Joannis Scoti Erigenæ de divisione naturæ libri quinque, div desiderati / accedit appendix ex ambiguis S. Maximi Græce & Latine.

Incipit LIB. II. (Book 2)

1. M. QUum in superiori libro de Universalis Naturae universali divisione (non quasi generis in formas, seu totius in partes; non enim Deus Genus est Creaturae, nec Creatura species Dei, sicut Creatura non est genus Dei, neque Deus species Creaturae est: eadem ratio est in toto & partibus, Deus siquidem non est totum Creaturae, neque Creatura pars Dei, quomodo nec Creatura est totum Dei, neque pars Creaturae quamvis altiori theoriâ juxta Gregorium Theo∣logum pars Dei simus, qui humanam participamus naturam, quoniam in ipso vivimus, movemur & sumus; metaphoricéque Deus dicatur & Genus, & Totum, & Species, & Pars: Omne enim quod in ipso & ex ipso est, piè ac rationabiliter de eo praedicari potest; sed intelligibili quâdam universitatis contemplatione: Universitatem dico Deum & Creaturam) breviter diximus; nunc eandem naturae divisionem latius, si videtur, repetamus. D. Videtur quidem & valde necessarium; nam si latiori ratio∣nis inquisitione non aperiatur, tacta solummodo & non discussa resedisse videbitur. M. Talis itaque erat, ut opinor, supradicta universalis naturae quadriformis divisio, in eam scilicet formam vel speciem (si rite forma, vel species dicenda est prima omnium causa, quae superat omnem formam & speciem, dum sit formarum & specierum omnium informe principium) quae creat & non creatur; informe autem principium propterea Deum dicimus, ne quis eum formarum numero aestimet censeri, dum sit formarum omnium causa; ipsum etenim omne formatum appetit, cum sit per se ipsum infinitus & plus quam infinitus, est enim infinitas omnium infinitatum. Quod igitur nulla forma coarctatur vel diffinitur, quia nullo intellectu cognoscitur, ratio∣nabilius dicitur informe quam formatum; quia ut saepe dictum est, verius per nega∣tionem de. Deo aliquid praedicare possumus, quam per affirmationem. Secunda in eam quae creatur & creat; sequitur tertia quae creatur & non creat; dehinc quarta quae nec creat nec creatur. D. Ita sane divisum est. M. Quum igitur de oppositio∣nibus praedictarum naturae formarum breviter in priori disputatione jam dictum est, consideravimus enim quomodo resultat tertia, primae ambae siquidem veluti quadam diametro ad se invicem è regione oppositae respiciunt; creata enim ut diximus & non creans opponitur creanti & non-creatae; similiter secunda forma è diverso respicit quartam; opponitur enim creata & creans neque creatae neque creanti: universalem vero naturam formas habere propterea dicimus, quoniam ex eâ nostra intelligentia quodammodo informatur, dum de ipsâ tractare nititur; nam per se ipsam universa natura non ubique formas recipit, eam siquidem Deo & Creaturâ contineri non in∣congrue dicimus, ac per hoc, in quantum creatrix est, nullam formam accipit in seipsâ,

formatae vero à se naturae multiformitatem praestat: jam nunc de similitudine earum deque differentiâ considerandum esse arbitror. D. Non aliter ordo rerum exigit.

M. Secunda forma primae similis in eo quod creat, ab eâ vero distat in eo quod creatur; nam prima creat & non creatur, secunda & creat & creatur, tertia secundae similitudinem attrahit eo quod creatur, ab eâ vero differt eo quod nil creat; nam se∣cunda & creatur & creat, tertia vero creatur & non creat, tertia quartae similis est in eo quod non creat, dissimilis vero in eo quod creatur; tertia enim creatur & non creat, quarta vero neque creat neque creatur: item quarta similis est primae quia non creatur, ab eâ vero distare videtur, quia non creat; prima siquidem creat & non creatur, quarta vero neque creat neque creatur. Et quia de oppositionibus & simili∣tudinibus deque differentiis est dictum, de earundem reditu & collectione eâ disci∣plin•• quam Analyticam Philosophi vocant, breviter dicendum video. D. Hoc quoque ordo poscit; nulla enim rationabilis divisio est, sive essentiae in Genera, sive Generis in formas & numeros, sive totius in partes quae propriè partitio nominatur, sive universitatis in ea quae vera ratio in ipso contemplatur, quae non iterum possit redigi per eosdem gradus per quos divisio prius fuerat multiplicata, donec perveniatur ad illum unum inseparabiliter in seipso manens, ex quo ipsa divisio primordia sumpsit: sed prius & de Etymologiâ ipsius nominis quod est Analytice pauca edisseras, non enim mihi plane patet necessarium esse video. M. Analytice a verbo analyo deriva∣tur, id est, resolvo vel redeo; ana enim re, lyo vero solvo interpretatur; inde & nomen nascitur analyo, quod in resolutionem vel reditum similiter vertitur; sed Ana∣lysis proprie pro dissolutione propositarum quaestionum dicitur, Analytice de reditu divisionis formarum ad principium ejusdem divisionis; omnis enim divisio quae à Graecis merismus dicitur, quasi deorsum descendens ab uno quodam diffinito ad infi∣nitos numeros videnur; hoc est generalissimo usque ad specialissimum. Omnis vero recollectio veluti quidam reditus iterum à specialissimo inchoans, & usque ad genera∣lissimum ascendens, Analytice vocatur; est igitur reditus & resolutio individuorum in formas, formarum in genera, generum in ousias, ousiarum in sapientiam & pruden∣tiam, ex quibus omnis divisio oritur, in easdem finitur. D. Satis dictum de Analy∣tices Etymologiâ, perge ad caetera.

2. M. Quaternarum itaque praedictarum formarum binis in unum coeuntibus, fiat Analytica, id est, reditiva collectio. Prima namque & quarta unum sunt, quo∣niam de Deo solummodo intelliguntur; est enim principium omnium quae à se con∣dita sunt, & finis omnium quae eum appetunt, ut in eo aeternaliter immutabiliterque quiescant. Causa siquidem omnium propterea dicitur creare, quoniam ab eâ univer∣sitas eorum, quae post eam ab eâ creata sunt, in genera & species & numeros, differen∣tias quoque caeteraque quae in naturâ condita considerantur, mirabili quadam di∣vinaque multiplicatione procedit; quoniam vero ad eandem causam, omnia quae ab eâ procedunt dum ad finem pervenient reversura sunt, propterea finis omnium di∣citur, & neque creare neque creari perhibetur; nam postquam in eam reversa sunt omnia, nil ulterius ab eâ per generationem loco & tempore generibus & formis pro∣cedet, quoniam in eâ omnia quieta erunt, & unum individuum atque immutabile ma∣nebunt. Nam quae in processionibus naturarum multipliciter divisa atque partita esse videntur, in primordialibus causis unita atque unum sunt; ad quam unitatem re∣versura, in eâ aeternaliter atque immutabiliter manebunt; sed de hâc quartâ univer∣sitatis consideratione, quae in solo Deo intelligitur, quemadmodum & primâ, suo loco latius disputabitur quantum lux mentium donaverit. Quod autem de primâ, & de quartâ dicitur, hoc est, nec illa nec ista creatur, cum illa & ista unum sunt, utraeque enim de Deo praedicantur; nulli recte intelligentium obscurum esse arbitror, à nullo enim creatur, quòd causa superiori se vel sibi coaequali caret; est enim prima omnium causa Deus, quem nihil praecedit, nil ei cointelligitur, quod sibi coessentiale non sit. Videsne itaque primam & quartam naturae formam, in unam esse revocatas. D. Satis video puréque intelligo; non enim in Deo prima forma à quartâ discernitur; in ipso siquidem non duo sunt sed unum, in nostrâ vero theoriâ dum aliam rationem de Deo concipimus secundum considerationem principii, aliam vero juxta finis contempla∣tionem, duae veluti quaedam formae esse videntur, ex unâ eademque simplicitate di∣vinae naturae propter duplicem nostrae contemplationis intentionem formatae.

M. Recte vides; quid igitur? num & secundam & tertiam in unum similiter

debemus redigere? non enim te later, ut aestimo, quod sicut prima & quarta in Crea∣tore, ita secunda & tortia in Creaturâ rationabiliter cognoscuntur; secunda enim, ut praedictum est, & creatur & creat, & in primordialibus causis conditarum rerum intelligitur; tertia vero forma creatur & non creat, atque in effectibus primor∣dialium causarum reperitur; secunda itaque & tertia uno eodemque genere, creatae videlicet naturae, continentur, atque in eâ unum sunt; formae siquidem in genere unum sunt: num itaque vides quatuor formarum praedictarum, duas quidem, primam vide∣licet & quartam, in Creatorem; duas, secundam dico & tertiam, in Creaturam recol∣lectas? D. Plane video, admodumque admiror rerum subtilitatem: nam duae prae∣dictae formae non in Deo, sed in nostrâ contemplatione discernuntur; & non Dei, sed rationis nostrae formae sunt propter duplicem principii atque finis considerationem; neque in Deo in unam formam rediguntur, sed in nostrâ theoriâ, quae dum princi∣pium & finem considerat, duas quasdam formas contemplationis in seipsâ creat; quas iterum in unam formam theoriae videtur redigere, dum de simplici divinae naturae unitate incipit tractare; principium enim & finis divinae naturae propria nomina non sunt, sed habitudinis ejus ad ea quae condita sunt; ab ipsâ enim incipiunt, atque ideo principium dicitur, & quoniam in eo terminantur ut in eâ desinant, finis voca∣bulo meruit appellari: aliae vero duae formae, secundam dico & tertiam, non solum in nostra contemplatione gignuntur, sed etiam in ipsâ rerum creatarum naturâ repe∣riuntur; in quâ causae ab effectibus separantur, & effectus causis adunantur, quoniam in uno genere, in Creatura dico, unum sunt. M. De quatuor igitur fiunt duae. D. Non resisto. M. Quid si Creaturam Creatori adjunxeris? ita ut nil aliud in eâ intelligas nisi ipsum qui solus verè est? Nil enim extra ipsum vere essentiale dicitur, quia omnia quae ab eo sunt, nil aliud sunt, in quantum sunt, nisi participatio ipsius qui à seipso solus per seipsum subsistit; num negabis Creatorem & Creaturam unum esse? D. Non facilè negârim, huic enim collectioni resistere videtur mihi ridicu∣losum esse.

M. Universitas itaque quâ Deus & Creatura continetur, prius in quatuor veluti formas divisa, iterum ad unum individuum principium quippe causamque fi∣nemque, revocatur. D. De universali universalis naturae divisione & adunatione interim satis dictum video; nam de subdivisionibus singularum formarum suis locis considerabimus; secundae dico & tertiae: primam quippe & quartam, subdivisiones recipere non facile dixerim, ideoque ad alia quae jam dicenda sunt, transeundum ar∣bitror. M. Quid tibi videtur? num alia tenenda est semita ad investigationem pro∣positarum quaestionum, quam ut nunc secundam naturae formam quaeramus? quo∣niam de primâ in priori libro quantum facultas suppetebat consideravimus, in quo magis de decem rerum omnium generibus, quod proprie de creatrice omnium causâ dici non possint, disputatum est, quàm de ipsâ omnium causâ; nam quae de eâ dicenda sunt, ad quartae formae considerationem rese••vanda esse judicavi∣mus: non quod & ibi de Divinâ Natura propriè quid, aut dignè nos dicturos esse promittamus; sed quòd de reditu omnium in eam per primordiales causas, quan∣tum ipsa dederit, dicturi sumus: sed in hâc secundâ Quaestione maxime intentionis nostrae propositum, Deo largiente, constitutum est quaedam dicere de processione Crea∣turarum ab unâ & primâ omnium per primordiales causarum essentias, ante omnia ab eâ, in eâ, per eam conditas, in diversa rerum Genera diversasque formas numerosque in infinitum: & ne mireris si quaedam in hoc loco de reditu creaturarum ad princi∣pium sui finemque dicta videris; processio namque Creaturarum earumdemque redi∣tus simul rationi occurrunt eas inquirenti, ut à se invicem inseparabiles esse videantur; & nemo de unâ absolute sine alterius insertione, hoc est, de processione sine reditu & collectione, & conversim, dignum quid ratumque potest explanare. D. Disputa∣tionis series nil aliud exigit, quam ut post primae quaestionis considerationem ad se∣cundam transeamus. M. Universalis itaque naturae, ut jam dictum est, ea forma se∣cunda enitet, quae creatur & creat, & non nisi in primordialibus causis rerum, ut aestimo, intelligenda est; ipsae primordiales rerum causae à Graecis Prototypa, hoc est, primordialia exempla, vel proorismata, hoc est, praedestinationes vel diffinitiones vo∣cantur; item ab eisdem Theia-thelemata, hoc est, divinae voluntates dicuntur; Ideae quoque, id est, species vel formae, in quibus rerum omnium faciendarum, priusquam essent, immutabiles rationes conditae sunt, solent vocari; de quibus latius in pro∣cessu

operis dicemus, testimoniisque sanctorum Patrum roborabimus; & nec imme∣rito sic appellantur, quoniam pater, hoc est, principium omnium in verbo suo, uni∣genito videlicet filio, omnium rerum rationes quas faciendas esse voluit prius quàm in Genera & Species numerosque atque differentias, caeteraque quae in condita crea∣tura aut considerari possunt & considerantur, aut considerari non possunt prae sui al∣titudinem, & non considerantur & tamen sunt, praeforma vit.

3. Sed priusquam ad primordialium causarum theoriam perveniamus, visum est mihi sententiam Venerabilis Maximi de Divisione omnium quae facta sunt, huic disputationi nostrae inserere. Si enim multiplex rerum omnium divisio, iterumque adunatio multipliciter demonstrata fuerit, ad cognitionem principalium causarum, quae principaliter à Deo conditae sunt, patefacta via facilius apparebit; praesertim cum ipsius divisio à nostrâ divisione in nullo discrepare videatur, excepto quod ille sensi∣bilem creaturam, quam tertiam formam naturae posuimus quoniam maxime causa∣rum effectus in eâ apparent, in tres species subdividit: quartamque nostram à primâ non discernit, sicut sequentia demonstrabunt; quoniam subdivisionem sensibilis Crea∣turae ad Materiem nostrae quaestionis tertiae, prout Deus dederit, reservabimus. Trice∣simo & septimo capitulo de Ambiguis Sancti, inquit, qui multa divinorum Mysteriorum ex his qui pedissequi & ministri fuerunt verbi, & unde immeditatè eorum quae sunt eruditi scientiam per successionem per eos qui ante se erant in se ipsos distributam accipiunt, dicunt omnium quae facta sunt, quinque divisionibus segregari substantiam. Videsne quantâ auto∣ritate divisionis suae originem commendat? ab ipso enim verbo, hoc est, Dei filio qui est fons totius perfectae doctrinae (merito, quia ipse est Sapientia quam omnes Sa∣pientes participant per pedissequos suos, hoc est, discipulos, qui eum in carne viven∣tem viderunt, & docentem audiêrunt) inchoasse commemorat: & per Apostolorum successores in doctrinâ & sapientiâ inmediatè, hoc est, nulla alia autoritate inter∣positâ, usque ad sua tempora traditam fuisse; quarum primam, inquit, esse aiunt eam quae à non creatâ natura in creatam universaliter naturā, & per generationem esse accipientem dividitur: dicunt namque Deum per bonitatem fecisse existentium simul omnium claram disposi∣tionem; & paulo post, Secundam vero, per quam ipsa simul omnis natura à Deo per creatio∣nem esse accipiens dividitur in intelligibilia & sensibilia: tertiam deinceps, per quam ipsa sen∣sibilis natura dividitur in c••lum ac terram: quartam itidem, per quam Terra dividitur in Para∣disum & orbem Terrarum; & quintam, per quam ipse in omnibus veluti quaedam cunctorum continuatissima officina, omnibusque per omnem differentiam extremitatibus per seipsum natu∣raliter medietatem faciens benè & pulcre secundum▪generationem. His quae sunt superadditus homo in Masculum foeminamque dividitur, omnem habens profecto naturaliter extremorum omnium medietatibus per ipsam ad extrema omnia copulativam propriarum partium proprie∣tatem adunationis virtutem, partem siquidem sui, ut idem Magister alibi ait, cum sensibili∣••us possidet, in quantum corpus est; partem cum Intelligibilibus, in quantum anima; ideoque Ʋniversam Creatura••••nse continet. Et paulo post, hujus rei gratiâ, novissimus introducitur, in his quae sunt, homo; veluti conjunctio quaedam naturalis universaliter per proprias partes me∣dietatem faciens extremitatibus, & in unum ducens in seipso, multo secundum naturam à sein∣vicem distantia spatio. Extremitates hic vocat invisibilem sensibilemque Creaturam; quae à seinvicem veluti longissimo spatio naturaliter discrepant. Sicut enim natura∣rum conditarum duo extremi termini sibimet oppositi, sed humana natura medieta∣tem eis praestat; in eâ enim sibi invicem copulantur, & de multis unumfiunt.

4. Nulla enim Creatura est, à summo usque deorsum, quae in homine non reperiatur, ideoque officina omnium jure nominatur; in eâ siquidem omnia confluunt quae à Deo conditae sunt, unamque harmoniam ex diversis naturis, veluti quibusdam distantibus sonis, componunt. Ʋt ad Deum, utpote causalem, omnia unitate congregantem ex propriâ prius divisione inchoans, ac deinde per media connexione ordineque progrediens, in Deum acciperet finem ipsius ex omni∣bus factae per unitatem ascensionis excelsae, in quo non est divisio. Huc usque praedicti Vene∣rabilis Magistri non continuitatem, sed quibusdam intermissis, verba introduximus; incipientis quidem eorum quae facta sunt substantiae divisionem à summa omnium causâ, & in homine, qui ad imaginem & similitudinem Dei factus est, universalis sub∣stantiae differentias terminantis. Homo siquidem, ut diximus, iterumque saepissime repetemus, in tantâ Naturae conditae dignitate creatus est, ut nulla Creatura, sive visi∣sibilis sive invisibilis sit, quae in eo reperiri non posset.

5. Est enim ex duabus conditae naturae universalibus partibus mirabili quadam

adunatione compositus; ex sensibili namque & intelligibili, hoc est, ex totius crea∣turae extremitatibus conjunctus. Nil quidem inferius est in naturâ rerum quam corpus, & nil superius quam intellectus, teste Sancto Augustino, in libro de Verâ reli∣gione sic dicente; Inter mentem nostram quâ ipsum intelligimus patrem, & veritatem per quam ipsum intelligimus, nulla interposita creatura est. Quibus verbis sanctissimi Patris datur intelligi humanam naturam, etiam post praevaricationem, dignitatem suam non penitus perdidisse, sed adhuc obtinere. Non enim dixit Magister nulla interposita creatura erat, sed nulla interposita est: non ergo etiam in languoribus nostris Deum penitus deseruimus, nec ab ipso deserti sumus, dum inter mentem nostram & illum nulla interposita natura est, lepra siquidem animae vel corporis non aufert aciem men∣tis quâ illum intelligimus, & in quâ maxime imago creatoris condita est. Videsne igitur quomodo omnium substantiarum divisio in humanâ naturâ terminatur? D. Plane video, multumque nostrae naturae inter omnia quae facta sunt dignitatem admiror, dum in eâ veluti quandam omnium creaturarum substantialium mirabilem compositionem, praedictis rationibus suasus, perspicio. M. Itaque quoniam clare vides divisionem naturalem omnium, à Creatore & Creaturâ inchoantem, & in homine, qui in summitate divinae operationis veluti in senaria quadam perfectione est condi∣tus, desinentem; jam nunc substantiarum omnium adunatam collectionem ab ho∣mine inchoantem, & per hominem ascendentem usque ad ipsum Deum, qui est totius divisionis principium, totiusque adunationis finis, praedicti Patris Maximi verba con∣siderantes videamus.

6. Non enim, ut praediximus, recta ratio de Divisione permittat absolute tracta∣re, & Analyticam intermittere, sed ambobus connexim veritatem jubet consulere, ait ergo ex propria Divisione inchoans, ac si apertè diceret, quoniam substantiarum divisio quae à Deo sumpsit exordium, & gradatim descendens, in Divisione Hominis in masculum & foeminam finem constituit; iterum earundem substantiarum aduna∣tio ab Homine debuit inchoare, & per eosdem gradus usque ad ipsum Deum ascen∣dere: in quo, ut ipse ait, non est divisio, quoniā in eo omnia unum sunt. Incipiet ergo ab homine naturarum adunatio, per Salvatoris gratiam, in quo, ut ait, amplius non est masculus neque foemina, quando humana natura in pristinum restauratur statum. Nam si primus homo non peccaret, naturae suae partitionem in duplicem sexum non pate∣retur, sed in primordialibus suis rationibus in quibus ad imaginem Dei conditus est, immutabiliter permaneret; quod his verbis praedictus Magister aperit: dicit enim, hujus rei gratiâ, novissimus introducitur (in his quae sunt) homo, non * nullo modo pendentem adversus primordialem rationem ipsius rationis circa generationem hominis divini propositi se∣cundum masculum foeminamque proprietatem. In ipsa circa divinam virtutem impassibilissima copula, ubique Naturae extenturis. Ita ut ostenderet futurum hominem secundum di∣vinum propositum solummodo secundum masculum & foeminam appellationem non dividendum; per quam rationem primitus etiam factus est; in ipsis nunc existentibus circa eum sectionibus non divisus propter ipsam perfectam adunationem ad propriam rationem per quam subsistit. In his verbis aptissime insinuat divini consilii proposi∣tum erga hominis conditionem, si eum peccaturum non praenosceret: homo namque solummodo esset in simplicitate suae naturae creatus, eoque modo quo Sancti Angeli multiplicati sunt intellectualibus numeris, multiplicatur; sed reatu suae praevarica∣tionis obrutus, naturae suae divisionem in masculum & foeminam est passus; & quo∣niam ille divinum modum multiplicationis suae observare noluit, in pecorinam cor∣ruptibilemque ex masculo & foemina numerositatem justo judicio redactus est. Quae divisio in Christo adunationis sumpsit exordium, qui in se ipso humanae naturae restau∣rationis exemplum veraciter ostendit, & futurae resurrectionis similitudinē pr••stitit.

7. In ipsis, inquit, quae nunc circa eum sectionibus non divisus, sectiones dicit circa hominem post peccatum, non solum divisionem in masculum & foeminam, verum etiam in multiplices varietates qualitatum & quantitatum, differentiarumque unius formae; siquidem diversitas hominum à seipsis, quâ uniuscujusque species ab aliis discernitur, & staturae modus variatur, non ex naturâ provenit, sed ex vitio, & di∣versitate locorum & temporum, terrarum, aquarum, aërum, escarum, caeterarumque similium in quibus nascuntur & nutriuntur. De diversitate morum, cogitationumque, superfluum est dicere, cum omnibus manifestum sit ex Divisione Naturae post pecca∣tum initium sumpsisse. Propter ipsam, inquit, perfectam adunationem ad propriam ratio∣nem

per quam subsistit: ac si diceret; ideo homo naturae suae divisionem non pateretur si non peccaret, quia perfectè rationibus suis (in quibus-secundum imaginem Dei con∣ditus est) primordialibus causis videlicet, in quibus-subsistit, inseperabiliter adhaere∣ret, si sponte suâ ab eis se ipsum non evelleret. Non enim in his in quibus nunc vi∣detur esse homo consistit, sed in occultis naturae causis secundum quas primitus con∣ditus est, & ad quas reversurus est, continetur in quantum est.

8. Et quoniam post adunationem hominis, hoc est, duplicis sexus in pristinam naturae unitatem, in quâ neque masculus neque foemina, sed simpliciter homo erat, confestim orbis terrarum adunatio ad Paradisum sequitur; Deinde, inquit, Paradisum orbemque terrarum per propriam sanctam conversationem adjungens, unam faceret terram non divisam in eo & partium ejus differentiam, sed magis congregatam ut nulla partium ejus ullam patiatur subductionem. Quae sententia valde obscura videtur, non enim facile patet quid suadere velit: utrum Orbis terrarum dum omnes substantiae adunabuntur, paradiso copulabitur, ut nulla diversitas partium in eis fiat, sed totus paradisus erit; nam in ratione adunationis hoc semper observari necessarium est, ut quod inferius esse vide∣tur, in id quod superius, hoc est, melius moveatur; non autem quod melius est in de∣terius transire, hoc est, redire in renovatione naturarum (alioquin adunatio non erit sed divisio) vera sinit ratio. Sic enim humanae naturae adunatio duplicis sexus divi∣sionem in simplicitatem hominis revocat: quia homo melior est quam sexus. Mascu∣lus siquidem & foemina non sunt nomina naturae, sed partitionis ejus per praevari∣cationem: homo vero specialis ipsius naturae appellatio est. An sic orbis terrarum & paradisus in unam illam terram, quae altera species est sensibilis creaturae in coelum & terram divisae applicabuntur, ut ipsa terra non solum varietate partium careat, sed etiam in simplicitatem quandam naturae revocabitur, ut plus spiritualis quam cor∣poralis esse credatur, qualis futura esset si homo non peccaret? Et intelligamus quod dixit; non segregatam in eo, id est, homine. Nam in homine omnia adunantur secun∣dum partium suarum, videlicet, terrae differentiam. Ut quemadmodum nulla partium diversitas in homine erit, quoniam nulla compositio in eo permanebit, ita etiam ter∣rena natura sibi copulabitur, ut unum in eo & cum eo esse videatur: ait enim sed magis congregatam; quatenus nullam partium ejus subductionem, hoc est, separatio∣nem patiatur. Ubi quippe vera est simplicitas, ibi nullius subductionis, videlicet segre∣gationis, reperitur varietas; cui sensui sequentia favere aptissime videntur: sequitur enim inde coelum & terram adjungens per ipsam Angelis vitae omnino & virtutum, quantum hominibus possibile est, similitudinem, unam facere & inseparabilem usque à seipsâ sensibilem creaturam, non separatam in eo, videlicet homine; localiter omnino in spatiis, levi facto spiritu & nullâ gravitate detento, neque ad Coelos ascensione prohibitâ, per ipsam ad haec per∣fectam animi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, exorbitatem vel caecitatem, sincere ad Deum pervenientis sapienter ad eum intentione. Ubi datur intelligi quod homo, quando revocabitur in pristinam▪ naturae suae gratiam, quam praevaricando deseruit, omnem sensibilem & se inferiorem creaturam in unitatem sibi recolliget, mirabili quadam divinae virtutis potentiâ, in restitutione hominis: dum enim sincere, ut ipse ait, humanus animus ad Deum perveniet, tum divinam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, omnium creaturarum, quas omnino superascendet, ignorantiam patietur, ad ipsum Deum perveniens, ipsumque in omni∣bus contemplans. Totus namque homo, ut ait ipse, levis spiritus futurus est, & nulla gravitate corporali in terrâ detinebitur, neque ad Coelos ascensione prohibebitur. Deinde, inquit, intelligibilia & sensibilia cum his copulans, hoc est, cum praedictis natu∣rarum adunationibus, per ipsam ad angelos scientiae aequalitatem unificabit creaturam, simul omnem creaturam non separatim in eo secundum scientiam & ignorantiam, aequali sibi ad angelos indifferenter futura, rationum in his quae sunt gnosticâ scientiâ per quam ipsa verae sophiae infinita donorum effusio superveniens, quantum fas est, pure de caetero ipsam circa Deum & immediatè dignis praestat incognitam interpretabilemque notitiam. Hujus sententiae altitudo incomprehensibilis mihi videtur, & maxime ubi ait, & secundum scientiam & ignorantiam aequali sibi ad angelos gnosticâ scientia. Et merito, in prioribus enim nil aliud videbatur suasisse, nisi omnium rerum sensibilium & intelligibilium in unitatem quandam adunationem, ita ut nil separabile, nil corporeum, nil varium in eis rema∣neat; sed ut mirabili quâdam regressione inferiora semper in superiora transeant. Nunc vero dicere videtur adunationem naturarum substantialium in intellectu so∣lummodo, non autem in rebus ipsis esse, hoc est, non eas res, quae per generationem

in diversa Genera, diversasque formas, infinitosque numeros juxta Creatoris provi∣dentiam, intelligibilem sensibilemve acceperunt varietatem. Non enim aliter aduna∣tionem creataram substantiarum in angelis esse intelligimus, nisi solâ gnosticâ scien∣tia, non autem ipsarum rerum collectione in unum: Naturarum quippe omnium conditarum rationes in semetipsis sub uno quodam intelligentiae tenore cognoscunt. Quemadmodum in quâdam sapientissima humanâ animâ, diversarum artium una eademque inseparabilis cognitio est; ita ut ignorantia, sive in Angelis (nam & eorum quosdam nondum omni purgatos ignorantiâ legimus) sive in hominibus, nullam se∣gregationem rerum faciat; scientia verognostica adunationis causa fiat. Intellectus enim rerum veraciter ipsae res sunt, dicente Sancto Dionysio, Cognitio eorum quae sunt, ea quae sunt, est: sed ipsas primordiales suas causas rationesque, in adunationem quandam actione intelligentiae, non autem re ipsa colligi. Verum priusquam ad hujus quaestionis theoriam perveniamus, si de eâ quid dicendum, praedictae aduna∣tionis rerum secundum Maximum residua dicenda esse arbitror. Et finis, inquit, in omnibus his creatam naturam non creatae per dilectionem unificans. O miraculum erga nos di∣vinae clementiae, unum id ipsumque ostendetur secundum habitum gratiae totus homo toto uni∣versaliter ambitus Deo, & factus. Omne siquidem dicitur propter similitudinem secundum essentiam, & totum ipsum accipiens; ab ipso videlicet Deo Deum, utpote finem eorum quae moventur, motionis; & statum firmum immutabilemque eorum quae feruntur in ipsum, & omnis finis, & statuti, & legis, rationisque intellectusque, & naturae finem ac terminum infinitum & interminatum existentem.

9. Ad hoc igitur quintum ex praedicti Magistri sermonibus datur intelligi, inter primordiales rerum causas homo ad imaginem Dei factus est: ut in eo omnis creatura & intelligibilis & sensibilis, ex quibus veluti divisis extremitatibus compositus, unum inseparabile fieret, & ut esset medietas & adunatio omnium creaturarum. Non enim ulla creatura est, quae in homine intelligi non possit: unde etiam in Sanctis Scripturis omnis creatura nominari solet, in Evangelio siquidem scriptum est, praedicante Euan∣gelium omni creaturae; item in Apostolo, Omnis creatura congemiscit & dolet usque adhuc. Et si non peccaret, non esset in eo divisio sexuum, sed solummodo homo esset: non separaretur in eo orbis terrarum à Paradiso, sed omnis terrena natura in eo esset pa∣radisus; hoc est, spiritualis conversatio. Coelum & Terra in eo non segregarentur, totus enim coelestis esset, & nil terrenum, nil grave, nil corporeum in eo appareret; esset enim & multiplicaretur in numerum, à conditore sui praefinitum, sicut angeli & sunt, & multiplicati sunt. Sensibilis natura ab intelligibili in eo non discreparet, totus enim esset intellectus, Creatori suo semper & immutabiliter adhaerens, & nullo modo à primordialibus suis causis, in quibus conditus est, recederet: Omnis creatura quae in eo condita est, nullam divisionem in eo pateretur: sed quoniam primus homo in tali felicitate permanere neglexerat, & ab eâ superbiendo cecidit; & in infinitas partitiones varietatesque naturae humanae unitas dispersa est, divina clementia assum∣sit novum hominem, in quo ipsa natura quae in veteri homine dispertita est, ad pristi∣nam unitatem revocaretur: in mundo de mundo, hoc est, homo ex hominibus propter homines nasci constituit. Hinc idem Maximus: Quoniam itaque, inquit, na∣turaliter ut creatus est circa immutabile proprium principium, dico autem Deum, homo non est motus: circa vero ea, quae sub ipso sunt, quorum ipse divinitus principari ordinatus est, contrae naturam volens insipienter est motus: eâ in adunationem separatorum data sibi naturali poten∣tiâ, per generationem in ipsam adunandorum magis abusus est separationem; novantur naturae, & Deus homo fit, ut hominem perditum salvet; & in toto universaliter naturae per se ipsum quae contra naturam sunt, fissuras adjungens, & universaliter eorum quae partita sunt praemon∣stratas rationes; quibus ipsa segregatorum fieri consuevit adunatio, ostendens magnum consi∣lium implere Dei & Patris in seipsum recapitulans omnia, id est, recolligens quae in coelo sunt, & quae in terrâ; in quo etiam creata sunt, ipsâ namque universaliter omnium ad seipsum adu∣natione, ex nostra inchoans diversione, fit persectus homo, ex nobis propter nos secundum nos, omnia nostra perfecta habens; non ex nuptiali consequentiâ; per hoc ostendens, ut arbitror, quomodo erat & alius modus propagationis hominum in multitudinem Deo praecognitus, si man∣datum primus homo custodiret: inque pecudalitatem seipsum eo modo qui est per abusionem pro∣priis potentiis non dejiceret in ipsam, & secundum masculum & foeminam differentiam, & divi∣sione naturae retrusus. Cujus ut fieret, sicut dixi, homo non omnino indigebat; sine quibus au∣tem esse, fortassis est possibile, haec in perpetuum non necesse manere: in Christo enim Iesu, inquit, divinus Apostolus neque masculus est neque foemina.

10. Videsne quantum divisionis humanae naturae causam ad peccatum primi ho∣minis referendam esse inculcat? sine quibus enim, inquit, fortassis est possibile esse, haec in perpetuum non necesse manere. Ac si apertè diceret, quoniam si homo non peccaret, absque divisione suae naturae permanere poterat, non enim hoc ei ex natura accessit, sed ex delicto contigit; quae igitur necessitas cogit ut post adunationem na∣turae in pristinam sui dignitatem illa divisio permaneat: ut enim ante peccatum po∣tuit eâ carere, ita poterit post ejus redintegrationem aeternaliter permanere. Sed ne per singula ipsius persequamur sermones, in quibus apertissime edocet adunationem totius creaturae, quae in primo homine fieret si non peccaret, in Christo resurgente ante omnes per omnia factam, pauca de pluribus praesentis disputationis gratia in∣troducam. Primo igitur Dominum Jesum divisionem naturae, id est, masculum & foe∣minam, in seipso adunasse edocet: non enim in sexu corporeo, sed in homine tantum surrexit ex mortuis; in ipso enim nec masculus nec soemina est. Quamvis in ipso sexu virili in quo natus est ex virgine, & in quo passus est, apparuit discipulis suis post re∣surrectionem, ad confirmandam resurrectionis suae fidem; non enim aliter eum co∣gnoscerent, si notam eis formam non viderent; nondum enim Spiritum Sanctum plenum accepêrunt, qui eos docuit omnia. Deinde post resurrectionem nostrum orbem terrarum paradiso in seipso colligavit: nam ex mortuis in paradisum rediens, in hoc orbe cum discipulis suis conversatus est: ostendens eis manifeste non aliud esse Paradisum praeter resurrectionis gloriam, quae primùm in eo apparuit, & quam omnibus fidelibus suis daturus est; docensque nostrum orbem terrarum differentiam à Paradiso juxta rationem naturae non habere: non enim natura separantur, sed qua∣litatibus, quantitatibus caeterisque varietatibus quae propter peccatum generale, ge∣neralis humanae naturae, ad poenam ejus, immo ad correctionem & exercitationem, huic terrae habitabili superaddita sunt. Et quoniam una terra dum ad seipsam constituitur▪ inseparabilis est, ipsam naturae rationem in quâ est, liberam divisionem secundum differentiam salvans; non enim vel mole vel spatiis discernitur Paradisus ab isto habita∣bitabili orbe terrarum, sed diversitate conversationis, differentiaque beatitudinis; nam & primus homo si non peccaret, feliciter in orbe terrarum vivere posset: quo∣niam una eademque ratio est in principalibus causis orbis terrarum & paradiso, quod aptissime in seipso Deus noster post resurrectionem manifestavit: simul enim & in Pa∣radiso erat, & in hâc terrâ cum discipulis moratus est.

11. Non enim credendum est aliunde venisse localiter, ut suis discipulis ap∣pareret, & aliorsum recessisse, quum non apparebat, qui post resurrectionem, natu∣ram locorum & temporum non solum divinitate, verum etiam humanitate fuerat su∣pergressus; (spiritualia siquidem corpora, loco temporeque coarctari non facile cre∣diderim: quemadmodum neque qualitatibus, quantitatibusve, seu alicujus formae descriptionibus variari; simplicissimae enim naturae sunt, quod maxime argumento puri ignis colligitur, qui dum per omnia sensibilis mundi corpora diffunditur, tantae subtilitatis est, ut nullo loco detineatur, & tamen in omnibus operationem suam ma∣nifestare dinoscitur,) sed uno eodemque tempore, uno eodemque loco ad tempus ap∣parebat in eâ forma in qua passus fuerat, ut fidem illorum nutriret, donec verae cogni∣tionis virtute quâ postmodum profusi sunt, illuminarentur: & peracto momentaneae apparitionis spatio, mox intellectualem invisibilemque spiritualis corporis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, invisibilitatem, quae omne tempus, ut praediximus, omnemque locum superat, redibat: vel quod credibilius esse videtur, nullo modo ex resurrectionis gloriâ, loco vel tempore, vel quantitate, qualitatev•• recedens (his siquidem omnibus spiritualia corpora carere, nemo qui dubitat.) in eâ formâ qua mundo, in mundo vivens, pro mundi salute post resurrectionem discipulis suis seipsum manifestabat: non enim hu∣mana ratiocinatio praevalet ubi divina potentia solummodo pollet: nam quod ipse ait, ecce Ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi, satis ac plane indicat ipsum non solum secundum verbum, quo omnia implet, & super omnia est▪ verum etiam secundum carnem, quam in unitatem suae substantiae vel personae acce∣pit, & ex mortuis fuscitavit, & in Deum transmutavit, semper & ubique esse, non tamen localiter seu temporaliter, nec ullo modo circumscriptum; mirabili siquidem & ineffabili modo & super omnes coelestes essentias, & cum patre est secundum huma∣nitatem quae verbo patris adunata est; & Deus est & ubique regit mundum, & dili∣gentibus se, sive invisibiliter, sive visibiliter apparet: coelum non deserit & mundum

regit; ad dextram patris sedet, in summis omnia gubernans, humanae naturae salutem in imis ministrans: noli ergo in loco fingere Christi humanitatem quae post resurrectio∣nem translata est in divinitatem. Divinitas Christi in loco non est, igitur neque ejus humanitas: eodem modo sane intelligitur de tempore, de quantitate, de qualitate, de formâ circumscriptâ: his enim omnibus tota Christi humanitas, hoc est, corpus & anima & intellectus carere piissime creditur, purissimeque intelligitur post resur∣rectionis palmam; & ad eandem gloriam electos suos post Catholicam resurrectionem ducturus, qui unum in eo, & cum eo futuri sunt. Christus igitur & in paradiso erat simul & in mundo, ostendens & mundi & paradisi unam rationem naturalem esse, in seipso mundum & paradisum adunans. Non enim in mundo moles corporeas spa∣ti••sque distentas, multiplicesque diversarum partium ejus varietates, vera ratio con∣siderat & honorificat: sed naturales & primordiales illius causas in seipsis unitas atque pulcherrimas, in quas dum finis suus venerit, reversurus erit, & in eis aeternaliter mansurus. Non autem alium finem hujus sensibilis mundi credimus esse futurum, nisi in Deum & in primordiales causas suas, in quibus naturaliter subsistit, reditum.

12. Etenim ut ratio docet, mundus iste in varias, sensibilesque species, diver∣sasque partium suarum multiplicitates, non erumperet, si Deus casum & interitum primi hominis, unitatem suae naturae deserentis, non praevideret: ut faltem post rui∣nam suam de spiritualibus ad corporalia, de aeternis ad temporalia, de incorruptibi∣libus ad caduca, de summis ad ima, à spirituali homine in animalem, à simplici naturâ ad sexuum divisionem, ex Angelicâ dignitate & multiplicatione ad pecorinam con∣tumeliosamque corruptibilemque secundum corpus generationem, suum miserabi∣lem interitum, tali poena admonitus cognosceret: & ad suae dignitatis pristinum sta∣tum paenitendo, superbiamque suam deponendo, divinasque leges quas transgressus fuerat implendo, redire postularet. Non enim credendum est, divinissimam con∣ditoris clementiam peccantem hominem in hunc mundum retrusisse, quasi quâdam indignatione commotam, aut quodam vindicandi motu cupidam, (his enim accidenti∣bus divinam bonitatem carere vera ratio indicat) sed modo quodam ineffabilis do∣ctrinae incomprehensibilisque misericordiae: ut homo quilibet voluntatis arbitrio in suae naturae dignitate se custodire noluerat, conditoris sui gratiam suis poenis eruditus quaereret; & per eam divinis praeceptis obediens, quae prius superbiendo neglexerat, ad suum pristinum statum cautus & providus, pristinae suae negligentiae superbique casus humilis atque memor rediret: unde iterum per gratiam & libero suae volun∣tatis arbitrio custodito non caderet, nec cadere vellet nec posset. Sed redeamus in adunationem naturarum in Christo. Deinde, inquit praedictus Magister, per as∣sumptionem in coelum, profecto coelum vivisicavit & terram, & cum terreno hoc corpore nobis connaturali, in spiritualem substantiam videlicet mutato; rediens in coelum, unam existentent omnem sensibilem naturam manifestavit: deinde sensibilia & intelligibilia constituit; conse∣quenter per omnes coelestes, divinosque, intellectuales ordines transiens, cum animâ & corpore, hoc est, perfectâ nostra naturâ, adunavit; totius creaturae secundum principalissimam ejus ra∣tionem concursum, in se ipso perfecte inseparabilem atque immobilem ostendens; & finis in omni∣bus his secundum intelligentiam humanitatis, hoc est, secundum ipsam humanitatem, apud ipsum sit Deum apparens pro nobis: sicut scriptum est, vultui Dei & Patris, quantum homo, qui nun∣quam ullo modo à patre quantum verbum, potest recedere; ac primum nos adunavit nobismet in seipso per ablationem secundum masculum & foeminam differentiae, & pro viris & pro mulieri∣bus, quibus divisionis maxime inspicitur modus: homines solummodo proprieque vereque ostendit mundam ferentes imaginem quam nullo modo corruptionis notamina tangunt. Videsne quan∣tum aperte denuntiat hominem ad imaginem & similitudinem Dei conditum sexus differentiâ omnino caruisse, & adhuc quantum in eo imago & similitudo conditoris permanet carere; ipsamque divisionem propter peccatum secundum corpus solum∣modo accidisse: quamquam enim in anima spiritales sexus intelliguntur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 siquidem intellectus veluti quidam masculus in animâ est, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vero, id est, sensus, veluti quaedam foemina; non tamen ibi cognoscimus naturae divortium, sed Christi & ecclesiae mysterium, uniusque intellectus ad creatorem & ad creaturam contuitum. Et nobis∣cum, inquit, & propter nos simul omnem creatur am per medietates veluti propriarum partium extrema comprehendens, & circa se ipsum insolubiliter paradisum orbemque terrarum con∣junxit, coelum & terram, sensibilia & intelligibilia: corpus quippe & sensum & animam, se∣cundum nos, habens & intellectum, quibus quasi partibus per singula unicuique universaliter

cognatum associans extremum, juxta prius redditum motum divinitus omnia in se ipse reca∣pitulavit.

13. Vim verborum intentius perspice, non enim vacant virtute; corpus quippe, inquit, sensum & animam secundum nos habens, Christus videlicet, & intellectum: his enim veluti quatuor partibus, humana natura constituitur; quas partes verus quippe homo Christus & assumpsit & in seipso adunavit; homo siquidem perfectus: nil enim hominis reliquit praeter peccatum, quod in unitatem substantiae suae acciperet, inque semetipso non adunaret, hoc est, unum non faceret. Non enim in illo post resur∣rectionem quatuor sunt, sed unum, & non compositum, unum sed simpliciter unum corpus, & sensus, anima, & intellectus; quibus, inquit, quasi partibus, per singula uni∣cuique universaliter cognatum associans extremum; ac si aperte diceret, quoniam Christus quatuor humanae naturae partes accepit, & in seipso adunavit, universam creaturam, hoc est, intellectualem & sensibilem assumpsisse, & in seipso adunasse manifestum est. Etenim in homine, quem totum accepit, universa creatura condita est, singulis enim partibus, ut ipse ait, cognatum associans extremum, cognata vocans extrema, corpora omniaque visibilia: haec enim extremitatem universae creaturae deorsum versus ob∣tinent, sibique invicem cognata sunt: sursum vero versus, alteram creaturae obtinent extremitatem omnes intellectuales essentiae, quae inter se invicem similiter cognatae sunt. Singulis ergo partibus humanae naturae, cognata extrema, hoc est, connaturales naturae in Christo sociatae sunt. Corpus siquidem accipiens quartam veluti hominis partem, omnem corporalem creaturam sibi adjunxit. Sensum vero assumens, uni∣versam sensibilem sensuque utentem sibimet copulavit. Quid de anima dicendum? Nonne in eâ quam accepit non solum rationabilem animam, verum & omnem vitam nutritivam & activam in se ipso associavit? de intellectu nemo sapientum dubitat: humano enim intellectui quem Christus assumsit omnes intellectuales essentiae inse∣parabiliter adhaerent. Nonne plane vides omnem creaturam, intelligibiles dico sen∣sibilesque mediasque naturas, in Christo adunatam? Quod conclusit breviter Ma∣gister dicens, unam subsistentem simul omnem creaturam, quasi aliquem hominem, partium suarum ad se invicem coitu complexam ostendens, & ad seipsam intuentem per universitatis sub∣stantiam; juxta unam & simplicem & indiffinibilem substantiam ex eo quod non est deductionis & indifferentem notitiam: per quam unam eandemque omnis creatura recipere potest causam penitus indiscretam. Hactenus de divisionibus, deque adunationibus substantiarum ve∣nerabilem Magistrum, Maximum dico, secuti, quantum ad praesentis quaestionis at∣tinet negotium diximus; & jam ad propositum, id est, ad eam formam universalis naturae, quae & creatur & creat, & in primordialibus causis constituta est, discutien∣dam, de hâc enim in primo libro dicere proposuimus, si tibi videtur redeundum. D. Videretur plane, si de quibusdam quae in praedictis rationibus dicta sunt (quo∣niam multum me movent) clarius explanares. M. Dic mihi quae sunt illa, quae inter ea quae à me dicta sunt, valde te movent, quorumque explanationem poscere videris.

14. D. In divisionibus creatarum substantiarum secundum Maximum, nihil me movet, nec valde mihi obscurum videtur seu ambiguum, praeter hominis divisio∣nem inter masculum & foeminam; eamque non ex primâ hominis conditione ad ima∣ginem Dei, sed ex poena peccati processisse. Iterumque post Catholicam resurrectio∣nem omnium corporum, quae in fine mundi futura est, ipsam divisionem non amplius permansuram, sed in unitatem primordialis naturae reversuram; quis enim talia au∣diens non expavescat, confestimque in haec verba prorumpat: Non ergo post resur∣rectionem masculi & foeminae futurus est sexus? si uterque penitus ab humanà aufe∣retur naturâ. At qualis forma in homine apparebit, si nemo masculi seu foeminae cor∣pus habuerit; aut qualis poterit fieri cognitio, si utriusque sexus futura sit extermi∣natio, inque simplicem indiscretamque formarum differentium adunationem omnium hominum coagulatio, sive spiritualis incorporeaque seu visibilis & corporea, loco & tempore circumscripta: & hoc in ambiguo à te praetermissum est, atque indiscussum. Quamvis videaris in corporibus resurrectionis spirituales quantitates qualitatesque magis quam corporales suadere esse futuras; ut non dicam quantum haec doctrina omnium aut penè omnium Latiaris linguae sanctorum magistrorum autoritati resistat; qui unanimiter post resurrectionem omnium utriusque sexus integritatem futuram esse asserunt: ita ut vir in formam viri, foemina in formam foeminae, cum omnium cor∣poralium partium indiciis quibus maxime uterque sexus discernitur, redeat, ac sic sive

in gloria, sive in poena aeternaliter permaneat. Si tamen aeterna poena corporaliter fu∣tura sit, sicut aeterna gloria: sed de hâc quaestione in quinto tractabimus. Multis item videtur incongruum coaeternam beatitudini miseriam fore credere, quibus Evangelicus sermo videtur resistere, qui ait ite maledicti in ignem aeternam. Haec ut dixi in praedictis substantiarum factarum à Deo divisionibus, maxime mihi scrupulum in∣gerunt. De reditu autem & adunatione quicquid jam à te dictum est, durum mihi at{que} obscurum universaliter esse fateor. Non enim clare video, quomodo utriusque sexus humanae naturae adunatio in Christo primum à mortuis resurgente facta est, & in omnibus hominibus mundo futura sit, in eodem enim sexu quo in carne vixit, Christum credimus resurrexisse, semperque permanere & permansurum esse. Quis autem ne∣gabit virili sexu ipsum fuisse indutum, priusquam pateretur & resurgeret; similiter etiam credimus omnes homines in eodem sexu, in quo cadunt, resurrecturos esse. Quomodo quaeso orbis terrarum paradiso, terraque unita coelo, omnisque sensibilis creatura intelligibili, & haec omnia Deo copulabuntur, ita ut unum sint, nullaque in eis diversitas appareat; & maxime illud, quod promisisti à te explanandum, hoc est, quomodo omnium substantiarum praedictarum reditus in unum, atque adunatio fu∣tura sit? Utrum reipsà, hoc est, transitu omnium sensibilium in intellectualia, ita ut peracto mundi hujus sensibilis curriculo omnia sint spiritualia, nihil corporeum seu sensibile remaneat; an solo contuitu animi naturalem unitatem omnium rerum in suis rationibus primordialibusque causis contemplantis? ea namque quae extrinsecus cor∣poreo sensui varia multipliciaque locis, temporibus, qualitatibus, quantitatibus cae∣terisque sensibilis naturae differentiis apparent, in suis rationibus secundum quas à creatore omnium condita sunt, aeternaliterque immutabili suae naturae statu, certisque divinae providentiae regulis subsistunt, puro intellectui, rerum omnium veritatem inquirenti, invenienti, consideranti, unum individuum videntur esse, & sunt. Nam quantum exteriores naturae, sensibiles dico atque corporales, locis temporibusque caeterisque accidentibus variari appetunt (in his enim eorum pulchritudo maxime arridet; ideoque à carnalibus animis, longè à veritate & unitate distantibus, inque temporalium rerum numerositatem diffusis, intemperatè luxuriosèque amantur:) tan∣tum interiores, hoc est, intelligibiles essentiae, simplicem sui individuamque unitatem in seipsis & inter seipsas inseparabiliter ostendunt, atque per hoc, sapientum animos pulchritudinem harmoniae societatisque earum contemplantes delectant; quibus ex instabili diversaque locorum ac temporum varietate redeuntibus, solius unitatis immutabilisque veritatis contemplatio primum promittitur. Non enim coelestes virtutes quas variis nominationibus Scriptura Sacra nominat, per-hunc mundum vi∣sibilem extrinsecus corporeisque sensibus intueri credendas esse aestimo: nec tamen eas eum omnino ignorare putandum, quando per eas regi ac ministrari haec omnia visibilia Sancta edocet Scriptura (leges siquidem divinae per angelos administratae sunt; quibus bonorum hominum mores correcti, ordinati, à pravis viis reducti, mul∣tiplicibus divinae prudentiae doctrinis exercitati, ad pristinum naturae modum revo∣cantur) sed in causis quas ipsae aeternaliter considerant hunc mundum quem guber∣nant, quantum eis sinitur, perspiciunt, non locorum spatiis divisum, non variis temporum motibus distinctum, non numerositate partium suarum dispersum, non qualitatum quantitatumve multiplicibus differentiis dissimilem, non molis magnitu∣dine tumidum, non diversis longitudinis, latitudinis, altitudinisque spatiis distentum; sed totum simul simpliciterque in suis rationibus immutabiliter subsistentem. De his igitur obscuris quaestionibus quae per meipsum ad liquidum intueri nequeo, luculen∣tius à te discernendum aestimarim; tuo tamen arbitrio, quo ordine aperiendae sint, tantum ut aperiantur, sive nunc sive postea, mihi visum est tribuere.

M. De his omnibus quae, ut dicis, tibi clarè non patescunt, alium disserendi locum rerum ordo expetit; sed hic breviter praelibandum, quoniam haec omnia quae difficilia tibi videntur uno argumento possunt concludi. Si enim Christus qui omnia intelligit, immo est omnium intellectus, reipsâ omnia quae assumpsit, ordinavit; quis dubitet quod praecessit in capite ex principali exemplo totius humanae naturae, in tota fore subsecuturum, sicut in quinto libro tractabimus? Siquidem hujus praesentis libri textus nil aliud flagitat, quàm ut pro viribus nostris quicquid lux animorum largita fuerit, de Primordialibus causis disputemus.

15. D. Ingredere quovis ordine, eo enim modo quo praesentes quaestiones de

quadripartitâ universalis naturae divisione propositae sunt, non incongruè explanan∣das esse opinor. M. Ratiocinationis exordium ex divinis eloquiis assumendum esse aestimo. D. Nil convenientius, ex ea enim omnem veritatis inquisitionem initium sumere necessarium est. M. Divinissimus propheta, Moisea dico, in principio libri Geneseos, In Principio, inquit, fecit Deus coelum & terram: quo in loco omnes Sanctae Scripturae expositores ingenii sui acumen exercuerunt, diversisque intelligentiae mo∣dis, quid coeli nomine, quid terrae, propheta immo & Spiritus Sanctus per prophetam voluit significari, exposuerunt; alii siquidem brevem quandam comprehensionem totius perfectae naturae his verbis insinuari aestimant. Coeli quidem nomine totam spi∣ritualem intellectualemque naturam, conditam atque formatam; Terram vero omnem corpoream sensibilemque suis perfectissimis definitionibus constitutam, intimari arbi∣trantur. Alii informitatem utriusque creaturae, spiritualis quidem nomine coeli; terrae vero appellatione, mundi hujus corporalis inchoationem suadere conantur. Alii totius sensibilis creaturae (quae veluti duabus principalibus partibus, coelo dico & terra, perficitur) creationem, his verbis indicari affirmant; ita ut nihil de spiritualis creaturae conditione in hoc loco significetur, sed solummodo plenitudinem corporeae creaturae propheta voluerit describere. Inter has enim duas partes, coelum dico & terram, veluti inter quosdam duos extremos terminos, à se seinvicem discretos, suis medietatibus connexos, hujus mundi sensibilis universitatem harmonia quâdam na∣turali compositam coadunatamque esse certis rationibus edocent. Sed longum est, & praesentis operis proposito inconveniens, per diversas diversorum opiniones multas ac varias sermonem extendere; superfluumque videbitur aliorum intellectus de hu∣jusmodi negotio, nisi ubi summa necessitas exigit, introducere. Mihi autem mul∣torum sensus consideranti, nil probabilius, nil verisimilius occurrit, quam ut in prae∣dictis Sanctae Scripturae verbis, significatione viz. coeli & terrae, primordiales totius creaturae causas, quas Pater in unigenito suo filio, qui principii appellatione nomi∣natur, ante omnia quae condita sunt creaverat, intelligamus: & coeli nomine rerum intelligibilium coelestiumque essentiarum, terrae vero appellatione sensibilium rerum quibus universitas hujus mundi corporalis completur, principales causas significatas esse intelligamus. D. Similiter etiam hunc intellectum prae caeteris eligerem, si me paululum non moveret illa ambiguitas quae in praedictis intelligentiae discretionibus videtur oriri. Nam ut mihi videtur, aut parva aut nulla differentia est inter eorum intellectum, qui dicunt informitatem utriusque naturae (intelligibilis dico atque sensibilis) & eorum qui primordiales causas intelligibilium & sensibilium praedictis Scripturae verbis descriptas esse judicant. Nam informem materiam ejusque infor∣mitatem causam quandam rerum esse dicimus; in eá siquidem inchoant, quamvis informiter, hoc est, adhuc imperfectè; ac prope nil esse, non tamen penitus nihil esse intelliguntur, sed inchoamentum quodammodo esse, formamque & perfectionem appetere.

M. Esto igitur intentior, & rerum differentias acute perspice, nebulasque am∣biguitatis ex acie intentionis tuae penitus depelle. Non enim ut arbitror te potest latere alias esse rerum informitates, & alias rerum causas perfectaque Principia: nam si esse & non esse sibi invicem opponuntur è contrario, nil propinquius est ad vere esse quam informis materia; est enim, ut ait Augustinus, informe prope nihil. Num tibi videtur parva distantia inter id quod verae essentiae est propinquum, & id quod verae essentiae privationi quae nihilominus dicitur esse, est proximum; nec rerum informita∣tem causam essentiae formaeque ac persectionis rerum esse diximus, sed magis priva∣tionem essentiae, formaeque & perfectionis rerum. Causa siquidem, si verè causa sit, omnia perfectissime, quorum causa est, in seipsâ perambit, effectusque suos prius∣quam in aliquo appareant in seipsâ perficit; & dum in genera formasque visibiles per generationem erumpunt, perfectionem suam in ea non deserunt, sed plene & immutabiliter permanent, nulliusque alterius perfectionis indigent nisi ipsius unius in quâ semel & simul & semper subsistunt. Non parva siquidem mihi videtur esse talis differentia, longe siquidem à seipsis distant primordiales causae quae ab uno summoque omnium principio, quod à nullo est, perfectissimè in suis immutabilibus rationibus conditae sunt, & informitates omnium rerum quae non solum ad perfectio∣nem formae nondum perveniunt, sed vix jam esse incipiunt, nec longe ex non esse recedunt: quamvis enim videantur rerum informitates medietatis locum obtinere

inter esse & non esse, incipientes esse ex non esse; siquidem ex non esse, processionem quandam ad esse inchoant: nondum tamen ad perfectionem formae atque essentiae in∣telliguntur pervenisse; plus appropinquare judicantur ad non esse quam ad esse. Nihil enim aliud est rerum informitas nisi motus quidam, non esse omnino deserens, & statum suum in eo quod vere est appetens. Primordiales vero causae ita in prin∣cipio, hoc est, Dei verbo, quod vere dicitur esse & est, conditae sunt, ut nullo motu perfectionem suam in aliquo appetant, nisi in eo in quo sunt immutabiliter, perfecteque formatae sunt. Semper enim ad unam rerum omnium formam quam omnia appetunt, Verbum patris dico, conversae formantur, & formationem suam nunquam deserunt. Causae quippe locorum & temporum in eis sunt: quae vero sub ipsis sunt inferioribus rerum ordinibus, ita ab eis creantur, ut ad seipsas ea attrahant, omniumque rerum principium unum appetant; ipsae vero nullo modo ad ea quae sub eis sunt respiciunt, sed suam formam superiorem se semper intuentur, ut sem∣per ab ea formari non desinant. Nam per seipsas informes sunt, & in eâ universali suâ formâ, in Verbo dico, semetipsas perfecte conditas cognoscunt. Quis autem rectae intelligentiae, haec quae de primordialibus causis dici possunt, de informitate rerum dicere audebit? praesertim cum & informis rerum materia, non aliunde credatur manare, nisi ex causis primordialibus. Si enim primordiales causae ideae primordiales appellantur quae primitus ab una creatrice omnium causa creantur, & ea quae sub ipsis sunt, creant: nam primordiales causas & creari & creare diximus: quid mi∣rum, si quemadmodum in numero eorum quae post primordiales causas condita sunt, informem materiam esse credimus certisque rationibus firmamus, eam quoque à pri∣mordialibus causis creari fateamur.

16. D. Alius igitur est intellectus primordialium causarum, alius informium ma∣teriarum: M. Praedictis rationibus ita concedere cogimur. Caetera considera simili∣ter, & quod sequitur varii tradunt. Terra autem erat invisibilis & vacua: vel juxta LXX. invisibilis & incomposita, & tenebrae erant super faciem abyssi. Alii namque terrae inanis & vacuae seu invisibilis & incompositae nominatione, visibilis creaturae; abyssi vero tenebrosae vocabulo, invisibilis essentiae unitatem figuratè intelligi volunt. Omnis siquidem corporalis sensibilisque creatura ex materiâ & formâ constituitur, atque ideo materia carens formâ, informis dicitur, hoc est, carens formâ, & invisi∣bilis & incomposita, seu inanis & vacua: accedente vero forma visibilis dicitur & composita, solidaque atque perfecta, naturae suae certae finibus circumscripta; in∣visibilis vero creatura, i. e. intellectualis & rationalis, informis dicitur, priusquam ad formam suam, creatorem videlicet suum convertatur. Non enim sufficit ad per∣fectionem ex essentiâ essentialique differentia subsistere: (his enim duobus omnis in∣tellectualis creatura componitur;) nisi ad verbum unigenitum, dico Dei filium qui est forma intellectualis vit••, conversa perficiatur: alioquin imperfecta informisque re∣manet. Alii terram inanem vacuamque seu invisibilem incompositamque dictam arbitrantur molem hanc terreni corporis, primo conditam vacuam quidem & inanem, ut illis videtur, quia nondum diversis generibus formisque germinum, fruticum, animaliumque ornata erat; invisibilis vero, aut quia humidae naturae abundantia undique superfusa erat, aut quia homo qui eam aspicere posset, nondum ex primordialibus causis per generationem eru∣perat; tenebras autem super abyssum aiunt, quod aer qui undique abysso circumfusus fuerat, adhuc lucidus non erat, ideoque constitutam inter se abyssum nondum illumin••re poterat: cui sensui quamvis sanctus Augustinus refragari videatur, non omnino tamen, quia sancti Basilii est, à nobis refellitur. Non enim nostrum est de intellectibus san∣ctorum patrum judicare, sed eos pie ac venerabilter suscipere: non tamen prohi∣bemur eligere, quod magis videtur divinis eloquiis rationis consideratione convenire; sed si quis dixerit praedicta Prophetae verba non aliud, quàm primordiales rerum cau∣sas innuere, non videbitur ex veritate deviare. Quid enim? num incredibile est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est principale exemplar corporalis naturae, quod significatur terrae nomine, quodque ante hunc mundum sensibilem perpetuo perfectissimeque Deus in prin∣cipio, hoc est pater in filio condiderat, vacuum atque inane posse vocari? Va∣cuum quidem, quoniam omni sensibili in suis effectibus vacabat priusquam in genera formasque sensibilis naturae per generationem locis temporibusque prodiret? Inane vero, quia nullam quantitatem, nil corporali mole densum, nil locis disper∣sum, nil temporibus mobile adhuc in ea intellectus propheticus, qui in divina my∣steria

est introductus, aspexerat. Haec enim vocabula, inane dico & vacuum, plus primor∣dialis naturae ante omnia in Verbo conditae plenissimam immutabilemque significant perfectionem, quam mutabilem imperfectamque hujus mundi sensibilis informem ad∣huc processionem, locis temporibusque dispersam, perque generationem esse incho∣antem, diversisque sensibilis creaturae numeris formari appetentem. Saepe quidem inane & vacuum & in laudibus rerum corporalium solent poni: totum namque spatium quod inter globum terrae chorosque siderum, extremumque mundi am∣bitum in medio est constitutum, in duas partes est à sapientibus mundi divinaeque Scripturae divisum: inferior enim pars à terra usque ad Lunam, aer dicitur, hoc est spiritus: superior vero à Luna usque ad sydera extremae sphaerae, aether, id est pu∣rus spiritus; ambae autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 à Graecis, vacuum seu inane à Latinis vocantur: sed purissimum clarissimumque illud superius spatium constat superioris esse naturae, se∣renissimum, aeternoque silentio quietum, exceptis harmonicis cantilenis consonantiis∣que Planetarum, omnem terrenum & mortalem sensum tonorum semitonorumque acumine superans, subtilissimique ignis motibus labens, diurni luminis plenum, praeter portiunculam quam umbra terrae obtinet, quae nox appellatur, ideoque di∣citur vacuum: nec immerito, quoniam omni terrâ crassaque mole vacat, nulloque cor∣poreo pondere impletur. Planetarum etenim levissimi globi & spiritales sunt, & quia nulla terrenâ qualitate gravantur, nullam obscuritatem efficiunt. Lunae si∣quidem humiditas sordesque quae in eâ apparent, non ex suae naturae puritate, sed ex terrenae molis vaporibus quos Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocant, humidaeque abyssi vicinitate, accidit: hujus quoque corpulentioris aeris inferiorisque nebulositas & obscuritas, non ex seipso, sed ex aquarum terrarumque propinquitate advenit. Unde enim na∣scitur Lunae humiditas & aeris nebulositas, tonitruaque, fulminaque, imbres, pluviae, nix, gelu, varii flatus ventorum? non aliunde nisi ex terrenis aquaticisque vaporibus occasionem accipiunt.

17. Quid ergo mirum si primordiales rerum visibilium causae terrae inanis & vacuae vocabulo figurate insinuentur, prae nimia subtilitate ineffabilique intellectu∣alis suae naturae simplicitate, priusquam in genera & formas sensibilesque numeros, in quibus veluti quibusdam nebulis corporeis sensibus apparent, per generationem de∣fluerent; quoniam visibilis mundi praedicta spatia, propter sui subtilitatem ac paene incorporalitatem, inania seu vacua non incongrue appellantur. Sic ait quidam Poe∣tarum: Aeraper vacuum saltu jaculabere corpus. Item Virgilius in duodecimo, Tum lapis ipse viri vacuum per inane volutus. Eadem ratio est alterius interpretationis, quae dicit terram invisibilem incompositamque fuisse. Quid enim aliud rationabi∣lius ista invisibilitas mysticae terrae significaret, quam primordialium causarum cor∣poralis creaturae obscuritatem, nullo coloris lumine, nulla formarum discretione adhuc declaratam, insuper etiam purissimos intellectus superantem. Merito quo∣que causae primordiales incompositae praedicantur, sunt enim simplices omnique com∣positione omnino carentes; nam in eis est ineffabilis unitas, inseparabilisque incom∣positaque harmonia, universaliter differentium seu similium partium copulationem supergrediens. Quid dicam de causis principalibus intellectualis essentiae, nonne con∣gruentissime tenebrosae abyssi vocabulo à Spiritu sancto appellatae sunt? Abyssus enim dicuntur propter earum incomprehensibilem altitudinem, infinitamque sui per omnia diffusionem, quae nullo percipitur sensu, nullo comprehendi∣tur intellectu, praeque ineffabilis suae puritatis excellentia tenebrarum nomine ap∣pellari meruerunt. Siquidem & sol iste sensibilis intuentibus eum saepe ingerit te∣nebras non valentibus eximium sui intueri fulgorem. Tenebrae itaque erant super causarum primordialium abyssum; nam priusquam in coelestium essentiarum nume∣rositatem procederent, nullus intellectus conditas eas cognoscere potuit, quid essent. Et adhuc tenebrae sunt super hanc abyssum, quia nullo percipitur intel∣lectu, eo excepto qui eam in principio formavit. Ex effectibus autem, hoc est, processionibus ejus in intelligibiles formas, cognoscitur solummodo quia est, non au∣tem intelligitur quid est.

18. Sed utrum mystica illa terra invisibilis, ipsaque tenebrosa abyssus & in∣tellectualis primarum causarum invisibilis terra perpetuo erit, abyssusque tene∣brosa aeternaliter permanebit; an quandoque, hoc est, post finem mundi hujus in∣visibilis in notitiam intellectualium rationaliumque essentiarum perventurae sunt,

non parva indiget indagine. D. Immo maximâ, & ne hoc intactum praetermittas obnixe peto. M. Dic quaeso quid tibi videtur, num primordiales causae rerum, quas terrae atque abyssi vocabulis significatas esse, praeque incomprehensibili atque excel∣lenti altitudine invisibiles tenebrosasque dictas arbitramur, cùm per generationem in genera formasque, in numeros differentiasque rerum seu sensu seu intellectu compre∣hensibilium procedunt, invisibiles incomprehensibilesque esse desinunt; an semper in excellentia suae naturae, in quâ ante omnia in principio conditae sunt, permanent, & sub nullum sensum intellectumve cadunt, ita ut & in rebus quarum causae sunt sensi∣bus seu intellectibus quodammodo appareant, & excelsitudinem suae incomprehen∣sibilitatis non deserant, ac veluti in tenebris quibusdam (in secretissimis dico divinae sapientiae sinibus) semper sedeant? D. Eas perpetuo invisibiles tenebrasque esse credi∣derim. Si enim ipsa sapientia Dei patris, in quo omnia facta sunt vereque subsistunt, & extra quam nihil intelligitur esse, in seipsâ incomprehensibilis invisibilisque per∣manet; Lux enim est inaccessibilis, omnem intellectum superans: quid mirum si causae omnium quae in eâ, & per eam, & ad eam factae sunt, invisibiles incomprehensibilesque aeternaliter credantur esse, & incommutabiliter permanere? M. Exemplo naturae nostrae illud possumus concipere; nam quod intellectus noster in seipso primum ra∣tionabiliter concipit, & ad habitum purae perfectaeque intelligentiae perducit, semper & in se obtinet, & quibusdam signis extrinsecus profert. Verbi gratiâ, si veram cogni∣tionem de aliquo sensibili vel intelligibili sapiens animus percepit, ipsa cognitio & in ipso fixa permanet, & phantasias primo mittit in cognitionem, demum in sensus, de∣mum in vocum signa, aliosque nutus quibus animus secreta sua molimina gradatim descendentia solet aperire, inque animorum aliquorum notitiam naturalibus artifi∣cialibusve progressionibus proferre non tardat.

M. Principales itaque causae, & in ea quorum causae sunt proveniunt, & prin∣cipium, id est, patris sapientiam in quâ factae sunt, non relinquunt; & ut sic dicam, in se ipsis permanentes, invisibiles tenebraeque suae excellentiae semper absconditae in ef∣fectibus suis veluti in lucem quandam cognitionis prolatae, non cessant apparere. D. Haec probabiliter suaderi possunt; sed nosse velim utrum principia rerum, quae primordialium causarum nominibus appellantur, seipsa intelligunt, priusquam in ipsas res, quarum causae sunt, profluant, necne? M. Ad hoc breviter responden∣dum; Si Deus in sapientia sua fecit omnia quae fecit, teste Scripturâ quae dicit omnia in sapientia fecisti; cui dubitare permittitur omnia quae in sapientia facta sunt, sicut ipsa sapientia seipsam cognoscit, & quae in ipsâ facta sunt, non solum seipsa cognosce∣re, sed & rerum quarum principia sunt notitiâ non carere? Non enim credendum est in divina sapientia aliquid insipiens & seipsum ignorans conditum fuisse; sed de his diligentius alibi considerandum. D. Ita fiat; nam non brevem transitoriamque quaerit indagationem, si primordiales causae seipsas sapiunt quoniam in sapientiâ creatae sunt, aeternaliterque in eâ subsistunt quae nullum insipiens in se recipit, quo∣modo ex sapientibus causis multa insipientia procedunt. Non enim omnia quae ex iis profluunt sapientia sunt; duas siquidem naturas sapientiae participes esse credimus, intellectualem in angelis, in hominibus rationalem: caetera vero quae à sensibus seu ab intellectu comprehendi possunt, sapientiae expertia credimusesse, quamvis breviter quis respondere valeat, non esse mirum in sapientibus exemplaribus insipientium causas subsistere, dum videmus in solaribus radiis tenebrarum occasiones naturaliter inesse, dumque in se ipsis nullas tenebras esse sinunt, eas tamen de causis in se insitis veluti sibi oppositas gignunt.

19. D. Quid ergo vult quod sequitur? Et Spiritus Dei superferebatur super aquas. An forte hoc additum ne aestimarentur primordiales causae non solum intel∣lectualis rationalisque creaturae virtutem, verum & creatoris earum intelligibilem cognitionem prae nimiâ suae naturae excellentiâ superare? M. Et spiritus, inquit, Dei ferebatur super aquas; ac si diceret, primordialium causarum infinita incomprehensi∣bilisque abyssus, ac per hoc invisibilis tenebrosaque merito appellata, non ita omnem intellectum rationemque altitudine obscuritatis suae effugit, ut etiam à Spiritu Dei comprehendi & superari non possit; Deus namque ipsas veluti quaedam fundamenta principiaque naturarum omnium quae ab eo sunt, in principio fecit, supereminentique suâ gnosticâ virtute eas comprehendit, spiritusque ejus non locali vehimine, sed co∣gnitionis eminentiâ eis superfertur. Potest & sic dici, Spiritus Dei superferebatur super

aquas; non enim primordiales omnium causas tantae excellentiae esse credere debe∣mus, ut superior nulla eas praecedat causa quae eas superat: est enim una eademque omnium causa ex quâ & per quam, & in quâ, & ad quam, rerum omnium praeceden∣tes occasiones primitus factae sunt; ideoque omnibus superferri non immerito Scri∣ptura testatur, quia universae creaturae à se inchoantis esse ordinem praecedit, & in eam desinit; non quod in eâ hoc prius & hoc posterius ratione temporum creatum sit, cum simul & semel omnia aeternaliter in ipsâ sint, & ab ipsâ facta sunt; sed quod ordine ineffabili incomprehensibilique omni intellectui divina providentia universi∣tatem conditae naturae ex non-existentibus in existentia produxit, quorum alia aliis quâdam essentiali dignitate praeferuntur; ita ut ea quae circa universalem omnium causam, ipsum Deum dico, proxime atque immediate nullâ creaturâ superiori inter∣positâ creduntur & intelliguntur esse, principalissima condita universitatis principia jure praedicentur; ac deinde alia ex aliis à summo usque deorsum, hoc est, ab initio intellectualis creaturae usque ad omnium infimum, quod est corpus, descendunt: spi∣ritus ergo Dei super tenebrosam abyssum causarum omnium primordialiter facta∣rum superfertur, quia solus conditor spiritus conditas causas cognitionis causâ su∣pereminet, omniumque causarum quas creaverat una ac sola praecedens & super∣excellens causa est, & principalissimus fons omnium quae à se in infinitum profluunt, & in se recurrunt; & à nullo alio, si de Spiritu Sancto propiè intelligitur, nisi à patre manat; ab ipso enim est filius per ineffabilem generationem, in quo ut in prin∣cipio fecit omnia; ab ipso est Spiritus Sanctus, per processionem, qui fertur super omnia. Pater siquidem vult, filius facit, Spiritus Sanctus perficit; nec hoc videtur obsistere quae dicit patrem in filio omnia fecisse; non enim aliud est patrem velle omnia fieri, & aliud patrem in filio omnia facere, sed unum atque id ipsum esse pa∣trem velle & patrem facere; ipsius enim actio suum velle est. Nam & de filio & Spiritu Sancto similiter intelligendum est, eorum siquidem operatio nil aliud est, quam eorum voluntas; nec alia voluntas est patris & filii, aliave Spiritus Sancti, sed una eademque voluntas, unus amor, trium substantiarum unius essentialis bonitatis, quo se movet Pater facere in filio omnia & perficere in Spiritu Sancto; & quicquid facit filius, perficit Spiritus Sanctus, totum refertur ad patrem facientem & perficien∣tem; quia ex ipso sunt omnia: ex ipso enim est filius, per generationem, qui facit omnia; ex ipso est & Spiritus Sanctus per processionem, qui perficit omnia: summa Trinitas, quae intelligitur esse ex his quae sunt, & sapiens esse cognoscitur ex his quae sapiunt, & vivere ex his quae moventur manifestissime comprobatur. Est igitur, & sapit, & vivit. Si autem, sicut quidam Syrus transtulisse fertur, (qui ut ait Sanctus Basilius, tantùm à mundana sapientia recessit, quantum verorum doctrinae appropinquavit) sic legatur, & Spiritus Dei fovebat aquas, facilior intellectus occurrit. Spiritus enim San∣ctus causas primordiales quas Pater in principio, in filio videlicet suo fecerat, & ut in ea quorum causa sunt procederent fovebat, hoc est, divini amoris fotu nutriebat; ad hoc namque ova ab alitibus, ex quibus haec metaphora assumpta est, foventur, ut in∣tima invisibilisque vis, quae in eis later, per numeros locorum temporumque in for∣mas visibiles corporalesque pulcritudines igne aëreque in humoribus seminum terre∣nâque materia operantibus erumpat.

20. D. Nec hoc sano intellectui repugnat, sed brevem luculentamque 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, recapitulationem velim à te fieri, quatenus clarius distinctiusque valeam intelligere, quae verba specialiter praedictae Sacrae Scripturae primitivas rerum causas causarumque omnium causam volunt significare. M. Adesto igitur ad haec diligentius intuenda. D. Praesto sum. M. Primitivas causas, quas Sanctus Diony∣sius principia rerum omnium vocat, simpliciter generaliterque significatas esse his verbis intellige. In principio fecit Deus coelum & terram, hoc est, Deus in verbo suo intelli∣gibilium essentiarum sensibiliumque universaliter causas condidit. Sed propheta quae generaliter pronuntiavit, specialiter dividere voluit. Causas itaque sensibilium rerum quibus mundus iste conficitur, praeque nimiâ suae naturae subtilitate mentis oculis incontemplabiles, eximiâque sui puritate omni corporeâ crassitudine carentes, his ver∣bis insinuatas esse cognosce. Terra autem er at invisibilis & incomposita; sic enim transtu∣lerunt LXX interpretes; seu secundum Hebraicam veritatem, Terra autem er at inanis & vacua. Deinde coelestium intelligibiliumque essentiarum primitiva principia tantâ altitudine tantâque subtilitate obscuritateque suae conditionis omnem intellectum

superantia, his verbis noveris esse introducta utriusque interpretationis consonantia, Et tenebrae erant super aquas. Quomodo vero causarum omnium causa, omniumque principium, singularisque fons ex quo omnia, quo in coelo & in terra sunt, profluuut, inaccessibili incomprehensibilique lucis suae excellentia omnia quae in primordialibus causis condidit, superexaltat, & supercognoscit, super essentialitatem superque ex∣cellentiam ipsius, his verbis inspice esse intimatam, Et spiritus Dei ferebatur super aquas. Nam quod specialiter Theologia de Spiritu Sancto protulit, hoc communiter de summâ Sanctâque Trinitate & credit sana fides & intelligit. Sancta cnim & insepa∣rabilis unitas infinitè abysso à se conditae, excellentiâ suae essentiae sapientiaeque su∣perfertur. Si vero illum Syrum quem Sanctus Basilius in Examero suo magnis laudibus praedicat, qui pro eo quod alii interpretes posuere, Spiritus Dei ferebatur super aquas, interpretatus est è Syra lingua quae Hebraicae vicina est, & Spiritus Dei fovebat aquas, sequi volueris, Divinam pietatem altitudine suae clementiae tenebrosam primordia∣lium causarum abyssum superantem, eamque foventem & foecundantem, ut ex occul∣tis ignotisque naturae suae sinibus in cognitionis facilitatem per generationem, perque genera in formas speciesque proprias sensibilium intelligibilliumque substantiarum multiplicem processionem, in suos varios innumerabilesque prodirent effectus his verbis insinuatam reperies, Et Spiritus Dei fovebat aquas; ac per hoc summam & sin∣gularem omnium causam, Sanctam dico Trinitatem, apertè declaratam his verbis in∣tellige, In Principio fecit Deus coelum & terram. Patrem videlicet in Dei nomine, ver∣bumque ejus Principii appellatione, & paulo post Spiritum Sanctum ubi ait, Spiritus Dei ferebatur super aquas. Non enim de alio spiritu hunc locum Sacra Scriptura protulit. Ecce habes causas primordiales & causarum causam praedictis Theologiae verbis aptè distincteque, ni fallor, declaratas. D. Habeo plane libenterque accipio Dei no∣mine, Patrem: principii, filium Dei: spiritus Dei, spiritum sanctum significatos: Terrae vero visibilium vocabulo, causas; Abyssi, intelligibilum indicatas; Divinae vero naturae superminentiam, hoc est, altitudinem causae causarum, superlationis seu fotus seu foecunditatis symbolo esse suasam. M. Prius itaque quam ad Senariae quantitatis primordialium causarum in sex intelligibiles primas dies à Theologiâ distinctarum veniamus considerationem, pauca de primâ summâque omnium causâ, de Sanctâ dico Trinitate, dicenda arbitror si tibi videtur.

D. Nil avidius quaesserim, nil salubrius crediderim, nil altius intellexerim, quam quod de universali omnium ineffabili fonte veris probabilibusque dicitur in∣vestigationibus. Non enim alia fidelium animarum salus est, quam de uno omnium principio quae vere praedicantur credere, & quae vere creduntur intelligere. M. Dic itaque quaeso quid intelligis quando Theologiam dicentem audis; In principio fecit Deus. D. Nil aliud quam quod inter nos convenerat, patrem in verbo suo omnia fecisse. Dum enim Deum audio, Deum Patrem cogito. Dum principium, intelligo Deum verbum. M. Quid de hoc quod Theologus ait, In principio fecit Deus, u∣trum intelligis Patrem Verbum suum primo genuisse, ac deinde Coelum ac Terram in eo fecisse: an forte verbum suum aeternaliter genuit, & in ipso aeternaliter omnia fe∣cit; ita ut nullo modo processio verbi à Patre per generationem praecedet processi∣onem omnium de nihilo in verbo per Creationem? Et ut manifestius dicam, utrum primordiales causae in verbo Dei in quo factae sunt non semper fuerunt, & erat ver∣bum quando non erant Causae; an coaeternae ei sunt, & nunquam erat verbum sine causis in se conditis, & nullo alio modo intelligitur verbum causas in se conditas prae∣cedere nisi quod verbum causas creat, causae vero creantur à verbo? D. Illud pri∣mum non omnino concesserim. Non enim dico quomodo possit temporaliter praece∣dere Generatio verbi ex Patre creationem omnium à Patre in verbo & per verbum, sed haec coaeterna esse sibi arbitror; Generationem dico verbi, & creationem omnium in verbo, nullum quippe in Deo accidens aut temporales motus aut temporales pro∣cessiones quis existimat recte. Hoc autem quod posterius positum est non incongrue concesserim, hoc est, Generationem verbi à Patre, nullo modo creationem omni∣um in verbo à patre temporaliter praecedere, sed coaeterna sit esse: nam & Propheta di∣cit patrem alloquiis, Omnia in sapientia fecisti: simul enim Pater & sapientiam su∣am genuit, & in ipsâ omnia fecit. Et alibi idem Propheta ex persona patris ait, eructa∣vit cor meum verbum bonum, dedico ego opera mea regi: ac si aperte diceret ex secreto sub∣stantiae meae verbo in eo nascente opera mea facio in eo quae ego illi regnanti do.

Idem iterum ad patrem, Tecam principium in die virtutis tuae: ac si dixisset, tecum semper est, & in te principium omnium, hoc est, verbum tuum. Si ergo semper prin∣cipium in Patre & cum patre, nunquam erat & principium non erat, sed semper prin∣cipium. Et quare non accidit ei principium esse: nunquam erat sine his quorum prin∣cipium est. In die virtutis tuae; In die, hoc est in notitiâ intellectualis & rationalis creaturae à te generationis Virtutis tuae, hoc est, sapientiae tuae; dies enim virtutis pa∣tris in hoc loco non incongrue intelligitur cognitio ineffabilis nativitatis Dei verbi ex Deo Patre. Quantum datur naturae intelligere quod superat omnem intellectum, & ad lucem inaccessibilem conceditur accessus per Theophanias, hoc est, divinas ap∣paritiones, quas Theologia puris intellectibus ingerit, & ineffabili modo, nullique cognito infigit, ut de omnino per seipsum incognito habitum quendam verae cogni∣tionis in semetipsis possideant. Virtus enim patris est sapientia patris in quâ omnia fecit: sed illa cognitio divinae generationis adhuc in me est per fidem, in Angelo per speciem: immo & nec in me, nec in Angelo est per speciem; Generationem enim ejus quis enarrabit? nullus quippe hominum, nulla coelestium virtutum Generationem Verbi à patre potest cognoscere quomodo vel qualis est: nam nemo novit hominum vel angelorum quid est, vel quis genuit, vel quis est, vel quid est quod genitum est: sed solus novit quid genuit, qui genuit, & quia genitum est quicquid genitum est, & qui genuit novit seipsum, & quid est, & quomodo & qualiter genuit quicquid de se genuit; similiter quicquid genitum est, novit seipsum, quid est, & quomodo, & qualiter genitum est: & novit eum qui se genuit, & quis est, & quid est. Si enim nemo novit patrem nisi filius, & cui Verbum filii revelabit, nonne consequens erit di∣cere, nemo novit filium nisi pater & cui Verbum patris revelabit? ita ut intelligamus revelari per Theophanias: nam essentiam patris & spiritus sancti, atque substantias eorum per seipsa immediatae creaturae revelari impossibile est. Similiter de modo & qualitate divinae generationis intelligendum: si tamen proprie dicitur de divinâ naturâ quis & quid. Plus enim est quam persona, plus est quam substantia: similiter si proprie modus & qualitas de eâ naturâ praedicanda sit, quae superat omnem mo∣dum omnemque qualitatem, caeteraque quae secundum accidens dicuntur. De qui∣bus in priori libro inter nos convenit. Sequitur in splendoribus Sanctorum ex Ʋ. A. L. G. Te. Ordo verborum ex unigenito genui te, in splendoribus Sanctorum ante Luciferum. Et iterum hic intellige••secretos paternae substantiae sinus, ex quibus unigenitus, qui est verbum patris, natus est, & de quibus semper nascitur, & in quibus dum semper nascitur semper manet; de quibus in Evangelio dictum est, Deum nemo vidit unquam, unigenitus autem qui est in sinu patris, ipse narrabit. Non enim separatur à Patre, qui aeternaliter & incommutabiliter est in patre, sicut ipse ait: Ego in Patre & Pater in me. Pater igitur ex utero suo genuit filium suum in splendoribus sanctorum, nascente enim filio ex Patre, splendores fiunt sanctorum, hoc est, cognitiones electorum, & praedestinationes substantiales in verbo Dei, qui nos, Apostolo teste, ante tempora secularia praedestinavit in regnum: non dixit ante tempora aeterna, sunt enim tempo∣ra aeterna Patris, & filii & Sp. Sancti coessentialis aeternitas: in quo substantiales splendoressanctorum, omniumque rerum primordiales causae aeternaliter conditae sunt, ipsarumque causarum effectus praesciti & praedestinati fuerunt; sed ante tempora se∣cularia, in quibus causae semel & aeternaliter in principio factae, ordine quodam se∣culorum similiter praediffinito atque praecognito, in effectus suos sive visibiles sive invisibiles, divinâ providentia administrante, procedunt. Praedestinationes siqui∣dem & praecognitiones Sanctorum, quas Psalmista fulgores nominat, rerumque om∣nium visibilium & invisibilium rationes patri & filio coaeternas esse credimus. In verbi enim Dei dispensatione, ait Augustinus, non facta sed aeterna sunt. Non facta di∣cit ad huc temporibus & locis per generationem, facta vero aeternaliter in verbo jux∣ta primordialium causarum conditionem. In principio enim fecit D. C. & T. Idem alibi, Verbum Dei per quod facta sunt omnia, ubi incommutabiliter vivunt omnia, non solum quae fuere, sed quae futura sunt; nec tamen in illo fuerunt, nec futura sunt; sed tantummodo sunt; & omnia sunt: & magis unum est. Item Johannes Theolo∣gus in Evangelio, Quod factum est in ipso, vita erat: in splendoribus itaque sanctorum Pater ex ••••••ro suo suum genuit filium, hoc est, in unigenito cognitionem futurorum san∣ctorum genuit: immo & eos creavit. Sanctorum quippe in sapientiâ patris cogni∣tio, eorum est creatio. Intellectus enim omnium in Deo, essentia omnium est. Si∣quidem

id ipsum est Deo cognoscere, priusquam fiant, quae facit, & facere quae cog∣noscit: Cognoscere ergo & facere Dei, unum est. Nam cognoscendo facit, & cog∣noscit faciendo. Cognitio non praecedit factum, nec factum praecedit cognitionem; quare semel & simul sunt omnia coaeterna propter rationem creantis & creati. Non enim Deus cognovit omnia postquam facta sunt, sed antequam facta essent, cogno∣vit omnia quae facienda erant; & quod est mirabilius, propterea omnia sunt, quia praecognita sunt; nihil enim est aliud omnium essentia, nisi omnium in divinâ sapien∣tiâ cognitio: in ipso enim vivimus, movemur, & sumus. Cognitio enim, ut ait Sanctus Dionysius, eorum quae sunt, ea quae sunt, est: splendores igitur Sanctorum sunt eorum in sapientia divina, & in primordialibus causis clarae cognitaeque eorum substitutiones, & hoc totum ante Luciferum, hoc est, & Nativitas Verbi ex patre, & splendor cognitionis Sanctorum, immo & Naturarum omnium, in principalibus suis causis praecedit Luciferum. Sed quis est iste Lucifer, ante cujus ortum praedicta omnia intelliguntur esse, multis variisque modis à sapientibus tractatur, quorum senten∣tias longum est modo introducere. Namque quod per Isaiam Prophetam dicitur, quo∣modo cecidit de coelo Lucifer manè ••riens? de diabolo aperte intelligitur, deque ejus corpore, quod maxime in impiis & haereticis & apostatis constitutum, intelligitur. Psalmistae autem Lucifer quibusdam videtur in significationem diaboli, quibusdam in significationem ipsius clarissimae stellae, quae solet ortum solis praecedere, ante cujus stellae apparitionem, sursum versus horizontem, Christus ex Virgine natus tra∣ditur. Sic sanctus pater Augustinus in Decadibus suis scribit: sed quoniam sanctae Scripturae interpretatio infinita est, quod praesenti disputationi magis convenire vi∣detur dicendum arbitror. D. Dic quaeso, atque edissere.

21. M. Mihi quidem in hoc loco mea sufficiat simplicitas, quia non convenit aliorum sagacitas. Lucifer iste mysticus atque propheticus, ante cujus ortum splen∣dores Sanctorum in Verbo Dei unigenito intelliguntur esse, istum mundum visibilem significare videtur verisimile, ea forma locutionis quae Graece dicitur synecdoche, & interpretatur conceptio, quâ forma pars à toto, totumque à parte significatur: priusquam igitur mundus iste visibilis in genera & species omnesque numeros sensi∣biles per generationem procederet, ante tempora secularia Deus pater Verbum suum genuit, in quod & per quod naturarum omnium primordiales causas perfectissimas creavit, quae divina providentia administrante mirabili quâdam harmoniâ processi∣onibus suis per generationem, numeris locorum & temporum, generum quoque ac specierum multiplicibus differentiis, hunc mundum visibilem ab initio quo coepit, us∣que ad finem quo desinet esse, non abolitione essentiae, sed qualitatum & quantita∣tum moratione naturali cursu perficiunt. Et ne mireris totum hunc mundum parte suâ significari, quae est Lucifer, cum videas per ipsum solem (cui semper adhaeret Lucifer, non enim longe ab eo recedit, sed aut paulo ante ipsum orientem oritur, aut paulo post occidentem occidit) hunc eundem mundum mystice significari, dicente Salomone, Quid est quod fuit? ipsum quod futurum est. Quid est quod futurum est? ipsum quod faciendum est: nihil sub sole novum. Per solem siquidem non incongrue hic intelligi∣mus omnem visibilem creaturam: non enim solummodo eae partes hujus mundi, quae intra solarem circulum comprehenduntur, terrarum dico aquarumque naturam, aëra quoque cum inferioris aetheris parte quâ lunaris globus volvitur, his verbis Theologi significantur, verum & supra mundi spatia à solari lineâ usque ad extre∣mum coelestis Sphaerae ambitum: in his enim omnibus sub sole, hoc est, sub mundo nihil est novum, sive quis intelligat nil novum esse in praesentis vitae curriculo quod prius non appareret in naturali rerum ordine; nil enim aliud in temporibus praeter earundem rerum revolutionem sentitur & intelligitur: sive ut Maximus hunc locum Scripturae intelligit, Quod ante hunc mundum suit, id ipsum futurum est post eum; id est, ea sola quae aeterna sunt, ante hunc mundum fuerunt & futura sunt; & nihil sub sole novum, id est, quicquid novum sub hoc mundo est, nihil est: mundus enim iste totus novus dicitur, qui aeternas non est, ideoque nihil est: peribit enim cum o∣mnibus quae in eo sunt, teste Psalmista, qui ait, Opera manuum tuarum sunt coeli, ipsi peribunt. Si autem maxima pars mundi, quae coelum esse perhibetur atque pulcher∣rima, caeterasque partes undique ambire non ignoratur, peritura sit; putasne quod in caeteris suis partibus inferioribus vilioribusque permanebit? In omni enim corpore compacto dum ea quae continent pereunt, quae continentur retinere permanentiam

non possunt. Sed quia ad nihilum penitus redire non potuit, quoniam à Deo factus est, & omne quod ex Deo factum est, semper manet: quid in eo peribit & quid non peribit, diligenti indagine quaerendum, & in aliud tempus reservandum, nunc autem quod instat sequere, D. Caute ac vigilanter disputas. M. Coaeterna sunt igitur primordiales rerum omnium causae Deo, & principio in quo factae sunt: nam si Deus nullo modo praecedit principium, id est Verbum à se ac de se genitum, ipsum∣que Verbum nullo modo praecedit factas in se rerum causas, sequitur haec omnia, Deum patrem dico, Verbum, rerum causas in eo factas, coaeterna esse. D. Non omnino coaeterna sunt. Nam filium patri coaeternum omnino credimus, ea vero quae facit pater in filio, coaeterna esse filio dicimus, non autem omnino coaeterna: coaeterna quidem, quia nunquam fuit sine primordialibus causis filius, naturalibus & in se factis: quae tamen causae non omnino ei in quo factae sunt, coaeternae sunt, non enim factori facta coaeterna esse possunt: praecedit enim factor ea quae facit; nam quae omnino coaeterna sunt, ita sibi invicem coordinantur, ut nullum sine altero pos∣sunt manere: factor autem & factum, quoniam coessentialia non sunt, non cogun∣tur esse coaeterna: coguntur autem semper esse relativa & simul esse, quia factor sine facto non est factor, & factum sine factore non est factum: hinc conficitur quod ideo primordiales rerum causas Deo coaeternas dicimus, quia semper in Deo sine ullo temporali principio subsistunt, non omnino tamen ideo esse coaeternas, qu•• non à se∣ipsis, sed à suo Creatore incipiunt esse; ipse vero Creator nullo modo incipit esse, so∣lus enim ipse est vera aeternitas omni principio omnique fine carens, quia ipse est prin∣cipium omnium & finis. Non enim vere est aeternitas, quae quodammodo incipit esse, sed verè aeternitas quae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est, hoc est, omni caret principio, participatio est. Omnis autem creatura incipit esse, quia erat quum non erat; erat in causis qui∣dem, non erat in effectibus: non omnino igitur verè aeternitati coaeterna est. Si au∣tem in ipsâ causâ causarum omnium, in Trinitate dico, quaedam intelligitur processio; (Deitas enim gignens & mittens, praecedit Deitatem genitam & procedentem ex gig∣nente, dum sit una & inseparabilis Deitas,) non mirum aut incredibile causarum omnium causam omnia quorum causa est praecedere, & in ea commutabiliter aeter∣naliterque sine temporali initio fuisse: si ergo pater occasiones rerum quas fecit in filio eo modo quo factor facta sua, & Verbum ea quae pater in filio fecit eo modo quo ars artificis eas rationes quae in eâ ab artifice conduntur praecedit; quid obstat si Spiritus Sanctus qui super abyssum primordialium causarum quas pater in Verbo creavit, superfertur, his quibus superfertur praeesse intelligatur. Spiritus ergo Sanctus mysticas aquas, quas fovet & foecundat in seipso aeternaliter aeternitatis suae virtute & superat & praecedit: sed si haec rationabiliter responsa sunt de conditione principiorum, quid veluti specialiter patri, quid Verbo, quid Sancto Spiritui attri∣buendum videtur, plane edisseras flagito.

22. Quanquam enim substantiarum divinae bonitatis una atque eadem com∣munisque credatur & intelligatur esse operatio, nullâ tamen differentia ac proprie∣tate dicendum est carere: sunt enim quae singulis personis veluti quâdam proprie∣tate à sanctâ Theologiâ distribuuntur, quorum exempla nota tibi esse non dubito. Sed ut paucis utamur exemplis proprium patris audiamus divino ore loquente. Dum venit plenitudo temporis misit Deus filium suum factum ex lege f. e. m. proprium filii, qui cum in sorma Dei esset non rapinam. a. est esse. s. e. d. sed s. e. f. s. a. & reliqua. Pro∣prium Spiritus Sancti in administratione incarnationis Verbi Dei, Evangelium ma∣nifestat, dicente Angelo de sancta Dei genitrice, Quod in ea natum est, de Spiritu Sancto est. M. Ratiocinationis tuae investigatio rata mihi esse videtur, non enim à veritate opinor eam deviare: ideoque quicquid à me postulas conabor inquirere; eo duce, qui ad seipsum inquirendum nos illuminat & invitat. Videtur ergo mihi conditio∣nis naturarum causaliter proprietatem Deo patri Theologiam tribuere, In principio, inquit, fecit Deus coelum & terram: item alibi, Omnia in sapientiâ secisti: item, Qui fecisti mundum de materia informi: & alibi: Omnia quaecunque voluit Deus, fecit in coelo & in terra, in mari & in omni abysso, & caetera mille. In Verbo autem rationis omni∣um rerum substantias esse conditas perhibet, praedictis eisdem testimoniis attestan∣tibus, In principio fecit Deus coelum & terram, & Omnia in sapientia fecisti. Non enim aliud est principium, aliud sapientia, aliud Verbum; sed his omnibns nomina∣tionibus unigenitus filius Dei, in quo & per quem omnia à patre facta sunt, pro∣prie

significatur. Apostolus item, in quo vivimus, inquit, movemur & sumus, idem ipse est imago Dei invisibilis, primogenitus omnis creaturae, in quo creata sunt omnia in coelestibus & in terra: sive visibilia sive invisibilia, sive sedes, sive domi∣nationes, sive principatus, & potestates, & omnia per ipsum & in ipso creata sunt. Omnium vero causarum, quas pater in Verbo suo universaliter & essentialiter crea∣vit, distributionem Spiritui Sancto eandem Theologiam reperimus applicare. Si enim ipsi divinarum donationum partitio, distributioque (teste Apostolo) datur, cur non etiam primordialium causarum substantialiter in Verbo conditarum divisio daretur? Aliis enim, inquit, per Spiritum datur sermo sapientiae, aliis scientiae sec. e. s. aliis fides in eodem Spiritu, aliis donationes Sancto in eodem Spiritu, aliis autem oper. virt. aliis prophetiae, aliis discretio Spirituum, aliis autem g. linguarum, aliis interpretatio sermo∣num: omnia autem haec operatur unus atque idem S. D. S. P. Ʋ. hoc etiam ex Scriptura Geneseos possumus argumentari, ubi scriptum est, & Spiritus Dei fovebat aquas: ad quid enim aliud aestimandus Spiritus Dei primordialium causarum aquas fovisse, foe∣cundasse, nutrisse, nisi ut ea quae informiter unitimque ac simpliciter in verbo facta sunt, per differentias generum formarum, totorumque ac partium, numerorumque omnium distribueret atque ordinaret: & si nemo sane credentium recteque intelli∣gentium haesitat affirmare, Spiritualia dona quae Propheta Isaias super Caput Ec∣clesiae quod est Christus requietura phophetavit, non per alium nisi per Spiritum Sanctum Deo verbo incarnato distributa esse; quid mirum, si Ecclesiae quae est cor∣pus ejus, non solum dona gratiae per Christum, sed & dona naturae per eundem Christum idem Spiritus dividat & det? Insuper & omni creaturae visibili & invisibili donum essentiae tribuit; ut sunt quae solummodo sunt; donum vitae viventibus, quo vivunt: sentientibus donum sensus, quo sentiunt: rationalibus rationis donum, quo naturas rerum ratiocinandi actu ac vera diligentiâ perquirunt & inveniunt: intelle∣ctuallibus intelligendi donum, quo circa Deum, causam videlicet donationum omni∣um, incognite ac super omnem creaturam voluntatis ineffabili motu, mirabilique re∣nitu. Nam mysticum Zachariae Prophetae candelabrum, ut de Mosaico sileam, dum ad ipsum pertinet Mysterium, Ecclesiam significat. Lampas vero ejus desuper posita, paternum est lumen ac verum quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mun∣dum. Dominus noster, id est Christus, qui quoniam pro nobis, ex nobis, in nostrae car∣nis naturâ, & conceptus est & natus est, & apparuit mundo, super candelabrum Ec∣clesiae lampas dicitur, dum sit secundum naturam ipsa Dei & patris supernaturalis sa∣pientia & verbum. Super quem, primo quod secundum intelligentiam humanitatis caput Universi corporis Ecclesiae est, donationes Sancti Spiritus quae septenario nu∣mero significari solent, requiescunt; divina siquidem dona quae per Spiritum San∣ctum distribuuntur Ecclesiae, quoniam ab uno spiritu distribuuntur, ab ipsius capite, Christo dico, inchoantia, nomine ipsius Spiritus solent significari. Non enim Spi∣ritus ipse secundum naturam donum dici potest, sed distributor donorum; ideoque septiformis dicitur, qui plenitudinem divinorum quae septenario insinuatur numero, universaliter proprieque dividit Ecclesiae. Ipse enim spiritus coessentialis est patri & filio secundum divinitatem; super quem, filium dico, divinas donationes quas distri∣buit, requiescere facit secundum humanitatem: & requiescit, inquit Propheta, super eum Spiritus Domini, & si apte diceret, & requiescent super ipsum dona, quae dividit Spi∣ritus Dei, spiritus sapientiae, & i. Spiritus consilii & f. Spiritus scientiae & p. & re∣plebit eum Spiritus timoris Dei, quos omnes, id est, quas omnes donationes Spiritus, ca∣put Ecclesiae quod est Christus primo secundum humanitatem accipiens corpori suo Ecclesiae suae per Spiritum Sanctum partitur: ipse autem Spiritus Sanctus sicut in na∣turâsecundum essentiam subsistit Dei & patris, sic & filii in naturâ est secundum es∣sentiam; quia ex patre substantialiter per filium natum ineffabiliter procedit: ac per hoc dona quae distribuit non sua solummodo sunt, sed & patris ex quo procedit, & filii à quo, & per quem procedit; & ne aestimes multiformes donationes Spiritus, quibus multiformia peccati genimina expelluntur ab Ecclesiâ penitusque extingu∣untur, solas per Spiritum distributas. Facit enim sapientia in temptationem insipien∣tiae, intellectus stultitiae ablationem, consilium in discretionis destructionem, fortitudo infirmitatis solutionem, scientia ignorantiae abolitionem, pietas impietatis, & in ipsâ operum pravitatis persecutionem. Timor abigit caecitatem conceptûs. Sed & praeter haec dona gratiae, quibus & purgatur & aedificatur, & illuminatur, & perficitur Eccle∣sia,

bonorum omnium donationes quae & secundum essentiam sunt, & secundum na∣turalia accidentia, non aliunde venire quis dubitet fidelium nisi ex causa omnium bo∣norum, ex patre dico, ex quo, omnia per filium in quo sunt omnia; nec eorum per alium nisi per Sanctum Spiritum esse distributionem qui dividit omnia omnibus prout vult. Omne, inquit Theologus, datum optimum; & d. p. d. ē. d. a. p. l. hoc est, à patre omnium bonorum quae sunt secundum naturam, & quae sunt secundum gratiam. Pulchre siquidem lumina dicuntur omnia dona, quae ex ingenito lumine per genitum lumen descendunt, & per procedens lumen, prout est capacitas naturae, & largitas gratiae, in uniuscujuscunque sive generalis sive specialis essentiae individuam substanti∣am dividuntur. Nam quod Apostolus veluti soli homini videtur dicere, O homo quid habes quod non accepisti? universaliter omni creaturae visibili & invisibili potest dici. Nulla enim natura est creata quae habeat quid praeter quod à creatrice acceperit. Si enim est, ut praediximus, inde accepit esse; si vivit, inde vivere: si sentit, inde sen∣tire: si ratione fruitur, inde ratio: si intelligit, inde intellectus: Caeteraque id genus mille. Si igitur nil in naturâ rerum creatarum esse intelligitur, praeter quod à cre∣atore donatur, sequitur nil aliud esse creaturam, sive essentialiter, sive secundum ac∣cidens, nisi creationis data & dona: donorum autem distributionem quandam quasi Spiritui Samcto proprietatem Theologia dedicat. Omnia igitur quae pater in filio facit, Spiritus Sanctus distribuit, & unicuique propria prout vult, dividit. Videsne igitur quomodo Theologia singulis divinae bonitatis substantiis seu personis, suas veluti proprietates dare intelligitur. Patri enim dat omnia facere: Verbo dat omnes in ipso universaliter, essentialiter, simpliciter, primordiales rerum causas aeternaliter fieri: Spiritui Sancto dat, in verbo factas in effectus suos foecundatas distribuere: hoc est in genera & species, numeros differentiasque, sive coelestium & spiritualium essen∣tiarum corporibus omnino carentium; seu purissimis spiritualibusque corporibus ex Catholico-elementorum simplicitate factis, adhaerentium; seu sensibilium hujus mundi visibilis universalium vel particularium separatarum locis, temporibus mobilium, qualitate & quantitàte differentium. Primordiales siquidem causas, sive visibili sive invisibili corpore, qualitate quoque & quantitate in seipsis omnino carere non irrati∣onabiliter quis approbarit: invisibile autem corpus dicimus, simplicem ac per se in∣tellectam singulorum hujus mundi elementorum subsistentiam. Coelestes vero essen∣tias, id est, angelicas virtutes, quamvis ultra hunc mundum sensibilem suae naturae intel∣lectualis essentia non incongrue existimentur esse: non omnino tamen consultis San∣ctorum patrum sententiis spiritualibus corporibus judicandi sunt privari. Non enim extraneis sed suis adhaerentibus sibi semper spiritualibus corporibus, sensibus humanis quibus saepe apparent, credendi sunt succumbere: non quia operatio inseparabilis uni∣tatis divinarum substantiarum sit segregata (quod enim pater facit, hoc & filius facit, hoc & Spiritus Sanctus facit) sed quia divina Theologia singulis earum quasdam proprietates videtur distribuere, veraciterque intelliguntur habere: in sanctâ siquidem Trinitate & communis operationis cognoscitur unitas, & discretarum operationum non excluditur proprietas. Si enim in eâ est essentiae unitas, & substantiarum differentia, cur non & communis operatio atque differens in eâ crederetur & intelligeretur, non video; ut communi essentiae communis attribuatur operatio, & substantiali Trinitati trina non auferatur actio.

23. Video plane & mihi videtur esse verisimile, ac divinis eloquiis convenire, sed utinam quâdam similitudine ex nostrâ naturâ assumptâ, quoniam Deo similis esse perhibetur, quae dicta sunt de proprietatibus divinae administrationis suaderes. M. Trinitatem nostrae naturae te latere non facile crediderim. D. Dic quaeso quae sit. M. Recordarisne quid in prioris libri disputatione inter nos convenerat? Nonne nobis visum est nullam naturam esse quae non in his tribus terminis intelligitur subsi∣stere, qui à Graecis ut saepe diximus, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, appellantur: hoc est, essentia, virtus, operatio. D. Recordor sane, firmissimeque teneo. M. Nostra itaque na∣tura quae humana dicitur, eo quod eam omnes homines participant, essentiâ, virtute, & operatione subsistit. D. Neminem peritorum divinae Philosophiae de hoc dubitare aestimarim. M. Quid tibi videtur? Num nostra natura (teste sancta Scriptura) ad imaginem & similitudinem Dei condita est? D. Liberaliter agis: qui de hoc dubitat ho∣mo non est. M. Putasne ipsum Deum qui ad imaginem suam nostram creavit natu∣ram, corpus esse, an spiritum? D. Hinc quoque haesitare ridiculum est. Deus enim

est Spiritus, & qui adorant eum, in Spiritu & veritate adorant. M. Non ergo secun∣dum corpus, sed secundum animam imago Dei nostrae naturae impressa est. D. Hoc quoque verissimum est fateri. M. Deus est Trinitas & Unitas, hoc est, tres sub∣stantiae in unâ essentiâ, & una essentia in tribus substantiis vel personis: sicut enim Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dicunt, id est unam essentiam, tres sub∣stantias vel personas; ita Romani unam essentiam, tres substantias vel personas: in hoc tamen videntur differre, quod Graecos, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, unam substantiam dicere non reperimus; Latini vero unam substantiam, tres personas frequentissime solent di∣cere. Graeci vero dicunt 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, unius essentiae, unius bonitatis, uni∣us Deitatis: vel una essentia, una bonitas, una Deitas. Haec autem nomina quae a∣pud Graecos inseparabilitatem divinae naturae insinuant, in Romanorum sermonem non facile vertuntur, & nullo modo ad purum, ut arbitror; ideoque solus eorum in∣tellectus separatis verbis per 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 transfertur, ut eorum solummodo virtus in∣telligatur, quorum interpretatio de verbo ad verbum non exprimitur. D. Hoc to∣tum fides Catholica Universalis Ecclesiae fatetur, &, quantum datur, intelligit: Sed quorsum tendunt ista? M. Non aliorsum nisi ut quaeramus pro viribus, quomodo Trinitas nostrae naturae, Trinitatis creatricis imaginem & similitudinem in seipsâ ex∣primat: hoc est, quid in eâ convenientius patri, quid filio, quid spiritui sancto ad∣jungendum. Convenientius dico: quamvis enim convenienter nostrae naturae Trinitas to••a totius Trinitatis Divinae imago est, (tota enim patris, tota filii, tota spiritus sancti imaginem gerit:) in eâ tamen est quod veluti specialius singulis personis accom∣modari videtur posse, ut arbitror. Nam & in se ipsâ nostra Trinitas tota in singulis suis est: sua enim essentia, & virtus, & operatio est; sua virtus, & essentia, & opera∣tio; sua operatio, & essentia, & virtus: Sicut & pater in filio, & spiritu sancto; & filius in patre, & in spiritu sancto; & spiritus sanctus in patre, & in filio est.

D. Nil mihi probabilius occurrit, quam ut patris imaginem, essentia; filii, virtus; spiritus sancti, operatio, naturae nostrae accommodet. Paterna siquidem substantia, quae de se substantiam filiolitatis genuit, & processionis substan∣tiam ex se emisit, non immerito dicitur principalis substantia, non quod una es∣sentia Sacrae Trinitatis sit separabilis; est enim una atque individua: ••sed quòd sub∣stantialibus differentiis, dum sit una, non careat. Est enim Deitas gen••trix, & Deitas genita, & procedens Deitas; & dum sit una Deitas individua, non tamen substantiali∣bus differentiis indiscreta. Virtus quoque non incongrue Deo Filio adjungitur, quo∣niam saepe virtus Patris à Theologia nominatur. Sed ut unum à pluribus testimoniis accipiamus, audi Apostolum, Invisibilia enim ejus per ea quae facta sunt, intellecta con∣spiciuntur; sempiterna quoque ejus virtus & aeternitas. In hoc enim loco, virtutem pa∣tris, sapientiam patris, filium dico, intelligimus, aeternitatem vero Spiritum Sanctum, teste Maximo, venerabili magistro. Nam quod Spiritus Sanctus virtutis nomine in Scripturis solet appellari, testatur Evangelium, domino dicente mulierem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, fluxum Sanguinis patientem * sanans. Sensi à me exîsse virtutem, hoc est, Spi∣ritum Sanctum, qui dividit dona Sanitatum. Quid dicam de operatione essentiali no∣strae naturae? nonne aptissime Sancto Spiritui copulatur, cui veluti proprie opera∣tio virtutum divinarumque donationum, & universaliter & proprie unicuique divi∣sio tribuitur? in naturae igitur nostrae essentiâ, paternae substantiae; in virtute vero sub∣stantiae, filii; in operatione substantiae, spiritus sancti proprietas dinoscitur. M. Re∣sponsionem tuam à veritate non discrepare arbitror. Sed vide quid tibi videtur de famosissimâ nostrae naturae trinitate, quae intellectu, & ratione, & sensu intelligitur: num dissonat ab eâ quam praediximus anima, eademque & haec ipsa & non duae quaedam unius ejusdemque nostrae naturae? sensum autem dico non exteriorem sed interiorem, nam interior coessentialis est rationi atque intellectui, exterior vero quamvis plus ad animam pertinere quàm ad corpus videatur, non tamen essentiam animae constituit; sed (ut aiunt Graeci) conjunctio quaedam est animae & corporis, soluto enim corpore & recedente vitâ penitus interimitur. Nam si in anima maneret, & ad substantiam ejus pertineret; eo profecto etiam extra corpus uteretur: at vero quia sine corpore eo nec utitur, nec uti potest, relinquitur, nec in corpore soluto manere, nec animae regimen corporis deserenti adhaerere. Nam & ipsa definitio, quâ sanctus Augustinus exterio∣rem sensum voluit diffinire, intra substantiales animae partes non videtur connumera∣ri; Sensus est, inquit, passio corporis, per se ipsam non latens animam. Item alia, quae dicit,

`Sensus est sensibilium rerum phantasia per instrumentum corporis assumpta. Simliter naturae animae non videtur eum conjungere, sed velut internuncium corporis & animae consti∣tuere, & siquis intentius graecae linguae proprietatem perspexerit, duorum sen∣suum in homine proprietatem reperiet. In ea enim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 intellectus dicitur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ratio; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sensus, non ille exterior, sed interior; & in his tribus essen∣tialis trinitas animae ad imaginem Dei constitutae subsistit. Est enim intellectus & ratio, & sensus, qui dicitur interior & essentialis; exterior vero, quem corporis & animae copulam diximus, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocatur; instrumenta autem in quibus possidit 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quasi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, sensus custodia. In eis enim sensus custoditur & ope∣ratur: & sunt numero quinque, auditus, visus, olfactus, gustus, tactus. Nec te mo∣vere debet, quòd nominibus quinquepartiti sensûs quinquepartitum ejus instrumen∣tum appellârim; nam frequentissimus & communis locutionis & sacrae scripturae usus est, sedes sensuum ipsorum sensuum nominibus appellare. Visus enim vocatur ocu∣lus, & auris auditus, caeterique similiter sensus suis instrumentis significationem prae∣stant. Non autem propterea quinque-partitus sensus dicitur, quòd in seipso quinario numero dividatur; est enim simplex & uniformis, & in corde veluti in loco princi∣pali sedem possidet: sed per quinque-partitum corporis instrumentum, veluti per quas∣dam cujusdam civitatis quinque portas, sensibilium rerum similitudines ex qualitati∣bus & quantitatibus exterioris mundi venientes, caeterisque quibus sensus exterior for∣matur, interius recipit; & veluti hostiarius quidam internunciusque ea quae extrinse∣cus introducit praesidenti interiori sensui annunciat. D. Neque me movet sensuum nominibus instrumenta significari. Neque duorum sensuum differentia, quam ad pu∣rum discrevisti, me latet, ut opinor. Et quid de praedictâ trinitate naturae nostrae sen∣tio, pro ingenioli mei captu edisseram. Duae trinitates videntur esse, quibus nostra natura, quantam ad imaginem Dei facta est, probatur subsistere: sed consultâ veritate, non re ipsâ, sed solis nominibus à se invicem discrepare reperiuntur. Nam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, intellectus & essentia excelsissimam nostrae naturae partem significant, immo excelsissimum motum.

Siquidem (ut tu ipse intelligis) non aliud est nostrae naturae esse, & aliud moveri, essentia enim ejus est motus circa Deum & creaturam stabilis, & mobilis status.

Sed dum movetur circa Deum, qui superat omnia, maximus mo∣tus ejus dicitur; dum vero circa primordiales causas versatur, quae proximae immediate post deum sunt, veluti medio quodam moderamine intelligitur moveri: quando autem primordialium causarum effectus sive visibiles sive invisibiles perspicere conatur, extre∣mum sui motum pati dinoscitur, non quia idem motus substantialis augeri vel minui in seipso possit; sed quod secundum dignitatem rerum, circa quas volvitur, & minimus & medius, & maximus esse indicatur. Essentia itaque animae nostrae est intellectus, qui universitati humanae naturae praesidet, qui circa Deum supra omnem naturam in∣cognite circumvehitur. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vero, vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, ratio & virtus, secundam ve∣luti partem insinuat; non irrationabiliter, quia circa principia rerum, quae primo post Deum sunt, circumferuntur. Tertia vero pars, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, sensûs & ope∣rationis vocabulis denominatur, & veluti extremum humanae animae obtinet locum; nec immerito, quum circa effectus causarum primordialium, sive visibiles, sive invisibi∣les sint, circumvolvitur. Ac per hoc non duas substantiales trinitates, sed unam ean∣demque ad similitudinem creatoris sui conditam oportet nos intelligere. Sed miror quâ de causa vitam ipsam, quae à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, à nostris vero nutritiva & auctiva (nutrit enim corpora, & incrementa eis praestat) nec veluti quartam sub∣stantialem humanae naturae partem, nec intra substantialem trinitatem enumeratam à te video, ac veluti penitus praetermissam, & nullo modo ad naturae nostrae constitu∣tionem pertinentem. M. Non mireris, non enim sine causa hoc fecimus. Siqui∣dem nunc non de universa humana natura sermo est, quae veluti quinque partibus, hoc est, corpore vitalique motu, sensu, & ratione constare videtur, & intellectu; sed de ea solummodo parte, in qua imago & similitudo conditoris perspicitur; hoc est, de intellectu & ratione & sensu interiori, vel (ut ita dicam) essentia, virtute, & ope∣ratione. In hoc enim ternario summae & sacrae trinitatis imago expressa cognosci∣tur. Nam de vitali motu, quo anima corpus & nutrit, & in unum colligit & vivifi∣cat, & ministrat, eique incrementum dat, deque ipso corpore, quod totius creaturae extremum obtinet locum, alius disserendi locus erit, dum de naturis sensibilibus, Deo duce, disputabitur, quae pars quoniam extra proprietatem intelligibilis nostrae essen∣tiae,

quâ ad imaginem Dei conditi sumus, dinoscitur, propterea à nobis praesentiali∣ter intermissa est, dum sit motus quidam extra naturam primordialiter conditus, sub∣stantiali nostrae operationi, quae sensus interior (ut diximus) vocitatur, subjectus, in∣que poenam peccati additus: quo videlicet motu ea quae post peccatum humanae na∣turae superaddita sunt, administrat. Corpus hoc corruptibile dico, atque mortale, locis temporibusque varium, partium suarum numero discretum, spatiis distentum, incrementis descrementisque subditum, qualitatibus quantitatibusque diversis subje∣ctum, ad omnes irrationabiles motus pronum carnalis adhuc animae, merito suae in∣obedientiae superbiaeque diversis calamitatibus involutae hospitium, caeteraque, quae de infelicitate in hanc vitam humanae naturae ex felicitate Paradisi expulsae, & dici & experimento cognosci possunt. Motus itaque humanae naturae ad ea administranda quae sibi ad vindictam praevaricationis divini praecepti adjuncta sunt (vindictam au∣tem dico, non irascentis Dei ultionem, sed miserentis exercitationem) non irrationa∣biliter extra terminos essentialis nostrae trinitatis relinquitur, Et ne aestimes nos his verbis docere velle, praedictam humanae naturae trinitatem ad imaginem Dei in Para∣diso conditam, priusquam peccaret, omnino corpore caruisse, absit à nobis hoc cre∣dere, aut quodammodo putare; semel enim & simul animas nostras & corpora in Pa∣radiso conditor creavit, corpora dico coelestia, spiritualia, qualia post resurrectionem futura sunt. Tumida namque corpora, mortalia, corruptibilia, quibus nunc oppri∣mimur, non ex naturâ, sed ex delicto occasionem ducere, non est dubitandum. Quod ergo naturae ex peccato adolevit; eo profecto renovata in Christo, & in pristinum statum restituta, carebit. Non enim potest naturae esse coaeternum, quod ei adhaeret propter peccatum; & intra substantiales ejus constitutiones non connumerari, non in∣congruum arbitror. D. Planè non incongruum; sed ratae subtilique investigationi & inventioni rationabilis naturae convenientissimum. Quorsum vero haec nondum video.

M. Patiens esto. Non enim res parva inter nos quaeritur, nec nisi multis diligen∣tissimè ratiocinationis ambagibus & investigari & inveniri potest, si tamen ad purum inveniri potest. Nulli enim mortali sensui, quamvis videatur acutè inquirere, licet hoc promittere, ne incautus redarguatur esse, quod suas vires superat invenire per se ipsum promittens. Nam si invenitur, non ipse, qui quaerit; sed ipse, qui quaeritur, & qui est lux mentium, invenitur. Quaerimus namque, ni fallor, quomodo ex argu∣mento substantialis trinitatis nostrae naturae ad imaginem Dei creatae, summam illam trinitatem, quae Deus est, ejusque veluti proprias in natura condita operationes sin∣gulis personis distributas possumus investigare. D. Id ipsum, non aliud quaerimus. Et ordo rerum exigit, ut sic veritatem quaeramus, argumento siquidem imaginis ipsa veritas, cujus imago est, quaerenda est, quae quan to studiosius laboriosiú sque inquiri∣tur, tanto ardentius diligitur, & apertius invenitur. Quid enim prodest illa veloci∣tas, quam pura veritatis contemplatio effugit, aut quid nocet ipsa tarditas, cui deside∣rata facies occurrit?

M. Itaque ratiocinationis nostrae exordium ex verbis venerabilis Maximi sumamus, non eisdem sermonibus connexim, sed eodem sensu utentes. D. Ingredere quoquo modo vis ratiocinandi viam. M. Tres universales motus animae sunt. Quorum primus est secundum animum, secundus secundum rationem, tertius secundum sensum. Primus quidem motus simplex est, & supra ipsius animae naturam, & interpretatione caret, hoc est, cognitione ipsius circa quod movetur; per quem circa Deum incogni∣tum mota, nullo modo ex ullo eorum quae sunt, ipsum propter sui excellentiam cognoscit secundum quod quid sit; hoc est, in nulla essentia seu substantia, vel in a∣liquo quod dici vel intelligi valeat, eum reperire potest. Superat enim omne quod est, & quod non est, & nullo modo diffiniri potest, quid sit.

Secundus vero motus est, quo incognitum Deum cognoscimus, secundum quod causa omnium sit. Diffinit enim Deum causam omnium esse, & est motus iste intra animae naturam, per quem ipsa naturaliter mota omnes naturales rationes omnium formatrices, quae in ipso cognito solummodo per causam (cognoscitur enim quia causa est,) aeternaliter factae subsistunt, operatione scientiae sibi ipsi imponit, hoc est, in se ipsa per earum cognitionem exprimit, ipsaque cognitio à primo motu nascitur in secundo.

Tertius motus est compo situs, per quem, quae extra sunt, anima tangens veluti ex quibusdam signis apud seipsam visibilium rationes reformat, qui compositus dicitur,

non quod in seipso simplex non sit, quemadmodum primus & secundus simplices sunt; sed quod non per seipsas sensibilium rerum rationes incipit cognoscere. Pri∣mo siquidem phantasias ipsarum rerum per exteriorem sensum quinquepartitum se∣cundum numerum instrumentorum corporalium, in quibus & per quae operatur, ac∣cipiens, easque secum colligens, dividens, ordinans, disponit; deinde per ipsas ad rationes earum, quarum phantasiae sunt, perveniens, intra seipsam eas rationes dico format atque confirmat. Et nec te moveat, quod paulo ante exteriorem sensum phantasiam rerum sensibilium esse diffinivimus; nunc vero per eum ad phantasias ea∣rundem sensibilium rerum pervenire docemus. Praedictus enim tertius motus ex phantasiis rerum exteriorum per exteriorem sensum sibi nunciatis moveri incipit. Phantasiarum enim duae species sunt, quarum prima est, quae ex sensibili natura pri∣mo in instrumentis sensuum nascitur, & imago in sensibus expressa proprie vocatur; altera vero est ipsa, quae consequenti ordine ex praedicta imagine formatur, & est ipsa phantasia, quae proprie sensus exterior consuevit nominari; & illa prior corpori semper adhaeret, posterior vero animae; & prior quamvis in sensu sit, seipsam non sentit: posterior vero & seipsam sentit, & priorem suscipit. Dum vero tertius ille motus phantasias rerum visibilium deserit, nudasque omni imaginatione corporeâ rationes ac per se simplices pure intelligit, ipse quoque simplex simpliciter, hoc est, universales universaliter rationes visibilium omni phantasia absolutas, inque semet∣ipsis purissimè ac verissimè perspectas per medium motum primo motui renunciat. Ipse vero primus motus, quodcunque ex tertio per medium, & ex ipso medio imme∣diatè in moderationibus rerum creatarum percipit, per seipsum immediate incognito quidem (incognito vero quod causa omnium est) principiisque omnium rerum, hoc est, principalibus causis ab eo & in eo factis, & à se distributis refert, hoc est, à Deo per ipsas in omnia quae post se sunt, procedere, & iterum per ipsas in ipsum intelligit recurrere. Animae igitur purgatae per actionem, illuminatae per scientiam, per∣fectae per Theologiam motus, quo semper circa Deum incognitum aeternaliter vol∣vitur, ultra & suam & omnium rerum naturam ipsum Deum omnino absolutum ab omnibus, quae & dici & intelligi possunt, necnon omnibus, quae nec dici, nec intel∣ligi possunt, & tamen quodammodo sunt, intelligens, eumque esse aliquid eorum, quae sunt, & non sunt denegans, & omnia quae de ipso praedicantur, non proprie sed translative de ea praedicari approbans, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, à Graecis, à nostris intellectus vel animus vel mens dicitur, & substantialiter est, & principalis pars animae esse intelligitur. Non enim aliud est animae essentialiter esse, & substantialiter moveri. Ipsa siquidem in motibus suis subsistit, suique motus in ipsa subsistunt, est enim simplex natura & individua, motuumque suorum substantialibus differentiis solummodo discreta. Nam si coelestes essentias, quas coelestes virtutes Angelicasque divina nominant elo∣quia, nil aliud esse substantialiter à sanctis patribus traditur, nisi intelligibiles, aeter∣nos, incessabilesque motus circa principium omnium, à quo, & per quem, & in quo, & ad quem, & moventur & subsistunt (est enim iste circularis motus coelestium vir∣tutum circa suum principium, ab eo ••idelicet ut à principio; per ipsum, & per ra∣tiones suas per ipsum conditas, in ipso ut in legibus suis naturalibus, quae in ipso sunt, extraque quas egredi nec volunt, nec posse volunt; in ipsum quippe ut in fi∣nem suum redeunt, & in sola intelligentia talis motus est; intelligunt enim se ab ipso esse, & per ipsum, & in ipso intellectum suum exerceri, & nullum alium finem praeter se habere non ignorant) quid obstat, ne similiter intelligamus humanos in∣tellectus indesinenter circa Deum volvi, quum ab ipso, & per ipsum, & in ipso, & ad ipsum sunt? Eodem namque intelligibili circulo volvuntur, praesertim cum divina eloquia hominem ad imaginem Dei factum perhibeant, quod de Angelis dixisse a∣pertè non reperitur. Astantes etiam & ministrantes Deo coelestes virtutes legimus, humanam vero naturam in verbo Dei Deum factam, & sedere ad dextram Dei, & regnare fides testatur catholica. Quod enim post resurrectionem omnium genera∣liter de omnibus hominibus Dominus dicit, Erunt sicut Angeli Dei in coelo, non de condignitate naturae, sed de immortalitatis aequalitate, & quod omni sexu corporeo omnique corruptibili generatione carebunt; intelligendum arbitror. Primam nam∣que hominis conditionem ante peccatum in Paradiso, hoc est, in coelesti beatitudine aequ alem Angelis, ac veluti connaturalem fuisse, non est incongruum credere. De his namque ambabus naturis, Angelica dico atque humana, Theologia pronuntiat,

dicens, Qui fecisti coelos in intellectu, hoc est, ut essentialiter & substantialiter intel∣lectus essent. Quoniam vero homo, cum in honore esset, non intellexit, & comparatus est jumentis insipientibus, & similis factus est eis, longe ex Angelica dignitate recessit, inque mortalis hujus vitae calamitatem cecidit. Postquam autem Verbum caro fa∣ctum est, hoc est, Deus homo factus est; impletur quod in Psalmo scriptum est, Quid est homo quod memor es ejus, aut filius hominis, quia visitas eam? Admirans vi∣delicet primae conditionis humanae naturae altitudinem, Minorasti eum, inquit, paulo minus ab Angelis, hoc est minorari eum merito suae superbiae permisisti, & in turpitudinem irrationabilis vitae cadere suâ propriâ voluntate reliquisti. Deus e∣nim facere, quod fieri sinit, modo quodam loquendi dicitur, Gloria & honore co∣ronasti eum, & constituisti eum super opera manuum tuarum, omnia subjecisti sub pedibus ejus, Videsne quantum humana natura in primo homine post peccatum humiliata, & quantum in secundo homine, in Christo dico, per gratiam exaltata? Siquidem non solum ad pristinum suae naturae statum, de quo cecidit homo, restitutus; verum etiam super omnes coelestes virtutes exaltatus. Ubi enim abundavit peccatum, superabundavit gratia. Si igitur humana natura non solum ad dignitatem Angeli∣cam in Christo renovata pervenit, verum etiam ultra omnem creaturam in Deum assumpta est, & quod factum est in capite, in membris futurum esse impium est ne∣gare: quid mirum, si humani intellectus nil aliud sint, nisi ineffabiles incessabilesque motus? In his dico, qui digni sunt circa Deum, In quo vivunt, & moventur, & sunt. Sunt quidem per rationes quibus existunt: moventur per rationes virtutum, qui∣bus bene existere possunt: vivunt per rationes, quibus semper existunt.

D. Non solum concedo, verum etiam intelligo excellentissimum animae motum circa incognitum Deum ultra omnem creaturam verissimè vocari & subsistere in∣tellectum: sed quo modo vel quâ ratione intellectus, dum intra terminos humanae naturae concluditur, supra seipsum, omnemque creaturam potest ascendere, ut circa incognitum Deum, qui longe ab omni creata natura remotus est, suos substantiales motus valeat perficere, non intelligo.

M. In hac parte theoriae, quae de intellectualibus rationalibusque substantiis disputat, dum pervenitur ad considerandum, quomodo natura creata extra seipsam potest ascendere, ut creatrici naturae valeat adhaerere, omnis de potentia naturae ratiocinationum inquisitio deficit. Non enim ibi naturae ratio, sed divinae gratiae ineffabilis & incomprehensibilis altitudo conspicitur. Nulli siquidem conditae sub∣stantiae naturaliter inest virtus, per quam possit & terminos naturae suae superare, ipsumque Deum immediate per seipsum attingere; hoc enim solius est gratiae, nul∣lius vero virtutis naturae. Hinc Apostolus fatetur se ignorasse, Quomodo raptus est in Paradisum, dicens, scio hominem raptum, sed nescio in corpore, an extra corpus, acsi diceret, non enim in naturalibus animae motibus in corpore, vel extra corpus, video ullam virtutem, per quam rapi possim in tertium coelum: Deus solus scit, cujus gra∣tiâ solâ raptum me fuisse non ignoro. Nulla siquidem natura per seipsam potest ascendere in illum locum, ubi Dominus ait, Ʋbi ego sum, illic & minister meus erit.

D. Quanquam breviter, sat tamen clare est responsum, ideoque quod instat, ad secundum animae motum, considerandum mentis aciem dirige.

M. Motus animae secundus est (ut diximus) qui & intra terminos naturae continetur, ipsumque Deum secundum causam diffinit, Hoc est, illud solummodo de Deo incognito quidem cognoscit, quod omnium, quae sunt, causa sit; & quod pri∣mordiales omnium causae ab eo, & in eo aeternaliter conditae sint, earumque causa∣rum, quantum datur••ei, intellectarum ipsi animae, cujus motus est, cognitionem imprimit: ut enim ex inferioribus sensibilium rerum imagines, quas Graeci phanta∣sias vocant, anima recipit: ita ex superioribus, hoc est, primordialibus causis cogni∣tiones, quae à Graecis Theophaniae, à Latinis divinae apparitiones solent appellari, sibi ipsi infigit, & per ipsas quandam de Deo notitiam percipit; per primas causas dico, non ut intelligat, quid substantialiter sunt; hoc enim superat omnem animae motum; sed ut universaliter cognoscat, quia sunt; inque suos effectus ineffabili pro∣cessione profluunt. Et hic est motus, qui à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, à nostris vero ratio, seu virtus vocatur, & ex primo motu nascitur, qui est intellectus. Sicut enim quidam sapiens artifex artem suam de seipso in seipso gignit, & in ipsâ, quae sibi fa∣cienda sunt, praenoscit, eorumque causas priusquam appareant actu, & opere uni∣versaliter

atque causaliter creat; sic intellectus de se, & in se, suam rationem genuit, in qua omnia, quae vult facere, praecognoscit, causaliterque praecreat. Nam non aliud dicimus esse consilium, praeter artificio sae mentis conceptum. Secundus itaque motus animae est ratio, quae veluti quidam obtutus substantialis in animo intelligitur, ac veluti ars ab ipso de seipso in seipso genita, in qua ea, quae vult facere, praecogno∣scit, & praecondit. Ideoque non immerito forma ejus nominatur; siquidem ipse per se ipsum incognitus est, sed in sua forma, quae est ratio, & sibiipsi & aliis ap∣parere incipit. Nam quemadmodum causa omnium per seipsam, nec à seipsa, nec ab aliquo inveniri potest, qui sit; in suis vero Theophaniis quodammodo cognoscitur; ita intellectus qui semper circa eum volvitur, & ad ejus imaginem omnino similem conditus est, nec à se ipso, nec ab aliquo intelligi potest, quid sit; in ratione autem quae de ipso nascitur, incipit apparere. Quod vero dixi causam omnium & intel∣lectum à seipsis non intelligi, quid sint; quâ ratione potest esse paulo post consi∣derabitur. De secundo motu, quid sit, & unde originem ducit, satis dictum, ut opinor. D. Sat planè.

M. Tertius itaque restat motus, qui circa singulas singularumque rerum rati∣ones, quae simpliciter, hoc est, universaliter in primordialibus causis conditae sunt, versatur. Et cum ex sensibilium rerum phantasiis per exteriorem sensum sibi nun∣ciatis motus sui substantialis sumat exordium, ad purissimam rerum omnium dis∣cretionem per rationes proprias in essentias generalissimas, inque genera genera∣liora, deinde in formas speciesque specialissimas, hoc est, in numeros innumerabiles infinitosque, immutabilibus tamen naturae suae analogiis finitos, pervenit; & ille motus est, qui Graecè 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Latinè vero sensus vel operatio vocatur; ipsum dico sensum, qui substantialis est, & interior, qui similiter ab intellectu procedit per rationem. Omne siquidem quod intellectus ex primordialium causa∣rum gnostico contuitu arti suae, hoc est, rationi imprimit per sensum suum ex se procedentem, ejusque operationis nomine appellatum, in proprias rationes singula∣rum rerum, quae primordialiter in causis universaliterque creatae sunt, dividit. Cunctae quidem essentiae in ratione unum sunt, sensu vero in essentias differentes discernuntur. Omnium itaque essentiarum ex suorum principiorum simplicissimâ unitate per intellectum simplicissimam cognitionem ratio percipit; sed sensus ipsam simplicitatem per differentias segregat. Similiter rerum genera uniformiter & sim∣pliciter in suis universalibus causis, & in seipsis per intellectum ratio cognoscit, il∣lam vero generalissimam simplicitatem in seipsa individuam nullisque differentiis obnoxiam, nullis accidentibus subjectam, nullis spattis distentam, nullis partibus compositam, nullo locali vel corporali motu variam, in diversa genera differentias∣que praedictas, aliasque mille, sensus partitur; id ipsum est in differentibus formis, quae consultâ ratione in generibus suis unum sunt, sensu tamen operante per natu∣rales distinctiones à se invicem difcernuntur, hoc est, quo modo naturalibus motibus divinâ providentiâ regente, jubente, administrante, in discretas rerum multiformi∣tates dividuntur, ipse intellectus per consubstantialem sibi sensum sine errore inve∣stigat & persequitur, certisque regulis comprehendit. Quid dicam de infinitis nu∣meris, qui quanto interioris sensus actione sive in seipso, sive in rerum natura mul∣tiplices fiunt; tanto ratione considerata in suis formis universaliter & simpliciter unum sunt, & ut breviter colligamus, quodcunque anima per primum suum mo∣tum, qui est intellectus de Deo & primordialibus causis uniformiter & universali∣ter cognoscit, secundo suo motui, qui est ratio, eodem modo uniformiter universali∣terque infigit. Quod autem à superioribus per intellectum in ratione formatum accipit, hoc totum in discretas essentias, in discreta genera, in diversas formas, in multiplices numeros per sensum inferioribus effectibus distribuit. Et ut apertius di∣cam, quodcunque anima humana per intellectum suum in ratione sua de Deo de∣que rerum principiis uniformiter cognoscit, hoc totum per sensum in causarum ef∣fectibus multipliciter intelligit; & iterum totum quod per sensum multipliciter sparsum in effectibus intelligit, per rationem in causis unum uniformiter subsistere perspicit, Omnia vero ex una omnium causa & multiplicationis momentum in∣cipere, & unitatis simplicitatem, quâ in eâ aeternaliter & incommutabiliter subsi∣stunt, nullo modo deserere; totiusque sui motûs finem, & in ea terminare per in∣tellectum purissimè cognoscit. De tribus animae motibus, hoc est▪ de intellectu,

qui etiam essentia; & de ratione, quae virtus; & de sensu, qui operatio dicitur, suf∣ficienter suasum, ut opinor. D. Lucidissimè ac multipliciter.

XXIV. M. Intuere itaque, acieque mentis, tota ambiguitatis caligine depulsâ, cognosce, quàm clarè, quàm expresse divinae bonitatis substantialis trinitas in mo∣tibus humanae animae rectè eos intuentibus arridet, seque ipsam pie quaerentibus se, veluti in quodam proprio speculo ad imaginem suam facto limpidissime manifestat; & cùm sit ab omni creatura remota, omnique intellectui incognita, per imaginem suam & similitudinem veluti cognitam & comprehensibilem intellectualibus oculis, ac veluti praesentem seipsam depromit, ultroque specillam, in qua relucet, puri∣ficat, ut in ea clarissimè resplendescat una essentialis bonitas in tribus substantiis, quae unitas & trinitas in seipsa per seipsam non appareret, quia omnem intelle∣ctum effugit eximiâ suae claritatis infinitate, nisi in sua imagine vestigia cognitionis suae imprimeret; Patris siquidem in animo, Filii in ratione, Sancti Spiritus in sensu apertissima lucescit similitudo. Nam quemadmodum filium artem omnipotentis Artificis vocitamus, nec immerito, quum in ipso sua quippe sapientia Artifex omni∣potens Pater ipse omnia quaecunque voluit, fecit aeternaliterque, & incommutabi∣liter custodit: ita etiam humanus intellectus quodcunque de Deo, deque omnium re∣rum principiis purissimè incuctanterque percipit, veluti in quadam arte sua, in ratione dico, mirabili quadam operatione scientiae creat per cognitionem, inque secretissimis ipsius finibus recondit per memoriam. Ut autem pater opifex omni∣um omnipotens quaecunque in arte sua, quae est ipsius sapientia & virtus, in Verbo suo in unigenito filio simul & semel, primordialiter, causaliter, uniformiter, uni∣versaliter condidit per Spiritum Sanctum ex se filioque procedentem, in primordia∣lium causarum innumerabiles effectus dividit, sive in essentias intelligibiles differen∣tiasque omnem sensum corporeum superantes manârint, sive in hujus mundi sensi∣bilis varium multiplicemque ornatum locorum temporumque discretionibus varia∣bilem profluxerint: ita intellectus, hoc est, principalis animae motus ex intelligibi∣lium rerum gnostica contemplatione formatus, omne quodcunque in arte rationis creat & reponit per sensum animae interiorem, in singularum rerum sive intelligi∣bilium sive sensibilium discretam inconfusamque dividit cognitionem: omnia enim quae intellectus in ratione universaliter considerat, particulariter per sensum in re∣rum omnium discretas cognitiones diffinitionesque partitur. Vides itaque patrem in filio suo omnia quaecunque voluit, condidisse, & per Spiritum Sanctum suum particulariter distribuisse, & distribuere & distributurum esse, & ad similitudinem trium divinitatis personarum cognosce intellectum nostrum omnia quaecunque de Deo causisque rerum potest intelligere universaliter in ratione per cognitionem actu scientiae creare, hoc est formare, & per sensum consubstantialem sibi particulariter in singulas rerum diffinitiones, quas in ratione colligit, contemplationis virtute in∣confusae dividere; hoc est, suam cognitionem unicuique cautissimae discretionis contuitu accommodare. D. Haec quodammodo mihi splendescunt, sed quid di∣stat inter operationem creatricis trinitatis & non creatae, & actum trinitatis creatae creantis nondum perspicio; creantis, dico; non enim dubitamus trinitatem nostrae naturae, quae non imago Dei est, sed ad imaginem Dei condita, (sola enim vera ima∣go invisibilis Dei est, & in nullo dissimilis, unigenitum Dei Verbum Patri & Spiri∣tui coessentiale) non solum de nihilo esse creatam, verum etiam sub se adhaerentes sibi sensus sensuumque officinas, totumque hoc corpus suum mortale dico, creare; ex Deo siquidem ad imaginem Dei ex nihilo facta est; corpus vero suum ipsa creat, non tamen de nihilo, sed de aliquo: anima namque incorporales qualitates in unum conglutinante, & quasi quoddam subjectum ipsis qualitatibus ex quantitate sumente & supponente, corpus sibi creat; in quo occultas suas actiones per se invisibiles ma∣nifecte aperiat, inque sensibilem notionem producat; ut jam in priori libro dispu∣tatum est, & adhuc dum ad considerationem actionis primordialium causarum per∣ventum fuerit, diligentius investigabitur; nunc autem quod instat aperias flagito.

M. Hujus quaestionis solutio facillima ac pene sine ullo labore mihi videtur. Summa siquidem trinitas omnium rerum creatrix, & à nullo creata, omnia quae fecit, de nihilo fecit. Proprium enim divinae bonitatis est, ex non-existentibus in existen∣tiam, quae vult fieri, vocare. Nam & hoc nomen, quod est bonitas, non aliunde originem ducit, nisi à verbo Graeco, quod est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, clamo; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 autem, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, clamo & voco, unum sensum possident; etenim qui vocat, saepissime

in clamorem erumpit. Deus ergo non inconvenienter bonus dicitur & bonitas, quia omnia de nihilo in essentiam venire intelligibili clamore clamat, ideoque Graece dici∣tur Deus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, bonus, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, eo quod omnia vocat in essentiam; cuncta siquidem, quae naturaliter subsistunt, de nihilo in essentiam à conditore vocata sunt per quinque-partitum universalis creaturae motum. Quaedam namque vocata sunt, ut solummodo subsistant essentialiter; quaedam ut subsistant & vivant: in quibusdam substantiali vitae sensus est additus; in quibusdam vitali sensui ratio cumulatur; in quibusdam ad praedictorum naturalium motuum perfectionem intellectus superponitur. Et est primus motus in corporibus naturalibus; secundus in ea vita quâ ligna herbaeque & vivunt & crescunt; tertius in irrationabilibus animan∣tibus; quartus propriè in humana; quintus in Angelica conspicitur natura. Ex his quinque gradibus in condendis de nihilo rebus summae ac sacrae trinitatis bonitas perspicitur, ineffabilisque operatio manifestatur. Ea vero Trinitas, quae in nostra natura ad imaginem creatoris est condita, nihil creat de nihilo. Illud enim solius Dei est, & nullius creaturae. Duplex vero ejus actio videtur; aut enim ea quae de nihilo suus creator condidit rationabilibus intellectualibusque suis motibus investi∣gat, & quae in natura rerum puro intelligentiae contuitu cognoscit in intimis ratio∣nis suae sedibus disponit, omniumque rerum, quas potest cognoscere, cognitiones aut in unum colligit, hoc est, ut eodem exemplo utamur, essentiam in genera, genus in formas, formam in individua gnosticâ operatione discernens; aut multipliciter di∣vidit, singulas cognitiones singulis rebus, quarum cognitiones sunt, distribuens; verbi gratia, genera in essentia, formas in genere, numeros individuorum in forma, scientiae actu unum facit. Et haec est principalis summaque rationalis naturae opera∣tio. Secunda vero est, quae (ut diximus) in creatione sui corporis cognoscitur, inque ejus solicito regimine aperitur. Primò siquidem materiam ejus ex qualitatibus re∣rum sensibilium accipit, eique nullo temporali spatio interposito vitalem modum accommodat, quo ipsam materiam & vivificat & nutrit, inque augmenta perfectae staturae per numeros locorum & temporum provehit, sensum quoque exteriorem ei praestat, per quem omnium rerum, quas extrinsecus attingit, phantasias recipit, & caetera, quae de solicitudine assidua continentique actione animae circa corpus suum res{que} corporeas, sive sensibus praesens vigilando, sive ab eis remota dormiendo, imagines{que} rerum, quas per sensus hauserat, secum tractando, aut imagines imaginum fingendo, aut alimenta corporalia, quae extrinsecus in aedificium corporis accipit, per occultos vena∣rum nervorumque meatus, quos Graeci poros vel arterias appellant, distribuendo, & co∣gitari & intelligi possunt. Ut enim summa Trinitas universitatem totius creaturae, quam de nihilo condidit, providentiae suae regulis movet, regit, ordinat, & nihil perire, hoc est, penitus ad nihilum redire, ex his, quae condidit, sinit: ita nostrae naturae trinitas universitati corporis sui omniumque sensuum ejus incolumitati providet, ipsumque vivificat & movet, & continet, quantum mortalis fragilitas ipsius permittit.

XXV. Sed vide ne his rationibus incipias conjicere ad animae creationem temporali quodam spatio conditionem corporis praecedere. Sola siquidem dignitate excellentia∣que naturae praecedit anima corpus, non autem loco vel tempore, simul enim ac semel in illo uno homine, qui ad imaginem Dei factus est, omnium hominum rationes secundum corpus & animam creatae sunt. Nullo enim modo juxta moras temporum essentia ani∣mae corporis essentiam, sicut nec corporis essentia animae essentiam, praecedit. Et ne me aestimes primum illud essentiale corpus in Paradiso conditum, sola tamen ratione adhuc factum, sicut & ipsa anima (in ipso quippe generali & universali homine ad imaginem Dei facto omnes homines secundum corpus & animam simul & semel in sola possibili∣tate condita sunt, & in ipso omnes peccaverunt, priusquam in proprias substantias pro∣dirent, hoc est, antequam unusquisque secundum Angelicam multiplicationem in sua discreta differentia in anima rationali & spiritali corpora appareret: quod videlicet corpus incorruptibile aeternaliter & coaeternaliter animae adhaereret si non peccaret, in quo omnes homines resurrecturi sunt:) ab anima creari dixisse. Illud enim ab uno omnium cteatore immediate simul cum rationali anima in coelesti beatitudine, immo ad coelestem beatitudinem substantialiter conditum est, substantialiter autem di∣co, quia uniuscujusque creaturae vera est substantia sua in primordialibus causis prae∣cognita, conditaque ratio, quâ Deus diffinivit, sic & non aliter erit. Ad beatitudinem quoque dixi, non enim video quomodo homo beatitudinem perderet, si eam re ipsa

plenè perfectéque gustaret. Prius enim, ut arbitror, ad se ipsum, quàm ad Deum conversus est, ac ideo lapsus. Hoc vero corpus corruptibile ac materiale, quod ex limo terrae assumptum est, post peccatum merito peccati ad exercitandam in eo negli∣gentem animam erga mandatorum custodiam, veluti quâdam propriâ operatione ani∣mae & creatum fuisse & quotidiè creari, affirm••••e non haesito. Quod enim Scriptura "Sacra Deum lutum de terra sumpsisse, deque eo corpus homini formasse perhibeat, non te movere debet. Nam & actio creaturae ad eum ex quo omnis naturalis actio incipit, non immerito refertur. Siquidem & in coelestibus essentiis à primo ordine, quod immediate post Deum incipit, usque ad extremum gradatim descendentibus, quodcunque ordo superior in inferiori se ordine propria quadam actione administra∣verit atque perfecerit, hoc totum ad eum, à quo omnis naturalis motus inchoat, natu∣ralisque actio à summo usque deorsum descendit, refertur. Ipsa enim causa omnium, quamvis non per seipsam, quoniam immutabilis est, sed per subditam sibi creatu∣ram universitatem totius naturae à se conditae creet, moveat, gubernet; tota tamen divinae providentiae dispensatio in eam refunditur, quia causa omnium est. Quid dicam de ordinibus ecclesiae in hâc adhuc mortali vita constitutae, quibus Episcopo∣rum ordo praefertur? nunquid omne quod caeterae dispositiones, quae posteriores sunt, in distributis sibi officiis peregerint, ad eum Episcopum reducitur, quoniam ab eo po∣steri ordines quae sibi peragenda sunt accipiunt? ab eo siquidem singula singulis Sym∣bolica ministeria distribuuntur, totiusque ecclesiae spiritualis operatio per ipsum re∣fertur in ipsam causam, Deum dico, omnium bonarum mysticarumque actionum. Cur ergo mirum, si primus homo ad imaginem Dei conditus, divinumque praeceptum transgressus, ac per hoc de beatitudine Paradisi expulsus, fragile atque mortale de luto terrae sibimet habitaculum crearet, divinâ providentia admonitus, ut quia coele∣ste corpus ac spirituale ab ipso Deo conditum possidere & custodire superbus negle∣xerat, congruum sibi suae inobedientiae merito mortale hospitium ex terrena materia sumptum, humiliatus faceret, in quo punitus poeniteret, & exercitatus ad pristinam dignitatem naturae suae redire seipsum recognoscendo & humiliando peteret? nec de hoc scriptura tacet.

XXVI. Nam post praevaricationem continuo de simplici humana natura an∣te peccatum, in duplicem sexum divisâ post casum, ait, Et consuerunt folia ficus, & fecerunt sibi perizomata, aperte insinuans foliorum symbolo fragilem atque caducam mortalis hujus corporis conditionem, quam sibi homo post sui ruinam texerat. No∣stra siquidem mortalia corpora latis fici foliis simillima sunt. Nam quemadmodum folia illa umbram faciunt, radios solis excludunt; sic nostra corpora & tenebras ig∣norantiae animabus ingerunt, & veritatis cognitionem repellunt. Quae tamen folia nostra, terrena corpora dico, terrenarum mortiferarumque deliciarum dulcedinem undique vallare & obumbrare, inque eis nos fallere consuescunt. Et ut cognoscas mortalis nostri corporis creationem ad eum, cujus consilio acta sunt quaecunque er∣ga nostram exercitationem & renovationem & salutem leguntur, appertissimè re∣ferri; audi eandem scripturam dicentem, Fecit quoque Dominus Deus Adae & uxori suae tunicas pelliceas, & induit eos. Ubi non incongrue intelligimus non aliud per tunicas pelliceas significari, praeter mortalia corpora, quae sibi justo judicio conditoris permit∣tente primi homines post transgressionem fecere. Et num tibi videtur credibilius mortalem hominem mortalem sibi carnem fecisse, quàm ipsum Deum per se creasse? sed tantum permisisse & admonuisse? Deus enim immortalis est, & quodcunque per se ipsum facit, immortale est. Omne siquidem mortale, quodcunque in hoc sensibi∣li mundo esse videtur & fragile & transitorium, aut nos ipsi facimus nostris irrationa∣bilibus motibus errantibus, aut propter delictum nostrum fieri sinitur, sive bonis vir∣tutibus administrantibus, sive malis naturali cursui, ne ad suum finem perveniat, cer∣tis spatiis constitutum impedientibus: vitalem namque motum in seminibus agere, ut per generationem in formas visibiles procedant, nullus recte philosophantium dubi∣tat; sed ipse vitalis motus non semper aequaliter in singulis generibus actionis suae virtutem manifestat, sive propter quaedam accidentia, quae seminibus non conveni∣unt, & ex contrariis qualitatibus nascuntur; sive propter adversas, ut diximus, vir∣tutes, quae naturali motui repugnant, de quibus alius disserendi locus est. Sed for∣tassis quis dicet, illud primum corpus incorruptibile, quod animae, si non peccaret, adhaereret, ubi nunc est? perire enim incorruptibile non potest. Huic breviter re∣spondendum,

in secretis naturae suae finibus adhuc latet;

in futuro autem seculo ap∣parebit; quando mortale hoc in illud mutabitur, & corruptibile hoc induetur incorruptio∣nem. Audi Apostolum, Seminatur corpus animale, surget corpus spirituale: seminatur in infirmitate,

surget in virtute: seminatur in contumelia, surget ingloria, immortalita∣tis videlicet, & incorruptibilitatis, si••e in bonis, sive in malis. Hoc enim generaliter de omni humano corpore dictum esse arbitror, in omnibus enim aeternae immortalita∣tis, non autem beatitudinis aequalis erit gloria, tota siquidem natura reparabitur.

XXVII. D. De hac interim quaestione satis dictum, ut opinor, & ad consideratio∣nem illius trinitatis, in qua ad imaginem & similitudinem Dei conditi sumus, re∣deundum, diligenterque considerandum utrum per omnia imago illa similitudinem illius, cujus imago est, imitatur, an in aliquo dissimilis deficit, ad perfectamque ima∣ginem non omnino pervenit. Nam in quantum imitatur, in tantum imago recte dici∣tur; si vero in aliquo vacillaverit, ex perfectae imaginis ratione recedit. M. Homi∣nem ad imaginem & similitudinem Dei perfectissime factum, & in nullo defecisse in Paradiso ante peccatum credimus, excepta ratione subjecti. Deus enim per se ipsum subsistens, & à nullo praecedente per se subsistere accipiens, hominem ad imaginem & similitudinem suam de nihilo in essentiam adduxit. Notato itaque, quòd Deus per se ipsum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, sine principio essentiam suam possidet: Homo vero de nihilo creatus, habuit conditionis suae initium, non solum in primordialibus causis in quibus omnia simul creata sunt; verum etiam in processionibus in diversas essenti∣as formasque sive intellectuales sive sensibiles: caetera omnia, quae de Deo dicuntur & intelliguntur per essentialem excellentiam, omnino in Imagine ejus perspiciuntur per gratiam. Conditor quippe invisibilis, incomprehensibilis, omnem intelligen∣tiam exsuperans, imaginem suam in his omnibus similem creavit. Nam noster intel∣lectus nec à se ipso cognoscitur quid sit secundum essentiam, nec ab alio praeter De∣um; sed quemadmodum de conditore suo hoc tantum cognoscit, quia est; non autem percipit, quid sit: Ita de ipso solummodo diffinit, quia creatus est; quomodo vero vel in qua substantia substitutus est, intelligere non potest. Si enim quid sit aliquo modo intelligeret, necessario à similitudine creatoris deviaret. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quippe, hoc est, principale exemplum Deus est per naturam, imago Deus est per gratiam; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 diffunditur per omnia, distribuens eis essentiam: imago luce gratiae purgata, illu∣minata, perfecta per omnia discurrit, eorum in seipsa confirmans notitiam. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 omnia quae fecit, penetrat, dona sua singulis secundum propriam unicuique analo∣giam dividens: imago omnia lustrat, bonorum largitorem ex donis suis innumerabili∣bus omnibus distributis laudans. Alia siquidem sunt dona substantialia, alia substan∣tiae adjecta. Et quemadmodum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 imaginem suam creavit, in qua notitiam quandam de se ostenderet: ita imago imaginem sibi fecit, in qua motus suos per se oc∣cultos manifestaret. Anima namque imago Dei est, corpus vero imago animae, cae∣teraque quae de similitudine imaginis intelligenda & pronuncianda sunt: de quibus quisquis scire plenius voluerit, legat librum Sancti Gregorii Nyssei de imagine. D. Haec libenter accipio; sed video aliam differentiam praeter substantialem, quae ima∣ginem ex principali forma videtur dividere. M. Dic, postulo, quae sit illa. D. Num tibi videtur parva differentia inter illam naturam, quae cognoscit seipsam, & esse, & quid sit; & illam, quae tantum cognoscit se esse, non autem intelligit, quid sit? Si∣quidem non negabis, ut aestimo, ipsum Deum seipsum intelligere, quid sit; caeteras ve∣ro creatas essentias & substantias se ipsas non negamus intelligere non posse, ne vide∣amur Nazianzeno Gregorio, Nysseoque praedicto impudenter refragari, qui unanimiter certis approbant rationibus nullam creatam essentiam à se ipsa, vel ab alia quamvis ratione vel intellectu praedita, posse diffiniri quid sit. Videsne ergo dissimilitudinem imaginis principalisque suae formae, hoc est, humani intellectus & conditoris Dei, non solum in ratione subjecti, verum etiam in eo, quod ipsa forma cognoscit quid sit; imago vero nec se ipsam, quid sit, nec suam formam, quam imitatur, substantialiter diffinire intelligit?

XXVIII. M. Similitudine verae rationis deceptum te esse video; nec immerito, nisi enim quis ea in quibus falli videris, acutè ac diligenter circumspexerit, non solum veri similia, sed etiam vera esse putabuntur. D. Explices, posco, ubi fallor. M. Num tibi videtur divina essentia infinita esse, an finita? D. Hinc dubitare & impium & stultissimum est, praesertim cum non essentia, sed plusquam essentia, & essentia∣rum

omnium infinita causa & credi debeat & intelligi; & non solum infinita, sed omnium essentiarum infinitarum infinitas, & plusquam infinitas. M. Recte atque catholice, omnino igitur infinita est. D. Hoc dedi, nec me poeniter dedisse, sed fir∣missime approbo omnino aliter non esse. M. Vide ne te retrahas. D. Nil inde suspicandum. M. Itaque quando interrogamus quid est hoc vel illud, num ti∣bi videmur aliud quaerere, nisi aut jam diffinitam substantiam, aut diffiniri valentem? D. Non aliud. Hoc enim nomen, quid, dum sit intertogativum, non quaer it, nisi ut illa substantia, quam quaerit, quodammodo diffiniatur. M. Si ergo nemo sapien∣tum generaliter de omni essentia inquirit, quid sit, quum diffiniri non potest; sed ex circumstantiis suis, intra quas, veluti terminos circumscribitur, loco dico & tempo∣re, quanto & quali copulatione, statu, motu, habitu, caeterisque accidentibus quibus ipsa ratione subjecti distantia per seipsam incognita, indiffinibilisque subsistens, esse tantum, non autem quid sit, manifestatur? quis Theologiae discipulus eruditus inter∣rogare praesumat de divina substantia, quid sit, cum purissime intelligat de ipsa nec diffiniri posse, nec ullum eorum quae sunt, esse; omniaque quae diffiniri possunt, supe∣rare. D. Nec hoc quaerere praesumpserim, cognoscens ipsam omnino infinitam esse. Audi Nazianzenum, Si nihil omnino est, inquit, existentium secundum ipsum esse, ipsa cu∣mulatio, quae est, & dicitur, eorum quae à nobis circa illud quod quaeritur, & intelliguntur & dicuntur; sed alterum quid praeter illud, circa quod haec sunt; continet namque ea, i∣psum vero ab his nullo modo continetur: quiescat omnis anima ab omni ratione eorum, quae circa Deum sunt, temere in diffinitionem ejus insilire, sed silentio colat tantum ineffabilem & su∣per intellectum, omnisque summum scientiae, divinae essentiae veritatem. M. Si ergo nemo sapientissimorum potest cognoscere existentium substantiae rationes, secundum quas fundatae sunt, quis audeat Deum in aliquo diffinire? diffiniri à se ipso potest, ac per hoc non universaliter infinitus est, sed particulariter. Si ex creatura solummodo difini∣ri non potest, à se vero ipso potest; vel ut ita dicam, sicuti ipsi finitus, creaturae in∣finitus subsistit; & si hoc datum fuerit, necessario sequetur, ut aut non universali∣ter Deus infinitus sit, si à sola creatura, non autem à seipso, non recipit diffiniri; aut omnino nec à creatura, nec à seipso, ut universaliter infinitus sit, ullo modo diffiniti∣onem percipit. D. Praesentis hujus ratiocinationis caliginem inaccessibilem esse ae∣stimo, & nisi ipse, qui quaeritur, dextram suam quaerentibus se praetendat, nullum in eam introitum facile crediderim. Si enim Deus seipsum non diffinit, aut se diffini∣re non possit, quis ignorantiam & impotentiam in eum cadere negarit? Ignoranti∣am scilicet, si non intelligit quid sit; impotentiam vero, si non potest diffinire quid subsistit. Impotens enim videbitur esse, quando seipsum in aliquo non potest diffi∣nire, si vero & intelligit & diffinit, quid ipse sit; non ommino infinitus esse proba∣bitur, dum à sola creatura diffiniri non potest, quia nullo modo ab ea intelligitur; à se vero ipso & diffinitur, & cognoscitur quid sit. M. Ne turbere, sed magis bono animo esto, haec enim consideratio nos ad nos ipsos intelligendos attrahit, & ad ea, quae piè de Deo nostro cogitanda & intelligenda & pronuncianda sunt, ipso praeeunte per∣ducit. Quanto namque in introitu inquisitionis caliginosa & laboriosa putabitur, tan∣to perspicua & fructuosa reperietur. Fieri enim non potest (ut ait Sanctus Augustinus) quâdam providentiâ divinâ, ut religiosis animis seipsos & Deum suum, id est, veritatem pie ac studiose quaerentibus inveniendi facultas desit. D. Non perturbor, sed magis, & merito de obscuritate praesentis quaestionis moveor; ejusque solutionem facilem fieri non opinor. M. Redeamus itaque ad ea quae in priori libro inter nos discussa & ad purum (ni fallor) deducta sunt. D. Quae sunt illa admoneas, quaeso. M. Recordarisne inter nos ad liquidum consedisse, nullam categoriarum denario numero conclusarum de divina na∣tura ullo modo proprie praedicari posse. D. Illud inconcusse & concessum est & stabilitum. M. Non igitur tam laboriose, ut aestimas, in hujus quaestionis difficulta∣te solvenda sudabimus, si prioris libri ratas conclusiones acute perspiciamus. Illa∣rum siquidem subtilis ac perspicax utilitas in hoc loco pulcherrimum fructum, utilis∣simumque ferre manifestabitur. D. Valde erit necessarium, si sic fuerit. M. Erit plane; ipsas itaque categorias breviter in memoriam revocare ratiocinationis series videtur exposcere. D. Alia inquisitionis via non arridet. Attamen interrogative eas recapitules, velim. M. Intentus itaque hunc interrogandi ordinem intuere. Quid, quantum, quale, ad quid, quo situ, quo habitu, locine, temporisne, agit an patitur. Item si vis Graece. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉,

〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉; horum itaque de Deo nullum proprie interrogatur, quia nullum horum in ipso, nec à se ipso, nec ab alio intelligitur. Haec etenim in his, quae sub intellectum seu sensum cadere probantur, proprie considerari possunt. Quid enim si interroga∣veris de Deo, quid sit, nonne quandam propriam substantiam diffinitam quaeris? & siquis responderit hoc vel illud, nonne certam quandam circumscriptamque videbitur diffinire substantiam? Quod siquis veraciter de ipso pronunciaverit, vel ipse de se ip∣so intelligit, primum categoriarum locum jure obtinebit, qui certis definitisque tribui∣tur subjectis, in quibus, & circa quae omnia versantur & continentur accidentia; ac per hoc non translative, sed proprie prima de eo praedicabitur categoria; sive enim ab intellectuali creatura, sive à seipsa in aliqua diffinita essentia intelligatur divina natura, non omnino est infinita & incircumscripta, omnique accidenti carens; ideoque non ultra omne quod dicitur & intelligitur, veraciter remota esse creditur, quum in∣tra quosdam terminos diffinitae naturae intelligitur. Omne enim de quo potest praedi∣cari vel intelligi quid sit, eorum quae sunt numerum non potest excedere; sed veluti pars in toto, vel totum in partibus, vel forma in genere, vel genus in formis, vel indi∣vidui numeri in specie, vel species in individuis, vel praedictorum omnium quaedam in quandam unitatem ex multis collectio jure aestimabitur esse; quod longe distat ex divinae naturae simplici infinitaque veritate, quae nihil horum quae sunt, subsistit. Non enim totum est, neque pars: totum tamen & pars dicitur, quum ab ea omne to∣tum & omnis pars, & omnia tota & omnes partes condita sunt. Similiter neque ge∣nus est, neque forma, neque species, neque numerus, neque 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive generalissima, sive specialissima, subsistit; & tamen haec omnia de ea praedicantur, quum ab ea sub∣sistendi facultatem accipiunt: necnon universitas horum omnium dicitur, dum totius creaturae universitatem infinitate suae excellentiae superat, quum ab ea universalis uni∣versitas creata est. Quomodo igitur divina natura seipsam potest intelligere, quid sit, cum nihil sit; superat enim omne, quod est, quando nec ipsa est esse, sed ab ipsa est omne esse, quae omnem essentiam & substantiam virtute suae excellentiae supereminet? Aut quomodo infinitum potest in aliquo diffiniri à se ipso, vel in aliquo intelligi, cum se cognoscat super omne finitum & infinitum, & finitatem & infinitatem. Deus itaqne nescit se, quid est, quia non est quid; incomprehensibilis quippe in aliquo & sibi ipsi & omni intellectui: & si ipsa veritas intelligibili voce in puris intellectibus haec verissime de Deo dici proclamat, nemo pie cognoscentium, inque divina mysteria introductorum, audiens de Deo seipsum intelligere non posse quid sit, aliud debet ex∣istimare, nisi ipsum Deum qui non est quid omnino ignorare in se ipso, quod ipse non est, seipsum autem non cognoscit aliquid esse. Nescit igitur quid ipse est, hoc est, nescit se quid esse; quum cognoscit se nullum eorum, qui in aliquo cognoscuntur, & de quibus potest dici vel intelligi quid sunt, omnino esse. Nam si in aliquo sei∣psum cognosceret, non omnino infinitum & incomprehensibilem innominabilemque seipsum indicaret. Ut quid interrogas, inquit, nomen meum? & hoc est genus mi∣rabile, aut nonne hoc vere est mirabile nomen, quod est super omne nomen, quod innominabile, quod omni supercollatum nomini nominato, sive in seculo hoc, sive in futuro? Si ergo increpat nomen suum quaerere, quia super omne nomen est, innomi∣nabile; Quid siquis quaerat ejus substantiam, quae si in aliquo finito esset, finito no∣mine non careret? quum vero in nullo substituitur, quia infinitus omni nominatione caret, quia innominabilis est. Omne siquidem, quod in aliquo substantialiter intelli∣gitur, ita ut proprie de eo praedicetur quid sit, neque modum neque mensuram ex∣cedit: aliquo namque modo, quo finitur, concluditur: aliqua mensura, quam superare non potest, lineatur. Si enim infimum in natura rerum obtinuerit locum, quo omnia corpora continentur, inferius naturae suae mensuram non potest extendere, quia nihil inferius est, nec superius potest ascendere. Finitur enim in ipso vitali motu, quo nu∣tritur & augetur; atque ideo ultra ipsam non provehitur. Si vero in sublimitate universae creaturae subsistit, ut intellectualis cognoscatur, suis finibus coarctari neces∣se est. Non enim potest ascendere in altiorem se creaturam, quia altius illo in rebus creatis nil esse videtur; inferius item non potest remitti propter sequentes se subsi∣stentias. Si vero in medio libramine locum obtineret, nec ad inferiora se relaxare∣tur, nec ad superiora se extenderetur, sed naturalem suum mediumque obtineret sta∣tum. Ac per hoc nulla creatura est sive visibilis sive invisibilis, quae non intra ter∣minos propriae naturae in aliquo coarctetur, in mensura & numero & pondere. Deus

autem in nullo eorum intelligit se esse, sed cognoscit se supra omnes naturae ordines esse suae sapientiae excellentia, & infra omnia suae virtutis altitudine, & intra omnia suae pro∣videntiae investigabili dispensatione, & omnia ambire; quia in ipso sunt omnia, & extra ipsum nihil est. Solus enim ipse est mensura sine mensura, numerus sine numero, pondus sine pondere; & merito, quia à nullo, nec à seipso mensuratur, numeratur, ordinatur, nec in ulla mensura, in ullo numero, in ullo ordine intelligit se esse, quum in nullo eorum substantialiter continetur, cum solus vere in omnibus supra omnia infinitus existat. Et ne mihi opponas, quare dixerim, ordinem corporum in altiores se naturas extendi non valere, cum credamus omnia corpora in incorporeas qualitates atque substantias esse transitura. Quando enim hoc erit, corpora esse cessabunt. Adhuc autem dum corpora sunt, nec inferius nec superius suae naetura terminos possunt transgredi. De qua parte Philosophiae, dum de reditu rerum in causas considerabimus, diligentius tractabitur. Nunc autem de eo quod instat, hoc est, quod Deus quid sit non intel∣ligit, intueamur. Et utrum tibi probabile videtur, quod conamur de hoc suadere, non te pudeat fateri. D. De hac mirabili divina ignorantia, quâ Deus non intelli∣git quid ipse sit, quae à te dicta sunt, quamvis caliginosa, non tamen falsa, sed vera, verique similia mihi videri fateor. Non enim suades Deum seipsum ignorare, sed so∣lummodo ignorare quid sit, & merito; quia non est quid, infinitus quippe est, & sibi ipsi, & omnibus quae ab eo sunt; ac per hoc in hâc specie ignorantiae apertissime pul∣cherrimeque summa & ineffabilis arridet sapientia. Stultum enim Dei sapientius est hominibus, M. Quid itaque siquis de Deo interrogaverit, quantus vel qualis sit; num tibi recte videbitur responderi, tantus & talis? non illam dico quantitatem & qualitatem, de qua Propheta dicit, magnus dominus & laudabilis nimis, & magnitudinis ejus non est finis. Vide, quam alte Theologus loquitur, Magnus, inquit, Dominus. Sed ne quis finita quantitate eum finiri putaret, continuo addit, & magnitudinis ejus non est finis. Item nequis qualitatem finitam in eo esse opinaretur, non dixit simpliciter & laudabilis, sed subjunxit nimis; nimis autem dicitur, quod omnem modum excedit. Non illam itaque (ut dixi) quantitatem infinitam nomino; nec illam qualitatem quae est nimis. Haec namque non incongrue de Deo cogitantur; fed quantitatem & qualitatem, quae secundum accidens in subjecto dicuntur. D. Non recte quidem. Ubi enim non invenitur diffinita substantia, vel (ut ita dicam) diffinitum subjectum, ibi quantitatem & qualitatem quaerere & firmare stultum valde risuque dignum mihi videtur. Ac per hoc dum in Deo nec ipse, nec alius intellectus ullam diffinitam substantiam, vel (ut ita dicam) diffinitum subjectum, secundum quod dici vel intelligi valeat quid sit, reperire non potest, nonne limpidissime claret, nullam finitam vel in∣finitam quantitatem, nullam qualitatem finitam vel infinitam in ipso cognosci à se ipso, vel ab alio valere? Si enim omnem finitam & infinitam substantiam infinita & plusquam infinita propriae virtutis excellentia superexaltat, quis non continuo ac sine ulla dubitatione erumpat, ut aperte fateatur, atque exclamet, nullam finitam vel infinitam quantitatem vel qualitatem in eum cadere, aut ullo modo quid omnino esse? Nam ubi invenitur quid, ibi confestim quantum & quale. Ubi vero non est quid, ibi quantum & quale impossibile est reperiri. Si ergo in rerum generibus neque quid, neque quantum, neque quale, neque ullum accidens intelligitur, quia simplicia sunt, haec vero in individuis solummodo quaeruntur, quis, nisi stultus, in Deo quid vel quantum vel quale audeat quaerere?

M. Quid igitur? num in eo aestimas esse relationem, quae à Graecis dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, D. Ne hoc quidem dixerim. Ubi diffinita substantia non potest intelligi, ibi nul∣lam relationem fieri posse non ambigo. Non est enim secundum naturam, sed secun∣dum quandum copulam duorum seu plurium subjectorum. De caeteris categoriis per singula superfluum videtur dicere, ut aestimo. Nam si Deus ipse seipsum in nulla dif∣finita substantia, seu quantitate, seu qualitate, seu relatione intelligit, cui luce clarius non apparebit, nullum situm habitumve, nullum locum seu tempus, nullum agere vel pati omnino ei accidere, ac per hoc nullum eorum nec à seipso, nec ab alio in ipso intelligi posse? Siquidem diffinita substantia in eo non reperta, neque intellecta, nul∣lum accidentium ei accidens rudium est dubitare. Ubi enim deficit diffinitum sub∣jectum▪ ibi nullum accidens intelligitur adjunctum, vel separatum, vel ullo modo na∣tura subjecti discretum. Sed ut breviter de singulis dicamus, de quibus in superiori libro copiose tractavimus; Quis divinae naturae situm dederit, dum & ipsa in sei∣psa

nullum situm cognoscit? Situs enim aut partium in loco est. Verbi gratia, situs humani corporis est ordo membrorum, quod omne membrum in suo ordine finitur. Situs quoque dicitur totius corporis positio, verbi gratiâ, stat, sedet, jacet, quibus omnibus omnino divinae essentiae virtutem carere nemo recte philosophantium igno∣rat. Non enim totum est, neque pars; neque sedet veluti fatigata; neque jacet, ut prostrata; neque post ullum motum stat. Ad dextram Patris sedere filius dicitur, to∣tus filius verbum & caro. Dextra patris est potentia Patris, fortitudo Patris, ipse itaque filius dextra Patris est. Ubi itaque sedet, in seipso sedet consubstantialis Pa∣tri manens, judicans omnia quietus. Stat Stephano militibus compugnans suis, dans eis virtutem, ut vincant in terris, dextra Domini fecit virtutem, largiens eis coronam con∣fessionis in coelis. Vide quomodo sedet, quomodo stat. Situs iste mysticus est, non corporeus, non localis, sed spiritualis; tamen situm divinae naturae cognosce. Quis ei habitum adjunxerit, dum in seipsa nullum percipit habitum. Ipsa siquidem sibi ipsi ad habendum sufficit, nec ulla virtus ei accidit, quum in seipsa simplicissima vir∣tus, & plusquam virtus subsistit, & fons omnium virtutum, & quaecunque substantia virtutem possidet, non aliunde habet, nisi ex participatione generalium virtutum, quas omnium causalis virtus in primordialibus suis condidit principiis, Omni loco caret divina natura, quamvis intra seipsam omnia, quae ab ea sunt, collocet, ideoque omnium locus dicitur, seipsam tamen nescit locare, quia infinita est & incir∣cumscripta, & à nullo intellectu, neque à seipsa locari, id est, diffiniri & circumscribi permittit. Ab ipsa siquidem infinita & plusquam infinita omnia finita & infinita pro∣cedunt, inque infinitam & plusquam infinitam redeunt. Tempore caret ea natura, quae se ignorat principium habere vel finem, & omnem motum, quo movetur omne quod à principio ad finem & in finem movetur. Nescit in se incrementa, quae fiunt per numeros locorum & temporum; vel detrimenta, quum in seipsa plena atque per∣fecta est. Quid de agere & pati dicendum? num ineptum incongruumque est, si∣quis putaverit agere vel pati, ipsi naturae accidere, quae in seipsa nullum motum ad agendum, nullum habile ad patiendum percipit? Non enim sicut in nobis, aliud est substantia, aliud est accidens substantiae; hoc est, actio & passio: ita ipsa in se ipsa cognoscit compositionem quandam substantiae & accidentium. His enim in seipsa ca∣ret, nec inesse sibi cognoscit, est enim simplicissima omnique compositione aliena. Voluntas fiquidem sua, quae est ipsa substantialiter, & plusquam substantialiter, & plusquam voluntas, actio & passio ejus est; agere enim dicitur, quia vult omnia fieri quae sunt: pati autem, quia vult ab omnibus amari, & seipsam amat in omnibus; ipsa enim est substantialis & verus amor, & plusquam substantialis amor; & amant eam sive sciant, sive nesciant; hoc est, sive motu intelligibili rationabilive, ducente gra∣tia, sive simplici appetitu naturae. Nihil enim ab ea est creatum, quod non ejus habe∣at desiderium. Videsne igitur quod omnia quae intra decem categoriarum terminos amplexantur, non immerito Deus dicitur in sua natura subsistere ignorare, quando omnino ea altitudine virtutis suae & infinitate probatur excellere? quod enim infini∣tum est omni ratione & modo, infinitum est per essentiam, per virtutem, per operati∣onem, per utrosque fines, surfum dico & deorsum, hoc est, secundum principium & finem; incapabile enim secundum essentiam, & intelligibile secundum virtutem, & secundum operationem incircumscriptum, & sine principio de sursum, & sine fine deorsum est, infinitum & simpliciter dicendum ac verius per omnia infinitum. D. Plane video verumque esse, ac verae ratiocinationis conclusionibus munitum perspicio. Sed valde me movet, quâ ratione ignorantia in Deum cadat, quem nihil latet aut in seipso, aut in his quae à se sunt. M. Esto itaque intentus, & ea quae dicta sunt, diligenter inspice. Si enim puro mentis contuitu vertutem rerum atque verbo∣rum consideraveris, apertissime reperies, nulla obstante caligine, nullam in Deum ig∣norantiam cadere. Ipsius enim ignorantia ineffabilis est intelligentia; & ut ex prae∣dictis hoc conemur approbare, verborum virtutem intuere. Num tibi videmur aliud suadere, dum dicimus Deum seipsum, quid sit, ignorare, quàm in nullo eorum, quae sunt, se esse intelligere? Quomodo enim in seipso potest cognoscere, quod non po∣test in seipso esse? Si enim rationes rerum, quas ipse in seipso, hoc est, pater in filio creavit, in ipso unum individuum sunt, nullamqe diffinitionem propriae substantiae, proprias differentias seu accidentia recipiunt; haec enim in effectibus suis, non autem in se ipsis pariuntur; quod de ipsius ineffabili natura incapabilique existimandum.

Quis in ea aliquod finitum termino, distentum spatio, partibus discretum, substantiis accidentibusque compositum cogitârit? ipsa itaque ignorantia summa ac vera est sa∣pientia. Tale autem est, quod dicimus; veluti siquis nostrûm de seipso dicat, lapi∣dem me esse, insensatum, omni vitali motu carentem, omnino non intelligo, hoc est, me lapidem insensatum vitali motu carentem, omnino me non esse intelligo. Item ullum hominem vivum in carne, sensu ac ratione carere non intelligo; quia omnem hominem viventem in carne sensu ac ratione non carere cognosco: Item ullum irrati∣onabilem motum naturaliter in anima mea subsistere non intclligo; id est, nullum ir∣rationabilem motum naturaliter animae meae inesse certissime sapio. Et hoc à sacra scriptura possumus approbare: nam & in Evangelio legimus, dominum in futuro ju∣dicio reprobis responsurum, Non novi vos, hoc est, non novi vos in rationibus omni∣um rerum, quas Pater in me condidit, quum intelligo vos non esse in meis, non in quantum naturaliter substitui vos, sed quantum ex legibus vestrae naturae cecidistis; novi enim quod in vobis feci, non novi vero quod non feci; ideoque non punio nec recedere à me jubeo quod in me novi; sed quod in me non novi, illud punio, & à me recedere praecipio, Ignorat itaque Deus in impiis peccatoribusque, quod non fecit, illorum videlicet malignos irrationabilesque motus. Est etiam alia species ignoran∣tiae in Deo, quando ea, quae praescivit & praedestinavit, ignorare dicitur, dum adhuc in rerum factarum cursibus experimento non apparuerit. Inde ipse in Evangelio, de die autem illa (inquit) & hora illa nemo scit, neque Angeli in coelo, neque filius hominis, nisi Pater solus. In quibus non est mirum, si futuri judicii scientia humanos animos adhuc mortali carne depressos lateat. Neque etiam omnino de Angelis negamus adhuc ignorantiae esse ca∣paces, cum sacra scriptura eos semper discere perhibeat, teste Sancto Dionisio Areopa∣gita in septimo capitulo de coelesti Hierarchia, dicens. Theologi aperte declarant, suppo∣sitas quidem coelestium essentiarum dispositiones ex superformatis ornate erudiri deificas scientias, omnium vero altiores ab ipsa divinitate (quantum fas) doctrinis illuminari, * & eas ipsum Je∣sum immediate docentem, * praelargiens eis manifestam suam humanam benignitatem. Ego enim (inquit) disputo justitiam & judicium salutaris; miror (inquit) quia & coelestium essentiarum primae, & simul omnes supereminentes divinas illuminationes, &, ut mediatae, quaestiones reve∣renter petunt. Nonne inde interrogant, quare tui rubra vestimenta? apud seipsos vero deliberant, ante interrogare, ostendentes quidem quia discunt, & deificam scientiam appetunt. Si ergo, te∣ste Patre praedicto, coelestes virtutes discunt, necessario non omnis ignorantiae expertes sunt. Et si ita est, non mirandum futuri judicii mysteria adhuc eas ignorare posse. Quod▪ vero de seipso dominus dicit, neque filius hominis, nisi pater solus, obscurissimam efficit quaestionem. Quomodo enim filius ignorat, quod Pater scit, praesertim de die judicii, cum judicium specialiter ad filium pertineat? Pater enim (ut ipse ait) non judi∣cat quenquam, sed omne judicium dedit filio; caliginem tamen hujus quaestionis sanctus Epiphanius Constantiae Cypri Episcopus, in libro, quem de fide scripsit, elegantissime accuratissimeque aperuit, dicens, Patrem solummodo nosse futurum judicium, non solum per praescientiam, sed etiam per experimentum. Pater siquidem per experimentum cognoscit judi∣cium, jam enim re ipsa omne judicium dedit filio; omnino enim Pater peregit judicium, dum omne illud dedit filio. Filius vero & scit, & nescit judicium. Praescientia namque scit, non∣dum tamen experimento, & ideo experimento nescit, quia nondum re ipsa factum est judicium, hoc est, segregatio reproborum ab electis, siquidem adhuc messis ecclesiae frumento & zizaniis mixta est. Audi quoque Apostolicam ignorantiam, de qua scriptum est in actibus Apostolorum. Paulo maledicente summo sacerdoti Ananiae, & dicente, nesciebam Fratres, quia princeps sacerdotum est. Scriptum est enim Principem populi tui non maledices. Num tibi videtur Sapientissimus Apostolus & in lege peritissimus, Anani∣am summum sacerdotem fuisse, sicut caeteri Judaei, non cognovisse? quod nullo mo∣do est aestimandum; sed ideo ipsum ignorasse dicitur, quum à Deo fuisse ordinatum non vidit. Ignorabam, Fratres, inquit, quia princeps sacerdotum est, quia cognosco, quod nec ex Deo, nec secundum legem, sed secundum Judaicam superstitionem constitutus est; ideoque ignoro eum Principem sacerdotum esse, quum vere cognosco eum non sic esse. Si enim cognoscerem Principem populi verum ac legitimum esse, profecto ei non maledicerem. Quum vero ignoro eum Principem esse in veritate; propterea non me poenitet ei maledicere. Aliam ejusdem cognosce ignorantiam. Scio (inquit) hominem raptum usque ad tertium coelum, nescio in corpore, an extra corpus: Deus scit. Ne∣scio (ait) in corpore, quum scio non in corpore; aut extra corpus nescio; quia extra

corpus me raptum non fuisse cognosco. Non enim operationibus animae per corpo∣reos sensus, neque ejusdem operationibus extra corpus raptus sum in tertium coelum, sed operatione divinae gratiae absque ullius creaturae administratione super omnem creaturam raptum me fuisse apertissime scio. Nescio ergo in corpore aut extra cor∣pus, quia scio, quod nec in corporc, nec extra corpus raptus sum. Et ne diutius in eadem re immoremur (prius enim deficiet tempus, quam divinae ignorantiae, sive in Scriptura, sive in rerum natura, exempla) hoc solummodo nosse arbitror sufficere, divinae ignorantiae tres principales species esse. Primam quidem, per quam malum non cognoscit, quia cognitio ejus simplex est, & à solo substantiali bono, hoc est, à seipso formatur. Solus enim ipse est substantiale bonum per se ipsum; caetera vero bona ipsius participatione bona sunt. Deus itaque malum nescit. Nam si malum sciret, necessario in natura rerum malum esset. Divina siquidem scientia, omnium quae sunt, causa est; non enim ideo Deus scit ea, quae sunt, quia subsistunt; sed ideo subsistunt, quia Deus ea scit: eorum enim essentiae causa est divina scientia, ac per hoc si Deus malum sciret, in aliquo substantialiter intelligeretur & particeps boni malum esset, & ex virtute & bonitate vitium & malitia procederent, quod impossibile esse vera edocet ratio.

Secunda species est, per quam Deus dicitur ignorare alia praeter ea, quorum ratio∣nes in seipso aeternaliter & fecit & cognoscit. Quorum enim naturaliter habet vir∣tutem, eorum essentialiter possidet scientiam. Tertia est, per quam Deus dicitur ig∣norare (ut praediximus) ea, quae nondum experimento actionis & operationis in ef∣fectibus manifeste apparent; quorum tamen invisibiles rationes in seipso à seipso cre∣atas & sibi ipsi cognitas possidet. His praedictis quarta species additur, de qua nunc tractare ordo disputationis poscebat, quâ Deus dicitur ignorare se esse in numero re∣rum, quae ab eo factae sunt, quas intra denariam quantitatem praedicamentorum Phi∣losophi conantur concludere. Ac per haec universaliter dicendum, quod in nullo eorum, quae intra decem genera rerum à Philosophis comprehenduntur, neque eorum quae extra illa diligentior inquisitio invenit, sive secundum substantiam, sive secundum accidens sint; ne{que} eorum, quae in nulla substantia vel accidente possunt inveniri, sive in rationibus occultis, sive in possibilitatibus, sive in impossibilitatibus sunt, Deus intelligit se subsistere; quum se cognoscit nullum eorum esse, dum omnia ineffabili essentiali sua virtute & plusquam virtute, & incomprehensibili sua infinitate intelligit se excellere.

XXIX. Propterea autem dixi diligentiorem inquisitionem posse quaedam invenire in rerum natura, praeter ea, quae decem praedicamentis comprehenduntur. Nam & illa à Philosophis reperta sunt. nequis minus capacium existimet rerum diligentem indagationem, ultra praedictrm categoriarum quantitatem non posse progredi. Ge∣neraliora enim genera eorum comprehendit ratio; siquidem in motu & in statu sunt. Item status & motus universali essentia colliguntur, quae in infinitum divisionem sui patitur. Ea namque substantia, quae primum in corporeis obtinet locum, finita est, & accidentibus subjecta; ea vero universalis essentia nullum in se accidens recipit: in suis quippe subdivisionibus usque ad individua pervenientibus accidentium capax est, ipsa vero in seipsa simplex est, nullique accidentium subjecta. Quod autem addi∣di in natura rerum esse quaedam, quae nec in substantia, nec in accidentibus cogno∣scuntur; hoc est, quae nec substantiae nec accidentia sunt, de rationibus adhuc in nulla re apparentibus sive substantialiter, sive secundum accidens, sensui vel intellectui dictum esse intellige. Possibilia quoque & impossibilia in numero rerum computari nemo recte Philosophantium contradicet; quae nulla alia ratione esse dicuntur, nisi quia possibilia possunt in aliqua re fieri, etsi non sunt; impossibilia vero sola virtute impossibilitatis continentur; eorum enim esse impossibilitas vere in aliqua re intel∣lectuali seu sensibili apperere. De quibus quisque plenè voluerit percipere, legat 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, de interpretatione Aristotelem; in qua, aut de his solis, hoc est, possibilibus & impossibilibus, aut maxime à Philosopho disputatum est. Nunc ita∣que ad ea, quae restant, consideranda transeamus. Sicut de specibus divinae ignoran∣tiae, quibus dicitur Deus ignorare, satis videtur discussum. D. Satis quidem super∣que, ac diutius in eis immorari non necessarium video. Solari namque radio luci∣dius patefactum, divina ignorantia nil aliud intelligendum esse, nisi incomprehensi∣bilem infinitamque divinam scientiam. Nam quod Sancti Patres, Augustinum dico, & Dionysium, de Deo verissime pronunciant; Augustinus quidem, qui melius inquit

nesciendo scitur; Dionysius autem, cujus ignorantia vera est sapientia, non solum de in∣tellectibus, qui eum pie studioseque quaerunt; verum etiam de seipso intelligendum opinor. Sicut enim qui recto ratiocinandi itinere investigant, in nullo eorum, quae in natura rerum continentur, ipsum intelligere possunt, sed supra omnia sublima∣tum cognoscunt; ac per hoc eorum ignorantia vera est sapientia, & nesciendo eum in his quae sunt, melius eum sciunt super omnia quae sunt, & quae non sunt: ita etiam de seipso non irrationabiliter dicitur, in quantum seipsum in his, quae fecit, non in∣telligit subsistere; in tantum intelligit se super omnia esse; ac per hoc ipsius igno∣rantia vera est intelligentia. Et in quantum se nescit in his, quae sunt, comprehendi; in tantum se scit ultra omnia exaltari; atque ideo nesciendo seipsum, à seipso melius scitur; melius est enim se scire ab omnibus remotum esse, quam si sciret in numero om∣nium se constitui. M. Recte intelligis; & quod de talibus ratio suadet, pure ac in∣dubitanter te perspicere sentio: nec jam cernis, ut opinor, ullam dissimilitudinem imaginis & principalis formae, praeter rationem subjecti.

Summa siquidem Trinitas per seipsam substantialiter subsistit, & ex nulla causa cre∣ata est: Trinitas vero nostrae naturae de nihilo facta est ab ipsa, quae per seipsam ae∣terna est, ad imaginem & similitudinem suam; & si aliqua dissimilitudo, praeter hoc imaginis & principalis exempli, reperta fuerit, non ex natura hoc processit, sed ex delicto accidit; neque ex creatricis Trinitatis invidia, sed ex creatae imaginis culpa. Totum namque quod de Deo vel intelligitur secundum essentiae virtutem, de ejus imagine in his, quibus purgatur, illuminatur, perficitur, & dici, & intelligi potest se∣cundum creationis gratiam, eo, ut p••aediximus, excepto, quod divina natura Deus est excellantiâ essentiae; humana vero Deus est divinae gratiae largitate: & quod illa creatrix sit, & à nullo creata; ista vero ab illa creata est, & ea quae suae naturae infra se adhaerent, creat, corpus hoc mortale dico, post peccatum animae adjunctum, quod etiam imago imaginis vocatur. Nam quemadmodum animam ad imaginem suam Deus creavit; ita anima corpus veluti instrumentum quoddam quodammodo sui simile effecit. Sed ad divinae trinitatis, quae causa omnium est, Theoriam rede∣undum, si tibi quae de talibus dicta sunt sufficiunt. D. Sufficiunt sane. M. In sum∣ma itaque ac singulari universorum causa, ex qua & in qua & sunt & condita sunt to∣tius creaturae principia, hoc est, primordiales causae, considerandum arbitror, utrum ipsa dum sit unitas & trinitas (divina siquidem bonitas est una essentia in tribus sub∣stantiis, & tres substantiae in una essentia: vel secundum usum Romanae linguae dicen∣dum, una substantia in tribus personis, & tres personae in una substantia) in seipsa causas quodammodo differentes à se invicem habeat; hoc est, utrum sicut de ipsa praedicatur una essentia in tribus substantiis, ita etiam una essentialis causa in tribus subsistentibus causis, & tres subsistentes causae in una essentiali causa credendum est, & intelligendum; & quid de hujusmodi Theoriis sana fide cogitandum sit & praedicandum, non incongruum or∣thodoxae fidei contemplationibus explanare. D. Imo congruentissimum, & fidelium a∣nimarum saluti necessarium. M. Quid igitur? num debemus hoc de causa omnium & credere, & quantum datur, intelligere, & praedicare, & essentialem causam unam in tribus substantialibus causis, & tres substantiales causas in una essentiali causa? D. Quid h•••• prohibet intelligi & praedicari, non mihi occurrit. Si enim Deus causa omnium est, nonne sequitur, & ut causa omnium Deus cognoscatur? aut si Deus causa, & causa De∣us, nonne consequens, ut & omne, quod de Deo credere debemus, similiter sine ulla dis∣crepantia de causa non dubitemus intelligere? Nam si unum Deum per se existentem in tribus substantiis per se subsistentibus fides fatetur catholica; quid obstat, ne simili∣ter dicamus unam causam per se existentem in tribus causis per se subsistentibus, pie & orthodoxe. Igitur est una causa in tribus causis, & tres in una. D. Jam & conces∣ssum est & datum.

XXX. M. Nunc itaque ad Theologiam redeamus, quae pars prima est & summa sophiae, nec immerito; quia aut sola aut maxime circa divinae naturae versatur specu∣lationem; & dividitur in duas partes, in affirmationem, dico, & negationem; quae Graece appellatur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quarum una primo libro usi simus, ubi cer∣tis rationibus decem categorias omniaque rerum genera & formas numerosque & acci∣dentia de Deo proprie praedicari negavimus; & iterum in praesenti libro eandem, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dico, serie quaestionum exigente, repetivimus; dum Deum nullum eorum, quae sunt, & quae non sunt, in suâ essentia intelligere diximus, quia omnem superat

essentiam: ipsumque, quid ipse sit, quum nullo modo, diffinitur, & quantus & qualis sit, quia nihil ei accidit, & in nullo intelligitur, omnino ignorare, ac per hoc seipsum in his quae sunt, & quae non sunt, comprehendi penitur negare, quae speties ignorantiae omnem scientiam superat & intellectum, Jam vero alteram, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dico, conamur inspicere, eo duce qui quaeritur, & qui quaerit se quaeri, & se quaerentibus occurrit, & inveniri desiderat; & ea pars est quae contemplatur, quid de divina natura veluti proprie proferendum, cauteque & rationabiliter intelligendum. D. De parte nega∣tiva in prioribus satis mihi est suasum: nunc vero de affirmativa quid explices, ardens expecto. M. Jam inter nos non temere (ut censeo) ad purum est deductum, omne quod de Deo catholica side approbante datur intelligi, de causa omnium similiter pie Philosophantes oportere fateri. D. Hoc inconcusse stabilitum est. M. Num igitur divinitatem ingenitam & gignentem, & deitatem ingenitam, & deitatem proce∣dentem credimus; & dum sit una, & inseparabilis divinitas, differentias tamen sub∣stantiales recipit? in Patre enim deitatem ingenitam, in filio deitatem genitam, in Spiritu Sancto deitatem procedentem accipimus & religiose credimus, & Sancti Dio∣nisii Areopagitae aliorumque Patrum sanissima auctoritate utentes approbamus. D. Quisquis in hoc haesitat, longe à veritate distat. M. Est igitur substantialis causa ingenita & gignens; & est substantialis causa genita; item substantialis est causa pro∣cedens; & tres causae unum sunt, & una causa essentialis. D. Ex praedictis rationi∣bus hoc necessario conficiiur. M. In causa itaque omnium est causa praecedens, & sunt causae sequentes. Pater siquidem praecedet filium & spiritum sanctum; ab eo enim filius est genitus, & spiritus sanctus est procedens; ac per hoc causa causarum pater non incongrue creditur. Est enim causa nascentis causae & procedentis causae. Paternitas enim praecedit filiolitatem, filiolitatem vero paternitatem praecedere nemo recte sapientium dixit; hinc & ipse de se ipso filius ait, Pater major me est, major quippe pater est filio, non secundum naturam, sed secundum causam. Pater namque causa est filii, non autem filius causa est patris, neque hic reciprocam nominum rela∣tionem, sed substantiarum virtutem consideramus. Aliter enim inspicimus in sub∣stantiis vel personis habitudinem, aliter generationem vel processionem; illic quidem quomodo à se invicem denominentur; hic vero quomodo inter se invicem subsistunt. Filius itaque ex patre est, non autem pater ex filio: in Deo etenim non humanarum generationum considerantur relationes, sed ineffabilium substantiarum substantiales habitudines. Major quidem est Pater filio secundum causam. Prius etenim Sacra Theologia habitudinem patris ad filium considerat, ac deinde filii ad patrem. Et ut hoc certius intelligas & credas, ad Gregorii Theologi auctoritatem recurre, qui in pri∣mo sermone de filio contra Arrianos disputans, Majorem esse Patrem filio, juxta causant sapienter edocet; quippe ex patre existere filium, & non ex filio subsistere patrem definiens; nec tamen hoc dicimus illorum sensum respuentes, qui dominum nostrum de seipso secundum humanitatem dixisse asserunt, Pater major me est. Uterque siquidem intel∣lectus sanâ fide recipiendus est. D. Etiam: quamvis enim non ejusdem sint subtili∣tatis atque altitudinis, neuter tamen à catholica professione recedit. M. Non id ip∣sum igitur patri est naturaliter subsistere, & filii sui causam esse. Non enim natura patris causa est filii, una siquidem eademque est patris & filii natura, quia una eadem∣que est amborum essentia. Ac per hoc id ipsum est patri Patrem esse & causam filii, Non enim secundum naturam, quae una atque eadem est in patre & filio, haec nomina praedicantur; sed secundum habitum gignentis ad genitum, & causae praecedentis ad causam consequentem; quemadmodum non secundum naturam de filio dicitur filius, aut causa genita, sed secundum habitum filii ad patrem, & causae genitae ad causam gignentem. D. Haec jam etiam in priori libro suasa sunt, & nunc iterum non irratio∣nabiliter repetita. M. Causa itaque filii Pater est, & Spiritûs sancti: filius vero cau∣sa est conditionis principaliter causarum; earundem autem causarum distributionis Spiritus Sanctus causa est. D. Illud etiam fateri, à veritate non abhorrere perspicio.

XXXI. Sed mihi talia cogitanti, atque credenti de trina omnium causa, alia caligo occurrit. Non enim clare considero, utrum solus pater causa est spiritus sancti, an pater & filius; ita ut quemadmodum fides fatetur catholica, à patre & filio eum pro∣cedere, ita etiam duas suae processionis credamus causas possidere. Si enim ex dua∣bus personis seu (ut Graeci dicunt) ex duabus substantiis Spiritus sanctus procedit, quid mirum, aut verae Religioni contrarium, ex duabus causis ipsum procedere fateri?

& hanc caliginem mihi reseras, flagito. M. Vere densissima caligo est, & non solum te, sed me ipsum involvit. Et nisi ipsa lux initium nobis revelaverit, nostrae ratioci∣nationis studium ad eam revelandam nihil proficiet. Ad cumulum quoque obscuri∣tatis augetur, quod symbolum fidei secundum Graecos à Nicena Synodo traditum, à Patre solummodo Spiritum Sanctum procedere profiteatur, teste Epiphanio Cypri Epis∣copo, in libro suo de Fide. Juxta vero Latinos, à Patre & filio; quamvis in quibusdam Graecorum expositionibus eundem Spiritum à Patre per Filium procedere reperiamus. Ideoque praesentis quaestionis difficultate reperculsus contrariis cogitationum flucti∣bus allidor. Delibero enim, quid mihi de hac sit agendum; Utrum silentio eam ho∣norificemus, dum vires intentionis nostrae superat; an quodammodo, prout divinus radius in animo refulserit, conabimur quippiam inter nos non temere diffinitum in∣tueri? D. Noli expavescere: non enim ille, qui quaeritur, quaerentes se deserit, nec inveniendi se possibilitatem pie ac humiliter investigantibus denegat. Ipse siquidem ait, petite, & accipietis; quaerite, & invenietis; pulsate, & aperietur vobis. Omnis enim, qui petit, accipit; & qui quaerit, invenit; & pulsanti aperietur. M. Primo igitur de his, quae in hac quaestione sibimet videntur contradicere, dicendum arbitror. D. Nec alia via quaerendi est, nemo enim concordantia copulabit, nisi prius discordantia dividi caverit. M. Num tibi videtur recte fidei convenire, ut credamus filium ex una causa, Patre vi∣delicet nasci, sanctum vero spiritum ex duabus, Patre scilicet ac filio procedere. Ex du∣abus namque causis unam causam confluere, rationi non facile occurrit, praesertim in simplici natura, & plusquam simplici, & ut verius dicatur, in ipsa simplicitate omni di∣visione & numerositate carente; ab una autem causa multas causas erumpere multis ex∣emplis potest approbari. Omnibus namque recte Philosophantibus perspicue patet, ex uno genere multas formas nasci; ex monade multos numeros; ex puncto multas lineas. Formae rerum diversae, quae ex uno genere nascuntur, causa fiunt specierum individu∣arum, ex quibus & in quibus multitudines, quantitatesque, qualitatesque, differentiaeque nascuntur. Numeri ex monade procedentes diversarum proportionum causae sunt; proportiones vero proportionalitatum, proportionalitates harmoniarum. Lineae ex uno puncto procedentes angulorum & laterum, latitudinis & altitudinis causae digno∣scuntur, quae iterum Geometricorum corporum occasiones fiunt. Quid dicam de igneo elemento? quod cum sit unum atque simplex, in seipso & per seipsum consideratum, caloris simul & lucis causa est; calor autem ardentibus ardendi causa est; lux similiter splendentibus splendendi causa constituitur; splendor diversos gignit colores. Aeris elementum diversarum vocum occasio; diversae voces diversorum tonorum origines fiunt. Aquae elementum, cum sit in se simplex & unum, humorum diversorum causa est, qui iterum ex se diversas qualitates odorum, saporum, viriditatum, emittunt. Ex una terra diversorum corporum diversae quantitates nascuntur: quantitatem nunc di∣co, non ipsam incorpoream, sed ipsam molem, quam diversarum partium compositio∣nem esse nemo ambigit, & caetera id genus eadem ratione in natura rerum sive visibili∣um sive invisibilium reperiri est facillimum. D. Filium ex una causa, id est ex Patre nasci ••ullus fidelium dubitat; Spiritum vero Sanctum utrum ex una causa, Patre vide∣licet; an ex duabus, hoc est, ex Patre & Filio procedat, nec affirmare nec negare teme∣re ausim; ac per hoc rectae fidei professionibus non convenire non satis video, cum Spiritum sanctum Patris & filii Spiritum dici frequentissime invenerim. Est enim spiritus amborum, quum ex patre per filium procedit, ut est donum utriusque, quum ex patre per filium donatur; & est amor utriusque, patrem & filium conjun∣gens, ut Sanctus edocet Augustinus in libris, quos de summa ac sancta Trinitate edidit, ipsius imaginem in humana natura mirabili indagatione quaerens, luculentissimaque in∣ventione ostendens; interioris nostrae naturae, hoc est, rationabilis animae trinitatem ad imaginem Dei conditam, approbans esse mentem, principalem scilicet animae par∣tem, & notitiam sui, qua seipsam cognoscit; & amorem, quo seipsam suique notiti∣am conjungit. Humana siquidem mens notitiam suam, qua seipsam cognoscit, veluti quandam prolem sui, de seipsa gignit; & est sui notitia aequalis sibi, quia seipsam to∣tam novit ad similitudinem Dei Patris, qui de seipso filium suum, qui est sapientia sua, gignit, quâ seipsum sapit; & aequalis ei est, quia seipsum totum intelligit; & coessen∣tialis ei est, quia de seipso gignit, quem gignit. Ex humana mente procedit appetitus quidam, quo seipsam quaerit, ut suam notitiam pariat; qui appetitus vel inquisitio, dum ad inventionem notitiae perfectam pervenit, amor efficitur, qui mentem noti∣tiamque

sui conjungit, & est aequalis menti, mentisque notitiae, quum totam se amat, totamque notitiam suam; & est coessentialis menti atque notitiae. Quum ipse amor, qui mentem notitiamque ei copulat, non aliunde, nisi de ipsa mente procedit ad ima∣ginem sancti Spiritus, qui de Patre procedens, Patrem & filium ineffabili charitatis vinculo conjungit. Quod autem dixisti, ex duabus causis unam causam fluere vel pro∣cedere rationi non facile occurrit; non jam plane video. Verbum autem quod est fluere, quare posui pro eo, quod est procedere, pure, ni fallor, perspicio. Nam & Spiritus sanctus flumen in sacris Scripturis appellatur, & aqua. Unde & ipse Do∣minus ait, qui credit in me, sicut dicit Scriptura, flumina de ventre ejus fluent aquae vivae, de qua siquis bibit, non sitiet in aeternum; sicut Samaritanae mulieri dictum est. Ipse quo∣que fons Paradisi, qui in quatuor principalia flumina dividitur, dum typice conside∣ratur, Spirit•••• sanctum significare nemo sapientum denegat; ex quo veluti princi∣pali & unico inexhausto fonte, quatuor principales virtutes in Paradiso rationabilis animae manant; Prudentiam dico, temperantiam, fortitudinem & justitiam. Ex quibus iterum omnia omnium virtutum fluenta & profluunt, & in eis irrigata & fae∣cundata humanae naturae superficie refluunt. Merito ergo Spiritus sanctus seu à Pa∣tre solo, seu à patre & filio fluere dicitur, quia fons & origo est omnium virtutum, & in ipsum ineffabili meatu per occultos naturae nostrae poros redeunt. M. Recte intel∣ligis de spiritualibus fluentis; sed dicas quaeso quid tibi obstat ne perspicue intelligas quod à nobis dictum est, hoc est, unam causam ex duabus causis fluere rationi non facile occurrit. D. Multa exempla mihi obstare video, nam & exempla quae ex qua∣tuor mundi elementis introduxisti, satis, ut arbitror, docent unam causam ex duabus causis fieri posse. Ignis siquidem dum sit caloris & luminis fons, ex duabus causis nasci videtur. Igneum namque elementum ex caliditate & siccitate conficitur, quae duae qualitates, veluti duae causae, unam ex se gignunt. Similiter & de caeteris elementis est dicendum: nam dum sint suorum effectuum causae, ex superioribus se causis dupli∣cibus nasci sapientes mundi dixerunt. Sicut enim, ut praediximus, ignis ex calido & sicco; ita aer ex calido & humido, aqua ex humido & frigido, terra quoque ex frigido & sicco componitur. Quid igitur? num negandum est unam causam ex duabus causis confluere, dum praedicta exempla, ut de caeteris sileam, ad hoc approbandum suf∣ficiunt? M. Satis miror, & admiratione dignum, cur cum in caeteris acute & probabili∣ter videas, in his falleris exemplis. D. Dic deprecor in quo & quomodo decipior. M. Num tibi à Philosophis suasum est mundum istum sensibilem quatuor universa∣libus atque simplicibus constare elementis, igne videlicet, aere, aqua, & terra, quorum unumquodque propriam & singularem sui qualitatem possidet? est enim ignis calidi∣tas, aeris humiditas, aquae frigiditas, terrae siccitas. D. Haec mihi fere ab infantia no∣tissima sunt. M. Dic itaque quis est iste ignis, ut uno utamur exemplo, qui veluti una causa ex duabus causis manat, ut ais, illéne qui simplex & invisibilis, & per seip∣sum incomprehensibilis, omnia visibilia penetrat atque movet; an ille visibilis & cor∣poralis, tangibilisque, & materialiter nutritus? D. Illum simplicem & incomprehen∣sibilem, omnia implentem & efficientem, non dixerim: nam primordialis est sensibili∣um, & quarta omnium corporum causa: iste vero sensibilis & materialis ex caliditate & siccitate procedere, veluti ex duabus causis, mihi videtur. M. Num in prioribus dedisti caliditatem non alterius elementi propriam qualitatem esse nisi solius ignis? siccitatem vero nullius nisi terrae solius? singula enim singulis dantur, id est, propriae qualitates suis singulis substantialibus elementis. D. Jam dedi: aliter enim philoso∣phi me non sinunt intelligere. M. Dic itaque, utrum aliud est ignis, & aliud caliditas; an unum atque idem? D. Dico quaedam esse mihi videntur. Ignis siquidem substan∣tia est; caliditas vero ipsius substantiae qualitas, & propria qualitas. M. Quid igitur? num substantia causa est qualitatis, an qualitas causa substantiae? an neque qualitas causa est substantiae, neque substantia qualitatis? quoniam ex eodem genere non sunt. D. Quod ultimum posuisti approbo: quamvis enim qualitas in substantia contineatur, nulla siquidem qualitas per se subsistit, non tamen causam qualitatis substantiam di∣xerim esse. Etenim omnis species suum genus sequitur, quum à suo genere nascitur, & in eo immutabiliter custoditur. Ac per hoc omnis substantia ex generali essentia deflu∣it, ommis autem qualitas ex generali qualitate. M. Ignis itaque, quia substantia est, non ab alia causa descendit nisi à generalissima essentia. Similiter caliditas, quia est qualitas, non ab ali a causa procedit nisi à generalissima qualitate. D. Quicun∣que

huic conclusioni contendit, rationibus philosophiae videtur resistere. M. Cur igitur ignem, sive simplicem sive materialem, veluti unam causam ex duabus causis, id est, caliditate & siccitate coufluere ausus es pronuntiare, cum videas ignis substantiam non solum ab aliena qualitate quae est siccitas & terrenae substantiae propria, verum eti∣am à sua quae est caliditas, nasci non posse? D. Nunc video me deceptum in eo quod dixi caliditatem & siccitatem veluti duas causas unius causae, id est, ignis, subsistere: multos tamen eodem errore seductos cognovi, qualitatum & substantiarum differentias naturasque non satis discernentes. Et jam nullum locum fugiendi video. Nam si dixero ignem & caliditatem unam & id ipsum esse, continuo me redagues dicturus, quare ergo eandem rem suimet esse causam aestimas? Dixi siquidem ignem ex caliditate & siccitate componi. Si dixero mundum istum visibilem non ex quatuor substantialibus ele∣mentis, sed ex quatuor solummodo simplicibus qualitatibus constare, caliditate videli∣cet, humiditate, frigiditate & siccitate, quoniam & hoc multis visum est; fortassis à me quaeras, si ergo quatuor qualitatibus totus hic mundus cum suis corporibus à sum∣mo usque deorsum constat; ipsae qualitates quibus substantiis continentur? si enim qualitates sint, per se subsistere non posse vera edocet ratio. Et non potero inve∣nire quid respondeam, hoc est, quibus substantiis ipse primordiales & generales quali∣tates quibus mundus constituitur, fulciuntur; & veris rationibus constrictus fateri compellor quatuor substantialia mundi elementa subsistere in quibus quatuor princi∣pales qualitates consistunt, quarum coitu omnia corpora composita efficiuntur. Sed unum adhuc restat, quo in eadem mea sententia, qua dixi unam causam ex multis flu∣ere, mihi videor posse permanere. M. Quid est illud unum velim detegas. D. Num omnes philosophi de mundo illo tractantes uananimiter suadent, & ad purum deducere videntur, omnia corpora composita ex quatuor simplicibus elementis eorumque pro∣priis qualitatibus quatuor componi; & si ita est, non solum ex duabus, verum etiam ex multis causis, singulorum corporum efficitur compositio. M. Hic locum fugiendi for∣tassis habere potuisses, si moles has corporum compositas & corruptibiles & solutioni habiles aliorum effectuum infra se sequentium causas esse vera ratione assereres. Jam vero quoniam nihil inferius est corpore composito, nullius sequentis se, neque ae∣qualis sibi naturae, causa esse potest. Et nunc de causis agimus sive principalibus sive sequentibus & concatenatis. Et omnis causa nec vere nec recte causa dici potest, quo∣niam vere causa non est quae in effectus suos erumpere nescit. Omnino enim effecti∣bus propriis caret quorum causa merito possit vocari. Corpora autem corruptibilia nullius effectus causa sunt, quoniam nullam naturam de se gignunt, cum omnium natu∣rarum extremum atque infimum, ac prope nihil, obtineant locum. Spiritualia autem corpora simplicia sunt ac per hoc insolubilia & manentia, donec totus iste mundus cum partibus suis, dum ad finem pervenerit, solvatur. Et haec corpora adhuc incor∣ruptibilia & insolubilia non nisi in quatuor principalibus & catholicis purissimisque in seipsis & simplicibus & dicuntur & intelliguntur elementis: caetera vero corpora quae videntur ex eis composita, quoniam & componi & solvi possunt, non inter causas, sed inter extremos effectus qui de se nihil efficiunt, à sapientibus computantur. Sim∣plicissima etiam & purissima & sensum corporeum fugientia quatuor hujus mundi elementa ad unam simplicem & individuam causam solique intellectui perfe∣ctissimorum sapientum cognitam referuntur, hoc est, ad generalissimam, & in seipsa semper manentem substantiarum omnium ad visibiles effectus procedentium essenti∣am. Similiter & de quatuor eorum primordialibus ac propriis qualitatibus non in∣congrue intelligitur. Cum enim ipsae sibimet contrariae videantur, nam caliditas fri∣giditati opponitur, humiditati siccitas, ad unam tamen secretissimam ac solummodo ra∣tioni subjectam redeunt causam, ad generalissimam dico omnium qualitatum quali∣tatem, ex qua mirabili naturae ope ad efficienda haec corpora corruptibilia ac solutioni obnoxia procedunt, & in qua ineffabili universalis naturae pacifica concordia sibi in∣vicem, remota omni contrarietate, consentiunt. D. Hac ultima conclusione undi∣que septum me video, nullamque viam evadendi remanere, ac per hoc priori ex te prolatae sententiae consentire cogor ut & ego dicam unam causam ex duabus causis flu∣ere non facile rationi occurrit. M. Quid ergo dicemus? num spiritum sanctum quem distributionis donorum divinae bonitatis, sive eorum quae secundum substanti∣am, sive quae secundum gratiam, infinitam & inexhaustam largissimamque & plusquam largissimam causam esse catholice confitebimur. Ex una causa, hoc est, ex patre, an

ex duabus causis patre & filio procedere profiteri debemus? D. Illa exempla quae ex natura rerum protulimus hoc dicere omnino prohibent, hoc est, non ex duabus sed ex una procedere, nisi forte quis dicat rationem summae atque ineffabilis divinae Tri∣nitatis naturae conditae exempla superare. M. Si quis hoc dixerit, confestim interro∣gandus erit unde Divinae Trinitatem in unitate, & unitatem in Trinitate quaerere & investigare possumus, ut aliquid de ea quo eam laudemus verisimile credamus, & quantum datur, intelligamus, nisi prius quasi quibusdam grandibus exemplis naturae ab ea conditae ad eam ascendamus, ea duce atque praecipiente? quaerite & invenietis praesertim Divino Paulo testante. Invisibilia enim ejus, inquit, id est, patris, à creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque ejus virtus, hoc est, filius, & aeternitas, hoc est, Spiritus Sanctus; ita enim hunc locum Sacrae Scripturae bea∣tus Maximus exponit D, Quid si quis dixerit patrem & filium non duas causas esse, sed unam & inseparabilem causam, ipso filio dicente, Ego & pater unum sumus. M. Huic quoque respondendum est. Tres causae divinae bonitatis de quibus nunc agimus, non in ipsa essentia quae una atque eadem est, sed in ipsa ipsius essentiae substan∣tiarum aut personarum Trinitate quaeruntur. Non enim confundit dualitatem per∣sonarum, dum dicit ego & pater unum sumus: nam non ait, ego & pater unum sum, sed sumus, ostendens & essentiae unitatem & substantiarum differentiam; & siquidem diceret, ego & pater & Spiritus Sanctus unum sumus, non aliter intelligeremus nisi trium substantiarum Trinitatem in ejusdem essentiae unitate subsistentem, & quamvis sic dictum esse non reperiamus, verissime tamen ita esse intelligimus. Pater enim & filius & Spiritus Sanctus unum sunt & tres unum, à patre siquidem filius est genitus & ab eo spiritus est procedens. Ac per hoc dum sacra scriptura praedicante & sua∣dente audio gignentem & genitum & procedentem, tres substantias seu personas unius essentiae quantum mihi conceditur intelligo. Siquidem impossibile est ut & gignens & genitus & procedens unus sint, tres autem esse naturalis admonet ratio secundum substantias, dum sint unum secundum essentiam. Nam & Abraham & Isaac & Jacob unum sunt secundum naturalem essentialitatem, tres vero secundum substantialem differentiam, & hoc exemplum in omnibus generibus formis & individuis facillime veritatis inquisitor inveniet. D. Quid itaque de hac praesenti quaestione multumque difficili conceptu in animo habeas detege si placet, ne tam diu in eisdem locis demore∣mur, dum ad caetera quae restant exponenda debeamus accelerare.

XXXII. M. Dicas peto num tibi videtur ex igne radium nasci, & ex radio splendo∣rem procedere? D. Quisquis hoc dixerit ex naturae rerum diligenti consideratione non discrepat ut arbitror: ignis enim cum sit per se invisibilis, invisibilem de se radium gignit, qui etiam per se invisibilis esset naturae suae simplicitate subsistens, si corpu∣lentis crassisque naturis non immisceretur. Dicunt enim Philosophi radium Solis animalium sensibus incomprehensibilem esse, naturae ipsius subtilitatem non valentium sentire, dum autem gradatim à solari corpore ad inferiora elementa descendit, paula∣tim incipit apparere, primum quidem in aethere purissimo vix lucere inchoat, quoniam ipsius aetheris natura ipsi simillima est. Progrediens vero longius ad superioris hujus aeris partes, paulatim clarescit, ac deinde in quantum crassiores naturas penetrat deor∣sum versus, in tantum lucidius elucet, sensibusque corporeis comprehensibilem se praestat. Verum ex ipso radio splendor luculentissimus totum mundum implens, & ex omnium corporum superficie resiliens, diversasque colorum species detegens, emit∣titur. Ipse quoque naturali sua tenuitate corporales sensus effugeret si non se cor∣poralioribus elementis temperaret. M. Ita est, & naturarum inquisitio non aliter fieri posse perdocet. Numquid ergo cogimur ut ipsum splendorem qui per nascentem ra∣dium ab igne procedit, duas causas habere dicamus? Quamvis enim ab igne per radi∣um procedat, ignis tamen solummodo causa ipsius est, non radius. Sic enim ipse ra∣dius per se non subsisteret, si de causa sua quae est ignis non nasceretur. Ita splen∣dor per radium non esset, nisi prius ex ipsius radii causa procederet. Vides itaque nullam rationem exigere ut splendor ex duabus causis procedat, quamvis ex igne per radium manare intelligatur; verum ex una eademque causa & radium nasci, & splendo∣rem procedere, natura ipsa magistra non tacet, & adhuc virtutem ejusdem exempli intentus perspice. Radius ipse ex igne nascens, non ita nascitur ut gignentem se ignem deserat, ut aliquo modo relinquat: sed ita gignitur ut virtus ignea quae eum gignit semper & ubique inseparabiliter & immutabiliter in eo permaneat, tota in toto, &

totus in tota, & unum duo, & duo unum; & quamvis videatur splendor de radio ex∣ire, non tamen ex ipso radio in quantum radius est, sed ex ipsa virtute procedit ex qua radius nascitur, & quae tota & totum radium & totum splendorem penetrat atque im∣plet. Ac per hoc naturale exemplum ad causam omnium quae trina & una est, quum trinitas in unitate & creditur & intelligitur esse, possumus ascendere, ut cognoscamus patrem & filium & spiritum sanctum, tres causas & unam causam, tres enim unum sunt. Patrem autem causam gignentem nascentis de se filii sui unigeniti, qui causa est omnium primordialium causarum in seipso à patre conditorum; eundem vero pa∣trem causam procedentis à se sancti spiritus, qui spiritus causa est divisionis & multi∣plicationis distributionisque causarum omnium, quae in filio à patre factae sunt, in ef∣fectus suos & generales & speciales & proprios secundum naturam & gratiam. Et quamvis spiritum sanctum à patre per filium credamus & intelligamus procedere, non tamen duas causas eundem spiritum habere debemus accipere, sed unam eandem∣que esse causam, patrem scilicet, & nascentis de se filii, & procedentis ex se spiritus san∣cti. Ut enim propterea splendorem ex igne per radium procedere dicimus quia i∣gnis ipse totus in toto radio subsistit, ex quo per radium splendor emittitur: ita & spi∣ritum sanctum à patre per filium procedere catholica fides praedicat; quum ipse pater, qui principalis causa est & sola processionis sancti spiritus, totus in toto filio est, sicut & totus filius in toto patre, ex quo patre per filium spiritus sanctus procedit. Et quemadmodum tota virtus ignea in toto radio de se genito permanet, & ipse radius totus & tota virtus ignea de qua gignitur in toto splendore, & totus splendor ex vir∣tute ignea per radium procedens in toto ipso radio totaque ipsa virtute ex qua proce∣dit existit: ita totus pater gignens in toto filio genito, & totus filius genitus in toto spiritu sancto à patre per filium procedente, & totus spiritus sanctus à patre per filium procedens, in patre à quo procedit, & filio per quem procedit, & tres unum sunt per intellectam trinitatem in unitate. Et hoc totum ipse filius homo factus & incarnatus apertissime insinuat dicens, Ego in patre, & pater in me. Ubi subintelligendum reliquit ac si aperte diceret; Et sicut ego in patre, & pater in me: ita & ego & pater in spiritu sancto sumus; & spiritus sanctus in nobis est, quia nobis coessentialis & coaequalis, & tres unum sumus, tres videlicet substantialiter, essentialiter unum. Et vide quo∣modo ipse filius spiritum sanctum ad solum patrem, unicam quippe sui causam, refert dum dicit; Paracletus autem, spiritus sanctus, quem mittet pater in nomine meo. Non enim dixit quem mitto in nomine meo, sed quem mittit pater in nomine meo; quan∣quam & alibi seipsum mittere spiritum dicat, dum ait; Si ego abiero, mittam eum ad vos. Missio ejus processio ejus est; processio autem ejus à patre solum, modo est substan∣tialiter non localiter; veruntamen in nomine filii, quoniam Spiritus patris & filii est. Item alibi ad discipulos ait; Non vos estis qui loquimini, sed spiritus patris qui loquitur in vobis. Item Psalmista spiritum sanctum à patre petit, dicens; Et spiritum sanctum tu∣um ne aufer as à me. His & hujusmodi testimoniis sacra scriptura referta est. D. Haec omnia plane & pleniter perspicio, fideliterque accipio, quum omnino veritati conve∣niant; valdeque miror, quomodo illa quaestio, quae primum veluti insolubilis nobis videbatur, tandem apertissimis rationibus exemplorum & testimoniorum argumen∣tati one introducta, soluta est, & ad purum, quod non facile sperabamus, revelata, & ut mihi videtur, interioris nostrae naturae trinitatis similitudine hoc ipsum possumus approbare; mens etenim & notitiam sui gignit, & à seipsa amor sui & notitiae suae pro∣cedit, quo & ipsa & notitia sui conjunguntur, & quamvis ipse amor ex mente per no∣titiam sui procedat, non tamen ipsa notitia causa amoris est, sed ipsa mens ex quo amor inchoat esse, & antequam ad perfectam notitiam sui mens ipsa perveniat. Nam & mens amat seipsam cognoscere, priusquam cognitionem suam de ipsa pariat, veluti prolem suam. Non quod mens humana unquam se vel non nosset vel non amaret, dum haec tria unum sunt secundum naturam vel essentiam, & unum tria secundum ra∣tionis considerationem: tria siquidem ratio considerat in una & simplici natura animae, esse, nosse, amare. Etenim mens & seipsam novit & amat seipsam & sui notitiam; sed quia merito praevaricationis naturae humanae in primo homine acci∣dit, ut mens nesciat seipsam nosse, dum naturaliter seipsam novit; & nesciat sei∣psam amare, dum naturaliter seipsam & notitiam sui amet; ac per hoc rationis viri∣bus nil aliud appetit, nisi ut cognoscat qualiter & quantum seipsam novit; & seipsam & notitiam sui amet. Et dum hoc totum ad cognitionem & amorem creatoris sui con∣vertitur,

perfectissima imago ejus efficitur. Et hic maximus & pene solus gradus est ad cognitionem veritatis, id est, humanam naturam, seipsam prius cognoscere & ama∣re; ac deinde totam cognitionem suam, totumque amorem ad laudem creatoris & cognitionem & dilectionem referre. Si enim quod in seipsa agitur, nescit: quomo∣do ea quae supra se sunt nosse desiderat? Sed dum de hac quaestione tractamus, alia mihi non spernenda ut opinor in mente supervenit. M. Quae est illa?

XXXIII. D. Utrum quemadmodum spiritum sanctum à patre per filium procedere credimus, symbolum Romanae linguae sequentes; ita filium ex patre nasci per spiritum profiteri valeamus: quamvis hoc in ipso symbolo nec secundum Graecos, nec secundum Latinos, scriptum reperiamus, nec in divina scriptura aperte promulgatum, ut aestimo. M. In ipsa ineffabili supernaturali divinae bonitatis fecunditate, qua ex corde, hoc est, ex secretis sinibus Dei patris filius nascitur & spiritus sanctus procedit, eundem spiritum ex patre & filio vel ex patre per filium procedere fides catholica nos praecipit confiteri; filium vero à patre per spiritum nasci, nec in illo symbolo utriusque lin∣guae, nec in alia scriptura reperi: & cur hoc, nec per meipsum adhuc quaesivi, nec ab aliquo quaesitum & inventum legi. Dum autem de inhumanatione filii Dei, hoc est, de incarnatione verbi, & scriptura sacra & symbolum à sacra Niceae urbis Bithiniae syn∣odo traditum, & contra omnes haereses munitum consulitur, manifestissimè nobis a∣peritur▪ ac sine ulla ambiguitate docetur, quia verbum de spiritu sancto est conce∣ptum. Angelus quoque ad Mariam, Spiritus sanctus superveniet in te, & virtus altissimi obumbrabit tibi. Idem ad Joseph, Joseph fili David, noli demittere conjugem tuam, quod enim in ea natum est, de spiritu sancto est. Sed & juxta aliam theoriam filium de spiritu sancto & per spiritum sanctum concipi & nasci inveniet, dum enim unusquis∣que fidelium baptismatis subit sacramentum, quid aliud ibi peragitur nisi Dei verbi in eorum cordibus de spiritu sancto & per spiritum sanctum conceptio atque nativitas. Quotidie igitur à piis in utero fidei velut castissimae matris visceribus & concipitur & nascitur & nutritur, & fortassis ideo à Nicena synodo spiritus sanctus ex patre solum∣modo procedere traditur, ne talis quaestio ventilaretur; inquisitor siquidem sollici∣tus sacrae Theologiae spiritum sanctum à patre per filium audiens procedere, mox divi∣no studio admonitus, quaerit & dicit, Si ergo spiritus sanctus à patre per filium procedit: cur non similiter filius à patre per spiritum sanctum nascitur? Si autem filius à patre per spi∣ritum sanctum non nascitur, cur spiritus sanctus à patre per filium procedere dicere∣tur? Nam quod de spiritu sancto catholice creditur, cur non etiam de filio similiter crederetur? Ac per hoc quod in sancto symbolo secundum Graecos canitur, hâc quae∣stione liberum omnino est atque absolutum. Dicit enim filium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, ex patre genitum; spiritum vero 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, ex patre proce∣dentem. Sed si quis sanctos patres, qui in Latino symbolo addiderunt de spiritu qui ex patre filioque procedit, consuleret: rationabiliter ut credo responderent, & cau∣sam ipsius additionis non tacerent; & fortassis consulti sunt & responderunt; sed quid eis visum est de hac re, nondum in manus nostras pervenit, atque ideo de hujusmo∣di quaestione nil temere conamur diffinire, nisi forte quis dicat, non immerito hoc additum est quoniammultis sacrae scripturae locis approbatur; nam & ipse Deus dicit, Quem pater in nomine meo mittit. Videtur enim filius mittere spiritum quem pater mittit in nomine ejus; ipse quoque filius spiritum veritatis spiritum sanctum vocat; filius autem veritas est, ipso testante. Ego sum via, veritas & vita. Si ergo spiritus verita∣tis est, profecto spiritus sanctus spiritus filii est. Mulierem quoque emorousam, hoc est, fluxum sanguinis patientem, sanans, sensi inquit de me exisse virtutem. Et quod paulo ante diximus, Si ego abiero, mittam eum ad vos. Item Apostolus, Misit Deus spiritum filii sui in corda nostra, in quo clamamus, Abba pater. His itaque atque hujusmodi testimoniis quis catholicorum non possit approbare spiritum sanctum à patre & filio procedere?

XXXIV. D, De hac quaestione non nimium haesito, quoquo enim modo quis eccle∣siasticum symbolum pronunciaverit, sine naufragio sanae fidei recipio, hoc est, sive spiri∣tum sanctum à patre solummodo procedere dixerit, sive à patre & filio, salva illa rati∣one qua & credimus & intelligimus eundem spiritum ex una causa, id est, ex patre substantialiter procedere. Est enim pater causa nascentis de se filii, & procedentis ex se spiritus. Sed adhuc velim à te quaerere, an ex essentia patris, an ex substantia & fili∣us natus & spiritus sanctus procedens est? M. De hoc ambiguo facile purgaberis, si prius pure cognoscas, quid sit inter essentiam & substantiam divinae bonitatis. D. De

differentia divinae essentiae atque substantiae docuit me theologia ex sacris patribus utriusque linguae, Graecae videlicet atque Latinae, tradita. Siquidem Sanctus Diony∣sius Areopagita, & Gregorius Theologus, eorumque elegantissimus expositor Maxi∣mus, differentiam esse dicunt inter 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, essentiam, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, substan∣tiam; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quidem intelligentes unicam illam ac simplicem divinae bonitatis naturam, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vero singularum personarum propriam & individuam substantiam. Dicit e∣nim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, unam essentiam in tribus substantiis. Sanctus quo∣que Augustinus, caeterique sancti patres Latialiter scribentes, fidem sacrae trinitatis ex∣primunt, dicentes unam substantiam in tribus personis, significantes unitatem di∣vinae naturae eo nomine quod est substantia; trinam vero substantiarum proprietatem trium personarum vocabulis, quod etiam moderni Graecorum recipiunt. Dicunt enim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, unam substantiam, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, tres personas; una eadem∣que fides est in omnibus, quamvis significationum diversitas videatur. Itaque secun∣dum Graecos dicimus, una eademque est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 patris & filii & spiritus sancti, sed non una eademque est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉; habet enim pater suam propriam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quae neque filii neque spiritus sancti est, sed solius patris; similiter filius suam propriam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quae neque patris neque spiritus sancti est, sed solius filii. Eodem modo de spiritu san∣cto dicendum propriam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 habere, quae neque patris est neque filii, sed solius spi∣ritus sancti. Neque aliud praeter hoc latina vox edocet, tres personas in una substan∣tia pronuntians. Subsistit ergo pater ipse, subsistit filius, subsistit spiritus sanctus, & tres substantiae in una essentia subsistunt, quae tres unum sunt. M. Inter orthodoxae fidei participes hanc fidem computandam arbitror; Jam igitur luculenter potes di∣noscere propositam quaestionem; dixisti enim te dubitare ex essentiáne an ex sub∣stantia patris & natus filius & procedens spiritus sanctus, ac si aperte diceres utrum ex una atque communi essentia vel natura trium substantiarum vel personarum nasci∣tur filius & procedit spiritus sanctus, an ex propria substantia patris vel persona: essentia siquidem divinae bonitatis neque propria substantia est patris, neque filii, ne∣que spiritus sancti, sed una atque communis substantiarum trium natura; pater au∣tem suam propriam habet substantiam, similiter & filius, similiter & spiritus sanctus suas possident substantias. Si igitur divina essentia, quia una est atque eadem, neque pater est, neque filius, neque spiritus sanctus, sed communis eorum natura: sequi∣tur non ab ea nasci filium, neque spiritum sanctum procedere; nam si ex ea filius na∣scitur, non ex patre nascitur, ipsa enim ut diximus pater non est; similiter si ex ea∣dem spiritus sanctus procedit, non ex patre procedit. Si autem catholica fides fir∣missimè atque sanissime & credit & docet, filium ex patre natum, spiritum vero san∣ctum ex eodem patre procedentem: nonne consequens est ut credamus & intelliga∣mus, ex substantia patris & nasci filium, & procedere spiritum sanctum? Non igitur ex essentia, sed ex substantia patris, & filius nascitur, & spiritus sanctus procedit; nam & apud homines, non dicimus ex communi natura filios nasci, sed ex propria na∣tura; propriam autem naturam dico uniuscujusque personae individuam substantiam. Nam si ex communi natura homines nascerentur, nullus pater proprium filium, sic nullus filius proprium patrem possideret.

XXXV. Sex haec altius ac verius cogitantur quam sermone proferuntur, & altius ac verius intelliguntur quam cogitantur, altius autem ac verius sunt quam intelli∣guntur. Omnem siquidem intellectum superant; nam quaecunque de simplicissimae bonitatis trinitate dicuntur seu cogitantur seu intelliguntur, vestigia quaedam sunt atque Theophaniae veritatis; non autem ipsa veritas quae superat omnem Theoriam non solum rationalis verum etiam intellectualis creaturae. Neque enim talis unitas est sacrae trinitatis qualis ab ulla creatura potest excogitari seu intelligi, seu aliqua phan∣tasia quamvis lucidissima & verisimillima formari. Haec enim omnia fallunt dum in eis finis contemplationis ponitur. Siquidem plusquam unitas est, & plusquam trini∣tas; lubenter tamen aliquid de ea dicere & cogitare & intelligere, quantum intelle∣ctus eam affingit, sacra theologia duce atque magistra, ut quodam modo materiam habeamus laudandi eam atque benedicendi. Nam & summos angelos primasque ei virtutes veluti pedes & facies alis suis velare sacra confirmat theologia, nobis insinu∣ant coelestes virtutes summae trinitati atque unitati semper & immutabiliter adhaeren∣tes, timere ea quae supra se sunt ac reverenter contemplari. Alae siquidem earum theo∣riae sunt quibus pedes suos velare affirmantur, & facies timentes intueri, quomodo sa∣cra

trinitas & inseparabilis unitas à summo usque deorsum per omnia diffunditur, & quo modo omnem superat intellectum, & ab omni sit creatura visibili & invisibili in infinitae naturae suae altitudinem remota. Veruntamen & homines puri & angeli sem∣per & incessanter eam conspicere appetunt, quum contemplari per seipsam nequeunt, & hoc per mediarum alarum volatum significatur: hinc scriptura dicit, in quem concu∣piscent angeli prospicere: est enim infinitum quod quaeritur & incomprehensibile quod appetitur, & supra omnem intellectum quod concupiscitur, & ab omni creatura ex∣altatum. Attamen ad hoc summa atque divina unitas movet seipsam in intellectibus angelicis seu humanis, ut de ea materiam laudis suae & intelligentiae suae quantum crea∣turae conceditur inveniant, trinitatem in unitate percipientes; sicut ait sanctus Theo∣logus Gregorius in primo Sermone de filio; Propterea, inquit, monas à principio in dyada mota usque triada stat. Quam sententiam beatus Maximus exponit, dicens, movetur namque in acceptivo sui intellectu angelico sive humano, per ipsam, & in ipsa inquisitiones de ipsa faciente▪ Et clarius dicendum; docet ipsam in prima acie impartire de Monade rationem, ut non separatio in primo causali introducatur; permovet verò ipsamrationem etiam divinam & ineffabilem ipsius causalis fecunditatem accipere, dicens mystice atque occulte ipsi intellectui, non oportere infecundum esse, sapere unquam illud optimum verbi ac sapientiae vel significativae virtutis coessentiarumque in substantiis, non ut compositum ex his suscipiatur divinum, quasi accidentibus & non in eis subsistens credatur. Moveri itaque divinitas dicitur, causa quippe est, per quem modum subsistit inquisitionis, nam sine illuminatione intueri divinitatem impos∣sibilium est: item dicitur moveri per manifestationem particulariter perfectioris de ipsa ratio∣nis secundum sacram scripturam ab inchoante patrem confiteri, & promovente ad confitendum cum patre filium, & cumpatre & filio spiritum sanctum accipiendum; & eo adorare eruditos pulsante, trinitatem perfectam in unitate perfecta, id est, unam essentiam & deitatem & poten∣tiam & operationem in tribus substantiis. His itaque de summa omnium causa causarum secundum parvitatem nostrae intentionis quoquo modo sic investigatis, non autem te∣mere definitis, ad primordiales causas circa quas nostra disputatio versatur, re∣deundum. D. Redeundum sane, satis enim de his est actum.

XXXVI. M. Causae itaque primordiales sunt, (quod & in praecedentibus dixeram, quas Graeci ideas vocant, hoc est, species vel formas,) aeternae & incommutabiles rationes secundum quas & in quibus visibilis & in visibilis mundus formatur & regitur; ideo∣que à Graecorum sapientibus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellari meruerunt, hoc est▪ principalia exem∣pla quae pater in filio fecit, & per spiritum sanctum in effectus suos dividit atque multiplicat: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quoque vocant, id est, praedestinationes, in ipsis enim quae∣cunque divina prudentia & fiunt & facta sunt & futura sunt simul & semel incom∣mutabiliter praedestinata. Nihil enim naturaliter in creatura visibili & invisibili oritur, praeter quod in eis ante omnia tempora & loca praedefinitum & praeordinatum est, item à philosophis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, divinae voluntates nominari solent; quo∣niam omnia quaecunque voluit dominus facere, in ipsis primordialiter & causeliter fecit. Et quae futura sunt in eis ante secula, facta sunt. Ac per hoc principia omnium dicuntur esse, quoniam omnia quaecunque in creatura sive visibili sive invisibili sen∣tiuntur vel intelliguntur, eorum participatione subsistunt. Ipsa vero unius univer∣sorum causae summae videlicet, ac sacrae trinitatis participationes sunt, atque ideo per se dicuntur esse, quia nulla creatura inter ipsa & unam omnium causam interpo∣sita est. Et in ipsa dum immutabiliter subsistunt primordiales causae aliarum causarum sequentium se usque ad extremas totius naturae conditae & in infinitum multiplicatae terminos; infinitum dico non creatori sed creaturae; finis enim multiplicationis crea∣turarum soli creatori cognitus est. Suntigitur primordiales causae quas rerum omni∣um principia divini sapientes appellant, per seipsam bonitas, per seipsam essentia, per seipsam vita, per seipsam sapientia, per seipsam veritas, per seipsam intellectus, per seipsam ratio, per seipsam virtus, per seipsam justitia, per seipsam salus, per seipsam magnitudo, per seipsam omnipotentia, per seipsam aerernitas, per seipsam pax, & omnes virtutes & rationes quas semel & simul pater fecit in filio, & secundum quas ordo omnium rerum à summo usque deorsum texitur, hoc est, ab intellectuali crea∣tura quae deo post deum proxima est, usque ad extremum rerum omnium or∣dinem quo corpora continentur. Quaecunque enim bona sunt participatione boni per se bona sunt; & quaecunque essentialiter & substantialiter subsistunt, participatione ipsius per seipsam essentiae subsistunt; quaecunque vivunt, participatione per seipsam

vitae vitam possident. Similiter quaecunque sapiunt & intelligunt & rationabilia sunt, participatione per seipsam sapientiae, & per seipsam intelligentiae, & per se∣ipsam rationis participatione sapiunt, & intelligunt, & ratiocinantur. Eodem modo de caeteris dicendum. Nulla siquidem virtus, sive generalis, sive specialis, in natura rerum in venitur quae à primordialibus causis ineffabili participatione non procedat. Sed ne quis existimet quae de primordialibus causis diximus nullius authoritatis muni∣mine fulciri, quaedam ex libro Sancti Dionysii de divinis nominibus huic operi in∣serere non incongruum duximus. D. Nil aptius, nil veris rationibus convenientius subjungitur, quam sanctorum patrum inconcussa probabilisque authoritas. M. Ait ergo in undecimo praedicti sui libri capitulo. Quid autem omnino, inquis, quod per se∣ipsum esse dictum est, atque per seipsum vita aut quaecunque absolute & principaliter esse ex∣posuimus. Hoc dicimus non est pravum, sed rectum; & simplicem declarationem habet. Non enim essentiam quandam divinam vel angelicam esse dicimus per seipsam existendo, existendi quae sunt causam. Solummodo enim existendi omnia quae sunt & ipsum esse super essentiale prin∣cipium & essentiam causale, neque vitae parentem aliam deitatem praeter super divinam omni∣um quaecunque vivunt & editae vitae causam vitam, sed per seipsum esse & per seipsam vitam & per seipsam deitatem, dicimus principaliter quidem & deiformiter & causaliter unum omnium superprincipale & superessentiale principium & causam, participaliter autem editas ex deo non participante providas virtutes per seipsam deificationem quas existentia proprie sibimet par∣ticipant, & existentia & viventia & divina sunt, & dicuntur, & alia similiter. Perinde & primarum ipsarum optimus substitutor dicitur esse; deinde particularium ipsarum, deinde tota∣rum ipsas participantium. Et quid oportet de his dicere, quando quidam divinorum nostrorum sacrorum magistrorum per seipsam bonitatis & deitatis substitutricem aiunt plusquam optimam & plusquam divinam per seipsam bonitatem & divinitatem, dicentes esse beneficam & deificam ex deo procedentem donationem, & per se, ipsam forniam per se, ipsam formisicam fusionem & to∣tam formam & particularem formam & universaliter bone & quaecunque alia secundum eun∣dem dict••sunt, & dicentur, modum declarantia providentiam & bonitatem participatas ab ex∣istentibus ex deo non participante provenientes copiosa fusione & superscatentes ut diligens omnium causalis summitas omnium & superessentiale & supernaturale omnino superexcellit eae quae sunt secundum qualemcunque essentiam & naturam. Item ex eodem libro, capitulo quinto; Principia existenoium omnium ipsius esse participantia, & sunt, & principia; sunt & primo sunt, deinde principia sunt: & si quis vult viventium ut viventium principium dicere per se ipsam vitam; & similium ut similium, per se ipsam similitudinem; & unitorum ut unito∣rum, per se ipsam unitatem; & ordinatorum▪ ut ordinatorum, per se ipsam ordinationem; & aliorum quicunque hujus sive amborum multorum participantia hoc aut hoc aut ambo aut mul∣ta sunt per se ipsa participantia, invenies ipsius esse primum ea participantia & ab eo esse pri∣mum quidem existentia; deinde hujus aut hujus principia existentia, & participando eo esse existentia participata: si autem hac participatione esse sunt multo magis participantia. Et paulo post. Etenim in monade omnis numerus aute subsistit, & habet omnem numerum monas in se ipsa singulariter, & omnis numerus unitur quidem in monade. Quantum autem à monade provenit, tantum difcennitur & multiplicatur. Et in centro omnis circuli live aesecundum pri∣mam unitatem consubstitutae sunt; & omnis habet signum in semetipso simples lineas uniformiter unitas ad se invicem & ad unum principium ex quo procedunt. Et in ipse quidem centro uni∣versaliter adunantur. Breviter autem eo distantes breviter discernuntur, magis autem rece∣dentes magis & simpliciter quantum proximiores sunt tantum & ipsi & sibi invicem adunantur & quantum ••o tantum & à se invicens distant, sed & in toto omnium natura omnes secundum singulas naturae rationes convolutae sunt per unam inconfusam unitatatem, & in alia uniformi∣ter secundum partes omnium providae totius corporis virtutes. Nil ergo inconsequens ex ob∣scuris imaginibus in omnium causale ascendentes super mundanis oculis contemplari omnia in omnium caufali & sibi invicem apposit•• uniformiter & unitae, principium enim est existentium ex quo & ipsum esse & omnia utrumque existentia omne principium▪ omnis finis, omnis vita, omnis immortalitas, omnis sapientia, omnis ordo, omnis harmonia, omnis virtus, omnis custodia, omnis collatio, omnis distributio, omnis intellectus, omnis ratio, omnis sensus, omnis habitus, omnis status, omnis motus, omnis unitas, omnis judicium, omnis amicitia, omnis compactio, omnis disere∣tio, omnis terminus, & alia quaecunque ab esse existentia omnia characterizant. Et post ali∣quanta; Si enim juxta nos Sol fensibilium essentias & qualitates & quidem multas & discre∣tas existentes, tamen ipse unus existens & uniformis illuminans lux renovat & nutrit & custodit & perficit & discernit & unit & refovet & fecunda esse f••cit & auget & mutat & collecat &

renovat & vivificat omnia & omnium unumquodque proprie sibi eundem & unum solem parti∣cipat, & multorum participantium unus sol causas in seipso uniformiter perambit, multo magis super terrae & ipsius & omnium causalis praeterisse in se omnium existentium paradigmata secun∣dum unam superessentialem unitatem concedendum, deinde & essentias adducit juxta ab essentia egressionem: paradigmata autem dicimus esse ipsas in deo existentium substantificas & uniform∣ter praetextas rationes quas Theologia praedestinationes vocat & divinas & optimas voluntates existentium discretivas & factivas secundum quas ipsa superessentialis existentia omnia & prae∣destinavit & adduxit. Et jam huic libro terminus est imponendus ut arbitror. D. Ita fiat.

Explicit Liber Secundus
ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΝ.