perspiciat quadriformem sophiae divisionem.

XXX. Et est quidem prima practice activa, secunda physice naturalis, tertia theo∣logia, quae de Deo disputat, quarta logice rationalis, quae ostendit quibus regulis de unaquaque trium aliarum partium disputandum. Quarum una virtutes, quibus sup∣plantantur vitia, penitusque eradicantur, investigat: altera rationes naturarum, sive in causis, sive in effectibus: tertia quod de una omnium causa, quae Deus ••st, piè de∣beat aestimari: quomodo autem & virtus, & natura, & Deus rationabiliter quaeri∣tur, quarta, ut diximus, edocet, diligenterque considerat. Cui, praedictarum so phiae partium, numerationem historicam de conditione rerum adjungere debeat, & si non penitus philosophiae expers est, non alicui nisi physicae copulabit. Et si ita est, intue∣atur quod à nobis allegoricè dictum est, &, ut opinor, inveniet. In prima siqui∣dem die primordialium causarum generaliter in effectus suos, sensibus vel intellectibus comprehensibilem processionem conditione lucis significatam diximus; quod autem primordiales causae rerum omnium substantiae sint in Divina sapientia substitutae, te∣stis est S. Ambrosius in Hexamero suo dicens, advertit vir plenus prudentiae, Moyses scilicet, quod visibilium, & invisibilium substantiarum rationes & causas rerum, mens sola divina con∣tineat. In secunda triformem mundi hujus constitutionem, ex rationibus videlicet suis, simplicibus elementis, corporibusque compositis perfectam, aquarum vocabulo, firmamentique in medio earum facti non incongrue, ut reor, descriptam existimavi∣mus. Tertiam vero mundi considerationem in segregatione eorum, quae in eo muta∣bilia sunt, ab his, quae naturae suae subsidiis custodita, incommutabiliter in eodem per∣manent statu constitutam, hoc est, in discretione omnium mutabilium accidentium, rationabili contuitu ab immutabili substantialium formarum soliditate, aquarum con∣gregatione, terraeque apparitione divinam scripturam insinuasse arbitrati sumus. Nec immerito; cum frequentissimus divinorum eloquiorum usus est, visibilium rerum si∣gnificativis vocibus, invisibilium rerum naturales subsistentias, rationesque ad exerci∣tationem piè philosophantium significare. Nec mirum, cum saepissime spiritualium, & invisibilium rerum nominibus, corporales sensibilesque assuescat innuere. Cujus reciprocae metaphorae dum sunt multa exempla & innumerabilia, praesenti negotio cumulare, omnibusque in divina scriptura exercitatis manifestissima, longum videtur & superfluum: paucis tamen exemplis utamur. Quod natum est ex carne caro est: hic totus homo originali peccato nascens carnis nomine vocatur: & quod natum est ex spiritu spiritus est: totus homo ex regeneratione in Christo renascens vocabulo spiri∣tus exprimitur. Et si quis dixerit, non totus homo ex carne nascitur, sed sola homi∣nis caro: respondebo, Non igitur totus homo ex spiritu nascitur, sed sola anima. Et si ita est, sequitur gratiam baptismatis nihil corporibus nostris prodesse: si autem to∣tus homo anima viz. & corpus in Christo renascitur, & spiritus efficitur, necessario totus homo in Adamo ex carne nascitur, & caro est. Ac sic concluditur, & carnem appellari spiritum, & spiritum carnem. Verbum Dei vocatur caro, & caro verbum, & similia, in quibus simul & synecdoche intelligitur, & metaphora. Non ergo alle∣goriavimus dum nomine lucis, species rerum visibiles & intelligibiles, tenebrarum vero significationem causas substantiales, omnem sensum & intellectum superantes, in mente divina aeternaliter substitutas, divinam scripturam insinuasse diximus. Aquarum vero, &

firmamenti in medio earum symbolicis appellationibus, hujus mundi visibilis triplicem substitutionem in causis viz. suis, quas S. Ambrosius substantias rerum visibilium in mente Divina praeconditas appellat, & in universalibus elementis, quae Graeci catho∣lica 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocant, eo quod sibi invicem conveniant, &. concinant. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 enim est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, conformatio. Illorum namque concursu omnia corpora visibilia conficiuntur. Ideoque Athenienses 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 literas appellant, quarum compositione articulata vox perficitur. Nec immerito; Dum enim viritim considerantur pura & à se invicem segregata, videntur esse contraria; frigus siquidem calori, humiditas sic∣citati contradicit; dum vero in se invicem miscentur, omnium rerum visibilium har∣monia quadam mirabili atque ineffabili, compositiones efficiunt. Re namque vera non elementorum substantiae, sed qualitates dissentiunt. Quas viz. compositiones, quum solvi, & in ea, quorum coitu efficiuntur, redire possunt; aquarum, quae sub caelo sunt, vocabulo congruentissime Propheta significavit. Quum vero harum re∣rum visibilium corporeis sensibus subjectarum duplex speculatio est; aliter enim in eis subjectas, & immutabiles subsistentias, quibus proprie subsistunt; aliter accidentia, quae augeri, & minui patiuntur, instabilique motu semper variari non desinunt, spe∣culamur; necessarium erat mutabilia ab immutabilibus segregari, hoc est, accidentia à substantiis intellectualibus dijudicatione discerni: & mutabilia quidem veluti instabi∣lium aquarum, ac semper fluctuantium; immutabilia vero, suaeque naturae stabilitate subsistentia, solidae telluris aridaeque vocabulo significari. In his ergo omnibus nulla alle∣goria, sed solummodo physica consideratio tractatur, mutuatis sensibilium nominibus ad significanda invisibilia frequentissimo divinae scripturae usu. Sed ne S. Patris Basilii reve∣rentissimos videamur spernere intellectus, quid de hoc senserit, quantum mihi datur intelligere, breviter intimabo: In quarta Homilia in Genesin, congregentur, inquit, aquae in congregationem unam, ne influens aqua recipientes se regiones superfundens, crescens∣que semper, & alia ex aliis implens, omnem contigua includeret Epirum, eo jussa est congre∣gari in congregationem. Per hoc, saepe fluctuans ex ventis mare, et in altitudinem maxi∣mam sublevatis fluctibus; mox ut littora tetegerit, in spumam solvens impetum, re∣vertitur. An me non timebitis, dicit Dominus, ponentem terminum mari arenam, infirmis∣simo omnium sabulo, maris violentia invicti refraenatur: alioquin quid, inquit, prohiberet ru∣brum mare omnem Aegyptum, dum sit humilior, intrare, & cooperire, seque mari quod Ae∣gypto adjacet conjungere, nisi praeceptum creatoris esset impedimentum. Nam quia humilior est rubro mari Aegyptus, quidam opere persuaserunt nobis, volentes invicem pelagos conjungere Aegyptum & Indicum, in quo rubrum est mare: propter hoc prohibiti sunt conatibus, & pri∣mus inchoans Sesostris Aegyptius, ac postea volens perficere Darius Medus. Haec à me di∣cta sunt, ut intelligamus praecepti virtutem, congregentur aquae in congregationem unam, hoc est, ne illa à seipsa recedant, sed in prima collectione congregata permaneant. Deinde di∣dicens, congregentur aquae in congregationem unam ostenditur, quia multae erant multos mo∣dos segregatae aquae. Juga namque montium, profunditate vallium irrigua; ••aquarum colle∣ctionem habebant: & adhuc campi multi & planities, nil maximorum pelagorum multitudinis indigentes; & sulci multi, & convalles secundum alias & alias figuras cava, quae omnia undarum tunc plena, conjuncta sunt; & Dei ipsius divino praecepto ad unam congregationem un∣dique aquae collectae.

XXXI. His, atque hujusmodi verbis praedicti authoris aperte suadetur ob hanc cau∣sam multitudines aquarum ubique per cava & plana terrarum diffusas, in congregati∣onem unam divino praecepto fuisse collectas, ne totam terrae superficiem inundatio∣num suarum cumulationibus cooperirent, & ad usus humanae habitationis appareret arida; herbis arboribusque decorata, diversis animalium formis copiosa; amplissimis oceani, diversorumque pelagorum littoribus aucta, & ab impetu fluctuantis maris, arenosis obicibus divinae jussionis virtute roboratis munita: divini siquidem praece∣pti vigore validissimus undarum furor refraenatur & repercutitur, ne plana terra∣rum, & humiliora se loca obruant. Haec autem, ut dixi, subjungere volui, ne forte quis diceret, quare gloriosissimi S. scripturae expositoris sensum, omnino praeterire ausi su∣mus.

XXXII. Provide cauteque. Non enim debemus divinorum Patrum intellectus ullo modo negligere, seu annullare, praesertim cum nos non lateat eos saepissime simpliciter disputasse, capacitatem audientium non satis idoneam ad profundissimos spiritualis vir∣tutis naturalium rationum percipiendos intellectus providentes. Atque ideo non te∣mere

dixerim, ut opinor, deiferum Basilium superna gratia illuminatum, simplicius ex∣posuisse sex primorum dierum intelligibilium operationes quam intellexerat, sermonem simplicitati auditorum coaptans. Siquidem homiliariter ad populum locutus est, & quod simul & semel à Deo factum fuisse altius cognoverat, veluti temporum morulis disperti∣tum propter eos, quorum sensus moras temporum, locorum{que} distantias superare nescie∣rat, exposuit. Quod & ipse sublimissimus Prophetarum Moyses fecisse dignoscitur. Non enim simul & semel potuit narrare, quod simul & semel Deus potuit facere. Siquidem & nos, qui adhuc in tenebris ignorantiae palpantes lucem veritatis conamur aspicere, non omne quod simul mente concipimus, verbis explanare valeamus; omnis nam{que} ars in ani∣mo sapientis universaliter formata, diversis literarum & syllabarum, dictionumque temporalibus morulis, necessario particulariter ordinateque in aures discentium diffun∣ditur. Non ergo praedictum Patrem debemus arbitrari simpliciter intellexisse, quod simpliciter videtur exposuisse. Quis enim audebit divinum luminare reprehen∣dere, dum nesciat quantum in seipso potuit lucere, lumenque suum minus capacibus temperanter voluit distribuere; neque facile crediderim magnum praeconem sapientiae plenissimum virtute, intellexisse aut cogitasse inertem molem telluris tenebrosam, in∣finita adhuc abyssi inundatione undique coopertam; per moras temporum prius fuisse conditam, ac postea peracto duorum dierum spatio, per intervalla temporum transa∣ctorum veluti inchoante tertia luce, denudatam abysso illa, qua tegebatur, in congrega∣tionem unam collectam. Haec enim omnia, &c. quae de sex primordialium dierum ope∣ribus divina scriptura commemorat, simul, & semel divino praecepto absque ullis tem∣poralibus intervallis; suis rationibus, secundum quas condita sunt, distincta & facta fuisse, & in species suas producta, beatissimus perspexerat Basilius. An aliud ex verbis ipsius in nona Homilia Hexameri sui intelligendum?

intellige, inquit, verbum Dei per creaturam currens, tunc incipiens, & usque nunc operans, & in finem proveniens, donec mundus consummetur. Utque sphaera cum aliquo impellitur, si proclivo quo∣dam accipiatur: & propria conformatione, & commoditate regionis fertur in de∣clive, nec prius stans, quam aequalitas camporum ipsam suscipiat: sic natura exi∣stentium, uno praecepto mota in generatione & corruptione plane percurrit, gene∣rum consequentias per similitudinem salvans, donec ad ipsum descendat finem. Equum quidem equi facit successorem, leonem leonis, aquilam aquilae, & nunc quodque animalium consequenter successionibus conservatum, usque ad consummationem uni∣versitatis transmittit.

Intuere vim similitudinis, Verbum, inquit, Dei per omnia & ini∣tio creaturae usque ad finem universitatis semper operans omnia, & movens percurrit; uno namque praecepto, veluti unam quandam sphaeram, unam naturam eorum, quae sunt simul & semel facta, movet in genera & species, quae currens veluti in declivve quod∣dam voluta, currere non desinet, donec ad finem universitatis, veluti ad quandam quie∣tem perveniat: unum igitur verbum, uno praecepto unam existentium naturam fieri jussit, quam simul & semel & condidit, & in species proprias produxit. Ut enim uno praecepto, repetito tunc sexies à Theologo, naturam omnium simul creavit: ita ipsa natura simul in omnes caepit currere creaturas, nec ulla alteram, locorum seu temporum numeris, seu spatiis praecessit. M. Juste, recteque maximum virum praedicas, nec aliter de ipso est sentiendum. Pulchre igitur segregata mutabilitate accidentium, stabilitate substantiae; multiplex ipsius vis per diversas species visibiliter erumpens, herbarum lignorumque si∣gnificationibus insinuatur. Omnis enim species in genere, & omne genus substantia naturaliter continetur. Item omnis substantia per generationis formas speciesque proprias vim suam exerit, & hoc totum, vita illa, quae in seminibus operatur, divini praecepti virtute jussa administrat. Ideoque herbas lignaque, animalia fixa in loco physici non irrationabiliter appellant. Sunt enim animata corpora, locorum & tempo∣rum intervallis crescentia, suisque locis in quibus crescunt, fixa; & notandum, quem∣admodum aquarum collectio per se stare non potest, nisi mole terrae sustineatur; sive in∣terius per occultos poros, sive exterius per apertas inundationes discurrens; sive stagnis lacubusque stans: ita accidentium inundatio non nisi in subjecta substantia consistere praevalet, sive in occultis subjecti sinibus lateant, ut sunt qualitates, & quantitates causaliter; sive foras erumpant, & in aliqua materia appareant, ut sunt moles corpo∣reae diversis coloribus superfusae; sive stabilia sunt, ut species, & figurae, quae adjectae mutabilitati visibilia efficiunt corpora, statu quodam speciali conformata, & in unum colliguntur, ne subito solvantur, inque fluxus suae mutabilitatis speciem, qua contine∣tur,

deserentia labantur, & refluant. Sed ne in talibus diutius immoremur, ad quar∣tam mundanae constitutionis transeamus speculationem.

XXXIII. D. Series disputationis ita exigit: nam si per singula, quaecunque de tali∣bus quaerenda & solvenda sunt, quisquis investigare voluerit; prius ei tempus deficiet, quam ad finem omnium quae tractanda sunt, ad purum discutienda valeat▪ pervenire. M. Peracta itaque duarum inferiorum visibilis hujus mundi partium, terr•• viz. & aquae, formationis narratione, imo etiam simul & semel, absque ullis temporalibus mo∣rulis, divino praecepto in generibus suis, & speciebus formatarum; locis quoque, certis∣que finibus circumscriptarum speculatione: mox ad superiorum partium; aeris, dico, & ignis constitutionem, divinus cosmographus mentis intuitum convertit, dicens, dixit autem Deus, fiant luminaria in firmamento caeli, & dividant diem, ac noctem, & sint in signa, in tempora, in dies, & noctes, & annos: & luceant in firmamento caeli, & illuminent terram, & factum est ita. Audisti conditionem generalem omnium luminarium caelestis fir∣mamenti in primordialibus causis, ante omnem diem, & tempus, & locum; audieorun∣dem processionem in effectus suos, in species proprias multiplicatam, locorum inter∣vallis discretam, temporum curriculis volubilem, motu stabili, statuque mobili com∣pactam. Fecitque Deus duo magna luminaria; luminare majus, ut praeesset diei, luminare mi∣nus, ut praeesset nocti, & stellas, &c. quae de operibus quartae lucis scriptura commemo∣rat. De firmamento dum de secunda die tractabamus, quae nobis verisimilia visa sunt, exposuimus. Non enim, ut opinor, aliud firmamentum secundo die est factum in me∣dio aquarum, & aliud in quo quarto die facta est series caelestium luminarium: siqui∣dem si aliud esset, fortassis scriptura non sileret, sed diceret, fiant luminaria, & firma∣mentum caeli, sicut dixit, fiat firmamentum in medio aquarum: nunc autem, quia non dixit, fiat firmamentum, sed fiant luminaria in firmamento, clarè datur intelligi unum id, ipsum{que} esse firmamentum, quod secunda die in medio factum est aquarum, & in quo postmodum, non spatio temporis, sed distantia propheticae visionis, siderea luminaria condita sunt. Cum igitur tria corpora maxima mundi, sint, ut Philosophi perhibent, quo∣rum unum insimum, mediumque totius mundi instar centri; in circulo, seu sphaera aridam, vel terram divina vocavit auctoritas, segregatione aquarum tegentium se specificatum: herbarum, lignorumque pulcherrima varietate coopertum: sive quis simpliciori sensu visibilem hanc molem in medio mundi positam, oceani limbo circumcinctam, terrae a∣quarum{que} vocabulis significatam; sive altiori intellectu, substantiae ab accidentibus diju∣dicationem intellexerit: herbarum vero, & lignorum nominationibus, sive haec or∣namenta sensibilia, quibus aestivis temporibus terrena vestitur superficies, vi seminum erumpentia, telluri radicitus fixa, humore nutrita, & corpulentia: sive intelligibiles species ex intimis naturalibus substantiae sinibus procedentes, instar herbarum, ligno∣rumque de terra nascentium perceperit, aliter namque in omni sensibili corpore (quantitatis molem qualitatibus suis subjectam, corporeis sensibus consideramus; aliter invisibilem substantiam, speciesque proprias in ipsa subsistentes, mentis acie intelligi∣mus, secundum quas rerum omnium visibilium, & invisibilium numerositas multiplica∣tur, universitas colligitur, proprietas custoditur): ad aliorum duorum maximorum mundi corporum theoriam prophetica intentio conversa est. Fiant luminaria, inquit, in firmamento caeli. Recordaris, ut opinor, de hoc nomine firmamenti in medio aquarum constituti, dum de eo tractabamus, nostri considerationem intellectus. D. Recordor sane. Si me non fallit memoria, convenerat quidem inter nos, nil probabilius in eo nomine si∣gnificari, quam quatuor simplicium elementorum universitatem, quae dum per se pu∣rissima sint, & incomprehensibilia omni corporeo sensu, & ubique universaliter diffu∣sa, invisibili suo meatu, proportionabilique coitu in se invicem, omnia corpora sensibi∣lia perficiunt, sive caelestia sint, sive aerea, sive aquatica, sive terrena, sive maxima, sive minima, sive media, &, ut universaliter dicam, tota caelestis sphaera, & omnia, quae in ea, & extra eam sunt, à summo usque ad deorsum continentur; eorum concursu, & quicquid in ordine seculorum vicissitudine rerum corruptibilium nascitur, ab ipsis procedit, & in ipsa resolvitur. Haec autem vocantur à Graecis, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, ignis, aer, aqua, terra, ex nominibus maximorum corporum, quae ex eis compo∣nuntur, denominata. Ubi notandum, quod non ex coitu substantialium elemento∣rum, dum sint incorruptibilia, & insolubilia, sed ex-eorum qualitatibus sibi invicem copulatis corpora sensibilia conficiuntur. Qualitates autem quatuor Elementorum notissimae sunt, caliditas, humiditas, frigiditas, siccitas, ex quibus omnia corpora ma∣terialia

adjectis formis componi, Physica perhibet theoria. Quarum quidem activas esse duas Philosophi dicunt, caliditatem, & frigiditatem; passivas duas, humiditatem, & ariditatem; dum enim caliditas humiditati, & frigiditas ariditati naturali quodam coitu miscentur, omnia, quae in terra, & mari nascuntur, procreationem accipiunt: quod etiam Poeta intelligebat, dicens,

Tum pater omnipotens faecundis imbribus aether Conjugis in gremium laete descendit.

Patrem siquidem igneam qualitatem, quae est caliditas, foecundos vero imbres aqua∣ticam, quae est frigiditas appellavit: conjugis vero gremium fertilitatem humiditatis, quae est qualitas aeris propria, & ariditatis, quae est terrae qualitativa proprietas, vo∣cando unius veluti uxoris nominationem terram, eam sibi proximiori, & corpulentiori aere significavit. Hinc colligitur, ut duae qualitates activae sibi invicem contrariae, caliditas viz. & frigiditas, duabus passivis sibimet oppositis, humiditati viz. & ariditati copulatae; occasionem omnibus in terra, & in aquis nascentibus, praebeant generationis, & incrementorum. Et ne quis miretur frigiditatem, dum sit proprie aquarum, de su∣perioribus hujus aeris partibus veluti in gremium ariditatis descendere, cognoscat a∣quas in nubibus suspensas, frigidiores esse marinis, fluvialibusque fluentis. Si autem ad haec quis dixerit, quare ergo multi Philosophorum, teste S. Augustino, affirmant ignem & aerem agere, aquam vero & terram pati, si aqua frigida ariditati terrae mixta in semini∣bus agit, & non patitur? huic satis est respondere, aquam frigidam esse, & humidam, sed humiditatem ab aere, frigiditatem vero à seipsa recipiens, ea qualitate, quam ex vi∣cino sibi elemento suscipit, actum calidi patitur; ea vero, quae sua est, semper in se∣minibus agit. Quis enim naturalium rationum peritus ignorat, solam sinceram calidi∣tatem absque ullo ex frigiditate temperamento, aut solam sinceramque frigiditatem sine quadam caliditatis mixtura, cujusquam corporis nullam generationem agere; aut ex so∣la humiditate, aut ex sola ariditate sine utriusque contemperantia nullum corpus natu∣rali passione nasci? In his tamen, in quibus mundanae philosophiae studium exercetur, longius immorari non valde est necessarium. Proinde paucis his de quatuor qualita∣tibus quatuor universalium elementorum praelibatis, quae, quoniam medietatem quan∣dam inter primordiales causas, & composita corpora obtinent, firmamenti nomen ac∣ceperunt; ad luminarium, quae in ipso sunt constituta, expositionem properandum video. M. Recte vides. Si ergo nomine firmamenti, quatuor simplicissima universa∣lissimaque mundi elementa vocantur, quid tibi videtur? Num illa quatuor ubique in omnia corpora, sive aetherea, sive aerea, sive aquatica, sive terrena diffunduntur, connexa ita ut nullum sensibile corpus possit reperiri, quod illorum careat concursu? an quae∣dam ex quibusdam, non autem omnia ex omnibus confluunt? M. Huic quaestioni facilli∣mum est satisfacere, quoniam à mundi Philosophis quaesita est, & rationabiliter in∣venta. Aiunt enim intra ambitum mundi hujus sensibilis nullum corpus intellectualis longitudinis, latitudinis, altitudinis dimensum posse fieri, in quo quatuor elemento∣rum natura, quamvis invisibiliter non valeat intelligi. Nam sicut omne, quod sensus corporeus in eis attingit, non aliunde nisi ex qualitatum quatuor elementorum con∣fluxu in se invicem suae constitutionis materiam recipit; ita omne, quod in eisdem, in quantum corpora sunt, rationabilis investigatio invenit, nil aliud est praeter ipsorum simplicium, & inseparabilium elementorum uniformiter conventum. Ideo autem additum est, in quantum corpora sunt, ne quis existimaret nos substantias rerum, seu genera, seu species, seu illam vitam, quae omnia corpora, in quibus motus vitalis co∣gnoscitur, & animare, & nutrire perhibetur, in hoc loco tetigisse, vel tractasse. Haec enim ultra omnem universaliter corpoream naturam & sunt, & intelliguntur; & sine quibus nulla corporea natura, sive incomprehensibilis sit sensibus corporeis, ut sunt quatuor illa elementa, de quibus nunc agitur; sive comprehensibilis, ut sunt diversa∣rum qualitatum materialium rerum sensibilem constitutionem praestantium conventus. Quamvis itaque qualitatum quaedam quidem in quibusdam corporibus plus, quaedam vero minus sensibus appareant, synodus tamen ipsorum catholicorum Elementorum una, eademque uniformiter commensurabilis in omnibus est. Mens siquidem divina examinationem totius mundani corporis inter duas extremitates sibi invicem è contra∣rio oppositas, aequali lance libravit; inter gravitatem dico, & levitatem, inter quas omnis medietas visibilium corporum ponderata est. Proinde omnia corpora, in quantum gravitatem participant, in tantum terrenarum qualitatum sunt capacia, hoc est, solidi∣tatis,

& stabilitatis, in quantum vero ex levitate attrahunt, in tantum qualitates coe∣lestes participant, inanitatem dico, & mutabilitatem. Media autem, quae simili li∣bramine extremitatem attingunt, aequali participatione illarum qualitates possident. In omnibus autem quatuor Elementorum universalium unus idemque motus est, & status, & capacitas, & possessio. M. Probabiliter responsum est. In hoc enim omnes Physici consentiunt. Ubique igitur sunt per totum sensibilem mundum aequali men∣suratione atque concursu, quatuor purissima elementa firmamenti vocabulo divina auctoritate appellata. D. Jam datum est, & ratione inventum, Graecorum quoque nominum interpretatio testis est, siquidem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ignis propterea dicitur, ut arbitror, quia per poros, hoc est, occultos meatus omnia penetrat. Nullum enim corpus est, ex quo ignis excuti non valeat collisione quadam attractus. Nam attritus undarum scintillant, nec omnino currerent, si caliditatis expertes essent. Quid dicam de colori∣bus, qui de lucis natura absque dubio procedunt? non omnibus corporibus superfu∣sos esse videmus? Aer nominatus, i. e. spiritus, quia per omnia spirat. Nulla namque sensibilis natura est, quam subtilissimus aer penetrare non possit, quod ex odoribus & sonis possumus argumentari. Non enim invenies corpus quod quendam odorem olfa∣cientibus, aut quendam sonum pulsantibus non reddat. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocatur, i. e. aqua quasi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, species visa. Nulla siquidem corporea res est, ex cujus superficie attritu quodam laevigata, imago quaedam resultare non valeat. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellatur terra ex gravitate. Non enim ullum corpus, quod proportione sui ponderis naturalem suum locum non appetat, sive in medium mundi, sive in extrema vergatur. Nec hunc sen∣sum refutat illud aliud nomen terrae, quod est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quod proprie vallem significat; si∣quidem uniuscujusque creaturae est vallis, locusque, in quo propria sua definitione cir∣cumscribitur. Cum ergo aliquod corpus perspexeris, si in eo colorem lucis senseris, subesse igneum; si sonum, seu spontaneum, seu artificialem, subesse aereum; si ex pla∣na superficie naturae, seu arte quandam imaginem resultare, subesse aquaticum; ubi enim non resultat, ibi non est defectus naturae, sed industriae: ubi aliquem appetitum naturalis stationis sursum versus, seu deorsum, subesse terrenum intellige elementum. Multa alia sunt argumenta naturalia, quibus quatuor elementorum inseparabilis con∣cursus in compositis omnibus corporibus semper, & ubique indubitanter cognoscitur. M. Quae à te dicta rata mihi verisimilia videntur. Quod ergo scriptum est, dixit au∣tem Deus, fiant luminaria in firmamento coeli, ita intelligere debemus, ac si aperte diceretur, fiant sidera corpora clara lucidaque in quatuor elementis ubique diffusis, ex eorum qualitatibus composita. Etenim aliter in eis subjecta corpora, suis spatiis collocata in∣telliguntur; aliter claritas ab iis per universa mundi elementa ubique refulgens. Siqui∣dem aliud est album, aliud albedo, nec id ipsum est clarum, & claritas: unum namque subjectum, aliud accidens. Divino itaque praecepto, quo imperatum est, fiant lumina∣ria in firmamento coeli, vehicula lucis, ut ait S. Basilius, quibus circa mundi ambitum certis quibusdam temporis intervallis veheretur, facta sunt. Et vide quam provide loquitur scriptura. Non dixit, fiat luminare majus, & luminare minus, sed fiant luminaria. Ge∣neraliter enim omnium coelestium corporum lucentium super terram conditionem ex∣pressit. Quorum quaedam quidem non longe à terra statuta sunt, ut luna, quae centum vi∣ginti sex millibus stadiorum, teste Pythagora, à telluris mole exaltatur in altum. Ideo{que} vi∣cina terris appellatur, in cujus umbram saepe incidens, solari luce deserta defectum lumi∣nis patitur, illudque spatium, quo luna distat à terra, tonum Philosophi, hoc est, spatium cum rationabili quantitate vocant. Duobus siquidem modis harmoniae vocum periti tonos dicunt. Nam & diastemata, hoc est, sonorum intervalla, & analogias, hoc est, eorum proportiones tonos appellant. Quaedam vero in medio mundi, ut Sol, omnesque planetae, qui circa eum volvuntur: quaedam in superioribus mundi partibus, ut fixis astrorum chori.

XXXIV. D. De circulis, deque interstitiis coelestium, lucidissimorumque corpo∣rum multiplex, variaque sapientum mundi opinio, & ad nullam certam rationem, quantum mihi videtur, deducta. Ideoque quaeso, si quid de talibus verisimile, aut ra∣tioni conveniens tibi visum est, explanare non differas. M. In longum nos mittis, cum videas ad reliqua, quae de operibus sex dierum dicenda sunt, potius properan∣dum. Hujus quoque libri prolixitas terminum exigat, praesertim dum vix de talibus, quae nunc exigis, ulla opinio sit ratione subnixa, vel ab ullo Philosophorum definita, non quod illi, ut arbitror, non intellexerint: alioquin non recte Physici aut Philosophi

appellarentur: sed quod nullus illorum, quos adhuc legimus, purè & indubitanter ho∣rum rationes satis reddere videatur. Veruntamen ex his quae ipsi sparsim scripserunt, certisque argumentationibus, rerum experimento approbaverunt, de telluris lunae∣que interstitiis, quiddam verisimile tibi aperire non negarim. Lunam namque cen∣tum viginti sex millibus stadiorum à terra distare, ex ipsius eclipsi, absque ullo errore, exploratum est: umbram siquidem terrae, quam noctem vocant, circulum Lunae attin∣gere, ipsa prodit natura. Globus enim illius detrimentum suae lucis non pateretur; si solari radio, in regionem umbrae incidens, non privaretur. Ac per hoc, subtracta omni ambiguitate, conficitur, tanto spatio lunam à terra elongari, quanto intervallo noctis umbram ratio docet protendi. Protenditur autem noctis umbra usque ad Lunae circulum; Noctem igitur centum viginti sex millibus stadiorum in altum erigi mani∣festa edocet ratio. Quo autem argumento centum viginti sex stadiorum millia lunam à terra distare, indubitanter approbari possit, diligentioris inquisitionis indiget. D. Planè adhuc enim, de hac quaestione, nulla mihi ratio satisfaciens refulsit. M. Intentus ita∣que perspice quae mihi verisimilia de his videntur à Philosophis inventa. Ex gnomonica quippe, hoc est, horologica speculatione, praedictum spatium, & quaesitum subtiliter ab iis est, & absque ulla ambiguitate repertum. Quorum doctissimus, in omni Geo∣metrica & Astrologica supputatione, Eratosthenes traditur fuisse. Scaphia siquidem dicuntur rotunda ex aere vasa, quae horarum ductus, styli in medio fundo siti proceri∣tate, discriminant: Qui stylus gnomon appellatur; à quo, veluti quodam centro, li∣neae ducuntur in extrema scaphiorum: Quae lineae totum horologii ambitum in XXIV spatia discriminant; hoc est, in XXIV horarum morulis, quibus totius coelestis sphae∣rae amplitudo convolvit; donec ad eundem situm naturalis Horizontis, quem pridie tenuerat revertatur. Praefatus itaque Eratosthenes, motum umbrae styli per spatia horologii diligenter animadvertens, apertè intellexit, unam candemque rationem esse, in motu umbrae, per horarum intervalla, inque noctis circuitu, per earundem hora∣rum spatia circa telluris ambitum: in tantum, ut omne quod in vasis horoscopi hoc est, signiferi, perspicitur; simili speculatione de motu coelestium corporum intelliga∣tur. Vernali itaque aequinoctio, umbrae styli prolixitas mediam gnomonis mensuram efficit in Meroe, insula Nili, & Syene, civitate Aegypti; ipsa autem medietas styli diameter est totius ambitus horologii. Ac per hoc & umbra styli in aequinoctio dia∣meter est & styli & horologii. Et quia omnis diameter ab ipsa sphaera, seu circulo, cujus diametros est, duplo superatur; necessario umbra styli circuli duplicis rationem reddit; duplo enim vincitur ab ipso circulo seu sphaera. Nam & denarii numeri, ve∣luti cujusdam circuli, quinarius diameter est. Hac itaque ratione horologii perspi∣cue intellecta, vir sagacis ingenii Eratosthenes ambitum totius terra subtili indagatione requisivit. Ac primum quidem cognovit ambitum Aequinoctialis circuli, qui totum orbem terrarum, totamque coelestem sphaeram in duas aequales secat partes, trecentis sexaginta partibus compleri. Quarum duodecimam portionem, hoc est, triginta par∣tes, duabus horis oriri seu occidere, de loco per quem moventur, indubitanter intel∣lexit. Itaque quod umbra in horologio sensui indicat, hoc coelestium incessabilem motum efficere ratio probat. Non enim umbra styli per horologica intervalla movere∣tur, si non aetherium corpus cum sideribus suis circa terram circumvolveretur. Quod ergo valet moles terrae in medio mundi, hoc valet stylus in medio horologii: & quem∣admodum umbra styli circa seipsum per ambitum scaphii circumducitur, ita nox, quae est umbra terrae, circa ipsam terram undique, per spatia aeris Lunam à Terra segregan∣tis, circumvehitur. Sol autem idem de corporibus & Terrae, & styli umbram jacit. Qui quidem, sicut in aequinoctio, meridiano tempore, in illis partibus orbis terra∣rum quae aequinoctiali circulo appropinquant, in Meroe dico & Syene, umbram gno∣monis facit tantae proceritatis, ut diametrum ipsius, hoc est, medietatem, seu paulo plus, possit attingere: ita ex omni mole telluris ubique umbram protendit, ut ad circulum Lunae, seu paulo superius, exaltetur; quod ipsius Lunae probat defectus. Si enim aliquoties umbra terrae ultra Lunarem circulum non extenderetur, non for∣tassis solaris lucis casum ipsa Luna pateretur. Nam, ut aiunt Philosophi, Lunaris circuli centrum terra est; quamvis aliquando, in signo Tauri, altius paululum elon∣gari ab eo aestimetur: ubi altissima apsis, hoc est, altitudo sui circuli, putatur esse; ideoque non inaequalitas sui ambitus circa terram, verum umbrae altitudo causa ecli∣pseos ejus aestimanda est. Eratosthenes igitur umbrae altitudinem, ex gnomonis ad um∣bram

suam comparatione, investigans; cognoscensque non ultra ipsam terrae diame∣trum exaltari; tanta enim altitudo noctis est, quanta spissitudo telluris; intra aequino∣ctialem circulum mensuratae prius ambitum terrae quaesivit, ut ex eo diametrum pos∣set invenire; amplitudine siquidem circuli, seu sphaerae reperta, facile est lineam, quae dividit in partes aequales, incunctanter dignoscere. Proinde per Geometricos regis Ptolemaei, quanta portio esset telluris inter Meroen & Syenem, certior factus; per si∣militudinem umbrae, meridionali tempore aequinoctialis diei, in septingentis stadiis unam partem invenit compertam; quam trecenties sexagies, hoc est, per longitudi∣nem aequinoctialis circuli, multiplicans; absque ullo errore, amplitudinem totius telluris in ducentis quinquaginta duobus millibus stadiorum reperit. Septingenta nam∣que stadia trecenties sexagies multiplicata 252 M. stadiorum colligunt; quem nume∣rum aequaliter dividens, medietatem illius, hoc est, 126 Millia stadiorum, in dia∣metro telluris, inque Lunae ac Terrae intercapedine intellexerat esse. Exinde quan∣tum perfecti numeri in his omnibus vigent, senarius videlicet & septenarius & octo∣narius, in quibus maxima symphonia musicae naturaliter constituitur, quae diapason vocatur. Habet enim octo sonos septem spatia sex tonos. Senarius namque nume∣rus per seipsum multiplicatus, id est, sex sexies, triginta sex efficit. Quo numero si septem Millia multiplicaveris, invenies totius orbis ambitum: siquidem septem millia tricies ac sexies, aut triginta sex septies millies multiplicata, 252 M. stadiorum fa∣ciunt; quo numero totius telluris amplitudo concluditur. Si autem senarium sui dia∣metri, qui est ternarius, quantitate multiplicaveris, decem & octo numeri summam efficies; per quam septem millia stadiorum multiplicata, diametrum totius terrae con∣summant: septem siquidem millia decies & octies, seu decem & octo septies millies, centum viginti sex millia fiunt; qui numerus stadiorum & terrae diametrum, & Lunae atque Telluris intercapedinem collocat. Proinde non irrationabiliter Lunae terraeque intercapedo, totiusque telluris complexio, toni proportione contineri à philosophis pronuntiatur. Quatuordecim namque millia stadiorum, decies & octies multiplicata, ducenta quinquaginta duo millia, ambitum videlicet terrae; diametrum vero ejus, Lu∣naeque ab ea distantiam, septem millia stadiorum decies & octies multiplicata peragunt. Decem autem & octo, comparati ad decem & sex, quos bis octo mensurant, toni ob∣tinent proportionem; major enim numerus tonum minorem colligit, octavamque ejus partem, qui est binarius. Nam quemadmodum novem ad octo proportione e∣pogdoâ, ita decem & novem ad decem & sex harmonicis speculationibus coaptantur. Omnis siquidem major numerus, minorem se, & octavam minoris partem continens, epogdoos in numeris, in musicis vero tonus vocatur. His ergo rationibus & orbis am∣bitus, ejusque diameter, & spatium quo Luna distat â terra, & noctis altitudo in∣cunctanter comprehensa sunt. Si autem quaeras, cur & Plinius secundus, & Ptolemaeus, in Geographico suo, ut Martianus scribit, non plus quam quingenta stadia singulis partibus distribuunt; qui numerus, trecenties sexagies multiplicatus, ambitum tellu∣ris, juxta Eratosthenis supputationem, comprehendere non poterit: non mihi facile occurrit quid respondeam. Si enim dixero Eratosthenem plus terrae magnitudinem, Plini∣um vero & Ptolemaeum minus existimasse; non videbitur verisimile, quod inter summos auctores mundanae sapientiae tanta dissonantia sit, ut alii amplitudinem Terrae 252 M. stadiorum; alii 180 Millia argumententur amplecti. (Quingenta siquidem stadia tri∣centies sexagies, 180 M. stadiorum faciunt; qui numeri à se invicem discrepant 72 millibus stadiorum) praesertim cum praedicti sapientes, solertissimique naturarum in∣quisitores, in numero partium aequinoctialis, seu Zodiaci circuli, consentiant: omnes enim unanimiter trecentas sexaginta pronuntiant. Si dixero minora stadia hunc, Era∣tosthenem dico, mensurasse, ac per hoc, majorem numerum singulis partibus dedisse; illos vero majora, ideoque pauciora; quomodo probabile judicabitur? nam utrique stadium 125 passibus mensurari confirmant. Mihi itaque videtur inaequalitatis hujus causa quantitatis passuum inaequalitas fuisse. Fieri enim potuit, duos mensores, quo∣rum unus statura major, alter minor, majoribus minoribusque passibus stadium unum mensurare; indeque stadia majora minorave in mensura unius partis computari. Quis∣nam non crediderit Herculem, quem primum juxta Olympum montem stadium fertur mensurasse, majoribus incomparabiliter passibus & pedibus mensuram stadio dedisse, quam caeteri qui post eum stadia mensurabant? Nam ex quantitate stadii, quod ipse primus mensuraverat, passuum greffuumque ejus, ac pedum magnitudo, ex pedum

vero amplitudine totius staturae illius altitudo aestimata est. Quid ergo mirum, si una eademque unius ejusdemque partis intercapedo, & 500 simul, & 700 stadia capiat, & unumquodque stadium eodem numero passuum, & gressuum, pedumque computari; ipsos autem passus, & gressus, & pedes, non ejusdem quantitatis, esse in quibusdam minores: ita ut majoribus mensurata, stadia 500, minoribus vero, 700, unum id ipsum∣que unius partis spatium implerent? Habet autem stadium, juxta Graecam supputa∣tionem, jugera 6. cubitos 100. gressus 240. ulnas 400▪ pedes 600. Verum amplitudine terrenae molis, noctisque altitudine, quae ejus mensurae est cujus etiam telluris diame∣ter, rationabili argumentatione repertis; ambitus Lunaris circuli Lunaris diame∣trum efficit: centum namque 26 millia stadiorum tertio repetita 378 millia faciunt. Est enim Lunaris circuitus diameter in millibus stadiorum 378. Si autem diametrum multiplicaveris, erit totius circuli ambitus in 756 millibus stadiorum. De mensura au∣tem lunaris corporis multorum varia opinio est. Multi enim dicunt globum Lunae Telluris amplitudini aequalem esse: & hoc argumentantur ex Eclipsi solis, putantes lunam solares radios ab omni terra auferre posse. Sed aequinoctiali circulo appropin∣quantes, de magnitudine Lunae, ut Martianus scribit, verisimiliora tradunt; & ex de∣fectu solis rationabiliter approbant. Dicunt enim umbra Lunae, momento solaris de∣fectus, duodevicessimam telluris partem occultari. Sed quia omne corpus triplici um∣bra sua, quam metaliter jacit, majus est; Lunae corpus sextam Terrae partem in am∣plitudine sua habere colligitur. Ac per hoc, quoniam duodevicessima, hoc est, 18va totius Terrae portio, est in 14 millibus stadiorum; sequitur ut ipsa 18va pars triplicata amplitudinem Lunaris globi perficiat. 14 autem ter ducta 42 faciunt. Quadraginta igitur duo millia stadiorum amplitudinem Lunae comprehendunt; tot enim millia stadiorum sextam Terrae obtinent partem. Quadraginta namque duo millia sexies, vel sex millia quadragies bis, 252 millia stadiorum cumulant. Et miraberis senarii numeri & septenarii reciproca virtute, Lunae atque Telluris amplitudinem compre∣hendi. Septem siquidem sexies, vel sex septies, 42, Lunae videlicet globum; & ite∣rum 42 sexies, 252, terrae scilicet spatium, in gyro amplexantur. Hosque omnes nu∣meros in millibus stadiorum computari, ratio indicavit, ad cumulum perfectissimae na∣turalium mundi corporum constitutionis manifestandum. Omnis siquidem perfectio∣nis cubica solidaque millenarii numeri conformatio significatrix est. Status itaque na∣turae senario, motus septenario, utriusque autem immutabilis ratio millenario signi∣ficatur. Est enim rerum omnium status mobilis, & motus stabilis, aeternis rationibus perfectissime constitutus. Nec sine ratione Philosophi haec omnia stadiis metieban∣tur. Quinarius namque numerus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, in seipsum redire necesse est. Primus itaque quinarii cubicus motus statum perficit, quinquies quinque quinques 125 passus. Ac per hoc non irrationabiliter, & motus mundanorum corporum & status eo numero colligitur; qui & cubicus est, & volubilis, & in seipsum revertens. Haec de spatiis inferiorum mundi partium diximus, magnorum Philosophorum ratiocinatio∣nes secuti; non affirmantes incunctanter ita se habere, sed quae verisimiliora certisque regulis propinquiora visa sunt proferentes, tuis petitionibus satisfaciendi molimine. D. Mihi sufficiunt quae à te de talibus prolata sunt▪ Caeterum cui haec vel non satis rata, vel non satis insinuata videntur, alios aliorum quaerat intellectus. Multipliciter enim, ex diversis auctoribus, mundanae constitutionis ratio tractata est. Verum quia de magnitudine, deque intervallis inferiorum mundi corporum, Lunae dico ac Terrae, quae rationi convenire inspiciuntur investigata sunt; de spatiis aetheris quaedam bre∣viter velim audire; ea siquidem aut sola, aut maxime, in speculationibus divinae in quarta intelligibili die operationis, discutienda nemo ambigit. M. Nimium mora∣mur in quarto die. D. Minus eruditis discereque cupientibus, naturamque rerum investigantibus, si forte hanc nostram disputationem lecturi fuerint, non nimis vide∣bitur ut arbitror: praesertim cum rationi non conveniat de inferioribus mundi parti∣bus quaedam rationabiliter tractari, superiores vero omnino intactas relinqui. M. Jam∣dudum inter nos confectum est de solari globo, medio libramine gravissimae levissimae∣que naturae, circulari motu, per mediam signiferi lineam, circa inferiora mundi spatia aeternaliter ferri. D. Confectum planè certisque rationibus suasum, nec naturae situs aliter fieri sinit. M. De magnitudine ipsius solaris globi, neque secularium litera∣rum eru diti, neque divinarum scripturarum expositores certam definitionem proferri permittunt. Nam & Plinius secundus, in naturali historia, & Sanctus Basilius, in Hexa∣mero

suo, magnitudinem solis omnino prohibent definiri. Non ejus enim est umbra, cujus argumento experiremur, quantae sit magnitudinis. Nam neque telluris lunaeve amplitudo inveniretur, nisi umbra earum, metaliter jacta, certis dimensionibus ex∣tenderetur. Ac per hoc corpus solare, quoniam nullam umbram in infinitum progre∣di sinit; sed pro rationibus corporum, quorum umbrae sunt, certis dimensionibus con∣cludit, suae magnitudinis infinitatem manifestissime aperit. D. Nec hoc quaero, ne∣que ab aliquo quaerendum existimo, (non enim oculorum conjectura praevalet, ubi ratio sedem argumenti non habet) quanto autem spatio à Terra elongatur. *Juxta * primus philosophorum, ut aiunt, Pythagoras interstitium Terrae ac Lunae in milli∣bus stadiorum 126 prodidit; quod postmodum, ut diximus, Eratosthenes ex umbra Terrae, Lunaeque defectu incunctanter approbavit. Cujus instinctu duplici proportione solem à Luna in altum elongari, idem Pythagoras fertur tradidisse. Sed qua ratione il∣lud existimaverit multorum diversa sententia est.

XXXV. Veruntamen quoniam ipse juxta rationes musicas totius mundi fabricam & volvi, & mensurari, certis argumentationibus conatus est asserere; quod nec divi∣na negat scriptura; dicens, & concentum coeli quis dormire faciet? possumus explorare non aliam ob causam hoc dixisse; nisi ut ostenderet, in spatiis siderum, musicorum diastematum rationabiles proportiones. Proinde in medio totius spatii, quod est à terra usque ad sublimissimam sphaeram, qua omnia sensibilia circumscribuntur, solis ambitum cognoscens, unam diapason à terra ad solem, alteram à sole usque ad extre∣mum mundi ambitum, non irrationabiliter existimavit. Diapason autem dupli pro∣portione modulatur. Ut ergo in diatonico genere, verbi gratia in harmonia sonorum, bis Diapason ex his duplo coaptatur: Prima quidem à principali principalium usque ad 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est mediam: secunda vero ex 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 usque ad 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est ultimam ex∣cellentium, protenditur. Ita & totum spatium à terra ad solem, medium quippe, & à sole ad duodecim sidera, hoc est ad extremum stellarum motum, rationibus harmo∣niae quae dicitur duplex diapason, in quadrupli proportione constitutum esse arbitra∣tus est. Ac per hoc conficitur, ut diametrs terrae, tertio multiplicata, terrae solis∣que intercapedini, quemadmodum & Lunaris circuli diametro, aequalis sit. Proinde & in Diametro Lunaris circuli, inque Terrae ac Solis interstitio, unum & id ipsum spa∣tium mensurabitur. In utroque enim millia stadiorum 378 computantur. Itaque duplicato hoc numero, intercapedinem terrae extimaeque sphaerae, reperies in millibus stadiorum 756, & miraberis naturae concordiam. Quot enim millia stadiorum sunt in longitudine Lunaris circuli; tot sunt in altitudine à Terra ad signa spatii: in utrisque namque 756 millia stadiorum colliguntur. Si vero solaris circuli diametrum vis cogno∣scere, telluris diametrum 126 millia stadiorum septies multiplicabis, & habebis 882 millia stadiorum in diametro solaris gyri; quo numero bis ducto, ipsius gyri longitudo colligetur, in millibus stadiorum mille millies 764 millia. At si requiris diametrum totius sphaerae coelestis, tali reperies argumento. Longitudinem Lunaris gyri, hoc est, 756, millia stadiorum duplicabis; addes etiam diametrum Terrae, 126 millia stadio∣rum; & colliges diametrum sphaerae in millibus stadiorum mille millies 734 millia. Quo numero bis facto, ambitus totius mundi existimatur comprehendi in millibus sta∣diorum mille millies ter, superadjectis etiam 266 millibus stadiorum, ut senarii numeri perfectionetotus mundus concludatur. Hactenus de argumentationibus philosophicis, mundi spatia investigantibus. Si cui vero h••c superflua videntur, cum sacrae scri∣pturae testimoniis nec roborantur, nec tradita sunt; non nos reprehendat. Nam & ille non potest approbare haec ita non esse: sicut nos non possumus affirmare ita esse.

XXXVI. Et quamvis in divinis scripturis, de talibus mundanorum corporum di∣mensionibus magnitudinum & intervallorum, nihil definitum reperiatur: Ecclesiastes e∣nim altitudinem, inquit, coeli & longitudinem Terrae & profundum abyssi quis mensus est? ubi plus allegoriam quam historiam intelligendam existimarim. Non enim mundum istum ultra intelligentiam rationabilis naturae constitutum dixerim, cum propter eam factus sit: divina tamen auctoritas rationes rerum visibilium & invisibilium non solum non prohi∣bet, verum etiam hortatur investigari. Invisibilia enim ejus, ait Apostolus, à creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur. Non parvus itaque gradus est, sed magnus & valde utilis sensibilium rerum notitia, ad intelligibilium intelligentiam. Ut enim per sen∣sum pervenitur ad intellectum; ita per creaturam reditur ad Deum. Nam non sicut ir∣rationabilia animalia, solam superficiem rerum visibilium oportet nos intueri: verum

etiam de his, quae corporeo sensu percipimus, rationem reddere debemus. Acutius vi∣det aquila speciem solis, acutius videt sapiens homo situm illius, & motum per loca & tempora. Quod si homo non peccaret, inque similitudinem jumentorum caderet: num possessionis suae, mundi hujus, perfectos terminos ignoraret, quos naturae legibus justissime regeret? Oportebat enim alium angelum esse, qui in creaturis sensibilibus Deum laudaret: qui nec post delictum naturae dignitatem omnino perdidit. Manet enim in eo rationabilis motus, quo rerum notitiam appetit, neque falli vult quamvis in multis fallatur▪ non tamen in omnibus. Et si duo vestimenta Christi sunt, tem∣pore transformationis ipsius, candida sicut nix; divinorum videlicet eloquiorum li∣tera, & visibilium rerum species sensibilis: cur jubemur unum vestimentum diligen∣ter tangere, ut eum cujus vestimentum est mereamur invenire; alterum vero, id est creaturam visibilem, prohibemur inquirere? & quomodo, & quibus rationibus con∣textum sit, non satis video. Nam & Abraham, non per literas scripturae, quae non∣dum confecta fuerat, verum conversione siderum Deum cognovit. An forte simpli∣citer, sicut & caetera animalia, solas species siderum aspiciebat, non autem rationes eorum intelligere poterat? non temere hoc de magno & sapienti theologo ausim di∣cere. Et si quis nobis in culpam reputaverit, quod philosophicis ratiocinationibus usi sumus; videat populum Dei Aegypto fugientem, ejusque divino consilio admonitum spolia ferentem, ipsisque spoliis irreprehensibiliter utentem. Praesertim cum & ipsi mundanae sapientiae periti non in hoc reprehensibiles facti sunt, quasi in rationibus vi∣sibilis creaturae errarint, sed quia auctorem ipsius naturae non satis ultra eam quaesierint, cum creatorem ex creatura deberent invenire; quod solus Plato legitur fecisse. Si vero praefatae mundanorum corporum, eorumque interstitiorum dimensiones propterea incredibiles alicui videntur; quoniam ipsa corpora majoris amplitudinis esse cogitan∣tur à multis, quam ut praedictis stadiorum numeris possint comprehendi: intentus legat arcae Noae mensuras, cujus trecentorum cubitorum erat longitudo, quinquaginta cubito∣rum latitudo, triginta cubitorum altitudo, & videat quomodo, in tam parvo spatio cubi∣torum, ex omnibus animantibus mundis septena & septena, ex immundis vero duo & duo poterant comprehendi cum alimoniis suis; insuper etiam Noae cum filiis & uxori∣bus: praesertim si ipse cubitus, teste Sancto Augustino, quo & arca Noae, & arca Testa∣menti & tabernaculum, caeteraque veteris Testamenti mystica opera mensurata sunt, non amplius quam duarum palmarum semis mensuram obtinuerit: ipsaque palma à summitate pollicis usque ad summitatem minimi digiti mensurabatur. Plus ergo tenet divina virtus & naturarum ratio, quam quod machinatur humana cogitatio. Et ne vi∣deamur ad divinae virtutis miracula confugere, tanquam non valentes rationibus natu∣rae quod suademus affirmare; non aliter cogitas, ut arbitror, terram in medio mun∣danae sphaerae positam, quàm vides centrum in fundo cujusdam circuli seu globi; imum siquidem, mediumque in creaturis obtinet locum. D. Non aliter, una vero eadem∣que ratione. M. Nec alio modo partes signiferi deduci ad Terram, nisi eo quo lineae in circulo ad centrum. D. Aequali lege. M. Et quamvis non ejusdem spatii sint in signifero & in tellure, idem tamen ductus rationabilium linearum, & eaedem partes à summo usque deorsum. D. Prorsus. M. Quod autem de partibus intelligitur: id ipsum de stadiis aestimandum non negas. D. Imo assero. M. In tantum ergo seu partes seu stadia centro terrae appropinquant, in quantum angustioris latitudinis sunt: è contrario autem, in quantum elongantur a terra, in tantum propagantur spatia. D. Non aliter circularis sinit figura. M. Quid itaque tibi videtur de mensoribus Ter∣rae per partes & stadia, caeteraque intervalla, quos Graeci geometricos vocant? num arbitraris eos terram mensurasse pedibus, aut passibus, cubitove, seu similibus mensu∣ris? D. Non facile hoc crediderim fieri posse, in tanta diversitate montium & valli∣um. Nam & camporum planities tantae aequalitatis non est, ut simili progressu possit mensurari. Terra siquidem, non solum gravitate ponderis, verum etiam causa inaequa∣litatis partium suarum, infimum in naturis possidet locum: similitudo namque parti∣um facit ordinem elementorum: similiora enim suis sibi partibus, altiora sunt etiam suis sedibus. M. Fortassis ergo corporeo visu. D. Ne id quidem; fallit enim sensus, ejusque judicio nihil est committendum: exterior siquidem sensus quamvis rationi non renunciat, nisi quod extrinsecus patiatur; interioris tamen judicium, de his quae per corpus recipit, saepe fallitur; fractum in aqua remum, duplicem lunam seu candelam, seu aliud quid, per praevaricationem sensus, hoc est, per radiorum, qui ex pupillis

oculorum sparguntur, segregationem, geminatum existimans. M. Quomodo ergo metiebantur? D. Virga prius, ut aiunt, geometrica, quam Graeci radium vocant; quae quinque passus cubico motu multiplicans, hoc est, quinquies quinque quinquies, unum stadium mensurabat. Uno autem stadio reperto, facile erat multa stadia, per plana Aegypti, quae mater talium dimensionum dicitur, invenire. M. Quomodo prae∣ter Aegyptum terrae partes, tanta inaequalitate ad mensurandum difficiles, explora∣bant? D. Non, ut aiunt, pedibus, neque radiis, sed sola rationis argumentatione; horologiis videlicet, ex umbrarum similitudine, singularum partium intercapedinem incunctanter invenientes. Tantum namque una pars, hoc est, quotidianus solis in signifero progressus, in terra patet, quantum similitudo umbrarum horologii obtinet. M. Latitudinem ergo partium & stadiorum ex mensura qua terram attingunt, collige∣bant. D. Nec fic existimabant; sed primum altissimos montes mensurantes, quot millibus stadiorum ex terrae planitie in altum erigerentur; verbi gratia Olympum, cu∣jus verticem decem millibus stadiorum autumant sublimari, Pindum, Rhodopen, Acro∣ceraunia, Atlantem, veluti lineam quandam rationabili ductu de summitatibus mon∣tium in aeris spatia porrectorum, extendere inchoabant; eamque aequali semper à Terra intervallo, instar rotundissimi circuli, circumferentes, donec ad eundem locum, quo coeperat, perveniret; aequis undique spatiis telluris ambitum mentis contuitu perspexere. M. Dimensiones geometricas talibus argumentis ita primo repertas non contradixerim. Ac per hoc stadia illa, quae prope terram veluti angusta putabantur, paulatim juxta montium altitudinem telluris superficie elongata, non jam stricta, & ad amplitudinem terrenae molis ambiendam incommoda: sed dum sint eadem & juxta terram, & ab ea longius praedictis spatiis remota, irrationabilium cogitationum falsa imaginatione abjecta, sufficiunt. Hinc est quod Plinius amplitudinem Terrae, ducta rationabili linea, geographica speculatione, per cacumina altissimorum montium, mensurandam existimat; aliter enim circularis dimensio Telluris non proveniret. D. Sa∣tis de his est actum. M. Redeamus itaque ad scripturam. D. Tempus invitat. M. Fi∣ant, inquit, luminaria in firmamento coeli, & dividant diem ac noctem. Ac si plane di∣ceretur, luminaria quae in firmamento coeli facta sunt, dividant inter se diem ac no∣ctem: quod Psalmista declarat, dicens. Qui fecit luminaria magna; solem in potestatem diei, Lunam & stellas in potestatem noctis. Non quod dies & nox semper non sint circa ambitum telluris; sed quod ubicunque Sol praesens est, semper illuminandi potestatem habet; ubi autem absens est, Lunae stellarumque splendor umbrarum caliginem, ne omnino animalium obtutibus impenetrabilis sit, raram lugubremque facit. Et sint in signa & tempora, & dies & annos. Signa intelligimus in hoc loco non sidera, sed prae∣sagia quaedam futurae serenitatis, seu tempestatis; quae maxime ex coloribus coelestium luminarium solent habere experimentum. Tempora autem vocat generaliter curius & reditus siderum, certis morarum intervallis, ad eundem motum, situmque locorum divina providentia revocatos, naturali dierum annorumque revolutione. Et luceant in firmamento coeli. Siquidem nullum sidus defectum sui luminis patitur; sed semper omnia in aethereis spatiis, absque ulla obumbratione, refulgent. Excepto Lunae glo∣bo; qui quando in regionem umbrae descendit, solari radio desertus, videtur obscn∣rari: propterea ait, & luceant in firmamento coeli, & illuminent terram. Et factum est ita. In causis videlicet originalibus, ex quibus in species proprias, & quantitates, & in∣tervalla, & motus, & splendores processere. Propterea sequitur causarum in species processio. Fecitque Deus duo magna luminaria; luminare majus ut praeesset diei, solem vi∣delicet, cujus praesentia diem efficit; et luminare minus (Lunam videlicet dicit, cujus & quantitas, & lux incomparabiliter à sole superatur) ut praeesset nocti. Luna siquidem ab octava usque ad vicessimam secundam, aut totam noctem, circa plenilunium in ae∣quinoctiis, aut partem ejus caeteris temporibus illuminat. Quum vero, dum sit in coitu solis, aut hinc inde propinquis partibus, noctis tenebras luce sua penetrare non sinitur; succurrunt stellae, quarum claritate umbrarum densitas rarescit: propterea dicit, et luminare minus ut praeesset nocti, et stellas. Et posuit eas, stellas videlicet, in firma∣mento coeli, ac si dixisset, fixit eas in firmamento coeli. De choris namque siderum hoc dictum intelligimus; qui quamvis cum mundo volvantur, fixi tamen in iisdem sedibus semper permanent, etsi stante mundo chori siderum solum circumvehantur, ut quidam philosophorum volunt, ordo autem, ac series stellarum stabilisque positio non trans∣mittatur. Ʋt lucerent super terram. Naturae ordinem pulchre describit scriptura.

Quamvis enim coelestia luminaria sub terris lucere humana opinione putentur; rerum tamen ratio incunctanter edocet, nullam naturam terra inferiorem posse esse. Medi∣um siquidem, infimumque totius mundanae constitutionis obtinet locum: ac per hoc nulla corporea creatura infra eam intelligitur. Proinde omnia mundi spatia & cor∣pora, quae circa Terram undique sunt, sive mobilia sint, sive stantia, super eam natu∣raliter creata sunt: ideoque ait, ut lucerent super Terram. Ubicunque enim luxerint, sive infra horizontem in inferiori hemisphaerio, ut humanus existimat usus; sive supra horizontem, in superiori hemisphaerio, quod ideo superius dicitur, quia in eo sidera hominibus apparent; naturali rerum situ super terram lucent. Et praeessent diei & nocti. Hoc superius expositum est. Et dividerent lucem à tenebris; id est, ut segregarent noctem & diem; ut sole apparente dies esset, Luna vero ac stellis, nox. Et notandum quod ista divisio lucis atque tenebrarum, non in ipsis luminaribus sit, sed in terra habitanti∣bus. Illa enim semper lucent, & semper eis dies est, nullamque noctem patiuntur. Se∣des namque eorum, absque ulla intermissione, & sua & solari luce resplendent, nec mi∣nus interdiu, quam noctu claritatis suae gratiam mundo distribuentia. Terrenis itaque habitatoribus, quibus per vicissitudines dies noctesque proveniunt, coelestia luminaria lucem dividunt à tenebris. Assidua namque circumvolutione circa telluris ambitum, alibi lucem praestant, alibi auferunt. Ut enim nil aliud est dies, nisi lucis praesentia; ita nil aliud nox praeter ipsius absentiam: ideoque etiam lucidissima nox, quoniam non omnino tenebras expellit, noctis nomen non amittit. Sed jam, quantum brevitas exigit, de quarta die satis est dictum. Ideoque de opinionibus quintae intelligibilis lu∣cis quaedam dicenda sunt. D. Ita consequens ordo rerum expetit.

XXXVIII. M. Dixit etiam Deus, Producant aquae reptile animae viventis, & volatile super terram sub firmamento coeli. Praedictis quatuor diebus conditionis naturarum, nul∣la commemoratio animae legitur, neque simpliciter tantum & absolute, neque cum ad∣ditamento viventis: & cur hoc, non immerito quaeritur. Denique de hac rerum theo∣ria diversa multorum sententia est. Sunt enim qui dicunt elementa hujus mundi, coelum dico cum suis astris, aetheraque cum planetis, aera cum suis nubibus, ventorumque spiritibus, fulgoribus etiam, caeterisque perturbationibus, aquam quoque, motumque ipsius fluctivagum, terram similiter cum omnibus herbis arboribusque, non solum ani∣ma, verum etiam omni specie vitae omnino carere. Ideoque, ut aiunt, in operibus qua∣tuor primorum dierum, nullius animae seu vitae significatio introducitur. Plato vero, philosophorum summus, & qui circa eum sunt, non solum generalem vitam mundi as∣serunt; verum etiam nullam speciem corporibus adhaerentem, neque ullum corpus vi∣ta privari fatentur: ipsamque vitam, seu generalem, seu specialem, vocare animam fi∣ducialiter ausi sunt. Quorum sententiae summi expositores divinae Scripturae favent; herbas, & ligna, cunctaque de terra orientia vivere affirmantes. Neque aliter rerum natura sinit. Si enim nulla materia est, quae sine specie corpus efficiat▪ & nulla species sine substantia propria subsistit; nulla autem substantia vitali motu, qui eam contine∣at, & subsistere faciat, expers esse potest; (omne enim quod naturaliter movetur ex vita quadam motus sui principium sumit;) necessario sequitur, ut omnis creatura aut per seipsam vita sit, aut vitae particeps, & quodammodo vivens, sive in ea motus vit•• manifeste appareat, sive non appareat: veruntamen latenter administrari per vitam species ipsa sensibilis indicat. Audi Augustinum in libro de vera religione.

Si quae∣ritur, inquit, quis instituerit corpus, ille quaeratur qui est omnium speciosissimus. Omnis enim species ab illo est; quis autem est hic nisi unus Deus, una veritas, una salus omnium, & prima atque summa essentia, ex qua est omne, quicquid est, in quantum est? quia in quantum est, quicquid est bonum est; & ideo ex Deo non est mors. Nam si ea quae moriuntur penitus morerentur, ad nihilum sine dubio perveni∣rent; sed tantum moriuntur, quanto minus essentiae participant. Quod brevius ita dici potest, tanto magis moriuntur, quanto minus sunt. Corpus autem minus est, quam vita quaelibet, quoniam quantulumcunque manet in specie, per vitam manet; sive qua unumquodque animal,

sive qua universa natura mundi administratur. Ut enim nullum corpus est, quod propria specie non continetur; ita nulla species est, quae cujuspiam vitae virtute non regitur. Proinde si omnia corpora naturaliter constituta quadam specie vitae administrantur, omnisque species genus suum appetit, omne au∣tem genus à generalissima substantia originem ducit; omnem speciem vitae, quae diver∣sorum corporum numerositatem continet, ad generalissimam quandam vitam recurrere

necesse est, cujus participatione specificatur. Haec autem generalissima vita, à sapi∣entibus mundi universalissima anima, totum quod intra coelestis sphaerae ambitum com∣prehenditur per species suas ministrans, vocatur: divinae vero sophiae speculatores communem vitam appellant; quae dum sit particeps illius vitae quae per se substantia∣lis est, omnisque vitae fons & creatrix, suis divisionibus visibilium vitas, juxta divi∣nam ordinationem, distribuit; quemadmodum Sol iste sensibus notus radios suos ubi∣que diffundit: non tamen ita vita in omnia pervenit, sicut solares radii: illi siquidem non omnia penetrant; interiora etenim multorum corporum non transeunt: vitae ve∣ro nulla creatura, seu sensibilis, seu intelligibilis, expers esse potest. Nam & corpora, quae nostris sensibus videntur veluti mortua, non omnino vita relinquuntur. Ut enim illo∣rum compositio atque formatio administratione propriae vitae, ita etiam solutio, & in∣firmitas, & reditus in ea ex quibus deducta sunt, ejusdem obsequio peragitur. Semina siquidem terrae commendata, nisi prius moriantur, non reviviscunt: & mors illorum so∣lutio materiae & speciei est; eademque vita quae vivificat vim seminum, & per vim fe∣mina priusquam solvantur, in solutione non deserit; sed iis semper adhaeret, imo e∣tiam ea solvit: moxque, nulla mora interstante, vivificare, hoc est, in eandem speci∣em revocare, incipit. Ubi enim esset illa vita, solutionis corporis tempore, nisi in ipso soluto? ut enim illa cum compacto non compingitur, ita cum soluto non solvitur, neque cum renascente renascitur; nec plus vegetat totum simul conjunctum, quàm in partes disjunctum; neque major, id est potentior, in toto quam in parte: ejusdem namque regiminis est in cunctis. Ipsa etiam solutio, qu•• mors corporis dicitur, no∣stris sensibus & materiae solutio est, non ipsi naturae, quae inseparabilis est in seipsa, & simul & semper est, nec spatiis locorum, & temporum segregatur. Homo siquidem non desinit esse homo; homo autem corpus & anima est. Si autem semper homo, sem∣per igitur anima & corpus: & quamvis partes hominis à se invicem▪ segregentur, anima enim deserit usitatum, post generationem sui corporis, regimen; qua deserente cor∣pus solvitur, partesque illius propriis elementorum sedibus redduntur: naturali ta∣men ratione & partes ad totum referri non desinunt semper & inseparabiliter, & totum ad partes: relationis siquidem ratio nunquam potest perire. Proinde quod corporeo sensui videtur segregari, altiori rerum speculatione, semper simul & inseparabiliter subsistere necesse est. Nam & corpus humanum, sive vivum, sive mortuum, corpus hominis est: similiter anima humana, sive corpus suum simul collectum regat, sive in partes dissolutum ut videtur, sensibus regere desinat, anima tamen hominis esse non cessat. Ac per hoc datur intelligi, altiori rerum intimatione, non minus eam admini∣strare corpus per elementa dispersum, quam una compagine membrorum conjunctum; quod vera ratio indubitanter edocet. Si enim anima spiritus est, per se omni corpo∣rea crassitudine carens; ipsa quoque elementa, in quae corpus solvitur, quantum per se simpliciter subsistunt, spirituali naturae proxima sunt: quid mirum si incorporea anima partes corporis sui in primis sibi naturis custoditas rexerit? facilius enim similia sibi, quam dissimilia potest attingere. Dissimilia autem sunt sibi crassa, & corrupti∣bilia corpora; similia vero tenuissima, & nullo modo corruptioni obnoxia. Non e∣nim credendum est corporeas partes, ex compagine spissi corporis dissolutas, in ipsis elementis, in quibus salvantur, crassitudinem suam non deserere; & non in ipsorum elementorum levissimas, spiritualesque qualitates transire, non ut penitus non corpo∣ra, sed ut spiritualia corpora, sicut & ipsa sint elementa: quod etiam viventis adhuc corporis argumento promtissime vales approbare. Partium siquidem ipsius quaedam quidem ponderosae sunt, & in crassitudinem densatae; ut sunt ossa, carnes, nervi quo∣que, ac venae, omnes etiam humores, quibus moles tota irrigatur, & nutritur, & fa∣bricatur: haec enim omnia, ex aquatili, terrenaque qualitate in constitutionem cor∣poris sumuntur. Quaedam vero levissimae, nulloque gravitatis, seu crassitudinis pon∣dere impeditae, quaqua versum, prout anima jusserit, nulla mora interstante, confestim perveniunt; ut est visus, & auditus; quas partes corporis esse ex igne & aere dedu∣ctas nemo recte philosophantium abnegarit. Est enim, ut ait Sanctus Augustinus, lu∣minosum aliquid in oculis; aereum quiddam mobile & sonorum in auribus. Visus siquidem est lux quaedam, ex cordis igne primum nascens, deindeque in summitatem verticis ascendens, in eam videlicet partem, quae à Graecis dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, à Latinis vero mem∣branula, qua cerebrum & ambitur & custoditur, per quosdam poros ad supercilia pu∣pillasque oculorum derivata, unde velocissimo impetu, solarium radiorum instar, fo∣ras

prosiliens, prius propinqua loca & corpora, seu longissime constituta, tanta velo∣citate attingit, quam palpebra oculorum & tautonis supercilia. Auditus quoque est subtilissimus quidam tinnitus, qui ex pulmonum spiritu primo procedens, sursumque in praedictam capitis partem consurgens, per suos occultos meatus, in aurium cocleas diffusus, foras erumpit, vicinisque partibus aeris seu longius positis se miscens, quic∣quid in eo sonuerit, absque ulla tarditate, recipere festinat. Has itaque partes cor∣poris subtilissimas, spiritualibusque naturis vicinas, quamvis ex interioribus spissae molis originem attrahant, foras tamen in tantum porriguntur, ut longe extra eam aesti∣mentur separari. Extenditur enim visus ad recipiendas visibilium rerum colorabiles species: extenditur auditus ad vocum, seu aliorum sonituum, percussione aeris erum∣pentium, prosodias, quas formas coloresque vocum dicimus in se imaginandas. Cae∣teri enim tres sensus intra terminos corporis contineri videntur: quamvis olfaciendi fensus foris protendi, non incongrue, ut arbitror, existimetur. Hoc autem totum in seipsa simplex, omnique corporali quantitate, localibusque spatiis anima carens, in corpore quod regit sua praesentia peragit. Et dum ipsa nullo loco contineatur, loca∣les tamen partes sui corporis, ubicunque sint, vivificat atque gubernat. Non enim cu∣mulo carnalium membrorum localiter concluditur, nec cum sensibus foras porrectis localiter porrigitur. Adest autem potentialiter ad recipiendas phantasias, quae in sen∣suum suorum instrumentis, ubicunque sint, formantur. Quo argumento naturalis virtutis ipsius, & illocalitatis magnitudo cognoscitur. Uno siquidem eodemque tem∣poris momento, & siderum in radiis oculorum per aethera sparsis, & vocum in auditu per aera diffuso, & odorum in olfactu, seu intra corpus, seu extra, & saporum in gu∣stu, in tactu quoque omnium quae tactui accidunt phantasias, hoc est imagines, pri∣mum quidem nullis temporum morulis, mirabili celeritate, ex corporalibus numeris in sensualibus formatas sentit, per occursores recipit, per progressores inducit, per recordabiles memoriae commendat, per rationabiles ordinat, per intellectuales appro∣bat, aut improbat, secundum regulas divinorum numerorum, qui supra eam sunt: quorum exemplaria perspiciens, & de numeris intra seipsam constitutis judicat, deque corporalibus & sensualibus, qui utrique extra se sunt. Octo siquidem numerorum ordines ratio invenit: quorum primus & summus est supra intellectum in aeternis cau∣sis, secundum quem discernit anima rationalis omnia: sicut ait Apostolus, spiritua∣lis homo judicat omnia, ipse autem a nemine judicatur: duo quoque omnino & extra & in∣fra animam sunt: quorum quidem unus & extimus in corporibus est, ex quibus cor∣porei sensus formantur, in quibus phantasiae fiunt: alter in ipsis corporeis sensibus formatur, & ipse est phantasiarum primus ordo, in instrumentis sensuum constitutus: in oculis dico & auribus caeterisque sensuum sedibus: in ipsa vero anima quinque nu∣meri computantur naturaliter insiti: occursores qui primum occurrunt phantasiis, easque recipiunt; post hos progressores, veluti duces quidam, ad urbem memoriae; ad quam dum phantasiae pervenerint, à recordabilibus introducuntur: deinde ratio∣nabiles per urbem distribuunt, prout intellectuales jusserint; turma siquidem phanta∣stica veniens per visum specialiter in memoria possidet locum. Similiter per auditum, caeterosque sensus intrantes, suis sedibus in eadem urbe recipiuntur. De quibus omni∣bus quisquis plenius scire desiderat, legat magnum Augustinum in sexto de Musica, & in libris Confessionum; Magnumque Gregorium Nyssenum in sermone de imagine. Quid ergo mirum, si anima rationalis, post solutionem corporis sui, in partibus ejus per elementa diffusis aliquid agat, occulta naturali administratione, omnique corporeo sensu remota? quandoquidem & in vivente adhuc corpore simulque collecto, quan∣tum sensibus videtur, non solum in cumulo membrorum, verum etiam in sensibus lon∣ge ab ipso porrectis, regiminis sui virtutem exercet.

XXXIX. Sed redeamus ad generalissimae vitae considerationem, cujus manifestandae potestatis in corporibus gratia, haec introducta sunt de rationabili vita; non autem de omni vita quaecunque corpus administrat: hoc autem dico propter irrationabilium animalium animas, de quibus multorum varia sententia est. Alii namque dicunt eas post corporis interitum vivere: alii vero cum corporibus interire, nec diutius ma∣nere. De qua quaestione pauca paulo post dicemus. Generalissime igitur vitae prima maximaque divisio est, in eam differentiam, quae rationabilem ab irrationabili segre∣gat: & rationalis quidem vita angelis hominibusque distributa est; sed in angelis, ve∣luti specialis significationis causa, intellectualis dicitur: in hominibus vero rationalis.

Veruntamen, consulta veritate, & in angelis, & in hominibus intellectualis, & ratio∣nalis est: ideoque communiter de iis praedicatur vita intellectualis & rationalis: ad differentiam tamen relinquitur, ut ipsa vita intellectus in angelis, in hominibus anima vocitetur. Non enim ratio mihi occurrit, quae prohibeat angelicam vitam animam vocari rationalem; quemadmodum non prohibet humanam rationalem intellectum: praesertim dum angeli coelestia sua corpora, in quibus saepe apparent, possident: ac per hoc si corpora habere perhibentur, quid obstat ne illorum vita anima dicatur igno∣ro, nisi, ut praediximus, sola vocabulorum differentia: quo modo & angelos ad ima∣ginem Dei factos non dubitamus. Ubi enim est ratio & intellectus, ibi imaginem Dei deesse nullo modo crediderim. Solum tamen hominem ad imaginem Dei factum manifeste divina perhibet scriptura. De Platone sileo, ne videar sectam illius sequi, qui definit angelos esse animalia rationabilia immortalia. Ad differentiam ergo humanae naturae ab angelica substantia, relictae sunt hae significationes, anima videlicet rationalis▪ & ima∣go Dei. Irrationabilis autem vita distribuitur in eam quae sensum participat, inque eam quae eo caret; & una quidem omnibus animalibus sentiendi virtutem habentibus distribuitur, altera vero omni sensu carentibus materiis, quae species vitae herbarum lignorumque donari perhibetur, & infra quam nullam speciem vitae ratio invenit. Pro∣inde creatae vitae quatuor differentiae in quatuor speciebus colliguntur: Intellectualis in angelis, rationalis in hominibus, sensualis in bestiis, insensualis in germinibus caete∣risque corporibus, in quibus sola species vestigium vitae manifestat, ut sunt quatuor mundi elementa, sive simplicia sint per se, sive composita: terram dico, aquam, aera, aetheraque: ac per hoc non immerito dicitur homo creaturarum omnium officina, quoniam in ipso universalis creatura continetur. Intelligit quidem ut angelus, ratiocinatur ut homo, sentit ut animal irrationale, vivit ut germen, corpore animaque subsistit, nul∣lius creaturae expers; extra haec enim nullam creaturam invenis. Sed fortassis quis dixerit, haec omnia in angelo quoque contineri; cui respondeo sensum animalibus di∣stributum non posse subsistere, nisi in corpore ex quatuor elementis constituto. Non enim erit visus, ubi non est ignis, neque auditus si aer desit, humore subtracto nec ol∣factus remanebit, nec gustus, terrae absentia totum abstrahit tactum. Corpora vero angelica simplicia, spiritualiaque sunt, omnique exteriori sensu carentia. Non enim sensibilium rerum notitiam per phantasias corporum accipiunt, sed omnem corpora∣lem creaturam in causis suis spiritualibus spiritualiter perspiciunt, quemadmodum vi∣suri sumus cum ad aequalitatem naturae eorum transmutabimur. Sensu itaque corporeo carent angeli, quia super ipsum sunt: ac per hoc totius irrationabilis vitae expertes, sive sensualis, sive omni sensu privatae, compositis corruptibilibusque corporibus non gravantur. Proinde multa reperies in homine, quae nequaquam natura recipit ange∣lica, non autem subsistit in angelo seu in alia creatura, quod naturaliter homini non insit. Et ne dicas, si ergo omnis species vit•• in homine est, non unam, sed multas, & à se differentes vitas continet, habens irrationalem & rationalem, sensualem simul & germinalem. Intuere diligentius humanae animae potentias, quae dum sit unius ejus∣demque subsistentiae, & virtutis, & operationis in omnibus simul corporibus huma∣nis, & generaliter, & in singulis specialiter: cunctos tamen vitales motus, administra∣tionesque in corpore suo, intra, seu extra, potest peragere. Siquidem ultra corporeos sensus & ratiocinatur & intelligit, ut angelica vita; in sensibus corporeis sentiendi vim exercet, similitudine irrationabilium, suam rationabilitatem non deserens; nu∣trit, & auget corpus suum, ut illa quae sensu caret, herb••sque ac ligna penetrat; ubi∣que in se ipsa tota, & in omnibus tota, totos sensus suos custodit. In ossibus ergo, & unguibus, & capillis vim germinalis vitae aperit; quae partes nostri corporis, quoniam aeri perviae non sunt, nullum sensum participant. In quinquepertito sensuum instru∣mento irrationabili vitae communicat, quae animalium ratione carentium propria sub∣sistit. In his omnibus per se ipsam quamvis saepe irrationabiliter moveatur, ratione sua carere natura non sinit. Omne autem quod potest, praeter has praedictas virtutes vivificandi scilicet nutriendique, ac sentiendi per sensus, sive agat, sive patiatur, ex∣tra corpus suum agere vel pati recta ratione cognoscitur. His itaque de divisionibus deque differentiis generalissimae vitae, praecognitis, ad praedictae quaestionis reseratio∣nem, quantum datur nobis intelligi, redeamus: quoniam ipsius occasione haec de ge∣nerali anima, seu vita interposita sunt.

XL. Est enim quaesitum quare in operibus quatuor primordialium dierum, nulliu••

vitae seu animae commemoratio facta sit. Quinto autem die subito erumpens scriptu∣ra, producant, inquit, aquae reptile animae viventis: nec simpliciter dixit reptile animae, fed cum additamento viventis, quasi anima non sit vivens. Et est causa, ut opinor, species illa, quam in divisionibus generalis vitae extimam posuimus. Et merito, quo∣niam omnis intellectus & rationis expers esse subtili naturarum indagatione reperitur: ac veluti nulla vita, seu anima, seu vivens anima sit, siletur à scriptura; ut intelliga∣mus eam novissimam & imperfectissimam essentialiter creatae vitae participationem. Ac per hoc plus inter corporales numeros, quam inter vitales connumerandum, divina sanxit auctoritas. Recte igitur in operibus quatuor dierum, in quibus species coele∣stium terrestriumque essentiarum ex causis primordialibus producuntur in apertum, & perfectionem suae formationis accipiunt; hujus vitalis motus nulla significatio inter∣posita est; nam & in tertia die siletur, in qua herbarum lignorumque germinatio de terra praecipitur; in quibus administrationis suae virtutem corporeis sensibus manife∣stat. Non quod ipsa species vitae in natura rerum proportionaliter subsistendi locum non obtineat: non enim parvipendenda est vis illa naturalis, quae omnia, quae terrae radicitus inhaerent, & ex terra oriuntur, secundum infinitam numerositatem surculo∣rum herbarumque, & nutrit & auget; inque species proprias, juxta singulorum ge∣nerum similitudinem, & naturalem consequentiam florum, fructuum, seminum, per numeros locorum, & temporum producit. Verum quoniam extra corpus nil agere praevalet, nec perfectae vitae, corporibusque absolutae, virtutem in se manifestat; in numeris corporalis naturae potius, quam in speciebus generalis vitae, divina, ut prae∣diximus, auctoritate deputata est. Et quoniam ipsa per se, germinalis videlicet vita, sine altioris vitae, sensualis dico & rationalis, communione potest intelligi; rationa∣lis vero & sensualis absque illa nullum corpus vegetare naturaliter sinuntur; donec in superioribus animarum viventium formis insinuaretur, à sacra scriptura reservata est: Anima siquidem omni sensu carens, motu quoque vitali veluti omnino carere vide∣tur: Ac per hoc anima solummodo dicitur, non autem vivens anima. Nec hoc mi∣rum: si enim in infantibus in utero conceptis, aut ex utero egredientibus talis anima existimatur, veluti rationis intelligentiaeque omnino expers, cum & rationabilis & intellectibilis sit, quamvis rationis & intellectus indicia in recentibus adhuc & imper∣fectis corporis particulis non possit manifestare: quanto magis anima illa, intelligen∣tiae viribus & rationis & sensus naturaliter destituta, non immerito animae viventis vocabulo non debuit in Scriptura significari? D. Hunc sensum approbo, & naturae rerum propheticisque sermonibus convenire perspicio. Veruntamen quoniam multi sunt, qui herbarum lignorumque corporeas moles omnino vitalem motum non habere contendunt; dicentes humore quo virescunt, & nulla alia vita vegetari: tuam praedi∣ctam de hac re disputationem gravi quadam auctoritate velim roborari; quae aperte pronuntiaret herbas arboresque qualicunque specie vitae administrari. M. Non tela∣tet, ut arbitror, omnium philosophorum de mundo disputantium, de hac parte na∣turae unanimem esse sententiam. Aiunt enim omnia corpora, quae intra hunc mundum sensibilem continentur, vitali motu contineri, sive in statu sint, sive in motu. D. Omni∣bus philosophantibus aut philosophos legentibus illud notissimum est. Nam & Plato in Timaeo, & Plinius secundus in Naturali Historia, manifestissime de his nos edocent. M. Si itaque Sanctorum Patrum testimonia quaeris; audi nobilissimum Basilium, Cae∣sareae Cappadociae antistitem, in septima homilia in Genesin:

educant aquae, inquit, reptilia animarum vivarum. Nunc primum animatum animal creatur. Germina enim & arbores, & si vivere dicantur propter participationem nutritivae & activae virtutis, ast non etiam animalia,

neque animata sunt. Gregorius item Nyssenus, qui etiam Nazianzenus vocatur, praedicti Basilii germanus frater, in sermone de imagine, cap. 8vo.

Docet, inquit, ratio in tribus differentiis vitalem animalemque virtutem considerari. Una enim quaedam est quae solummodo incrementum dat & nutrit; & vocatur activa & nutritoria, quia in augmentum ejus quod nutritur quicquid conveniens est affer••: ipsa etiam germinalis dicitur, & circagermina consideratur: necesse enim etiam in ger∣minibus vitalem quandam virtutem sensus expertem intelligi. Altera vero praeter hanc species vitae est, quae & hoc habet quod praedicta possidet, insuper etiam per sensum administrare accepit; quae species in natura rerum irrationabilium est. Nam non solum nutrit & auget, sed etiam sensualem operationem perceptionemque habet. Perfecta vero in corpore vita in rationabili, humana dico, formatur natura; & nu∣tritiva

est,

& sensualis, & rationem participat, & animo ministrat. Idem in eodem sermone, quinto decimo capite;

tres, inquit, secundum vitalem virtutem differentias ratio invenit: primam quidem nutritivam, sine sensu: secundam vero nutritivam quidem & sensitivam, expertem vero rationalis operationis: Item tertiam rationa∣bilem & perfectam,

omnemque virtutem penetrantem. Augustinus in libro de ve∣ra Religione,

non sit nobis, inquit, religio cultus illius vitae, qua dicuntur arbores vivere, quoniam nullus sensus in illa est; & ex eo genere est ista, qua nostri corpo∣ris numerositas agitur, qua etiam capilli & ossa vivunt, quae sine sensu praecid••ntur. Hac autem melior est vita sentiens, & tamen vitam bestiarum colere non debemus. Non sit nobis religio vel ipsa perfecta & sapiens anima rationalis, sive in ministerio partium stabilita,

sive in ministerio universitatis. Et haec testimonia praedictoruni Patrum ad ea roboranda quae diximus sufficiunt, ut opinor. D. Sufficiunt quidem, & ad alia transeundum. M. Vide itaque quam pulchre ingreditur series rerum, di∣vinis ordinata eloquiis. Quinto siquidem die conditionem animalium quinquepertito sensu pollentium depromit.

XLI. Sed de anima omnium irrationabilium animalium non mediocriter moveor, qua ratione plurimi Sanctorum Patrum cum corporibus eam interire, nec diutius per∣manere posse affirmant. Basilius siquidem, in VIII homilia in Genesin ait.

Educat ter∣ra animam vivam. Quare, inquit, terra animam educit, nisi ut diseas differentiam ani∣mae pecoris ab anima hominis? paulo post cognosces quomodo anima hominis facta est; nunc autem audi de irrationabilium anima, quoniam, juxta quod scriptum est, omnis animalis anima sanguis ejus est. Sanguis autem concretus in carnem mutari consuevit: caro vero corrupta in terram resolvitur: consequenter terrena quaedam est anima jumentorum. Educat ergo terra animam viventem vide consequentiam animae ad sanguinem, sanguinis ad carnem, carnis ad terram: & iterum revolvens per eadem redi, à terra in carnem, à carne in sanguinem, à sanguine in animam: & in∣venies quia terra est jumentorum anima: ne existimes an tiquiorem esse corporis fui substantiam,

neque permanentem post carnis solutionem. Gregorius quoque Nysse∣nus in sermone de imagine, 16to capitulo.

Si autem, inquit, quaedam in creatura nu∣tritoriam operationem habeant, seu iterum quaedam sensitiva administrantur poten∣tia;

neque illa sensum, neque haec intellectum participant; si vero in anima intelle∣ctuali & rationali perfectionem habet:

omne quod non ita est, aequivocum quidem animae esse potest, non tamen vere anima, sed quaedam operatio vitalis, vocatione animae utens.

Sed si ita est, ut illi volunt; Cur generalis vitae principalis divisio est in animam rationalem & intellectualem, & animam ratione & intellectu carenten••? quare sub uno genere vitae, duae species sibi invicem contrariae ponuntur? Non enim rationale & irrationale sibi invicem adversantur, sed differentiam specierum unius ge∣neris exprimunt: vivere autem, & mori sibi omnino opponuntur: unum enim habi∣tum significat, alterum privationem; habitus autem & privatio sibimet contradi••unt Si igitur post solutionem corporis una species manet, altera perit; quomodo earum genus totum suum servabit? Ut enim pereunte genere omnes species illius perire necesse est: ita intereuntibus speciebus illorum genus interire ratio cogit: genus enim in suis speciebus salvatur, & species in genere. Si autem formarum, seu specierum, sub uno genere constitutarum, quaedam quidem possunt mori, & moriuntur; quaedam vero non possunt mori, nec moriuntur; quid de ipsarum genere dicemus? an & ip sum in quibusdam peribit, in quibusdam non peribit? non enim integrum potest perma∣nere, quod quasdam suas partes patitur perdere: ac per hoc non erit genus, sed gene∣ris ruina. Si enim omnium corpore & anima constitutorum unum genus est, quod animal dicitur, quoniam in eo omnia animalia substantialiter subsistunt: nam & homo, & leo, & bos, & equus in ipso unum sunt, & substantiale unum: quomodo illius ge∣neris omnes species peribunt ea sola permanente quae hominibus est distributa? ac per hoc, si una species sola permanserit caeteris intereuntibus, peribit etiam genus quod nequaquam in una specie stabit. Quemadmodum enim una species ullum genus effi∣cit, non video. Cur enim multarum genus formarum, seu specierum substantialis uni∣tas sit; quomodo stabit genus, ubi multarum formarum specierumve substantialis uni∣tas non permanet? Quod autem multae species unum sint in genere; Sanctus Dionysius edocet, in capite de perfecto & uno, dicens, neque enim est multitudo non participans unius; sed multa quidem partibus, unum in toto; & multa accidentibus, unum in subjecto;

& multa in numero aut virtutibus, unum specie; & multa speciebus, unum in genere. Proinde si omnes species in genere unum sunt, quomodo illud unum ex parte peribit, ex parte permanebit? & si illud unum substantiale unum est, quomodo peribit? cum in omni creatura haec tria incorruptibiliter, sine incremento vel decremento, perma∣neant, substantia, virtus, & operatio. Et si omnium animalium corpora, quando sol∣vuntur, non ad nihilum rediguntur, sed in elementorum qualitates, quarum concursu materialiter facta sunt, redire naturalis ratio perhibet: quomodo eorum animae, (cum profecto sint melioris naturae, qualiscunque enim anima sit, meliorem esse omni cor∣pore nemo sapientum denegat) omnino perire possunt; dum rationi non conveniat, quod deterius est manere & salvari, quod vero melius corrumpi & perire: & quod compositum est in Iuis partibus disjunctis custodiri; simplex autem, omnique compo∣sitione carens, dissolvique nequiens, interimi? Omne autem corpus compositum esse, omnem vero animam simplicem, quis sophiae studentium nesciat? Et quod his omnibus mirabilius, quare qui irrationabiles animas post solutionem corporis interire asserunt, nec immerito, ut aiunt, quoniam de terra sumptae sunt, & in terram resolvuntur, magnis laudibus irrationabilis animae virtutem in sensibus exaltant, & rationabilis ani∣mae in sensibus corporeis virtuti praeferunt? Quis enim hominum acute videt ut aquila & dorcas? quis pollet odorifera vi ut canis? Et ne longum videatur de irrationalis animae potentia in sensibus singulorum animalium disserere; quid de diuturnitate me∣moriae irrationabilium est dicendum? Canis Ulyssis post annos viginti dominum suum recognovit. Camelus injuriam à magistris patiens multo annorum spatio aptum ultioni suae spectat locum, dum sit ipse memor semper injuriae. De naturalibus autem eorum virtutibus pauca sufficiunt exempla; tantae castitatis ferunt esse gryphum, quae dum semel conjugale consortium perdiderit, semper castitatem suam inviolatam conservat, prioris conjugii memorans: quod etiam de turture naturarum inquisitores tradunt. De pietate ciconiarum erga parentes Basilius scribit; patre siquidem senescente, & prae nimia senectute indumenta plumarum perdente, nati undique circumstant, suisque pennis effo∣vent, & escas copiose praeparantes; etiam in volatu validum praestant auxilium, quietum vo∣latile utrinque levantes; ac sic illud in omnibus adjuvant. Hae igitur omnes naturales vir∣tutes quomodo irrationabili animae possunt inesse, si terra, &, ut aiunt praedicti Patres, de terra orta, & in terram resoluta; aut si vere substantialis anima non esset, invenire non possum. Et si anima terra est, & terra corpus, quomodo corpus anima vocatur, cum differentia naturali longè à se invicem discrepent? Et si corpus est anima, necessa∣rio habebit vitam, quae eam vivificet; nullum siquidem corpus est quod vita & specie careat, alioquin non erit corpus: ac per hoc erit anima animae, seu vita vitae. Sed ne∣mo existimet nos talia dicere, veluti sensum Sanctorum Patrum destruentes, sed potius quid de his rationabilius tenendum pro viribus nostris quaerentes: hoc est, utrum irra∣tionabiles animae corporibus solutis intereunt; & in terram solvuntur an in generibus suis corporum suorum administrationem deserentes solvantur: illud ubique, quod ve∣ris ratiocinationibus quaesitum, & repertum, & conclusum, inconcusse tenentes: quod omnis vita, sive anima corpus regitans participatione unius primordialis vitae, seu ani∣mae participatione, animam subsistere seu vitam acceperit, quam participationem, sive in administratione corporum sit, sive non sit, omnino deserere non sinit ratio. Nulli∣us ergo sensum praejudicando talia dicimus, sed legentibus suadendo studiosius quaerere, & quod iis probabilius videtur, consulta veritate, indubitanter sequi. Veruntamen crediderim sanctos philosophicosque viros, solertesque in veraci rerum indagatione, hujusmodi doctrinam publice protulisse, propter insipientes homines, carni omnino, sicut bruta irrationabiliaque animalia, deditos; ne sic in carnem caderent, ejusque de∣sideriis servirent: sed ut talis irrationabilis creaturae vilitate territi, ad rationabilis creaturae dignitatem, in qua conditi sunt, moribus correctis se erigerent. Quod ipse Gregorius, in 17^mo capite de Imagine, plane aperit. Nam postquam dixit irrationabi∣lem animam non esse vere animam, paulo post subjunxit, Discant amatores carnis non valde de visibilibus secundum sensum alligare intelligentiam, sed in animarum observationibus vacare: vera quippe anima in hominibus consideratur, sensus vero etiam in irrationabilibus aequa∣liter habetur. D. Unusquisque quod vult eligat, & quod eligit sequatur: nos autem ••d ea quae restant consideranda transeamus.

XLII. M. Producant aquae reptile animae viventis, & volatile super terram sub sirma∣mento coeli. Hic quoque subaudi animae viventis, ut intelligas volatile animae viventis.

Plus enim animae viventis indicia in sensibus volatilium, quam piscium dignoscun∣tur. Nam, ut ait Basilius, auditas in piscibus tardus est, visu obtusiore propter aquam vident▪ & neque multa memoria in illis est, neque phantasia, neque consuetudinis cognitio. Haec au∣tem omnia non minus in avibus, imo plus quam in hominibus pollent. Merito au∣tem quaeritur quare volatilia ex aqua producta dicantur. Credibilius namque videre∣tur, quemadmodum animalia terram habitantia de terra perhibentur creata, ita etiam pisces solummodo, aquae quidem possessores, de aqua; volatilia vero, quae aera tra∣nant, de aere quoque creari. Sed huic quaestioni rationabiliter occurritur si aqua∣rum natura consideretur, quarum duae species sunt: una quidem marina & flu∣vialis, crassiorisque qualitatis; altera vero vaporalis & nebulosa, leviorque; & crassior quidem terrena soliditate fulcitur; levior vero aerea suspenditur serenitate, donec in crassitudinem vertatur, & ponderositatem, quam exilitas ejus sustinere non potest. Hinc conficitur naturali consideratione, reptilia animae viventis, hoc est, omnium pi∣scium genera & species, ex crassiori aquarum specie; volatilia vero similiter in gene∣ribus & speciebus suis ex leviori creari. Et quoniam aeris hujus, qui est inter lunam & terram, spatium in duas partes dividitur, quarum superior serena quidem est, nul∣lisque perturbationibus, quae ex terrenis, aquaticisque vaporibus in aere nascuntur, obnoxia, inferior vero humida est & corpulentioris qualitatis, motibus ventorum, conglobationibus nubium, caeterisque quae ex vicinitate terrae aquarumque efficiuntur, accommodata: quicquid ex illa parte aeris humidae aquosaeque qualitatis gignitur, ex aere creari non incongruum est credere. Non enim possent volatilia hanc partem ae∣ris terris aquisque vicinam transmeare, si aereae naturae omnino essent expertia. Jam vero dum in eis & levitas pennarum, & ossium concavitas, & volitandi facilitas digno∣scitur; apertissime datur intelligi, non solum ex aqua, verum etiam ex aere creata. Quod etiam ex amphibiorum natura facile perspicitur, quae & in aqua & in aere, vel in aqua & in terra vivunt. Volatilium namque quaedam sunt quae vicissim & in aere degunt & in aqua; & dum in aqua vivunt, piscium formam; dum vero in aere, vola∣tilium induunt: & hoc per sex menses mutata specie faciunt: sex enim in aqua nati∣tant, & sex in aere volitant, & in terram sicut caetera volatilia descendunt: & haec spe∣cies avium gregatim semper, sive in aere, sive in aqua, incedit, & luligo appellatur. Ex quo datur intelligi, utriusque elementi, aeris videlicet & aquae, substantiam volatilia participare. Sunt autem amphibia, hoc est, dupliciter viventia, & in terra & in aqua, phocae & crocodili multaque similia. Est etiam illud argumentum quo conficitur vo∣latilia ex humido aere facta esse: spirant enim & respirant, ideoque & in terris & in aere habitant, aqua vero suffocantur, cui semper supernatant, praeter illa amphibia quae sponte undis se mergunt. Pisces vero quoniam de aqua ac pene sola spissa creati sunt; quoniam spirare ac respirare, sicut terrena & aerea animalia, non possunt: tactu terrae & aeris citissime pereunt: non tamen spiratione & respiratione omnino privan∣tur; nam si penitus privarentur, penitus non dormirent: dormiunt autem, ut ait Pli∣nius, Pisces; pulmones igitur spirantes & respirantes habent: sed ipsum spiritum non ex isto corpulentiori aere, sed ex illo tenuissimo, omniaque corporea penetrante, ac∣cipiunt. Quoniam igitur pisces & volatilia, plus caeteris animalibus, ex humida na∣tura ac pene sola creari eorum qualitates manifeste declarant, humida namque sunt & frigida; propterea ex aquis produci divina Scriptura commemorat: & intentus aspice. Non dixit deducat aqua, sed producant aquae; ut intelligas aquarum, ut diximus, du∣as species esse; crassiorem quidem in pelago & fluminibus, leviorem vero in aere: ideo∣que distinxit narrationem, dicens producant aquae: deinde subjungit reptilia animae viventis, & volatile super terram; ac si aperte diceret: aquarum una species crassior quidem pisces, altera vero quae levior est, volatilia producat: quod etiam ex ipsis cor∣poribus quis potest dignoscere: pisces siquidem crassiorum corporum ponderositate gravari, volatilia vero pennarum levitate in altum sublevari videmus. Quod autem ait, super terram sub firmamento coeli: aperte significat volatilium corpora terreno pon∣dere non omnino praegravari, sed super terram in aera, cujus humida qualitate condi∣ta sunt, subvehi sub firmamento coeli: quoniam subtilitati & spiritualitati simplicium elementorum, quae, sicut exposuimus, firmamenti seu coeli vocabulo divina significant eloquia, nulla species animalium, quemadmodum avium, naturali similitudine appro∣pinquant. Jure sub firmamento coeli volatilia fieri jussa sunt, hoc est, in vicinia puris∣simorum ac pene incorporalium elementorum qualitatis. Sub firmamento itaque coeli

volatile creatur, hoc est prope, infra tamen spiritualium corporum levissimam exilita∣tem. Hactenus de conditione piscium & volatilium in primordialibus causis: eorum vero in genera, & species processio sequitur. Creavitque Deus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 grandia, & omnem animam viventem; & reliqua: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 hoc est bellua neutrius generis est apud Graecos, & singularis numeri: pluraliter autem, sicut & caetera apud eos neutralia nomina, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 litera terminatur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: deinde per synaeresin duarum syllabarum in unam, hoc est▪ & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉; & duorum accentuum, acuti videlicet & gravis, in unum, id est cir∣cumflexum: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 enim in penultima acuitur, in ultima gravatur: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 autem in fine circumflectitur, Sed huic libro, ne longius progrediatur, finis est imponendus, ut ar∣bitror, si tibi videtur. D. Videtur quidem, & jamdudum, si prolixitas rationum non retardaret, terminum postulaverat.