Joannis Scoti Erigenæ de divisione naturæ libri quinque, div desiderati / accedit appendix ex ambiguis S. Maximi Græce & Latine.

ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΝ ΜΕΡΙΣΜΟΥ. (Book 1)

id est, DE DIVISIONE NATURAE. (Book 1)

LIBER PRIMUS. (Book 1)

M. SAEpe mihi cogitanti, diligentiusque quantum vires suppetunt inquirenti, rerum omnium quae vel animo percipi possunt, vel intentionem ejus superant, primam summamque divisionem esse, in ea quae sunt, & in ea quae non sunt; horum omnium generale vocabulum occurrit, quod Graecè 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Latinè vero Natura vocatur. An tibi aliter videtur? D. Imo, consentio; nam & ego dum ratiocinandi viam ingredior, haec ita fieri reperio. M. Quum igitur inter nos convenit de hoc vocabulo, generale esse, velim dicas divisionis ejus per diffe∣rentias in species rationem: aut si libet, prius conabor dividere; tuum vero erit divisa judicare. D. Ingredere quaeso; impatiens enim sum, de his veram rationem à te audire volens.

1. M. Videtur mihi divisio Naturae per quatuor differentias, quatuor species recipere: Quarum prima est, quae creat & non creatur: Secunda, in eam quae creatur & creat: Tertia, in eam quae creatur & non creat: Quarta, quae nec creat nec creatur. Harum quatuor binae sibi invicem opponuntur; Nam tertia oppo∣nitur primae, quarta vero secundae: sed quarta inter impossibilia ponitur; cujus differentia est non posse esse. Rectáne tibi talis divisio videtur an non? D. Recta quidem; sed velim repetas, ut praedictarum formarum oppositio clariùs elucescat. M. Vides, ni fallor, tertiae speciei primae oppositionem; prima namque creat & non creatur, cui è contrario opponitur illa quae creatur & non creat. Secunda vero quartae, siquidem secunda & creat & creatur, cui universaliter quarta contradicit, quae nec creat neque creatur. D. Clarè video. Sed multum me movet quarta species, quae à te addita est: nam de aliis tibi nullo modo haesitare ausim, cum prima ut arbitror in causa hominum quae sunt & quae non sunt intelligatur. Secunda vero in primordialibus causis. Tertia in his quae in generatione temporibusque & locis cognoscuntur, atque ideo de singulis disputari subtilius necessarium est, ut video. M. Rectè aestimas; sed quo ordine ratiocinationis via tenenda sit, hoc est de qua specie primo discutiendum, tuo arbitrio committo. D. Ratum mihi videtur ante alias de prima, quicquid lux mentium largita fuerit dicere.

2. M. Ita fiat; sed prius de summa ac principali omnium, ut diximus, divi∣sione in ea quae sunt & quae non sunt, breviter dicendum aestimo. D. Jure, pro∣videque; non enim ex alio primordio rationem inchoari oportere video: Nec solum quia prima est omnium differentia, sed quia obscurior caeteris videtur esse, & est. M. Ipsa itaque primordialis omnium discretiva differentia certos suae interpreta∣tionis modos inquirit.

3. Quorum primus videtur esse ipse per quem ratio suadet, Omnia quae cor∣poreo sensui, vel intelligentiae perceptioni succumbunt, posse rationabiliter dici esse: Ea vero quae per excellentiam suae naturae non solum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, omnem sensum, fed etiam intellectum rationemque fugiunt, jure videri non esse. Quae non nisi in solo Deo, materiaque, & in omnium rerum quae ab eo conditae sunt rationibus atque essentiis, rectè intelliguntur. Nec immerito; Ipse namque omnium essentia est, qui solus verè est, ut ait Dionysius Areopagita. Esse, inquit, omnium, est superesse divinitatis. Gregorius etiam Theologus, multis rationibus nullam substantiam, sive visibilis sive invisibilis creaturae, intellectu vel ratione comprehendi posse confirmat, quid sit. Nam sicut ipse Deus in seipso ultra creaturam omnem nullo intellectu comprehenditur: ita etiam in secretissimis sinibus creaturae ab eo factae, & in eo con∣sistentis, considerata 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 incomprehensibilis est. Quicquid autem in omni creatura,

vel sensu corporeo percipitur, seu intellectu consideratur, nihil aliud est, nisi quod∣dam accidens incomprehensibile per se, ut dictum est, uniuscujusque essentiae: quae aut per qualitatem, aut quantitatem, aut formam, aut materiam, aut differentiam quandam, aut locum, aut tempus agnoscitur; non quid est, sed quia est. Iste igitur modus primus ac summus est divisionis eorum quae dicuntur esse & non esse; quia modus iste qui videtur quodam modo introduci posse, qui in privationibus circa substantias habitudinum, ut circa oculos orbitas constituitur, nullo modo recipien∣dus est, ut arbitror. Nam quod penitus non est, nec esse potest, nec pro eminentia suae existentiae intellectum exuperat; quomodo in rerum divisionibus recipi valeat, non video, nisi forte quis dixerit, rerum quae sunt absentias & privationes, non omnino nihil esse; sed earum quarum privationes, seu absentiae seu oppositiones sunt, mirabili quadam virtute contineri, ut quodam modo sint.

4. Fiat igitur secundus modus essendi & non essendi, qui in naturarum & crea∣turarum ordinibus atque differentiis consideratur, qui ab excelsissima & circa Deum proximè constituta intellectuali virtute inchoans, usque ad extremitatem rationalis irrationalisque creaturae descendat: hoc est, ut apertius dicamus, à sublimissimo angelo usque ad extremam rationabilis irrationabilisque animae partem, nutritivam dico & activam vitam. Quae pars generalis animae ultima est, quum corpus nutrit & auget. Ubi mirabili intelligentiae modo unusquisque ordo cum ipso deorsum versus novissimo qui est corporum, & in quo omnis divisio terminatur, potest dici esse & non esse. Inferioris enim affirmatio, superioris est negatio. Itemque inferioris negatio, superioris est affirmatio. Eodemque modo, superioris affirmatio, inferioris est negatio. Negatio vero superioris, erit affirmatio inferioris. Affirmatio quippe hominis, mortalis adhuc dico, negatio est angeli; negatio vero hominis, affirmatio est angeli: & vicissim. Si enim homo est animal rationale, mortale, risibile; profecto angelus neque animal rationale est, neque mortale, neque risibile. Item si angelus est essentialis motus, intellectualis circa Deum & rerum causas, eademque regula in omnibus coelestibus essentiis usque dum ad supremum omnium perveniant ordinem, observari potest: Ipse vero in suprema sursum negatione terminatur. Ejus namque negatio nullam creaturam superiorem se confirmat. Tres autem ordines sunt quos 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocant: quorum primus; Cherubin, Seraphin, Throni: Secundus; Virtutes, Potestates, Dominationes: Tertius; Principatus, Archangeli, Angeli. Deorsum vero corporum novissimus solummodo superiorem se aut negat aut affirmat, quia infra se nihil habet, quod vel auferat vel constituat, quia ab omnibus superioribus se prae∣ceditur. Nullum vero inferiorem se praecedit. Hac item ratione omnis ordo ratio∣nalis & intellectualis creaturae esse dicitur, & non esse. Est enim, quantum à superio∣ribus vel à se ipso cognoscitur; Non est autem, quantum ab inferioribus se compre∣hendi non sinit.

5. Tertius modus non incongruè inspicitur, in his quibus hujus mundi visibilis plenitudo perficitur▪ & in suis causis praecedentibus in secretissimis naturae finibus. Quicquid enim ipsarum causarum in materia formata, in temporibus & locis per generationem cognoscitur, quadam humana consuetudine dicitur esse. Quicquid vero adhuc in ipsis naturae sinibus continetur, nec in formata materia, ullo loco vel tempore, caeterisque accidentibus apparet, eadem praedicta consuetudine dicitur non esse. Hujusmodi exempla late patent & maxime in humana natura. Cum enim Deus omnes homines in illo primo atque uno quem ad imaginem suam fecit, simul constituerit, sed non simul in hunc mundum visibilem produxerit; certis vero tem∣poribus locisque, naturam quam simul condiderat, quadam ut ipse novit serie ad visibilem essentiam adduxit: hi qui jam in mundo visibiliter apparent, & apparue∣runt, dicuntur esse; qui vero adhuc latent, & facturi sunt, dicuntur non esse. Inter primum & tertium modum hoc distat. Primus generaliter in omnibus quae simul & semel in causis & effectibus facta sunt. Tertius specialiter in his quae partim adhuc in causis suis latent, partim in effectibus patent, quibus propriè mundus iste contexitur. Ad hunc modum pertinet ratio illa quae virtutem seminum considerat, sive in anima∣libus, sive in arboribus, sive in herbis; virtus enim seminum eo tempore quo in secretis naturae silet, quia nondum apparet, dicitur non esse: dum vero in nascen∣tibus crescentibusque animalibus, seu floribus fructibusve lignorum & herbarum apparuerit, dicitur esse.

6. Quartus modus est, qui secundum Philosophos non improbabiliter ea solum∣modo quae solo comprehenduntur intellectu, dicit vere esse; Quae vero per gene∣rationem, materiae distensionibus, seu detractionibus, locorum quoque spatiis tem∣poribusque motibusque variantur, colliguntur, solvuntur, verè dicuntur non esse, ut sunt omnia corpora quae nasci & corrumpi possunt.

7. Quintus est modus, quem in sola humana natura ratio intuetur, quae cum divinae imaginis dignitatem in qua proprie subsistit, peccando deseruit, merito esse suum perdidit. Dum vero unigeniti Dei filii gratia restaurata ad pristinum substantiae suae statum, in qua secundum imaginem Dei condita est, reducitur, incipit esse cum in eo qui secundum imaginem Dei conditus est, inchoat vivere. Ad hunc modum videtur pertinere, quod Apostolus dicit, Et vocat ea quae non sunt, tanquam ea quae sunt; hoc est, qui in primo homine perditi sunt, & ad quandam insubsistentiam ceciderunt, Deus per fidem in filium suum vocat, ut sint, sicut qui jam in Christo renati sunt. Quanquam & hoc ita intelligi possit, & de his quos quotidie Deus ex secretis Na∣turae sinibus, in quibus aestimantur non esse, vocat, ut appareant visibiliter in forma & materia, caeterisque in quibus occulta apparere possunt; & si quid praeter hos modos indagatior ratio invenire potest: sed praesentialiter de his ut arbitror satis dictum est, si tibi aliter non videtur. D. Satis planè, nisi me paulisper turbaret, quod à S. Augustino in examero suo dictum est; hoc est, angelicam naturam ante omnem creaturam dignitate non tempore conditam fuisse. Ac per hoc & aliorum omnium propter suimet primordiales causas, hoc est, principalia exempla, quae Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 nominant, prius in Deo considerasse, deinde in seipsa, deinde ipsas creaturas in effectibus suis: nam suimet causam priusquam in speciem propriam procederet, cognoscere non valuit. M. Nec illud te movere oportet, sed intentius quae dicta sunt considera. Si enim angelos principales rerum causas in Deo constitutas cogno∣visse dixerimus, Apostolo resistere videbimur, qui super omne quod dicitur & intelligitur, ipsum Deum & causas omnium in eo, sive aliud non sint praeter id quod ipse est, affirmat esse; ac per hoc necessarium est, rectam mediamque▪ viam tenere, ne vel Apostolo videamur resistere, vel sententiam summae ac sanctae autoritaris Magistri non obtinere. Utrumqne igitur verum dixisse non dubitandum, imo firmiter te∣nendum. Causam igitur rerum omnium, quae omnem intellectum exuperat, nulli creatae naturae secundum Apostolum cognitam fieri, ratio sinit. Quis enim, inquit, intellectum Domini cognovit: & alibi, Pax Christi quae exuperat omnem intellectum. At si causa omnium ab omnibus quae creata sunt ab ea, remota est, absque ulla dubitatione rationes omnium rerum quae aeternaliter & incommutabiliter in ea sunt, ab omnibus quorum rationes sunt, penitus remotae sunt. In angelicis vero intellectibus earum rationum theophanias quasdam esse, hoc est, comprehensibiles intellectualis naturae quasdam divinas apparitiones, id est, principalia exempla, quisquis dixerit, non, ut arbitror, à veritate errabit. Quas theophanias in Angelica creatura Sanctum Augu∣stinum ante omnium generationem inferiorum se visas non incongruè dixisse credi∣mus. Non ergo nos moveat, quod dixit quia Angeli & primum in Deo, deinde in seipsis inferioris creaturae causas vident. Non enim essentia divina Deus solum∣modo dicitur, sed & modus quo se quodammodo intellectuali & rationali creaturae, prout est capacitas uniuscujusque, ostendit, Deus saepè à Sancta Scriptura vocitatur. Qui modus à Graecis theophania, hoc est, Dei apparitio solet appellari; Cujus exemplum, Vidi dominum sedentem, & caetera hujusmodi; cum non ipsius essentiam, sed aliquid ab eo factum viderit. Non est autem mirum, si trina quaepiam cognitio in angelo intelligatur, una quidem superior, quae de aeternis rerum rationibus, juxta praedictum modum, primo in eo exprimitur. Deinde quod ex superioribus excipit, veluti in mirabili atque ineffabili quadam memoria sibi ipsi committit, quasi quaedam imago imaginis expressa. Ac per hoc si superiora se tali modo potest cognoscere, quis audeat dicere inferiorum quandam cognitionem in se non habere? Rectè igitur dicuntur esse, quae ratione atque intellectu comprehendi possunt. Quae vero omnem rationem ac intellectum exuperant, rectè similiter dicuntur non esse.

8. D. Quid ergo dicemus de illa futura felicitate quae promittitur Sanctis, quam nihil aliud esse putamus, praeter ipsius divinae essentiae puram contemplatio∣nem, atque immediatam, sicut ait Sanctus Evangelista Iohannes: Scimus quia filii Dei sumus, & nondum apparuit quid erimus; cum autem apparuerit, similes ei erimus; videbimus

enim eum sicuti est. Item Apostolus, Nunc videmus per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Item S. Augustinus in libro de Civitate Dei 22. de futura contem∣platione divinae ut arbitror essentiae, dicit; Per corpora quae gestabimus, in omni corpore quodcunque videbimus, quaquaversum oculos nostri corporis direxerimus, ipsum Dominum per∣spicua claritate contemplabimur. Nam si angelicae contemplationis purissimam virtutem divinae essentiae superat altitudo (praedictis enim rationibus confectum est, divinam essentiam nulli intellectuali creaturae comprehensibilem esse, quam maximè in angelis consistere dubium non est) nobis quoque nulla alia felicitas promittitur, quam ad angelicam naturam aequalitas: quomodo humanae naturae felicitas, divinae essentiae altitudinem contemplari valebit? M. Acutè ac vigilanter, non enim sine causa in hoc moveris; sed tibi sufficere aestimarim, quod prius generaliter de omni creatura suasimus. D. Quid illud? Repetas peto. M. Nonne universaliter defi∣nivimus divinam essentiam nulli corporeo sensui, nulli rationali, nulli seu humano seu angelico intellectui per se ipsam comprehensibilem esse? Recordaris quod superius proposuimus? D. Recordor, ac me sic sumpsisse negare non possum: sed ut mihi videtur, aut illa praedicta conclusio penitus solvetur, & intellectuali crea∣turae divinae essentiae per seipsam contemplationem dabimus; aut si solvi non potest, quum certissimis rationibus stabilita est, necessarium est, ut modum Divinae contem∣plationis quae sanctis in futuro promittitur, & in qua semper angeli subsistunt, veris rationibus, probabilibusque exemplis absolvas. M. Quem modum quaeras ignoro, praeter illum de quo paulo ante breviter discussimus. D. Quis ille sit velim repetas, non enim ipsum recolo. M. Recordarisne quid inter nos convenerat, dum de examero sancti patris Augustini quaedam dicebamus? D. Recordor quidem; sed de te iterum hoc audire volo. M. Movebat te, ut arbitror, quomodo praedictus pater praedixerit causas rerum creandarum, quae aeternaliter in Deo sunt, & Deus sunt, angelos primum in Deo considerasse, deinde in seipsis, deinde ipsarum creatu∣rarum proprias species differentiasque cognovisse, si ulli creaturae divina essentia cum rationibus quae in ea sunt, essentialiter nequeat comprehensibilis esse. D. Totum teneo. M. Recordarisne quid ad hoc responderimus? D. Utique recordor, si me memoria non fallit. Dicebas enim non ipsas causas rerum, quae in divina essentia subsistunt, angelos vidisse, sed quasdam apparitiones divinas, quas ut ais theophanias Graeci appellant, causarumque aeternarum, quarum imagines sunt, hoc nomine ap∣pellatas. Addidisti etiam non solum divinam essentiam incommutabiliter in seipsa existentem Deum vocari: sed etiam ipsas theophanias quae ex ea, & de ea, in natura in∣tellectuali exprimuntur, Dei nomine praedicari. M. Benè tenes, ita enim diximus. D. Sed quid ad negotium praesens pertinet? M. Non parum ut video, eo enim modo & angelos Deum semper videre arbitror, justos quoque & in hac vita dum mortis excessum patiuntur, & in futuro sicut angeli vifuros esse. Non ergo ipsum Deum per semetipsum videbimus, quia neque angeli vident, hoc enim omni creaturae impossibile est; solus namque, ut ait Apostolus, habet immortalitatem, & lucem habitat inaccessibilem: sed quasdam factas ab eo in nobis theophanias contemplabimur; unusquisque enim secundum suae Sanctitatis atque sapientiae celsitudinem ab una eademque forma, quam omnia appetunt, Dei Verbum dico, formabitur. Ipsa namque de seipsa loquitur in Euangelio; In domo patris mei multae mansiones sunt; seipsam domum patris appellans, quae cum sit una eademque, incommutabilisque permaneat, multi∣plex tamen videtur his, quibus ipse habitare largietur. Nam unusquisque, ut diximus, unigeniti Verbi Dei notitiam in seipso possidebit, quantum ei gratia donabitur. Quotus enim numerus electorum, tot erit numerus mansionum: quanta fuerit San∣ctarum animarum multiplicatio, tanta erit divinarum theophaniarum possessio. D. Verisimile videtur. M. Recte dicis, verisimile. Quis enim de talibus firmarét ita aeternaliter esse, dum vires humanae adhuc in hac fragili carne intentionis videatur excedere.

9. D. Sed velim quid de hac theophania conjicere possis, breviter aperias; hoc est, quid sit, unde sit, ubi sit, utrum est, utrum intra nos an extra nos formatur. M. Altum quaeris, & nescio quid altius humanis inquisitionibus fieri possit. Dicam tamen quod super hac re in libris Sanctorum patrum, qui talia ausi sunt dicere, potui invenire. D. Dic quaeso. M. Quaeris itaque, quid sit, unde, & ubi. D. Etiam. M. Maximum Monachum, divinum Philosophum, in expositione Sermonum Gregorii

Theologi, de hac theophania altissimè, atque subtilissimè disputasse reperimus. Ait enim theophaniam effici non aliundè nisi ex Deo; fieri vero ex condescensione divini verbi, hoc est, unigeniti filii qui est sapientia patris, veluti deorsum versus ad humanam naturam à se conditam atque purgatam; & exaltatione sursum versus humanae naturae ad praedictum verbum per divinum amorem. Condescensionem dico hic, non eam quae jam facta est per incarnationem, sed eam quae fit per theosin; id est per deificationem creaturae. Ex ipsa igitur Dei condescensione ad humanam naturam per gratiam, & exaltatione ejusdem naturae ad ipsam sapientiam per dilectionem, fit theophania. Cui sensui sanctus pater Augustinus astipulari videtur, exponens illud Apostoli, Qui factus est nobis justitia & sapientia. Ita enim exponit; Sapientia enim Patris in qua & per quam omnia facta sunt, quae non est creata sed creans, fit in animabus nostris quadam ineffabili suae misericordiae condescensione, ac sibi adjungit nostrum intellectum, ut ineffabili quodam modo quaedam quasi composita fiat sapientia ex ipso descendente ad nos, & in nobis habitante; & ex nostra intelligentia ab eo per amorem ad se assumta, & in se formata. Simi∣liter de justitia caeterisque virtutibus, exponit non aliter fieri, nisi ex divinae sapientiae nostraeque intelligentiae quadam mirabili atque ineffabili conformatione. In quantum enim, ut ait Maximus, humanus intellectus ascendit per charitatem, in tantum divina sapientia descendit per misericordiam. Et haec causa est omnium virtutum & substantia. Igitur omnis theophania, id est, omnis virtus, & in hac vita in qua adhuc incipit, in his qui digni sunt formari, & in futura vita perfectionem divinae beatitudinis accepturi; non extra se, sed in se, & ex Deo, & ex seipsis efficitur. D. Ex Deo itaque theo∣phaniae in natura angelica atque humana illuminata, purgata, perfecta per gratiam, fiunt ex descensione divinae sapientiae, & ascensione humanae angelicaeque intelli∣gentiae. M. Sane: nam huic rationi convenit, quod idem Maximus ait; Quod∣cunque intellectus comprehendere potuerit, id ipsum fit. In quantum ergo animus virtutem comprehendit, in tantum ipse virtus fit.

10. Horum autem exempla si quaeris, ab eodem Maximo evidentissimè posita sunt haec; dicente, Sic ut aër à Sole illuminatus, nihil aliud videtur esse nisi lux, non quia sui naturam perdat, sed quia lux in eo praevaleat, ut id ipsum lacis esse aestimetur; sic humana natura Deo adjuncta, Deus per omnia dicitur esse; non quod desinat esse humana natura, sed quod divinitatis participationem accipiat ut solus in ea Deus esse videatur. Item absente luce aër est obscurus, Solis autem lumen per se subsistens, nullo sensu corporeo comprehenditur. Cum solare lumen aëri misceatur, tunc incipit apparere: ita vero ut in seipso sensibus sit in∣comprehensibile, mixtum vero aëri sensibus possit comprehendi. Ac per hoc intellige divinam essentiam per se incomprehensibilem esse, adjunctam vero intellectuali creaturae mira∣bili modo apparere; ita ut ipsa divina, dico, essentia in sola creatura intellectuali videlicet appareat. Ipsius enim ineffabilis excellentia omnem naturam sui participem superat, ut nil aliud in omnibus praeter ipsam intelligentibus occurrat; dum per seipsam ut diximus nullo modo appareat. D. Video admodum quid fuaderi vis; sed utrum S. Augustini patris verbis convenire possint, non clarè perspicio. M. Atten∣tior ergo esto, & ad ejus verba quae primò posuimus, redeamus, sunt autem hac ut aestimo in libro vicesimo secundo de Civitate Dei; Per corpora quae gestabimus, in omni corpore quodcunque videbimus, quaquaversum oculos nostri corporis direxerimus, ipsum Deum perspicua claritate contemplabimur. Vim verborum intuere. Non enim dixit per corpora quae gestabimus, Deum ipsum contemplabimur, quia ipse per se videri non potest: sed dixit per conpora quae gestabimus in omni corpore quodeun{que} vide∣bimus; ipsum Deum contemplabimur; per corpora ergo in corporibus, non per ipsum vide∣bitur. Similiter per intellectum in intellectibus, per rationem in rationibus, non per se∣ipsam divina essentia apparebit. Tanta enim divinae virtutis excellentia in futura vita omnibus qui contemplatione ipsius digni futuri sunt, manifestabit, ut nihil aliud praeter eam sive in corporibus sive in intellectibus eis eluceat. Erit enim Deus omnia in omnibus: Ac si apertè Scriptura diceret, Solus Deus aparebit in omnibus. Hinc ait Sanctus Job: Et in carne mea videbo Deum. Ac si dixisset; in hac carne mea quae multis temtationibus affligitur, tanta gloria futura erit, ut quemadmodum nunc nihil in ea apparet, nisi mors & corruptio; ita in futura vita nihil mihi apparebit, nisi solus Deus qui vere vita est, & immortalitas & incorruptio. At si de sui corporis felicitate talem gloriam promisit, quid de sui Spiritus dignitate existimandum est, praesertim cum ait ait magnus Gregorius Theologus, corpora Sanctorum in rationem, ratio in intel∣lectum,

intellectus in Deum; ac per hoc tota illorum natura in ipsum Deum mutabitur. Cujus rei pulcherrima paradigmata à praedicto Maximo in expositione Gregorii posita sunt, quorum unum praemisimus cum de aëre loquebamur; alterum vero nunc subjungemus, quod est in igne & ferro. Nam cum ferrum conflatum in igne in liquorem solvitur, nihil de natura ejus remanere sensibus videtur, sed totum in igneam qualitatem ver∣titur. Sola vero ratione suam naturam quamvis liquefactam servare cognoscitur. Sicut ergo totus aër lux, totumque ferrum liquefactum, ut diximus, igneum, imo & ignis apparet, manentibus tamen eorum substantiis, ita sano intellectu accipiendum, quia post finem hujus mundi, omnis natura sive corporea sive incorporea, solus Deus esse videbitur, naturae integritate permanente, ut & Deus qui per seipsum incomprehen∣sibilis est, in creatura quodammodo comprehendatur; ipsa vero creatura ineffabili miraculo in Deum vertatur. Sed sufficiant ista, si tibi clarè lucescant. D. Lucescunt sanè, quantum talia nostris mentibus lucere sinuntur. De re enim ineffabili quis in hac vita luculenter potest fari, ut nihil amplius inquirentium appetat desiderium? praesertim cum nulla alia promittitur nobis gloria praeter eorum quae hic per fidem creduntur, & ratione quaeruntur, & quantum licet suadentur, in futura vita per experimentum cognitionem. M. Cautè ac rationabiliter aestimas. Proinde ad ea quae proposita sunt, hoc est, ad▪ divisionem Naturae, redeundum censeo. D. Redeundum sanè, quum modus observandus est in his quae dicenda sunt, ut ad finem quendam possint pervenire.

12. M. Praedictarum itaque divisionum Naturae, prima Differentia nobis visa est, in eam quae creat & non creatur. Nec immerito; quia talis Naturae species de Deo solo recte praedicatur, qui solus omnium creans 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, sine principio intel∣ligitur, quia principalis causa omnium quae ex ipso & per ipsum facta sunt, solus est; ac per hoc & omnium quae ex se sunt, finis est. Ipsum enim omnia appetunt. Est igitur Principium, Medium & Finis. Principium quia ex se sunt omnia, quae essen∣tiam participant; Medium autem, quia in seipso, & per seipsum subsistunt omnia; Finis vero, quia ad ipsum moventur, quietem motus sui, suaeque perfectionis stabili∣tatem quaerentia. D. Firmissimè credo, & quantum datur intelligo, de divina solummodo omnium causa, rectè hoc praedicari, quia sola omnia quae à se sunt, creat; & à nulla superiori, ac se praecedente creatur: Ipsa enim est summa, ac sola causa omnium, quae in se & ex se subsistunt.

13. Velim tamen scire quid de hac re sentias. Non enim parum me movet, dum saepissimè in libris Sanctorum Patrum, qui de Divina Natura disputare conati sunt, invenio, eam non solum omnia quae sunt, creare, sed etiam creari; & siquidem ut aiunt, facit & fit, & creat & creatur. Si igitur ita est, quomodo ratiocinatio nostra steterit, facilè non invenio. Dicimus enim eam solummodo creare, à nullo autem creari. M. Merito moveris, nam & ego de hoc multum admiror, & quomodo haec quae videntur esse contraria, sibi invicem adversari nequeant, quomodoque vera ratio de hoc consulenda est, optarim per te nosse. D. Ingredere precor, nam de talibus non meam sed tuam sententiam ratiocinandique viam expeto. M. Primum itaque fundetur de ipso nomine, quod in Sancta Scriptura usitatissimum est, quid est, DEUS, considerandum arbitror. Quamvis enim multis nominibus divina natura denominetur, ut est BONITAS, ESSENTIA, VERITAS, caeteraque hujusmodi, frequentissimè tamen eo nomine divina utitur Scriptura. D. Planè videtur. M. Hujus itaque nominis etymologia à Graecis assumta est, aut enim à verbo quod est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, video, derivatur: aut ex verbo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, curro; aut quod probabilius est, quia unus idemque intellectus est, ab utroque derivari rectè dicitur. Nam cum à verbo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 deducitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, videns interpretatur. Ipse enim quae sunt in seipso videt, dum nihil extra seipsum aspiciat, quia nihil extra seipsum est; Cum autem à verbo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 currens rectè intelligitur. Ipse enim in omnia currit, & nullo modo stat, sed omnia currendo implet. Sicut Scriptum est; Velociter currit sermo ejus. Attamen nullo modo movetur, de DEO siquidem verissimè dicitur motus stabilis, & status mobilis. Stat enim in seipso, incommutabiliter, nunquam naturalem suam stabilitatem deserens. Movet autem seipsum per omnia, ut sint ea quae à se essentialiter subsistunt; motu enim ipsius omnia fiunt, ac per hoc unus idemque in∣tellectus est in duabus interpretationibus ejusdem nominis, quod est, DEUS. Non enim aliud est DEO currere per omnia, quam videre omnia: sed sicut videndo,

ita & currendo, per eum fiunt omnia. D. De Etymologia nominis satis ac proba∣biliter suasum est; sed non satis video quo se moveat, qui ubique est, sine quo nihil esse potest, & extra quem nihil extenditur; est enim locus omnium, atque circum∣scriptio. M. Deum moveri non extra se dixi, sed à seipso, in seipso, ad seipsum. Non enim alium motum in eo oportet credi, praeter suae voluntatis appetitum, quo vult omnia fieri; sicut status ejus, non quasi post motum stet, sed ejusdem suae voluntatis incommutabile propositum intelligitur; quo omnia incommutabili ra∣tionum suarum stabilitate permanere definit. Non enim in ipso propriè status aut motus dicitur, haec enim duo opposita sibi invicem esse videntur. Opposita autem in eo cogitari vel intelligi vera ratio prohibet, praesertim cum status propriè finis motionis sit. Non enim DEUS moveri inchoat, ut ad statum quendam perveniat, haec igitur nomina, sicut & multa similia ex creatura, per quandam divinam meta∣phoram, ad creatorem referuntur, nec irrationabiliter, cum omnium quae in statu & motu sunt, causa est; ab eo enim incipiunt currere ut sint, cum est principium omnium, & per eum ad eum naturali motu feruntur; ut in eo incommutabiliter atque aeternaliter stent, cum finis quiesque omnium est; nam ultra nil appetunt. In eo enim sui motus principium finemque inveniunt. DEUS enim currens dicitur, non quia extra se currat, qui semper in seipso immutabiliter stat, quia omnia implet; sed quia omnia currere facit ex non-existentibus in existentia. D. Redi ad propositum; haec enim non irrationabiliter dicta videntur. M. Quale propositum quaeras, admo∣neas peto. Nam cum de incidentibus quaestionibus quaedam dicere conamur, prin∣cipalium quaestionum saepissimè obliviscimur. D. Nunquid hoc? Proposuimus enim ut pro viribus investigaremus qua ratione ab his qui de divina natura disputant, ean∣dem creare & creari dicitur? Creare enim eam omnia nullus sanè intelligentium ambigit: quo modo creari dicitur, non transitorie praetereundum nobis visum est.

M. Ita profectò. Sed ut arbitror ex his quae praedicta sunt, ad hanc quae∣stionem solvendam non exiguus introitus reseratus est. Confectum enim est inter nos, quod per motum divinae naturae nihil aliud intelligendum est, praeter di∣vinae voluntatis propositum ad ea condenda quae facienda sunt. Fieri ergo dicitur in omnibus divina natura, quae nihil aliud est, nisi divina voluntas; non enim aliud in ea est esse & velle, sed unum idemque velle & esse, in condendis omnibus, quae facienda visa sunt. Verbi gratia, si quis dixerit, ad hoc divinae voluntatis motus adducitur ut sint ea quae sunt; creat igitur omnia quae de nihilo adducit, ut sint ex non-esse in esse; creatur autem quia nihil essentialiter est praeter ipsam; est enim omnium essentia. Nam sicut nullum bonum naturale est, praeter ipsum; sed omne quod dicitur bonum esse, ex participatione unius summi boni est bonum: ita omne quod existit, non in seipso existit, sed participatione vere existentis naturae existit. Non solum itaque, ut in his quae ante dicta sint consideratum est, divina natura fieri dicitur, dum in iis qui fide, & spe, & caritate, caeterisque virtutibus reformantur, DEI Verbum mirabili & ineffabili modo innascitur; sicut ait Apostolus de Christo loquens, qui factus est in nobis sapientia à Deo & justificatio, & redemtio: Sed & quia in omnibus quae sunt apparet, quae per seipsam invisibilis est, non incon∣gruè dicitur facta; nam & noster intellectus priusquam veniat in cogitationem atque memoriam, non irrationabiliter dicitur non esse; est enim per se invisibilis, & nulli nisi DEO nobisque ipsis cognitus est. Dum vero in cogitationes venerit, & ex qui∣busdam phantasiis formam accipit, non immeritò dicitur fieri; fit enim in memoria formas quasdam accipiens rerum, seu vocum, seu colorum, caeterorumque sensi∣bilium, qui informis erat priusquam in memoriam veniret: deinde veluti secundam formationem recipit, dum quibusdam formarum seu vocum signis, literas dico, quae sunt signa vocum, & figuras quae sunt signa formarum, matheseos seu aliis sensibilibus indiciis formatur, per quae sentientium sensibus insinuari possit. Hac similitudine, quamvis à divina natura remotum sit, suaderi posse tamen arbitror, quomodo ipsa dum omnia creat, & à nullo creari sciat, in omnibus quae ab ea sunt mirabili modo creatur; ut quemadmodum mentis intelligentia, seu propositum seu consilium, seu quoquo modo motus ille noster intimus & primus dici possit, dum in cogitationem ut diximus venerit, quasdamque phantasiarum formas accepit, deindeque in signa vocum seu sensibilium motuum indicia processerit, non incongruè dicitur fieri: (fit enim in phantasiis formatus, qui per se omni sensibili caret forma) ita divina essentia

quae per se subsistens omnem superat intellectum, in his quae à se, & per se, & in se, & ad se facta sunt, rectè dicitur creari. Ut in iis sive intellectu, si solummodo intel∣ligibilia sunt; sive sensu, si sensibilia sunt; ab his qui eam recto studio inquirunt, cognoscatur. De his sat est dictum ut censeo.

14. D. Sat planè, ni fallor; sed adhuc necessarium edisseras, quare divina natura creatrix solummodo dicitur esse, & non creata; quae sicut praedictis ratio∣nibus suasum est, & creat & creatur; haec enim sibimet videntur contradicere. M. Cautè vigilas, nam & hoc inquisitione dignum esse video. D. Dignum profectò. M. Attende itaque in ea quae sequentur, mentisque contuitum huic brevi responsioni accommoda. D. Praecede, intentus subsequar. M. Divinam naturam Universi∣tatis conditricem esse non dubitas. D. Perge ad caetera, huic enim haesitare nefas est. M. Similiter eam à nullo creari, fide atque intellectu percipis. D. Nihil eo firmius. M. Non ergo ambigis dum ipsam creari audis, non ab alia, sed ab ipsa creari. D. Non ambigo. M. Quid igitur? Nonnè semper est creans, sive seipsam, sive à se creatas essentias creaverit? nam cum dicitur seipsam creare, nihil aliud rectè intelligitur, nisi naturas rerum condere. Ipsa namque creatio, hoc est, in aliquo manifestatio, omnium existentium profectò est substitutio. D. Hactenus quae dicta sunt, videntur esse probabilia: sed velim audire, quid de hac ineffabili atque incomprehensibili creatrice omnium causalique natura, Theologia edocet, id est, utrum sit, quid sit, vel quale, & quomodo definitur. M. Nonnè ab ipsa quam nominasti Theologia, quae aut solummodo aut maximè erga divinam naturam versatur, satis ac planè veri∣tatem intuentibus suasum est ex his quae ab ipsa creata sunt, solummodo ipsam essen∣tialiter subsistere, non autem quid sit ipsa essentia intelligi. Nam non solum, ut saepè diximus, humanae rationis conatus, verum etiam essentiarum coelestium purissimos superat intellectus. Ipsam tamen esse, ex his quae sunt; & sapientem esse, ex divi∣sionibus eorum in essentias, in Genera, in Species, Differentiasque, Numerosque; vivereque eam, ex motu omnium stabili & ex statu mobili, rectè mentis contuitu Theologi scrutati sunt; hac etiam ratione causam omnium ter substantem verissimè invenerunt. Nam ut diximus, ex essentia eorum quae sunt, intelligitur esse; ex mi∣rabili rerum ordine, sapientem esse; ex motu, vitam esse repertum est. Est igitur causa omnium creatrixque natura, & sapit & vivit. Ac per hoc, per essentiam Patrem, per sapientiam Filium, per vitam Spiritum Sanctum intelligi, inquisitores veritatis tradiderunt. D. Haec mihi satis planèque suasa sunt, eaque verissima esse conspicio, omnino siquidem quid vel quale sit definiri non potest. Nam quod intelligi omnino non sinitur, definiri omnino nequit. Velim tamen audire qua ratione Theologi unitatem & trinitatem de causa omnium praedicare ausi sunt. M. In hac ultima tua propositione non magnoperè est nobis laborandum; praesertim S. Dyonisio Areopagita Theologo nobis verissimè ac probatissimè suadente divinae virtutis atque Trinitatis mysteria; ait enim, nullo verborum seu nominum, seu quacunque articulatae vocis significatione, summam omnium atque causalem essentiam posse significari. Non enim est unitas neque trinitas, talis qualis ab humano quamvis purissimo co∣gitari, aut angelico intellectu etsi serenissimo, considerari potest. Sed ut de re ineffabili atque incomprehensibili religiosi piorum animorum motus aliquid cogitare ac praedicare possent, maximè propter eos qui Christianae Religionis rationem à Catholicis viris exigunt, sive discendae veritatis gratia, si boni sint; sive tentandi & reprehendendi occasione, si mali; haec religiosè fidei symbolica verba à Sanctis Theo∣logis & reperta & tradita sunt, ut corde credamus, & ore confiteamur, divinam bonitatem unius essentiae pro personis tribus in tribus substantiis constitutam; & neque hoc absque spiritualis intelligentiae rationabilisque investigationis contuitu inventum est. Unam enim ineffabilem omnium causam, unumque principium, simplex atque individuum, universaleque quantum divino spiritu illuminati sunt, contemplantes; Unitatem dixerunt. Item ipsam unitatem non singularitate quadam & sterilitate, sed mirabili fertilique multiplicitate contuentes, tres substantias uni∣tatis intellexerunt; ingenitam sc. genitamque, praecedentemque; habitum autem substantiae ingenitae ad substantiam genitam, Patrem; habitum vero substantiae genitae, ad substantiam ingenitam, Filium; habitum vero procedentis substantiae ad inge∣nitam genitamque substantiam, Spiritum Sanctum nominaverunt. Sed quum in hac re fere omnis sanctorum expositorum Sanctae Scripturae versatur intentio, satis ut arbi∣tror

praesentialiter dictum est. D. Satis planè. Veruntamen planiùs audire velim de habitu trium divinarum substantiarum. Poterit enim quis haec mystica Sanctae Tri∣nitatis nomina, Patrem viz. & Filium & Spiritum Sanctum, non secundum habitudinem, sed secundum naturam accipere. Pater enim substantiae patris nomen esse videtur. Similiter & Filius nomen substantiae filii, Spiritûs quoque Sancti nominatio, non aliud praeter substantiam ipsius significat. M. Fortassis & nos idipsum credere atque fateri non negaverimus, si S. Gregorii Theologi summa venerabilisque autoritas, veraeque rationis approbatio, talia credere non prohiberet. Nam cum ab Eunomianis venenosissimis Catholicae fidei adversantibus interrogatus esset de hoc nomine, quod est Pater, utrum naturae sit an operationis signifiativum, divina gratia illuminatus mirabiliter respondit dicens, neque Naturae esse, neque operationis, sed solius ad filium habitudinis. Si enim responderet naturae nomen esse, Patrem, illi continuo seque∣rentur, dicerentque similiter Filium nomen esse naturae: si autem hoc daretur, necessario sequeretur, alterius naturae pater esse nomen, alterius filius, in una enim eademque natura duo nomina à se invicem differentia fieri non possunt; ac per hoc conficerent, Patrem & Filium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est diversae essentiae seu naturae esse. Similiter de operatione responsum est; nam si daretur eis, operationis nomen Pater esse, con∣festim concluderent, Filium esse creaturam, cum Pater operationis, hoc est creationis suae nomen esse conceditur. D. Hoc responsum laudabile esse certissimum est, & ex veritate inspiratum, sed paulò locupletiùs considerare debemus; nam ut mihi vi∣detur, non continuo eum reprehendere possent, etsi diceret Patrem nomen naturae esse. Quid enim? nunquid duo nomina, à se invicem sono non sensu discrepantia, in una eadem{que} natura intelligi non valent? cum Abraham & Isaac, Patrem viz. & filium unam naturam significare videamus, non enim alterius naturae nomen est Abraham, al∣terius Isaac, sed unius atque ejusdem. M. Rectè diceres, si similiter in hoc tuo exemplo de Abraham & Isaac affirmare valeres, quod non aliud significat Abraham seu Isaac; & aliud significat in eis Pater & filius. Nam ABRAHAM & nomen est ipsius Abraham, & Pater nomen est eidem Abraham. Similiter & Isaac, & nomen est Isaac, & filius nomen est eidem Isaac: sed non de eadem re Abraham & pater, seu Isaac & filius praedicantur. Nam de substantia Abraham, id est, de speciali ejus persona Abraham dicitur; de relatione vero ejus ad filium suum Isaac, patrem vocari, nemo bene intelligentium dubitarit. Eodem modo de Isaac intelligendum, hoc enim nomine ISAAC propria individuaque substantia ipsius significatur; habitus ejus ad patrem suum per filium cognoscitur. Non enim potes negare talia nomina, id est, patrem & filium, relativa esse, non substantiva. Si ergo apud nos, id est, in nostra naturâ non substantialiter sed relativè tales voces praedicantur, quid de summa ac sancta dicturi sumus essentia, in qua substantiarum inter se invicem relationis vel habitudinis talia nomina, Pater viz. & Filius & Spiritus Sanctus, Sancta Scriptura constituit? D. Jam video praedicti Sancti Theologi responsum omnino veritate suffultum. Non enim potest, ut suasum est, sive in divina sive in humana natura, relationis nomen in substantia seu essentia recipi. Nosse tamen apertè & breviter per te velim, utrum omnes Cate∣goriae cum sint numero decem, de summa divinae bonitatis una essentia in tribus substantiis, & de tribus substantiis in eadem una essentia, verè proprièque possint praedicari. M. De hoc negotio nescio quis breviter atque apertè potest dicere; aut enim de hujusmodi causa per omnia tacendum est, & simplicitati orthodoxae fidei committendum, nam exsuperat omnem intellectum, sicut scriptum est, qui solus habes immortalitatem, & lucem inhabitas inaccessibilem: aut si quis de ea disputare ceperit, necessario multis modis multisquè argumentationibus verissimè suadebit duabus principalibus Theologiae partibus utendum. Affirmativa quidem, quae à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉; & abnegativa, quae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dicitur. Una quidem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, divinam essen∣tiam seu substantiam esse aliquid eorum quae sunt, id est, quae dici aut intelligi possunt, negat; altera vero 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, omnia quae sunt de ea praedicat, & ideo affirmativa dicitur, non ut confirmet aliquid eorum quae sunt, sed omnia quae ab ea sunt de ea posse praedicari suadeat, rationabiliter enim per causativa causale potest significari. Dicit enim esse Veritatem, Bonitatem, Essentiam, Lucem, Justitiam, Solem, Stellam, Spiritum, Aquam, Leonem, Ursum, Vermem, & cuncta innumerabilia. Et non solum ex his quae sunt secundum Naturam eam edocet, sed ex his quae contra naturam; quando eam inebriari, stultamque esse, & insanire dicit; sed de his nunc non est

nostri propositi disserere; satis enim de talibus à Sancto Dionysio Areopagita in symbolica Theologia dictum est; ideoque ad id quod à te quaesitum est redeundum. Quaesieras enim utrum omnes Categoriae de Deo praedicandae sint propriè, an quaedam ipsarum. D. Redeundum sane, sed prius confiderandum ut arbitror, cur praedicta nomina, Essentiam dico, Bonitatem, Veritatem, Justitiam, Sapientiam, caeteraque id genus, quae videntur non solum divina, sed etiam divinissima, & nihil aliud praeter illam ipsam divinam substantiam seu essentiam significare metaphotica fieri, id est, à creatura ad creatorem translata, praedictus sanctissimus pater atque Theologus pro∣nunciarit. Non enim sine quadam mystica atque secreta ratione talia dixisse aestimandum. M. Bene vigilas, non enim hoc quoque inconsideratè transeundum esse video, ac per hoc respondeas velim, utrum Deo aliquid oppositum aut sibi coin∣tellectum intelligas. Oppositum dico, aut per privationem, aut per contrarieta∣tem, aut per relationem, aut per absentiam. Cointellectum vero, hoc est, simul cum eo aeternaliter intellectum, non tamen ei coessentiale. D. Clare video quid velis, ac per hoc, neque aliquid ei oppositum, neque sibi cointellectum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, quod sit alterius essentiae, quam ipse est, dicere ausim. Nam opposita per relationem ita sibi semper opposita sunt, ut simul & inchoare incipiant, & esse simul desinant: sive ejusdem naturae sint, ut simplum & duplum, subsequalterum, adsesqualterum; aut per negationem, ut Est, non est; aut per absentiam, ut lux atque tenebrae; aut secundum privationem, ut mors & vita; aut per contrarium, ut sanitas & imbecil∣litas, vox & silentium. Haec enim his quae intellectui succumbunt, atque sensui▪ recta ratione attribuuntur, ac per hoc in Deo non sunt; ea quippe quae à seipsis discrepant, aeterna esse non possunt. Si enim aeterna essent, à se invicem non discre∣parent. Aeternitas enim sui similis est, & tota per totum, in seipsa una simplex indi∣viduaque subsistit. Est siquidem omnium unum principium unusque finis in nullo à seipso discrepans.

16. Eadem ratione coaeternum Deo esse, quod sibi coessentiale non sit, nescio quis audeat affirmare; nam si hoc cogitari aut inveniri potest, necessario sequitur, non esse unum omnium principium, sed duo quaedam, seu plura longè à se invicem differentia, quod vera ratio sine ulla haesitatione renuere consuevit. Merito ab uno omnia, à duobus autem vel pluribus nihil esse inchoat. M. Rectè disceptas ut aestimo. Si igitur praedicta divina nomina opposita è regione sibi alia nomina respiciunt, ne∣cessario etiam res, quae propriè eis significantur, oppositas sibi contrarietates obti∣nere intelliguntur, ac per hoc de Deo cui nihil est oppositum, aut cum quo coaeter∣naliter natura differens nihil inspicitur, propriè praedicari non possunt. Praedicto∣rum enim nominum aliorúmque sibi similium nullum vera ratio reperire potest, cui non ex adversa parte, aut secum in eodem genere differens, aliud ab ipso discedens nomine reperiatur. Et quidem in nominibus cognoscimus necessarium, ut de his rebus quae ab eis significantur cognoscamus, sed cum divinae significationes quae in Sancta Scriptura à creatura ad Creatorem relatae de Deo praedicantur, si tamen rectè dicitur aliquid de Deo posse praedicari, quod alio loco considerandum est, innumerabilies sunt, & parvitate nostrae ratiocinationis nec inveniri nec in simul colligi possunt; pauca tamen exempli gratia divina vocabula ponenda sunt. Essentia ergo dicitur Deus, sed propriê essentia non est, cui opponitur nihil; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 igitur est, id est, superessentialis. Item Bonitas dicitur, sed propriè bonitas non est; Bonitati enim malitia opponitur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 igitur, plusquam bonus, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, plusquam bonitas. Deus dicitur, non propriè Deus est; visioni enim caecitas opponitur, & videnti non videns; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, plusquam videns, si 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 videns interpretatur. Sed ad aliam originem hujus nominis recurras, ita ut non à verba 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 video, sed à verbo, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, curro, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Deum derivari intelligas, adest tibi similiter eadem ratio; nam currenti non currens opponitur, sicut tarditas celeritati; erit igitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, plusquam currens; sicut scriptum est, velociter currit sermo ejus. Nam hoc de Deo verbo, quod ineffabiliter per omnia quae sunt ut sint currit, intelligimus. Eodem modo de Veritate accipere debemus. Veritati etenim falsitas opponitur, ac per hoc propriè veritas non est, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 igitur est, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, plusquam verus & plus∣quam veritas. Eadem ratio in omnibus divinis nominibus observanda est. Non enim propriè dicitur Aeternitas, cum aeternitati temporalitas opponitur; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 igitus est, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est plusquam aeternus, & plusquam aeternitas. De sapientia quoque

nulla alia occurrit ratio, ideoque propriè de Deo praedicari non est arbitrandum; cum & sapientiae & sapienti, insipiens & insapientia, oppugnant, proindè 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, plusquam sapiens, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, plusquam sapientia, rectè veréque dicitur. Simi∣liter plusquam vita est, siquidem vitae mors opponitur. Eodem modo de luce intelli∣gendum est, nam Luci tenebrae obstant: hactenus ut arbitror, de his sufficienter dictum est. D. Atqui fatendum satis esse dictum. Nam de talibus quaecunque neces∣saria sunt proferri; propterea quae praesenti negotio disputanda sunt, nunc nostrae disceptationis propositum non admittit: redi igitur si placet ad denariae quantitatis Categoriarum considerationem. M. Intentionis tuae acumen, quae adhuc admodum pervigil videbatur, admiror. D. Unde quaeso dicas? M. Nonnè diximus, quod ineffabilis natura nullo verbo, nullo nomine, seu aliquo sensibili sono, nulla re signi∣ficata propriè possit significari? & hoc dedisti; non enim propriè sed translativè dicitur Essentia, Veritas, Sapientia, caeteraque hujusmodi, sed superessentialis, plus∣quam Veritas, plusquam Sapientia & similia dicitur; sed nonnè & haec quasi quaedam propria nomina videntur esse, si essentia propriè non dicitur, superessentialis autem propriè? Similiter si veritas seu sapientia propriè non vocatur, plusquam veritas vero, & plusquam sapientia propriè dicitur? Non ergo propriis nominibus caret; haec enim nomina quamvis apud Latinos sub uno accentu, sub una composi∣tionis harmonia usitatè non proferantur, excepto eo nomine quod est essentialis; à Graecis tamen sub uno tenore composita pronunciantur: nunquam enim aut vix in∣venies, superbonum aut superaeternum caeteraque similia compositè proferri. D. Ego ipse valdè admiror quo intendebam quum hanc inquisitionem intactam praetermise∣ram; atque ideo eam à te aperiri obnixè postulo. Quoquo modo enim divina sub∣stantia seu simplicibus orationis partibus, seu compositis, seu solutis, Graecè seu Latinè, tantum ut propriè proferatur, non ineffabilis esse videbitur. Non enim ineffabile est, quod quodammodo fari potest. M. Nunc vigilas video. D. Vigilo quidem, sed de hac interposita quaestione nil adhuc video. M. Redi igitur ad ea, quae paulo superiùs inter nos confecta sunt; duas namque ni fallor, sublimissimas Theologiae partes esse diximus; & hoc non ex nobis, sed autoritate S. Dionysii Areopagitae accipientes, qui apertissimè ut dictum est bipartitam Theologiam asserit esse, id est, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quas Cicero in intensionem & repulsionem transfert. Nos autem, ut apertiùs vis nominum clarescat, in Affirmationem & Negationem maluimus trans∣ferre. D. Talium ut arbitror recordari me video; sed quid ad haec quae nunc con∣siderare volumus, prosint, nondum cognosco. M. Nonne vides haec duo, Affirma∣tionem viz. & Negationem sibi invicem opposita esse? D. Satis video; & nil plus contrarium posse esse arbitror, M. Intende igitur diligentius; nam cum ad per∣fectae ratiocinationis contuitum perveneris, satis clarè considerabis haec duo, quae vi∣dentur inter se esse contraria, nullo modo sibimet opponi, dum circa divinam natu∣ram versantur, sed per omnia in omnibus sibi invicem consentire. Et ut hoc apertius fiat, paucis utamur exemplis; verbi gratia, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dicit, Veritas est; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 con∣tradicit, Veritas non est; hic videtur quaedam forma contradictionis, sed dum inten∣tius aspicitur, nulla controversia reperitur. Nam quae dicit Veritas est, non affirmat propriè divinam substantiam Veritatem esse, sed tali nomine per Metaphoram à crea∣tura ad Creatorem vocari posse; nudam siquidem omnique propria significatione relictam, divinam estentiam talibus vocabulis vestit. Ea verò quae dicit, Veritas non est, meritò divinam naturam incomprehensibilem, atque ineffabilem clarè agnoscens, non eam negat esse, sed Veritatem nec vocari propriè, nec esse. Omnibus enim signi∣ficationibus quibus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 divinitatem vestit, eam spoliare non nescit. Una dicit, sapientia est, verbi gratia eam induens; altera dicit, Sapientia non est, eandem exuens. Una igitur dicit, hoc vocari potest; sed non dicit, hoc propriè est; Altera dicit, hoc non est, quamvis ex hoc appellari potest. D. Haec ni fallor, apertissimè video; quae adhuc mihi à se invicem discrepantia videbantur, nunc inter se invicem convenire, & in nullo à seipsis dissentire, dum circa Deum considerantur, luce clarius patescunt; fed quomodo ad praesentis quaestionis solutionem attineant, nondum nosse me fateor.

M. Attende igitur vigilantius, atque ipsas significationes quae prius adjectae sunt, superessentialem dico, plusquam Veritatem, plusquam sapientiam, caeterasque similes, ad quam partem Theologiae pertineant, utrum affirmativae an negativae applicandas sunt, quantum tibi possibile est ediffere. D. Hoc per meipsum discernere non fatis

audeo. Nam cum praedictas significationes negativa carere particula considero, quae est non; negativae parti Theologiae eas adjungere pertimesco. Si verò affirmativae parti easdem adjunxero, intellectum earum mihi non consentire cognosco. Qui enim dicit superessentialis est, aperte negat essentialem esse. Ac per hoc quamvis in pro∣nunciatione vocum negatio non appareat, occultè tamen ipsius intellectus benè considerantes non latet. Proindè, ut arbitror, fateri cogor has praedictas significa∣tiones, quae negatione videntur carere, quantum datur intelligere, plus negativae Theologiae parti, quam affirmativae convenire. M. Cautissimè & vigilantissimè re∣spondisse te video, multumque approbo, quomodo in pronunciatione affirmativae partis, intellectum negativae subtilissimè perspexisti; fiat igitur si placet praesentis hujus quaestionis solutio, hoc modo; ut haec omnia quae adjectione super vel plus∣quam particularum de Deo praedicantur, ut est superessentialis, plusquam Veritas, plusquam Sapientia & similia, duarum praedictarum Theologiae partium in se plenis∣simè sint comprehensiva: ita ut in pronunciatione formam affirmativae, in intel∣lectu vero virtutem abdicativae obtineant, & hoc brevi concludamus exemplo. Essen∣tia est, affirmatio; Essentia non est, abdicatio; superessentialis est, Affirmatio simul & negatio. In superficie etenim negatione caret; in intellectu negatione pollet. Nam qui dicit, superessentialis est; non quid est dicit, sed quid non est, dicit enim essen∣tiam non esse, sed plusquam essentiam; quid autem illud est, quod plusquam essentia est, non exprimit asserens Deum non esse aliquod eorum quae sunt, sed plusquam ea quae sunt esse: Illud autem esse, quid sit, nullo modo definit. D. In hac quae∣stione non diutius demorandum ut aestimo; & nunc si videtur Categoriarum natura consideranda est. M. Aristoteles acutissimus apud Graecos, ut aiunt, naturalium rerum discretionis repertor, omnium rerum quae post Deum sunt, & ab eo creatae, innumerabiles varietates, in decem universalibus generibus conclusit, quae decem Categorias, id est, Praedicamenta vocavit. Nihil enim ut ei visum est in multitudine creatarum rerum, variisque animorum motibus inveniri potest, quod in aliquo praedictorum includi non possit; haec autem à Graecis vocantur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Quae latialiter dicuntur, Essentia, Quantitas, Qualitas, ad aliquid, Situs, Habitus, Locus, Tempus, Agere, Pati. Horum autem decem generum innumerabiles subdivisiones sunt, de quibus nunc dis∣putare praesens negotium non admittit, nè longiùs à proposito recedamus, praesertim cum illa pars Philosophiae quae dicitur Dialectica, circa horum generum divisiones à generalissimis ad specialissima; iterumque collectione à specialissimis ad generalis∣sima versetur.

17. Sed ut ait Sanctus pater Augustinus in libris de Trinitate, dum ad Theolo∣giam, hoc est divin•• essenti•• investigationem pervenitur, Categoriarum virtus omnino extinguitur. Nam in ipsis naturis à Deo conditis motibusque earum, Categoriae qualiscunque sit potentia, praevalet. In ea verò natura, quae nec dici, nec intel∣ligi potest, per omnia in omnibus deficit. Attamen ut praediximus quemadmodum ferè omnia, quae de natura conditarum rerum propriè praedicantur, de conditore rerum per Metaphoram significandi gratia dicuntur: ita etiam Categoriarum significationes, quae propriè in rebus conditis dignoscuntur, de causa omnium non absurde possunt proferri, non ut propriè significent quid ipsa sit, sed ut translativè, quid de ea nobis quodammodo eam inquirentibus probabiliter cogitandum est, suadeant. D. Clarè conspicio, nulla ratione Categorias de natura ineffabli propriè posse praedicari. Nam & si aliqua Categoriarum de Deo propriè praedicaretur, ne∣cessario Genus esse Deus sequeretur, Deus autem nec Genus, nec Species, nec Accidens est. Nulla igitur Categoria propriè Deum significare potest. M. Rectè intueris, non autem in vanum, ut arbitror, in praedictis rationibus duarum partium Theologiae sudare voluimus. Non enim tam facile ac ferè absque ullo labore ad hanc Categoria∣rum disputationem pervenire valuissemus, non posse sc. propriè de Deo praedicari, nisi prius de primordialibus causis ab una omnium causa praeconditis, Essentiam dico, Bonitatem, Virtutem, Veritatem, Sapientiam, caeterasque hujusmodi, ad purum con∣ficeremus, non aliter nisi translativè Deum significare. Nam si sublimissimae natu∣rarum omnium post eam ordinatarum creatae causae solisque purae mentis aspectibus perspicuè ab una omnium ineffabili causa excellentia essentiae deseruntur, ut nullo modo earum vocabulis ea propriè possit significari; quid dicendum est de his decem

generibus praedictis, quae non solum in rebus intelligibilibus, verum etiam in rebus sensibilibus dignoscuntur? Nunquid credibile est ut verè ac propriè de divina atque ineffabili natura praedicerentur? D. Ita arbitror incredibile esse. Non est igitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quia plus est quam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & tamen dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quia omnium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 idem essentiarum creatrix est. Non est quantitas quia plusquam quantitas est, Omnis enim quantitas tribus spatiis extenditur: Longitudine quidem, Latitudine, Altitu∣dine; quae item tria spacia senario protenduntur numero; nam Longitudo sursum & deorsum; Altitudo ante & retro; Latitudo dextrorsum & finistrosum porrigitur: Deus autem omni spatio caret, caret igitur quantitate. Item quantitas est in nu∣mero partium, aut naturaliter conjunctarum, ut est linea, & tempus; aut naturaliter disjunctarum, ut sunt numeri, seu corporales seu intelligibiles. Divina autem sub∣stantia nec continuis partibus componitur, nec dividuis distinguitur. Non est igitur quantitas. Quantitas tamen non incongruè denominatur duobus modis, aut quia quantitas saepe pro magnitudinè virtutis ponitur, aut quia totius quantitatis principium est & causa. De Qualitate quoque non aliter intelligendum: nulla enim Deus qualitas est, nulla ei accidit, nullius est particeps. At vero saepissimè qualitas de eo praedicatur, aut quia totius qualitatis conditor est, aut quod qualitas frequen∣tissimè in significatione virtutum ponitur. Nam & Bonitas & Justitia, caeteraeque virtutes qualitates esse dicuntur, Deus autem Virtus est, & plusquam Virtus.

18. Relationis autem ratio, non tam a pertè patescit, quemadmodum aliarum Ca∣tegoriarum definitiones apparent; videtur enim ista sola Categoria veluti propriè in Deo praedicari; atque ideo cum summa diligentia investigandum esse video, utrum pro∣priè in summa ac Sancta Trinitate trium maximarum substantiarum, praedicetur Pater relative ad Filium, similiter Filius ad Patrem, Spiritus quoque Sanctus ad Patrem & Filium, quia Spiritus amborum est; haec enim nomina habitudinum esse Sanctus pater Gregorius Theologus indubitanter asserit. An etiam quemadmodum caeterae Categoriae, ita ista quae dicitur Relationis sive habitudinis, metaphoricè de Deo, an propriè praedicari, sed utrum ita sit necne credendum & intelligendum sit. Ratio∣nabiliter ut est imo ad investigandum veritatis mysterium procedis. Nulla enim Categoriarum praeter istam solam de Deo propriè praedicari videtur; sed utrum ita sit nec ne, piissimè cautissimèque inquirendum: nam si propriè de Deo dicitur, omnis ferme praedicta nostra ratiocinatio evacuabitur. Universaliter enim diximus nil propriè aut dici aut intelligi posse; praesertim Categoria Relationis non inter decem genera Categoriarum reputabitur, si propriè de Deo pronunciatur. Si autem hoc confectum fuerit Categoriarum numerus non denario sed novenario concludetur. Restat igitur, ut intelligamus hanc etiam Categoriam, sicut & caeteras translativè de Deo praedicari. Vera siquidem ratiocinatio ad hoc invitat atque coarctat, ne ea quae praedicta sunt, incipiant vacillare. Quid enim? Nunquid veris ratiocinatio∣nibus obsistit, si dicamus Patrem & Filium ipsius habitudinis quae dicitur ad aliquid nomina esse & plusquam habitudinis? Non enim credendum est eandem habitudi∣nem in excellentissimis divinae essentiae substantiis; & in his quae post eam ab ea con∣dita sunt. Ut enim, ni fallor, quemadmodum superat omnem essentiam, sapientiam, virtutem; ita etiam habitudinem omnem ineffabiliter supergreditur. Quis enim crediderit talem habitudinem inter Patrem & Verbum esse, qualem inter Abraham & Isaac potest cogitare? hic enim habitus carnalis ex divisione naturae per peccatum primi hominis multiplicatione per generationem inquiritur: illic ineffabilis ingenitae genitaeque substantiae sibimet copula creditur; proutque datur, divini luminis radio cognoscitur; hic quod quaeritur, non ex natura processit, ut diximus, sed ex vitio; illic quod cogitatur, ex ineffabili divinae bonitatis foecunditate procedere cognosci∣tur: sed ad caeteras Categorias transeamus. D. Sex restant ni fallor, quarum prima, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, jacere, quam alii Situm appellant. Situs autem intelligitur in positione cu∣jusdam creaturae, sive visibilis sive invisibilis: Verbi gratia, de aliquo corpore dicitur, aut jacet aut stat; similiter de animo dicitur, si quietus, jacet; si pervigil, stat. Status namque Categoriae huic applicari solet; nam Motus ad Tempus refertur: Sed quia Deus nec stat, nec jacet, praedicta Categoria nulla ratione propriè praedicari potest de eo. At vero cum standi & jacendi causa est, in ipso enim omnia & stant, hoc est, im∣mutabiliter secundum suas rationes subsistunt, & jacent, hoc est quiescunt, finis omnium est, ultra quem nihil appetunt; potest de eo translativè, jacere vel Situs

praedicari. Nam si verè propriéque Deus jacet, aut sedet, aut stat; positione non caret: si non caret positione, localis est: non est autem localis, nullo igitur situ con∣tinetur.

19. M. Clare quid velis perspicio; ac per hoc ad Habitudinis Categoriam transeundum esse video; quae omnium Categoriarum propter nimiam sui amplitu∣dinem obscurissima esse videtur: non enim est ulla Categoria fere, in qua habitus quidam inveniri non possit; nam & essentiae seu substantiae habitu quodam ad se invicem respiciunt. Dicimus enim rationabilis essentia irrationabilisque: qua pro∣portione, id est, quo habitu, ad se invicem respiciunt; non enim irrationabilis di∣ceretur, nisi ab habitu praesentiae rationis: Omnis enim proportio habitus est; quam∣vis non omnis habitus proportio. Propriè namque proportio non minus quam in duobus potest inveniri; Habitus vero & in singulis rebus perspicitur: Verbi gratia, habitus rationabilis animae Virtus est; est igitur proportio species quaedam habitu∣dinis. Si autem exemplo vis declarari quomodo habitus proportionalis in essentia invenitur, ex numeris elige exemplar. Numeri enim, ut aestimo, essentialiter in omni∣bus intelliguntur; in numeris namque omnium rerum subsistit essentia: Vides igitur qualis proportio est in duobus & tribus. D. Video plane, & sesquialteram esse ar∣bitror, & hoc uno exemplo aliorum omnium substantialium numerorum inter se invicem collocatorum, varias proportionis species possum cognoscere. M. Intende igitur ad reliqua: & cognosce nullas quantitatis species esse, seu qualitatis, seu ipfius quae dicitur ad aliquid, seu situs locive, temporisve, agendi vel patiendi, in quibus quaedam species habitudinis non reperiatur. D. Saepè talia quaesivi, & ita re∣peri. Nam ut talibus exemplis utar, in quantitatibus magna & parva & media inter se comparata, multaque pollent habitudine. Item in quantitatibus numerorum, li∣nearum, temporum, aliorum{que} similium, habitudines proportionis perspicuè reperies.

20. Similiter in qualitate; Verbi gratia, in Coloribus, album & nigrum, me∣diumque, qualiscunque sit color, habitu sibimet jungitur. Album siquidem & ni∣grum, quae extremos colorum locos obtinent, habitu extremitatis ad se invicem respiciunt. Color autem ad extrema sui, album dico nigrumque, habitu medietatis respicit. In ea quoque Categoria quae dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, ad aliquid, clarè apparet, qualis habitus sit Patris ad Filium, seu Filii ad Patrem; amici amico; dupli ad sim∣plum, caeteraque hujusmodi.

21. De Situ quoque facile patet, quomodo stare & jacere habitudinem quandam inter se invicem possideant. Haec enim ex diametro sibi è regione respondent; & nequaquam intellectum standi absolutum ab intellectu jacendi cogitabis; sed semper simul occurrunt, quamvis in re aliqua non simul apparent.

22. Quid dicendum est de loco? quando superiora, inferiora & media conside∣rantur; nunquid habitudine carent? Nullo modo; non enim haec nomina ex natura rerum proveniunt, fed respectu quodam intuentis eas per partes. Sursum siquidem & deorsum in universo non est, atque ideo neque superiora, neque inferiora▪ neque media in universo sunt; nam universitatis consideratio haec respuit, partium vero introducit intentio. Eadem est de majori & minori. Nullum enim in suo genere parvum aut magnum esse potest, ex cogitatione tamen comparantium diversas qua∣litates, talia inventa sunt. Ideoque locorum seu partium contemplatio, habitum in talibus gignit. Nulla enim natura major aut minor alia natura fit, sicut neque su∣perior neque inferior, cum una omnium subsistat natura, ex uno Deo condita. Quid de Tempore? nonne in ipsis dum inter se invicem conferuntur, luculenter habitus ar∣ridet? Verbi gratia, Diei ad horas, horae ad punctos, puncti ad momentum, momenti ad atoma. Similiter in superioribus temporum commensurationibus, si quis ascen∣derit, reperiet. In his enim omnibus habitus totius ad partes, partium quoque ad totum perspicitur. D. Profectò non aliter. M. Quid in diversis agendi vel pa∣tiendi motibus? nonnè habitus ubique relucet? nam amare & amari habitudines sunt amantis & amati, siquidem inter se respiciunt, sive in una persona sint, quod à Graecis dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, cum actio & passio in una eademque inspicitur per∣sona; ut meipsum amor sive inter duas personas, quod à Graecis dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, cum alia persona amantis, & alia amata sit, ut amo te. D. Et haec vera esse discerno. M. Quaero igitur à te, quare ista Categoria habitudinis, cum caeteris Categoriis naturaliter inesse videatur, & per se specialiter veluti suis propriis ratio∣nibus

subnixa, suum in denaria Categoriarum quantitate locum obtineat. An for tè quia in omnibus invenitur, praeterea in seipsa subsistit? Eadem enim ratio esse in Categoria essentiae inspicienda est. Quid enim? nunquid cum decem Categoriae sint, una earum essentia seu substantia dicitur, novem vero accidentia sunt, & in subsistentia subsistunt? per se enim subsistere non possunt. Essentia in omnibus esse videtur, sine qua esse non possunt, & tamen per se locum suum obtinet. Quod enim omnium est, nullius propriè est, sed omnium commune; & dum in omnibus subsistat, per seipsum propria sua ratione esse non desinit. De quantitate similiter dicendum. Dicimus enim quanta essentia, quanta qualitas, quanta relatio, quantus situs, quantus habitus, quam magnus locus, quam, parvum vel spatiosum tempus, quanta actio, quanta passio? Videsne quam latè patet per caeteras Categorias quantitas, & non tamen suum proprium deserit statum. Quid de Qualitate? nonnè & ipsa de omnibus Categoriis frequenter praedicari solet? dicimus enim qualis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, qualis magni∣tudo, qualis relatio, Situs, Habitus, Locus, Tempus, Agere, Pati? Haec enim omnia qualia sunt, interrogamus; non tamen Qualitas sui proprii generis ra∣tionem deserit? Quid ergo mirum si Categoria Habitudinis, dum in omnibus inspi∣citur, propriam suam rationem possidere dicatur? Nullo modo mirandum, nam vera ratio suadet non aliter posse. M. Nonnè igitur vides divinam essentiam nullius ha∣bitudinis participem esse, de ea tamen non incongruè, quum ipsius est causa, praedi∣cari posse? Si enim propriè de ipsa Habitus praedicaretur, nequaquam suimet sed alterius esset; Omnis propriè habitus in aliquo subjecto intelligitur, & alicujus acci∣dens est, quod de Deo cui nullum accidit, & qui accidit nulli, in nulloque intelli∣gitur, & nullum in ipso, impium credere est. D. Satis de hac Categoria disputatum est ut arbitror.

23. M. Quid igitur? nonnè ex his quae praedicta sunt, de caeteris Categoriis breviter possumus colligere? Non enim Deus locus, neque tempus est; attamen locus omnium translativè dicitur, & tempus, cum omnium locorum temporumque causa est. Omnium quippè definitiones, quasi quidam loci, in ipso subsistunt; & ab ipso quasi à quodam tempore, per ipsum veluti per quoddam tempus, & in ipsum veluti in finem quendam temporum, motus omnium & incipit & movetur, & desinit; dum ipse nec se moveat per tempus, nec ab alio moveatur. Quid enim? nam si propriè locus diceretur & tempus, videretur non extra omnia per excellentiam essentiae, sed in numero omnium quae sunt includi. Locus siquidem & tempus, inter omnia quae creata sunt, computantur. In his namque duobus totus mundus qui nunc est consistit, & sine quibus esse non potest. Ideo{que} à Graecis dicuntur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, sine quibus Universitas esse non valet: Omne enim quod in mundo est, moveri tempore, locoque definiri necesse est; & locus ipse definitur, & tempus mo∣vetur; Deus autem nec movetur nec definitur; nam locus quo definiuntur omnia loca, locus locorum est; & quia ille à nullo locatur, sed omnia intra se collocat, non locus, sed plusquam locus est. A nullo namque definitur, sed omnia definit. Causa igitur est omnium. Eodem modo causa temporum tempora movet; ipsa vero à nullo, in nullo tempore movetur. Est enim plusquam tempus, & plusquam motus. Nec locus igitur, nec Tempus est. Ita quidem etiam luce clarius apparent quae dicta sunt, in tantum ut jam nunc de natura Categoriarum, deque earum transla∣tione in divinae essentiae significationem, satis dictum videatur propter caetera, quae ad praesens negotium necessariò pertinent.

24. Horum decem Generum quatuor in statu sunt, id est, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Quantitas, Situs, Locus: Sex vero in motu, Qualitas, Relatio, Habitus, Tempus, Agere, Pati. Nec te latere hoc aestimo. D. Imo mihi clarè patet, ac de his nil amplius quaesierim; sed quorsum istuc? M. Ut scias planè decem genera praedicta aliis duobus superio∣ribus generalioribusque comprehendi, motu sc. atque statu; quae iterum generalis∣simo colliguntur genere, quod à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, à nostris vero Universitas appellari consuevit. D. Hoc vald•• libet, propter eos qui putant, in natura rerum nullum genus generalius praecedere decem praedicta genera, quae ab Aristotele & inventa & nominat a sunt, posse reperiri. M. Ratáne tibi videtur haec divisio Categoriarum in motum atque statum, id est, quatuor in statu, sex in motu?

25. D. Rata quidem, sed adhuc de duabus non satis mihi patet, de habitu dico & relatione; hae namque duae Categoriae magis mihi videntur esse in statu, quam in

motu. Quodcunque enim ad perfectum venerit habitum, immutabiliter manet. Nam si quodammodo movetur, jam non esse habitum manifestum est. Virtus enim in anima tum vero animi habitus est, cum ei immutabiliter adhaeret ut ab eo sepa∣rari non possit; ideoque corporum nulla vera habitudo invenitur: nam armatus vel indutus potest armis seu indumentis carere. In relatione item, status praevalere aesti∣matur; Relatio siquidem patris ad filium, seu dupli ad simplum, & è contrariò, im∣mobilis est: nam pater semper pater est filii; similiter filius semper filius est patris, &c. M. Fortasse non magnoperè haesitasses, si diligentius intuereris, quia omne quod non simul connaturaliter perfectè inest creaturae, sed per incrementa quaedam ad in∣separabilem incommutabilemque perfectionem processit, in motu esse necesse est. Omnis autem habitus motu quodam ad perfectionem ascendit, in eo cujus habitus est. De qua perfectione, qui ••irmus fuerit in hac vita, praesumat. Habitus igitur in motu est. De Relatione item miror cur dubitas, cum videas eam in uno eodemque esse non posse; in duobus namque videtur semper. Duorum autem ad se invicem appetitus, motu quodam fieri quis dubitarit? Est item alia ratio, quae apertissimè ea quae in motu, ab his quae in statu sunt, discernit. Ut enim de ipsa generalissima ratione nunc plura non dicam, quae omnia quae à Deo post Deum condita sunt in motu esse manifestat. Omnia namque ex non existentibus in existentia per generationem mo∣ventur, ex non-esse in esse divina bonitate omnia vocante ut sint de nihilo; ut unumquodque eorum quae sunt, ad essentiam suam genusque speciemque, nume∣rumque suum naturali appetitu moveatur. Ea propriè dicimus in statu esse quae per se subsistunt, nulliusque indigent subjecti, ut sint. Quae vero in aliquo existunt, quia per se existere non possunt, in motu esse non incongruè judicamus. Habitus itaque & relatio in aliquo subjecto sunt, in quo semper esse naturali motu appetunt, quia sine eo esse non possunt. In motu igitur sunt.

26. D. Quid ergo dicemus de Loco? de Quantitate? de Situ? quae in statu posuisti. Nam de 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 idem essentia, nemo dubitat, quod nullius indiget ad sub∣sistendum. Ab ipsa enim caetera fulciri creduntur. Haec vero, locum dico & quanti∣tatem, situmque, inter accidentia essentiae connumerantur. Ac per hoc, illud sub∣jectum in quo sunt, & sine quo esse non possunt, appetendo, moventur. Et si ita est, omnia in motu sunt praeter 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quae sola motu caret; eo solo excepto quo omnia appetunt esse, quum sola per se subsistit. M. Non usquequaque absurda est inqui∣sitio tua, quia opinionem communem sequeris, sed si diligentius intuearis, invenies locum à nullo contineri, continere vero omnia quae in eo locantur. Si enim nihil aliud locus fit nisi terminus atque definitio cujusque finitae naturae, profectò locus non appetit ut in aliquo sit; sed omnia quae in eo sunt ipsum meritò terminum fi∣nemque suum semper desiderant, in quo naturaliter continentur, & sine quo in infi∣nitum fluere videntur. Locus itaque in motu non est, cum omnia quae in eo sunt▪ ad se moveantur, ipse vero stat. Eadem de quantitate, atque situ, ratio edocet. Quid enim? Unumquodque quantitatis seu positionis sensibilis intelligibilisve particeps, nisi ut ad perfectam quantitatem positionemve perveniat, appetit ut in ea quiescat: non ergo appetunt, sed appetuntur. In motu itaque non sunt, stant igitur. D. Num ergo accidentia 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 haec tria dicenda sunt, Quantitas, Situs, Locus; an per se sub∣stantiae?

27. M. Et hoc dignum quaesitu video; nam juxta Dialecticorum opinio∣nem, omne quod est, aut subjectum est, aut de subjecto, aut in subjecto est. Vera tamen ratio consulta respondet, subjectum & de subjecto, unum esse, & in nullo distare. Nam si ut illi aiunt, Cicero subjectum est & prima substantia, homo vero de subjecto & secunda substantia, quae differentia est juxta naturam, nisi quia unum in numero, alterum in specie, cum nil aliud sit species, nisi nume∣rorum unitas, & nil aliud numerus nisi speciei pluralitas. Si ergo species tota & una est, individuaque in numeris & numeri unum individuum sunt in specie, quae quantum ad naturam distantia est inter subjectum & de subjecto, non video. Simi∣liter de accidentibus primae substantiae intelligendum. Non enim aliud est quod in subjecto dicitur, & aliud quod in subjecto simul & de subjecto. Nam disciplina ut exemplo utar, una eademque est in seipsa & in suis speciebus numerisque. Non aliud igitur uniuscujusque propria disciplina, quae à Dialecticis in subjecto dicuntur solummodo, & aliud generalis disciplina quae ab iisdem in subjecto & de subjecto

vocatur, veluti in subjecto, prima sc. substantia subsistens, de subjecto, id est, propria alicujus disciplina praedicetur; sed una eademque est in toto & in partibus, ac per hoc relinquitur subjectum & in subjecto. Si autem acutiùs vestigia Sancti Gregorii Theologi, expositorisque sui Maximi sapientissimi sequens inspexeris, invenies 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 omnino in omnibus quae sunt, per se ipsam incomprehensibilem, non solum sensui, sed etiam intellectui esse. Atque ideo ex his veluti circumstantiis suis intelligitur existere, loco, dico, quantitate, situ; additur etiam his tempus. Intra haec siquidem, veluti intra quosdam fines circumpositos, essentia cognoscitur circumcludi, ita ut neque accidentia ei quasi in ea subsistentia videantur esse, quia extrinsecus sunt; neque sine ea existere posse, quia centrum eorum est, circa quod volvuntur tempora, loca vero & quantitates & situs undique collocantur. Categoriarum igitur quaedam circa 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 praedicantur, quae veluti 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, circumstantes dicuntur, quia circum eam inspiciuntur esse. Quaedam vero in ipsa sunt, quae à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, acci∣dentia vocantur, Qualitas, Relatio, Habitus, Agere, Pati. Quae etiam extra eam in aliis Categoriis intelliguntur, verbi gratia, Qualitas in quantitate, ut color in corpore. Item Qualitas in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ut in generibus invisibilitas, incomprehensibilitasque. Itemque Relatio extra 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Pater ad filium, Filius ad Patrem. Non enim sunt ex natura, sed accidente corporum corruptibili generatione, siquidem pater non naturâ filii pater est, neque filius natura patris filius est. Unius enim ejusdemque naturae sunt pater & filius. Nulla autem Naturâ seipsam gignit, aut à seipsa gignitur. In ipsa ergo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 relatio est, cum genus ad speciem refertur, & species ad Genus. Genus enim Spe∣cie•• est Genus, & Species Generis est Species. Habitus quoque & extra 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 & intra reperitur, ut armatum, indutum, secundum corpus dicimus. Habitus vero 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, generis aut speciei est virtus ipsa immobilis, per quam Genus dum per Species dividitur, in seipso semper unum individuumque permanet, & totum in speciebus singulis, & singulae species in ipso unum sunt. Eadem virtus & in specie perspicitur, quae dum per numeros dividitur, suae individuae unitatis inexhaustam vim custodit. Omnesque numeri in quos dividi videtur in infinitum, in ipsa finiti, unumque individuum sunt. De agendo autem & patiendo nemo dubitat, cum videamus corpora dum ad quanti∣tatem pertineant, & agere & pati. Genera quoque & species ipsius 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, cum se in di∣versas species & numeros multiplicant, agere videntur. Si quis verae rationis virtute juxta illam disciplinam quae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocatur, & numeros in species, & species in Ge∣nera, generaque in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 colligendo adunaverit, pati dicuntur; non quod ipse colligat, natura enim collecta sunt, sicut etiam divisa, sed quia colligere actu rationis ea vi∣detur. Nam cum & eadem dividit, similiter agere dicitur, ea vero pati.

28. D. Haec quamvis videantur esse obscura, non tamen sic animum meum effu∣giunt, ut nihil in eis purum atque discretum ei reluceat. Et cum video omnes fere Ca∣tegorias inter se invicem catenatas, ut vix à se invicem certa ratione discerni possint, omnes enim omnibus ut video insertae sunt, in qua proprietate singula quaeque inve∣niri valeant, aperias flagito. M. Quid tibi videtur? Num 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in generibus genera∣lissimis & in generibus generalioribus, in ipsis quoque generibus eorumque speciebus, atque iterum specialissimis speciebus, quae atoma, id est individua dicuntur, universa∣liter propriè continetur? D. Nihil aliud esse video, in quo naturaliter inesse 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 possit, nisi in generibus & speciebus, à summo usque deorsum descendentibus, hoc est, à generalissimis usque ad specialissima, id est, individua; seu reciprocatim sursum versus ab individuis ad generalissima. In his enim veluti naturalibus partibus univer∣salis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 subsistit; in genere ergo ad caetera. M. Num alibi videtur tibi esse quanti∣tatis proprietas, nisi in numero partium, spatiis, atque mensuris, sive illae continuae sint, ut sunt linearum, temporum, caeterorumque quae continua quantitate conti∣nentur; sive segregatae sint, certis naturalibusque finibus discretae, ut sunt numeri, atque omnis multitudo, in quibus discreta quantitas constare manifestum est? D. Et hoc luculenter apparet. M. Num & ea quae vocatur Qualitas, propriam sedem ob∣tinet, nisi in figuris & superficiebus, sive in naturalibus corporibus, seu in geometricis, ut sunt planae, triangulae, quadratae, multigonae, rotundae. Solida etiam in superficie, ut sunt cubica, conica, spherica. Nam solida corpora, sive naturalia, sive Geome∣trica, quantum interiùs considerantur, propter tria spatia in quibus sunt, longitu∣dinem dico, latitudinem, altitudinem, ad quantitatem applicantur. Dum autem super∣ficies eorum perspicitur, Qualitati junguntur. Item in rebus incorporalibus, nonnè

maximum obtinet locum, cum omnes disciplinae, omnes virtutes, sive rationabiles sint, sive irrationabiles, nondum tamen ad immutabilem mentis statum pervenientes, ad eam referantur? D. Ingredere ad ea quae restant; haec enim planè video, & sic se habere assero. M. Num & ea quae à Graecis dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, à nobis vero ad aliquid, vel relatio, alium locum propriè in natura rerum possidet, nisi in proportionibus rerum seu numerorum, atque reciprocis eorum quae ad se invicem respiciunt conver∣sionibus inseparabilibus, ita quod unum dicitur, non •• seipso, sed ab altero quod ei op∣ponitur, accipere intelligatur? Cujus inconcussae amicitiae inseparabilisque copulae exempla sunt multiplices numeri inter se invicem copulati, dupli, tripli, qua∣drupli, caeterique id genus in infinitum; item particulares, ut sint sesquialteri, ses∣quitertii, caeterique hujusmodi; In quibus omnibus non solum integri numeri ad se invicem comparati proportionibus diversis pollent, sed etiam singulorum nume∣rorum partes sibi invicem conjunctae proportionum rationibus inseparabiliter copu∣lantur. Et non solum hoc in ipsis terminis numerorum, verum etiam in proportio∣nibus proportionum, quas arithmetici proportionalitates appellant, reperies. D. Illud quoque non ignoro; haec enim artium peritis notissima sunt.

M. Quid de Situ dicendum est? nonne in ordinibus rerum naturalibus seu ar∣tificialibus corporalium seu spiritualium positionibus proprium locum obtinet? Cum enim dico, primum, secundum, tertium; ac deinde sive in totis, sive in partibus, sive generibus, sive in speciebus, nonnè situm quendam singulorum considero? item si dextrorsum, sinistrorsum, sursum, deorsum, ante, retro, dixero; quid aliud praeter positionem quandam, sive generaliter totius mundi, seu partium ejus demonstro? Nam qui dicit de aliquo corpore, jacet, seu sedet, seu stat, nihil aliud insinuat nisi deorsum accumbit, aut sursum erigitur, aut quodam libramine inter sursum atque deorsum pendet. Item si quis de animo talia dixerit, nihil aliud videbitur intelligere, nisi quod aut adhuc in passionibus delictorum jaceat, aut quodammodo eas deserere conetur, ut perfectè in virtutes erigatur. D. Et hoc ad intelligendum non adeo difficile videtur: sequere quae restant. M. Habitus restat, ut aestimo, qui apertissime in virtutum seu vitiorum certis possessionibus inspicitur. Omnis enim disciplina, hoc est, omnis rationabilis animi motus, aut irrationabilis, dum ad certum statum pervenerit, ita ut nullo modo ab eo ulla occasione moveri possit, sed semper animo adhaereat, ut unum id ipsumque ei videtur, habitus dicitur. Ac per hoc omnis perfecta virtus animo inseparabiliter adhaerens, verè ac propriè habitus appellatur; proinde in corporibus, in quibus nil stabile esse videtur, aut vix aut nunquam habitus propriè invenitur. Quod enim semper non habetur, quamvis ad tempus haberi vi∣deatur, abusivè habitus nominatur. D. Tende ad caetera, hoc enim verisimile esse nullus esse denegat.

29. M. Locus sequitur, qui ut paulo ante diximus, in definitionibus rerum quae definiri possunt, constituitur. Nil enim aliud est Locus nisi ambitus, quo unumquodque certis terminis concluditur. Locorum autem multae species sunt; tot enim loca sunt, quot res quae circumscribi possunt, sive corporales, sive incorporales sint: verbi gratia, corpus est compositio quaedam quatuor elementorum cum quali∣tatibus, sub una quadam specie conglobata; hac enim definitione, generali quadam de∣scriptione, omnia corpora quae ex materia ac forma consistunt, concluduntur. Item, Spiritus est natura incorporea, formâ per se atque materiâ carens. Omnis enim Spi∣ritus, sive rationabilis, sive intellectualis sit, per se ipsum informis est. Si vero con∣versus fuerit ad causam suam, hoc est, ad Verbum, per quem facta sunt omnia, tunc formatur. Est igitur una forma omnium spirituum, rationabilium & intellectua∣lium, Dei Verbum. Si vero irrationabilis spiritus sit, similiter informis est per seipsum, formatur tamen rerum sensibilium phantasiis. Est iterum forma omnium spirituum ir∣rationabilium phantasia corporalium rerum in memoria eorum per corporales sensus infixa. Item in disciplinis liberalibus, plurima loco reperiuntur. Nulla enim ars est, quae suis locis careat, ut sunt loci dialectici, à genere, à specie, à nomine, ab ante∣cedentibus, à consequentibus, à contrariis, caeterisque hujusmodi, de quibus nunc disserere longum est; nam tam latè patent dialectici loci, ut undecunque dialecticus animus à natura rerum argumentum, quod rei dubiae facit fidem repererit; locum argumenti esse describat, seu argumenti sedem. Similiter in aliis reperies; quae suis locis, id est, propriis definitionibus ambiuntur, quarum exempla sunt haec. GRAM∣MATICA

est articulatae vocis custos, & moderatrix disciplinarum. RHETORICA est finitam causam personâ, materia, occasione, qualitate, loco, tempore, facultate, discu∣tiens copiosè atque ornatè disciplina. Haec disciplina sic breviter definiri potest, RHETORICA est finitae causae septem periochis, sagax & copiosa disciplina. DIA∣LECTICA est communium animi conceptionum rationabilium diligens investiga∣trixque disciplina. ARITHMETICA est numerorum contemplationibus succumben∣tium rata intemerataque disciplina. GEOMETRIA est plenarum figurarum solida∣rumque spatia superficiesque sagaci mentis intuitu considerans disciplina. MUSICA est omnium, quae sunt sive in motu, sive in statu scibili naturalibusque proportionibus harmonia, rationis lumine dignoscens disciplina. ASTROLOGIA est coelestium corpo∣rum spatia motusque reditusque certis temporibus investigans disciplina. Hi sunt generales loci artium liberalium; his terminis continentur, intra quos aliae innume∣rabiles sunt.

30. Septem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, circumstantiae, sunt, quis, quid, cur, quomodo, quando, ubi, quibus facultatibus. D. His rationibus cogor fateri, non esse locum nisi in animo. Si enim definitio omnis in disciplina est, & omnis disciplina in animo; necessario locus omnis, quia definitio est, non alibi nisi in animo erit.

31. M. Rectè intueris. D. Quid igitur dicendum est de his qui dicunt, habi∣tationes hominum caeterorumque animalium locos esse? Similiter istum communem aërem, terram quoque, omnium habitantium in eis locum aestimant? Aquam locum piscium dicunt, planetarum aethera, spheram coelestem astrorum locum esse putant. M. Nihil aliud, nisi ut aut suadeatur eis, si disciplinabiles sint & doceri valuerint; aut penitus dimittantur, si contentiosi sint. Eos enim qui talia dicunt, vera deridet ratio. Nam si aliud est locus, & aliud▪ corpus, sequitur ut locus non sit corpus; Aër autem istius corporalis & visibilis mundi quarta pars est; locus igitur non est. Constat etenim hunc mundum visibilem quatuor elementis, veluti quatuor generali∣bus quibusdam partibus, compositum esse. Et est quasi quoddam corpus, suis partibus compactum. Ex quibus viz. partibus catholicis omnium animalium, arborum, her∣barum propria specialissimaque corpora, mirabili ineffabilique mixtura coeuntia, componuntur, inque eas iterum resolutionis tempore redeunt.

32. Etenim totus iste mundus sensibus apparens assiduo motu circa suum cardi∣nem volvitur; circa Terram dico, circa quam veluti quoddam centrum caetera tria elementa, Aqua videlicet, Aer, Ignis, incessabili rotatu volvuntur, & ita invisibili sine ulla intermissione universalia corpora, quatuor dico elementa in se invicem coeuntia, singularum rerum propria corpora conficiunt. Quae resoluta iterum ex proprietatibus in universalitates recurrunt; manente semper immutabiliter quasi quodam centro singularum rerum propria naturalique essentia, quae nec moveri, nec augeri, nec minui potest. Accidentia enim in motu sunt, non essentiae. Nec etiam ipsa accidentia in motu sunt seu incrementis, detrimentisve, sed participatio eorum ab essentia tales patitur mutabilitates. Aliter enim vera ratione non sunt esse; omnis siquidem natura seu essentiarum, seu eis accidentium immutabilis est; Participatio vero ut diximus essentiarum ab accidentibus, seu accidentium ab essentiis, semper in motu est, participatio siquidem & inchoari & augeri minuique potest, donec mundus iste ad finem suae stabilitatis in omnibus perveniat, post quem nec essentia, nec acci∣dens, nec eorum inter se invicem participatio, ullum motum patietur; Omnia enim unum & idipsum immobile erunt, quando in suas immutabiles rationes omnia rever∣sura sunt. De quo reditu alibi disserendum est.

33. Qua autem ratione solummodo mundi centrum, id est Terra, semper stat, caetera vero elementa circa eam aeterno motu volvuntur, non parva indiget conside∣ratione. Nam & secularium Philosophorum, & catholicorum Patrum de hac quae∣stione sententias agnovimus. Plato siquidem, philosophantium de mundo maximus, in Timaeo suo multis rationibus asserit, hunc mundum visibilem, quasi magnum quoddam animal, corpore animaque componi; cujus animalis corpus quidem est quatuor elementis notis∣simis, generibusque, diversisque corporibus ex eisdem compositis, compactum; Anima vero ipsius est generalis vita, quia omnia quae in motu atque in statu sunt, vegetat atque movet. Hinc Poëta

Principio coelum & terram camposque liquentes, Lucentemque globum Lunae, Titaniaque astra, spiritus intus alit.

Sed quia ipsa anima, ut ait ipse, aeternaliter movetur ad corpus suum, id est, mundum totum vivificandum, regendum, diversisque rationibus variorum corporum singu∣lorum conjunctionibus resolutionibusque movendum, manet etiam in suo naturali im∣mobilique statu. Movetur ergo & stat, ac per hoc & corpus ejus, id est, universitas rerum visibilium, partim quidem stat aeterna stabilitate, ut est Terra; partim vero aeterna velocitate movetur, ut spatium aethereum; partim nec stat nec velociter mo∣vetur, ut Aqua; partim velociter, sed non velocissimè, ut est Aër. Et haec ratio summi philosophi non est omnino spernenda, ut aestimo; acuta enim atque naturalis esse videtur. Sed cum de eadem causa hac magnus Gregorius Nyssenus Episcopus sub∣tilissimè disputat in Sermone de imagine, magis video ipsius sententiam esse sequen∣dam. Dicit enim conditorem Ʋniversitatis hunc mundum visibilem inter duas sibi invicent con∣trarias extremitates constituisse; inter gravitatem dico & levitatem; quae sibi omnino oppo∣nuntur. Atque ideo cum in gravitate Terra est constituta, semper immobilis manet. Nam gravi∣tas moveri nescit, & est in medio mundi constituta, extremumque ac medium obtinet termi∣num. Aetherea vero spatia propterea ineffabili velocitate semper circa media volvuntur, cum in natura levitatis constituta sunt quae stare ignorat, & extremum mundi visibilis obtinent finem. Duo vero in medio elementa constituta sunt, Aqua videlicet & Aër, proportionali moder amine inter gravitatem & levitatem assiduè moventur, ita ut proximum sibi extremum terminum utraque magis sequantur, quam ab eis longè remotum. Aqua namque tardiùs movetur aëre, cum gravitati telluris adhaeret: Aër vero velociùs aqua concitatur, cum aethereae levitati con∣jungitur. Sed quamvis videantur extremae mundi partes à se invicem discrepare, propter di∣versas earum qualitates; non tamen per omnia à se invicem dissentiunt. Nam aetherea spatia quamvis semper celerrima velocitate volvantur, chorus tamen astrorum suam immutabilem ob∣servat sedem; ita ut & cum aethere volvatur, & naturalem locum ad similitudinem terrenae stabilitatis non deserat. Terra vero è contrario cum aeternaliter in statu sit, omnia tamen quae ex ea oriuntur ad similitudinem levitatis aethereae semper in motu sunt; nascendo per genera∣tionem, crescendo in numero locorum ac temporum; iterumque decrescendo, & ad solutionem formae atque materiae perveniendo.

34. D. Videris mihi paulo longius à principali quaestione ad incidentem transitum fecisse. Nam cum de Loco disputare nostri propositi fuerit, loco relicto ad mundi tractatum transisti, & quorsum haec tendunt adhuc ignoro.

35. M. Non aliorsum, nisi ut corporum naturam à locorum natura diligenti ratiocinatione segregemus. Horum namque confusio, aut maxima, aut sola est erroris causa multis ac paene omnibus aestimantibus hunc mundum visibilem, partesque ejus universales atque speciales, loca esse. Si enim recta ratione rerum omnium genera acutè ac sine ullo errore discernerent, nullo modo corpus atque locum in uno eo∣demque genere concluderent. Nemo enim naturas rerum recte considerantium atque discernentium, loca & corpora in uno genere mifcet, sed rationabili discretione segregat. Nam corpora in Categoria Quantitatis continentur. Categoria autem Quantitatis à Categoria Loci longè naturaliter distat. Non est igitur corpus Locus, quia localitas non est quantitas. Siquidem, ut praediximus, nil aliud est Quantitas nisi partium, qua seu sola ratione, seu naturali differentia separantur, certa dimensio; eorumque quae naturalibus spatiis extenduntur, longitudine dico, latitudine, & alti∣tudine, ad certos terminos rationabilis progressio. Locus vero nil aliud est nisi rerum quae certo fine terminantur ambitus atque conclusio. Si ergo mundus iste visibilis corpus est, sequitur necessariò ut & partes ejus corpora sint. At si corpora sunt, quantitatis non localitatis generi subjunguntur. Sunt autem corpora. Loca ergo non sunt. Vidésne itaque quomodo praedictis rationibus confectum est hunc mundum cum partibus suis non esse locum, sed loco contineri hoc est, certo diffini∣tionis suae ambitu? Aliud est enim quod continet, & aliud quod continetur. Corpora autem continentur locis suis. Aliud est ergo corpus, & aliud locus. Sicut aliud est quantitas partium, aliud diffinitio earum. Non igitur quatuor ista notissima elementa loca sunt, sed in loco circumscripta: quae sunt principales partes quibus universalitas sensibilis mundi completur. D. Haec quae à te dicta sunt de differentia locorum & corporum verisimilia esse videntur. Sed subtilius eadem velim repetas. Non enim video quare mundus iste locus non sit, cum multa in eo locentur. M. Non te latet ut arbitror, nullam praedictarum categoriarum, quas decem esse Aristoteles diffinivit, dum per ipsum, hoc est, in sua natura rationis contuitu consideratur sensibus

corporeis succumbere. Nam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 incorporalis est, nullique corporeo sensui sub∣jacet; circa quam, aut in qua aliae novem Categoriae versantur. At si illa est in∣corporea, non tibi aliter videtur nisi ut omnia, quae aut ei adhaerent, aut in ea sub∣sistunt, & sine ea esse non possunt, incorporea sint?

36. Omnes ergo Categoriae incorporales sunt per se intellectae. Earum tamen quaedam inter se mirabili quodam coitu, ut ait Gregorius, materiem visibilem confi∣ciunt. Quaedam verò in nullo apparent, semperque incorporales fiunt. Nam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & relatio, locus, tempus, agere, pati, nullo sensu corporeo attinguntur. Quan∣titas verò, qualitasque, situs, & habitus, dum inter se coeuntes materiem, ut priùs diximus, jungunt, corporeo sensu percipi solent. Si ergo locus inter ea quae nullo modo corporeis sensibus succumbunt connumeratur; corpora verò, si sensibus non percipiuntur, corpora non sunt: nonne datur quod locus non sit corpus? corpora enim dico quae ex coitu quatuor mundi elementorum conficiuntur. Nam quatuor mundi elementa, dum corpora sint per se ipsa discreta, ineffabili suâ naturali subti∣litate atque puritate omnem sensum mortalem superant. Aliud enim ergo locus, & aliud corpus. An tibi aliter videtur? D. Nullo modo: & haec postrema ratio∣cinationis nostrae conclusio nequaquam sinit concedere locum & corpus unius ge∣neris esse. Sed quod interpositum à te video, nil aliud esse materiem visibilem formae adjunctam (quicquid enim apparet, per formam apparet) nisi accidentium quo∣rundam concursum, non parum me movet. M. Non te moveat. Nam ut dixi, magnus Gregorius Nyssenus in Sermone de imagine certis rationibus ita esse fuadet: nil aliud dicens materiam esse nisi accidentium quandam compositionem, ex invisibilibus causis ad visibilem materiem procedentem. Nec immeritò: Si enim corporali huic materiae solubilique quaedam simplex atque immutabilis essentia, & nullo modo solubilis in∣esset, nulla ratione nullâque actione penitus solveretur. Jam verò solvitur. Nil igitur ei insolubile subest. Nam genera & species & atoma propterea semper sunt ac permanent, quia inest eis aliquid unum individuum quod solvinequit, neque de∣strui: Ipsa quoque accidentia propterea in sua natura immutabiliter permanent, quia omnibus eis unum quiddam individuum subest, in quo naturaliter omnia unum subsistunt.

37. D. Nil verius ut arbitror: atque ut praesentem inquisitionem concludas expecto. M. Quid restat nisi ut dicamus, verbi gratia, dum videmus corpora nostra in hâc terra constituta, vel hoc aëre circumfusa, nil aliud nisi corpora in corporibus esse? Eâdem ratione pisces in fluctibus, planetae in aethere, astra in firmamento, cor∣pora in corporibus sunt: minora in majoribus, crassiora in subtilioribus, levia in levioribus, pura in purioribus. Haec enim omnia sensibilia, sicut etiam intelligi∣bilia, suis propriis locis, id est, naturalibus diffinitionibus contineri vera ratio edocet.

38. D. Nec huic conclusioni resisto, dum eam veram esse video: sed valde miror cur in communem usum humanae vitae pervenit, ut omnia haec corpora sive coe∣lestia, sive aëria, sive aquatica, sive terrena, minorum intra se corporum loca esse dicere consuescat: quemadmodum nil aliud esse aestimat 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 praeter hoc corpus visibile atque tangibile. Ideóque obnixè flagito, ne sit tibi morosum diutius de hâc presenti difficultate disputare. M. Quid ergo? Nempe jamdudum inter nos est confectum, omnia quae vel sensu corporeo, vel ratione, vel intellectu cognoscun∣tur, de Deo creatore omnium meritò posse praedicari: dum nihil eorum quae de se praedicantur, pura veritatis contemplatio eum approbet esse. D. Id ipsum incon∣cussum esse, lucéque clarius ratio edocet.

39. M. Si ergo de Deo omnia quae sunt, non quidem propriè, sed modo quo∣dam translationis, quum ab ipso sunt, rite praedicantur: quid mirum si cuncta quae in loco sunt, dum majoribus se undique videantur circumfundi, locus possint nomi∣nari; cum nullum illorum propriè locus sit, sed loco propriae suae naturae contine∣tur? Cúmque videamus per metonymiam, i. e. transnominationem, ab his quae con∣tinent nominari ea quae continentur; non tamen ita continentur ab eis, ut sine eis intra naturales suos terminos subsistere non possint. Usus siquidem mortalium do∣mum, uxorem, seu familiam solet appellare, cum haec naturaliter distent. Non enim domus praestat uxori seu familiae substantialiter esse; sed naturae locus. Quum verò in ea possidentur, ab ea denominari solent. Similitérque ea quae continent ab his quae continentur, verbi gratiâ, Aër continet lucem; ideo illuminatus aër lux di∣citur.

Oculus visus vocatur, seu visio; dum neque visus, neque visio sit juxta naturae proprietatem. Quis enim nesciat oculum partem quandam corporalem capitis, hu∣midámque esse, per quam visus fusus radiorum instar, ex menica, hoc est membra∣nula cerebri foràs funditur? Menica verò luminis naturam ex corde, ignis videlicet sede, recipit. Est enim visus naturalis luminis in sensu videndi possidentis radiatim foras prosiliens emissio: quae cum coloribus formisque exteriorum sensibilium cor∣porum circumfunditur, mirabili celeritate ipsis coloratis visibilibus formis confor∣matur. Est enim visio formarum colorúmque corporalium in radiis oculorum quaedam imago conformata, quae nulla mora instante sensu recipitur, memoriaeque sentientis infigitur. Eadem ratio est & in sensu aurium. Nam & particula quae propriè auris dicitur, ex auditu denominatur, quum instrumentum auditus est. Atque id genus mille.

40. D. Et hoc planè perspicio. M. Vidésne itaque qua consuetudine, re∣rumque significandarum necessitate, inops verarum rerum discretionis humanitas, has abusivas rerum denominationes repererit: imam mediámque mundi visibilis partem, terram dico, animalium gressibilium nominans locum? Qui similiter coadunatam inseparabilémque partem, qualitatémque frigiditatis proximam, aquam videlicet, natantium locum vocat. Deinde naturali ordine tertiam mundi partem pennati generis locum esse aestimat. Eodémque modo amplissima aetheris spatia coelestium corporum circulariter in eo revolutorum loca nominare consuevit: quae omnia vera ratione discretionis naturarum consultâ, non loca, sed partes mundi suis locis cir∣cumscripta conspiciuntur.

41. Ut autem perspicuè cognoscas has praedictas mundi generales partes, ea∣rúmque partium partes, usque ad minutissimas pervenientes partitiones, non esse loca, sed locis circumscriptas, ipsius loci natura paulo diligentiùs si tibi placet consi∣deranda est. M. Placet equidem: & ad hoc audiendum ardenter insisto. D. Accipe ergo tale ratiocinationis hujusmodi exordium; quam à Sanctis patribus, Gregorio videlicet Theologo, Sermonúmque ejus egregio expositore Maximo sumpsimus. Omne quodcunque est, praeter Deum, qui solus super ipsum esse propriè subsistit, intelligitur in loco. Cum quo videlicet loco, quia & omnino cointelligitur tempus, impossibile est locum subtracto tempore intelligi: sicut neque tempus sine loci co∣intelligentia diffiniri potest. Haec enim inter ea quae simul & semper sunt, insepa∣rabiliter ponuntur: ac sine his nulla essentia, quae per generationem accepit esse, ullo modo valet consistere vel cognosci. Omnium itaque existentium essentia localis atque temporalis est: atque ideo nisi in loco & tempore, & sub loco & sub tempore, nullo modo cognoscitur. Non enim omnium rerum universitas sub se ipsa, & intra seipsam est. Hoc enim statuere irrationabile est & impossibile: ipsam videlicet universitatem super semet universitatem esse, dum circumscriptionem habeat post omnia, circumscribentem omnia, sub se ipsa, in se ipsa causalissimam virtutem. Ipse itaque finis exterior locus universitatis est: sicut quidam diffiniunt locum, di∣centes, locus est ipse extra universitatem ambitus, vel ipsa extra universitatem positio, vel finem comprehendens in quo comprehenditur comprehensum. Sub tem∣pore esse universa comprobabitur: quoniam non simpliciter, sed aliquo modo esse habent universa, quaecunque post Deum esse habent, ac per hoc non carent principio. Omne enim quodcunque rationem recipit alicujusmodi essentiae, etsi est, non erat. Itaque aliquo modo esse, hoc est localiter esse. Et aliquo modo inchoâsse esse, hoc est temporaliter esse. Ideoque omne quod est, praeter Deum, quum aliquo modo sub∣sistit, & per generationem subsistere inchoavit, necessario loco ac tempore conclu∣ditur: unde Deum esse dicentes, aliquo modo esse dicimus. Ac per hoc & est & erat simpliciter, & infinitè, & absolutè in ipso dicimus. Incomprehensible enim omni rationi & intellectui, divinum est: atque ideò praedicantes ipsius esse, non dicimus ipsum esse. Ex ipso enim esse, sed non ipsum esse. Est enim super ipsum esse, aliquo modo super esse: & universaliter, super quod dicitur & intelligitur. Si autem aliquo modo, sed non universaliter ea quae sunt habent esse: quemadmodum sub loco esse, per positionem & finem rationum, in quibus secundum naturam sunt, & sub tem∣pore esse, omnino per principium non ostendentur. Vidésne ergo locum tempúsque ante omnia quae sunt intelligi? Numerus enim locorum & temporum, ut ait Sanctus Augustinus in sexto de Musica, praecedit omnia quae in eis sunt. Modus siquidem,

id est, mensura omnium rerum quae creatae sunt, naturaliter conditionem earum ra∣tione praecedit. Qui modus atque mensura uniuscujusque locus dicitur, & est. Simi∣liter principium nascendi atque inchoatio, ante omne quod nascitur atque inchoat, ratione praecedere perspicitur. Ideóque omne quod non erat & est, à principio tem∣poris accepit esse. Solus itaque Deus infinitus est: caetera ubi & quando terminantur, id est, loco & tempore: non quòd locus & tempus in numero eorum quae adeo creata sunt, non sint; sed quòd omnia quae in universitate sunt, non spatiis temporum sed sola ratione conditionis praecesserint. Necessariò enim ea quae continent, priùs in∣telliguntur, quàm ea quae continentur: sicut causa praecedit effectum, ignis incen∣dium, vox verbum, caeteraque similia. Ac per hoc non aliam beatitudinem his qui digni sunt, aestimamus esse promissam, nec alium hujus mundi finem fore, quàm ut omnes qui gloriam theoseos, id est, deificationis accepturi sunt, ultra loca & tem∣pora ascendant. Nam qui loco coarctantur finiti sunt. Aeterna autem beatitudo infinita est. Aeternae ergo beatitudinis atque infinitae participes neque loco cir∣cumscribentur, neque tempore.

42. Quod enim de solo Melchisedech scriptum est, patre ac matre caruisse, nul∣lúmque dierum principium per generationem in essentiam, neque finem temporis ha∣buisse, universaliter de omnibus qui futurae beatitudinis participes erunt intelligen∣dum arbitror. Omnes siquidem qui ad aeternas rationes, quae neque initium temporis per generationem in loco temporéve, neque finem per resolutionem habent, neque ullà locali positione circumscribuntur, reversuri sunt, ut solae in eis & nihil aliud sint: profectò omni locali temporalique termino carebunt. Causae enim omnium rerúmque omni caret circumscriptione, quum infinita est, infiniti in infinitum adhae∣rebunt. Solus namque Deus in ipsis apparebit, quando terminos suae naturae tran∣scendent: non ut in eis natura pereat, sed ut in eis solus appareat, qui solus verè est. Et hoc est naturam transcendere: naturam non apparere. Sicut aër, ut saepe diximus, luce plenus non apparet, quum sola lux regnat. Quod ergo de generali loco, ge∣neralique tempore universalis creaturae intelligitur, necessariò de partium ejus locis, temporibúsque specialibus & propriis à summo usque deorsum intelligetur. Prae∣cedit autem locus generalis, tempúsque generale, secundùm intelligentiam omnia quae in eis sunt. Praecedit ergo specialium propriorúmque locorum temporúmque cognitio, ea quae in eis specialiter propriéque intelliguntur. Ac per hoc concluditur, nil aliud esse locum nisi naturalem diffinitionem, modum, positionémque uniuscujus∣que sive generalis sive specialis creaturae: quemadmodum nil aliud est tempus nisi rerum per generationem ex non esse in esse inchoatio, ipsiusque motus rerum mutabilium certae dimensiones, donec veniat stabilis finis, in quo immutabiliter omnia stabunt. D. Clarescit paululum ut reor hujus ratiocinationis intentio. Nam nil aliud appetit, quantum mihi datur intelligere, quàm ut nil esse locum suadeat nisi naturalem uniuscujusque creaturae diffinitionem, infra quam tota continetur, & extra quam nullo modo extenditur. Ac per hoc datur intelligi, sive locum quis dixerit, sive finem, sive terminum, sive diffinitionem, sive circumscriptionem, unum id ipsúmque significare: ambitum videlicet finitae naturae.

43. Quamvisque multae diffinitionum species quibusdam esse videantur, sola ac verè ipsa dicenda est diffinitio, quae à Graecis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, à nostris vero essentialis vocari consuevit. Aliae siquidem aut connumerationes intelligibilium partium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, aut argumentationes quaedam extrinsecus per accidentia, aut qualescunque sententiarum species sunt. Sola verò 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 id solum recipit ad diffiniendum, quod perfectionem naturae quam diffinit complet ac perficit. Diffinitio enim, ut ait Augustinus, nihil majus, nihil minus tenet quam quod susceptum est ad explicandum. Aliter omnino vitiosa est. M. Clarè perspicis: non enim aliud praeter quod dixisti, praedicta ratio appetit sua∣dere. D. Sed miror, nec pure perspicio, quomodo diffinitio cujuscunque essentiae non intra ipsam, sed extra dicatur, hoc est, neque totum ipsius, neque pars dici valeat. M. Attentior ergo esto, ut & hoc planè cognoscas. D. Quantum lux interior ad∣mittit. M. Dic quaeso, cum rerum omnium duo genera sint, omne enim quod di∣citur esse, aut visibile est, & sensibus corporeis percipitur, aut percipi potest: aut invisibile & intelligentiae obtutu consideratur, aut considerari possibile est aut per se, aut per aliquod sibi adhaerens: in quo praedictorum generum diffinitionis esse judices.

44. D. Ridiculum istuc. Quis enim locum seu finem, seu diffinitionem, seu qualemcunque circumscriptionis speciem, qua uniuscujus{que} substantia ambitur, inter ea quae sensibus corporeis succumbunt, rectè sapientium posuerit: cum videat ter∣minos lineae, seu trianguli, seu alicujus planae solidaeve figurae incorporeos esse? Punctus siquidem ex quo linea incipit, & in quo terminatur, nec linea est nec pars ejus est, sed terminus lineae. Ac per hoc locus ejus nec sensu percipitur, sed solà ratione cogitatur. Punctus enim sensibilis, pars lineae est: non autem ejus princi∣pium seu finis. Similiter & ipsa linea ratione consultâ incorporea est, & est prin∣cipium superficiei. Item superficies incorporea est, & est finis lineae: principium verò Soliditatis. Soliditas quoque incorporea est, & est finis totius perfectionis. Quicquid enim in his, id est, sive punctum, sive lineam, sive superficiem, sive solidi∣tatem visibilem corporeus sensus attigerit; profectò figurae incorporalium rerum sunt, non earum ipsa vera substantia, quae incorporea est. Similitérque naturalium corporum sive sensibilia sint per contemperantiam elementorum quibus subsistunt, sive subtilitate sui mortales fugitent contuitus: solo intellectu naturae fines perspi∣ciuntur. Forma siquidem quae omnem materiam corpoream continet, incorporea est. Ipsa enim materies, siquis intentus aspexerit, ex incorporeis qualitatibus copulatur. M. Itaque in genere invisibilium, diffinitiones, quas locos rerum circumscriptarum diximus, concludi arbitraris? D. Ita quidem arbitror: & nil certius video.

45. M. Rectè aestimas: sed quia iterum genus invisibilium in multas species dividi patitur: quaedam enim invisibilium sunt quae intelligunt, & intelliguntur; quaedam quae neque intelliguntur, neqne intelligunt: in qua specie horum diffini∣tiones connumerandas esse censes? D. In eâ profectò, quae intelligit & intelligitur. Actio siquidem diffinitionis, ratiocinantis intelligentisque naturae actio est. M. Nec aliter videtur esse posse. Nulla enim natura quae seipsam non intelligit esse, aut sui aequalem, aut se inferiorem potest diffinire. Nam quod supra se est, quomodo potest cognoscere, dum ejus notitiam non valeat sumere? D. Solius ergo intel∣lectualis naturae quae in homine angelóque constituitur, diffinitionis peritia est. Sed utrùm angelus aut homo seipsum, aut homo angelum, aut angelus hominem possit diffinire, non parva quaestio est: de quâ quid tibi videtur, nosse cupio. M. Videtur mihi, neque seipsos, neque inter se invicem diffinire posse. Nam si homo seipsum vel angulum diffinit, major seipso est & angelo. Majus est enim quod diffinit, quam quod diffinitur. Eadem de angelo est ratio. Hos itaque ab ipso solo qui eos ad imaginem suam condidit, diffiniri posse arbitror. D. Videtur mihi hâc ratione concludi non alias naturas rationabili animo diffiniri, nisi inferiores se, sive visi∣biles sint, sive invisibiles. M. Quisquis hoc dixerit, à veritate non errat. Ideoque ubi diffinitiones eorum quae diffiniuntur, ibi profectò & loci eorum quae circumscri∣buntur. Praedictis enim rationibus confectum est, locum diffinitionem esse, & dif∣finitionem locum. D. Confectum scilicet. M. Atqui diffinitiones corporum, rerúmque ratione carentium, non alibi nisi in anima rationabili sunt. In eâ itaque & loci sunt omnium quae localiter comprehenduntur. At si rationalis anima in∣corporea est, unde nullus sapiens dubitat, necessariò quicquid in eâ intelligitur, in∣corporeum esse manifestum est. Et locus in animo intelligitur, sicut prius datum est. Incorporalis est ergo. D. Et hoc jure conclusum video. Sive enim angelica natura rerum inferiorum se diffinitiones contineat, ut Augustino videtur placere: nam & angeli inferiora se creduntur administrare: sive ad superiora se semper intendat, id est, ad causas rerum aeternas: huic rationi non obstat. Non enim à veritate distat, ut video, siquis aestimaverit humanum animum terrenis adhuc phantasiis depressum, causas creatas inferiorum se naturarum posse comprehendere; si purè vixerit. An∣gelicum verò omnium rerum aeternas appetere rationes; & ad hoc semper caritate motus, humanam naturam attrahere. M. Rectè vides. Vidésne itaque non aliud esse locum nisi actionem intelligentis atque comprehendentis, virtute intelligentiae ea quae comprehendere potest, sive sensibilia sint, sive intellectu comprehensa? Atque si ita est, aliud ergo est quod diffinitur, & aliud ejus diffinitio. D. Aliud esse video. Sed intellectus qui seipsum intelligit, quum seipsum diffinit, suimet locus esse vi∣detur. M. Nec hoc absurdè quis dixerit: sin ullus intellectus potest Deum qui intellectus omnium dicitur, seipsum potest intelligere. Si autem omnis intellectus praeter Deum, non à seipso, sed à superiori se circumscribitur: nullus intellectus

suimet locus erit, sed intra superiorem se collocabitur. Et hoc paulo superius nonnè inter nos convenerat, non aliter esse? D. De hoc alibi latiùs disputandum aestimo.

46. Nunc autem velim scire, utrum aliud est natura animi diffinientis, id est, omne quod ab eo intelligitur cognitionis loco comprehendentis: & aliud locus ipse, seu diffinitio locati vel diffiniti. M. Nec hoc inquisitione indignum esse video, multi enim de hoc dubitant. Sed quum videmus aliud esse constitutas in anima libe∣rales artes, aliud ipsam animam, quae quoddam subjectum est artium; artes verò veluti inseparabilia naturaliáque animae accidentia videntur esse: quid nos prohibet diffi∣niendi disciplinam inter artes ponere adjungentes Dialecticae, cujus proprietas est, rerum omnium quae intelligi possunt naturas dividere, conjungere, discernere, pro∣priósque locos unicuique distribuere, atque ideo à sapientibus vera rerum contem∣platio solet appellari? Nam cum in omni rationabili, intellectualique natura tria in∣separabilia sempérque incorruptibilia manentia considerantur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dico, & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 que, hoc est, essentiam, virtutem, operationem (haec enim teste Sancto Dionysio inseparabiliter sibimet adhaerent, ac veluti sunt; & nec augeri nec minui possunt quum immortalia sunt atque immutabilia) non tibi verisimile videtur, certaeque rationi conveniens omnes liberales disciplinas in ea parte quae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, operatio animae di∣citur, aestimari? Siquidem è Philosophis veraciter quaesitum repertúmque est, artes esse aeternas, & semper immutabiliter animae adhaerere, ita ut non quasi accidentia quae∣dam ipsius esse videantur, sed naturales virtutes actionésque nullo modo ab ea rece∣dentes, nec recedere valentes, nec aliunde venientes, sed naturaliter ei insitas: ita ut ambiguum sit, utrum ipsae aeternitatem ei praestent, quum aeternae sint, eique semper adhaereant ut aeterna sit; an ratione subjecti, quod est anima, artibus aeternitas admi∣nistratur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 enim animae & virtus & actio aeternae sunt: an ita sibi invicem cohaereant, dum omnes aeternae sint, ut à se invicem segregari non possint.

47. D. Huic rationi, quum vera est, nescio quis audeat reluctari. Nam quod∣cunque horum quis firmaverit, rationi non resistit. Ultimum tamen quod à te posi∣tum est, verisimilius esse caeteris elucet. Sed ut ad eandem redeamus: non mihi planè patet, quomodo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive in generibus, sive in speciebus, sive in atomis diffiniri possit: cum in praedictis rationibus hujus libelli conclusum sit, eam nullo sensui corporeo, nullo intellectui comprehensibilem esse. M. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 per seipsam diffinire, & dicere quid sit, nemo potest. Ex his autem quae inseparabiliter ei adhaerent, & sine quibus esse non potest, ex loco dico, & tempore (omnis enim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 de nihilo creata, localis tem∣poralisque est: localis quidem, quia aliquo modo est, quum infinita non est: temporalis verò, quum inchoat esse quod non erat:) solummodo diffiniri potest: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 itaque nullo modo diffinitur quid est, sed diffinitur quia est. Ex loco namque, ut diximus, & tem∣pore, accidentibusque aliis quae sive in ipsa, sive extra intelliguntur esse, tantummodo datur non quid sit, sed quia est. Et hoc generaliter de omni 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive generalissima, sive specialissima, sive media, non incongruè quis dixerit. Nam & causa omnium quae Deus est, ex his quae ab eo condita sunt solummodo cognoscitur esse. Nullo verò creaturarum argumento possumus intelligere quid sit: atque ideò sola haec diffinitio de Deo praedicatur, quia est: qui plus quam esse est. D. Huic quoque rationi nemo sanè intelligentium, ut opinor, obstabit.

48. M. Nunc igitur sole lucidius perspicis, eos esse deridendos, imò & dolen∣dos, ac per hoc ad veram rerum discretionem revocandos, si velint; aut penitus relin∣quendos, si suam consuetudinem veritati inimicissimam sequi malint, qui partes hujus mundi visibilis caeterorum corporum intra se constitutorum naturalia loca esse opinantur. Nam ut, verbi gratiâ, de meo corpore dicam (animam quippe corpora∣libus hujus mundi spatiis putare contineri impudentissimum est:) si aër iste locus ejus est, sequitur ut quarta pars sui locus suus sit. Nam omne corpus visibile quatuor partibus constare omnibus notum est; ex igne videlicet, aëre, aquâ, terrâ. Nil autem irrationabilitati propinquius, quam ut totum corpus sui parte locari putetur. Totum siquidem omnes suas partes comprehendere, non autem pars totum recte aestimatur ambire. Item si corpus meum in isto aëre veluti in suo loco esse dicam, sequitur nullum certum locum ibi posse habere. Iste enim aër semper circa terram volvi∣tur: ac per hoc uno eodémque temporis spatio innumerabiles locos habere cor∣pus in eo constitutum necesse est: quod nullâ ratione conceditur. Praedictis siquidem rationibus suasum est▪ locum in statu esse, nullóque motu variari. Sicut

ergo qui in flumine stat, sedétve, seu natat, illam partem fluminis non potest reti∣nere, ut possit dicere se certum locum fluminis possidere; cum constet sine ullâ in∣termissione illud transire: ita nemo debet dicere locum corporis sui hunc aërem, sine ullâ intermissione mobilem, nulloque temporis momento stantem. Si autem quis huic rationi objecerit terram, quum semper stat, corporum jure appellari locum, videat si∣militer terram materiem corporum esse, non locum. Quis autem materiam corporum eorundem esse locum ratione utens audeat dicere, praesertim cum materia per se∣ipsam ratione considerata, nec in motu, nec in statu sit? In motu siquidem non est, quod nondum inchoat certâ formâ contineri. Nam per formam movetur materia; sine forma immobilis est, ut Graeci volunt. Quò enim movebitur, quod nullo loco, nullo tempore certo adhuc coarctatur, nec in statu est, quia nondum finem suae perfectionis possidet. Status siquidem finis motionis est. Quomodo autem potest in statu fieri, quod non coepit jam moveri? Quomodo ergo materia corporis, locus corporis quod ex ea conficitur potest esse, cum & ipsa in seipsa nullo certo loco, seu modo, seu formâ, circumscribatur, nullâ certâ ratione diffinitur nisi per negatio∣nem? Negatur enim aliquid esse eorum quae sunt, cum ex ea omnia quae creata sunt, condita esse creduntur. Item si partes hujus visibilis mundi nostrorum cor∣porum seu aliorum loca sunt, loca nostra semper esse non possunt. Dum enim cor∣pus cujusdam animalis solutum fuerit, partésque illius ad sedes suas naturales ex quibus assumptum est separatim revertuntur; locus ejus, aër v. g. seu aqua, seu terra, seu ignis non erit; sed singulae partes unius singulis connaturalibus sibi elemen∣tis ita commiscentur, ut unum cum eis sint, non ut in eis sint veluti aliquid in aliquo. Quod enim reddetur aëri, aër erit, & non quasi in quodam loco aëris statuetur; non ut confusio quaedam corporum sit; sed mirabili naturae modo unusquisque partem suam propriam in singulis habeit elementis, totum per totum, non in parte partem: ita ut resurrectionis tempore nullus accipiat nisi quod suum est, sicut multorum luminarium lux simul est conjuncta, ut nulla in ea sit commixtio, nulla segregatio. Dum enim una eadémque lux videatur esse, unumquodque tamen luminare suum propriam possidet lucem, alterius luci non commixtam: sed mirabiliter totae in totis fiunt, & unum lumen conficiunt. Aliud ergo est aër, & aliud locus ejus. Eodem modo de caeteris elementis, partibúsque solutorum corporum sibi redditis, intelligen∣dum esse censeo. Et si ita est, necessariò dabitur, aut istas partes mundi generales loca corporum ab eis perfusorum compositorúmque non esse; aut corpora ipsa certum locum non habere; aut penitus omni loco vacare: quod natura rerum, veráque ipsius contemplatio non sinit concedere. Non enim ulla creatura certo suo loco atque immutabili, certisque temporum spatiis finibúsque (sive corporea sit, sive in∣corporea) potest carere. Ideóque, ut saepe diximus, duo haec, locus profectò & tem∣pus, à philosophis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellantur: hoc est quibus sine. Nam sine his nulla creatura generationem inchoans, & aliquo modo subsistens potest consistere. Utque proximo rerum utamur argumento, si locus corporis est omne quodcunque ei cir∣cumfunditur, color erit locus corporis. Nullum etenim visibile corpus est, quod luce coloris non circumfundatur. Si autem color colorati corporis locus est: neces∣sariò dabitur qualitas locus corporis esse. Sed quis tam dira stultitia opprimitur, ut qualitatem locum corporis esse fateatur? At si color corporis qualitas est incorporea, & extra corpus undi{que} corpori circumfunditur, non tamen locus ejus esse ulli sapien∣tum videtur. Quâ ratione aer iste, seu aliquod aliud mundi elementum, quamvis corporibus intra se positis circumfusa sint, eorum tamen ullo modo esse posse loca non conceditur.

49. D. Satis de his disputatum: sed adversus eos qui non aliud esse corpus, & aliud corporis essentiam putant, in tantum seducti ut ipsam substantiam corpoream esse, visibilémque, atque tractabilem non dubitent, quaedam breviter dicenda esse arbitror. Nam multi ac paenè omnes tali errore fatigantur, naturales rerum diffe∣rentias ignorantes. M. Adversus stultitiam pugnare nil est laboriosius. Nullâ enim auctoritate vinci fatetur, nullâ ratione suadetur. Sed quum non est aequalis ho∣minum stultitia, nec eâdem erroris caligine mentes eorum obscurantur, paucis ar∣gumentationibus adversus eos utendum video. D. Utendum sanè. Si enim eis proderit, lucrum erit: si non verò, nosmetipsos de talibus naturarum discretionibus disputationis studio certiores efficiemus. M. Has itaque paucas de pluribus dia∣lecticas collectiones intentus considera. Omne corpus quod materia formâque com∣ponitur,

quum solvi potest, corruptibile est. Mortale autem corpus materia formaque componitur: corruptibile est ergo. Item, omnis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 simplex est, nullámque ex ma∣teria formaque compositionem recipit, quum unum inseparabile est. Nulla ergo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 corpus mortale rationabiliter conceditur esse. Hoc autem dictum est, quia omnis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quanquam intelligatur ex essentia & essentiali differentia composita esse, hâc enim compositione nulla incorporea essentia potest carere, siquidem & ipsa divina 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quae non solum simplex, sed plusquam simplex creditur esse, essentialem diffe∣rentiam recipit. Est enim in ea ingenitâ genita procedens substantia: ipsa tamen compositio quae sola ratione cognoscitur, nullóque actu & operatione fieri compro∣batur, rationabiliter simplicitas judicanda est. Ut autem firmius cognoscas 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in∣corruptibilem esse, lege librum Sancti Dionysii Areopagitae de divinis nominibus; eò loci quo de natura daemonum déque eorum malitia disputat, quòd nullam essen∣tiam neque eorum nequ•• aliorum corrumpere possit: & reperies eum disputare sub∣tilissimè, nullum eorum quae sunt, in quantum essentia & natura est, ullo modo cor∣rumpi posse.

50. Haec enim tria in omni creatura sive corporea sive incorporea, ut ipse cer∣tissimis argumentationibus edocet, incorruptibilia sunt & inseparabilia, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ut saepe diximus, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, essentia, virtus, operatio naturalis. D. Horum trium exemplum posco. M. Nulla natura, sive rationalis sive intellectualis, est, quae ignoret se esse: quamvis nesciat quid sit. D. Hoc non ambigo. M. Dum ergo dico, intelligo me esse, nonnè in hoc uno verbo, quod est intelligo, tria significo à se inseparabilia? Nam & me esse, & posse intelligere me esse, & intelligere me esse demonstro. Num vides verbo uno & meam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, meámque virtutem, & actionem significari? Non enim intelligerem si non essem: neque intelligerem, si virtute intel∣ligentiae carerem: nec ulla virtus in me silet, sed in operationem intelligendi pro∣rumpit. D. Verum & verisimile. M. Num igitur necesse est eos qui dicunt cor∣pus materiale 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 esse, aut corpus suum ex forma materiéque compositum non esse fateri, sed 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 incorruptibile esse; aut corpus suum corruptibile & materiale esse, ac per hoc 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 non esse veritate coactos concedere? D. Necesse sanè. Sed mihi videris dicere, non omne corpus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 universaliter esse, sed omne corpus materia formâque compactum solummodo negare. M. Intentus itaque haec intuere: nec me aestimes non de specie quâdam corporum, sed universaliter de omni corpore dixisse, quamvis specialiter de corpore composito ex forma materiâque dixerim, pro prae∣sentis quaestionis utilitate, adversus eos qui mortalia sua corpora transitoriáque non aliud esse nisi suam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉; suámque 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 nihil aliud esse nisi corpus materiale suum, diversisque speciebus compositum, forma videlicet atque materia variisque acci∣dentibus dicunt.

51. Ut autem planè cognoscas universaliter 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 nullum corpus esse, hanc ar∣gumentationis accipe speciem. D. Accipiam, si prius quandam formulam praedictae argumentationis fieri necessarium video. Nam praedicta ratiocinatio plus argu∣mentum è contrario videtur esse quàm dialectici syllogismi imago. M. Fiat igitur maxima propositio sic, utrum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 corpus corruptibile est. Omnis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 incorrupti∣bilis est. Omne incorruptibile corpus materiale non est. Omnis igitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 corpus materiale non est. Et reflexim, omne igitur corpus materiale 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 non est. Item: Omne corpus quod ex forma atque materia componitur simplex non est. Omnis autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 simplex est. Nullum igitur corpus forma materiâque compositum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est. Item, Omnium hominum una eadémque 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est. Omnes enim unam partici∣pant essentiam, ac per hoc quia omnibus communis est, nullius propriè est. Corpus autem commune omnium hominum non est. Nam unusquisque suum proprium possidet corpus, non & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Igitur communis est, & corpus commune non est. Est autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 communis, non est ergo corpus. Eadem ratio in caeteris animalibus per∣spicuè splendet. D. Haec formula idonea est. Redi precor ad praemissam argumenti universalem speciem, quâ concluditur nullum corpus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 esse. M. Omne quod longitudine, latitudine, altitudine comprehenditur, quum diversis spatiis concludi∣tur, corpus est. Quod autem nullum praedictorum spatiorum recipit, quum unum est atque simplex, nullúmque motum naturae suae per spatia potest recipere, neces∣sariò incorporale est. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 autem nec longitudine, nec latitudine, nec altitudine protenditur, & quum in suae naturae simplicitate individua permanet, incorporalis est.

Nulla itaque 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quum caret spatio, corporalis est: sicut nullum corpus quum spatiis extenditur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est. D. Hoc in certa dialectica formula imaginari volo. M. Fiat itaque formula syllogismi conditionalis: ita maxima propositio est, utrùm 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 corpus est. Si 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 corpus est, longitudinis, ac latitudinis altitudinisque spatia recipit; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 autem longitudinem, latitudinem, altitudinem non recipit; corpus igitur non est. Si autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est conceptionis communis animi syllogis∣mum, qui omnium conclusionum principatum obtinet, quia ex his quae simul esse non possunt assumitur, audire desideras, accipe hujusmodi formulam; num & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est, & incorporalis non est. Est autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Incorporalis igitur. Non enim simul esse potest, ut & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sit, & incorporea non sit. Item, num & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est, & corpus est. Est autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Non est igitur corpus. Item, num & 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 est, & non corporalis est. Est autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Incorporalis igitur. Maximum itaque argumentum est, ex quo di∣gnoscitur aliud esse corpus, aliud 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Nam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in genera & species dividitur: corpus verò veluti totum quoddam in partes separatur. Itémque corpus in partibus suis totum non est. In capite enim, seu manibus, pedibúsve, totum corpus non compre∣henditur. Et est majus in omnibus suis partibus simul: minus verò in singulis non simul. E contrario autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 tota in singulis suis formis speciebúsque est: nec major in omnibus simul collectis, nec minor in singulis à se invicem diversis. Non enim amplior est in generalissimo genere, quam in specialissima specie: nec minor in spe∣cialissima specie, quam in generalissimo genere. Et ut exemplis utamur: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 non est major in omnibus hominibus quam in uno homine, nec minor in uno homine quam in omnibus hominibus. Non est major in genere, in quo omnes species ani∣malium unum sunt, quam in homine solo vel bove, vel equo. Nec minor in his sin∣gulis speciebus, quàm simul in omnibus. Item Corpus in partes potest secari, ut totum suum pereat. Verbi gratia, dum solvitur in ipsa elementa, ex quibus coeuntibus superaddita forma conficitur, totum perit. Ubi enim partes simul non sunt, neque propria forma continentur, totum simul esse non potest in aliqua re actu & opere; quamvis simul videantur esse naturas rerum considerantis cogitatione. Sed aliud est simul esse rationabili consideratione naturae, quae omnia simul semper intellectu colli∣git, & in separabiliter comprehendit in universitatem: aliud quod operatione agentis, aut passione patientis visibiliter in separatione seu collectione sensibilium partium peragitur. Ratio siquidem omnium numerorum in unitate inconcussa est, nec augeri potest, nec minui. Corporales verò numeri seu phantasmatici & augeri in infinitum possunt, & minui ut penitus non sint. At verò 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quamvis sola ratione in genera sua speciésque & numeros dividatur, suâ tamen naturali virtute individua permanet, ac nullo actu seu operatione visibili segregatur. Tota enim simul & semper in suis subdivisionibus aeternaliter & incommutabiliter subsistit, omnésque subdivisiones sui simul ac semper in seipsa unum inseparabile sunt. Atque ideo etsi corpus, quod nihil est aliud quam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quantitas, & ut veriùs dicam, non quantitas, sed quantum, actu & operatione vel certae suae fragilitatis passione, in diversas segregetur partes; ipsa per se, id est, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 cujus est quantum corpus, immortalis inseparabilisque sua propria naturalique virtute perdurat.

52. Ideo autem addidi, rectiùs corpus quantum vocari quam quantitas, quum illa accidentia quae naturalia dicuntur, dum in seipsis naturaliter perspiciuntur, in∣corporalia sunt & invisibilia, & circa ipsam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, seu in ipsa solo rationis contuitu considerantur, & veluti quaedam causae suorum effectuum sunt, ut est ipsa quantitas & qualitas causa quanti & qualis, caeteráque accidentium genera, de quibus satis ut arbitror diximus: quum invisibiles sunt, suos visibiles effectus gignunt. Cor∣pus igitur non est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quantitas, sed quantum: sicut color visibilis qui circa cor∣pus sentitur, non est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 qualitas, sed quale in quanto constitutum: caeteráque id genus. Placuit enim sententiam Sancti patris Augustini ex libro quem de Cate∣goriis Aristotelis scripsit nostris disceptatiunculis inserere.

53. Descripta igitur inquit 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quoniam diffiniri non potuit propter eas causas quas superius memoravi, accidentium diffinitionem necessarius ordo poscebat: quorum primum est quantum. Nec sine causa. Nam cum aliquid viderimus, id necesse est quantum sit aestimare. Quantum verò sit inveniri non potest, nisi fuerit adhibita mensura collectum. Si ergo omissa latitudine, solam quis longitudinem voluerit emetiri, longitudo sine latitudine mensurae subjecta gramme dicitur: non quòd sit longitudo aliqua quae careat latitudine, sed quod solam quis

metiens longitudinem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 metiri dicitur. Emensa verò cum longitudine latitudo dicitur Epiphania. Sin autem & altitudo fuerit mensurae sociata, corpus cuncta perficiunt. Quod tamen non ita accipimus, quemadmodum solemus accipere naturale, ne ad 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 reverti vi∣deamur. Hoc ideò dictum est, ut has singulas regulas in geometricis corporibus scia∣mus esse constitutas, in quibus haec tria separatim discreta esse possunt. In natura∣libus autem separabiliter cohaerent: in quibus solo intellectu quantitas ab 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sepa∣ratur. Nam cum videtur quis de quantitate disputare, tanquam de 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quid diceret, putatur confundere. Vidésne quid summae auctoritatis magister edicat? Cum vi∣detur, inquit, quis de quantitate, h. e. de spatiis quibus conficitur disputare, ab his qui nihil aliud 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 esse aestimant nisi corpus quod vident, de ipsa 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 putatur qui∣dem dicere. Si igitur geometrica corpora, quae solo animi contuitu contemplamur, solisque memoriae imaginationibus fingere procuramus, in aliqua 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 subsistunt, profectò naturalia sunt, nullâque inter geometrica & naturalia corpora differentia est. Nunc verò quum geometrica corpora solo animo consideramus, in nullâque 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 subsistunt, atque ideò phantastica jure vocantur: naturalia verò corpora propter∣ea naturalia sunt, quoniam in naturalibus suis ousiis, id est, essentiis subsistunt, & sine quibus esse non possunt: ideóque vera sunt; alioquin non in rebus naturalibus, sed solâ ratione cogitarentur: profectò datur intelligi aliud esse corpus, aliud 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quum corpus aliquando caret 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 aliquando adhaeret ousiae ut verum sit, sine quâ verum fieri non potest, sed quâdam imaginatione figuratum: 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 verò nullo modo corporis indiget ut sit, quum per se ipsam subsistit. Satis de his dictum esse reor. M. Satis plane: sed restat sicuti video, ut de ipsa materia formâque quibus mate∣rialia componi asseris, pauca edisseras. Non enim praetereundum est ut arbitror: siquidem non mihi satis elucet, utrum eadem forma est & quae generi subditur, & quae materiae ut corpus sit copulatur.

53. Formarum aliae in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, aliae in qualitate intelliguntur: sed quae in 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sunt substantiales species generis sunt. Nam de ipsis genus praedicatur, quia in ipsis sub∣sistit. Genus namque, ut saepe diximus, in singulis formis est, quemadmodum & sin∣gulae formae unum in suo genere sunt. Et haec omnia, id est, genera & forma ex uno fonte ousiae manant: inque eam naturali ambitu redeunt. Formae verò quae qualitati attribuuntur, in naturalibus corporibus propriè formae, in geometricis autem figurae vocantur. Omne enim geometricum corpus spatiis solummodo atque figura, nulla verò substantia continetur. Omne siquidem phantasticum corpus universalibus tri∣bus spatiis perficitur, longitudine videlicet, latitudine, altitudinéque. Non autem universaliter omnia corpora geometrica una figura circumscribuntur. Eorum namque alia ex triangula surgunt figura, alia ex tetragona, alia ex pentagona, caete∣risque in infinitum polygonis: alia ex circulari crescunt superficie. Atque ideo in quantum numerus linearum ex ternario inchoans progreditur, in tantum & figura∣rum & superficierum multiplex ordo variatur. Numerus itaque spatiorum & li∣nearum in geometricis corporibus quantitati deputatur. Laterum verò angulo∣rumque ordo atque positio, superficierumque habitudines, qualitatis proprium est & dicitur forma geometrica seu propriè figura. Dum verò in naturalibus corpo∣ribus, numeris membrorum atque distinctionibus, sive naturalibus discretionibus se∣gregentur, sive naturaliter sibi invicem conjuncta sint, perspicitur, quantitatis pro∣prium esse nemo deneget: ordinem vero atque positionem naturalium partium seu membrorum ad qualitatem referri, formámque propriè vocari. Dicimus enim for∣mam hominis sursum versus erectam: Caeterorum verò animalium deorsum versus pronam. Unde deformes dicuntur, qui congrua membrorum harmonia carent, seu coloris pulcritudine privantur, quae ex qualitate ignea quae est color corporibus innascitur. Nam color dicitur quasi calor mutatione unius literae. Et forma vocatur à formo hoc est calido: conversa mum syllaba in ma. Antiqui siquidem formum dicebant calidum. Unde & forcipes formum capientes appellantur. Innormes quoque eos qui naturalem membrorum regulam excedunt, quasi sine norma, id est, regula, solemus▪ nominare. Nonne vides hoc non in numero nec magnitudine mem∣brorum, sed in positione partium corporis, lucéque coloris consistere? An tibi aliter videtur? D. Non ut opinor: sed quid ad propositam quaestionem talis obtineat differentia nosse specto. M. Num praedictis rationibus inter nos est concessum, aliud esse corpus, aliud 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉? D. Satis, plurimúmque.

54. M. Sicut itaque naturali discretione quantitas ab intellectu ousiae separatur, quamvis sibimet adhaereant, ita ut ousia subjectum quantitatis sit & quanti, ipsa verò quantitas seu quantum accidentia sint ousiae; nonne luce clarius est aliam esse for∣mam quae in ipsa ousia, non ut accidens, sed ut ad ipsum ei prospicitur, aliam quae ex qualitate quantitati adjuncta corpus efficit perfectum? D. Jam video quo tendis. M. Putásne me velle formam essentialem materiae adjunctam naturale corpus efficere? D. Ne id quidem: immo verò nolle te video. M. Dic quaeso quomodo. D. Ex praedicta formarum differentia, ousiadum scilicet qualitativarumque, videris mihi non aliud suadere, nisi eam formam quae species qualitatis est superadditam, corpus cui ousia subsistit perficere. Haec etenim tria in omnibus naturalibus inspiciuntur corpo∣ribus: ousia, quantitas, qualitas. Sed ousia solo semper intellectu cernitur, in nullo enim visibiliter apparet. Quantitas verò & qualitas ita invisibiliter sunt in ousia, ut in quantum & quale visibiliter erumpant, dum corpus sensible inter se conjunctae componunt. Si enim geometricum corpus cui nulla subest 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sola quantitate spatio∣rum, linearumque, qualitatisque forma quae figura dicitur, rationabiliter constare pro∣batur; quid impedimenti est, ut naturae corpus cui virtus ousiae ad permanendum sub∣stat, quantum manere valet, eâ forma quae ex qualitate est adjecta quantitati quae ex materia assumitur, perfici dicamus? Non enim aliud te suadere aestimo, quam ut cognoscamus quatuor mundi hujus elementorum in se invicem concursu contempe∣rantiâque materiam corporum fieri; cui adjecta qualicunque ex qualitate forma per∣fectum corpus efficitur. Non enim mihi obstat, quod multis. Videmur namque eis contra nosmet agere, contrariáque & nobis adversantia firmare, dicentes aliquando, quatuor elementorum coitum materiam gignere; aliquando, quantitatis atque qua∣litatis ousiae conventum causam materiae esse. Nec mirum: quum illos latet, non aliunde mundi hujus elementa nisi pr••dictorum ousiae accidentium concursu componi. Ignem siquidem caliditas ariditati, aëra caliditas humiditati, aquam humiditas frigi∣ditati, terram frigiditas ariditati copulata conficiunt. Et quum praedictae quali∣tates sibimet coeuntes, per se apparere non possunt; quantitas subministrat eis quan∣tum, in quo sensibiliter eluceant. Quantitas siquidem veluti secundum subjectum est post ousian, ideóque in ordine Categoriarum prima post eam ponitur; quum sine quantitate qualitas nescit manifesta fieri. Si itaque elementa quantitate qualitaté{que} fiunt, & corpora ex elementis; ex quantitate igitur & qualitate corpora sunt. M. Quoniam igitur video te intentionis nostrae finem acutè perspexisse, dic oro, num tibi haec divisio formarum in duas species diversi generis, ousiae videlicet atque qualitatis, rata esse videtur, nécne? D. Rata quidem, verique similis, licet non sine animi mei scrupulo hanc rationabilem esse concesserim. Etenim facilius mihi sua∣deres formam substantialem materiae adjectam naturale corpus constituere, quam qualitativam. Causam siquidem constitutionis corporis ousian esse, non qualitatem pro∣babilius crediderim. Praedictis namque rationibus collectum opinor, qualitatem non solum materiae, verum & formae causam esse; excepto quòd materiam mixta quantitati efficiat, formam verò per se sola materiae superfundat. Non quod nescie∣rim unam causam multos ex se effectus producere; cum videam ex uno igne calorem simul & lucem erumpere, ipsámque lucem causam splendoris & umbrarum esse. Quid dicam quanta diversa corpora una eadémque fiunt materia, una forma in quot multiplicatur numeros? & caetera hujusmodi. Atque ideo ousian ipsam formam ma∣teriae fieri putarem: non autem ejus accidentia.

M. Miror valde, cur tam citò quae paulo ante inter nos ad purum deducta sunt, tuâ labuntur memoria. Considera ita{que} diligentius, atque eadem breviter repetamus. D. Praesto sum: repete. M. Num inconcusse inter nos convenerat ousian incorpo∣ream esse? D. Convenerat. M. Atqui nondum oblivioni te dedisse aestimârim, quantitates qualitatesque quantum in seipsis cogitantur incorporeas esse, & non in alio subjecto nisi in ousia cui accidunt subsistere, & inseparabiliter in ea manere. D. Hoc quoque firmiter obtineo. M. Num itaque probabiliter dicendum est, omne quod quantitate & qualitate conficitur, h. e. quantum & quale, non aliunde consti∣tutionis suae causam accipere nisi ab ipsa ousia, cui naturaliter ipsa quantitas & quali∣tas veluti prima accidentia, maximáque probantur accidere, & sine quâ non possit esse? Quicquid enim ex his quae in fonte sunt progreditur, cur non ad ipsum fontem referatur non habeo: praesertim cum ipsa ousi•• in quantum ousia est, nullo modo visi∣biliter,

tractabilitérque ac spatiose valeat apparere. Concursus verò accidentium quae ei insunt, vel circa eam intelliguntur, sensibile quoddam spatiosúmque per ge∣nerationem potest creare. Quantitas siquidem & qualitas quantum & quale inter se conjungunt. Quae duo sibi invicem conjuncta, modo quodam temporéque genera∣tionem accipientia, corpus integrum ostendunt. Caetera enim accidentia his su per∣addita esse videntur. Haec enim quatuor in corporibus nostris, caeterorumque animalium inanimaliúmque principaliter inquirimus, quantum sit, quibus partibus constet, num spatiis longitudinis protendatur, latitudinisque, altitudinisque; quale sit, rectaene formae atque humanae, pronaeve atque bestialis; quo tempore geni∣tum, quove modo diffiniatur. Itaque in se locatur, ne infinitum sit, sed unum ali∣quid in suo genere terminatum. Haec, ut diximus, in corporibus nostris primordia∣liter inspiciuntur. Extra verò haec altiori consideratione ousian quae est formarum sub∣stantialium origo contemplamur. Dicimus enim hoc corpus, vel hoc cujus Ousiadis, id est, substantialis formae, est: utrum humanae, an equinae, alicujúsve irrationabilis animalis intra ousian comprehensi. His enim nominibus non animalium corpora, sed substantiales eorum formae appellantur.

55. Tria siquidem discretè debemus cognoscere, sive de nobismetipsis cogi∣tantes, sive de aliis animalibus: quid sumus, quid nostrum est, quid circa nos. Nos sumus substantia nostra, quae vitalis atque intelligibilis est supra corpus, omnésque ejus sensus visibilémque formam. Nostrum est, non autem nos, corpus quod nobis adhaeret, quanto & quali, caeterisque accidentibus compositum, atque sensibile, mu∣tabile, solubile, corruptibile; nihilque aliud esse verissimum est dicere, quam sen∣suum instrumenta vel sedes, quae à Graecis vocatur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, vel 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, sensuum custodia. Dum enim anima incorporea sit, suásque operationes per seipsam sine sensibus aperire non possit, sensúsque ipsi non nisi in sedibus quibusdam custodiri valeant; naturae conditor corpus ad usus animae condidit, in quo sua quasi quaedam vehicula, id est, sensus custodiret. Circa nos sunt omnia sensibilia, quibus utimur: ut sunt quatuor hujus mundi elementa, corporáque ex eis composita. Non enim mortalia nostra corpora sine his possunt permanere. Terrâ siquidem pascuntur, hu∣more potantur, aëre inspirantur, igne caleficantur. Duobus nutriuntur, terra & aqua: duobus ut vivant administrantur, aëre & igne. Duo patiuntur in corpus transeuntia, terra & aqua: duo operantur officinam corporis conflantia, aër & ignis. Ignea siquidem virtus, cujus sedes in corde est, cibi potúsque subtilem per oc∣cultos poros in diversas corporis partes vaporem distribuit, faeculentum in secessum discernit. Sed ipse ignis nisi aërio spiritu insuffletur, cibóque ac potu veluti qui∣busdam fomentis nutriatur, citò extinguitur; ac sine mora totum corporis aedifi∣cium solutum collapsúmque rigescit, frigore vim caloris superante. Sed de his alius disserendi locus est.

D. 56. Probabiliter accipio haec; sed mecum tractare non desino, qualiter haec sibimet possunt convenire, quomodo incorporales res per se atque invisibiles suo concursu inter se invicem visibilia corpora efficiunt, ita ut nihil aliud sit materia, nullámque aliam causam constitutionis habeat, nisi eorum quae solo sapientiae con∣tuitu considerantur, inter se ipsa, in seipsis, & non in aliquo contemperato con∣tuitu; praesertim magnifico Boëtio, summo utriusque linguae Philosopho, in libris suis de Arithmetica talia asserente, Sapientia est rerum quae sunt, suique immutabilem sub∣stantiam sortiuntur, comprehensio veritatis. Esse autem illa dicimus, quae nec intentione crescunt, nec retractatione minuuntur, nec variationibus permutantur: sed in propria semper vi suae se naturae subsidiis nixa custodiunt. Haec autem sunt qualitates, quantitates, formae, ma∣gnitudines, parvitates, aequalitates, habitudines, actus, dispositiones, loca, corpora, & quicquid adunatum quodam modo corporibus invenitur: quae ipsa quidem naturâ incorporea sunt, & im∣mutabilis substantiae ratione vigentia: participatione verò corporis permutantur, & tactu va∣riabilis rei in vertibilem inconstantiam transeunt. Haec igitur quum, ut dictum est, naturâ immutabilem substantiam vimque sortita sunt, verè propriéque esse dicuntur.

58. Num ex hac sententia à parte datur intelligi aliud esse materiam corpúsque ex ea factum, aliud quantitatem & qualitatem, caeteráque quae solâ contemplantur sapientia, immutabilémque naturae suae virtutem semper custodiunt? Materia verò corpúsque, quibus accidunt variabili permutatione diversa inconstantiáque sunt. Quid enim? Numquid verisimile videtur, si ex quantitate & qualitate caeterisque

naturalibus accidentibus sibi invicem copulatis materia subsisteret, necessariò & ipsa immutabilis esset? Nam si de causis intelligitur, cur non etiam de effectu earum in∣telligatur? Ut quemadmodum quantitates & qualitates caeteráque similia solo animi contuitu aspiciuntur, ita & materia & corpus non sensibus corporeis, sed intellectui succumbant. Nunc verò formatam materiam quae corpus efficitur (nam informis omnino intelligibilis est) sensu corporeo percipimus: quantitatem vero & quali∣tatem solo intellectu videmus. Quomodo igitur quantitas & qualitas materiam longe ab eis distantem possit conficere? M. Acutè admodum falso argumen to falle∣ris, aut alios fallere vis: sed utrum tum ipse de his dubitas, an aliorum de his dubi∣tantium personas arripis, adhuc ignoro. D. Utrumque in meipso perspicio. Nam & ex aliorum persona qui non immeritò de talibus aut haesitant, aut penitus ignorant, haec proponere curavi: & meipsum non adhuc tantae puritatis in his esse video, ut nil jam amplius de eis inquiram. M. Utendum igitur esse ut opinor ratione & aucto∣ritate: ut haec ad purum dinoscere valeas. His enim duobus tota virtus inveniendae rerum veritatis constituitur. D. Utendum sanè. Haec enim à multis quaesita sunt, à paucis verò reperta. M. Dic itaque quid tibi videtur de ipsa materia, ex qua for∣mata corpora fiunt, per se dum sit informis, sensu an ratione consideratur? D. Ra∣tione profectò: non enim audeo dicere sensu. Nam materia formâ carens nullo sensu corporeo potest attingi. M. Rectè respondisti: sed vide ne diutiùs de his, quae nunc assumpseris, iterum nos interroges; ne in talibus nimium moremur, cum altiora ad considerationem sui nos invitent. D. De his quae nunc inter nos puro mentis in∣tuitu fuerint diffinita, non ut arbitror ulterius sollicitum te faciam. De eo autem quod dixisti, altiora ad considerandum nos invitant, mirari non desino. Quid enim altius sit ratione considerandum post Deum, quam informis materia, non video; dum quaeritur quid sit materia, quid forma, quid ex materia formáque conficitur: Unde materia, num inter primordiales causas quae primitus adeò conditae sunt, connume∣randa sit, an & inter sequentes causas quae ex primordialibus nascuntur? Num in his quae sensibus incumbunt, an in his quae intellectibus computanda: & utrum dif∣finiri possit, dum adhuc infinita est: an etiam infinita diffiniri potest, quod rationi videtur resistere, cum à Sanctis patribus ad purum deductum sit, duo solummodo esse quae nullo modo possint diffiniri, Deum viz. atque materiam. Deus siquidem infinitus informisque, quum à nullo formatur, dum sit forma omnium. Materia similiter in∣formis & infinita, aliunde non formari indiget, finirique, dum per se non formata, sed formabilis sit. Et haec similitudo causae omnium ex quâ, & in quâ, & per quam, & ad quam omnia sunt, & ipsius causae informis, dico autem materiae, quae ad hoc creata est, ut ea qu•• per se sensibus attingi non possunt, quodam modo in ea sensibiliter appareant, è contrario intelligitur. Nam summa omnium causa per excellentiam omnium formarum finiumqe informis est atque infinita. Non enim solummodo forma omnium est principalis, sed plusquam forma, omnem formam superans, omnéque formabile & informabile formans. Nam & eorum quae formari & formare possunt forma est, quum eam aut appetunt, aut ad eam convertuntur. Et eorum quae for∣mari nequeunt, propter suae excellentiam naturae, proximámque ei videlicet causae similitudinem, informitas est. Siquidem ipsa informitas eorum quae informabilia sunt, non ideò dicitur informitas, ut omni forma careat: sed quia omnem formam sen∣sibilem▪ intelligibilemque superascendat. Atque ideo ipsa omnium causa & firmari & negari solet, uti de ea sic dicatur, Forma est, forma non est, Informitas est, Informi∣tas non est. Quicquid enim de ipsa praedicatur, & firmari & negari potest, quia super omne quod dicitur & intelligitur, & non intelligitur, est. Materia verò informis vocatur per privationem omnium formarum. Ab ea siquidem nihil formatur, sed diversas innumerabilésque recipit formas. M. Non longè distas à vero. Num igitur materia informis, quoniam solo mentis oculo (ratione dico) perspicitur? necessario eam incorpoream esse sequetur. D. Ne hoc quidem negare ausim. M. Igitur in∣corporea est. D. Est quidem: meóque judicio conclusum me esse video. M. Visne hoc autoritate roborari? D. Valde, & ut fiat posco.

59. M. Multos de materia disputâsse reperimus, & mundanae, & divinae sophiae peritorum: sed paucorum testimonio uti sat est. Sanctus Augustinus in libris con∣fessionum informem materiam esse asserit mutabilitat••m rerum mutabilium; omnium forma∣rum capacem. Cui assentit Plato in Timeo: Simili••e•• inform••m materiam esse dicens

formarum capacitatem. His ambobus sibimet consentientibus potest▪sic dici & diffiniri, Mutabilitas rerum mutabilium, capax omnium formarum informis materia est. Sanctus Dio∣nysius Areopagita in libris de Divinis nominibus materiam dicit esse ornatûs & formae & speciei participationem, sine quibus per se informis materia, & in nullo intelligi potest. Ac sic secundum Dionysium potest colligi. Si materia est ornatûs & formae & speciei participatio; quod ornatûs & formae & speciei participatione caret, materia non est, sed quaedam informitas. Sive itaque informis materia mutabilitas sit formarum capax, secundum Augustinum atque Platonem; sive informitas quaedam, speciei, formae, ornatúsque participatione carens, secundum Dionysium; non negabis ut ar∣bitror, si quodam modo intelligi potest, non nisi solo intellectu percipi. D. Jam dudum hoc inconcussè dedi. M. Quid, ipsam speciem, formámque, ornatúmque, quo∣rum participatione informitas illa praedicta seu mutabilitas in materiam vertitur, pu∣tásne aliter nisi mentis contuitu considerari? D. Nullo modo; nam de forma & specie, sine quibus nullus ornatus fieri potest, omnino incorporea esse praedictis ra∣tionibus satis est actum. M. Nunc itaque vides ex incorporeis, mutabili videlicet informitate formarum quidem capaci, ex ipsâque forma, quoddam corporeum (materiam dico) corpúsque creari. D. Planè video. M. Concedis itaque ex incor∣poralium coitu corpora posse fieri. D. Concedo ratione coactus.

60. M. Atqui dum haec ita sint, necessariò fateberis corpora in incorporea posse resolvi, ita ut corporea non sint, sed penitus soluta. Incorporea verò naturali suo con∣cursu mirabilique harmonia ita corpora conficiunt; ut naturalem suum statum immo∣bilémque vigorem nullo modo deserant habere: quemadmodum, ut quâdam similitu∣dine utamur, ex luce & corpore umbra nascitur; neque tamen lux, neque corpus in umbram movetur; umbra verò dum solvitur, in causas suas, corpus videlicet atque lu cem, intelligitur redire. Umbrarum siquidem causam corpus lucemque esse vera ratio edocet, in quib{us} naturaliter silent, dum in nullo loco apparere valeant propter undi{que} circa corpora circumfusam luminis claritatē. Errant enim qui putant umbram perire, dum sensibus non appareat. Non enim umbra nihil est, sed aliquid. Alioquin non diceret Scriptura, & vocavit Deus lucem diem, & tenebras noctem. Deus namque non nominat, nisi quod ex ipso est; neque eo loci altitudo theoriae aufert veritatem historiae. Ibi siquidem secundum rerum factarum considerationem non aliud tene∣bras noctémque accipimus, nisi umbram terrae solarium radiorum circumfusione factam instar coni, sempérque globo luminis oppositam. Eadémque ratio est in mi∣noribus umbris qualicunque lumine corporibúsque projectis, seu finitae seu infinitae sint, & qualiscunque formae sint. Non mireris itaque ex incorporalibus causis corpora creari, inque easdem iterum resolvi; ipsas verò causas ab una eadémque rerum omnium creatrice creatas procedere.

61. Ex forma enim omnium, unigenito videlicet patris verbo, omnis forma, sive substantialis, sive quae ex qualitate assumitur, materiaeque adjuncta corpus generat, creata est. Ab ipsa quoque omnis informitas. Nec mirum ex informi forma per ex∣cellentiam, informitatem quae est formarum omnium privatio, conditam fieri: quando quidem non solùm monogena, sed heterogena, hoc est, non solum quae sunt unius, sed & quae sunt diversi generis, & non solum quae per excellentiam, sed & quae per priva∣tionem dicuntur esse vel non esse, ab eodem fonte omnium manent. Quid igitur? Num jam tibi clarè lucet, non sine ratione à nobis dictum esse, ex accidentium concursu corpora fieri, auctoritatem Sancti Gregorii Nyssaei sequentibus; cum videas alios, sive Graecos, sive Latinos auctores, ex incorporalibus asserere corpora fieri? Ideóque prae∣dicti patris Gregorii sententiam disputationi nostrae placuit inseri. Ait enim in libro de Imagine, adversus eos qui dicunt materiam Deo esse coaeternam agens, Neque extra ea quae consequenter inventa sunt, de materia susceptio illa fertur, quae ex intellectuali & immateriali eam subsistere profert. Omnem siquidem materiam ex quibusdam qualitatibus consistere invenimus; quibus si nudata fuerit, per seipsam nullâ ratione comprehendetur. Atqui unaquaeque species qualitatis ratione à subjecto separatur. Ratio autem intellectualis est quae∣dam & incorporalis theoria; ut puta proposito quopiam animali seu ligno in theoria, seu aliquo alio materialium constitutionem habentium, multa circa subjectum secundum intelligentiam divisione intelligimus, quorum uniuscujusque ad id quod consideratur inconfusè habetur ratio. Alia siquidem coloris, & alia gravitatis ratio; alia iterum quantitatis, & alia intelligentiae, quae est secundum tactum proprietatis. Mollities non est inibi cubitale. Caetera etiam eorum

quae dicta sunt, neque sibi in••icem, neque corpori secundum rationem commiscentur. Nam in unoquoque horum specialis juxta quam est interpretata intelligitur causa; nulláque quae circa subjectum theorizantur alteri qualitati permiscetur. Si ergo intelligibilis color, intelli∣gibilis etiam soliditas & quantitas, & caetera talium specialitatum; horum autem unum∣quodque si sublatum fuerit subjecto, omnis ratio corporis simul solvetur, consequens erit, quorum absentiam solutionis corporis causam invenimus, horum concursum materialem naturam creare vel assumere. Ʋt enim non est corpus, cui r••s, id est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & figura, & soliditas, & distantia, & gravitas, caeteráque specialitatum non adsunt, horum autem unumquodque corpus non est, sed alterum quid praeter corpus seorsum invenitur; sic conversim ubicunque quae dicta sunt concur∣rerint, corporalem substantiam perficiunt. At si intelligibilis est specialitatum intelligentia, in∣telligibilis quoque natur•• Deus dicitur; nil inconsequens ex incorporali natura has intellectua∣les occasiones ad corporum generationes substitutas esse ab intellectuali quidem natura intelli∣gibiles substituente virtutes, naturam harum verò ad se invicem concursu materialem in gene∣rationem adducente.

62. Num itaque vides maximum fortissimúmque praedicti magistri argumentum sufficere? Si enim aliud esset corpus praeter accidentium 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 concursum, subtractis eisdem, in seipso per seipsum subsisteret. Siquidem omne subjectum per se subsistens, accidentium non indiget ut sit, sicut ipsa 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: sive enim accidant ei, sive non acci∣dant; sive in ea sint quae sine ea esse non possunt, sive ab ea recedant quae ab ea fegre∣gari possunt, seu sola cogitatione, seu actu & opere; suis naturalibus subsidiis semper immutabilitérque subsistit. Corpus autem subtractis accidentibus nullo modo sub∣sistere potest, quum nullâ substantiâ fulcitur. Nam si quantitatem à corpore sub∣traxe••is, corpus non erit; spatiis enim membrorum numeróque continetur. Similiter si qualitatem ab eo dempseris, deformis remanebit, & nihil. Eadem ratio in caeteris accidentibus, quibus corpus contineri videtur, contemplanda est. Quod igitur sine accidentibus per se non potest subsistere, nihil aliud intelligendum est praeter eorun∣dem accidentium concursum esse.

63. Quid ergo mirum aut rationi contrarium, si similiter accipiamus magnificum Boetium, non aliud aliquid variabilem rem intellexisse, nisi corpus materiale, quod ex concursu earum rerum quae verè sunt, ut ait ipse, constituitur, & dum in ipso conside∣rantur, mutabilitatem quandam pati necesse est. Nec hoc mirum, fed aliter res per se immutabiles puro mentis contuitu perspiciuntur in ••ua simplicitate, aliter sensu corporeo in aliqua materia ex concursu earum fact•• compositae; cum videamus ea quae per se simplicia sunt & incorruptibilia, compositum quoddam atque corrupti∣bile inter se coeuntia perpetrare. Cui incognitum sit, hanc molem terreni globi ex quatuor simplicibus elementis esse compactam, quae quidem corru••tibilis solubilisque dum sit, ea tamen elementa ex quibus conficitur in fua simplicitate insolubili perma∣nent? Et haec in omnibus ferè ••orporibus communiter speculatur ratio. Ac de his satis dictum aestimo. D. Satis profectò; & jam ad reliquarum categoriarum theo∣riam redeundum esse video. Nam de his diutius dubitare, minùs considerantium re∣rum naturas esse dubium non est. Ac propter hoc meae tarditatis in multis me pudet & paenitet. M. Non te pudeat nec paeniteat; quamvis enim de quibus disputamus, tam prae••lara sapientibus sint, ut eorum nullus in eis haesitet; rudibus tamen atque infe∣rioribus ad superiora rationis iter carpentibus utilia esse non ambigo. D. Nullo modo ambigendum; & hoc in meipso perspicio; sed perge ad caetera.

64. M. Duae Categoriae contemplationi restant ni fallor; agendi viz. & pa∣tiendi. Nam disputantes de loco, quaedam de tempore, quantum praesentis disputa∣tionis necessitas exigebat, discu••••imus. D. Nil nunc amplius de tempore déque loco à te quaero. Sufficiunt enim quae de his dicta sunt; nam si de singulis omnia quae ratio considerari appetit, quis dixerit; aut vix, aut nullum finem disputatio habebit. M. Considera itaque num actio passioque propriè de Deo praedicantur; an sicut cae∣terae categoriae per metaphoram di••i aestimandum est. D. Per metaphoram sanè. Quid enim? Nunquid arbitrandum est has duas aliarum regulas excedere, cum mi∣noris virtutis videantur esse. M. Dic quaeso quid tibi videtur, movere & moveri, nonne agere est & pati? D. Aliter esse non video. M. Similiter, ut opinor, amare & amari. D. Eâdem regula colliguntur. H••c enim verba, suique fimilia, activa & passiva esse nemo artium liberalium peritus ignora••. M. Si igitur verba sive activae, sive passivae significationis sint, non jam propriè sed translatè de Deo praedicantur, &

omnia quae translatè praedicantur, non revera, sed quodammodo de eo dicuntur. Reverâ neque Deus agit, neque patitur; neque movet, neque movetur; neque amat, neque amatur. D. Haec postrema conclusio non parvae indiget considerationis. Nam huic, ut opinor, totius Sanctae Scripturae sanctorúmque patrum reluctari videtur auctoritas. Quoties enim, ut nosti, Sancta Scriptura Deum manifestè pronunciat agere & pati, amare & amari, diligere & diligi, videre & videri, movere & moveri, caete∣ráque id genus? quorum exempla quum innumerabilia sunt, passimque quaerenti occurrunt, ne nunc prolixitatem generent, placuit praeterire. Satisque hoc uno evan∣gelico utendum est exemplo, Qui diligit me diligetur à patre meo, & ego diligam eum, & manifesto illi meipsum. Sanctus iterum Augustinus in Examero suo de divino motu disserens, haec verba protulit: Spiritus quidem creator movet seipsum sine tempore & loco, movet conditum spiritum per tempus sine loco, movet corpus per tempus & locum. Si ita{que} agere & pati de Deo, ut priùs diximus, non revera, id est, non propriè praedicantur; sequitur nec movere, nec moveri. Movere enim agere est; moveri verò pati. Item, si nec agit nec patitur, quomodo dicitur amare omnia, & amari ab omnibus quae ab eo facta sunt? Amare enim motus agentis est, amari verò patientis; & causa & finis est motus. Sed hoc dico usum publicum sequens. Nam si quis diligentius rerum in∣spexerit naturam, reperiet quod multa verba quae cum sola vocis superficie activa esse videantur, intellectu tamen passivam habent significationem; & è contrario passiva superficies actum significat. Nam qui amat vel diligit, ipse patitur; qui verò amatur vel diligitur, agit. At si amat Deus quae fecit, profectò videtur moveri: suo enim amore movetur. Et si amatur ab his quae amare possunt, sive sciant quid amant, sive nesciant; nonne apertum est quia movet? Amor siquidem pulchritudinis ipsius ea movet. Quomodo ergo dicitur neque movere, neque moveri, ne videatur agere & pati, per meipsum considerare nequeo. Ac per hoc hujus quaestionis nodum solvas obnixius postulo. M. Putásne in his qui agunt, aliud esse agentem, aliud posse agere, aliud agere, an unum idémque? D. Non unum esse opinor, sed tria quaedam à se differentia. Amans enim, hoc est, qui amat, substantia quaedam certae ac diffinitae est personae, cui accidit quaedam potentia per quam potest agere, sive agat, sive non. Si verò ipsa substantia per ipsam potentiam se moverit, aut aliquid agat, agere dicitur. Ac per hoc tria quaedam videntur esse, substantia viz. cui inest agere posse. Cujus possibilitatis veluti cujusdam causae effectus est in aliqua re agere, sive ipsa actio reciproca sit, id est, in eandem redeat, seu in alteram transeat personam.

M. Rectè discernis. Quid tibi videtur? Nonne eadem discretio est observanda in eo qui patitur, ut aliud sit patiens, aliud posse pati, aliud ipsum pati, sive à seipso quis patiatur, sive ab alio? D. Eadem profectò. M. Haec igitur tria & in his qui amant, & in his qui amantur, ejusdem naturae non sunt? D. Non sunt, ut opinor. Alia siquidem natura est substantiarum, alia accidentium. Nam qui agit vel patitur, substantia est. Posse autem agere vel pati, & ipsum agere & pati accidentia sunt. M. Miror quomodo eorum quae in praedictis ratiocinationibus & quaesita & inventa, ut arbitror, & diffinita sunt, oblitus es. D. Admone praecor, & quae sunt illa in memoriam revoca. Nam me vitio memoriae, quod est oblivio, negligentem oblivio∣súmque esse non denego. M. Recordarisne collectum conclusúmque à nobis fuisse, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, essentiam, ut saepe diximus, virtutem & operationem, tri∣nitatem quandam inseparabilem incorruptibilémque nostrae naturae esse, quae sibi invicem mirabili naturae harmonia conjuncta sunt, ut & tria unum sint, & unum tria, neque veluti diversae naturae sunt, sed unius atque ejusdem, non ut substantia ejúsque accidentia, sed quaedam essentialis unitas substantialisque differentia trium in uno? D. Recordor, ac deinceps nunquam oblivioni tradam. Apertissimam namque con∣ditoris imaginem oblivioni tradere stultissimum est atque miserrimum. Sed quorsum isthac nondum video, nisi forte quia tria quaedam à se invicem discrepantia, dum à te interrogatus responderim, unum quidem secundum subjectum, duo verò secundum accidens esse, quae tria prioribus tribus longe videntur abesse. Ac per hoc ut illa tria quae diximus unius ejusdémque substantiae esse, sola verè quae sunt, i. e. essentia, virtus, & operatio: quae verò nunc à me addita sunt, id est substantia cum acciden∣tibus, possibilitate videlicet agendi, ipsiúsque possibilitatis effectu, quod est agere, su∣perflua non esse, nullâque ratione reperta arbitrandum: aut è contrariò: aut etiam, quod rectius dicendum mihi videtur, ut haec & illa quae in natura rerum sunt, suis

naturalibus differentiis discernuntur. Sed utrum itaque concedendum, nécne, tuo judicio decernendum committo. M. Quod novissime posuisti, rectè rationi videtur convenire. Quisquis enim dixerit essentialem trinitatem, essentiam scilicet, virtu∣tem, operationem, inconcussam incorruptibilémque omnibus inesse, maximè ratio∣nabilibus intellectualibúsque naturis, à veritate, ut opinor, non recedit. Quae trini∣tas in omnibus quibus inest, nec augeri nec minui potest. Sequens verò trinitas veluti praecedentis trinitatis effectus quidam intelligitur esse. Non enim veritati obstrepit ut aestimo, si dicamus ex ipsa essentia, quae una & universalis in omnibus creata est, omnibúsque communis, atque ideò quia omnium se participantium est, nullius pro∣pria dicitur esse, singulorum se participantium quandam propriam substantiam, quae nullius alicujus est nisi ipsius solummodo cujus est, naturali progressione emanare. Cui etiam substantiae propria possibilitas inest, quae aliunde non assumitur nisi ex ipsa universali virtute ipsius praedictae universalis & essentiae & virtutis. Similiter de propria operatione specialissimae & substantiae & potestatis dicendum, non aliunde descendere, nisi ab ipsa universali operatione ejusdem universalis & essentiae & virtu∣tis. Nec mirum si haec tria quae in singulis considerantur, quaedam accidentia praedictae universalis trinitatis dicantur esse, primaeque apparitiones; quandoquidem ipsa per se unum sint, & in omnibus quae ex ea & in ea consistunt, incommutabiliter permanet, nee augeri nec minui, nec corrumpi, nec perire potest. Haec verò quae specialissimè in singulis considerantur, possunt & minui, multiplieitérque variari. Non enim omnes similiter participes sunt universalis essentiae & virtutis & operationis. Alii enim plus, alii minus. Nullus tamen participatione ipsius penitus privatur. Ipsa quoque in omnibus participantibus se una atque eadem permanet; nullique ad participandum se plus aut minus adest. Sic lux oculis. Tota enim in singulis est, & in seipsa. Augeri autem, vel minui, quidam defectus seu profectus est participationis; ideóque non irra∣tionabiliter accidens esse judicatur.

65. Nam quod semper id ipsum est, vera substantia rectè dicitur; quod vero variatur, aut ex mutabilitate instabilis substantiae, aut ex participatione acciden∣tium, sive naturalium sive non naturalium, procedit. Et ne mireris quaedam acci∣dentia substantias dici, quum aliis accidentibus subsistunt; dum vides quantitati, quae sine dubio accidens substantiae est, alia accidentia accidere; ut est color, qui circa quantitatem apparet; & tempora, quae in morosis rerum motibus intelliguntur. Est enim tempus mutabilium rerum morae motúsque certa rationabilisque dimensio. D. In hoc nostrae intentionis non discrepat finis, ut arbitror; sed breviter lucidéque de hâc rerum postrema consideratione diffinias vellem. M. Trinam rerum intelli∣gentiam, h. e. essentiae, virtutis, operationis, immutabilem substantiam, firmúmque fundamentum rerum à conditore omnium constitutum ponamus, si placet. D. Po∣nendum arbitror. M. Deinde illa trinitas quae in singulis considerari potest, & à prima trinitate essentiali procedens, veluti praecedentis causae effectus, ejúsque pri∣mordiales motus, quaedamque primordialia accidentia, pensanda est ut video. D. Et hoc quoque fatendum. M. Quicquid autem illis tribus sequentibus, sive interius sive exterius, sive naturalibus, sive quibusdam eventibus acciderit, veluti accidens accidentium fieri videtur. D. Huic etiam conclusioni non resisto. Nam cum sint secundum Aristotelem decem genera rerum quae categoriae, id est, praedicamenta di∣cuntur, & huic divisioni rerum in genera nullum Graecorum & Latinorum obstare reperiamus, sed sub uno genere omnes primas essentias quas Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellant; (meritò, quia per se sunt, & nullius indigent ut sint; sic enim à conditore omnium veluti quaedam immutabilia fundamenta stabiliter conclusas esse videmus; & ad simili∣tudinem principalis omnium causae mirabili incommutabilique sua trinitate subsistunt, hoc est, ut saepe jam dictum, essentia, virtute, operatione) caetera verò novem genera accidentia esse dicuntur, nec sine ratione; non enim per se sed in praedicta essentiali trinitate subsistunt; nam quod •• Graecis locus & tempus appellantur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, sine quibus caetera esse non possunt, non ita intelligendum, ut inter ea quae sine loco & tempore non valent subsistere, substantialis illa trinitas praedicta rerum computetur. Ea namque loci temporisque auxilio ut subsistat non eget, dum per seipsam ante su∣práque tempus & locum conditionis suae dignitate existat. Sed novem genera quae folis accidentibus attribuuntur, ita ab auctoribus divisa sunt, ut ipsa accidentia quae primordialiter in essentiis conspiciuntur, mox vertantur in substantias, quum aliis

accidentibus subsistunt. Prima siquidem rerum omnium divisio est, in essentias & accidentia. Secunda accidentium in substantias, quae fere in infinitum protenditur, dum quod nunc accidens est prioris se, mox sequentis se substantia efficitur. Sed de his alibi disputandum; nunc verò si tibi videtur, quod nobis propositum est sequa∣mur. M. Quid igitur? Putásne accidentia non nisi cujuspiam essentiae aut acci∣dentis esse. D. Nullus artium peritus aliter dixerit. Non enim ob aliam causam ac∣cidens vocari meruit, nisi quia aut essentiae, aut substantiae, aut alicui accidenti con∣tingit. M. Agere & pati accidentium numero continentur? D. Etiam. M. Cujuspiam igitur substantiae sunt. Haec etenim propriis accidit substantiis; nam generalibus es∣sentiis nihil accidit. D. Nec hoc negarim. M. Dic quaeso num summae ac simplici divinaeque naturae aliquid accidit? D. Absit. M. Num ipsa accidit alicui? D. Nec hoc quidem dixerim; alioquin passibilis, mutabilisque, alteriúsque naturae capax esse videretur. M. Nullum ergo accidens recipit, nullique accidit. D. Nullum profectò, nullique. M. Agere & pati accidentia sunt? D. Et hoc datum est. M. Summa igitur omnium causa, summúmque primum, quod Deus est, agere & pati non recipit? D. Hujus rationis violentia nimiùm coarctor. Nam si dixero falsum esse, fortassis ipsa ratio deridebit, omnéque quod hactenus dedi vacillare sinet. Si verum, necessariò sequetur, ut quod de agere & pati concesserim, id ipsum etiam de caeteris activis passivisque verbis, cujuscunque generis verborum sint, concedam, h. e. neque Deum amare, neque amari, neque movere, neque moveri, similiáque mille; cóque magis neque esse, neque subsistere. At si hoc, vidésne quot & quantis frequen∣tibus Scripturae Sanctae obruar telis? Undique enim videntur obstrepere, atque hoc falsum esse conclamare. Nec te latet, ut opinor, quam arduum difficiléque simplici∣bus animis talia suadere; quandoquidem eorum qui videntur esse sapientes, dum haec audiunt, aures horrescunt. M. Noli nunc expavescere. Nunc nobis ratio sequenda est, quae etsi rerum veritatem investigat, nullâque auctoritate opprimitur, nullo ta▪ men modo impeditur, ne ea quae & studiosè ratiocinantium ambitus inquirit, & la∣boriosè invenit, publicè aperiat atque pronuntiet.

66. Sanctae siquidem Scripturae in omnibus sequenda est auctoritas, quum in eâ veluti quibusdam suis secretis sedibus veritas possidetur; non tamen ita credendum est, ut ipsa semper propriis verborum seu nominum signis fruatur, divinam nobis na∣turam insinuans; sed quibusdam similitudinibus, variisque translatorum verborum seu nominum modis utitur, infirmitati nostrae condescendens, nostrósque adhuc rudes infantilésque sensus simplici doctrina erigens. Audi apostoluum dicentem, Lac vobis potum dedi; non escam. In hoc enim divina student eloquia, ut de re inef∣fabili, incomprehensibili, invisibilique, aliquid nobis ad nutriendam fidem nostram cogitandum tradant, atque suadeant. Siquidem de Deo nil aliud castè piéque vi∣ventibus, studioséque veritatem quaerentibus dicendum vel cogitandum, nisi quae in Sancta Scriptura reperiuntur, neque aliis nisi ipsius significationibus translatio∣nibusque utendum est his, qui de Deo sive quid credant, sive disputent. Quis enim de natura ineffabili quippiam à seipso repertum dicere praesumat, praeter quod illa ipsa de seipsa in suis Sanctis Organis, theologicis dico, modulata est? Sed ut hoc firmius & credas & teneas, Sancti Dionysii Theologi testimonium huic inserendum, si tibi videtur, arbitror. D. Videtur planè, & nil libentius accipio, quam rationem fir∣missima auctoritate roboratam. M. Capitulo primo de Divinis nominibus auctori∣tatem S. Scripturae praedictus Theologus magnis laudibus commendat. Et quia more suo perplexè hyperbaticéque disputat; ideóque valde abstrusus difficilisque ad in∣telligendum multis videtur; placuit mihi de hâc re sententiam ipsius faciliori ver∣borum ordine ad intelligendum quam suo loco scripta est depromere. Ʋniversaliter, inquit, non audendum dicere, neque intelligere quid de: superessentiali divinitate praeter di∣vinitus nobis ex sacris eloquiis expressa. Ipsius enim super rationem & intellectum & essentiam superessentialitatis scientia referenda est ad superiores claritates, circa divina temperantia & simplicitate coarctatas, in tantum sursum respicientes, quantum se insert divinorum elo∣quiorum radius.

67. Vidésne quemadmodum universaliter prohibet, ne quis de occulta divini∣tate, praeter quae in Sanctis eloquiis dicta sint, dicere audeat? Quae videlicet eloquia gloriosissimo verissimóque nomine appellat superiores claritates, in simplicitate & & temperantia circa divina coarctatas. Idem in eodem paulo post: Sicut enim

incomprehensibilia & incontemplabilia sunt sensibilibus invisibilia, & in his quae sunt in sigmento & similitudine simpla, & similitudine carentia, & secundum corporum figuras formatis incorporalium intacta, & non figurata informitas; juxta eandem veritatis rationem superat essentias superessentialis magnitudo, & animos super animum unitas. Et omnibus vir∣tutibus impossibile est, quod super sensum est, arcanúmque rationi omni superrationabile bonum, unifica unitas omnis unitatis, & superessentialis essentia, & intellectus invisibilis, & verbum arcanum, irrationabilitas, & invisibilitas, & innominabilitas, secundum nullum eorum quae sunt existens. Et causale quidem essendi omnibus, ipsum autem non "Ov, quippe omnis essen∣tiae summitas, & utcunque ipsa de seipsa propriè & scienter manifestat. De hâc igitur ut dictum est superessentiali & occulta divinitate non audendum dicere, neque intelligere quid praeter divinitus nobis expressa. Etenim sic ipsa de semetipsa in eloquiis optimè tradidit. Ejus quidem qualis est scientia, & contemplatio omnibus quae sunt invia est, omnibus tanquam es∣sentialiter separata. Haec de sequenda auctoritate solummodo Sanctae Scripturae in divinis maximè disputationibus sufficiunt.

68. Ratio verò in hoc universaliter studet ut suadeat, certisque veritatis in∣dagationibus approbet, nil propriè de Deo posse dici, quum superat omnem intel∣lectum, omnésque sensibiles intelligibilésque significationes; qui meliùs nesciendo scitur, cujus ignorantia vera est sapientia, qui veriùs fideliúsque negatur in omni∣bus quam affirmatur. Quodcunque enim de ipso negaveris, verè negabis. Non au∣tem omne quodcunque firmaveris, verè firmabis. Siquidem si approbaveris hoc vel hoc ipsum esse, falsitatis redagueris, quia omnium quae sunt, quae dici possunt, & in∣telligi, nihil horum est. Si verò pronuntiaveris nec hoc, nec illud, nec ullum ille est, verax esse videberis, quia nihil horum quae sunt, & quae non sunt, est; ad quem nemo potest accedere, nisi prius corroborato mentis itinere sensus omnes deserat, & intellectuales operationes, & sensibilia, & omne quod est, & quod non est: & ad uni∣tatem ut possibile est inscius restituatur ipsius, qui est super omnem essentiam & in∣telligentiam: cujus neque ratio est, neque intelligentia, neque dicitur, neque intelli∣gitur, neque nomen ejus est, neque verbum. Non autem irrationabiliter, ut saepe diximus, omnia quae à summo usque deorsum sunt, de eo dici possunt quâdam simili∣tudine, aut dissimilitudine, aut contrarietate, aut oppositione; quum ab ipso omnia fiunt quae de eo praedicari possunt. Non autem similia sibi solummodo condidit, sed & jam dissimilia; quum ipse similis est & dissimilis. Contrariorum quoque causa est, virtute siquidem eorum quae verè ab eo condita sunt, etiam quae contraria viden∣tur esse, & privationes essentiae non sunt, ratio vera contineri approbat. Nullum enim vitium invenitur, quod non sit alicujus virtutis umbra; aut quâdam fallaci si∣militudine, aut aperta contrarietate. Similitudine quidem, ut superbia verae po∣tentiae umbram gerit; luxuria, quietis; furor, fortitudinis; ira correctionis, atque similia. Contrarietate verò, ut malitia, bonitatis. Quemadmodum enim bonitas ex non existentibus existentia ducit, ut sint: ita malitia appetit corrumpere omnia quae sunt, & penitus solvere, ut non sint. Et si hoc esset, id est, si omnia perirent, simul & ipsa periret. Nam si periret natura, perisset simul & vitium. Sed virtute bo∣nitatis omnis natura continetur ne pereat. Adhuc tamen malitia permittitur, in ea videlicet natura ad laudem bonitatis, ex contraria comparatione, & exercitatione virtutum rationabili operatione, & purgationem ipsius naturae: quando absorbebi∣tur mors in victoria, & sola bonitas in omnibus apparebit, & regnabit, & universa∣liter est peritura malitia. Sed de his in quinto latius disputabitur libro. Nulla itaque auctoritas te terreat, ab his quae rectae contemplationis rationabilis suasio edocet. Vera enim auctoritas rectae rationi non obsistit, neque recta ratio verae auctoritati. Ambo siquidem ex uno fonte, divina viz. sapientia, manare dubium non est.

69. Una quidem de naturâ incomprehensibili ineffabilique piè quaerentibus multa concessit, ac tradidit & cogitare & dicere; ne verae religionis studium in omnibus sileat, ut & rudes adhuc in fidei simplicitate doctrinae nutriat, & catholicae fidei aemulis, instructa armatáque divinis propugnaculis munita respondeat. Altera vero, ut simplices adhuc in cunabulis ecclesiae nutriti pie castéque corrigat, ne quid indignum de Deo vel credant, vel aestiment; ne omnia quae S. Scripturae auctoritas de causa omnium praedicat, propriè praedicari aestiment; sive gloriosissima & summa omnium sint, ut vita, virtus, caeterarúmque virtutum nomina; sive media, ut sol, lux, stella, & cuncta quae ex partibus superioribus hujus mundi de Deo praedicantur, seu

ex inferioribus visibilis creaturae motibus; ut specie, nubis splendor, ortus, tonitrus, ros, imber, pluvia: Item, aqua, flumen, terra, petra, lignum, vinea, oliva, cedrus, hyssopus, lilium, homo, leo, bos, equus, ursus, pardus, vermis. Item, aquila, columba, piscis, cete, caeteráque innumerabilia; quae ex natura condita ad naturam conditricem transformatione quâdam figuratâque significatione transferuntur. Eóque mirabilius, non solum ex creatura ad creatorem artificiosa Scriptura translationes fecit; verum etiam ex naturae contrariis; ex insania viz. ebrietate, crapula, oblivione, ira, furore, odio, concupiscentia, caeterisque similibus; quibus minus simplicium animi falluntur, quam superioribus transfigurationibus quae ex natura fiunt. Rationabilis siquidem anima, quamvis admodum simplex, naturalium rerum nomina de Deo praedicari au∣diens propriéque de ipso dici aestimans fallatur, non tamen omnino decipitur; ut eo∣rum quae contra naturam sunt nomina de conditore rerum praedicari auscultans, aut omnino falsa esse judicet, & respuat, aut figurate dicta & concedat, & credat. D. Non ita sum territus auctoritate, aut minus capacium animorum expavesco im∣petum, ut ea quae vera ratio clarè colligit, indubitanterque diffinit, aperta fronte pronuntiare confundar; praesertim cum de talibus non nisi inter sapientes tractan∣dum sit, quibus nil suavius est ad audiendum verâ ratione; nil del••ctabilius ad in∣vestigandum, quando quaeritur; nil pulchrius ad contemplandum, quando invenitur. Sed quid praedicta ratiocinatione moliris nosse expeto.

70. M. Quid tibi viderer his argumentationibus machinari, nisi ut intelligas, quemadmodum significativa rerum vocabula, sive substantiarum sint, sive acciden∣tium, sive essentiarum, translativè, non autem propriè; ita etiam significativa natu∣ralium seu non naturalium naturae conditae motuum verba de natura conditrice translativè, non autem propriè posse praedicari? Si enim essentiarum vocabula, seu substantiarum, feu accidentium, non revera, sed quadam necessitate ineffabilis na∣turae significandae in Deo ponuntur, num necessario sequitur, ut & verba quae essen∣tiarum, substantiarum, accidentium significant motus, propriè de Deo dici non pos∣sint; qui omne essentiam, substantiam, omnéque accidens, omnémque motum, actio∣némque & passionem, & quodcunque de talibus dicitur & intelligitur, & quodcun{que} nec dicitur nec intelligitur & tamen eis inest, incomprehensibili ineffabilique suae naturae excellentia superascendit? Quid enim? Si Deus per metaphoram amor di∣citur, dum sit plusquam amor, omnemque superat amorem; cur non eodem modo amare diceretur, dum motum amoris exuperat, quia nihil praeter seipsum appetit, dum solus omnia in omnibus sit? Similiter si agens & actor, faciens & factor, non jam proprie, sed modo quodam translationis nominatur; cur non & agere & facere, vel agi vel pati eodem locutionis genere praedicaretur? De coeteris autem verbis quae omnes totius mutabilis creaturae motus, seu naturales, seu non naturales, seu intellectuales, seu rationabiles, seu irrationabiles, seu corporales, seu incorporeos, seu locales, seu temporales, rectos, obliquos, angulares, circulares, sphaericos significant, similiter intelligendum esse arbitror. D. Admodum urges me talia rationabiliter fateri, sed auctoritate sanctorum patrum aliquod munimen ad haec roboranda velim inseras.

71. M. Non ignoras ut opinor majoris dignitatis esse quod prius est natura, quam quod prius est tempore. D. Hoc paenè omnibus notum est. M. Rationem priorem esse natura, auctoritatem verò tempore, didicimus. Quamvis enim natura simul cum tempore creata sit; non tamen ab initio temporis atque naturae coepit esse auctoritas. Ratio vero cum natura ac tempore ex rerum principio orta est. D. Et hoc ipsa ratio edocet. Auctoritas siquidem ex vera ratione processit, ratio verò nequaquam ex auctoritate. Omnis autem auctoritas quae vera ratione non approbatur, infirma videtur esse. Vera autem ratio, quum virtutibus suis rata atque immutabilis mu∣nitur, nullius auctoritatis astipulatione roborari indiget. Nil enim aliud videtur mihi esse vera auctoritas, nisi rationis virtute cooperta veritas, & à sacris patribus ad posteritatis utilitatem literis commendata. Sed forte tibi aliter videtur. M. Nullo modo. Ideóque prius ratione utendum est in his quae nunc instant; ac deinde aucto∣ritate.

72. D. Ingredere quovis ordine, tui enim pedissequus sum. M. Num tibi videtur facere & pati sine aliquo motu facientis vel patientis posse esse? D. De fa∣ciente non dubito. Facere enim facientem sine aliquo suo motu posse non video. Quod verò patitur, quomodo moveatur in seipso, non tam clarè cognosco. M. Nonne

vides quia omne quod facit, ad hoc se movet aut movetur, ut id quod appetit facere, ab eo quod non erat, in id quod est moveatur? Nihil enim ab eo quod non erat in id quod est sine suo & alieno motu potest transire, sive illos motus sciat sive nesciat. Non jam dico motum illud generalem communémque, naturalem omnibus creaturis, quo omnia de nihilo in esse moventur; sed usitatum temporibus motum, quo quotidie mutabilis materia, sive natura movente, sive arte, formas quasdam qualitativas accipit. D. Jam perspicio; & meipsum nimiae tarditatis accuso, qui non videbam omne quod patitur, motus suos, seu alienos, seu utrosque, pati. M. Faciens igitur & factum motus suos patiuntur. Nam quod facit, suum motum ad faciendum patitur. Quod verò fit, suum & alienum sustinet. Suum quidem, ex eo quod non erat in id quod est transeundo: alienum verò, quia non est sui motus causa per seipsum, sed facientis se aut naturalis motus, aut libera voluntas, aut quaedam necessitas. Quod fit, ut dixi∣mus, & motum proprium & alienum; quod verò facit, proprium solummodo patitur; quamvis saepe contingat, ut ab alia causa moveatur ad faciendum, qui facit, ut & fa∣ciens & patiens unus atque idem videatur esse. Sed ipse facientis motus, quamvis ex variis causis, sive naturalibus, sive libentibus, sive non libentibus nascatur; propterea proprius dicitur quum non extra ipsum, sed in ipso intelligitur. D. Istuc mihi à te suasum esse non denego. Ideóque quae restant expecto. M. Nullum motum prin∣cipio ac fine carere posse arbitror. Non enim aliter ratio sinit, nisi ut omnis motus ex quodam principio inchoet, & ad quendam finem tendat, in quo dum pervenerit quiescat. Quod apertissimè venerabilis Maximus in tertio capitulo de Ambiguis asserit dicens; Si Deus immutabilis est, ut puta omnium plenitudo, omne autem quod ex non existen∣tibus esse accipit, movetur; merito ad quandam omnino fertur causam. Nam ut alibi docet idem Maximus, causa omnium, eadem finis omnium est. Deus enim principium & causa omnium creaturarum & finis; quum ab ipso & accipiunt, & incipiunt esse, & ad eum moventur, ut in eo quiescant. Idem in eodem cap. paulo post: Eorum quae facta sunt, est motus, sive intelligibilium intelligibilis, sive sensibilium sensibilis. Nullum enim eorum quae facta sunt omnino est immobile. Talem autem motum virtutem vocant natu∣ralem ad suum finem festinantem, qui sacram divinorum mysteriorum scientiam sacrè in∣troduxerunt; aut passionem, id est, motum ex altero venientem ad alterum, cujus finis est im∣passibilitas; aut operationem activam, cujus finis est per se ipsa perfectio. Nullum verò eorum quae facta sunt, suimet finis est, quum neque sui causa est; alioquin & ingenitum, & carens principio, atque incommutabile esset, merito ad nullum quoquo modo habens moveri. Transcen∣deret enim eorum quae sunt naturam; utpote pro nullo esset. Siquidem vera de ipso diffinitio est, quamvis aliena, quae dicit, finis est pro quo omnia; ipse verò pro nullo, neque per se per∣fectio. Alioquin non efficeretur jure plenum, & similiter; & à nullo esse haberet, per se enim perfectum, quemadmodum & incaussale, neque impassibilitas; alioquin & manens, & infinitum, & incircumscriptum esset. Non enim pati naturaliter inest quod universaliter impassibile est, quod neque amatur ab alio, aut movetur ad aliud quid per amorem. Solius enim Dei est finis esse, & perfectio, & impassibilitas, merito incommutabilis, & pleni, & impassibilis. Eorum verò quae facta sunt ad finem principio carentem moveri, omnia enim quaecunque facta sunt, patiun∣tur moveri, sicut ea quae non sunt, per se ipsum motus, aut per se ipsam virtus sunt. Si ergo ea quae genita sunt, rationabilia subsistunt, omnino etiam moventur, utpote ex principio secundum natur am per esse, ad finem; secundum cognitionem per bene esse, mota. Finis enim eorum quae moventur motus; ipsum in eo quod semper esse, bene esse est. Sicut & principium est ipsum esse, quod quidem est Deus; qui & esse dat, & bene esse donat, jure principium &. finis. Ex ipso enim & absolutè moveri nos, ut à principio; & quoquo modo moveri ad se, ut ad finem est. Si autem movetur conrationabiliter sibimet intellectuabiliter; intellectuale omnino etiam in∣telligit. Si autem intelligit, omnino amat quod intelligit. Si amat, patitur omnino ad ipsum, ut amabile, excessum. Si autem patitur, profecto etiam festinat. Si festinat, omnino intendit vali∣dum motum. Si autem intendit validum motum, non stat quousque fiat totum in toto amato, & à toto comprehendatur, libenter secundum voluntatem, salutarem accipiens circumscriptio∣nem, ut totum toto afficiatur circumscribente; ut nihil omnino restet velle ex seipso seipsum to∣tum cognoscere valendo circumscriptum, sed ex circumscribente. Sicut aër per totum illumi∣natur lumine; & igne ferrum totum liquefactum. Vidésne quomodo praedictus venerabilis Magister omnem motum non nisi his quae à principio inchoant, & per naturale mo∣tum ad finem suum tendunt, edocet inesse? ipsumque naturalem motum tripliciter diffiniat sic: Motus est virtus naturalis ad suum festinans finem. Vel sic; Motus est

passio ex altero veniens ad alterum, cujus finis est impassibilitas. Aut sic; Motus est operatio activa, cujus finis est per seipsam perfectio. Quod autem dixit, motus est passio ab altero veniens ad alterum, dum de naturali motu intelligitur, non ita est intelligendum ut aliud sit principium ex quo passibilis motus, id est, motum suum patiens inchoat, & aliud finis quem appetit; dum omnium quae naturaliter movent principium & finis unum sit. Est enim Deus à quo, & per quem, & ad quem moventur omnia. Sed quia alius intellectus principii, & alius intellectus finis, ideoque quasi alterum & al∣terum, ipsi duo intellectus dicuntur, dum circa unum omnium principium & finem versantur; verbi gratia, veluti si quis dixerit ab intellectu principii ad intellectum finis in Deo.

73. Deinde considera, quia omne quod principio caret & fine, omni quoque motu carere necesse est. Deus autem 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, sine principio est; quia nil eum praecedit, nec eum efficit ut sit. Nec finem habet, quum infinitus est; nil enim post eum intelligitur, dum terminus omnium sit ultra quem nihil progreditur. Nullum igitur motum recipit. Non enim habet qua se moveat; dum plenitudo, & locus, & perfectio, & statio, & totum omnium sit, immo & plusquam plenitudo & perfectio, plusquam locus & statio, plusquam totum omnium est. Plus enim est quam quod de se dicitur & intelligitur, quovis modo & dicatur quid de eo, & intelligatur. D. Haec mihi clarè lucescunt ut opinor. M. Si igitur omnem motum creaturae distribuis▪ Deum verò liberum omni motu facis, tantaene tarditatis es, ut ei à quo omnem mo∣tum abstrahis, facere vel pati tribuas; cum ista duo indubitanter non nisi in his quibus motus inest, fieri posse prioribus rationabilibus conclusionibus, ut arbitror, non in∣cautè dederis? D. De pati nullo modo dubitârim: Impassibilem namque Deum esse omnino & credo & intelligo; passionem dico quae opponitur facere, id est, fieri. Quis enim dixerit aut crediderit, quanto magis intellexerit, Deum pati fieri, dum creator sit, non creatura? Dum enim, ut jamdudum inter nos confectum est, fieri Deus dicitur, figuratâ quâdam locutione dici manifestum est. Fieri siquidem aestimatur in creaturis suis universaliter, dum in eis non solum intelligitur esse, sine quo esse non possunt; sed & eorum essentia sit. Esse enim, omnium est: Superesse autem, divinitatis, ut Sanctus ait Dionysius. Dicitur etiam in animabus fidelium fieri, dum aut per fi∣dem & virtutem in eis concipitur, aut per fidem quodam modo inchoat intelligi. Nil enim aliud est fides, ut opinor, nisi principium quoddā ex quo cognitio creatoris in natura rationabili fieri incipit. De facere vero nondum clare video, totam San∣ctam Scripturam, catholicámque fidem factorem omnium Deum fateri audiens. M. Facere sine motu facientis esse non posse, jam dedisti. D. Dedi. M. Aut igitur motum Deo dabis, sine quo facere non intelligitur, aut simul & motum & facere ab eo auferes.

74. Haec enim duo inter ea quae simul sunt, computantur; simúlque oriuntur & occidunt. D. Motum Deo dare non possum, qui solus immutabilis est, nec habet quo, vel ad quid se moveat, cum in ipso sint omnia, immo cum sit ipse omnia. Facere verò ab eo auferre non possum, cum sit factor omnium. M. Segregabis ergo motum & facere. D. Ne id quidem; dum inseparabilia esse à se invicem video. M. Quid ergo facturus eris? D. Nescio; atque ideò ut viam quandam mihi aperias, summâque hâc difficultate me liberes, obnixè supplico. M. Accipe igitur hunc ratiocinandi progressum. Quid tibi videtur? num Deus erat prius quam omnia faceret? D. Vi∣detur mihi fuisse. M. Accidens ergo ei erat facere. Nam quod ei coaeternum non est, atque coessentiale; aut aliud extra eum est, aut ei accidens. D. Aliud praeter eum & extra eum esse non crediderim: in ipso enim omnia sunt, extra ipsum nihil est; nullum ei accidens temere dederim. Alioquin simplex non est, sed ex essentia & ac∣cidentibus quaedam compositio. Nam si aliud cum ipso intelligitur quod ipse non est, aut si quippiam ei accidit, profectò neque infinitus est, neque simplex; quod fides catholica, veráque ratio firmissimè denegat. Fatetur enim Deum infinitum esse, & plusquam infinitum; infinitas enim in finitorum est: & simplicem, & plusquam simpli∣cem, omnium enim simplicium simplicitas est. Et cum ipso nihil esse credit vel intelli∣git; quum ipse est ambitus omnium qu•• sunt, & quae non sunt, & qu•• esse possunt, & qu•• esse non possunt; & quae ei contraria seu opposita videntur esse, ut non dicam similia & dissimilia. Est enim ipse similium similitudo, & dissimilitudo dissimilium, opposi∣torumque oppositio, & contrariorum contrarietas. Haec enim omnia pulcra ineffa∣bilique

harmonia in una concordia colligit, atque componit. Nam quae in partibus universitatis opposita sibimet videntur atque contraria, & à se invicem dissona; in generalissima ipsius universitatis harmonia, & considerantur convenientia, conso∣náque sunt. M. Rectè intelligis, & vide ne quid de his quae nunc dederis, de caetero te de disse paeniteat. D. Ingredere, quovis ordine te sequar, & quodcunque jam con∣cessero, non repetam. M. Deus ergo non erat priusquam omnia faceret? D. Non erat. Si enim esset, facere ei omnia accideret. Et si ei accideret omnia facere; mo∣tus & tempus in eo intelligeretur. Moveret enim se ad ea facienda quae jam non fe∣cerat, temporéque praecederet actionem suam, quae nec sibi coessentialis erat, nec co∣aeterna. M. Coaeternum igitur est Deo suum facere, & coessentiale? D. Ita credo & intelligo. M. Duóne quaedam sunt, Deus & suum facere, h. e. sua actio, an unum simplex atque individuum? D. Unum esse video. Deus enim numerum in se non recipit, quum solus innumerabilis est, & numerus sine numero, & supra omnem nu∣merum causa omnium numerorum. M. Non ergo aliud est Deo esse, & aliud fa∣cere, sed ei esse id ipsum est & facere. D. Huic conclusioni resistere non audeo. M. Cum ergo audimus Deum omnia facere, nil aliud debemus intelligere, quam Deum in omnibus esse, hoc est, essentiam omnium subsistere. Ipse enim solus per se verè est, & omne quod verè in his quae sunt dicitur esse, ipse solus est. Nihil enim eorum quae sunt, per se ipsum verè est. Quodcunque autem in eo verè intelligitur, parti∣cipatione ipsius unius qui solus per seipsum est, accipit. D. Nec hoc negare velim. M. Vidésne ergo quemadmodum vera ratio categoriam faciendi ex natura divina penitus segregat, mutabilibúsque ac temporalibus, principióque ac fine carere non valentibus distribuit? D. Hoc quoque clarè perspicio, etiam nunc nullam catego∣riam in Deum cadere, incunctanter intelligo.

75. Quid igitur? Num eâdem ratione debemus inspicere omnium verborum, quae Sancta Scriptura de divina natura praedicat, virtutem; ut nil aliud per ea aestime∣mus significari, praeter ipsam simplicem, incommutabilem, incomprehensibilemque omni intellectu ac significatione divinam essentiam & plusquam essentiam? Verbi gratia, dum audimus Deum velle, & amare aut diligere, videre, audire, caeteráque verba quae de eo praedicari possunt, nil aliud oportet nos cogitare, nisi ineffabilem ipsius essentiam atque virtutem connaturalibus nobis significationibus suaderi, ne in tantum vera ac pia Christiana religio de creatore omnium sileat, ut nil de eo fari au∣deat ad simplicium animorum instructionem, haereticorúmque semper veritati insi∣diantium, eámque eruere laborantium, minúsque in ea eruditos fallere appetentium, refellendas astutias. Non aliud itaque Deo esse & velle, & facere & amare, & dili∣gere, & videre, caeteráque hujusmodi quae de eo, ut diximus, possunt praedicari; sed haec omnia in ipso unum id ipsumque accipiendum, suámque ineffabilem essentiam eo modo quo se significari sinit, insinuant. D. Non aliud quidem. Ubi enim est vera, & aeterna, & insolubilis per se ipsam simplicitas, ibi aliud, & aliud, multum, diver∣súmque fieri impossibile est.

76. Vellem tamen apertius mihi suadeas, ut clare videam, dum audio Deum amare vel amari, nil aliud nisi ipsius naturam sine ullo motu amantis vel amati intel∣ligam. Cum enim hoc mihi fuerit suasum, nullo modo haesitabo ubicunque legero seu audiero, ipsum velle vel desiderare & desiderari, diligere & diligi, videre & vi∣deri, appetere & appeti, movere similiter & moveri. Haec omnia uno eodemque accipienda sunt intellectu. Ut enim voluntas, & amor, & dilectio, visio, desiderium quoque & motus, dum de eo praedicantur, unum id ipsúmque nobis insinuant; ita verba seu activa, seu passiva, seu neutralia sint, & cujuscunque modi significatione proferantur, nulla intelligentiae differentia intelliguntur discrepare, ut opinor. M. Nec in talibus deceptum te reor; ita enim possunt••ut arbitraris. Primùm igitur hanc amoris diffinitionem accipe. Amor est connexio aut vinculum, quo omnium rerum universalitas ineffabili amicitia insolubilique unitate copulatur. Potest etiam sic diffiniri. Amor est naturalis motûs omnium rerum quae in motu sunt finis, quie∣táque statio, ultra▪ quam nullus creaturae progreditur motus. His diffinitionibus aperte Sanctus Dionysius astipulatur, in amatoriis hymnis sic dicens; Amorem sive divinum, sive angelicum, sive intellectualem, sive animalium, sive naturalem dicamus, unitivam quandam & continuativam intelligamus virtutem: superiora quidem moventem in providentiam infe∣riorum, & aequiformia iterum in sociabilem vicissitudinem, & novissima subjecta, ad meliorum

suppositorum conversionem. Idem in eisdem: Quum ex uno multos amores ordinavimus, nunc iterum omnes in unum & complicitum amorem, & omnium ipsorum patrem convolvamus simul & congregemus ex multis, primò in duas comprehendentes amatorias universaliter virtutes, quarum potentatur & principatur omnino ex omnium summitate omnis amoris immensurabilis causa, & ad quam extenditur connaturaliter unicuique existentium & existentibus omnibus universalis amor. Item in eisdem: Age nunc, & has iterum, hoc est, amoris virtutes in unum congregantes, dicamus, Quia una quaedam est simplex virtus, seipsam movens ad unitivam quan∣dam temperantiam ex optimo usque existentium novissimum, & ab illo iterum consequenter per omnia usque ad optimum; ex se ipsa, & per se ipsam, & ad seipsam, seipsam reducens: & in seipsam semper eodem modo revoluta. Meritò ergo amor Deus dicitur, quia omnis amoris causa est, & per omnia diffunditur, & in unum colligit omnia, & ad seipsum ineffabili re∣gressu revolvitur, totiúsque creaturae amatorios motus in seipso terminat. Ipsa quoque divinae naturae in omnia quae in eâ, & ab eâ sunt, diffusio omnia amare di∣citur, non quia ullo modo diffundatur, quod omni motu caret, omniáque simul im∣plet; sed quia rationabilis mentis contuitum per omnia diffundit & movet, dum dif∣fusionis & motus animi causa sit ad eum inquirendum & inveniendum, & quantum possibile est intelligendum, quia omnia implet ut sint, & universalis veluti amoris pacifica copulatione, in unitatem inseparabilem, quae est quod ipse est, universa col∣ligit, inseperabiliter{que} comprehendit. Amari▪item dicitur ab omnibus, quae ab eo sunt, non quod ab eis aliquid patiatur, qui solus impassibilis est; sed quia eum omnia appe∣tunt, ipsiusque pulcritudo omnia ad se trahit; ipse enim solus vere amabilis est, quia solus summa & vera bonitas & pulcritudo est; omne siquidem quodcunque in Crea∣turis verè bonum, vere{que} pulcrum & amabile intelligitur, ipse est. Sicut enim nullum bonum essentiale est, ita nullum pulcrum seu amabile essentiale, praeter ipsum solum.

77. Sicut ergo lapis ille, qui dicitur magnes, quamvis naturali suâ virtute fer∣rum sibi propinquans ad se attrahat, nullo modo tamen, ut hoc faciat, se ipsum mo∣vet, aut à ferro aliquid patitur quod ad se attrahit; ita rerum omnium causa, omnia quae ex se sunt, ad seipsam reducit sine ullo sui motu, sed solâ suae pulcritudinis vir∣tute. Hinc idem Sanctus Dionysius inter caetera ait; quare autem Theologi Deum aliquando quidem Amorem, aliquando verò Dilectationem, aliquando amabile & delectabile vocant; con∣clusit Sermonem sic dicens; quia eo quidem movetur, eo verò quidem movet. Quam con∣clusionem aptius venerabilis Maximus exponens, ait: ut amor quidem subsistens dicitur & dilectio, movetur; ut vero amabile & dilectum, movet ad seipsum omnia amoris & dilectionis acceptiva. Et planius iterum proferendum; Movetur quidem, quasi conjunctionem ingerens inseparabilem, amoris & dilectionis eorum acceptivus; movet autem, quasi attrahens per natu∣ram eorum quae in se ipsum moventur desiderium, & iterum movet moveturque, quasi sitiens sitiri, & amans amari, & diligens diligi. Nam & lux ista sensibilis quae totum visibi∣lem implet mundum, dum sit semper immobilis, quamvis vehiculum ejus, quod Solare corpus dicimus, per media Aetheris spatia circa terram aeterno motu volvatur, ipsa vero lux ab ipso vehiculo, veluti quodam fonte inexhausto, manans, ita totum mun∣dum radiorum suorum immensurabili diffusione perfundit, ut nullum locum relin∣quat quo se movet, manetque semper immobilis: ubique enim mundo est plena sem∣per & integra, nullum locum deserens vel appetens praeter portiunculam quandam inferioris hujus aëris circa terram, quam ad capiendam umbram telluris quae Nox di∣citur relinquit; omnium tamen animalium lumen sentire valentium obtutus movet, & ad seipsam attrahit, ut per eam aspiciant quantum aspicere possint, quod aspicere pos∣sint, ideoque moveri putatur, quia radios oculorum ut ad se moveantur promovet, hoc est, oculorum motionis ad videndum causa est. Et ne mireris audiens naturam lucis (quae est ignis) totum mundum sensibilem implere, immutabiliterque ubique esse: nam & Sanctus Dionysius hoc docet in libro de Coelesti Hierarchiâ, Sanctus item Basilius in Examero eadem affirmat; substantiam quidem luminis ubique esse, in mundi vero luminaribus, sive magnis, sive parvis, naturali quadam operatione perrumpere, non ut so∣lum illuminet, sed ut motibus coelestium corporum omnium tempus distinguat. Quid dicam de artibus quas sapientes liberales appellant disciplinas, quae dum in semetipsis planè integrae immutabilesque permanent, moveri tamen dicuntur quoniam rationabilis animi contuitum ad se quaerendas inveniendasque promovent, & ad se considerandas attrahunt; ita ut ipsae dum per se, ut diximus, immutabiles sint, moveri tamen in mentibus sapientum videantur cum eas moveant. Et multa alia in quibus divinae vir∣tutis

obscura conspicitur similitudo: ipsa enim est super omnem similitudinem, omneque excellit exemplum; quae dum per se, & in se immutabiliter aeternaliterque stat, movere tamen omnia dicitur, quoniam per eam, & in eâ omnia subsistunt, & ex non esse in esse adducta sunt; essendo enim est (omnia vero de nihilo ad esse proce∣dunt) & ad se omnia attrahit: moveri quoque dicitur, quoniam seipsam ad seipsam movet, ac per hoc seipsam movet ac veluti à seipsâ movetur: Deus itaque per seipsum Amor est, per seipsum Visio, per seipsum Motus; & tamen neque Motus est, neque Visio, neque Amor; sed plus quam Amor, plus quam Visio, plus quam Motus: & est per seipsum Amare, Videre, Movere: nec tamen est per seipsum Amare, Videre, Movere; quia est plus quam Amare, Videre, Movere: item per seipsum Amari est, Viderique, Moverique; non tamen per sepsum Moveri est, nec Videri, nec Amari; quo∣niam plus est quam ut possit Amari, & Videri, & Moveri. Amat igitur seipsum & amatur à seipso, in nobis & in seipso: nec tamen amat seipsum, nec amatur à seipso, in nobis & in seipso: sed plus quam amat & amatur in nobis & in seipso. Videt se∣ipsum & videtur à seipso, in seipso & in nobis: nec tamen videt seipsum, nec vi∣detur à seipso, in seipso & in nobis; quia plus quam videt & videtur in seipso & in nobis. Movet seipsum & movetur à seipso, in seipso & in nobis; nec tamen movet se∣ipsum, nec movetur à seipso in seipso, & in nobis, quia plus quam movet & movetur in seipso & in nobis.

78. Et haec est cauta & salutaris & Catholica de Deo praedicanda professio, ut prius de eo juxta catafaticam, id est, affirmativam omnia sive nominabiliter, sive ver∣baliter praedicemus, non tamen propriè sed translativè: deinde ut omnia quae de Deo praedicantur per catafaticam, eum esse negemus per apofaticam, id est, negationem, non tamen propriè sed translativè; verius enim negatur aliquid eorum, quae de eo praedicantur esse, quàm affirmatur esse; deinde super omne quod de eâ praedicatur, superessentialis natura, quae omnia creat, & non creatur, superessentialiter super∣laudanda est. Quod ergo Deus verbum caro factum suis discipulis ait; non vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis: vera ratio cogit nos aliis similibus similiter credere, dicere, intelligere; non vos estis qui amatis, qui videtis, qui mo∣vetis, sed spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis veritatem de me & patre meo & seipso, ipse amat & videt me, & patrem meum & seipsum in vobis, & movet in vobis seipsum, ut diligatis me & patrem meum: si ergo seipsam Sancta Trinitas in nobis & in seipsâ amat, seipsum & videt & movet; pro certo à seipsâ amatur, videtur, movetur, secundum excellentissimum modum nulli Creaturae cognitum, quo seipsam & amat, & videt & movet; & à seipsâ in seipsâ, & in creaturis suis amatur, videtur, movetur, cum sit super omnia quae de se dicuntur; de ineffabili enim quis & quid potest fari, cujus nec nomen proprium, nec verbum, nec ulla vox propria invenitur, nec est, nec fieri potest, qui solus habet immortalitatem & lucem habitat inaccessibilem. Quis enim cognovit intellectum Domini? Sed priusquam praesentem disputationem termi∣nemus, Sancti Dionysii de Divino statu motuque capitulum visum est mihi huic loco inferendum, si tibi videtur.

79. D. Videtur plane, atque hâc novissimâ ratiocinatione ab omni ambigui∣tate purgatum me video. M. In libro de Divinis nominibus, reliquum autem, inquit, ut de divino statu sive de se dicamus: quid autem aliud praeter manere ipsum in seipso Deum? & immobili naturali immutabilitate immo defixum esse, & supercollocari secundum eadem & circa id ipsum & similiter operari, & secundum stabilissimum ipsum ex seipso omni modo subsiste∣re, & secundum id ipsum intransmutabilem & universaliter immutabilem, & haec superessentia∣liter. Etenim ipse est omnium stationis, & aedificati & aedificationis causalis, qui est super omnem aedificationem & stationem; & in seipso omnia constituit, & propriorum bonorum statione immo∣bilia & custodita. Quid autem & cum iterum Theologi, & in omnia pervenientem & muta∣bilem dicunt immutabilem, nonne divinitus & hoc intelligendum? Moveri enim ipsum pie arbi∣trandum, non secundum delationem, aut alienationem, aut alternationem, aut conversionem, aut localem motum, non rectum, non circulariter ferentem, non ex ambobus, non intelligibilem, non amabilem, non naturalem, sed in essentiam dicere Deum & continere omnia, & universaliter omnibus providere, & adesse omnibus omnium immensurabili circumstantiâ, & in existentia omnia providis processionibus, & operationibus. Sed & motum Dei immutabili divinitus ra∣tione concedendum laudare, & rectus quidem inflexibilis intelligendus, & inrevocabilis processio operationum, & ex ipso omnium generatio. Elicoeides vero, id est, obliquus stateralis seu pon∣deralis

processio, & fertilis status; quod autem secundum cyclum, id ipsum, & media & extrema continens & continenda continere; & in ipsum ab ipso provenientium conversio. D. Ordo exigit, ut video, ut brevem complexionem de eo quod agere, & pati seu facere, & fieri de Deo propriè praedicare nemo valeat colligas, & sic terminum libello imponas. M. Jamdudum dedisti, ni fallor, non aliud Deo esse & agere seu facere, sed unum atque id ipsum ei est & esse, & agere, & facere; non enim recipit simplex natura intellectum Substantiae & Accidentium.

80. D. Inconcusse quidem dedi. M. Ut igitur de eo praedicatur esse, dum non sit propriè esse, quoniam plus est quam esse, & causa omnis esse & essentiae, ita etiam de eo dicitur agere & facere, dum sit plus-quam agere & facere, & causa omnium faciendi & agendi sine ullo motu, qui secundum accidens possit intelligi super omnem motum; omnium namque motuum, omniumque accidentium, sicut & omnium essen∣tiarum, causa est atque principium. D. Et hoc indubitanter concesserim. M. Quid igitur aliud restat; nisi ut intelligas omnino necesse esse, ut quemadmodum ab ipso & esse, & agere, & facere propriè aufertur; ita & pati & fieri auferatur. Quod enim agere & facere non recipit, quomodo pati & fieri recipere possit non video. D. Fige limitem libri, sat enim est in eo complexum.

Explicat Liber Primus
ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΝ.