S. Cæcilii Cypriani Opera recognita & illustrata a Joanne Fello, Oxoniensi episcopo. Accedunt Annales Cyprianici, sive, Tredecim annorum, quibus S. Cyprianus inter Christianos versatus est, brevis historia chronologicè delineata a Joanne Pearsonio, Cestriensi episcopo.

Annales Cyprianici.

A. D.	Praesente & Albino.	Period Jul.
CCXLVI.	COSS.	4959.

• ERAT in Africa vir haud obscurus, qui & Cy∣prianus, & Tascius vocabatur, ut seipsum no∣minat Epistola ad Pupienum; & ut eum nominasse Proconsulem, tradunt Acta passionis; & populum praeterea Carthaginiensem, Pontius. Unde decre∣tum quod hactenus Gelasio Papae tributum est: Opus∣cula Tatii Cypriani Apocrypha. Hic autem postquam ma∣gnam sibi gloriam ex rtis oratoriae professione quaesierat, ut loquitur Lactantius, ad fidem Christianam conver∣sus est: unde S. Augustinus, Nonne aspicimus quanto auro, & argento, & veste suffarcinatus exierit ex AEgypto Cyprianus doctor suavissimus, & martyr beatissimus. Et quidem in ipsa urbe Carthagine fidem suscepit, ut ipse testatur Epistola ad Clerum Carthaginiensem da∣ta, dum ait. Ubi enim mihi aut melius possit esse, aut lae∣tius, quam illic, ubi me Deus credere voluit & crescere? Unde legimus apud Suidam, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Conversus autem est opera Caecilii presbyteri Carthaginiensis, qui eumad agnitionem verae divinitatis, a seculari errore corre∣xit, cum priusidololatriae assertor fuisset, ut testatur Hie∣ronymus. Unde quasi in familiam devini senis assum∣tus praenomen Caecilii postea sortitus est. Ut pa∣tet ex forma Proscriptionis. Si quis tenet vel possidet de bonis Caecilii Cypriani Episcopi Christianorum: quod & Hie∣ronymus testatur. Hunc Caecilium fuisse aliquando Diadumeni Imperatoris Magistrum, inanis Baronii conjectura est; cum Afer ille rhetor nec Caecilius nec Caecilianus apud Capitolinum, quem unicum pro sua sententia adducit; sed Caelianus scribatur etiam in omnibus vetustis membranis teste Casaubono. Idem Cardinalis jam senem ad Christum esse conver∣sum Cyprianum docet; cum Pontius, quamvis per tredecim ferme annos post conversionem multa ac dura pussus sit, nunquam senectutis mentionem fa∣ciat. Adhibet quidem Baronius Cypriani testimo∣nium ad hanc rem minime idoneum; Ita enim ipse ad Donatum: Quipossibilis, aiebam, est tanta conversio, ut repente & perniciter excutur quod genuinum situ materiae naturalis obduruit, vel usurpatum diu senio vetustatis inole∣vit. ubi summus ille Orator non de sua aetate, sed de consuetudine peccandi longo usu roborata, loqui∣tur. Sane Pontius narrat fuisse illi contubernium Caecilii & aetate tunc; & honore presbyteri; quod indicat Cyprianum ipsum eo tempore ut non hono∣re ita nec aetate fuisse presbyterum, hoc est, senem.
• II. Dum Cyprianus pro Ecclesiae more adhuc Ca∣techumenus erat; sive ut loquitur Pontius, inter fidei suae prima rudimenta, operam dedit ut continentiam tuere∣tur: unde porro Cardinalis obiter tradit cum tunc se∣culo nuncium remisisse; carissima conjuge & dul∣cissimis liberis, commendatis illis Caecilio presbyte∣ro, relictis; eminentioris vitae iter confestim arri∣puisse. Qua observatione, & id quod falsum est, asserit; & quod verum est, dissimulat. Nihil de uxore, aut liberis Cypriani dixit Pontius; nihil ipse, aut alius quispiam; uxoratum quidem fuisse unquam, non constat. Loquitur quidem Pontius de uxore & liberis Caecilii, quos ille usque ad vitae extremum diem secum habuit, licet presbyter esset. Denique, inquit, illi (nempe Caecilius) demulsus ejus (scilicet Cypriani) obsequiis, in tantum dilectionis immensae meri∣to provocatus est, ut de seculo excedens, arcessitione jam pro∣xima commendaret illi (nempe Cypriano) conjugem & liberos suos; & quem fecerat de sectae communione partici∣pem, postmodum faceret pietatis haeredem. Haec Pontius de conjuge & liberis, non Cypriani; sed Caecilii, qui Cyprianum Christianum fecerat. Atque hunc locum ita intelligi debere, tum res ipsa, tum verba praecedentia perspicue demonstrant. Erant quippe tunc temporis, quemadmodum antea, presbyteri in Ecclesia Africana conjugati, ut hic Caecilius, & No∣vatus qui uterum uxoris calce percussit; quibus addi fortasse debent Felix cum uxore Victoria; & Nu∣midicus, qui uxorem adhaerentem lateri suo concre∣matam laetus aspexit ipse semiustulatus; quod hinc observari noluit Cardinalis. Quod nec alii obser∣vare voluerunt, qui affirmare non dubitant, Epi∣scopos, presbyteros, & diaconos ex Ecclesiae disci∣plina, usu ab Apostolicis temporibus derivato, fir∣mata; perpetuam continentiam servasse. Cyprianus quidem continentiam a primordio fidei suae impri∣mis tueri studuit, antequam de sacris Ordinibus co∣gitabat, quod ei majori laudi fuisse putandum est, si in virili & florente aetate fidem susceperit, non in senectute, ut existimavit Baronius; nec illud tan∣tum tam mature praestitit, sed etiam tum distractis rebus suis, ad indigentiam pauperum sustentandam tota praedia pretio dispensavit; etiam hortos suos ven∣didit, qui postea Dei indulgentia restituti sunt: un∣de Pontius, Quid autem circa pauperes Episcopus faceret, quos catechumenus diligebat?
• III. Haec ante hujus anni Pascha contigisse puto, dum inter catechumenos mansit Tascius Cyprianus; baptizatus autem videtur inter Pascha & Pentecosten. Nam ut observat Tertullianus presbyter Africanus, Diem baptismo solenniorem Pascha praestat, cum & passio Domini, in quam tinguimur, adimpleta est. Exinde Pen∣tecoste ordinandis lavacris latissimum spatium est. Quo & Domini resurrectio inter discipulos frequentata est. Ubi Pentecoste non unum tantummodo diem denotat, sed quinquaginta dies a Paschate usque ad festum Pentecostes inclusive numerando clare complectitur: quo temporis spatio catechumeni, sive adulti ad Christianam fidem conversi & instituti, legitimo & solenni baptismo tingi solebant. Quae de aliis paucis diebus, quibus illud sacramentum in aligui∣bus Ecclesiis solenniter celebrari solebat, afferri pos∣sunt exempla, aetate Tertulliani longe posteriora sunt. Quare intra hoc temporis spatium ordinandis lavacris in Ecclesia Africana deputatum, Cyprianum solenniter baptizatum fuisse perquam credibile est; & ab illo sanctissimo lavacro novi natalis ascenden∣tem primas manus aqud matrem cum fratribus aperuisse, ut idem Tertullianus loquitur.
• IV. Nec Cyprianus post baptismum diu silere, aut artem, qua tantopere excelluit, celare potuit. Sub autumno enim hujus anni scripsisse videtur E∣pistolam, sive Libellum potius, ad Donatum & in Oratoria professione & in baptismo socium; cujus exordium ita celebrat Ruffinus Prologo in Origenis Homilias in Numeros. Utar verbis tibi, Frater, beati martyris; Bene admones, Donate carissime. In quo opu∣sculo Christianae religionis vim atque virtutem mire extollit, & stylo plane oratorio depingit. Tempus anni ipse indicat, dum indulgente vindemia, & ad lenes auras blandientis autumni se scripsisse memorat. Quam∣vis enim certo id colligi ex his verbis non potest, si modum scribendi consideremus, cui licentia concedi solet quodvis anni tempus rhetorice describendi; haud tamen diu post baptismum suum haec ab eo scripta esse autumo, tum quod baptismum tanquam praecipuam orationis partem proponit; tum quod iilam ita pro∣positam verbis quamplurimis & sententiis artem ipsam quam nuper excoluerat nimis redolentibus prosequi∣tur; tum denique quod S. Augustinus primum hoc ejus opus fuisse indicat; dum reliquas, consequentes literas appellat, de doctrina Christiana, l. 4. c. 1. Quare hoc opusculum scripsit, aliaque multa fecit ad∣huc plebeius; quae nos ignorare voluit Pontius.

A. D. CCXLVII.

Philippo Imp. II. & Philippo Coes. COSS.

Period. Jul. 4960.

DIonysius, alius Rhetor apud Graecos sane prae∣clarus, & Origenis aliquando discipulus, (cu∣jus in his Annalibus saepe mentio facienda est) fit Episcopus post Heraclam Alexandrinus. Euse∣bius Hist. lib. VI. c. 35. Anno Philippi tertio, cum He∣raclas post sedecim praesidentiae annos obiisset, Episcopatum Ale∣xandrinae Ecclesiae suscipit Dionysius. In Chronico quidem, anno Philippi quinto haec assignat, sed errore mani∣festo; dum septem annos imperii Philippo tribuit, qui quinque tantum integros imperavit, ut postea probabitur. Et ipse Eusebius Hist. lib. VII. cap. 28. tradit Dionysium obiisse duodecimo anno Gallieni, cum septendecim annis Alexandrinae Ecclesiae prae∣fuisset. Cui merito hic credendum est; quia rerum Alexandrinae Ecclesiae eo seculo maxime peritus fuis∣se censendus est, propter ea quae tunc Origeni suo contigerunt. De annis septendecim consentit Indi∣culus Nicephoro tributus, qui hic obiter emendan∣dus est. Nam in editione Parisiensi ex codice valdo corrupto facta, legimus; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. pro quibus omnino legendum est, ex codice MS^o. Londinensi. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Demetrius annis 43. Heraclas annis 16. Male in Versione Eusebii Ruffiniana, Heraclas apud Alexandriam sexto anno Episco∣patus sui diem obiit. pro decimo sexto. Male Baronius ex alia versione legebat undecim annis pro sedecim. Tunc autem sequitur, in MS^o. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Dionysius, qui sub Imperatore Vale∣riano in exilium actus fuit, annis 17. Hic igitur Diony∣sius, Cypriano synchronus, arte oratoria pariter cla∣rus, iisdem persecutionibus exagitatus, paribus exi∣liis multatus, iisdem fidei controversiis immistus, li∣teris ad eosdem Praesules & Presbyteros Romanos da∣tis, certissimum rebus Cyprianicis testimonium prae∣buit; nobisque etiamnum ejus Fragmenta ab Eusebio conservata, maxime exploratam istarum persecurio∣num distinctionem, & Imperatorum erga Christia∣nos animum aut benevolum aut exulceratum reprae∣sentant; quae sunt ad horum temporum intervalla rite disterminanda, prorsus accommodatissima.

II. Cyprianus hoc etiam anno multa adhuc ple∣beius fecit; & quidem, ut puto, Libellum de Va∣nitate idolorum conscripsit; tum quod illius non me∣minit Pontius dum secessum Episcopi sui excusat; tum quod tales libri Apologetici pro Christianis adversus Gentes à viris eruditis ad fidem conversis scribi sole∣rent. Nam omnibus catechumenis & recens bapti∣zatis, ut hoc ipso tempore contra Celsum scribit Ori∣genes, vanitas idolorum inculcari solebat, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 , & ipsa Libelli textura, qui dum tria capita persequitur, nihil in illis singulare habet; non alii quam huic tempori eum assignandum esse per se often∣dere videatur. Denique de hoc argumento quam pri∣mum scribere voluisse videtur Cyprianus, quod ipse antea idololatriae assertor fuisset, ut tradit Hieronymus.

III. Sub finem hujus anni, mense, ut opinor, Decembri, presbyter factus est; & multa quidem presbyter fecit, ut testatur Pontius. Aliquandiu igi∣tur presbyteratus ordine gavisus est, antequam ad Episcopatum evectus est. Unde Hieronymus in Ca∣talogo, Post non multum temporis electus in presbyterum, etiam Episcopus Carthagintensis constitutus est. Uti Euse∣bius in Chronico, Cyprianus, primum rhetor, dein pres∣byter, ad extremum Carthaginiensis Episcopus, martyrio co∣ronatur. Quae & ex Eusebio, sive Hieronymo, tum Prosper, tum Cassiodorus pariter exhibent. Et ta∣men D. Blondellus in Apologia pro sententia Hiero∣nymi contra expressam de Cypriano Hieronymi sen∣tentiam, docere Pontium tradit, Cyprianum mox a sacro lavacro ad Episcopalem thronum raptum esse: cum Pontius cujus egregium volumen & vidit & laudavit Hieronymus, diserte doceat, post baptismum multa eum adhuc plebeium, antequam scilicet presbyter factus est, multa jam presbyterum fecisse, nempe antequam Episcopus constitutus est. Mirum enim est, quod hic comminiscitur Blondellus, tradidisse Pontium: Vitae Cypriani a baptismo statum bipartitum; pri∣mum inter plebeios, secundum in presbyterio; quasi Episco∣patum presbyterii nomine significasset, quod apud veteres prorsus inauditum est; sed & verba Pontii, quae huc trahit, plane contrarium evincunt; presbyte∣rium & sacerdotium statim accepit; non tantum presbyte∣rium, sed & sacerdotium. Illis enim verbis duo ordi∣nes sive gradus aperte significantur atque plane distin∣guuntur; quorum unum post alterum statim obtinuit. Per presbyterium enim, presbyteratus ordinem sive presbyterorum consortium; per sacerdotium, Epis∣copatum hic intelligi pro certo haberi debet. Eum sensum verba proxime sequentia omnino postulant, Quis enim non omnes honorum gradus crederet tali mente cre∣denti? Pontius etiam ipse mentem suam paulo inferius clarius adhuc explicat, cum de proscriptione Cypria∣ni post Episcopatum loquens ait, Potuisset quidem tunc pro velocitate qua semper omnia consecutus est, etiam martyrii circa eum debita corona properare. Quis enim non videt, hanc velocitatem qua semper omnia consecutus est, ad omnes honorum gradus, quos eum statim accepisse ante dixerat, signanter respicere? Neque etiam dubito quin inter illos omnes gradus, diaconatus numerari debeat, licet eum nec Pontius, nec alius quispiam diaconum fuisse disertis verbis testetur. Nam & ve∣tus consuetudo quae tunc in Ecclesia viguit hoc etiam postulat; idemque mihi innuere videntur obscura illa verba, Erat sane illi, etiam de nobis, contuberniúm viri & laudabilis memoriae Caecilii, & aetate & honore presbyteri. Cum enim illa scripserit Pontius, qui diaconus tan∣tum fuit, etiam de nobis aliter interpretari non possum quam etiam cum diaconus, sive de nostro ordine fuit. Quare circa finem hujus anni ordinem presbyteratus adeptum esse Cyprianum, aut pro certo, aut pro ve∣risimillimo habendum est.

A. D. CCXLVIII.

Philippo III. & Philippo II. COSS.

Period. Jul. 4961.

• S. Cyprianus hoc anno non pauca ex multis pres∣byter fecit; & cum jam studio Scripturarum ma∣xime incubuisset, multa ad veterum exempla justo∣rum imitatione consimili prosecutus est. Ita cum Jobum diligenter legisset, omniaque ejus opera ser∣mone usitato recitasset, Haec debent facere, dicebat, qui Deo placere desiderant. eodem tempore scripsisse vide∣tur libros duos Testimoniorum adversus Judaeos ad Quirinum; paulo post etiam tertium ab Augustino bis laudatum.
• II. Hucusque intervalla temporis ex conjectura tantum disposui, camque ex solis Pontii verbis cepi, qui tradit Cyprianum postquam Christianam fidem amplexus est, multa adhuc plebeium, multa jam presbyterum fecisse; quibus faciendis ad minimum biennii spatium tribuendum esse censui. Eundem autem cum doceat presbyterium statim accepisse, & ad Episcopatus gradum adhuc neophytum, & ut puta∣batur, novellum electum esse, Catechumenum eum integro triennio ante Episcopatum non putavi sta∣tuendum. Quae autem haec sequuntur multo certio∣ra sunt omnia. Hoc enim anno jam adulto S. Cy∣prianus presbyter, Episcopus Carthaginiensis con∣stitutus est. De tempore certiores ipse nos facit, dum in Epistola quinquagesima nona ad Cornelium sub initio persecutionis Galli A. D. CCLII. mense Julio data, se plebi suae in Episcopatu quadriennio jam pro∣batum scribit. Et quidem sub his Consulibus Phi∣lippo III. & Philippo II. Episcopum eum ordinatum esse docent Pamelius Baroniusque; & hocanno aerae vulgaris CCXLVIII. Petavius, Bucherius, Riccio∣lius, Labbeus, & Lombertus. Quibus hic plane assentior, ut Episcopatum Cyprianus toto decennio tenuerit.
• III. Decessor ejus a nemine nominatur; ex ipso tamen recte colligitur Donatum quendam, de quo nusquam alibi legimus, in Episcopatu proxime prae∣cessisse. Cum enim ad Cornelium scribat Privatum haereticum Antecessorum etiam nostrorum (quod & vestram conscientiam non latet) Fabiani & Donati literis severissime notatum fuisse, innuere videtur Donatum antecessorem suum fuisse, quemadmodum Fabianus Cornelii an∣tecessor fuisse noscitur. Quem tamen locum aliter exposuisse mihi videtur Vir doctissimus Lucas Hol∣stenius, dum Episcopos ante Cyprianum Carthagi∣ginienses tres enumerat, Agrippinum, Fabianum & Donatum; non enim aliunde, quam ex hoc loco colligere potuit Fabianum aliquem in cathedra Car∣thaginiensi ante Cyprianum sedisse. Ita igitur verba praecedentia interpretatus est, ut Cyprianus tum Fa∣bianum, tum Donatum antecessores suos vocaverit, & utrumque Carthagine ante se sedisse innuerit. Quam interpretationem licct novam & inexspectatam firmare tamen videntur verba Cypriani plane similia, Epistola ad Stephanum Papam, Servandus est enim an∣tecessorum nostrorum beatorum Martyrum Cornelii & Lucii honor; horum enim uterque Stephani decessor fuit, neuter Cypriani. Quocunque modo sumas, certe in Donati locum successit Cyprianus. Neque obstat S. Augustinus, qui lib. 2. de Baptismo cap. 27. A∣grippinum praedecessorem vocat; sed potius alium aliquem, Donatum scilicet, decessorem ejus, Agrip∣pinum autem praedecessorem fuisse innuit; Ut Siri∣cius Papa in Epistola ad Himerium Tarraconensem, Damasum decessorem, Liberium praedecessorem suum vocat: Eam mentem fuisse Augustini, ipse lib. 3. cap. 12. his verbis ostendit: Cur enim Jubaianus de no∣vitate turbaretur, ut eum per auctoritatem Agrippini sanari oporteret, si ab Agrippino usque ad Cyprianum hoc tenebat Ecclesia? Dum enim loquitur de tempore ab Agrippino usque ad Cyprianum clare significat, Cyprianum A∣grippino proxime haud successisse. Summo sane po∣puli consensu & ardore, mortuo Donato, ad Epis∣copatum postulatus est S. Cyprianus: Quidam tamen illi restiterunt, ut ait Pontius; Ipse autem Episcopa∣tum antiquioribus cedens recusavit, & ut evitaret, humiliter secessit. Salmasius quidem in Notis ad His∣toriam Augustam pro secessit legit se gessit plane con∣tra mentem Diaconi, qui statim plebem eum tunc latentem flagitasse tradit: Secessit itaque latuitque, cum ad Episcopatum postulabatur.
• IV. Ab initio Episcopatus ejus duo praecipue ve∣niunt notanda. Primum, quod cum neophytus & novellus putaretur, statueret nihil agere sine consi∣lio cleri & consensu populi sui. Secundum, quod disciplinae divinitus traditae, quam Pax longa a Ma∣ximini vel etiam Severi tempore corruperat, inprimis studeret & inservieret: Quorum exempla haud pauca & hic & proximus annus suppeditabit, reliqui autem cumulate referent. Pacem hanc longam optime in∣terpretatur Sulpicius, Severo imperante Christianorum vexatio fuit: Interjectis deinde annis VIII & XXX pax Christianis fuit, nisi quod medio tempore Maximinus non∣nullarum Ecclesiarum clericos vexavit. Certe haec Epo∣cha recte huic tempori & loco convenire videtur; cum ab initio Antonini Caracallae tot fere anni ad imperium Decii effluxerint. Localis autem Maximi∣ni persecutio in Africa vix obtinuisse, aut non mul∣tum invaluisse putanda est; quia Afri ejus imperio maxime restiterunt. Et Gordianus tunc Africae Pro∣consul fuit, adnitentibus cunctis qui Alexandri, Impe∣ratoris Christianis amicissimi, imperium etiam in Afri∣ca clarum, per Proconsulis dignitatem haberi atque esse vo∣luerunt, ut observat Capitolinus.
• V. Hoc etiam anno sub exordio Episcopatus sui S. Cyprianus, dum continentiae maxime studeret, & disciplinae inserviret, scripsit praeclarum illud Opusculum de Habitu Virginum, quod Hierony∣mus ad Eustochium, Beati Cypriani egregium volumen vocat. Stylus enim hujus Tractatus ad priorem proxime accedit; & omnium Sermonum Episcopa∣lium omnino primus fuisse videtur; in quo aucto∣ritatem suam & indicare & dissimulare voluit, ut cum de virginibus ait, Ad has loquimur, has adhorta∣mur, affectione potius quam potestate. Postea clarius E∣piscopum prodit, dum se virginum parentem agnos∣cit. Audite igitur, virgines, ut parentem; audite, quae∣so, vos docentem pariter ac monentem. Sed hunc Trac∣tatum hoc anno, tam mature, ante persecutionem, & ante secessum scriptum fuisse negare videtur Pon∣tius, qui dum secessum Antistitis sui magna indu∣stria & arte excusat; omnia fere ejus Opuscula adeo Ecclesiae necessaria enumerat, eorum argumenta breviter perstringens; quasi ea omnia, postquam secesserat, scripta fuissent. Quomodo enim utili∣tas ullius libri, qui ab ipso ante ortam persecutio∣nem exaratus fuerat, secessum ejus, fervente perse∣cutione, excusare potuit? Veruntamen Pontius mihi videtur pro sua facultate rhetorica, etiam illa quae prius scripta sunt, quod essent valde illustria, mi∣nime praeterire voluisse. Sane illud quod primo lo∣co commemorat: Quis emolumentum gratiae per fidem proficientis ostenderet? ad nullum alium tractatum per∣tinet, quam eum ipsum quem primo loco scripsit ad Donatum. Unde idem similiter judicandum est de eo quod secundo loco ponit: Quis virgines ad

• congruentem pudicitiae disciplinam, & habitum sanctimonia dignum velut fraenis quibusdam lectionis dominicae coerceret? illud etiam secundo loco, & ante secessum exaratum esse. Quae duo si tanquam valde illustria, & quae praetermitti nullo modo debuerant hic posita esse censeantur; reliqua quae sequuntur, tempori opti∣me respondebunt, quod vel in secessu vel postea transactum est: Quis doceret poenitentiam lapsos, veri∣tatem haereticos, schismaticos unitatem? Ab his enim ver∣bis si incipias, clare procedunt omnia.

A. D. CCXLIX.

AEmiliano & Aquilino, COSS.

Period. Jul. 4962.

• VEra & accurata hujus anni historia maximi mo∣menti est ad reliquam Cypriani vitam recte in∣telligendam; adeo ut ad caetera temporum intervalla debito ordine disponenda, & Imperatorum Pontifi∣cumque Romanorum annos disterminandos, quasi pro fundamento haberi debeat. Hujus autem histo∣riae series ex Dionysii, Alexandrini tunc temporis Episcopi, testimonio extra omnem aleam posito & certissime & facillime colligi potest. Ille enim in Epistola ad Fabianum Antiochenae Ecclesiae Antisti∣tem sub imperio Decii scripta, narrat persecutionem Alexandriae ex motu populari ortam esse: quales mo∣tus in ea urbe frequentes fuisse ex quancunque vel le∣vissima causa aliunde notissimum est. Hanc autem persecutionem popularem integro anno ante edictum Decii contigisse ait, cum aliae Ecclesiae alta pace sub Philippo fruerentur. Ita ipse apud Eusebium lib. 6. cap. 41. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Nequaquam ex Imperatoris edicto persecutio apud nos caepta est; quippe quae integro anno anteverterat. Haec disertius adhuc a Dionysio explicantur, verbis de incerto auctore hu∣jus praeviae persecutionis proxime sequentibus, non∣dum recte intellectis. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Hinc enim Magum quen∣dam populum Alexandrinum instigasse vult Baro∣nius, & quidem eum ipsum qui postea Valerianum adversus Ecclesiam concitavit: sed vatem & poetam potius eum fuisse statuit Valesius, quia poetae cum va∣tibus magnam habent societatem, & AEgyptii poe∣tica delectabantur: unde ea verba sic transtulit. Et∣enim infaustus quidam vates & poeta, quisquis ille fuit, commoverat jam antea atque incitaverat adversus nos genti∣lium turbas. Sed neuter mentem magni illius Rhe∣toris assecutus est. Tu simpliciter verte, Et praever∣tens malorum huic urbi vates & auctor, quisquis ille fuit, commovit & incitavit adversus nos gentilium turbas. Hoc enim voluit, nescio quem, priorum civitati malo∣rum auctorem fuisse sub Philippo, futurorum autem sub Decio vatem: qua occasione arrepta, luculen∣tam rerum, quae hoc anno in imperio Romano con∣tigerunt, obiter historiam texit: quam alibi certo temporis intervallo signatam vix reperies, quaeque hic haud immerito explicanda est.
• II. Etenim haec persecutio Alexandriae sub impe∣rio Philippi Christianis maxime benigno, ex motu populari & tumultuario orta, referente Dionysio, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, diu, non diutissime, (ut Valesius) duravit. Usque ad festum Paschatis edictum Decii praecedentis certe saeviit. Tamdiu durasse Dionysius rpse indicat, in Epistola Paschali, apud Eusebium lib. 7. cap. 22. Multa quidem & acerba ante hanc cala∣mitatem nobis contigerunt, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Primum quidem nos expulerunt; cumque soli ab omnibus fugaremur, & morti exponeremur, etiam tum festum celebravimus, Paschale scilicet de quo agit. Haec sane de hac persecutione populari, quae prima sub Dio∣nysio fuit, & solos spectabat Alexandrinos, omnino intelligenda sumt, ut recte animadvertit Valesius: qua adhuc durante, Confessores Alexandrini urbe pulsi & fugati, in ipsa solitudine festum Paschale ce∣lebrabant. Sed haec persecutio paulo post Pascha cessa∣vit. Orta enim inter ipsos Gentiles seditio persecutio∣nem eam popularem repressit. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Ubi pro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 mallem legere 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quae vox agonibus seu certaminibus & Passionibus marty∣rum frequenter attributa est, & in hac ipsa Epistola postea ita usurpatur, ut sensus sit, Excipiens antem hos agonas seditio cum civili bello, crudelitatem contra nos in ipsos mutuo convertis. Id enim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 postulat, quod successionem significat: quae quidem hoc loco non personas, sed res spectat. Verum quocunque modo legas, seditio cum civili bello insperato exorta per∣secutioni huic populari, quae integro anno ante edi∣ctum Decii eruperat, post Pascha finem imposuit.
• III. Seditio autem illa quae persecutionem Alexan∣drinam tunc temporis sedavit, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ut loquitur Zosimus exti∣tit: & civile illud bellum spectat ad Jotapianum in O∣riente, & Marinum in Occidente, & quae exinde se∣quebantur. Nam sub Philippis hoc anno Orientales milites Jotapianum ad imperium evexerunt, legio∣nes autem Moesiae & Pannoniae Marinum: unde in nummis legitur, Imp. C. P. Carvil. Marinus Aug. Sed neuter imperio diu gavisus est; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ut idem Zosimus testatur. Quo tempore Christiani Alexandriae pau∣lulum respirarunt, ut ait Dionysius; qui adhuc pro∣greditur & rerum in Rep. statum sic describit. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Subito autem imperii illius erga nos benignioris mutatio nuntiata est. Et mutatio illa non animi muta∣tio fuit, ut male locum explicat Baronius, sed, ipsius imperii ex subita Imperatorum nece. Decius enim, sublato Marino, ad Pannonicas legiones castigandas à Philippo missus, in Pannonia renuntiatus est Im∣perator ab exercitu. Qui purpura indutus, Philip∣pum seniorem adversus eum cum ingenti exercitu contendentem commissio praelio occidit Veronae; post quem Philippus junior occisus est Romae, & proinde Decius se Imperatorem & Consulem renun∣ciavit. Haec erat benignioris erga Christianos im∣perii mutatio, cujus ad Alexandrinos fama perlata, gravissimae Christianis minae intentabantur. Huc∣usque Dionysius, Episcopus ea tempestate Alexandri∣nus, rerum suae Ecclesiae testis omni exceptione major,
• IV. Haec autem omnia hoc anno CCXLIX. Per∣secutionem Decianam praecedente, AEmiliano & A∣quilino Coss. contigisse pro certo haberi debet; quia Dionysius tum persecutionem popularem, tum res∣pirationem, tum civile bellum, tum imperii muta∣tionem, tum minas intentatas, tum edictum Impe∣ratoris intra unius integri anni spatium clare compin∣git. Unde minime audiendus Lydiatus nostras, qui anno priore, duobus Philippis Coss. Jotapianum & Marinum Imperatores appellatos esse; & utroque Phi∣lippo occiso, Decium hoc anno circa mensem Mar∣tium imperium obtinuisse tradit. Neque vero admit∣tenda hic sententia Calvisii, qui Philippos periisse statuit A. D. CCL. Decio & Grato Coss. anno Im∣perii sui septimo: multo minus illa Baronii, qui tu∣multum

• hunc ad annum sequentem, Decio & Gra∣to Coss. rejicit, & manifesto biennii metachronis∣mo, tandem sub Consulatu utriusque Decii utrum∣que Philippum periisse, & Decium in Imperio suc∣cessisse dicit; eo ipso anno quo non uterque Philip∣pus, sed uterque Decius periit. Nobis interim de∣monstrandum est, secundum historiam ex Dionysio delineatam, hoc ipso anno periisse Philippos, impe∣rasse Decium. Quod ad hos Annales recte disponen∣dos perquam necessarium est. Gesta enim Cypriani ab initio fere imperii, atque adeo persecutionis De∣cianae procedunt. In qua Epocha quisquis fallitur, ut in historiae hujus serie semper oberret necesse est. In Codice Justinianeo extat Rescriptum lib. IV. tit. 16. cum hac inscriptione, Imp. Decius A. Thelemachae; cui subscribitur, P. P. XIV. Kal. Novemb. AEmiliano & Aquilino Coss. Unde clare constat Decium hoc ipso anno mense Octobri pro Imperatore & Augusto ha∣bitum agnitumque fuisse. Et quidem ante hunc annum pariter constat cum ad imperium minime eve∣ctum esse. Nam in eodem Codice Justinianco ex∣tat etiam Constitutio lib. IX. tit. 32. cum hac Inscri∣ptione, Philippi A. A. & C. C. Basiliae & hac subscri∣ptione, P. P. x. Kal. Martii, AEmiliano & Aquilino Coss. Imo & alia Constitutio illa posterior lib. VIII. tit. 56. Imp. Phil. A. Cosmino, Dat. xv. Kal. Julii, AEmilia∣no & Aquilino Coss. Mense igitur Junio istis Coss. adhuc imperabant Philippi, ante Octobrem perie∣runt. Quae cum sint per se certissima, ulterius ta∣men confirmanda sunt propter sententiam Illust. An∣nalistae, qui omni genere Chronographiae putavit se probasse occisos esse Philippos, & subrogatum De∣cium sub Consulatu utriusque Decii, hoc est, bien∣nio postea; quo argumento omnia conturbavit.
• V. Quapropter primo statuendus est annus, quo Philippus, occiso Gordiano, imperium arripuit. Quod ab eo factum sub Consulatu Arriani & Papi (A. D. CCXLIII) circa mensem Septembrem tradit Lydiatus; & inde imperium Philippi septem Con∣sulatus attigisse colligit; sed aperte fallitur. Extant enim Constitutiones à Gordiano datae post mensem Septembrem in Codice Justinianeo; prima XII. Kal. Novemb. lib. 6. tit. 50. secunda VIII. Cal. Novembr. lib. 5. tit. 62. tertia XVI. Cal. Dec. lib. 4. tit. 14. omnes Arriano & Papo Coss. Mense igitur Novembri ejus anni adhuc imperabat Gordianus. Sed nec eo anno periit. Duae enim Constitutiones etiam extant, prima VIII. Id Janu. lib. 9. tit. 2. secunda Idibus Janua∣rii, lib. 6. tit. 10. utraque Peregrino & AEmiliano Coss. Constat itaque Gordianum in imperio fuisse sub ini∣tio eorum Consulatus, A. D. CCXLIV. Unde Onu∣phrius, & post cum alii, illis Coss. mense Martio pe∣riisse Gordianum, successisse Philippum statuunt haud immerito. Extat enim Constitutio Philippi Co∣dice 2. tit. 4. Pridie Cal. Aprilis, aliaque Cod. 3. tit. 43. P. P. II. Idus Martii, utraque Peregrino & AEmiliano Coss. Dissimulandum interim non est, extare etiam in eodem Codice, lib. 6. tit. 20. sub nomine Gordia∣ni A. Claudio Dat. VII. Kal. Maii, Peregrino & AEmi∣liano Coss. Sed cum duae Constitutiones Philippi tot diebus praecesserint, & tertia mox sequatur VI. Idus Maii, lib. 9. tit. 34. omnino in illa Gordiani pro Maii legendum est Martii. Illa autem correctione admis∣sa, Gordianus periit & imperavit Philippus inter diem vicesimum tertium Februarii, & decimum ter∣tium Martii, Peregrino & AEmiliano Coss. A. D. CCXLIV. Probatum autem est ante, Decium occi∣sis Philippis imperium occupasse, AEmiliano & Aqui∣lino Coss. A. D. CCXLIX. & quidem ante mensem Octobrem. Non plures igitur annos quam quinque integros imperavit, neque plures quam sex Consu∣latus attigit Philippus.
• VI. Haec praeterca confirmanda sunt consensu Ro∣manorum Historicorum maxime unanimi. Philippi duo, inquit Eutropius, annis quinque imperaverunt. Victor Schotti annos potentiae quinque egere. Victor al∣ter, Philippus imperavit annos quinque; nempe praeter menses aliquot quos illi omisisse videntur, quia Jo∣tapianus & Marinus & Decius sumta purpura postre∣mos imperii menses, & si Zonarae credamus, cui fidem nummi faciunt, priores Marcus & Hostilianus occuparunt. Romanis Historiae scriptoribus usque∣quaque conscntiunt inscriptiones numismatum; quae annos Tribunitiae potestatis cum Censulatibus Imperatoriis referunt, & cum Fast is ita concurrunt, ut clare desinant in Consulatu AEmiliani & Aquilini, & quinque integros imperii annos complectantur, sextum autem tantummodo attingant. Nam Inscri∣ptiones plurimae, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. & T. R. P. clare spectant annum CCXLIV. Peregrino & AEmiliano Coss. quo Philippus Imperator, sed nondum Consul fuit, nisi designatus. Ad quod tempus reserri debet Inscriptio Africana apud Faltonerium, Imp. Caes. M. Julius Philippus. Invictus Pius Felix Aug. Pont. Max. Trib. Pot. Cos. Desig. T R. P. Cos. ante mensem Martium anni CCXLV. quo Consul cum Titiano fuit. T R. P. II. Cos. ante Martium anni CCXLVI, quo Praesens & Albinus Coss. fuere. T R. P. III. Cos. II. ante Martium anni CCXLVII. Ipso secundum & Philippo ju∣niore Coss. T R. P. IV. Cos. III. ante Martium anni CCXLVIII. Ipso tertium, & Philippo juniore se∣cundum Coss. T R. P. V. Cos. III. post Martium ejus∣dem anni CCXLVIII. T R. P. VI. Cos. III. post Martium anni CCXLIX. AEmiliano & Aquilino Coss. Nec ulterius nummi progrediuntur; neque septimus Tribunitiae potestatis annus ullibi Philippo tribuitur. Idem etiam demonstratur ex nummis Phi∣lippi junioris, qui tertio Imperii patris sui anno & Augustus & Consul factus est. Unde legimus, M. Julius Philippus Tr. P. Cos. anno scilicet CCXLVII. Et rursus T R. P. II. Cos. II. anno CCXLVIII. rursusque T R. P. III. Cos. II. anno CCXLIX. AEmiliano & Aqui∣lino Coss. neque ulterius ejus nummi progrediuntur.
• VII. Eusebius quidem tum in Chronico tum in Historia, septem annos imperio Philippi tribuit, quem secuti sunt Graeci, & post versionem Hierony∣mi, etiam Latini Christiani. Sed error erat mani∣festus, neque interpretatione Lydiati molliendus; quasi Eusebius intelligendus esset de septem Consula∣tibus ordinariis quos Philippi imperium attigisset. Imperium enim••ejus non septem sed sex tantum Con∣sulatus attigit, ut ostendimus. Illust. Annalista, qui ex sententia Eusebii & sequacium septem annos im∣perio Philippi tribuit, & proinde octo Consulatus enumerat, quos ejus imperium attigisse putar, exipsis Consulibus quos adjicit, erroris clare convincitur. Non enim tantum per totum Consulatum AEmiliani & Aquilini imperasse Philippum docet, cum illis Coss. imperare coepisse Decium jam ostenderim: sed etiam per totum Consulatum Decii & Grati Philip∣pos imperio potitos esse asserit; cum in Codice Justi∣nianeo supersint sex Imperialia Rescripta quae à De∣cio. Augusto illis Coss. data sunt, & Fabianus iisdem Coss. passus sit, (ut testatur vetustissimi Catalogi au∣ctor) qui non sub Philippis, sed sub Decio passus est. Et praeterea•• anno sequenti duobus Deciis Coss. Phi∣lippos periisse tradit; cum eo Consulatu Decios am∣bos periisse conster, & Cornelium ordinatum esse in∣dicet idem Auctor Catalogi, qui non nisi biennio fere postquam Decius imperare coepit, Romae Epi∣scopus fuit; ut ex Cypriano nostro certo colligi∣tur. Quapropter omni genere Chronograph••e, omnique historiae fide, non duobus Deciis, sed AE∣miliano & Aquilino Coss. A. D. CCXLIX. occisos

• esse Philippos, & Decium imperare coepisse habetur expressum. Quinimo inanis est conjectura Sponda∣ni, invidia & odio Christiani nominis septimum Phi∣lippi imperii annum obscurum valde remansisse; cum revera non tam obscurus quam nullus fuerit.
• VIII. Ut autem ad Dionysium redeam, quantum ex ejus Epistolis conjectura capere possum, ineunte mense Maio Marinus in Pannonia sumsit imperium; exeunte Julio Decius, sublato Marino sumsit pur∣puram; mense Augusto occisus est senior Philip∣pus Veronae, & paulo post junior Romae. Unde mense Septembri incunte Decius se Imperatorem & Consulem statim renunciavit. Atque in hunc mo∣dum post persecutionem Ecclesiae Alexandrinae ex motu populari ortam, post seditionem populi cum bello civili excitatam, Philipporum imperium, qui omnium hactenus Imperatorum maxime Christianis faverant, penitus excisum est. Quae imperii muta∣tio cum Alexandrinis nuntiata est, statim terror & minae intentabantur; donec tandem ex Edicto novi Imperatoris, Christianis maxime infensi, gravissi∣ma persecutio erupit. Haec omnino mens est Dio∣nysii Alexandrini de anno Decianam persecutionem praecedente historice explicata, & cum reliquis ve∣rae antiquitatis monumentis collata; quae pro funda∣mento hisce nostris Annalibus merito substernitur. Quibus substratis res Episcopi & Martyris nostri, quae ad hunc annum videntur pertinere, pertexe∣mus
• IX. S. Cyprianus, qui ab Episcopatus exordio statuerat nihil sine consilio Cleri sui agere, die Pa∣schae hujus anni communi consilio Saturum Clero proximum fecit, dum ei semel atque iterum lectio∣nem dedit; & circa idem tempus inter Lectores Optatum doctorem Audientium constituit, ut ipse indicat Epistola vicesima nona anno proximo, men∣se Augusto scripta. Nam neque anno priori, cum ipse Cyprianus nondum Episcopus esset; neque se∣quenti, cum persecutio Carthagine, maxime sub tempore Paschatis, saeviret, haec communi consilio fieri potuerunt. Pertinet etiam ad commune consi∣lium simul atque curam disciplinae Epistola prima ad Furnitanos à Cypriano & Collegis cum Presbyteris praesentibus, ut mihi videtur, hoc anno scripta. Nam in ea meminit formae cujusdam, & ab anteces∣sore suo & nuper factae, quae duo huic anno, cum ipse jam nuper Episcopus ordinatus fuerat, optime conveniunt; praesertim, cum hic nulla mentio sit persecutionis aut exortae, aut praevisae, à qua op∣portune potuit argumentum sumere: sed illud po∣tius tempus indicatur, quod persecutionem praeces∣sit, quod Cyprianus lib. de Lapsis exprimit & de∣scribit; quando Episcopi plurimi, quos & hortamento esse oportet caeteris & exemplo, divina procuratione contemta, procuratores rerum seculi fierent. Observatio quidem Pamelii nostrae refragatur: sed ea nihili esse vide∣tur; putavit ille Geminium Victorem in hac Epi∣stola notatum eum ipsum Episcopum fuisse, qui Concilio Carthaginiensi septennio postea interfuisse noscitur; hunc autem mortuum esse hic supponi∣tur, unde sequeretur sub finem vitae S. Cypriani, scriptam fuisse hanc Epistolam; sub illa scilicet gra∣vissima persecutione, qua Cyprianus exilio multa∣tus & martyrium passus est; quod nullo modo veri∣simile est. Neque vero Geminius ille, qui testa∣mentum fecit, Frater vocatur, quasi Episcopus es∣set; sed eo tantum modo, quo plebs Furnitana fra∣tres charissimi appellantur; imo fratrem signanter dixisse videtur, respiciens scilicet decretum Conci∣lii non diu ante habiti; Ne quis frater excedens ad tu∣telam vel curam Clericum nominaret: unde Cyprianus ipse hanc scripsit Epistolam, ut caeteris fratribus dare∣tur exemplum. Quare Geminius Victor, cum hic nominatur & tractatur tanquam frater, à Clero di∣stingui & separari videtur. Melior itaque multo conjectura est, alterum Geminium, Faustinum nempe, non Victorem, qui tum cum haec Epistola scripta est, Furnitanorum Presbyter fuit, postea ejusdem oppidi Episcopum factum esse & Concilio interfuisse. Cumque Pamelius putet in Synodo quadam post Carthaginiensem tertiam de baptismo Haereticorum has literas scriptas esse: id docet, quod à nemine proditum est; Cyprianum scilicet Syno∣dum ullam post illam Carthaginiensem coegisse; ne∣que persecutio, quae anni proximi initio orta est, patiebatur. Paulo consultius Illustrissimus Cardi∣nalis hoc factum sub initio Pontificatus Stephani tra∣dit, quamvis haud verius; & de sacra Synodo lo∣quitur, quam tamen Collegae, qui praesentes aderant, apud Cyprianum semper facere non solent. Ubi obiter notandum male Pamelium observasse, de Fur∣nis nullam alibi mentionem factam esse, praeter∣quam apud Victorem Uticensem, ubi legitur Man∣suetus Uticitanus incensus in porta Furnitana: nam & Florentinus Furnitensis vocatur in Collatione Carthaginiensi; non Furvitensis, ut recte observat Holstenius; & Simeon Episcopus plebis Furnitanae in concilio Bonifacii etiam appellatur.
• X. Ad eandem curam disciplinae & hunc ipsum annum pertinere videtur Epistola ad Eucratium scri∣pta, de historione quodam, qui ad fidem Christia∣nam conversus à theatro seipsum subtraxerat, sed artem histrioniam in aliis erudiendis exercuit; nam cum ad eum comprimendum rationibus tantummo∣do generalibus utatur Cyprianus, nulla mentione facta persecutionis aut ferventis aut sedatae, aut prae∣visae, vel alterius circumstantiae ad Ecclesiae statum quoquo modo pertinentis, unde ansam premendi ur∣gendique argumenti peropportune sumere, uti so∣let, potuit, omnino persuasum habeo, hoc ipso an∣no in altissima Ecclesiae pace, tum à persecutione tum à schismate & controversiis libera, eam exara∣tam esse. Propter easdem rationes non dubito quin Epistola ad Rogatianum Episcopum de superbo, sive potius contumelioso Diacono, qui eum contu∣meliis & injuriis suis exacerbaverat, hoc ipso tem∣pore scripta sit: necnon altera ad Pomponium Epi∣scopum de Virginibus, quae detectae sunt in eodem lecto pariter mansisse cum masculis; scripta ad hunc ipsum annum pertineat, quo Pamelius & Baronius nullam omnino ex omnibus Cyprianis Epistolis scri∣ptam fuisse autumabant. Et quidem Pamelius, cum octo Epistolas, quas Miscellaneas vocat, in pace Ecclesiae variis temporibus conscriptas esse fateatur, de qui∣bus quo tempore scriptae sint, nihil colligere licuit, nullam ad hoc tempus pacis, ante persecutionem Decii re∣ferre potuit, cum per totum hunc annum eam per∣secutionem saeviisse male putaret, & Cyprianum pau∣cis ante hunc annum mensibus Episcopum factum esse recte statueret. Mirum autem est Baronium nullam Epistolam ad hoc tempus pacis retulisse, qui Cyprianum toto biennio & mensibus haud paucis Episcopatum gessisse putavit, antequam Decius im∣perium occuparet. Nos quatuor ex illis octo Pa∣melii miscellaneis ad hoc pacis tempus (quod nota∣bile ipse Cyprianus fecit, dum ad Cornelium in hac quiete se serviisse discipline professus est) reduximus; reliquas etiam suis temporibus reddituri. Unde fa∣ctum est ut quae fuit Pamelio Epistola sexagesima sexta, nobis prima, quae illi sexagesima prima, no∣bis secunda; quae illi sexagesima quinta, nobis ter∣tia; quae denique illi sexagesima secunda, nobis quarta sit. Et has quatuor Epistolas à S. Cypriano jam Episcopo, sub Fabiano Pontifice Romano in

• altissima Ecclesiae pace, paulo ante persecutionem Decianam exaratas esse censeo.
• XI. Extat praeterea singulare exemplum discipli∣nae postrema hujus anni parte exercendae quidem, sed non exercitae. Novatus enim presbyter Cartha∣giniensis uterum uxoris calce percusserat, unde a∣bortio statim secuta est. Quare dictus est ei dies quo apud Cyprianum causa ejus ageretur; sed persecu∣tio ante venit. Plane ut de Lucilla narrat Optatus; Irascenti & dolenti, ne disciplinae succumberet, occurrit subito persecutionis enata tempestas. Qui perpetuam con∣tinentiam Clericorum ea aetate observatam fuisse tra∣dunt, facinus hoc Novatum ante ordinationem suam perpetrasse volunt; quod diu ignotum Ecclesiae fuis∣se tradunt, tunc autem vulgatum, cum in ejus mo∣res, schismatis ab eo facti occasione, diligentius in∣quisitum est; quo nihil dici potuit à veritate magis alienum. Nam notissimum hoc ejus facinus fuit ante schismatis originem; schisma enim, saeviente persecutione, ortum est; facinus autem ante perse∣cutionem notum est. Ita Cyprianus statim post il∣lud facinus eleganter descriptum; Hanc (inquit) conscientiam criminum jampridem timebat, propter hoc se non de Presbyterio excitari tantum, sed & communicatione prohiberi pro certo tenebat; & urgentibus fratribus immine∣bat cognitionis dies, quo apud nos causa ejus ageretur, nisi persecutio ante venisset. Novatus presbyter notissimi hujus criminis de utero uxoris suae calce percusso reus, judicio sistendus ante persecutionem fuit; sed ante diem, quo de presbyterio ejiciendus & excom∣municandus fuit, orta est persecutio. Et quod praecipue notandum, schisma Novati non erat occa∣sio detegendi criminis, sed è contrario detectio cri∣minis & poenae metus ad excitandum schisma ipsum impulerunt: Ita diserte Cyprianus; Quam iste perse∣cutionem voto quodam evadenda & lucrande damnationis excipiens, haec omnia commisit & miscuit, ut qui ejici de Ecclesia & excludi habebat, judicium sacerdotum volunta∣ria discessione praecederet; quasi evasisse sit paenam, praeve∣nisse sententiam. Hoc igitur ipso tempore Novatus presbyter uxoratus ob notissimum crimen in uxoris suae corpus perpetratum judicandus fuit; sed perse∣cutio prius venit.
• XII. Nam Decius, jam Imperator & Augustus, cum bellum civile, quod in Gallia motum fuerat, oppressisset, Romam venit; ubi ad eum Jotapiani ora inopinato feruntur: jamque in imperio confir∣matus gravissimam persecutionem molitus est: Edi∣cta ejus in omnibus provinciis publicabantur, ut te∣statur Gregorius Nyssenus in vita Gregorii Thau∣maturgi: Tempus indicat Dionysius Alexandrinus in Epistola saepe laudata: Postquam nuntiata est im∣perii mutatio, gravissimus, inquit, nobis minarum ter∣••or intentabatur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, imo etiam ad∣erat Edictum. Post igitur initium imperii Deciani primo minae intentabantur, deinde Edictum pro∣diit; circa finem sine dubio hujus anni, aut ineun∣te proximo: Quare tunc orta est SEPTIMA PERSECUTIO; sub qua quid alibi passi sunt Christiani à Dionysio Alexandrino, Eusebio & Gre∣gorio Nysseno proditum est; quid autem Romae & in Africa, ea durante, actum est, ex Cypriani scri∣ptis potissimum discitur.

A. D. CCL.

Decio II. & Grato COSS.

Period. Jul. 4963.

• I. ACcuratiores Fasti exhibent hoc anno Decium II. & Gratum Consules, ut Indiculus & Ca∣talogus à Bucherio editi, & Fasti Idatiani. Sed ite∣rati honoris notam in Decio Victorius & Cassiodo∣rus, ut saepe solent, omiserunt. Unde Annalium conditor primum Decio non minus quam Grato hunc Consulatum assignat, & Consulatum Decii secun∣dum cum Grato putat fuisse sussectum, errore ma∣nifesto. Nam in Codice Justinianeo lib. 3. tit. 22. Rescriptum Decii Imperatoris extat. Datum Decio II. & Grato Coss. Unde emendanda & huic rei ac∣commodanda est subscriptio lib. 7. tit. 32. PP. V. Kal. Aprilis, Decio A. V. Grato Coss. Nam loco po∣steriori pro V. legendum est, duabus virgulis solu∣tis, II. Emendatio certa est: Decius enim num∣quam quintum Consulatum attigit. Similis menda pariter tollenda est Cod. lib. 7. tit. 57. Gordiano A. V. & Pompeiano Coss. ubi legendum est, Gordiano A. II. Gordianus enim Augustus secundum Consul cum Pompeiano fuit, nec unquam tertium Consulatum iniit, nedum quintum. Alia etiam Constitutio pa∣riter emendanda lib. 8. tit. 54. PP. Non. Martii De∣cio A. I. & Grato Coss. Pro I. enim quin legendum sit II. dubitari non potest, quia nota unitatis Con∣sulatui nunquam apponitur: sed Consulatus sine no∣ta pro primo, tum in libris tum in nummis & in∣scriptionibus, semper habetur. Ex his igitur Con∣stitutionibus constat Decium II. & Gratum simul Consules, & quidem ordinarios, non suffectos, fuisse. Nam in Constitutionibus, & Rescriptis Imperatorum nulla suffectorum Consulum ratio ha∣beri solet. Unde in Fastis MSS. apud If. Vossium, hoc anno Consules leguntur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, Decius Trajanus II. & Gratus. Et Cuspi∣nianus. Ignotus, inquit, auctor ponit hoc loco, Decius II, & Gratus, quasi Decius prius fuerit Cos. suffectus. Quamobrem Decius anno superiori, occisis Philip∣pis, se statim Consulem non minus quam Imperato∣rem renunciavit; & hunc annum postea more veteri aperuit ac Fastos reseravit; & sumto Consulatu ordi∣nario post fussectum, unde Cos. II. dictus est, & assumto, non filio suo Etrusco, sed Grato collega, quod etiam fieri solebat. Haec autem nummorum infcriptionibus luculentiffime confirmantur, quoties legimus de Decio. TR. P. Cos. II. & TR. P. II. Cos. III. & rursus TR. P. III. Cos. III. Quae ve∣ra esse nullo modo possunt, nisi demus eum intra imperii sui annum primum, secundum Consulem fuisse; & intra imperii annum secundum, tertium Consulatum iniisse. Ad hujus igitur anni partem priorem pertinent hi Numismatum tituli Decio at∣tributi, inter Graecos, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. TO B. inter Latinos TR. P. Cos. II. Et Inscri∣ptio Africana apud Falconerium, Imp. Caes. C. Mes∣sius Q. Trajanus Decius Invictus Pius Felix Aug. P: M. Trib. P. Cos. II.
• II. His Consulibus, ipso anni initio, S. Cypria∣nus iterum flagitatus & quaefitus, & saepius ad lco∣nem petitus in Circo, in Amphitheatro, Domini∣cae dignationis testimonio honoratus est. Tandem vero à Deo jussus secessit cum Victore diacono suo. Dicata enim in omnibus Deo mens, & fides divinis admo∣nitionibus mancipata credidit se, nisi Domino latebram tunc jubenti paruisset, etiam ipsa passione peccare, ut loquitur Pontius. Quamobrem cum non appareret, proscri∣ptus est, applicito & adjuncto Episcopatus nomine; cum publice legeretur, Si quis tenet vel possidet de bonis Caecilii Cypriant Episcopi Christianorum &c. Quod à ma∣gistratebus

• factum esse puto circa medium mensis Ja∣nuarii. Nam Carthagine, absente Proconsule, per∣secutio primum exercebatur per Magistratus, qua aliqui in carcerem conjecti, alii mox extorres facti sunt: eandem vero severius postea exercuit Procon∣sul ipse, cum Carthaginem venit, ut in aliis etiam civitatibus fieri solebat. Ita in oppido cui Superius antistes praesuit, Ninus, Clementianus, & Florus, qui violentiam Magistratus & populi frementis im∣petum vicerant, postmodum cum apud Proconsu∣lem poenis gravibus excruciarentur, vi tormento∣rum subacti sunt, ut legimus Epist. quinquagesima sexta. Haec distinctio omnino observanda, quam saepe innuit Cyprianus, & de Aurelio aperte his ver∣bis tradit. Parum fuerat sub oculis paucorum, quando ex∣torris fiebat, congresium fuisse: meruit & in foro congredi clariore virtute; ut post Magistratus ctiam Proconsulem vinceret, post exilium tormenta superaret. Ceterum qui∣dem hoc ipso mense; sub initio persecutionis, dum multi, confessione facta coram Magistratibus, in carcerem conjecti sunt, plures multo fidem dene∣gabant; de quibus sic conqueritur Cyprianus Li∣bello de Lapsis, Ad prima statim verba minantis inimici maximus fratrum numerus fidem suam prodidit. Et rur∣sus, Quid illi qui a Magistratibus vespera urgente dilati sunt? Hi autem Lapsi, quibus opponebantur stan∣tes, Christum negabant. Quorum alii etiam ido∣lis sacrificabant, indeque dicti sunt sacrificati; alii vero ne sacrificarent praemium dabant, sed vel actis publicè habitis coram Magistratibus Christum nega∣bant, vel absentes ut acta fierent mandabant, & li∣bello accepto Libellatici dicebantur. Baronius hic miram historiam texit, dum secessui Cypriani haec statim subnectit. Sed & illud nefandum tunc accidit ut ex Clero Carthaginiensi quinque presbyteri desertores facti, sese ad persequendos fideles adjunxerint Magistratibus. Quod si verum esset, ut est per se prorsus incredi∣bile, ab omnibus detcstandum, omnique verborum copia à Cypriano statim exagitandum fuisset; sed nihil habuit unde haec exculperet, nisi verba quae∣dam anno sequenti scripta, eaque pessime intellecta, & miserrime detorta.
• III. Dum haec Carthagine agerentur, Decius ty∣rannus infestus Sacerdotibus Dei, Maximinum se∣cutus qui solos Ecclesiarum antistites ut Evangelicae praedicationis auctores interfici jusserat, S. Fabia∣num Romae Episcopum sustulit. Fabianus autem vicesimo die Januarii (non decimo octavo, ut Blon∣dellus) martyrio coronatus est. Vetus Depositio martyrum, Decimo tertio Kalendas Februarii, Fabiani in Callisti. Vetus Pontificum Catalogus. Fuit tempori∣bus Maximini, Gordiani, & Philippi, a Consulatu Ma∣ximini & Africani usque Decio II. & Grato. Passus XIII. Kalend. Februarii, ut recte nuper hunc Catalogum edidit doctissimus Heinschenius. Eundem enim diem & Catalogus secundus ab eo primum editus exhibet, & Martyrologia agnoscunt. Et ex hoc Catalogi loco non tantum annus & dies obitus, sed & tempus sedis recte colligitur. Hinc enim patet Fabianum sedisse annos XIV. dies X. Additur qui∣dem apud Catalogum mensis unus, sed haud recte. Nam idem docet Anterum Fabiani decessorem dor∣miisse tertio Nonas Januarii Maximino & Africano Coss. At à tertio nonas, hoc est, tertio die Januarii A. D. CCXXXVI. quo illi Consules fuere, ad vicesimum Januarii A. D. CCL. Decio II. & Grato Coss. ne unus quidem mensis praeter annos XIV. & dies X. inveniri potest, nedum menses XI. ut hunc Cata∣logi locum male corrigendo corruptius adhuc edidit Heinschenius. Neque sedit Fabianus annos XV. dies IV. ut tradit Annalium conditor. Res ipsa ita breviter se habere, ex antiquissimis Ecclesiae mo∣numentis deprchenditur. Pontianus Papa exul de∣portatus in insulam nocivam Sardiniam IV. Kal. Octobris, ibi discinctus est A. D. CCXXXV. Se∣vero & Quintiano Coss. Anterus loco ejus ordina∣tus est XI. Kal. Decembris iisdem Coss. & cum se∣disset, mense uno, diebus duodecim (ut in secun∣do Catalogo recte legitur) dormiit III. Nonas Ja∣nuarii. Maximino & Africano Coss. A. D. CCXXXVI. Ejusdem mensis die undecimo Fa∣bianus ei successit, & cum sedisset annis XIV. die∣bus X. hoc anno CCL. die vicesimo Januarii mar∣tyrio coronatus est. Post obitum S. Fabiani sedes vacat per unius anni, mensium IV. ac dierum XV. spatium, ut ex creatione successoris ejus Cornelii in∣fra patebit. Mirum autem est plane quod docet Heinschenius, sedem vacasse mensibus IV. di••bus XV. adeoque Cornelium creatum esse circa IV. Ju∣nii hujus anni CCL. Cum clare pateat ex literis Cle∣ri Romani (quas ante mensem Augustum non fuisse scriptas constat) post excessum nobilissimae memoriae viri Fabiani nondum Episcopum propter rerum & temporum dif∣ficultates constitutum esse. De qua Epistola, scilicet tricesima, loquens Pacianus, nondum Episcopum factum esse Cornelium cum illa scriberetur, docet. Cur igitur Novatianus tuus ne falso quiaem adhuc Episco•• patu sacerdos, longe antequam Cornelius Romae Episcopus fieret, antequam sacerdotio ejus invideret haec suasit. Et rursum. Adhuc Cornelius, pro quo omnis haec vestra prorupit invidia, Episcopus non erat. Et revera ad Epi∣stolas Cypriani recte concipiendas & explican••as, tanta, quantam nos ponimus, Romanae fedis vaca∣tio prorsus necessaria est. Unde perspicitur quam tuto libro Pontificum fides adhiberi possit, qui tra∣dit post obitum Fabiani cessasse Episcopatum dies sex.
• IV. Mense Februario ineunte, si non excunte Ja∣nuario, Moyses presbyter insignis Ecclesiae Roma∣nae cum aliis in carcerem conjectus est. Vetustissi∣mus Catalogus, Post passionem ejus (Fabiani) Moyses & Maximus presbyteri, & Nicostratus diaconus compre∣hensi sunt & in carcerem missi. Neque enim diu post passion••m Fabiani hoc contigisse putandum est, quia Cyprianus eos hiberno tempore comprehensos esse, & surgentis b••lli impetus primos immobili robore atque inconcussa stabilitat•• fregisse declarat. Quin∣etiam Celerinus, cujus avia Celerina, & patruus & avunculus Laurentius, & Ignatius diu antca marty∣rium passi fuerant, Moysi & Maximo fidei & vir∣tutis comes fuit. Qui inter persecutionis initia fer∣ventia cum Imperatore Decio congressus est, (quem Cyprianus ipsum infestationis principem & aucto∣rem, Lucianus ipsum anguem majorem, metatorem Antichristi, tacito nomine app••llat,) & plurima tor∣menta perpessus, per decem & novem dies custodia carceris septus in nervo ac ferro fuit. Dum autem persecutio Romae praesente Imperatore severius, Carthagine multo remissius per Magistratus exerce∣batur, Cyprianus in seces••u suo delitescens, cum jam se incolumen sentiret, & eorum etiam quae Car∣thagine agebantur certior factus esset, scripsit ad Clerum suum de disciplina & diligentia sua vice praestanda, ac praecipue de cura pauperum & quie∣te plebis. Quippe hoc est d••tum Clero consilium cu∣jus primo loco meminit in Epistola viccs••ma maxi∣me notabili; & haec est Epistola & nobis & Pame∣lio V. ex tredecim illis quas post••a ad Clerum Ro∣manum transmisit, omnino prima. Paulo post seri∣psit Epistolam VI. quae apud Pamelium est LXXXI. longe à suo loco, ut opinor, dimota. Missaautem est ad Confessores Carthaginienses, & revera est ex∣hortatio ista quae confessoribus non defuit: cujus mentio sit & quidem secundo loco, in Epist. vicesima à nobis

• saepe memoranda. Tota enim haec Epistola sexta nihil aliud spirat quàm exhortationem ad martyrium alacriter subeundum; & est ejus generis prima, an∣tequam tormenta venerunt, scripta; ac praeterea flo∣rida est & generalis, qualem primam fuisse decuit. Sunt etiam a••a nec levis momenti argumenta, quae credere nos cogunt in secessu sub Decio, non in exi∣lio sub Valeriano cam exaratam esse: quaeque, ne nimis leviter à communi sententia recessisse vidcar, referre non pigebit.
• V. Primo Cyprianus, scriptor valde accuratus, hac Epistola absentiam suam, ad Confessores iisdem verbis excusat, quibus eandem ad Clerum suum jamjam excusaverat Epistola priori, & quibus ad eundem postea excusat. Ad Clerum modo dixerat. Et quoniam mihi interesse nunc non permittit loci conditio; ad cundem postea dicit, Utinam loci & gradus mei con∣ditio permitteret, ut ipse nunc prasens esse possem: ad Confes∣sores hic dicit, Saluto vos optans ipse quoque conspectu ve∣stro frui, si me ad vos pervenire loci conditio permitteret. Eandem certe occasionem sive rationem absentiae ea∣dem ubique excusandi formula satis indicat; ut eo∣dem fere tempore, & sub iisdem circumstantiis tres has Epistolas haud immerito scripsisse videatur. Se∣cundo fatetur Pamelius ex his verbis patere hanc Epistolam aut in secessu aut in exilio scriptam esse, quae etiam per se considerata potius secessum volun∣tarium, quam exilium coactum & violentum indi∣cant. Cum Curubi exul erat, sententia Proconsu∣lis ut Carthagine praesens esset, non permisit; at in secessu suo nihil praeter conditionem loci, hoc est Carthaginis, quo minus illic tunc praesens esset, impedivit. Perperam enim Pamelius in istis ad Clerum literis locum interpretatur secessum, de quo queri non potuit debuitve: intelligit certe Cypria∣nus locum in quo praesens esse, & iis interesse & conspectu eorum frui maxime concupivit; sed loci, hoc est Carthaginis, ubi persecutio jam fervebat, & gradus hoc est, Episcopatus, qui si ipse adesset Gentilium invidiam magis indies provocaret, conditio non per∣misit. Haec mens Cypriani, hic animus in secessu fuit; aliter plane se excusat ad Confessores in me∣tallo constitutos cum Curubi in exilio fuit, ubi re∣legationem & loci praefinitionem & coërcionem ob∣tendit Epist. septuagesima sexta. Gloria quidem vestra poscebat, beatissimi ac dilectissimi fratres, ut ad conspectum atque ad complexum vestrum venire ipse deberem, nisi me quoque ob confessionem nominis relegatum praefiniti loci ter∣mini coërcerent. Tertio narratio ipsa de Rogatiano presbytero, quam sententiae nostrae adversari pu∣tant, initio hujus persecutionis optime convenit. Nam primus hujusce turbationis impetus à plebe profectus est, quo tempore ipsum Cyprianum cla∣more violento frequenter populus flagitavit; & eo∣dem modo in hac Epistola Rogatianus cum Felicis∣simo ferocientis populi impetum excepisse dicitur. His rationibus permotus Epistolam hanc ab extre∣mo exilio Cypriani ad initium secessus revocandam putavi; neque argumentis Pamelii in contrarium moveor, quae hic haud dissimulanda duxi.
• VI. Primo scripsit Cyprianus in exilio Epistolam ad Martyres in metallo constitutos. Sed eaedem, in∣quit, Scripturae in hac & illa Epistola citantur. Ergo utraque in exilio scripta est. Maxime infirma est haec consequentia. Sed & illud unde infertur fal∣sum est. Nam cum in illa ad Martyres Epistola de∣cem loca S. Scripturae respiciat, ex illis unum tan∣tummodo in hac tangit, eumque in alium finem ad∣ducit. Alterum ejus argumentum à Baronio expli∣catur, & dilucide proponitur his verbis, Cyprianus, dum Rogatiani presbyters tunc passi meminit, plane indicat non praeteritae persecutionis tempore, sed praesentis has à se scriptas fuisse literas. Nam Rogatianum superstitem fuisse aliis persecutionibus, ex aliis tunc datis literis satis manifeste apparet, ut & Felicisimum. Illud quidem de Felicis∣simo addidit Baronius gratis, de quo nihil in aliis Cypriani literis legitur. Rogatianum presbyterum in vivi fuisse postquam persecutio Deciana Cartha∣gine sedata est constat: eum autem martyrio coro∣natum esse nondum liquet. Sed Rogatiani & Fe∣licissimi un•• die passorum natalis solennitas in tabulis Ec∣clesiasticis consignata est VII. Kal. Novembris, inquit Ba∣ronius. Illae autem Tabulae Ecclesiasticae nihil aliud sunt quam Martyrologium Romanum, & scripta Bedae, Usuardi & Adonis, aliorumque quorum omnium antiquissimus est Beda quem reliqui secuti sunt. Ceterum Beda has Cypriani literas laudat, & ex illis docet Rogatianum & Felicissimum mar∣tyrio coronatos esse. Omnia itaque tandem redeunt ad solam Bedae interpretationem, quam ego incer∣tam, imo falsam esse puto. Verba Cypriani haec sunt, Ut sequamini in omnibus Rogatianum presbyterum, viam vobis ad gloriam temporis nostri religiosa virtute & divina dignatione facientem: qui cum Felicisimo fratre quie∣to semper & sobrio excipiens ferocientis populi imperum, pri∣mum hospitium vobis in carcere praeparavit, & metator quo∣dammodo vester nunc quoque vos antecedit. Ex quibus verbis nemo certe colligere potest Felicissimum tunc Martyrem fuisse, quem tantum fratrem vocat Cy∣prianus, Laicum fuisse indicans, quietum quidem & sobrium, ac praeterea nihil. Quod si martyrium passus tum fuisset Felicissimus nunquam sine laude & insigni titulo eum nominasset. Imo vero neque Rogatianum ipsum tunc Martyrem aut defunctum fuisse indicat. Nihil enim aliud dicit quam presby∣terum illum cum fratre primum caeteris Confessori∣bus hospitium praeparasse, atque adeo metatorem quodammodo eorum fuisse; eundem etiam, eo ipso tempore quo scripsit, viam eis ad gloriam temporis fa∣cere religiosa virtute & divina dignatione, atque iisdem eos adhuc antecedere. Clare igitur ostendit Rogatia∣num senem adhuc vivere, optimumque se exem∣plum caeteris Confessoribus praebere, adeoque eum in omnibus sequendum docet.
• VII. Cum jam haud pa••ci qui nomen Christi pri∣mo confessi sunt in carcerem fuissent conjecti, ad quos Cyprianus praedictas literas ded••rat: alii ob si∣milem coram Magistratibus confessionem extorres potius facti sunt & eorum bona in fiscum redacta, circa hoc tempus, ut patet ex literis de Mappalico, mense Aprili scriptis, Gloriata est nuper quidem Eccle∣sia, cum confessione perstante suscepta poena est, quae confes∣sores Christi fecit extorres. Quibus verbis & quando fa∣cti, & quales essent qui extorres dicebantur, osten∣ditur. Baronius quidem eos à Cypriano extorres dictos esse docet, qui ne fidem proderent, relictis omnibus alio commigrabant, sive qui ne Christum negare cogerentur, dimissis omnibus se subtrahe∣bant; sed aperte fallitur: ut ex loco citato constat. Certe Cypriano extorres sunt qui nomen Christi co∣ram Magistratibus libere confessi, patria per eosdem magistratus expulsi sunt: quae expulsio in poenam confessionis & irrogata & accepta est, de qua gloria∣ta est, inquit Ec••lesia, propter confessionem praece∣dentem, & poenam exilii subsequentem, non prop∣ter secessum aut substractionem sui, aut proscrip∣tionem inde sequentem. Extorres enim non mi∣nus Confessores erant, quam qui in carcerem con∣jecti sunt: quod clarissime ostendit Cypriani adver∣sus Lapsos pacem praepropere flagitantes, Ep. de∣cima nona. Caeterum quam irreligiosum est, & ipsis quoque festinantibus perniciosum; ut cum extorres facti & parria pulsi, ac bonis omnibus spo••ati nondum ad Ecclesiam redie∣rint, quidam de Lapsis Confessores ipsos pravenire, & ante

• ad Ecclesiam introire festment. Idem etiam clare illu∣strat exemplo Aurelii, quod ante tetigimus. Gemino hic agone certavit, bis confessus, & bis confessionis suae vi∣ctoria gloriosus: & quando vicit in cursu factus extorris, & cum denuo certamine fortiore pugnavit. Extorres igitur erant non qui, ne Christum negarent, se subtrahe∣bant, sed qui apud magistratus Christum libere pro∣fessi, in poenam confessionis per eosdem patria pulsi sunt quales erant Aurelius, Statis, & Severianus, aliique qui Carthagine pulsi Romam profecti sunt, quos Celerinus nobilis Confessor collegas suos, & confessores, & extorres vocat.
• VIII. Mense Martio incunte, rursus ad Clerum suum Epistolam scribit Cyprianus, quae quidem Pa∣melio est XXXVI. nobis autem VII. in qua rursus se incolumem esse profitetur, rursusque de cura pau∣perum, etiam peregrinorum, & quiete plebis agit: & cum summa communis per clericos distributa jam deficere potuerit, quantitatem suam pauperibus of∣fert, & ne illa statim deficiat supplet, & quod ni∣hil novi adhuc contigerit, ut opinor, nihil his addit. Has literas respicit non minus quam priores Epist. vicesima quae consilii Clero dati mentionem facit, eas∣demque manifeste respicit Ep. decima quarta. Cir∣ca idem tempus acceptis Cleri Romani literis, tum ad se proprie tum ad Clerum suum datis, utrisque statim respondet; estque haec Epistola IX. cui im∣mediate praeponitur illa Cleri Romani ad Clerum Carthaginiensem; quia hoc solenne est, ut literae ad quas respondetur suis responsis praefigantur. Literae autem ad ipsum Cyprianum datae desiderantur; quas Rigaltius à Clero Romano scriptas putat ante Cy∣priani secessum, & ante persecutionem in Africa or∣tam. Sed facile refellitur, cum illae missae sint per Clementium, à quo didicerat Clerus Romanus, qui eas exaravit, jam ante secessisse Cyprianum; idem∣que Clerus simul testetur, non à se missum esse Cle∣mentium ad Clerum Carthaginiensem, sed è contra∣rio, Didicimus, inquit, secessisse benedictum Papam Cy∣prianum a Clementio subdiacono qui a vobis ad nos venit. Et illa igitur ad Cyprianum, quae non extat Episto∣la, & haec ad Clerum Carthaginiensem, quae à Mo∣relio primum edita est, per eundem Clementium a Clero Romano uno & eodem tempore missae sunt, iisque una & eadem Epistola respondit Cyprianus, & utramque se ab eodem Clementio accepisse testa∣tus est. Certe eodem fere tempore & Romae & Carthagine orta est persecutio Deciana; & circa idem tempus Fabianus Romae passus est, & Carthagine secessit Cyprianus, ut totius historiae feries testatur. Lombertus quidem recte utramque Epistolam simul missam esse animadvertit; sed cum tertiam à Celeri∣no per eundem Clementium ad Lucianum missam esse putet, ejus sententiam nullo modo probare pos∣sum, ut mox dicetur, ubi de tempore, quo scripsit Celerinus ille, plenius agetur.
• IX. Sub initio Aprilis, ut videtur, Proconsul Africae, quisquis ille fuit, venit Carthaginem: cu∣jus adventu duobus modis persecutio, hactenus per Magistratus exercita, valde exacerbata est. Nam primo hoc potissimum tempore ad tormenta ventum est; & qui coram Proconsule Christianos se professi sunt, non jam extorres fiebant, sed vel statim tor∣mentis subjiciebantur, vel carceribus inclusi sunt ut mox torquerentur, vel morte crudelissima afficie∣bantur. Dum corpora Martyrum nunc flagella scinde∣rent, nunc contunderent fustes, nunc equuleus extende∣ret, nunc ungula effoderet, nunc flamma torreret. Tunc Saturninus in poena ungularum fortiter confessus est, & mox Romam petiit. Secundo Proconsul Con∣fessores in carceribus constitutos gravius multo ve∣xandos esse decrevit. Hoc ad Celerinum literis suis indicat postea Lucianus, cum jussi sumus, inquiens, secundum praeceptum Imperatoris fame & siti necari. De∣cimo sexto hujus mensis coram Proconsule cruciatus est Mappalicus, & decimo septimo die martyrio co∣ronatus, ut Martyrologia testantur, & quidem cum sociis circa idem tempus passis. Nam qui ex illis in mensem Februarium a Martyrologis conjiciuntur, eos alieno loco positos esse, ut plerumque fit, ex ipso Cypriano facile cognoscitur. Post martyrium Mappalici statim literas ad Martyres & Confessores dedit Cyprianus (ut ex eo pater, quod ipsis tan∣quam documentum praesens praelium commendavit;) optans & exhortans ut istum beatissimum martyrem comitesque in fide stabiles sectarentur. Et haec est Epistola X. Scripsit etiam ad Clericos De precando Deo Epistolam XI. quae tempus ipsum quo scripta est pluribus indicat: ut ubi inquit, tormenta venerunt, ut de re recenti: & loquitur praesentis pressurae con∣flictatione, utantea de praesente praelio; eosque ad quos scribit, positos esse docet inter plangenium ruinqs, & timen∣tium reliquias, ut matrem Ecclesiam ante descripse∣rat plangentem ruinas & funera plurimorum. Quae omnia eidem tempori & rerum statui plane conveniunt. Quamobrem nullo modo viro docto, qui nuper hanc Epistolam in annum sequentem rejecit, assentiri possum; praesertim cum ipse Cyprianus Epist. vi∣cesima sub aestate hujus anni certissime scripta, ha∣rum literarum mentionem clare faciat; Nec univer∣sae fraternitati ad deprecandam Dei misericondiam allocu∣tio & persuasio nostra defuit. Nam quamvis ad Cleri∣cos scriptae sint, ut titulus praefert, & observa∣vit Augustinus: Cyprianus tamen illis in manda∣tis dedit ut universae fraternitati communicaren∣tur. Sic enim eos alloquitur, Nec ipsi utique apud vos hanc Epistolam teneatis occultam, sed legendam fra∣tribus suggeratis; & gravem addit comminationis sententiam, Intercipere enim quibus nos Dominus ad∣monere & instruere dignatur, ejus est qui admoneri & in∣strui fratrem suum nolit. Hoc igitur tempore scriptam esse Epistolam XI. arbitror, cum Baronio: qui ta∣men cum putat hinc demonstrari posse Decium an∣num tantummodo unum ac menses tres imperasse, idque ex sede adhuc vacante, & morula praedicta, post quam pax ventura erat, fugit eum omnino ra∣tio; nam decem mensibus, antequam haec Epistola scripta est, Decius purpuram sumserat, & annum integrum postquam scripta est, sedes vacavit, & Cornelius Romae sedit diu ante necem Decii. Ne∣que vero pax illa, quae post morulam ventura erat, de statu illo Ecclesiae qui post mortem Decii conti∣git, intelligenda est; sed de sedata persecutione, quae haud diu post secuta est; quam pacem ipse Cy∣prianus alibi appellat, qui visionem suam optime in∣terpretari potuit.
• X. Mense Maio Cyprianus, qui jam binas literas de iis qui tormenta passi sunt scripserat, scribit ad Clerum suum de Confessoribus, qui sub Proconsule in carceribus gravius vexati sunt, Epist. XII. quae Pamelio est XXXVII. sed multo rectius à Baronio & Lomberto ad haec tempora refertur. Mandat e∣nim ut corporibus omnium qui etsi torti non sunt in carcere tamen glorioso exitu mortis excedunt, impertiatur & vigilan∣tia & cura propensior. Monet etiam ut dies eorum qui∣bus excedunt annotarentur, ut eorum commemorationes in∣ter memorias Martyrum celebrari possent. Quae duo sa∣tis ostendunt hanc Epistolam tum scriptam esse, cum jam in carcere plures mortui essent, & quotidie mo∣rerentur: quod tempus Luciani literae ad Celerinum satis indicant. Pamelius ipse fatetur in quatuor MSS. exemplaribus tredecim Epistolarum, quarum sit mentio Epis∣tola vicesima descriptum reperiri, in quo haec primo loco posita est; sed hanc earum numero exemit

• quasi nullum locum habere inter tredecim potuerit, quia prima non erat. Circa hoc tempus, ut vide∣tur, Proconsul sanguine Martyrum satiatus Cartha∣ginem reliquit; ut in aliis potius civitatibus Chri∣stianos paulo mitius persequeretur. Certe ab hoc illius discessu persecutio multo mitius indies per Ma∣gistratus Carthagine exercita est. Nam post haec tempora ut de Proconsule, ita de tormentis, aut ve∣xatione in carcere nulla mentio fit. Imo statim ex∣torres nonnulli minus constantes praepropere reversi sunt, & cum aliis aliquibus Confessoribus carcere jam liberatis nimis sibi indulserunt, & Lapsinimiam licentiam arrogarunt; de quibus omnibus posterio∣res sanctissimi Antistitis literae queruntur. Caete∣rum Cyprianus mense Maio jam affecto iterum ad Confessores literas dat post eas quas jampridem scri∣pserat verbis exultantibus congratulatus, hoc est, post Epistolam decimam, quae sic incipit, (Exulto laetus & gratulor, fortissimi ac beatissimi fratres) quamque pe∣riisse Pamelius, Baronius & Lombertus frustra sus∣picati sunt. Tres enim Epistolas à se ad Confesso∣res ante illam in causa Lapsorum scriptas satis aperte indicat Epistola vicesima; primam ante tormenta, quae sexta est, secundam inter tormenta, quae deci∣ma est; tertiam post gravem vexationem carceris, post paucorum extorrium reditum; quae haec XIII. est, & inter tredecim una. Unde Moyses & Maxi∣mus, visis tredecim Epistolis ad Clerum Romanum missis, Cyprianum maxime laudarunt, quod literis Confessores frequenter corroborasset. Nullo igitur modo viro docto assentiri possum, qui nuper hanc Episto∣lam ad annum sequentem relegavit, cum ad eam clare alludat Epistola vicesima his verbis, Nec extor∣ribus quando oportuit objurgatio defuit. Nam his ipsis li∣teris Confessores jubet quosdam numerum suum in∣ficientes objurgare, inter quos ille numeratur, qui in eam patriam unde extorris factus est regreditur, ut depre∣hensus non jam quasi Christianus, sed quasi nocens pereat. Haec certe extorrium objurgatio fuit, quando opor∣tuit, hoc est, non quando extorres facti sunt & pa∣tria pulsi, tunc enim laude digni erant, & à Cy∣priano maxime laudati sunt; sed quando immaturo tempore regressi legum sententiae temere se obno∣xios reddiderunt. Frustra igitur vir idem doctus, Epistolam quandam à Cypriano ad Extorres proprie datam esse, & cum aliis periisse tradit.
• XI. Mense Junio ineunte, cum accepisset à qua∣tuor compresbyteris suis literas, quae illi minime, ut conjicio, placebant, optimus Antistes ad Clerum suum scribit Epistolam XIV. artificiosam plane & pungentem. Nam primo dolorem suum exprimens ob tempestatem nuper infestam, quae non tantum plebem ex maxima parte prostraverat, sed & Cleri portionem sua strage per••trinxerat, & praesentiam suam, quae mitiori tempore expectari potuit, quam∣que circa Ecclesiae gubernacula utilitas communis exposcebat, solius Tertulli consilio, qui ad ipsum saepius scripserat, excusans, curam non tantum pau∣perum, sed & Confessorum, qui è carcere jam pro∣dierant eis commendat. Tum vero Confessores ipsos objurgat & corripit, non tantum propter pravos & malos mores, sed etiam quod quosdam audisset im∣probe & insolenter discurrere ad ineptias vel ad dis∣cordias vacare. Unde Lapsorum petulantiam jam se sensisse indicat. Neque dubitandum est quin qua∣tuor presbyteri, Donatus, Fortunatus, Novatus, & Gordius de recipiendis Lapsis ad eum scripserint, ad quod solum se rescribere nihil potuisse profite∣tur. Haec, ut opinor, controversiae de Lapsis ori∣go fuit, quae ei postea maximam molestiam creavit. Nam hoc ipso mense, cum Lapsi exambirent ad Martyres passim, Confessores quoque importuna & gratiosa deprecatione corrumperent, & presbyteri aliqui, (quatuor ut puto, illi superius nominati) Lapsis nondum poenitentia acta, nondum exomo∣logesi facta, Eucharistiam darent; statim tres Epi∣stolas scripsit, ut ipse Epistola vicesima testatur, primam ad Confessores, quae est XV. secundam ad Clerum, quae est XVI. tertiam ad plebem, quae est XVII. Hic enim ordo servandus fuit, quem Au∣ctor ipse servavit: quamvis has tres Epistolas eodem tempore missas fuisse appareat. Quibus omnibus maxime contendit, ne paxilli Lapso daretur, ante∣quam mater Ecclesia pacem a misericordia Dei prior sume∣ret. Sed postea Cyprianus, cum secum reputasset aestatem jam coepisse, quod tempus infirmitatibus assiduis & gravibus eam gentem infestare solebat; paululum recessit à severitate prioris sententiae, & ad Clerum suum Epistolam scripsit XVIII. mense hoc Junio exeunte, statim post solstitium aestivum, quod ea aetate 23. Junii contigit. Hoc autem tempus ae∣statis jam coeptae diligenter notandum est, utpote tum ad priores, tum ad posteriores hujus anni lite∣ras recto ordine disponendas maxime utile. Nam & optime convenit cum tempore martyrii S. Fa∣biani mense Januario passi, & Mappalici mense A∣prili, & reliqua interstitia mire illustrat. Neque aliud fundamentum per menstrua spatia Cypriani literas digerendi, certius reperiri potuit. Hac igi∣tur infestae anni tempestatis occasione arrepta, cum proculdubio & Lapsi, & Presbyteri illis faventes, consilium sibi datum à Clero Romano contra sen∣tentiam Cypriani urgerent, ipse temperamentum hisce literis proposuit, consilio Cleri Romani ma∣xime accommodatum, quod tribus partibus con∣stat. Primo, ut Lapsi incommodo aliquo & infirmita∣tis periculo occupati, non expectata Episcopi praesentia, a∣pud presbyterum quemcunque vel etiam diaconum exomo∣logesin facere possent, & pacem accipere: Secundo, ut alii etiam Lapsi praesentia Cleri foverentur & solatio fo∣cillarentur, & ad veram poenitentiam perduceren∣tur. Tertio, ut Catechumeni sive Audientes, ad∣prehensi infirmitate, sive periculo praeventi, non destitue∣rentur quo minus misericordiam Domini consequi pos∣sent. Quae omnia literis Cleri Romani maxime conformia sunt, & ad praesentis temporis cir∣cumstantias à Cypriano prudentissime accommo∣data.
• XII. Mense Julio ineunte, Presbyteri & Diaco∣ni Carthaginienses, cum ad literas Antistitis sui ni∣hil adhuc rescripsissent, negligentiae tantae Epistola priori merito accusati, literis se suis ad Cyprianum datis excusant quae non extant, quibus ille statim respondit Epistola XIX. Et cum illi significassent, quosdam adhuc communicationem accipiendam festinanter urgere, & in hac re formam dari desiderassent, standum sententiae suae putavit, neque ab iis, quae proximis li∣teris ad hanc rem satis plene scripserat, ullatenus re∣cedendum. Quam constantiam & observandam, & literis ad Antonianum dignam repetitione duxit. Cumque Cyprianus tredecim jam Epistolas ad Car∣thaginienses è secessu suo dedisset in quibus rerum omnium ad Ecclesiae suae tempora sane difficillima pertinentium curam ostendisset, tempus jam adve∣nisse ratus est, quo se suaque Clero Romano faci∣le probare posset. Quamobrem nunc tandem, non tantum secessum suum excusat, quem notasse Clerus Romanus literis ad Clerum Carthaginien∣sem scriptis videbatur; sed sinistris etiam rumori∣bus, quos adversarii sui & Lapsorum socii procul∣dubio Romae spargendos curaverant, per Episto∣lam XX. occurrit, ut ex hoc ejus initio pa∣tet; Quoniam comperi, fratres carissimi, minus simpli∣citer & minus fideliter vobis renunciari, quae hic a nobis

• gesta sunt & geruntur, necessarium duxi has ad vos literas facere, quibus vobis actus nostri, ac disciplinae & diligentiae ratio redderetur. Quae enim à Cypriano jam gesta fuerant, & adhuc gerebantur, non potuerunt male Romanis renunciari, antequam illi primam Episto∣lam scripserunt. Tunc enim tantum illis inno∣tuit Cyprianum secessisse, & quid Carthagine a∣geret Clerus, absente Episcopo, aut Episcopus ipse in secessu suo, nondum noverant; ideoque eos illis literis officii sui tantummodo admonent, & quid ab ipsis Romae, sede vacante, factum fuerat, osten∣dunt, suum illis exemplum proponentes. Quare ut sinistram de se famam Romae sparsam dilueret Cyprianus, tredecim Epistolas ad Clerum Roma∣num transmisit, quas è secessu ad Clerum & Con∣fessores & Plebem suam intra paucos menses dede∣rat, & breviter earum argumenta hac una Epistola tetigit; unde illae à nobis facile dignosci & à reliquis distingui potuerunt. Harum tredecim Epistolarum decem congessit Pamelius & huic praefixit: illis u∣nam addidit Baronius: ex illis octo tantum agnoscit Lombertus. Ego vero non dubito quin tredecim illae omnes à nobis sint repertae, & secundum sua tempora dispositae, & huic recte praefixae. Quin∣etiam puto eas omnes ideo conservatas fuisse, cum haud paucae perierint, quod in unum fasciculum collectae & ad Clerum Romanum transmissae, tum Romae, tum Carthagine ab omnibus legerentur. Antequam autem hae literae Romam pervenerunt, Clerus Romanus ad Clerum Carthaginiensem, Moy∣ses & reliqui Confessores Romani ad Confessores Carthagine constitutos literas dederant, quae non extant, earum tamen argumenta satis nota sunt. Nam ut Cyprianus ipse testatur, in illis Euangelii ple∣nus vigor & disciplina robusta legis dominicae continebantur. Ut Clerus Romanus proximis literis significat, in illis sententiam dilucida expositione ipsi protulerant de li∣bellaticis & sacrificatis; ne properata nimis remedia uti∣que non profutura praestarentur. Et Confessorum literas suis conspirasse indicat, qui severitatem Euangelicae disciplinae protulerunt, & illicitas petitiones ab Ecclesiae pudore revocarunt. Haec ad Clerum Carthaginiensem à Clero & Confessoribus Romanis tam opportune scripta Cyprianum laborantem & contra invidiae impetum totis fidei viribus resistentem multum ad∣juvabant.
• XIII. Jam enim literae Luciani Confessoris pro∣dierant, quae Lapsis universis pacem dederant, & non tantum Cypriano, sed & in reliqua provincia per aliquot civitates Episcopis, magnam molestiam creaverant. Quod ne lateret Clerum Romanum, quem ex literis proximè datis in eadem secum fuisse sententia perceperat, adeum scripsit Epistolam vice∣simam septimam mense Augusto ineunte, eique sub∣junxit ipsas Luciani literas, cum quinque aliis Epi∣stolis ad eandem rem pertinentibus, quas omnes ad sua tempora deduximus, & vicesimae septimae prae∣figendas curavimus. Nam inter has sex Epistolas illa Celerini ad Lucianum primo loco scripta est, circa finem Aprilis, ut opinor. Vir doctus eam mis∣sam fuisse putat simul cum literis Cleri Romani ad Cyprianum de excessu Fabiani per Clementium; sed ei assentiri non possum. Illae enim sine dubio missae sunt haud diu post martyrium Fabiani, qui vicesi∣mo die Januarii passus est: & Cyprianus in responso suo fatetur rumorem tantum in Africa de ejus excessu incertum fuisse, antequam eas literas accepit. Mis∣fas igitur fuisse literas illas per Clementium mense Februario fateamur necesse est. Apparet autem Ce∣lerinum non nifi post Pascha literas suas ad Lucia∣num dedisse. In illis enim ipse significat se, in laeti∣tia Paschae flevisse die & nocte, in cilicio & cinere lacry∣mabundum dies exegisse, qui certe dies diem Paschatis sequebantur. Quinetiam sexaginta Confessores Car∣thagine extorres Romam jam venerant, quibus omnibus Numeria & Candida, (quae circa Pascha lapsae fuerant) ut poenitentiam suam per opera ex∣primerent, aliquamdiu jam ministraverant. Imo non tantum Montanus de carcere, sed & Saturni∣nus (qui in poena ungularum fortiter Carthagine confessus fuerat) jam Romam pervenerat. Et Nu∣meriae & Candidae utpote lapsarum, & jam poeni∣tentium, causa in presbyterio Romano audita fue∣rat, antequam Celerinus scripsit. Quippe haec oc∣casio scribendi fuit, ut illis sub poenitentia Romae constitutis atque detentis à Confessoribus Carthagine peccata remitterentur.
• XIV. Observandum enim est haec omnia Romae facta esse, & Celerinum inde has literas misisse; quamvis Rosweydus vir sane doctus dixerit rationes non deesse, quibus ostendatur Celerinum Romae non scripsisse. Quaenam rationes illi fuerint nescio: ego certe nullam video. Exploratum enim est Lu∣cianum, ad quem Celerinus scripsit, Cartha∣gine tunc fuisse: Celerinum autem Romae primo cum ipso Decio fortiter congressum esse. Qui se tantum audivisse dicit Lucianum penes Magistratus, hoc est, Carthagine, esse confessum; eumque de operibus Numeriae & Candidae, quae secum erant, auditurum spondet. Qui earum causam jam auditam fuisse docet: & Praepositos praecipisse tantisper eas sic esse, donec Episcopus constituatur: quod de sede Romae vacante necessario intelligitur. Qui Nume∣riam & Candidam tradit Confessores in Urbem leva∣visse, qua voce Romam ipsam indicari norunt eruditi. Qui denique scribit Etecusam ascendisse usque ad Trianfacta, sive Tria Fata, quod nomen loci erat in foro Romano, Procopius Gothicorum libro pri∣mo de Jano, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Anastasius de Honorio Papa, Fecit Ecclesiam beato Adriano (vel Aeriano) Martyri in tribus fatis. Idem ejusdem loci bis in Adriano me∣minit. Neque mirum est in Cypriano Trianfacta legi, cùm etiam apud Anastasium pro Tribus fatis, MSS. aliqui Tribus factis repraesentent. Quamobrem constat Epistolam Celerini Roma ad Lucianum scri∣ptam esse; &, ut arbitror, sub finem Aprilis vel initio Maii: cui respondit Lucianus mense Maio jam affecto; post excessum omnium Martyrum, quorum ipse meminit; & quidem tredecim diebus post mor∣tem eorum, qui in carcere defuncti sunt. Nam Vir doctus, qui eum respondisse autumat•• pridie marty∣rii Mappalici, quia meminit Mappalici in quaestio∣ne quasi mandantis ut pax daretur Numeriae & Can∣didae, supponit Celerinum id dixisse quod nequa∣quam dixit. Mappalicum scilicet mandasse nomi∣natim ut Numeriae & Candidae pax daretur. Cum Mappalicus tantum domestica pietate commotus, matri suae & sorori, quae lapsae fuerant, mandaverit pacem dari ut Cyprianus ipse testatur. Et quidem Pauli nomine praecipue utebatur Lucianus; neque Paulum puto Numeriam aut Candidam nominasse: nam his lite∣ris nihil aliud petit ipse Lucianus, quam ut pacem habeant secundum praeceptum Pauli non tantum hae, sed & quaecunque ad animum suum pertinere nosce∣bantur.
• XV. Lucianus etiam paulo post, mense Julio, cum Cyprianus tum ad Confessores, tum ad Clerum, tum ad plebem scripsisset nemini lapso pacem dan∣dam esse, antequam à Deo pax daretur Ecclesiae, & postquam eas literas ad Clerum Romanum transmi∣serat, scripsit ad ipsum Cyprianum literas, univer∣sorum Confessorum, qui adhuc supererant nomine, se

• ... universis pacem dedisse, de quibus apud eum ratio constite∣rit, quid post commissum egerint, & ab eo postulavit, ut haec forma per eum aliis Episcopis innotesceret; quae res ei majorem conflavit invidiam, & in provincia per ali∣quot civitates in Praepositos impetus multitudinum inde factus est. Haud diu post Caldonius, qui non temere pacem dandam putavit, literis suis Cypria∣num consuluit quid in eorum causa facere oporte∣ret, qui primo sacrificaverant, & iterum tentati ac pro confessione nominis extorres facti pacem petebant. Cui re∣scripsit, lapsis illis impertiendam esse pacem Epi∣stola XXV. eique adjunxit quinque Epistolas de hoc negotio ad suos datas, quas ante ad Clerum Romanum, & ad aliquot Episcopos suae provinciae transmiserat. Tum vero Clerum suum harum re∣rum certiorem facit, legisse se literas Luciani sub universorum Confessorum nomine scriptas, instan∣dum tamen esse Epistolis ad eos proxime factis: ac∣cepisse se etiam literas à Caldonio collega suo, ei∣que rescripsisse, & utriusque Epistolae exemplum huic XXVI. adjunxisse; Denique scripfit Episto∣lam XXVII. mense Augusto ineunte, ad Clerum Romanum, ut ante diximus. Scripsit etiam eodem tempore ad Moysen & Maximum reliquosque Con∣fessores Romae in carcere constitutos Epistolam XXVIII. Et haec est prima à Cypriano ad eos Confessores scripta, ut ex ipso initio patet, Gloriam fidei & virtutis vestrae, fortissimi ac beatissimi fratres, jam∣pridem de opinione cognoveram, quod notandum fuit contra ordinem Pamelii, qui huic aliam, diu post exaratam, manifesto errore praeposuit. De his lite∣ris ipse ad Antonianum sic loquitur, Quod etiam Ro∣mam ad Clerum tunc adhuc sine Episcopo agentem, & ad Confessores Maximum presbyterum, & caeteros in custo∣dia constitutos, nunc in Ecclesia cum Cornelio junctos ple∣nissime scripsi. Ut autem hae literae solenniter, juxta morem Ecclesiae, mitterentur; Cyprianus fecit Le∣ctorem Saturum & Hypodiaconum Optatum Con∣fessorem, easque per eosdem misit; cujus rei statim Clerum suum certiorem facit Epistola XXIX. Et haec vera est secundae Epistolarum Sylloges ra∣tio.
• XVI. Mense Augusto exeunte, Clerus Roma∣nus scribit ad Cyprianum literas, non quidem illas quas voluit Pamelius, sed quas primo Baronius, & post eum Lombertus suo loco recte restituit. Haec autem est Epistola XXX. post literas de Fabiani martyrio prima à Clero Romano ad Cyprianum proprie data, ut ex ipsa patet, & ex mentione lite∣rarum Cypriani ad se cum excusatione facta, & ea∣rum etiam quae ad Confessores Romanos eodem tem∣pore scriptae sunt & missae per Saturum & Optatum. Illae enim, quas male praetulit Pamelius, respon∣dent ad literas missas postea per Fortunatum. Et miror equidem doctissimum Valesium affirmare po∣tuisse scriptam esse hanc Epistolam, cum jam Moy∣ses annum in carcere exegisset: idque ex Cypriani Epistolis ad Moysen prius datis aperte colligi. Nam una tantum Epistola ante hanc à Cypriano ad Moy∣sen data est; & illa, quae annui spatii mentionem facit, diu post hanc scripta est. Sunt autem hae Cleri Romani literae praeclare scriptae, & literis ipsius Cypriani pene aequandae; ex quibus de inge∣nio & eloquentia Novatiani judicium ferri potest. Ille enim hanc Epistolam exaravit, ut patet ex ipso Cypriano ad Antonianum; dum recitatis harum li∣terarum ipsissimis verbis subjungit, Additum est etiam Novatiano tunc scribente, & quod scripserat sua voce reci∣tante, & presbytero Moyse, tunc adhuc Confessore, nunc etiam Martyre subscribente, ut Lapsis infirmis & in exitu constitutis pax duretur. Ita haec verba exposuit opti∣mus hujus Antistitis interpres S. Pacianus Ep. 3. ut in Praefatione diximus. Huic autem Epistolae subjectae erant literae, quas Clerus Romanus in Si∣ciliam quoque miserat, quae desiderantur. Adje∣cerunt etiam Confessores Romani literas suas, eas∣que per Saturum & Optatum eodem tempore mise∣runt. Et est haec Epistola XXXI. primo loco à Confessoribus ad Cyprianum scripta, ut ex ipsa sa∣tis aperte pater. Ne quis autem miretur, cur tam sero Clerus & Confessores Romani ad Cyprianum rescripserint; notandum est, Clerum Romanum, cum jam quid in Africa circa causam Lapsorum actum fuerat, à Cypriano didicissent, eidem ne∣gotio curam maximam adhibuisse. Nam ipsi diu & quidem multi, cum quibusdam Episcopis vicinis, & quos ex aliis provinciis longe positis persecutionis istius ardor eje∣cerat, consilium inierant, temperamentum quaerentes, & anxie curantes, ut nec pronam suam improbi homines lau∣darent facilitatem; nec vere poenitentes accusarent quasi du∣ram crudelitatem.
• XVII. Cyprianus his literis mense Septembri ac∣ceptis statim ad Clerum suum scribit, iisque tum suarum tum illorum literarum exempla transmittit, & mandat ut omnibus facultatem transcriptionis con∣cederent; unde factum est ut literae à Novatiano scriptae per totum mundum missae, & in notitiam omnibus Ecclesiis & universis fratribus perlatae es∣sent. Non, quod tantam in sede Petri inesse auctor••a∣tem omnes intelligerent, ut universus longe lateque diffusus Catholicus Orbis sibi servandum esse indubitatum haberet, quod sciret a Petri cathedra dimanare, ut pro more suo loquitur Illust. Cardinalis, nec unquam minus fe∣liciter, quam cum de nostro Antistite agitur. Hoc enim ideo tantum literis à Novatiano scriptis conti∣git, quia earum, ut & trium reliquarum, exempla transcripta & ad alias plures Ecclesias missa erant. Nec in alium finem illa missa sunt, quam ut in Ec∣clesiarum statu quoquo modo interim componendo servaretur una fidei consensio, ut Cyprianus ipse testatur. Vidit haec, opinor, acutissimus Cardinalis, idcoque hanc Epistolam XXXII. ab illis de quibus diximus lite∣ris, & à Clero & à Moyse datis disjunxit, ac poste∣rioribus à solo Clero scriptis & per Fortunatum red∣ditis male subjunxit; & plane contra mentem Cy∣priani, qui hoc ipso loco quatuor Epistolarum di∣serte meminit, duarum à se, duarum etiam à Clero & Confessoribus Romanis datarum, & omnes per Saturum missas fuisse indicat: unde Lombertus hanc Epistolam recte huic loco restituendam esse censuit. Interim Cyprianus duas à diversis lapsis, his quidem quietis & verecundis, illis autem temerariis & ar∣rogantibus Epistolas acceperat, quae desiderantur, sed earum argumenta noscuntur: nam arroganti∣bus statim respondit Epistola XXXIII. ut singulo∣rum nomina ad se transmitterentur, postulans. Ce∣terum eodem fere tempore contigit, ut Gaius Did∣densis, Presbyter & Diaconus ejus frequenter cum Lapsis communicarent & eorum oblationes offer∣rent, & ab Episcopis moniti non desisterent; unde Clerus Carthaginiensis consilio Episcoporum, qui praesentes erant, eis non communicandum esse cen∣suit. De qua re Cyprianus certior factus, scribit Epistolam XXXIV. ad Clerum suum, eorum sen∣tentiam confirmans, & ut idem in posterum fieret mandans.
• XVIII. Mense Octobri ineunte, ne quid lateret Clerum Romanum, quod à se in causa Lapsorum, qua tantopere omnes Ecclesiae premebantur, ge∣stum fuerat, Cyprianus scribit Epistolam XXXV. eamque per Fortunatum hypodiaconum Romam mittit, simulque exemplum literarum Lapsorum petulantium, cum responso suo, & literarum suarum de Gaio Diddensi transmittit: ut esset ipsis

• circa utilitatem Ecclesiasticae administrationis com∣mune consilium. Et per eundem Fortunatum de Privato Lambesitano, Episcopo quidem, sed hae∣retico, eos monuit. Mense Octobri exeunte, Cle∣rus Romanus literis Cypriani per Fortunatum red∣ditis respondet Epistola XXXVI. Lapsorum petu∣lantiam condemnantes, & illius vigorem laudantes, significantesque de Privato haeretico nihil metuen∣dum esse, cum ipsi antehac vexillarium ejus (non Felicissimum, ut male conjicit Pamelius, sed nescio quem Diaconum ejus) subrepere conatum rejecis∣sent.
• XIX. Mense Novembri nobilis Confessor Cele∣rinus Roma venit Carthaginem, & Cyprianum in secessu adit. Cui Moysis reliquorumque Confesso∣rum affectus repraesentat, deque iis dulciter ac saepe loquitur. Cyprianus autem hisce sermonibus inti∣me permotus scribit ad eos Epistolam XXXVII. circa finem hujus mensis, ut apparet. Constat enim Moysen aliosque vel exeunte Januario, vel Februa∣rio ineunte, post passionem Fabiani, hieme adhuc saeviente, in carcerem fuisse conjectos; ibique jam revertentis anni volubilem circulum transgressos esse, ut ipse loquitur. Annui circuli spatium per quatuor tem∣pestates describens atque definiens; scripsit igitur jam affecto mense Novembri. Circa idem tempus irt Africa sedata est persecutio, ut patet ex ipso Cy∣priano, qui testatur Aurelium auspicatum esse pa∣cem, dum dedicat Lectionem. Neque Baronius debuit primum pacis radium in annum sequentem ante Paschae tempus referre, aut bellum sub Decio contra barbaros in Africa comminisci. Satis enim est ad hanc sedationem persecutionis in hac provin∣cia hoc tempore statuendam, finem jam annui Pro∣consulatus appropinquasse, novum Proconsulem mox in provinciam adventurum esse, satis sanguinis ab eo, qui decessurus erat, haustum jam fuisse. Quae ratio sedandae persecutionis valere Romae non potuit, ubi non tantum Imperator ipse praesens fuit, sed & persecutioni praefecti in urbe insistebant. Hoc radio pacis jam apparente, veniunt ad Cyprianum in secessu suo Episcopi nonnulli, tempore ad ordi∣nationem Clericorum accommodatissimo, unde & eorum, ut Collegarum, opera usus est.
• XX. Quocirca mense Decembri ineunte, Cy∣prianus cum Collegis suis, inconsulto Clero suo, Aurelium Confessorem ordinavit Lectorem, & qui∣dem, ut opinor, ipsis Calendis Decembribus; nam, ut ipse refert, quoniam semper gaudium properat, nec po∣test moras ferre laetitia. Dominico legit Aurelius. Hoc autem A. D. CCL. Cyclo Solis 7. Dominicali lite∣ra F. primus Decembris dies Dominicus fuit. Ipse proinde Clerum suum hujus ordinationis certiorem facit Epistola XXXVIII. Eodem die etiam Lector fuerat ordinandus ex sententia Cypriani & Collega∣rum, Celerinus Confessor illustris qui nuper Roma venerat: Sed ille consentire dubitavit Ecclesiae, do∣nec Dei ipsius admonitu & hortatu in visione per noctem compulsus est ne negaret. Tunc igitur & ille ordinatus, & Aurelio in Lectione junctus est: qua occasione scripta est Epistola XXXIX. Eo∣dem etiam tempore se divinitus admonitum fuisse significat ut Numidicum presbyterum, qui nempe alicubi Presbyter fuerat, & hortatu suo copiosum Martyrum numerum lapidibus & flammis necatum ante se miserat, Presbyterorum Carthaginiensium numero adscriberet. Id autem ut fieret, monet Clerum suum Epistola XL. & ut majorem ei aucto∣ritatem conciliaret, docet eum promovendum esse ad ampliorem locum religionis suae, hoc est, ad Epis∣copatum, cum Deus permiserit. Interea temporis dum Cyprianus Ordinationi Clericorum in secessu suo incumberet, quod & alii Episcopi, pro more, sine dubio faciebant, quorum nonnulli etiam tunc temporis Carthagine fuerunt, ut ex Epistolis prio∣ribus patet; Novatus Presbyter Carthaginiensis Fe∣licissimum Cypriano semper infensum, ipso nec per∣mittente nec sciente, Diaconum suum fieri curavit. Habebant enim Presbyteri Diaconos suos, ut de Gaio Diddensi Presbytero & Diacono ejus legi∣mus.
• XXI. Hoc autem diversimode interpretantur Viri docti. Nam inde Novatum hunc Episcopum fuisse colligit Baronius & post eum Petavius, Labbeus, aliique; sed sine ullo fundamento, & contra omnium Veterum mentem. Presbyter enim tantummodo fuit ad finem A. D. CCXLIX, persecutione jam erumpente, ut ostendimus. Anno hoc CCL. per∣secutione saeviente, neminem Episcopum factum esse legimus, Novatum ipsum inter Presbyteros nu∣meratum invenimus Epist. decima quarta, sub finem hujus anni Romam proficiscitur adhuc Presbyter, ut Eusebius, aut Hieronymus, in Chronico testa∣tur, Novatus Presbyter Cypriani Romam veniens, Nova∣tianum & ceteros Confessores sibi sociat. Pacianus Ep. 2. Tuus forte Presbyter Novatus ex Africa Romam venit. Dum in Africa fuit, & cum Romam venit Nova∣tus, certe Presbyter fuit, neque eum unquam Epis∣copum factum esse indicat Cyprianus, Sed fuisse No∣vatum in Africa Episcopum ex eo certum deducitur argu∣mentum, quod de eo S. Cyprianus tradit fuisse ab ipso ordi∣natum Diaconum Felicissimum, inquit Baronius. Et quidem si hoc S. Cyprianus tradidisset, inde Epis∣copatus Novati secundum praxin Ecclesiae indubi∣tatam recte elici videretur. Sed Felicissimum à No∣vato Diaconum ordinatum esse non tradit Cypria∣nus. Ejus verba de Novato ad Cornelium haec sunt Epistola quinquagesima prima. Ipse est qui Felicissimum satellitem suum Diaconum, nec permittente m•• nec sciente, sua factione & ambitione constituit. Non dicit Nova∣tum ordinasse Felicissimum, neque sua manu, sed sua factione eum constituisse Diaconum; hoc est, potentia factionis suae, ut Diaconus ordinaretur sine venia aut notitia Episcopi sui, effecisse. Haec mens Cypriani fuit, ut ex fequentibus clarissime patet. Nam Similia & paria eum Romae molitum esse docet. Qui, inquit, istic, hoc est Carthagine, adversus Ecclesiam Diaconum fecerat, illic, hoc est Romae, Epis∣copum fecit. Simili plane & pari modo, factione sua & ambitione utrumque fecit, sed neutrum ordina∣vit. Certe Novatianum Episcopum fecit, id est, sua factione, ut fieret, procuravit: eum autem minime ordinavit: quem à tribus Episcopis ex Italia accitis ordinatum esse postea probabimus. Qua observa∣tione necessario admittenda tollitur nobile. Presbyteria∣lis potestatis exemplum in ordinationibus, quod hinc ex∣cogitavit Blondellus.
• XXII. Hunc Felicissimum Novati Diaconum eo, quo diximus, modo constitutum diversum esse pu∣tat Baronius ab illo Felicissimo, qui sedi Cypriani adversatus, schismatisque auctor factus est; quam sententiam merito rejicit Lombertus, nullum inve∣niens hujus distinctionis de duobus Felicissimis ve∣stigium. Et revera argumenta duo, quibus indu∣ctus est Baronius, vim nullam habent. Primum est, quod Felicissimus ille, qui adversatus est Cy∣priano, ipsius Presbyter jam fuisse dicitur, Epist. scilicet quadragesima tertia. Sed in ea Epistola Feli∣cissimus Cypriani Presbyter non dicitur; tantum∣modo quinque Presbyteros Felicissimo copulatos ejusque sa∣tellites fuisse, illic refertur. Presbyteri autem non∣presbytero copulari potuerunt. Imo quoties memi∣nit Felicissimi & Presbyterii ejus, toties eum à Pres∣byteris distinguit, neque unquam Felicissimi alicu∣jus

• tanquam Presbyteri mentionem fecit. Secun∣dum Baronii argumentum pariter imbecille est, quod cum duae essent inter se contrariae sectae schismati∣corum, Felicissimus ille sententiae Novati adversa∣rius erat, quod diceret Lapsos omnes absque poeni∣tentiae mora recipiendos. Nam haec omnino nihil probant. Quippe Novatus, quamdiu in Africa fuit, semper se ejusdem cum Felicissimo sententiae de Lapsis recipiendis professus est. Cum autem Ro∣mam venisset, & se Novatiano adjunxisset, ut Ro∣manum schisma promoveret; illius sententiam am∣plexus esse videbatur, sive serio sive fictè; ut & ipse Novatianus sententiam suam jam mutaverat, ut Cor∣nelio fortius contradiceret. Hic autem Felicissimus, qui ab initio Cypriani electioni restiterat, Diaco∣nus jam factus, portionem plebis cum Episcopo suo divisit, & persecutione jam sedata, in monte quo∣dam suos colligebat, quo Lapsi petulantiores praeci∣pue convolarent.
• XXIII. Interea temporis Cyprianus Caldonium & Herculanum Episcopos & Collegas suos cum Nu∣midico Presbytero, quem nuper Clero Carthagi∣niensi adjunxerat, Carthaginem mittit, eosque cum Rogatiano vicem suam acturos vicarios constituit: ut necessitates fratrum sumtibus expungerent, simul etiam & aetates eorum & conditiones & merita dis∣cernerent; unde ipse cognoscere posset quos ad Ec∣clesiasticae administrationis officia promoveret. Dum autem illi his rebus incumberent, Felicissimus in∣tercessit, ne quis posset expungi, neve singulorum merita possent diligenti examinatione discerni; prae∣terea interminatus, quod secum in monte non com∣municarent, qui Cypriano obtemperare voluissent. Quamobrem Caldonius reliquique scribunt ad Cy∣prianum literas, quae non extant, quibus eum mo∣nent docentque quid à Felicissimo sibi factum esset; quid etiam ab Augendo, altero, ut videtur, Dia∣cono, qui se cum Felicissimi conspiratione sociave∣rat. Quibus Cyprianus graviter commotus scribit ad vicarios suos Epistolam XLI. qua illis in manda∣tis dat, ut Felicissimum excommunicarent, & Au∣gendum etiam si perseveraret, aliosque qui conspi∣rationi & factioni Felicissimi se adjungerent. Qua auctoritate muniti Caldonius & Herculanus Episco∣pi, cum Presbyteris Rogatiano & Numidico, Fe∣licissimum & Augendum, aliosque nonnullos obs∣curiores communicatione abstinuerunt, ut ipsi in∣dicant Epistola XLII.

A. D. CCLI.

Decio III. & Decio, COSS.

Period. Jul. 4964.

• I. DEcius secundo imperii fui anno tertium Con∣sulatum iniit. secundum vero ordinarium cum filio suo Decio Etrusco; ut ante cum Philip∣pus primum cum Titiano, secundum cum Philippo filio suo sumsit. Unde hic annus duobus Deciis Coss. insignitur, tum in Fastis, tum apud Trebel∣lium Pollionem, & veterem Pontisicum Catalogum. Sub initio Januarii Novatus, relicto in Africa Fe∣licissimo, Romam venit, & separavit ab Ecclesia No∣vatianum ut loquitur vetustissimi Catalogi auctor. Unde Novatianum antea sibi maxime familiarem Moyses Presbyter & Confessor illustris, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 , adhuc superstes, sed paulo ante mortem, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, se ab ejus communione sepa∣ravit, ut testatur Cornelius Epist. ad Fabianum a∣pud Eusebium l. 6. c. 43. Moyses autem paulo post moritur in carcere, hoc ipso mense exeunte, post∣quam ibi fuisset menses undecim, & dies undecim, ut re∣fert ejusdem Catalogi auctor. Tempus enim hujus Confessoris obitus ad hujus historiae veritatem inda∣gandam prorsus necessarium accurate notandum fuit, & à virorum doctorum parachronismis vindican∣dum. Inter hos Blondellus, Moysen in carcere de∣functum esse tradit Novembris XXV. & Novatia∣num statim à Novato factum esse Episcopum A. D. CCL. prochronismo non magno, haud tamen prae∣termittendo. Sed Illust. Annalista multo majori metachronismo peccat, dum docet Moysen marty∣rium consummasse. A. D. CCLV. Galli & Volusiani anno secundo, secundum aeram vulgarem anno CCLIII. Mirum hoc cuipiam videatur, cum Mar∣tyrologium Romanum, quod ipse Cardinalis notis illustravit, testetur Moysen sub Decio passum esse, cujus testimonium solito effugio eludere, sed fru∣stra, conatur. Ipse fatetur Cornelium Romae Epis∣copum factum esse ante mortem Decii; cum con∣stet Moysen defunctum esse ante electionem Corne∣lii; non igitur Galli, sed Decii anno secundo mor∣tuus est. Ipse fatetur Cornelium de morte Moysis tanquam praeterita ad Fabianum Antiochiae Episco∣pum scripsisse; cum notissimum sit ex literis Dio∣nysii Alexandrini ad Cornelium datis, Fabianum il∣lum sub initio imperii Galli & Volusiani obiisse. Denique Cornelium & Moysen eodem anno passos esse tradit, & quidem Cornelium decima quarta Septembris, quod verum est; jam vero si Moyses eodem anno Novembris decima quinta (ut ipsius Martyrologium testatur) passus sit, Moysen post Cornelii mortem vixisse dicendum esset, quod omnem hujus historiae seriem penitus evertit. In hunc errorem perquam manifestum virum doctissi∣mum conjecit Tractatus quidam Cypriano adscri∣ptus, vel potius titulus ejus, De Laude Martyrii ad Moysen & Maximum & ceteros Confessores. Cum e∣nim in illo Tractatu lues memoretur, quae sub Gal∣lo & Volusiano coepisse noscitur; ipsumque tracta∣tum à Cypriano scriptum, & ab eodem ad Moysen missum putaret, inde asserere non est veritus Moy∣sen post illius pestilentiae ortum, ac post strages popu∣latarum urbium, vixisse, & demum secundo Galli anno defunctum esse. Verumenimvero Tractatus ille à S. Cypriano scriptus non est, multo minus ad Moysen missus, sed à declamatore aliquo composi∣tus, ut vel haec ostendunt: Etsi incongruens est, fra∣tres carissimi, in hoc favore dicendi aliquid trepidationis af∣ferre; &, Quae vox, quae latera, quae vires instar tanti muneris capiant sustinere? ut alia quamplurima omit∣tam, quae Cyprianus ad Moysen ad Confessores nunquam scripsisset. Quamobrem cum Veteribus statuendum est Moysen in carcere defunctum esse, & quidem hoc mense Januario jam exeunte, aut in∣eunte Februario. Nam Fabianus vicesimo Januarii anni prioris martyrium passus est; post ejus obitum Moyses in carcerem conjectus est, hyeme adhuc saeviente; in eo carcere defunctus est, postquam menses undecim, & dies undecim ibi permansisset, neque Pontificale docet eum passum esse Novembris XXV. ut tradit Blondellus: sed Martyrologia eum diem memoriae ejus assignant, quod ubi dies passio∣nis ignoratur, fieri solet.
• II. Mense Februario jam affecto postquam Feli∣cissimus & Augendus, aliique fuerant abstenti, & jam Romae Novatus schisma excitare totis viribus nitebatur; quinque Presbyteri Carthagine se ab Ec∣clesia

• Africana separabant, & Felicissimo adjunge∣bant. Id autem eorum malignitas & perfidia effe∣cit, illi enim ipsi erant qui ordinationi Cypriani cum Felicissimo se opposuerant, qui in persecutione fomenta Confessoribus, ne concordarent cum Epis∣copo, tribuebant, quique Lapsos ad flagitandum communicationem sine Exomologesi animabant, & cum contumelia & contemtu Praepositi totum sibi vendicabant, ut de iis questus fuerat antea Cypria∣nus, Epist. decima septima. Ita tandem apparebat Felicissimi factio unde venisset, & quibus radicibus staret. Quinque hi Presbyteri, si Pamelio credamus, erant illi in Epist. quinquagesima nona nominati, Fe∣lix, Jovinus, Maximus, Fortunatus, & Repostus. Et quidem quin Fortunatus unus ex illis esset, du∣bitari non potest, quia Cyprianus ita ad Cornelium de eo loquitur. Maxime quando & Fortunati nomen jam satis nosses; qui est unus ex quinque presbyteris jampridem de Ecclesia profugis. Repostus autem inter eos minime numerandus fuit; erat enim Tuburbicensis ex Numi∣dia, qui in persecutione ceciderat; quod de his pres∣byteris dici non potuit. Felix etiam ex eorum nu∣mero expungendus est, quem Privatus extra Eccle∣siam in haeresi pseudoepiscopum olim constituerat. Jovinus & Maximus admitti possunt, in Concilio hoc anno abstenti; quod quinque presbyteris hisce satis recte competit. Reliqui demum duo, loco Reposti & Felicis ponendi, si divinare liceat, erant Donatus & Gordius, qui cum Fortunato & Novato ad Cy∣prianum primi scripserunt, ut ego arbitror, de re∣cipiendis Lapsis. Quinque igitur illi presbyteri pri∣mum de Ecclesia profugi, ac postea in Concilio ab∣stenti, erant, quantum conjectura capere possum, Fortunatus, Jovinus, Maximus, Donatus & Gor∣dius. Horum defectione comperta maxime angeba∣tur animi S. Cyprianus, quia statuerat eo ipso tem∣pore Carthaginem redire; Quas nunc poenas patior, inquit, fratres carissim••, quod ipse ad vos inpraesentiarum venire non possum. Altera enim persecutione jam se∣data; hanc defectionem quasi novam persecutionem aliamque tentationem interpretatus est. Quamob∣rem ad plebem suam postea scripsit Epistolam XLIII. eos vehementer urgens ut Ecclesiae adhaerere per∣gerent, nec aetate vel auctoritate illorum presbyte∣rorum se divelli paterentur. Quinetiam promittit se ad eos post Paschae diem cum Collegis suis ven∣turum.
• III. Toto igitur mense Martio in secessu suo se continuit Cyprianus, propter minas & insidias fa∣ctionis Felicissimi & Presbyterii ejus prodire tutum sibi & Ecclesiae minime ratus. Et quamvis festum Paschatis jam appropinquaret, quod secundum Ca∣nonem Hippolyti hoc A. D. CCLI. Cyclo solis VIII. litera Dominicali E in vicesimum tertium Martii incidit, quodque cum suis Carthagine cele∣brare maxime in votis habuit, distulit tamen adven∣tum suum ad ea tempora quae solennia Paschatis pro∣xime sequuta sunt. Itaque Epist. quadragesima ter∣tia ad plebem suam scripta hoc ipso mense, signifi∣cat quinque presbyterorum malignitatem & perfi∣diam perfecisse, ne ad eos ante diem Paschae venire li∣cuisset, se autem praevidere novissimam hanc & ex∣tremam tentationem cito Domino protegente transi∣turam, ut repraesenter, inquit, vobis post Paschae diem cum Collegis meis. Quippe ut se facilius & certius tueretur contra machinationes Felicissimi & Presbyterorum qui ab ejus communione ultro desciverant, pruden∣ter reliquorum Episcoporum adventum praestolaba∣tur, qui ex provincia post Pascha quotannis Cartha∣ginem adire solebant. Hujus moris cum alii memi∣nerint, tum ipse Cyprianus certos nos reddit, dum Fortunatum cum aliis Episcopis sic affatur Epist. quinquagesima sexta; Quoniam tamen scripsistis ut cum pluribus Collegis de hoc ipso plenissime tractem, & nunc omnes fere inter Paschae prima solennia apud se cum fratribus demorantur, quando solennitati celebrandae apud suos satis∣fecerint, & ad me venire coeperint, tractabo cum singulis ple∣nius. Quamdiu solennitas illa aetate Cypriani du∣rare soleret haud scio; post ejus tempora per quin∣decim dies continuata esse videtur, ex Papiani Res∣ponsorum libro tit. 12. Messivis feriis & vindemiali∣bus, Paschalibus etiam XV. Diebus & Natalis Domini VIII. Dominicis etiam diebus ceterisque Epiphaniae & Quin∣quagesimae nulla prorsus sunt litigia contingenda. Hoc igi∣tur mense Martio scripta est haec Epistola, qua Cy∣prianus satis exprimit quamdiu ipse tune cum scri∣psit in secessu delituerat, his verbis: Non suffecerat exilium jam biennii, & a vultibus atque ab oculis vestris lugubris separatio. Hoc enim de biennio tantum in∣choato, non autem expleto, necessario intelligen∣dum est. Et Pamelius, qui biennium jam exactum esse putavit, primum annum secessus ante persecu∣tionem posuit, & quid de secundo scriberet non ha∣bebat.
• IV. Mense Aprili, ut opinor, Lucio Prisco, qui Macedonas praesidatu regebat, delatae dominatio, Gothorum concursu. Qua causa Decius quam potuit maturrime Roma digressus est. Inde etiam Romae deferbuit persecutio, ut fieri solebat, orta seditione aut bello civili, ut ante diximus. Interea Episcopi Africani post Pas∣chatis solennia domi celebrata suas sedes pro more relinquunt, & Carthaginem petunt. Quinetiam Cyprianus jam de factione Felicissimi securus è se∣cessu prodit & sedem suam occupat. Pompeius autem & Stephanus, Episcopi Africani, Carthagi∣ne Romam profecti sunt, ut Ordinationi Episcopi Romani, quam propediem, absente Decio, futu∣ram expectabant, interesse possent. Jamque Cy∣prianus, qui toties causam Lapsorum ad commune consilium reservaverat, seque cum collegis suis de factione Felicissimi & presbyterii ejus judicaturum promiserat, Episcopos ex provincia sua convolan∣tes ad Concilium rite ac pro more celebrandum prae∣paravit. Unde nobis observanda veniunt tempora, quibus Concilia in Africa sub Episcopatu Cypriani celebrata sunt, quae hactenus à viris doctis non sunt accurate consignata. Duo quidem Concilia à Cy∣priano memorantur ante ipsius Episcopatum coacta, sed eorum tempora ignorantur. Pr••mum erat sub Agrippino Carthaginiensi Episcopo, cum Episcopis Africae atque Numidiae, de baptizandis haereticis ad Ecclesiam Catholicam venientibus, cujus meminit Epistola ad Quintum. Quod quidem & Agrippinus, bonae memoriae vir, cum ceteris coepiscopis suis, qui illo tem∣pore in provincia Africa & Numidia Ecclesiam Domini gu∣bernabant, statuit, & librato consilii communis examine firmavit. Secundum illud quod Lambesitanum vo∣cant, de quo Cyprianus ad Cornelium scribit A. D. CCLII. significans Privatum veterem haereticum in Lam∣besitana colonia ante multos fere annos ob multa & gravia delicta nonaginta Episcoporum sententia condemnatum. Do∣cet etiam eundem Privatum Fabiani & Donati lite∣ris severissime notatum fuisse. Unde sub Fabiano Pontifice Romano, & Donato Episcopo Carthagi∣niensi Concilium illud celebratum esse colligi, non immerito potest. Reliqua quae à Cypriano sunt coacta ad annossuos, & plerumque menses nullo ne∣gotio reducuntur.
• V. Certe mense Maio hujus anni CCLI•• Primum Carthaginiense Concilium sub Cypriano celebratum est, de quo ipse literis ad Antonianum ante secun∣dum Concilium datîs, Secundum quod tamen an∣te fuerat destinatum, persecutione sopita, cum data es∣set facultas in un•••• conveniendi, copiosus Episcopo∣rum

• numerus, quos integros & incolumes fides sua & Do∣mini tutela protexit, in unum convenimus. Tempus con∣veniendi his verbis accurate descriptum est; desti∣natum enim fuit, quamprimum Episcopis in unum con∣venire, indulgentia divina permitteret, quod post hujus anni Pascha contigisse multa convincunt. Factum est persecutione sopita, nondum penitus finita, hoc est ante mortem Decii, qui hoc anno affecto periit; imo & ante Electionem Cornelii, qui Decio adhuc imperante ordinatus est. Díu quidem continuatum est hoc Concilium, Scripturis ex utraque parte prolatis; diu multumque tractatu inter eos habito, imo, & frequen∣ter actum est, & saepius prorogatum, ut inferius pa∣tebit. Interca Romae, ut opiner, absente Decio, & in Macedonia bello civili occupato, Julius Valens cupientissimo vulgo imperium cepit, & mox in Illyricum profectus est. Tunc autem Romani ad eligendum Episcopum festinabant, qui omnes controversias ha∣ctenus distulerant, donec Episcopus constitueretur, qui omnia moderari, & eorum qui Lapsi sunt pos∣set cum auctoritate & consilio habere rationem. Duo tunc erant quorum alteri Episcopatus ab omni∣bus decernebatur, Cornelius & Novatianus. Et quidem Cornelius Presbyter, jam erat per omnia Ecclesiastica officia promotus, & in divinis admini∣strationibus Dominum saepe promeritus, Clero Ro∣mano atque plebi etiam gratissimus. Novatianus autem etiam Presbyter Romanus, sed non aequo jure fuit. Nam primo philosophus fuerat, & qui∣dem Stoicus: dein cum inter Catechumenos erat, tanquam daemoniacus exorcizatus est, & non nisi in lecto baptizatus; postea ex solo Episcopi favore Presbyter ordinatus est, quae omnia ejus ambitioni maxime obstabant. Et tamen cum esset magni in∣genii, nec minoris doctrinae atque eloquentiae re∣liquos in Clero Romano insuper habuit, seque omnium Pontificatu dignissimum putavit: & No∣vati jam atque quinque Presbyterorum, quos secum respuerat Moyses, factioné stipatus, & Confesso∣rum, quos ad suas partes post mortem Moysis tra∣xerat, accessione nobilitatus, & severa contra Lap∣fos disciplina turgidus, ac pro Euangelii vindice à suis habitus, Episcopatum publice renuens, tacite quasi postulavit. Sed Cornelius electus & factus est Episcopus de Dei & Christi ejus judicio, de Cleri∣corum pene omnium testimonio, de plebis que tunc affuit suffragio, & de Sacerdotum antiquorum & bonorum viro∣rum collegio, ut loquitur Cyprianus. Ex quibus sane qualiter fieri soleret Romani Pontificis electio expressum satis habetur, ut observat Illust. Cardi∣nalis, sed male interpretatur, Cum enim Cypria∣nus Clero testimonium, plebi suffragium tribuerit, ille è contrario plebi testimonium, Clero suffragium largitur: ut plebi suffragium adimat, quod ubique asserit Cyprianus, ut de se ipso loquitur, Quando Episcopus in locum defuncti substituitur, quando populi uni∣versi suffragio in pace deligitur; & rursus, Nemo post di∣vinum judicium, post populi suffragium, post coepiscoporum consensum judicem se jam non Episcopi, sed Dei faceret. Eidem ordinatio jústa & legitima dicitur, quae omnium suffragio & judicio fuerit examinata, qui locus Cardina∣lis interpretationem minime juvat, imo ne fert qui∣dem. Hoc Sacerdotum collegium nihil aliud erat quam sedecim Episcopi qui ejus ordinationi interfuerunt; inter quos duo erant Africani, Pompeius & Stepha∣nus.
• VI. Tempus hujus ordinationis imprimis inda∣gandum est, quod quidem imperante adhuc Decio contigisse constat. Sedisse enim Cornelium intrepidum Romae in Sacerdotali cathedra cum tyrannus infestus Sacerdo∣tibus Dei fanda atque infanda comminaretur, testatur ipse Cyprianus, qui etiam mihi videtur indicare eum, absente Decio, & arrepto per Valentem imperio or∣dinatum esse, cum multo patientius & tolerabilius audi∣ret levari adversus se aemulum Principem, quam constitui Romae aemulum Sacerdotem, vel potius ut in MSS. le∣gitur, Dei Sacerdotem. Minime enim ferenda eorum obfervatio est, qui ex farcasmo Tertulliani male in∣tellecto putant Episcopum Romanum tunc tempo∣ris passim intitulatum esse Pontificem Maximum, & Decium edixisse post Fabiani mortem, ne quis Chri∣stianus augustum illum titulum deinceps usurparet; & Urbicam Christianitatem hoc mandatum sprevis∣se; & denique Decium patientius tulisse à Gallo & Volusiano imperium, quam à Cornelio invadi titu∣lum summi Pontificatus, ut Christianus. Lupus lo∣quitur. Nam ut priora gratis, & sine ullo funda∣mento asseruntur, ita illud quod postremo loco po∣nitur, historiae monumentis manifeste contradicit. Decius levari adversus se Gallum & Volusianum au∣dire non potuit, quia Gallus sub ipso tunc milita∣vit, nec nisi post mortem Decii imperium arripuit, & aliquanto post Volusianum sibi Augustum adjun∣xit. Male igitur Acciolius Cornelii creationem re∣fert ad vernum tempus anni sequentis sub imperio Galli. Neque recte Annalista tradit Cornelium mense Aprili ordinatum, Decium eodem mense pau∣lo post defunctum esse. Ordinatio enim ejus diu ante necem istius Persecutoris facta est, ut constat ex his Cypriani verbis de Cornelio, Qui tantum tem∣poris sedit expectans corporis sui carnifices, & tyranni fero∣cientis ultores. Decius autem aute mensem Novem∣brem hujus anni non periit. Non igitur opus est ut Aprili Cornelium sedisse statuamus, quod ante necem Decii factus sit Episcopus, & tyrannum armis & bella postmodum victum prior Sacerdotio suo vicerit; aut quod Concilium Carthaginiense Maio mense ce∣lebratum sit: illud enim ante electionem Cornelii coactum est. Quamobrem dicimus Cornelium men∣se Junio ineunte, Romae Episcopum ordinatum esse, & quidem die ejus mensis quarto, qui sedit annum u∣num, menses tres, & dies decem. Annos quidem duos exhibet Catalogus, ut nunc legitur; sed veterem lectionem conservant Gesta Pontificalia, in quibus annum unum recte legimus. Emendationem hanc necessario postulant ipsa Catalogi verba quae sequun∣tur, A Coss. Decio III. & Decio, usque Gallo & Volu∣siano. Qui enim creatus est utroque Decio Coss. A. D. CCLI. & obiit Gallo & Volusiano Coss. A. D. CCLII. duobus annis & mensibus aliquot fede∣re nullo modo potuit. Jam vero ab ejus decessu, retro numerando recte colligitur initium Pontifica∣tus ejusdem. Cum enim omnes consentiant Corne∣lium die Septembris decimoquarto obiisse; si annum unum, menses tres & dies decem sederit, eundem quarto Junii die Sacerdotalem cathedram occupasse pariter fatendum est; praecipue cum haec omnia scri∣ptis Cornelii, Cypriani, & Dionysii Alexandrini optime consentiant. Cornelius autem literas statim de ipsius ordinatione ad Cyprianum dedit, quae non extant.
• VII. Interim Novatianus contra ordinationem Cornelii aperte disputavit, eamque ut illegitimam publice traduxit & abrogare conatus est. Quod ut perficeret múlta Cornelio ipsi & nefanda objecit, librumque acerbationibus criminosis plenum evul∣gavit, praecipue illi minime à quopiam communi∣candum esse docens, quod cum Lapsis communio∣nem haberet. Ita discordia gliscente & in pejus re∣crudescente, Novatianus factione sua jam corrobo∣ratus magna parte plebis etiam separata, duos de∣ploratae conditionis homines sibi socios adjunxit, ut eos in exiguam & vilissimam Italiae partem mitteret, atque illine accitos tres Episcopos pelliceret, simu∣late

• quasi Romae ortam discordiam sedaturos. Re∣vera autem cum Romam tres illi Episcopi ex Italia venissent, Novatianus qui novit eum numerum se∣cundum Canones Ecclesiae primitivae ad ordinan∣dum Episcopum sufficere, ab illis se ordinari procu∣ravit, praecipue per Epistolam à Confessoribus mis∣sam. Unde Cornelius ipse per tres Episcopos ordi∣natum esse Novatianum Epistola ad Fabianum fate∣tur; Pacianus autem eum sine consecratione legiti∣ma Episcopum factum, ideoque nec factum tradit, per Epistolam eorum qui se Confessores esse simula∣rent. Non quod Confessores antea non fuissent, sed quod tunc schismatici essent, & confessionis glo∣riam perdidissent. Ipsi enim postea confessi sunt, circumductos commisisse se quoque schismata & haresis au∣ctores fuisse, ut paeterentur ei manus quasi in Episcopum im∣poni. Constat igitur Novatianum à tribus Episcopis ordinatum esse, & quidem Italicis, quorum manus ei imponebantur, non autem Novati. Licet enim apud Catalogi vetustissimi auctorem in Cornelio le∣gamus: Sub Episcopatu ejus Novatus extra Ecclesiam or∣dinavit Novatianum in Urbe Roma & Nicostratum in A∣frica; id tamen non Novati manu factum, sed fac∣tione ejus effectum esse omnino dicendum est, ut ante monuimus. Caeterum Novatianus per 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, adumbratam quandam & cas∣sam ordinationem, loco Petri & gradu cathedrae Sa∣cerdotalis per Cornelium antea legitime occupato, quasi ex machina alter Episcopus, & primus Anti∣papa apparuit. Qui etiam è vestigio, pro more, Le∣gatos cum literis de sua electione, quasi ea fuisset maxime legitima, misit ad Cyprianum cum Concilio Carthagine coacto. Legati autem illi erant Maxi∣mus Presbyter, & Augendus Diaconus, & Machaeus quidam & Longinus: qui etiam librum ferebant cri∣mina Cornelio objecta continentem.
• VIII. Mense Junio jam affecto Cyprianus in Con∣cilio acceptis Cornelii & Collegarum literis, quibus tum Cornelii electio, tum grave schisma repraesen∣tabatur, nondum audita Novatiani ordinatione, Caldonium & Fortunatum Episcopos Africanos è Concilio Legaros cum literis ad Cornelium & Co∣episcopos misit, ut non tantum persuasione litera∣rum, sed praesentia sua eniterentur ut ad Catholicae Ecclesiae u••••catem scissi corporis membra compone∣rent. Per eosdem etiam Episcopos duarum Episto∣larum exempla, quadragesimae primae de Felicissi∣mo, & quadragesimae tertiae de Presbyterio ejus ad Cornelium transmisit ut toti fraternitati legerentur. Missis autem his Legatis, à Concilio statutum est; Ut omnia interim integra suspenderentur, donec Legati redirent. Atque ita Concilium quasi proro∣gatum est, ut etiam postea patebit. Neque enim aliter Cyprianusipse, & Liberalis in Hadrumetinam coloniam, sedente Concilio, proficisci voluissent. Et quidem hoc Concilium non tantum diu habitum, sed etiam frequenter actum esse legimus: quod ego de frequenti Episcoporum conventione per intervalla intelligendum esse sentio, ut non tantum diu conti∣nuatum, sed & aliquoties prorogatum fuisse videa∣tur. Frequenter enim hic accipio non pro magno nu∣mero, sed pro multis vicibus, ut Sulpicius Severus de Ariminensi Synodo•• Igitur frequentibus conciliis ni∣hil actum; nostris in fide permanentibus, illis de perfidia non cedentibus. Qui aliter illa verba, ut omnia interim integra suspenderentur interpretantur, ac si decretum esset neque Cornelio neque Novatiano communi∣candum, sed literas ad Clerum Romanum dirigen∣das esse, sibi ipsis contradicunt; nondum enim No∣vatianum Episcopum factum esse noverant; imo Ba∣ronius ipse tradit, Caldonium & Fortunatum Le∣gatos Romae agentes cum incassum omnia pertentas∣sent, vidisse ex improviso velut ex portis inferorum Nova∣tianum creatum Romanum Episcopum.
• IX. Mense Julio ineunte Legati à Novatiano missi Carthaginem veniunt, ex quorum sermone & asseveratione, ut & ex literis, quas secum ferebant, Cyprianus & Collegae Novatianum Episcopum fa∣ctum esse didicerunt; qui illicitae ordinationis pra∣vitate commoti, Legatos à communione sua statim cohibendos esse censuerunt. Tum vero supervene∣runt Pompeius & Stephanus Episcopi Africani, qui Cornelii ordinationi interfuerant, suaque testimonia protulerunt, unde Cyprianus & collegae Legatos Novatiani haud ultra audiendos esse statuerunt. Quamobrem Legati à Novatiano missi, & à Conci∣lio Carthaginiensi rejecti, ostiatim per multorum do∣mos, & oppidatim per aliquas civitates discurrentes quaerebant sibi comites. Quorum omnium Corne∣lium fratrem suum certiorem reddidit Cyprianus E∣pistola XLIV. hoc mense jam affecto, per Primiti∣vum Presbyterum missa. Tum vero Cyprianus, & Collegae de legitima Cornelii ordinatione satis persuasi, ad negotia Ecclesiae Africanae pertractanda diligentius accesserunt: ac primo in Concilio, Fe∣licissimum & quinque Presbyteros nuper ab Eccle∣sia profugos audierunt, eosque auditos abstinuerunt. Et quoniam ex reditu & relatione Caldonii & For∣tunati ordinationis Cornelii & ratio justa & gloriosa innocentia apparuit, omnes Episcopi Carthagine coacti in totam Africae provinciam, in Numidiam etiam & Mauritanias literas scripserunt, ut universi Collegae Cornelium & communicationem ejus pro∣barent firmiter ac tenerent. Quinetiam Synodicae literae ad Cornelium scriptae sunt, ut quid de Feli∣cissimo & Presbyterio ejus actum esset, scire posset: quas. Episcopi omnes manu sua subscriptas miserunt: sed hae literae desiderantur.
• X. Mense igitur Augusto ineunte Cyprianus scri∣psit Epistolam XLV. eamque cum literis Synodicis ad Cornelium misit per Mettium hypodiaconum & Nicephorum acoluthum, literarum suarum de Feli∣cissimo & Presbyterio ejus exemplaria rursus sub∣jungens. Et quoniam Confessorum nomine per omnes Ecclesias literae calumniis & maledictis ple∣nae frequentes missae funt; ipse ad eos dat Epistolam XLVI. qua eos, ut ad matrem Ecclesiam revertan∣tur, breviter hortatur; quam arbitrio Cornelii per∣mittit proxima ad eum per Mettium data. Circa idem tempus scripsit etiam ad eosdem Confessores Dionysius Alexandrinus, dum adhuc Novatiani sen∣tentiae favebant, ut observat Eusebius. Quo etiam, opinor, tempore literas ad Novatianum dedit, bre∣ves certe sed praeclaras, quae apud Eusebium lib. 6. cap. 45. habentur, sed insigni mendo maculatae. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Doctissimus Valesius non vidit hunc locum fuisse corruptum, ideo putavit esse mutilum, & hac interpretatione eum supplere conatus est. Sa∣tius quidem fuerat quidvis pati ne Ecclesia Dei discindere∣tur. Nec minus gloriosum fuisset, idcirco subire martyrium ne Ecclesiam scinderes, quam ut ne idolis sacrificares. Imo illud meo quidem judicio illustrius fuisset. Sed magnus Dionysius in tam brevi Epistola & acuta tautologice nunquam locutus est. Itaque pro 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 legendum est 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Studiosus enim aliquis ad marginem po∣suerat 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, tanquam interpretationem vocis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: imperitus autem librarius eam vocem in tex∣tu posuit loco 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quae vox loco suo restituta sententiam Dionysii satis elegantem & acutam red∣dit. Emendationem hanc Ruffini versio confirmat.

• ... Et erat non inferior gloria, sustinere martyrium ne scinda∣tur Ecclesia; quam est illa, ne idolis immoletur.
• XI. Post Felicissimi & quinque Presbyterorum abstentionem, de causa Lapsorum Synodice con∣clusum est: & Synodi placita libello sunt inscripta, ut scribit Cyprianus ad Antonianum. Magno au∣tem temperamento Placita haec concepta sunt, quae omnia ad duo generalia capita à Cypriano redacta sunt. Primo, ne in totum spes communicationis & pacis Lapsis denegaretur, contra Novatiani sen∣tentiam. Secundo, ne censura Euangelica solvere∣tur, ut ad communicationem temere prosilirent, con∣tra Felicissimi factionem. Hic autem libellus Ca∣nonum, in quo singula Placitorum capita conscripta sunt, à Synodo ad Cornelium Collegam suum mis∣sus est, & ad alios etiam in Africa Episcopos. Et satis infelix est conjectura Baronii, qui unum hunc Libellum in duos divisit, eosque à Cypriano ad Confessores diu postea missos esse putavit. Interea Primitivus cum literis ad Cornelium priori mense missus Carthaginem redierat cum literis Cornelii ad Cyprianum quae desiderantur. Sed earum argumen∣tum satis cognoscitur ex responso Cypriani. Signi∣ficaverat enim se motum fuisse, quod cum Polycarpus Episcopus ad ipsum post electionem suam scripsisset, tanquam legitimum Romae Episcopum; postea quam Cyprianus & Liberalis in Hadrumetinam coloniam venissen••, coepissent illuc ad Presbyteros & Diaco∣nos literae dirigi, quasi scilicet nondum Romae legi∣timus Episcopus constitutus esset. Quocirca Cypria∣nus Epistola XLVIII. ei respondet, ut mihi vide∣tur, nimis dilute. Cumque jam omnia Concilii au∣ctoritate composita atque confirmata essent, Maxi∣mus & Longinus & Machaeus, Legati à Novatiano missi Africa expulsi sunt.
• XII. Mense Septembri Cornelius, accepto à Sy∣nodo Carthaginiensi Canonum Libello, ipse Con∣cilium convocare statuit, & quidem numero quam potuit maxime copioso. Quod ipse Cyprianus ad Antonianum his verbis indicat, Ac si minus sufficiens Episcoporum in Africa numerus videbatur, etiam Romam super hac re scripsimus ad Cornelium Collegam nostrum, qui & ipse cum plurimis coepiscopis habito Concilio in eandem nobiscum sententiam pari gravitate & salubri moderatione consensit. Curavit igitur ut sexaginta Episcopi Ro∣mae convenirent quamprimum fieri potuit, ut ex Eu∣sebio constat. Neque enim audiendus est Baronius, qui duo Concilia à Cornelio Romae coacta esse tra∣dit; Primum hoc tempore, cujus meminit Cypria∣nus; Secundum anno sequente, cujus mentionem fecit Eusebius. In quem errorem incidit, quod pu∣taret Epistolam ad Antonianum ipso Cornelii sedis exor∣dio scriptam esse, in qua mentio Romani Concilii facta est, cum literae illae anno sequente scriptae sint, ut postea patebit. Labbeus etiam, qui Baronium & Binium sequutus esse videtur in distinguendis duobus Romanis Conciliis, ut primum sit, in quo decretum Carthaginiensis Concilii confirmatum; se∣cundum, in quo Novatianus ejusque fautores ex∣communicatione perculfi; statim addit, cum utrum∣que in uno forte potuerit perfici; quod verum est.
• XIII. Mense igitur Octobri celebratum est Con∣cilium Romanum sub Cornelio, quo Synodi Car∣thaginiensis decreta de Lapsis recipiendis corroborata sunt, & Novatianus cum suis anathemate percussus. Erant autem in ea Synodo sexaginta Episcopi, & multo plures Presbyteri ac Diaconi. Concilio fini∣to, Cornelius decreta ejus Ecclesiis longe dissitis communicavit, & ad Fabianum Antiochiae Episco∣pum de iis scripsit. Et quia non pauci in Italia Epi∣scopi Concilio minime interfuerant, eorum quoque sententias scorsim postulavit, unde Concilium Itali∣cum ex Hieronymo conflatum est, an recte dubito. Interim Novatianus cum videret Maximum Presby∣terum cum suis Africa expulsum, & in Concilio Carthaginiensi Cornelii electionem confirmatam, suam sententiam de Lapsis condemnatam, & con∣demnationem eam à Synodo Romana roboratam, jamque omnes per Italiam Episcopos in suam excom∣municationem consensuros praevideret; prostratus virtutibus Dei denuo resurrexit, & misit in Afri∣cam Euaristum suae partis Episcopum, Novatum Carthaginiensis Ecclesiae Presbyterum, Nicostratum Diaconum unum ex Confessoribus cum Primo etiam & Dionysio. Quare Cornelius literis per Augendum Confessorem missis de eorum discessu Cyprianum admonuit; sed literae illae desiderantur. Interea Con∣fessores Romani, quos è carcere prodeuntes schis∣maticus & haereticus error exceperat, & jamdiu pa∣labundos populus viderat, literis Cypriani & Dio∣nysii primo molliti, & lecto, ut videtur, libello de Unitate quem hoc tempore scripsit, & Romam misit Cyprianus, bene instructi, de reditu ad Ecclesiam cogitaverant, idque fratribus nonnullis significave∣rant, Novato jam cum reliquis tanquam procella & turbine recedente, Presbyteros Romanos adierunt, circumventos se esse affirmabant, & ad Ecclesiam se redire cupere protestati sunt.
• XIV. Mense Novembri, cum jam Confessorum animus satis esset perspectus, Cornelio placuit con∣trahi Presbyterium, cui adfuerunt etiam Episcopi quinque; coram quibus & Confessores, Maximus, Urbanus, Sidonius & Macarius (Nicostratus enim corum in Confessione focius in schismate persevera∣vit) & plerique fratres qui se iis adjunxerant, sum∣mis precibus desiderabant, ut ea quae ante fuerant gesta in oblivionem cederent. De qua re Episcopi cum Presbyteris sententias suas dixere. Et actu omni populo mox insinuato, & magno fraternitatis con∣cursu facto, professionem fecerunt, & ad commu∣nicationem & pacem Ecclesiae admissi sunt. Quin∣etiam eadem hora, eodemque momento Cornelius horum omnium Cyprianum certiorem facit Episto∣la XLIX. per Nicephorum acoluthum missa. Cui etiam subjiciendas curavit sententias Episcoporum & Presbyterorum in eo negotio prolatas, quae de∣siderantur. Scripsit etiam festinanter breves lite∣ras, quibus docere Africanos voluit, quales viri es∣sent qui à Novatiano jam missi sunt, ac praecipuè Nicostratus & Euaristus. Nec assentior Pamelio qui putavit hanc fragmentum esse Epistolam: quo∣niam Cyprianus dicit se ea de novis Novati & Nova∣tiani machinis plenissime instructum fuisse; cum non de Epistola, sed de Nicephoro acolutho loquatur Cyprianus, qui eum plenissime instruxerat, & satis fuisse ostendit, quod de Euaristo & Nicostrato scri∣pserit Cornelius. Nam de Novato, inquit, nihil inde ad nos fuerat nunciandum, cum magis per nos debeat vobis Novatus ostendi.
• XV. Mense hoc Novembri Decius uterque Augu∣stus & Consul simul periit. Victor Schotti, Decii Barbaros trans Danubium persectantes Bruti fraude cecidere, exacto regni biennio. Pro Bruti lege Abruti, & locum intellige ubi periere; fraudem vero non Bruti, sed Galli interpretare. Ita Dexippus eorum temporum scriptor apud Georgium Syncellum, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Post exactum igitur biennium à nece Philipporum periit uterque Decius. Et quidem Decium tertium imperii annum attigisse apparet ex Inscriptione apud Grute∣rum pag. 273. Imp. Caes. C. Messio Quinto Trajano Decio Pio Foelici Aug. Pontifici Max. Trib. Pot. III. Cos. II. PP. PR. Cos. Ordo Feltr. Imo posteriorem hujus anni partem

• quo Decius pater tertium Consul fuit eam artigisse constat ex nummis, in quibus leguntur. TR. P. Cos. II. TR. P. II. Cos. II. TR. P. II. Cos. III. TR. P. III. Cos. III. Unde apparet primum Tri∣bunitiae potestatis sive imperii annum, priorem ejus anni partem, quo secundum Consul fuit, comple∣xum esse: secundum rursus Tribunitiae potestatis annum posteriorem ejus anni & priorem sequentis partem occupasse: Tertius itaque Tribunitiae pote∣statis annus, ad posteriorem Consulatus tertii par∣tem pertingit. Hoc igitur anno jam affecto Decius superstes fuit. Quod & Trebellius Pollio his ver∣bis testatur. Duobus Deciis Coss. VI. Cal. Novemb. dic ob Imperatorias literas in ade Castorum Senatus habebatur. Valerianus autem in procinctu suo cum Decio agebat. Non igitur ante Novembrem periit; sed sub initio hu∣jus mensis sine dubio defunctus est, tricesimo im∣perii sui mense, à quo primum purpuram sumsit, ut Victor in Epitome. Decius e Pannonia inferiore Bu∣baliae natus imperavit menses triginta. Scilicet A. D. CCXLIX. mense Junio, sublato Marino purpuram sumsit A. D. CCLI. mense Novembri palude ab∣sorptus est. Atque inde plena pax Ecclesiae, non tantum sedata aut sopita, sed & prorsus finita per∣secutione à Deo indulta est. Hoc igitur mense exeunte, Cyprianus edidit Libellum de Lapsis, eumque Romam misit, cujus initium hoc ipsum in∣dicat, Pax ecce dilectissimi fratres, Ecclesiae reddita est; & quod difficile nuper incredulis ac perfidis impossible vide∣batur, ope atque ultione divina securitas nostra reparata est. Ultio enim illa divina ad interitum Deciorum mani∣feste refertur.
• XVI. Mense Decembri incunte, Cyprianus ac∣ceptis literis à Cornelio per Nicephorum acoluthum missis, respondet duabus Epistolis LI. de reditu Confessorum congratulatoria, & LII. de Novati sceleribus.

A. D. CCLII.

Gallo II. & Volusiano. COSS.

Period. Jul. 4965.

• HAnc seriem Consulum interturbat Baronius, & contra omnes Fastos Decium III. & Gra∣tum II. ex Actis Pionii interponit. Imo ubicunque in Actis martyrii passus aliquis Decio & Grato Coss. dicitur, de hoc Consulatu interpretatur; quia, in∣quit, prior Consulatus Decii cum Grato primum ante Philippi obitum contigit, quo nondum persecutio aliqua in Occidente Christianos vexabat. Ita erroribus errores cumulat, & dum Decium, se & Grato Coss. imperasse negat, Gratum iterum una cum Decio Consulem creat, & innumeros sub Decio passos esse Martyres tradit, postquam Decius ipse periisset: imo ex Actis mar∣tyrum expeditionem Decii in Persas refert, & par∣tam de Persis ingentem victoriam ope Mercurii ho∣minis Christiani narrat, & persecutionem acrius il∣lic à Decio exercitam tradit, ipso Mercurio & Per∣sis Christianis, qui in ejus manus devenerant, oc∣cisis. Quae quidem fabula omnibus historiae monu∣mentis repugnat, & Baronio maxime indigna fuit, qui Decii imperio annum tantummodo unum cum tribus mensibus tribuit. Quando enim motus in Gal∣lia pacavit, quando persecutioni Romae saevienti ipse interfuit, quando ibidem moenia instituit atque de∣dicavit, quando Hetruscum in Illyrios praemisit, quando Priscum in Macedonia, Valentem in Illy∣rico oppressit, quando ad Tanaidos ripas accessit, si primo imperii sui anno comparato exercitu bellum susce∣perit adversus Persas, & ingenti in Perside victoria po∣titus severissime Christianos Persas persecutus sit, & uno tantum anno cum tribus mensibus imperave∣rit? Neque haec aliunde quam ex Actis Martyrum minime probatis haurire potuit Annalium conditor: quae eorum Auctores ex verbis Hieronymi male in∣tellectis primum commenti esse videntur. Ille enim in vita Pauli eremitae haec habet. Sub Decio & Va∣leriano persecutoribus, quo tempore Cornelius Romae & Cyprianus Carthagine felici cruore damnati sunt, multas apud AEgyptum & Thebaida Ecclesias tempestas saeva popu∣lata est. Quae ab eo minus accurate & distincte scri∣pta, ut in Praefatione monuimus, male à posteris ac∣cepta sunt, quasi Decius & Valerianus eodem tempore Ecclesiam persecuti essent. Inde liber Pontificum sub Decio Cornelium tradit Centumcellas missum, ab eo∣dem Romam revocatum, & ibi decollatum esse: & Acta martyrii mutuos inter Cornelium & Decium ser∣mones recitant. Inde Sixtum Pontificem sub Decio Im∣peratore & Valeriano praefecto passum esse volunt, & Laurentium Diaconum cum eodem Imperatore con∣gressum omni tormentorum genere coram ipso mi∣seris modis laniatum fuisse. Inde Martyrum Persarum ipso Decio praesente passiones enarrant, qui Persidem fortasse nunquam, certe postquam Imperator factus est, non vidit. Et pessime hunc locum accepit Baro∣nius, qui Hieronymum ea de causa Decio Valeria∣num apposuisse ait, quod Decio in Persas proficiscente Va∣lerianus Romae Principis vicem ageret, & Christianos edictis exagitaret, cum nec profectionis Decii in Persas, nec edictorum Valeriani sub Decio ulla in Historia ve∣stigia supersint, imo edictorum ejus adversus Chri∣stianos nulla mentio facta sit antequam ipse exerci∣tum pararet adversus Persas, Decio jamjam ante se∣xennium defuncto neque ille primo Decii anno Ro∣mae ex censoria potestate Principis vicem agere po∣tuerit, qui non est Censor factus ante tertium im∣perii Deciani annum, cum ipse absens in con∣tubernio Decii esset, & quidem paulo ante caedem ejus.
• II. Interim novimus ex Codice Justinianeo AEmi∣liano & Aquilino Coss. Decium imperio potitum esse; novimus ex sex Constitutionibus Decio & Gra∣to Coss. propositis, eum tunc imperium admini∣strasse; novimus ex Fastis, Inscriptionibus & Hi∣storia eum cum Decio Hetrusco consulatum gessis∣se: Grati autem secundum Consulatum cum Decio nusquam legimus nisi in Annalibus Illust. Cardina∣lis. Facessant igitur hi novi Consules, ex musta∣ceo eruti, & Fastis importune inserti; dum sub Gallo II. & Volusiano quid hoc an. gestum est in∣quirimus. Quanquam Baronius nec hunc titulum probat, quem Fasti agnoscunt; sed adscribi vult Gallo & Volusiano secundum Coss. assertique ambos si∣mul secundum Consulatum gessisse. Sed Georgius Syncellus, aut apud eum Eusebius, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ut ejus verba exhibet Scali∣ger: sed aliter Goar mirus Scaligeri censor, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 legit, & interpretatur. Gal∣lum quendam Exconsulem, & cum eo Volusianum Decii fi∣lium milites salutant Imperatorem. Tu lege 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Volusianus enim non Decii, sed Galli

• filius fuit. Et ita quidem legi debuit, si veritas quaerenda esset. Sed opinor, Eusebii verba ea non sunt, sed Syncelli, qui rursus Volusianum Decii filium vocat, quod & sequiores Graeci rerum Ro∣manarum ignari facere solebant. Ut Scholiastes ad Dionysii Alexandrini Canones, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Gallus igitur qui diu ante Consul fuerat, hoc anno Consulatum iniit secun∣dum, & cum eo Volusianus primum. Verum ex anti∣quis numismatum Inscriptionibus, inquit Annalista, am∣bos simul secundum Consulatum gessisse colligitur, quibus se∣cundus Consulatus, cum Tribunitia potestate secundo repetita ponitur. Imo vero inde colligi non debuit utrum∣que simul secundum Consulatum gessisse, sed hoc tantum, utrumque intra primum imperii biennium secundum Consulem fuisse. Quod certe verum est: & ex utriusque nummis clare patet Gallum primo imperii sui anno secundum Consulatum gessisse. Ita nummus Graecus apud Goltzium, cui respondet hic Latinus, Imp. Caes. C. Vib. Trebonianus Gallus Aug. P. M. TR. P. Coss. II. P. P. Volusianum autem primo imperii sui anno primo consulatum iniisse pariter ex his nummis constat, Graeco 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Latino Imp. C. C. VIB. Volusianus Aug. Pontif. TR. P. Cos. Primo igitur imperii sui anno Gallus secun∣dum iniit Consulatum, post quem nullum gessit. Primo ejusdem imperii anno primum Consulatum gessit Volusianus, secundo secundum: primum nem∣pe cum Gallo, secundum cum Maximo. In hunc modum Fasti cum nummis optime congruunt; Ba∣ronius ab utrisque simul aperte dissidet. Nihil est quod illius sententiae patrocinetur; Fasti & nummi hac Inscriptione, quae apud Onuphrium & Grute∣rum extat, solide confirmantur. ACTUM PR. KAL. AUG. IMPP. DD. NN. GALLO AUG.II. ET VOLUSIA∣NO AUG. COSS. Quare Gallus II. & Volusianus hunc annum aperiebant & Fastos reserabant, eoque veterem morem observantes, ordinarii Consules facti sunt.
• III. Ipso statim hujus anni initio S. Cyprianus ad Confessores Romanos dat Epistolam LIV. de eo∣rum ad Ecclesiam reditu congratulatoriam; post∣quam non tantum à Cornelio, sed ab ipsis etiam postea literas de regressione sua & fraterna redinte∣gratione accepisset. His autem literis duos libellos à se scriptos illis commendat, de Unitate unum, quem ad Romanos dudum, antequam Confessores ad Ecclesiam reversi sunt; de Lapsis alterum, quem nuper post interitum Decii apud suos legerat, & Romam transmiserat; cujus brevem Synopsin his verbis proponit, Ubi Lapsis nec censura deest, quae in∣crepet; nec medicina, quae sanet. Ad haec enim dùo capita omnia in illo libello praeclare dicta facile re∣duci possunt; ut appareat libellum de Lapsis decre∣tis in Concilio nuper factis plane conformem fuisse. Duo igitur libelli, quorum hac Epistola mentio fit, erant Tractatus duo ab ipso Cypriano exarati, & Carthagine lecti, & Romam pro communi dilectio∣ne transmissi, de Unitate & de Lapsis; non autem Libelli canonum à Concilio Carthaginiensi editi & promulgati, ut putat Baronius. Singula enim pla∣citorum ejus Concilii capita uno Libello conscripta sunt, ut Cyprianus ipse ad Antonianum testatur. Circa idem tempus S. Cornelius scripsit ad Fabia∣num Episcopum Antiochenum Epistolam de facino∣ribus Novatiani, cujus insigne fragmentum extat apud Eusebium lib. 6. cap. 43. quod cum Cypriani∣cis collatum lumen dat accipitque vicissim. In hac Epistola reditum Confessorum describit, & Nova∣tianum jam fere ab omnibus desertum esse narrat, quod ante hoc tempus dici non potuit, cum jam Confessores in Ecclesiam recepti, cumque Nicostra∣tus, Euaristus, Primus & Dionysius, magna No∣vatiani partis praefidia, Roma in Africam profecti, & ab Ecclesia Africana rejecti essent. In hac Epi∣stola Cornelius obiter omnes Cleri Romani gradus enumerat, quos Blondellus in Praefatione in hunc modum ex eo recitat. A. D. 251. (contra quam libri Pontificalis scriptor putavit) Presbyteris 46 Di••conis 7. a∣coluthis 42. exorcistis, lectoribus & ostiariis 52. constitit to∣tius Romani Cleri 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Unde, inquit, constare po∣test, 1. nullos tum in urbe subdiaconos fuisse, 2. de eorum creatione vel nullum a Fabiano decretum conditum, vel, si conditum est ullum, executioni necdum mandatum esse. Quae omnia & aperte falsa sunt, & expressis Corne∣lii verbis prorsus contraria. Verba ejus cum in Edi∣tione nupera H. Valesii, tum in prima illa Roberti Stephani haec sunt. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Vetustissima Ruffini Versio, Is ergo qui Euangelium vendicabat, nesciebat in Ecclesia Catholica unum Episcopum esse debere: ubi videbat esse Presbyteros quadra∣ginta & sex (male Valesius, quatuor) diaconos septem, subdiaconos septem, acoluthos quadraginta & duos, exorci∣stas & lectores cum ostiariis quinquaginta & duos. In ea∣dem Epistola Gregorius Syncellus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. A∣nastasius ejus interpres subdiaconos septem refert. Lo∣cus igitur tam insignis mutilari non debuit; nec sen∣tentia tam falsa ex eo elicienda fuit. Quod ideo mo∣nendum duxi, ne nostri scriptores tanti Viri errorem nimis secure postea sequantur. Scripsit etiam Cor∣nelius ejusdem argumenti Epistolam ad Dionysium Episcopum Alexandrinum, adversus Novatianum, cujus obiter meminit Eusebius lib. 6. cap. 46.
• IV. Mense Februario scribit Cyprianus ad Anto∣nianum Numidiae Episcopum epistolam LV. pro∣lixam sane atque infignem, & ad hujus temporis hi∣storiam illustrandam apprine comparatam: quam Baronius ipso Cornelii sedis exordio scriptam esse perpe∣ram existimavit. Nam post ordinationem Novatia∣ni primas ad Cyprianum literas dederat Antonianus, quibus significavit se non cum Novatiano sed cum Cornelio communicare. Postmodum Novatianus literas ad Antonianum dedit, quae scriptae sunt, postquam Trophimus & thurificati à Cornelio ad∣missi fuerant in Ecclesiam. His literis permotus a∣lias dedit ad Cyprianum Antonianus, quibus se nu∣tare coepisse significavit, iisque hac Epistola respon∣det Cyprianus, quae ipso Cornelii sedis exordio exa∣rari non potuit. Quinimo ex ipsa Epistola constat, post Concilium prioris anni Carthagine diu habitum, imo post Concilium Romanum quo Carthaginiense confirmatum est, post Confessorum reditum ad uni∣tatem Ecclesiae, & post interitum Decii, eam scri∣ptam fuisse. Et est sane Epistola praeclara, in qua Cyprianus de causa Lapsorum plene disserit, scip∣sum sedulo purgat, Cornelium copiose defendit, Novatianum acriter perstringit; placita prioris Con∣cilii ita explicat & tuetur, ut ante secundum Con∣cilium, hoc anno Idibus Maiis celebratum, se scri∣psisse aperte significet.
• V. Mense Martio Fabianus Antiochiae Episco∣pus, qui Novatiani partibus nimis savebat, acceptis Cornelii literis de facinoribus Novatiani, ut vide∣tur, Concilium indicendum curavit, quod Antio∣chiae de Schismate deliberaturum conveniret. Tum vero Helenus cum suis ex Cilicia, & Firmilianus ex Cappadocia, & Theoctistus è Palaestina sedi Antio∣chenae subditi, Dionysium Alexandriae Episcopum ad idem Concilium invitabant, quod sentirent Antio∣chiae nonnullos ad Novatiani Schisma confirmandum

• paratos fuisse. Sed antequam Concilium Antiochiae conveniret, mortuus est Fabianus, & ejus loco ele∣ctus Demetrianus, ut ad Cornelium scribit Diony∣sius. Unde Eusebius in Chronico, ad primum Gal∣li Imperatoris annum, Antiochiae decimus quartus con∣stituitur Episcopus Demetrianus. Et Graecum Synodi∣cum, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Synodus divina & sacra localis, Antiochiae collecta à Demetriano ejus ur∣bis sanctiffimo Episcopo, quae Novatum, seu Novatianum, deposuit, tanquam qui peccatoribus patrocinaretur, sive po∣tius, peccatis faveret, dum homines in eis relinque∣ret neque ullum poenitentiae fructum in hac vita ex∣pectandum esse doceret, ac proinde iter doloris & poenitendi viam praecluderet atque abscinderet, ut loquitur Cyprianus.
• VI. Hoc anno Pascha celebratum est secundum Canonem Hippolyti III. Idus Aprilis. Cyprianus autem inter Paschae prima solennia, scribit Episto∣lam LVI. ad Fortunatum aliosque Episcopos qui in Capsensi civitate propter ordinationem Episcopi con∣venerant, Respondens ad quaestionem sibi proposi∣tam, an Lapsos per triennium poenitentes ad com∣municationem jam fas esset admittere. Caeterum tum ex notatione temporis, tum ex ipsa natura quaestionis palam est literas hasce post Concilium prioris anni datas esse, in quo decretum eft, ut Lapsi agerent poenitentiam plenam priusquam com∣municationem acciperent. Easdem etiam patet ante Concilium hujus anni exaratas esse; tum quod post illud Concilium quo major Lapsis indulgentia con∣cessa est, nullus tali quaestioni locus relictus est; tum quod Episcopi peterent, ut Cyprianus cum pluri∣bus Collegis de hoc ipso plenissime tractaret, & Cyprianus id se statim facturum sponderet, cum jam Epifcopi plures convenirent, ut de eo quod consu∣luerunt, figatur & rescribatur firma illa sententia, multorum Sacerdotum consilio ponderata. Quod quidem in Concilio Idibus Maiis celebrato mox con∣stitutum, neque post illius decretum de hac re post∣ea dubitari potuit. Triennium igitur in his literis non pro exacto sed pro inchoato sumendum est: & ii, de quibus agitur, sub initio persecutionis lapsi sunt.
• VII. Mense Maio, cum jam Episcopi post Paschae solennia, quibus apud se cum fratribus demorati sunt, Carthaginem se contulissent, habitum esse Concilium Carthaginiense II. & quidem Idibus Maiis, ut clare patet ex Epist. Cypriani quinquagesima no∣na, in qua & hujus meminit, & alterius etiam quod anno priore celebratum est. In hac autem Synodo relaxatio quaedam facta est decreti quod in superiori constitutum est; quod Lapsi scilicet agerent diu poe∣nitentiam plenam, & si periculum infirmitatis ur∣geret, pacem sub ictu mortis acciperent. Loco igi∣tur illius decreti aliud in hunc modum condide∣runt. Eis qui de Ecclesia Domini non recesserunt, sed poe∣nitentiam agere & lamentari, ac Dominum deprecari a pri∣mo lapsus sui die non destiterunt, pacem dandam esse. Quod Synodus tunc••cenfuit, non tantum ut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Lap∣sis vere poenitentibus praestarent, sed necessitate cogente; quia crebris atque assiduis ostensionibus ad∣monebantur, diem alterius persecutionis jam appro∣pinquare coepisse: unde Lapsos vere poenitentes ad praelium, quod tum imminebat, armari & instrui oportere putabant. Facto hoc decreto, Synodica Epistola missa est ad S. Cornelium Romae Episcopum, quae est LVII. in qua & Decretum ipsum ponitur, & rationibus multis asseritur atque defenditur. Scri∣psit etiam Cyprianus de omnium Collegarum con∣silio, misitque Cornelio nomina Episcoporum qui integri & sani in Ecclesia Catholica tunc fratribus praefuerunt, ut ipse & Collegae scirent quibus scribere, & literas mutuo à quibus eos accipere oporteret.
• VIII. Concilio hoc sedente, Carthaginem venit Privatus, olim Lambesae in Numidia Episcopus, qui ante aliquot annos ob multa & gravia delicta no∣naginta Episcoporum sententia condemnatus fuerat, & Presbyterio Romano, Sede vacante, frustra ob∣repere conatus erat. Venit autem non solus, sed cum Felice Pseudo-episcopo à se constituto, Jovino & Maximo comitantibus, & Reposto Tubursicensi adjuncto: quibus stipatus in Concilio apud Episco∣pos causam suam agere se velle dixit, sed admissus non est. Quamobrem à Concilio rejectus, auda∣cissimo facinore impiissimoque se obstrinxit. Nam Fortunatum unum ex quinque Presbyteris Cartha∣giniensibus, anno priori de Ecclesia profugis & ab∣stentis, loco S. Cypriani Carthaginis Pseudo-episco∣pum fecit. Atque etiam Maximum Presbyterum, à Novatiano Legatum missum, & à communicatio∣ne Ecclesiae Africanae anno priore rejectum, pars Novatiani in Africa Pseudo-episcopum fecit. Cae∣terum Fortunatus ab Haereticis & Schismaticis Pseu∣do-episcopus Carthagine factus, exemplo Novatia∣ni jam pene in Italia ab omnibus deserti minime mo∣tus, quasi legitime cathedram Carthaginiensem adep∣tus esset, legatos pro more ad Cornelium Romae Episcopum mittit, ut amplissimae Sedis communio∣ne frueretur. Inter hos princeps fuit Felicissimus Cy∣priani ab initio juratus hostis, & totius schismatis antesignanus: qui stipatus factione desperatorum, & literas ferens, Romam navigavit. Cujus lega∣tionem cum Cyprianus intelligeret, nactus occasio∣nem familiarissimi hominis, Feliciani Acoluthi, li∣teras ei dedit ad Cornelium quam primum praeferen∣das, quibus eum de ordinatione Fortunati, & de Legatione Felicissimi certiorem faceret. Sed dum Felicianus moras trahebat, Felicissimo ad Corne∣lium properante praeventus est.
• IX. Mense Junio, Cornelius Felicissimum lega∣tione sua, & comitum caterva turgidum vigore ple∣no de Ecclesia pepulit, & literas ejus accipere recu∣savit; atque confestim ad Cyprianum literas ipse scripsit, dilectionis fraternae & Ecclesiasticae disci∣plinae & Sacerdotalis censurae satis plenas, quae de∣siderantur. Tum vero Felicissimus ejusque comi∣tes, hanc repulsam indigne ferentes, pro solita sua obstinatione atque audacia, Cornelium minis atque terroribus aggrediuntur, multa turpia & probrosa in Cyprianum & suos proferunt, viginti quinque Episcopos ordinationi Fortunati affuisse jactitant, ac denique summa desperatione comminantur, quod si Cornelius literas quas attulerant non accepisset, ipsi eas publice recitarent. Hisce comminationibus Cornelius ipse nimis commotus, Feliciano Acolu∣tho nondum adventante, Literas alias prioribus sub∣junxit, quibus culpam in Cyprianum transfert, quod ille de Fortunato hoc Pseudo-episcopo nihil adhuc scripsisset. Sed & hae literae perierunt. Dum haec Romae aguntur, appropinquante jam, imo im∣minente Galli persecutione, Cyprianus scripsit ad Thibaritanos qui frequenter desideraverant, ut ipse Thibarin veniret, & exhortatione sua praesens fra∣ternitatem corroborare dignaretur. Sed cum nec rerum ratio nec temporis conditio permitteret, Epi∣stola hac LVIII. docet eos propter crebras admoni∣tiones pro certo credere & tenere debere, pressurae diem super caput esse coepisse, & rationibus multis ex Scriptura deductis ad praelium armat, & ad mar∣tyrium accendit.
• X. Sub finem hujus mensis Persecutio, tot osten∣tis & admonitionibus praevisa atque praedicta, à

• Gallo tandem excitata eft; de qua Dionysius Ale∣xandrinus apud Eusebium lib. 7. cap. 1. ita loqui∣tur. Sed neque Gallus culpam Decii intellexit: neque pros∣pexit quid tandem illum pessundedisset. Quin potius ad eundem lapidem ante oculos suos positum impegit. Qui cum imperium ipsius prospero in statu esset, cunctaque ex animi sententia succederent, viros sanctos qui pro pace & incolu∣mitate ipsius preces ad Deum allegabant, insectatus est. Cum illis ergo orationes pro ipso fieri solitas simul fugavit. Unde Georgio Syncello dicuntur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, interprete Anastasio, nequaquam Decii mores sectati, perperam omnino. Sed pro ne∣quaquam, legendum est nequam, quod non observa∣vit Fabrotus. Hoc ipso tempore hanc Persecutio∣nem ortam esse, ex literis Synodicis quae de ea tan∣quam futura loquuntur, & ex literis Cypriani, de quibus mox agendum est, quae eam referunt, tunc incoeptam esse, liquido apparet. Conteus quidem post Deciorum mortem persecutionem quievisse fer∣me per biennium tradit; & pro hac sententia sua unicum hoc affert argumentum, quod proximo post mortem Decii anno primum Carthaginiense Conci∣lium, ac demum altero secundum celebraverat Cy∣prianus. Sed nimis aperte fallitur. Primum enim Carthaginiense Concilium ante mortem Decii sedi∣tionibus & bello occupati, sedata persecutione, ut Cyprianus ipse loquitur; secundum intra septem menses ab ejus nece coactum est, cum pace jam ple∣na frueretur Ecclesia, sed persecutionem mox futu∣ram praesentiret. Et revera falluntur omnes qui Concilium hoc secundum non ante annum aerae vul∣garis CCLIII. celebratum esse statuunt, ut Lab∣beus, Ricciolius. Hujus autem Persecutionis haec occasio fuisse videtur. Gravis jam pestilentia aliquas imperii partes invaserat, & Hostilianum cum Gallo Imperatorem à Senatu constitutum absumserat: cum∣que magis adhuc ingravesceret, Gallus & Volusia∣nus ad aras Deorum suorum confugiebant, num∣mos cudi curabant cum hac inscriptione, APOL∣LINI SALUTARI. Imo ipsi anxie studioseque tenuis∣simi cujusque exequias curabant, ut refert Victor; unde etiam edicta in provincias undique emittebant qui∣bus sacrificia praescribebantur. Inde persecutio in Christianos orta est, qui sacrificia, quae Ethnici adeo saluti Reipub. necessaria putabant, celebrare vel attingere prorsus recusabant. Hoc mihi his ver∣bis ipse Cyprianus innuere videtur ad Cornelium scriptis in ipso persecutionis exordio. His ipsis etiam diebus, quibus has ad te literas feci, ob sacrificia quae Edi∣cto proposito celebrare populus jubebatur; clamore popularium ad leonem denuo postulatus in circo. Neque enim Edi∣ctum aliquod à Gallo propositum legimus, quo Pro∣consules vel Magistratus Christianos persequi jube∣rentur.
• XI. Hac igitur Persecutione Carthagine in hunc modum jam coepta, Cyprianus binis à Cornelio li∣teris de Felicissimi legatione acceptis, respondet E∣pistola LIX. & quidem priores, quibus de publica Felicissimi comitumque rejectione Cornelius disse∣ruerat, grato animo se accepisse significat, & tam opportunum Ecclesiasticae censurae exemplum per∣honorifice preadicat. Ad posteriores autem, quibus Cornelius minis se Felicissimi comitumque commo∣tum fuisse significavit, & probra in Cyprianum jacta cum terroribus commemorasset, ipsumque quod eum de ordinatione Fortunati certiorem non fecisset ac∣cusavit, fortiter & animose respondet, de Fortuna∣to quod non statim scripserit multis se excusans vel potius defendens; scripserat enim per Felicianum, sed ille tardius Romam petiit. Tum vero rem to∣tam exponit. Privatum & Collegas suos tanquam homines sceleratissimos describit, Felicissimi & so∣ciorum nefanda crimina patefacit & mendacia refel∣lit: circumcursationis eosque maxime accusat, quod, cum Episcopo suo aliisque Episcopis Africanis cau∣sam suam subjicere tenerentur, Romam navigarent, & in alienam provinciam tenderent, quasi illic cau∣sam acturi. De qua re verba Cypriani summa at∣tentione digna sunt. Quae autem causa veniendi, & pseudo-episcopum contra Episcopos factum nunciandi? Aut enim placet illis quod fecerunt, & in suo scelere perseve∣rant: aut si displicet, & recedunt, sciunt quo revertantur. Nam cum statutum sit omnibus nobis, & aquum sit pariter & justum, ut uniuscujusque causa illic audiatur, ubi est crimen admissum, & singulis pastoribus portio gregis sit ascripta quam regat unusquisque & gubernet, rationem sui actus Domino redditurus; oportet utique eos quibus praesu∣mus non circumcursare, nec Episcoporum concordiam cohae∣rentem sua subdola & fallaci temeritate collidere: sed agere illic causam suam, ubi & accusatores habere & testes sui criminis possunt. Hoc ipso tempore post literas ad Thibaritanos datas, Persecutione non jam appro∣pinquante, aut imminente, sed incumbente, ad Fortunatum scripsit Libellum de Exhortatione mar∣tyrii, testimoniis ex S. Scriptura prolatis; ut Dei plebem non tantum classico vocis suae erigeret, sed & credentium fidem divina lectione firmaret. Hic autem à nobis objectio removenda est quae suadere videatur hunc Libellum nec hoc anno CCLII, nec à Cypriano scribi potuisse. Auctor enim Libelli, quisquis fuit, Cypriano multo junior ex his ipsius verbis fuisse videri potest. Adversarius vetus est, & hostis antiquus, cum quo paelium gerimus. Sex-Millia annorum jam pene complentur, ex quo hominem Diabolus impugnat: hoc est, ab initio mundi. Peritiores au∣tem Chronologi hac aetate annum Mundi MMMM CXXXV. An. Dom. CCLII. respondere putant. Debilem nimis & dilutam responsionem hic adhibet Pamelius. Quare observadum est Veteres longe aliam Mundi aeram quam Recentiores secutos esse. Illi enim docuerunt Christum ipsum natum esse A. M. MMMMM D. Horum autem calculum, ac praecipue Africani, cujus auctoritas tunc in Ec∣clesia haud immerito magna fuit, secutum esse Cy∣prianum ut credamus necesse est. Mirum igitur esse non debet, si post annos plures quam 5750. sex millia annorum jam pene completa esse diceret. Nam & Sulpicius Severus Anno Domini CCCC. Mun∣dus a Deo constitutus est abhinc annos jam pene sex millia, dixit: cum tamen ipse à mundo condito annos tan∣tummodo 5604. tunc effluxisse doceret. Eodem tempore missam vult à Cornelio ad Lupicinum E∣piscopum Viennensem Epistolam Baronius; sed ea proculdubio spuria est, ut & illa Pii Pontificis ad Justum Viennensem, quam adulterinam esse alibi demonstramus, ubi pariter Missarum mentio facta est. Certe haec & Cornelio indigna est, & veri ni∣hil continer. Primo conqueritur Edictis Imperatorum Christianos ubique tormentis variis affici: quasi jam per provincias severissima Persecutio grassata fuisset: quod tum fieri non potuit, neque fortasse postea fa∣ctum est. Dein, In urbe Romana, inquit, Impera∣tor ad hoc constitutus est. Quod intelligi non potest. Baronius primo interpretatur de Volusiano, quasi tunc primo à Patre Augusti nomine insignito, qui ad finem anni prioris ante Consulatum Augustus no∣minatus est, ut ex nummis patet. Mox ad Hosti∣lianum confugit, quasi Senatus, quod videret Gal∣lum & Volusianum pacem reddidisse Ecclesiae, ad exturbandos Christianos hunc ipsum in Imperium provexerit. At Hostilianus ipso exordio imperii Galli & ante Volusianum à Senatu factus est Augu∣stus. Victor Schotti statim post descriptionem in∣teritus Decii, Haec ubi Patres comperere, Gallo, Hosti∣lianoque

• augusta imperia, Volusianum Gallo editum Caesu∣rem decernunt. Neque Eutropius errat, aut cum Gallo Hostilianum confundit, cum ait: Mox Im∣peratores creati sunt, Gallus Hostilianus, & Galli filius Vo∣lusianus. Pergit porro personatus Cornelius, Jam plures martyrio coronati sunt. Haec Cornelius ipso per∣secutionis exordio, antequam teneretur, inquit An∣nalista, coronatis interea nonnullis, ut ait, marty∣rio, & inter alios Moyse Romano Presbytero, sub Decio olim jam prope biennium detento in vinculis. Quod de Moyse tradit sub persecutione Galli mar∣tyrium passo, adeo perspicue falsum est ut refuta∣tione non indigeat. Sed nec alios ullos passos esse antequam teneretur Cornelius, satis locuples testis est Cyprianus in Epistola mox commemoranda. Ex∣primi satis non potest quanta istic exultatio fuerit, & quan∣ta laetitia, cum de vobis prospera & fortia comperissemus; ducem te illic confessiones fratribus extitisse, sed & confessio∣nem Ducis de fratrum confessione crevisse; ut dum pracedis ad gloriam multos feceris gloriae comites, & Confessorem po∣pulum suaseris fieri, dumprimus paratus es pro omnibus con∣fiteri. Et paulo post de Adversario loquens, Unum primo aggressus, ut lupus ovem secernere a grege, ut acci∣piter columbam ab agmine volantium separare tentaverat, quod de Cornelio intelligendum est. Illa igitur Cor∣nelii Epistola ad Lupicinum inter spurias & sup∣posititias numeranda est.
• XII. Cum mense Julio Romae non minus quam Carthagine arae ubique fumarent, & Christiani pro salute Reipub. Diis sacrificare recusarent, Cor∣nelius Romae Episcopus ab Imperatore Gallo in exi∣lium pulsus est. Locus exilii Centumcellae fuit, ut ex Catalogo antiquissimo didicimus. Jam vero Cy∣prianus mense Augusto scripsit ad Cornelium in exi∣lio, ut dicitur, de ejus confessione Epistolam LX. in qua se ostendit incredibili laetitia exultare propter gloriosam confessionem Cornelii, & fratrum, ac praecipue Lapsorum, qui in hoc agone restituti ste∣terunt fortes, & ipso dolore poenitentiae facti ad praelium fortiores; unde maxime opportunam de Novatiano triumphandi occasionem nactus, argu∣mentum copiose & acute persequitur. De hac Epi∣stola Vitae & Actorum Cornelii Auctores mira nar∣rant. Primo, Auctor libri Pontificum, Post hoc Cor∣nelius Episcopus Centumcellas pulsus est, & ibi scriptam E∣pistolam de sua confirmatione, missam a Cypriano (quam Cy∣prianus in carcere conscripsit & dedit Celerino lectori) sus∣cepit. Illud de carcere aperte falsum est. De Cele∣rino aliter Ado in Martyrologio, de eodem exilio scribens. Quo tempore beatus Cyprianus scripsit ei de Cele∣rino Lectore, quanta pro fide & confessione Christi sustinue∣rit. Quam opportune. Sed haec sunt sequiorum temporum frivola & inania commenta.
• XIII. Mense Septembri Cornelius Pontifex Cen∣tumcellis obiit die decimo quarto. Locum quo mor∣tuus est nobis indicat vetustissimi Catalogi auctor in Cornelio. Post hoc Centumcellis expulsus ibi cum gloria dor∣mitionem accepit. De die nos certiores facit S. Hiero∣nymus in Catalogo, de Cypriano loquens. Passus est sub Valeriano & Gallieno principibus, persecutione octava eodem die, quo Romae Cornelius, sed non eodem anno. Constat autem Cyprianum XVIII. Cal. Octob. pas∣sum esse, quo die in Martyrologiis utriusque passio celebratur. Quamvis in Breviario Romano ad XVI. Septembris diem devolvitur, cum mira illa Oratio∣ne, Beatorum martyrum, pariterque Pontificum, Cornelii & Cypriani nos, quaesumus Domine, Festa tutantur. Sed de loco, & anno major multo est dissensio. Cum enim obiter dixisset Hieronymus verbis jam allatis Cornelium Romae passum esse, & ex ejusdem verbis superius laudatis, eum cruenta morte sub Decio affectum esse posteriores colligerent, nescio quae Acta martyrii ejus excogitarunt, & insulfas historias Martyrologiis in∣seruerunt. Liber Pontificalis de Cornelio, Hic sub Caesare Decio martyrio coronatur. Inde Acta apud Ado∣nem. Decius Caesar audito quod multi ei scriberent, & de beato Cypriano jussit eum sibi exhiberi. Tum vero ab ipso Decio mandatum esse tradunt, ut plumbatis caedere∣tur, & decollaretur postea. Haec certe aperte falsa sunt, & à Baronio frustra tentata, qui in textum Decii nomen irrepsisse vult, & ejus loco substituit Volusianum. Nam omnes alii Decii nomen semper praeferunt, quod etiam in Breviarii Romani Lectio∣nibus recitatur. Acta igitur martyrii tum apud Ado∣nem, tum apud Baronium adulterina sunt. Nam Cornelius non sub Decio, sed Gallo decessit, & qui∣dem sub repentina ejus persecutione, ut loquitur Cyprianus ad Lucium, quod etiam Eusebius, & Hieronymus, & res ipsa testatur. Gallus quidem Cornelium ad Centumcellas relegavit, locum perju∣cundum ut testatur Plinius, de crudelitate aut Galli aut Volusiani nihil legimus. Assentior igitur aucto∣ri vetustissimi Catalogi, qui narrat eum Centumcel∣lis dormitionem accepisse, & quidem hoc anno. Scri∣bit enim eum sedisse à Consulatu utriusque Decii us∣que Gallo & Volusiano, qui hoc anno Consulatum ges∣sere. Neque in annum sequentem obitus ejus ullo modo dejici potest, cum Stephanus ipse, qui post mortem Lucii Episcopatum obtinuit, à Consulatu Vo∣lusiani & Maximi sedisse dicatur, qui anno proximo Consules fuisse noscuntur. Falluntur igitur Chro∣nologi qui Cornelium annis duobus & mensibus ali∣quot sedisse dicunt: ac demum anno sequente obiis∣se. Et dubitari ulterius non potest, quin hic opti∣mus Pontifex & gloriosus Martyr hoc anno aerae vul∣garis CCLII. XVIII. Cal. Octobris die Martis, in Domino obdormiverit. Et quidem eodem die de∣cessit, quo Cyprianus passus: non tantum eodem die mensis, sed etiam septimanae.
• XIV. Circa hoc tempus, cum jam lues & fames saevirent, scripsit S. Cyprianus Libellum insignem ad Demetrianum, quem viri docti putant fuisse eo anno Africae Proconsulem. Objecerat enim Cypria∣no Demetrianus vulgare illud argumentum, omnia mala, quae Remp•• premebant, propter Christianos, qui sacra Deorum negligebant contigisse; cui acute respondens, ista non accidere inquit, quod Dii vestri a nobis non colantur, sed quod a vobis non colatur Deus. Hunc autem Libellum scriptum fuisse arbitror sub initio persecutionis Galli, ex illis Cypriani verbis, Documentum recentis rei satis est, quod sic celeriter, quod∣que in tanta celeritate sic granditer nuper secuta defensio est, ruinis regum, jacturis opum, dispendio militum, diminutio∣ne castrorum. Non enim haec intelligo de interfectio∣ne Gordianorum & Philipporum, cum Pamelio, quod perabsurdum est; sed de sola nece Deciorum, qui tam celeriter, tamque granditer ob persecutio∣nem puniti sunt; & quorum ruinas statim jacturae opum secutae sunt, cum Gallus, Scythis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ut loquitur Zosi∣mus. Quibus consentit & illa Demetriani querela. Hostem quereris exurgere,〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ut idem Zosimus. Hunc autem Demetrianum Pro∣consulem fuisse non puto: sed judicem aliquem, Cypriano familiariter notum. Quod cum multa alia persuadent, tum vero illa verba quae de Proconsule intelligi nullo modo possunt. Nam cum ad me studio magis contradicendi, quam voto discendi venires, & cla∣mosis vocibus personans malles tua impudenter ingerere, quam nostra patienter audire. Et rursus, Respondeo igitur & tibi, Demetriane pariter & ceteris, quos tu forsitan conci∣tasti, & adversum nos odia tuis maledicis vocibus seminan∣do comites tibi plures, radicis atque originis tuae pullulatio∣ne fecisti. Et hic est Tractatus quem Pontius innuit

• his verbis, Per quem Gentiles repercussis in se iis quae no∣bis ingerunt, vincerentur? quemque Idem indicat post Libellum de Oratione Dominica, & ante tractatum de Mortalitate locandum esse.
• XV. Post obitum Cornelii cessasse Episcopatum dies XXXV. indicat Liber Pontificum. Sed unde ista hausta sunt nescio. Nemo certe ei fidem adhibe∣bit de vacatione Sedis post obitum Cornelii, qui in Vacatione post passionem decessoris ejus Fabiani tam turpiter tamque manifeste erravit, ut tum Episco∣patum cessasse dies sex tantummodo dixerit. Cete∣rum ego cessasse Episcopatum hac vice dies XXXV. non puto, & minus intervallum verbis Cypriani magis congrucre sentio. Vetustissimus quidem Ca∣talogus in Lucio maxime corruptus est; neque quic∣quam aliud inde colligi potest, quam Lucium Gal∣lo & Volusiano Coss. ordinatum esse, ut Pseudo-Isidorus in Epistolae à se confictae subscriptione signi∣ficat. Qui non in anno, sed in mense se prodidit, dum scripsit, Data Kal. Aprilis Gallo & Volusiano viris clariss. Coss. Post enim Cal. Aprilis hujus anni ultra quinque menses vixit Cornelius. Quamobrem pro comperto haberi debet Lucium hoc anno Pontifica∣tum iniisse, & quidem post diem decimum quartum Septembris: sed tempus ipsum Ordinationis, ab obitu ejus cujus dies certus & definitus habetur, & à paucis illis ad Pontificatum ipsius pertinentibus quae apud Cyprianum extant, tantummodo colligi potest. Ut autem hoc quam fieri potest certissime faciam, decem dies qui soli in Catalogo veri esse possunt, sumo; & tot menses adjicio, quot ab obitu Cornelii ad exitum Lucii numerari possunt; qui quinque tantum integri sunt. Eutychius quidem menses octo, Eusebius totidem, sed non integros, Nicephorus Lucio haud septem integros tribuit, qui veritatem proxime attingere videtur. Qui enim de triennio locuti sunt, longissime aberrasse ab omni∣bus agnoscuntur. Mihi tutissime statui posse vide∣tur Lucium Romae Episcopum die Septembris vice∣simo quinto ordinatum esse, menses quinque inte∣gros & dies decem sedisse, & quarto die mensis Mar∣tii A. D. CCLIII. obiisse.
• XVI. Mense Octobri ineunte, Lucius à perse∣cutoribus in vitae discrimen adductus est. Cumque jam Cyprianus tum ordinationis tum Confessionis ejus certior factus esset, ipse cum Collegis suis lite∣ras communicatorias ad Lucium statim dedit. Quae quidem non supersunt, sed earum satis diserte me∣minit ipse Cyprianus in exordio Epistolae ad eun∣dem post reditum missae. Et nuper quidem tibi, Frater Carissime, gratulati sumus, cum te honore gemineto in Ec∣clesiae suae administratione Confessorem pariter & Sacerdotem constituit divina dignatio. Launoius hoc negavit le∣vissimo argumento ductus. Cyprianus, inquit, sequi∣dem gratulatum fuisse aii sed gratulatum se per literas non ait. Et revera Cyprianus secum & cum aliis Episcopis de gemino Lucii honore gratulari potuit, quamvis per alias ab citata literas non fecerit. Haecille nimis subtiliter, imo nimis dilute. Nam Cyprianus & Collegae signifi∣cant se non minus post reditum gratulatos esse Lu∣cio, quam post ordinationem & confessionem eidem gratulati fuerant. Non dicunt se sibi, sed illi gra∣tulatos esse tempore utroque; & male Launoius vo∣cem tibi utrobique omisit, nec vim ejus perspexit. Neque animadvertit hanc esse solennem in Epistolis Cypriani formam. Ut in illa ad Confessores de Mappalico. Exulto laetus & gratulor, fortissimi & bea∣tissimi fratres, cognita fide & virtute vestra. Et in altera ad Rogatianum & Confessores, quae illam respicit. Et jam pridem vobis, fr••tres carissimi & fortissimi, literas miseram, quibus fidei & virtuti vestrae verbis exultantibus congratu∣larer. Cum autem Gallus Lucium non minus forti∣ter, quam Cornelium confessionem nominis facere, & plebem ad moriendum pro fide Christiana non minus incitare & impellere videret, illum etiam pari exilio multavit. De quo Catalogus Pontificum, Hic exul fuit. De hac re praecipuè intelligenda sunt illa Dionysii verba de Gallo, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 enim est agitavit, suis sedibus expu∣lit, in exilium misit. Ut Coriolanus Dionysio Ha∣licarnassensi dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, exilio perpetuo multatus. Cornelium scilicet & Lucium cum aliqui∣bus ex Clero Romano, qui proprie 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dicuntur, Gallus exilio multavit.
• XVII. Cum jam lues & fames simul incumbe∣rent, scripsit Cyprianus Libellum de Mortalitate ad fratres suos; ne ex imbecillitate animi vel fidei par∣vitate, vel dulcedine secularis vitae minus fortiter starent. Nam etiamsi Lues haec diu duravit, hoc tamen potissimum tempore Tractatum hunc editum esse apparet, quia argumentum ab instante persecu∣tione, & Antichristo veniente ductum late persequi∣tur. Est autem hic Libellus & Cypriano apprime dignus, & reliquis ejus Tractatibus tum stylo, tum vigore, tum denique argumentandi ratione similli∣mus. Attamen Christophorus Sandius, novus hu∣jus seculi Arianus, hunc inter supposititios reponit, levissimo argumento motus. Sermo, inquit, de Mor∣talitate ne verbo quidem meminit, vel AEgypti, vel Ale∣xandriae, vel pestilentis morbi, quae tamen in eo contineri testatur Eusebius Chronico, & Jornandes. Nam quod ait Cyprianum hoc sermone ne verbo quidem pesti∣lentis morbi meminisse, aperte falsum est. Nam ipsum morbum contagiosum graphice depingit, & statim haec subjungit. Mortalitas ista ut Judais & Gen∣tilibus & Christi hostibus pestis est, ita Dei servis salutaris excessus est. Et rursus: Quid deinde illud, fratres dilectissi∣mi, quale est, quam pertinens, quam necessarium, quod pestis illa & lues quae horribilis & feralis videtur, explorat justitiam singulorum. Non meminit Alexandriae aut AEgypti, quorsum enim, cum Carthagine ipsa pestilentia sae∣viret? Legimus quidem in Chronico Eusebii, Pe∣stilens morbus totius orbis provincias occupavit, maximeque Alexandriam & AEgyptum, ut scribit Dionysius, & Cy∣priani de mortalitate testis est liber. Sed expedita respon∣sio est. Hieronymus in eo Chronico plurima nunc à se addita, nunc mixta fatetur. Meminit Eusebius pestilentiae ex Dionysio, quae Alexandriam & AEgy∣ptum occupavit, quam ipse ex eo describit in Hi∣storia. Addidit testem ejusdem pestilentiae, quam∣vis non eodem loco, Hieronymus Cyprianum: cu∣jus scripta ignoravit Eusebius. Interim Hierony∣mus testis est Cyprianum scripsisse librum de Mor∣talitate; hunc autem quem in manibus habemus, eum esse quem scripsit Cyprianus, testis est Augu∣stinus, qui in libro de Praedestinatione sanctorum, & contra Julianum & contra duas Epistolas Pelagii plurimas sententias atque periodos recitat quae omncs etiamnum in hoc libello inveniuntur. Laudavit etiam dictum de Episcopo quodam aegrotante, quod Possidius ex hoc libello ipsissimis verbis refert. Hic igitur quem habemus de Mortalitate libellus, aetate Augustini, multis ac pene omnibus qui Ecclesiasticas lite∣ras amabant laudabiliter notus, hoc demum seculo rejici non debet, imo non potest.
• XVIII. Quinetiam Lucius Roma relegatus cum comitibus suis haud diu in exilio mansit. Causa re∣laxationis à nemine exprimitur; sed ad providen∣tiam Dei refertur. Catalogus Pontificum. Postea nutu Dei incolumis ad Ecclesiam reversus est. Et ad ipsum Cyprianus. Reduces vos denuo ad suos fecit benigna Do∣mini & larga protectio. Tempus autem reditus ad Novembrem spectare puto, & circa finem hujus

• mensis eum Romam cum comitibus reversum esse statuo, ipso hoc anno aerae vulgaris Christi CCLII. Nemo quidem tam mature eum rediisse hactenus pu∣tavit. Pamelius per totum quod reliquum crat, Galli imperium in exilio permansisse, ac demum sub Valeriano, pacc Ecclesiis redditae reversum esse do∣cet, Gallo & Volusiano fraude AEmiliani interfectis & ipso deinde AEmiliano post tres menses extincto. Sed illius sententia nullo negotio refellitur. Cyprianus enim iisdem literis, quibus reditum ejus celebrat, sub ea∣dem persecutione adhuc durante eum rediisse clare ostendit. Regredientibus vobis breviata non est in Episcopo confessionis suae dignitas, sed magis crevit Sacerdotalis aucto∣ritas, ut altari Dei assistat Antistes, qui ad confessionis ar∣ma si••menda & facienda martyria non verbis plebem sed fa∣ctis cohortetur, & imminente Antichristo paret ad praelium milites non solum sermonis & vocis incitamento, sed fidei & virtutis exemplo. Et rursus, Et orare pariter ac petere, ut qui perfectus est atque perficiens, custodiat & perficiat in vobis confessionis vestrae gloriosam coronam. Qui & ad hoc vos fortasse revocavit, ut gloria esset occulta, si foris essent confessionis vestrae consummata martyria. In media igitur persecutione Galli, cum nondum pax expectaretur, Lucius cum comitibus Romam ab exilio reversus est. Neque hoc A. D. CCLIV. aut CCLIII. factum est, sed hoc ipso anno post ad modum breve exi∣lium, quod ex literis Cypriani firmiter & ccrto col∣ligitur, quae post Lucii reditum sibi & Collegis suis cognitum exaratae sunt. Nam primo; nuper se Lu∣cio gratulatum esse de Ordinatione & Confessione significat: diu igitur in exilio esse non potuit. Se∣cundo, non tantum Lucium nuper relegatum, sed & Cornelium etiam nuper exilio multatum, & Per∣secutionem ipsam Romae nuper exortam fuisse iis∣dem literis tradit. Intelligimus, Frater carissime, & tota cordis nostri luce perspicimus divinae majestatis salutaria & sancta consilia, unde illinc repentina persecutio nuper exorta est, unde contra Ecclesiam Christi & Episcopum Cornelium, beatum martyrem, vosque omnes, secularis potestas subito proruperit. Quisquis haec animadvertit, nunquam majus quam semestre spatium inter persecutionis hu∣jus exordium & Epistolae Cyprianicae scriptionem, nunquam quinquemestre plenum inter exilium Cor∣nelii, & reditum Lucii intercessisse putabit.
• XIX. Mense Decembri Cyprianus de reditu Lu∣cii & sociorum certior factus, cum Collegis suis qui forte tunc aderant, non in Concilio sexaginta sex Episcoporum, ut hariolatur Pamelius, dedit ad eum Epist. LXI. in qua ei de eodem reditu magnopere gratulatur, & iterum de Novatiano merito trium∣phat, quod ipse ab omni persecutionis molestia im∣munis esset, dum duo Episcopi, quibus tantopere adversatus est, ad martyrii palmam cum suis gloriosi contenderent. Unde vim majorem post has, quam post illas ad Cornelium exulem literas accipiunt ver∣ba Paciani ad Sympronianum. Nam quod ante passum Novatianum putas, & Cyprianum dixisse subjungis, Prae∣cessit me adversus meus, vide quam manifeste respon∣deam. Novatianus martyrium nunquam tulit; nec ex ver∣bis beatissimi Cypriani auditum istud aut lectum est. Ha∣bes ejus Epistolas quibus Cornelium Urbis Episcopum, cui tunc Novatianus inviderat, inimicis Principibus resistentem, saepe confessum, saepe vexatum refert, plurimis Confessoribus, plurimis quoque martyribus ducem factum, & cum pluri∣mis gloriosissime coronatum, vivente adhuc Novatiano etiam∣que securo. Nam ideo ab Ecclesia recesserat, ne illum la∣bor confessionis urgeret.

A. D. CCLIII.

Volusiano II. & Maximo COSS.

Period. Jul. 4966.

• MAximum quidem Consulem Baronius hic agno∣scit, Collegam Volusianum rejicit & expun∣git. Hoc autem facit eadem ratione permotus qua secundum ei Consulatum anno priore tribuebat. Quo argumento jam à nobis refutato, necesse est, Volusianus locum suum cum nota iterati Consulatus teneat, quem fuisse secundum Consulem ne ipse quidem Annalista negare potuit. Neque vero ejus vice inferciendus erat Valerianus, tanquam hujus anni Consul ordinarius, qui parte ejus postrema tan∣tum Consul, & sussectus seu honorarius fuit; unde anno sequente Cos. II. in Fastis & in Nummis dicitur; & Consulatus ille secundus in Nummis cum primo Tribunitiae potestatis anno conjungitur, ut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. TO. B. & TR. P. Cos. II. quia primus im∣perii ejus annus magnam partem secundi Consulatus occupavit. Aliter de Gallieno, qui cum eo simul imperavit, & cum eo secundum Consule primum Consul fuit, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. & TR. P. Cos quia pri∣mus imperii ejus annus eandem partem primi Con∣sulatus pariter occupavit. Ratio autem differentiae haec fuit, quia Valerianus Imperator hoc anno fa∣ctus, se Consulem statim declaravit scilicet suffe∣ctum, Gallienum non item. Nec Valerianus ante sumtam purpuram Consul fuit, sed Censor.
• II. Circa initium hujus anni S. Cyprianus scripsit Epistolam ad Episcopos Numidas, de redemtione fratrum ex captivitate Barbarorum. De tempore scriptionis viri docti non consentiunt; alii sub ini∣tio imperii Galli, dum pax esset in Ecclesia, alii sub ejus persecutione, alii sub AEmiliano, alii deni∣que sub Valeriano & Gallieno scriptam esse Episto∣lam arbitrantur. Haec incertitudo inde oritur, quod Cyprianus refert fratres à Barbaris in captivitatem abductos fuisse. A Gothis, inquit Pamelius, sive Scythis hoc factum est contra quos Decius profectus est, aut ab illis qui paulo post per Bosphorum in Pontum Euxinum perruperunt. Alii his Persas addunt, qui circa ca tempora Antiochiam usque omnia vastarunt. Sed mihi mirum videtur, cuiquam in mentem venire potuisse aut Scythas aut Persas in Africam pervenisse & plurimos Christianos ex Numidia captivos ab∣duxisse, & captivos ab illis abductos redimi potuis∣se. Barbari certe, de quibus conqueruntur Numi∣dae non tam longe arcessendi fuere; de propinquis potius & quidem Afris cogitandum erat: quod mi∣ror neminem adhuc vidisse. Quippe S. Augustinus in Epistola LXXX. huic loco lucem assundit. Sunt enim, inquit, apud nos, hoc est in Africa barbarae innu∣merabiles gentes, in quibus nondum esse praedicatum Euan∣gelium, ex iis qui ducuntur inde captivi & Romanorum ser∣vitiis jam miscentur, quotidie nobis addiscere in promtu est. Erant autem ante aetatem Augustini hae omnes bar∣barae gentes & Romanis infestae, & à religione Christiana prorsus alienae. Pauci autem anni sunt ex quo quidem eorum rarissimi atque paucissimi, qui pacati Romanis finibus adhaerent, ita ut non habeant Reges suos, sed super eos. Praefecti a Romano constituantur imperio, & illi & ipsi eorum praefecti Christiani esse coeperunt. Interio∣res autem qui sub n••lla sunt potestate Romana prorsus nec

• religione Christiana in suorum aliquibus detinentur. Bar∣bari igitur in Africa innumeri Romanis finibus ad∣jacentes sub regibus suis sed sub nulla Romana pote∣state fuere. Unde nunc ex illis Romani, nunc illi ex Christianis imperio Romano subjectis, captivos ducebant. Ut Augustinus Epistola CXXII. Nam Sitifensis ante paucos annos Severi Episcopi neptis Sanctimo∣nialis a barbaris ducta est. Sic sub imperio Joviani, Austuriani contermini Tripoleos partibus Barbari exiluere sedibus suis, & non nisi aucti rapinis & trahentes captivum Silvam, ordinis sui primatem re∣versi sunt. Sic Africam jam inde ab exordio Valentinia∣ni imperii exurebat Barbarica r••bies per procursus auden∣tiores & crebris caedibus & rapinis intenta, ut loquitur Am∣mianus Marcellinus. Haec certe sufficiunt ut de bar∣baris finitimis, non de Scythis aut Persis cogitemus. Sed est & aliud quod Numidas propius spectat, & Cypriani literas magis adhuc illustrat. Nam Hero∣dianus lib. 7. de rebus Maximini agens qui prima Cypriani aetate imperabat, haec narrat, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Erat enim quidam nomine Capellianus ex Senatorio ordine. Praesidebat autem Mauris Romano imperio subjectis qui Numidae vocantur. Haec autem gens castris munita est pro∣pter mulitudinem Maurorum barbarorum circumjacentium, ut eorum incursus & populationes coercerent. Qui & exer∣citum Capelliani ad pugnandum paratum esse dicit 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉ex consuetudine praelio∣rum adversus barbaros. Inde factum est ut inter reliquas provincias Africae haec sola Legionem Romanam con∣stanter aleret. In descriptione Ptolemaica Numidiae legitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Legio tertia Augusta. Dio Historicus de Legionibus, quae sua aetate supererant lib. 55. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Et tres tertiae, una in Phoenicia, Gallica: alia in A∣rabia, Cyrenaica; altera in Numidia, Augusta dicta. De hac ipsa Legione tertia Augusta tutandis imperii fini∣bus in Africa collocata intelligendus est Tacitus, Historiae lib. 4. Legio in Africa auxiliaque, tutan∣dis imperii finibus sub Divo Augusto Tiberioque prin∣cipibus Proconsuli parebant. Cajus autem eam Pro∣consuli ablatam Legato tradidit: quam sub imperio Vitellii regebat Valerius Festus in Africa. Hi igitur Mauri barbari Numidiae finitimi, imperio Romano minime subjecti, hoc tempore famis & pestilentiae, cum Gallus negligenter & supine imperium admini∣strabat, in Numidiam militum copiis haud bene mu∣nitam irrumpunt, eamque late populantur, cumque aliis Christianos complures captivos abducunt, qui tamen ob hostium viciniam haud difficulter redimi potuerunt. Sed cum earum partium facultates ad omnium eorum redemtionem procurandam minime sufficerent: Episcopi aliquot Numidiae ad Cypria∣num scribunt, ut pro redimendis captivis subsidia nummaria colligere dignaretur. Qui statim tum Cleri ac plebis suae, tum Collegarum etiam qui prae∣sentes erant collatione collecta, eam ad Numidiae Episcopos cum Epistola LXII. transmisit.
• III. Circa hoc tempus Cyprianus Literas ad Caeci∣lium dedit de Sacramento Dominici calicis, cum ob∣servasset aliquos, etiam, ut opinor, Episcopos in ca∣lice Dominico sanctificando & plebi ministrando a∣quam meram sine vino adhibuisse. Non quod illud semper fecerint, ut Haeretici qui Aquarii diceban∣tur, sed in matutinis sacrificiis tantum; neque in illis semper, sed praecipue tempore persecutionis. Cyprianus autem nullo tempore in sacramento Ca∣licis omittendum esse vinum tum ex institutione Christi, tum aliis quamplurimis rationibus probat. Duabus etiam objectionibus occurrit, uni à consue∣tudine, alteri à persecutione ductae. Consuetudo illa ab aliquo Carthaginiensi Episcopo, qui aliquan∣do aquam solam vel ignoranter vel simpliciter usur∣paverat, quem alii postea simpliciter secuti erant, profluxisse videtur. Argumentum à persecutione retorquet, quod hac vini inoblationibus subtractio∣ne à passione Christi in persecutionibus fraternitas retardaretur. Hoc autem tempore hanc Epistolam scriptam esse arbitror, primo quia diu jam in Epis∣copatu fuisse Cyprianum illa verba mihi indicare vi∣dentur. Cum mediocritatem nostram semper humili & ve∣recunda moderatione teneamus. Secundo quia non in pace Ecclesiae, sed sub persecutione potius exarata est, ut non solum objectio, de qua diximus, in∣nuit, sed & illa verba ostendunt. Et quia jam secun∣dus ejus adventus appropinquat, magis ac magis benigna ejus & larga dignatio corda nostra luce veritatis illuminas.
• IV. Mensis Martii die quinto qui erat dies Sabba∣ti, Lucius Pontifex Romanus moritur. Vetus de∣positio Episcoporum, Tertio nonas Martii Lucii in Cael∣listi. Auctor primi Catalogi, Hic exul fuit, & postea nutu Dei decessit tertio nonas Martias. Consentit Au∣ctor secundi Catalogi; solus liber Pontisicum IV. nonas assigant, unde error unius diei in Martyrolo∣gia irrepsisse viderur, de anno major multo inter se & à nobis dissensio est. Pamelius & Baronius eum passum esse tradunt Volusiano II. & Gallieno Coss. hoc est, anno aerae vulgaris CCLIV. Petavius & Labbeus, Coss. Valeriano III. & Gallieno II. A. CCLV. cum sedisset annum unum menses V. aut circiter. Heinschenius eodem anno, cum sedisset annis duobus & mensibus aliquot. Qui longissime ab eo quod verum est absunt, habent tamen quem se∣quuntur, nempe librum Pontificum, imo etiam ve∣tustissimum Catalogum, ut nunc editur, in quo ita scribitur de Lucio, Fuit temporibus Gallis & Volusiani usque Valeriano III. & Gallieno II. Hi autem Coss. fuere. A. D. CCLV. Eo igitur anno, ut volunt, decessit Lucius. Sed facile perspicere potuerunt Catalogum hoc loco corruptum esse; primo, quod Gallus & Volusianus non potiti sunt imperio usque ad tertium Valeriani Consulatum. Secundo, quod Catalogus idem Cornelium, cui Lucius successit, passum esse Gallo & Volusiano Coss. A. CCLII. in∣dicet: sed Lucium pene triennium sedisse quis cre∣det? Tertio quod idem tradit Stephanum Volusiano & Maximo Coss. inauguratum esse, biennio ante tertium Valeriani consulatum. Denique, quod do∣ceat Lucium & Stephanum iisdem Coss. defunctos esse. Quae omnia Catalogum hunc in Lucio foede corruptum esse demonstrant. Attamen ex iis quae in Cornelio & Stephano sana sunt, tempus quo se∣dit Lucius inter utrumque Pontifex, satis certo col∣ligitur. Nam Cornelius decessit, secundum Cata∣logum priorem Gallo II. & Volusiano Coss. hoc est, A. D. CCLII. Stephanus ordinatus est, secundum eundem Catalogum, Volusiano II. & Maximo Coss. hoc est, A. D. CCLIII. Nam inter primum Volu∣siani cum Collega Gallo, & secundum cum Maxi∣mo Consulatum nulli alii Consules in Fastis repe∣riuntur. Ergo Lucius post Cornelii discessum or∣dinatus A. D. CCLII. & ante Pontisicatum Ste∣phani ipse decessit A. D. CCLIII. Heinschenius quidem recte hunc exitum Cornelii & initium Ste∣phani observavit & agnovit. Sed annis Lucii, quos ex corrupto Catalogo sumserat, mire conciliavit. Docet enim Stephanum per biennium fere Lucii vi∣carium, & mensibus tantummodo quinque verum Pontificem fuisse. Hoc autem est veterem historiam nova Chronologiae ratione non confirmare, sed ever∣tere.

• Quid enim, si Stephanus ea tempestate qua Afros & Orientales Episcopos excommunicandos esse statuebat, vicarius tantum Lucii fuisset, & tandem post ejus reditum ab exilio nullus, post obitum tan∣tummodo verus Pontifex; an hoc Cyprianus tacuis∣set, qui de fastu Stephani tam graviter conquestus est? an hoc Firmilianus silentio praeteriisset? annon & Afri & Orientales Lucium ubicunque exulem, judicem potius expetissent? Sed hoc fieri nullo modo potuit, cum ex ipso Cypriano constet Lucium ante dis∣cordiam inter Stephanum & Afros ortam defunctum esse, & cum Cornelio inter beatos Martyres & Stephani antecessores numeratum. Sic enim ille in lite∣ris de Marciano Arelatensi Stephanum alloquitur non∣dum irritatus. Servandus est enim antecessorum nostrorum beatorum Martyrum Cornelii & Lucii honor gloriosus, quorum memoriam cum nos honoremus, multo magis tu, Frater ca∣rissime, honorificare & servare gravitate & auctoritate tua debes, qui vicarius & successor corum factus es. Stepha∣nus Cornelii non minus quam Lucii vicarius, hoc est, interprete Cypriano successor. Sic Latini eam vocem usurpabant, ut observat Suidas, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Sic Cyprianus ipse ad Florentium Pupianum. Qui dicit ad Apostolos, ac per hoc ad omnes praepositos, qui Apostolis vicaria ordinatione succedunt: qui eam alibi ordinationem succidaneam vocat. Non magis igitur vicarius Lucii crat Stephanus quam Cornelii & Lucio defuncto diu ante successerat in Pontifica∣tu, quam controversia de Baptisino orta est. Qui Lucium menses septendecim sedisse statuunt, sola ni∣tuntur auctoritate libri Pontificalis, qui eum tradit duas ordinationes per mensem Decembrem fecisse; cui in ea re minime fidendum esse in Praefatione de industria ostensum est. Quapropter statuendum est hoc anno CCLIII. mensis Martii die quinto Lucium Pontificem obiisse.
• V. Non diu post martyrium Lucii, mense, ut opinor, Aprili, AEmilianus sumsit purpuram; & ex hac seditione, persecutione, ut fieri solebat, defer∣vescente, Stephanus Romae Episcopus electus & or∣dinatus est decimo tertio die Maii: qui sedit annos quatuor, menses duos, dies viginti unum. Verba sunt ve∣tustissimi Catalogi. Et hoc quidem anno eum Pon∣tificatum iniisse testatur ejusdem Catalogi auctor. Fuit enim temporibus Valeriani & Gallieni a Consulatu Vo∣lusiani & Maximi. Unde supplenda est sententia se∣cundi Catalogi, quae nunc ex mutilatione satis ab∣surda est. Fuit temporibus Valeriani & Gallieni & Maxi∣mi. Tu supple & lege, à Consulatu Volusiani & Maximi. Sedisse quidem eum dicit idem Catalogus ut nunc editur, usque Valeriano III. & Gallieno II. Sed locus in numeris manifeste corruptus est, & ex libro Ponti∣ficum hic emendandus, cujus auctor recte legebat, nsque Valeriano IV. & Gallieno III. Dubitari enim non potest quin Stephanus diu post Consulatum Valeriani III. & Gallieni II. vixerit. Nam ineunte hyeme anni post cum Consulatum, cum ad Cyprianum scripsit Firmilianus, ut probabimus, certe Stephanus in vi∣vis fuit; & cum passus sit secundo die mensis Augusti, ut omnes fatentur, non nisi anno post eum proximo pati potuit, hoc est A. D. CCLVII. Valeriano IV. & Gallieno III. Coss. quo tempore Valeriani perse∣cutio orta est, ut postea demonstrabitur. Haec erant omnino observanda ut res gestae in Ecclesia sub Ste∣phani Pontificatu, bene distinguantur, & recte suo ordine disponantur. Nam cum sub eo exorta sit ce∣leberrima de baptismo haereticorum controversia, qua totus orbis Christianus agitatus est, biennium necessario tribuendum, ejus Pontificatui in pace Ec∣clesiae ante ortam dissensionem, & alterum biennium quo illa Controversia, & ortum suum & progressum, Stephano adhuc vivente & sedente, habuit. Nam quod Baronius totum de Basilide cum Hispanis & de Martiale cum Gallis negotium, & tria etiam Conci∣lia de controversia in causa baptismi in unum annum, vel potius novem unius anni menses conjicit, tum ex re ipsa, tum ex Cypriano, clarissme refellitur.
• VI. Non diu post ordinationem Stephani plena pax reddita est Ecclesiae. Nam AEmilianus post as∣sumtam purpuram, & milites Scythis oppositos suo exercitui adjunctos, statim Italiam versus movere coepit. Gallus Valerianum censorem & Senatus prin∣cipem, sed non Consulem, misit ut Celticas & Ger∣manicas legiones adduceret. Ipse autem per Italiam copias collegit, & adverfus AEmilianum ad Urbem magna sestinatione contendentem profectus est. Cumque jam amborum exercitus appropinquarent, militesque Galli se numero longe inferiores viderent, Gallum ipsum cum Volusiano trucidarunt, seque exercitui AEmiliani adjunxerunt. In hunc modum Imperatores ambo & Ecclesiae Christi persecutores, Gallus & Volusianus decimo nono imperii sui men∣se perierunt. Haec ex Historia satis perspicua sunt. Nam Dexippus tradidit eos octodecim mensibus im∣perasse, ut de ipsis Georgius Syncellus loquitur. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Anastasius ejus interpres, Qui & imperant mensibus de∣cem & octo nihil dignum laude gerentes, secundum alios au∣tem annis tribus; porro secundum quosdam annis duobus. Et sane illis omnibus merito praeferendus est Dexip∣pus, alter Thucydides judice Photio, vel potius Xe∣nophon alter, nam & Philosophiae peritus, & in historia clarus, & belli dux eximius fuit, & ad hanc controversiam dirimendam aptissimus, utpote qui sub Galli imperio ipse vixerit. Huic suffragatur Eutropius qui cosdem Interamnae occisos esse tradit non completo biennio. Idem docet Victor Schotti, de Gallo Hostilianoque & Volusianoac AEmiliano simul agens. His sane omnibus biennio profecit. Idem tradit Eu∣sebius Historiae lib. 7. cap. 9. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Ruffinus interpres, Gallus vero non integris duobus an∣nis imperio detento, rebus humanis exemtus est. Orosius lib. 7. Gallus regnum adeptus vix duobus annis cum Volu∣siano filio obtinuit. Idem tradit etiam Eutychius. Ex his magnus ille Panvinius Onuphrius, Post caedem De∣cii Gallus & Volusianus in insula Danubii Menynge impe∣rium adepti, infelicissime illud per annum & sex menses ob∣tinuerunt. Unde perspicere licet quam vere haec di∣xerit Baronius, Gallum & Volusianum omnes biennio vel paulo amplius vixisse tradunt. Victor in Epitome an∣nos duos assignat, integros non dicit. Epiphanius & Cassiodorus menses quatuor AEmiliani attexentes, secuti sunt Eusebii Chronicon; quod ipse, ut solet, in Historia correxit.
• VII. Parum hoc est: nam Illustrissimus Annali∣sta his Imperatoribus alterum biennium addit, Gal∣lumque & Volusianum ad quatuor annos imperium prorogasse asserit. Quinetiam per illud alterum bien∣nium simul cum eis Valerianum & Gallienum im∣perasse statuit. Quae cum invita omni historia tra∣dantur, tum distincta pacis & persecutionis tempora plane confundunt, quae sunt ad res Ecclesiasticas, ac praecipue Cyprianicas, recte percipiendas accu∣rate distinguenda, & disterminanda. Qualis enim Christianorum sub quatuor Imperatoribus, quorum duo eos atrociter persecuti sunt, duo autem maxi∣me fovebant, conditio fuit, quis divinare potest? Haec igitur necessario ad examen revocanda & enu∣cleate pensitanda sunt. Praesertim cum sententia Baronii, quam desertam putavi, adhuc obtinere vi∣deatur, quod alius Annalista prioris aemulus, vir doctissimus, Carolus le Cointe, eam amplectatur,

• & his verbis clare enunciet, Volusiano Augusto secun∣dum & Maximo Coss. A. D. CCLV. Valerianus acclama∣tus est Imperator, superstitibus adhuc Gallo & Volusiano, qui post biennium occisi sunt, Maximo iterum & Glabrione Coss. A. D. CCLVII. Miram hanc & novam historiam probare nititur Baronius partim ex nummis Galli & Volusiani, partim ex nummis Gallieni. Nummi au∣tem illi Gallieni tam certo sunt adulterini, tamque manifeste se produnt, ut defendi nullo modo pos∣sint, quod anno sequente demonstrabimus. Unde vehemens suspicio est illos etiam Galli & Volusiani non esse genuinos. Qui si se non prodant, ex hi∣storia tamen falsitatis convincuntur, neque à sussra∣gatoribus suis defendi possunt. Illi enim fatentur ex historia Valerianum hoc anno Volusiano II. & Ma∣ximo Coss. purpuram sumsisse; & simul ex nummis statuunt Gallum & Volusianum per biennium super∣stites fuisse. Haec autem duo simul consistere, & vera esse non possunt. Eo ipso enim anno quo Va∣lerianus sumsit purpuram, Gallus & Volusianus oc∣cisi sunt. Valerianus enim non aliter sumsit purpu∣ram quam ex arbitrio militum transalpinorum. At ille transalpinis militibus non praefuit antequam AE∣milianus purpuram sumserat. Tunc enim eum Gal∣lus misit, ut Celticas & Germanicas legiones addu∣ceret, ut Zosimus auctor satis diligens diserte testa∣tur. Ab illis legionibus tunc acclamatus est Augu∣stus, quibus antea nunquam praefuit; & statim, AE∣miliani exercitu appropinquante, Gallus & Volusia∣nus occisi sunt, Nummosigitur, qui tertiam & quar∣tam Tribunitiam potestatem cum Consulatu secun∣do, Gallo & Volusiano tribuunt, minime probandos esse sentio, quos sine stomacho legere non potuit Lydiatus nostras. Neque mirum videri debet quod nobilissimus Annalista Gallo & Volusiano ex nummis contra omnem historiae fidem annos imperii duos ad∣didcrit, Fastosque conturbaverit: nam & pari modo postea Aureliani imperio biennium addidit, ex unius nummuli auctoritate. Inscriptionem in nummo hanc assert. Restitut. Orbis C. P. I. P. M. TR. P. VII. Cos. III. P. F. & Adolphum testem citat. Sed primo partes Inscriptionis male conjungit; cum priora pertineant ad unum nummum & quidem aereum, posteriora ad alium, nempe aureum. De quo quid sentiendum sit vel inde colligitur, quod Adolphus hanc solam inter Latinas habeat Inscriptionem ad annos Trib. potestatis spectantem. Goltzius vero nullam: qui nec inter Graecas ullam habet quae quintum imperii annum superat. Unde Petavius de ista re, Tot Hi∣storicorum concordia pluris est apud me, quam Inscriptionis illius fides, quae sive cusoris hallucinatione sive exceptoris ipsius, mendosa videri potest.
• VIII. Sed ille Dionysius Petavius, magnus artis Chronologicae instaurator, qui hoc imperii quadrien∣nium ferre non potuit, quartam tamen Tribunitiam potestatem Galli & Volusiani ex nummis libenter ad∣misit, & alio plane modo historiam cum numisma∣tibus conciliare conatus est. Caeterum supponit ex Eusebii Chronico & Cassiodoro, imperasse Gallum cum Volusiano annos duos menses quatuor: quam∣vis illi menses quatuor aperte pertineant ad impe∣rium AEmiliani (de quo illi silent) & duo illi anni minime fuerint integri, secundum sententiam ipsius Eusebii in Historia. Hoc autem supposito, statuit Gallum imperare coepisse circa finem anni CCLI. & non longe ab initio CCLIV. extinctum esse, cum imperasset annos solidos duos & menses quatuor, qui postremam anni CCLI. partem & tres circiter pri∣mos anni CCLIV. menses occupant. Quo tempore Tribunitiam potestatem quater instaurari potuisse ait, quia cum novo anno Juliano nova tribunitia potestas inchoata est. Qua ratione explicata, in haec verba e∣rumpit. Vides quam belle cum Inscriptione veteri C••ronolo∣gia nostra consentiat. Hoc est singulare P••tavii commen∣tum, Tribunitiam potestatem Cal. Januarii renova∣tam esse: quo, ubi ad incitas redigitur, saepius utitur, nunquam autem infelicius quam in hoc ipso Galli im∣perio. Gallus imperium obtinuit circa finem anni CCLI. anno CCLII. consul secundum morem factus est ordinarius, & à Calendis Januariis dictus est Cos. II. ab eo autem die non est ejus Tribunitia potestas innovata, sed continuata, ut ex nummis tum Grae∣cis, tum Latinis certo intelligitur. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. IMP. Caes. C. Vib. Trebouianus Gallus P. M. TR. P. Cos. II. P. P. Similiter de Volusiano, qui cum eo imperium adeptus est, & mox Consulatum primum simul cum Patre iniit, legimus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Imp. c. c. Vib. Volusianus Aug. Pontif. TR. P. Cos. Quamobrem eadem Tribuni∣tia potestas quae anno CCLI. his Imperatoribus con∣tigit, post Cal. Januarias anni CCLII. sub Consu∣latu Galli secundo & Volusiani primo continuata est. Idem etiam observare licet in nummis omnium. Im∣peratorum qui ex more vetusto anno post imperium arreptum aut concessum Consulatum inicrunt, qui∣bus TR. P. simpliciter posita cum eo Consulatu tri∣buitur. Cum si vera esset Petavii observatio TR. P. II. ei Consulatui ab ipso initio semper praefigere∣tur. Frustra igitur ad sinceritatem paucorum & adul∣terinorum nummorum tuendam hoc adminiculum adhibetur, quod omnes nummi respuunt & aversan∣tur. Unum pro nova hac sententia exemplum assert in Epiphanianis Animadversionibus Petavius, quo conjecturam suam de Tribunitia potestate Kal. Jan. repetita affirmari air. Illud autem petitex Inscriptio∣nibus quibusdam de Imperatore Caro quae apud Gru∣terum extant. Quarum una Trib. Pot. Caro jam Augusto tribuit, alteraeidem Trib. Pot. II. Et tamen vix est, inquit, ut annum excesserit. Imo si qua fides An∣nalibus, paucissimos menses imperavit. Sed hic eximius Chronologus non uno nomine fallitur & nos fallit. Tertiam enim Inscriptionem apud Gruterum eodem loci extrantem dissimulavit, quae ejus conjecturam funditus evertit. Imp. Caes. M. Aur. Caro Invicto Aug. P. M. TR. P. Cos. II. Quae Inscriptio reliquis addita haec nobis clare ostendit. Tribunitiam potestatem Caro jam Augusto, puta anno CCLXXXII. attribu∣tam esse, antequm Consulatum ordinarium iniisset. Eandem post Cal. Januarias anni CCLXXXIII. quo Consulatum pro more suscepit, & Fastos reseravit, continuatam esse: ac demum, finito primo Imperii sui anno, Trib. Pot. II. sub postrema parte cjusdem Consulatus attributam esse. Nam quod Baronius pau∣cissimos eum menses imperasse tradit, aperte falsum est; & secundum imperii annum Carum attigisse sa∣tis certum est. Ut enim omittam eum ante secundum diem Novembris anni CCLXXXII. Imperio poti∣tum esse, quod probare nimis longum esset; post eum diem anni sequentis eundem in imperio mansisse con∣stat. Quippe Carus cum Carino & Numeriano Con∣stitutionem edidit, pridie idus Novembris quae extat Cod. 6. tit. 42. aliam etiam II. Cal. Decembris Cod. 9. tit. 46. aliam rursus 8. Cal. Decemb. Cod. 4. tit. 20. aliamque 5. Cal. ejusdem mensis Cod. 7. tit. 45. Quae omnes ad mensem Novembrem pertinent, anni CCLXXXIII. Quinetiam postremam edidit 6. Id. Decembris Cod. 5. tit. 71. omnes Caro & Carino Coss. Quare sub finem Decembris anni CCLXXXIII, vel sub initio Januarii anni CCLXXXIV. extinctus est. Nam Carino & Numeriano Coss. Carinus & Nume∣rianus A. A. sine Caro Constitutionem ediderunt, 2. Id. Jan. Cod. 8. tit. 96. Quare constat Carum Impera∣torem

• obiisse inter diem octavum Decembris, & octa∣yum Januarii; adeoque secundum Imperii annum, & secundam pariter Trib. potestatem attigisse, ac per duos menses administrasse. Denique hinc apparet Tribunitiam potestatem Calendis Januarii innovari non solerc, nec ca ratione nummos qui Gallo Trib. Pot. IV. tribuunt defendi posse. Praeterea etiam notandum est sententiam Petavii ferri non posse, qui imperium Galli & Volusiani tres circiter primos anni CCLIV. menses occupasse, & tum Valerianum cum Gallieno ei successisse statuit. Cum enim & ipse aliique recte Gallienum anno CCLXVIII. circa IX. Cal. Aprilis interiisse doceant, indesequeretur Gal∣lienum annos tantummodo XIV. imperasse, cui omnes XV. tribuunt; cujus etiam imperii annum decimum quintum memorat Porphyrius, qui sub eo vixit, eumque pene integrum trassisse Gallienum satis clare indicat. Unde etiam clarius apparet Va∣lerianum & Gallienum hoc ipso An. CCLIII. & qui∣dem medio imperium iniisse.
• VIII. His omnibus perpensis statuere non imme∣rito possumus, Valerianum, Gallo & Volusiano oc∣cisis, in Norico purpuram sumsisse, mense Junio hujus anni, & tandem, caeso AEmiliano, omnium consensu pro Augusto habitum esse. Mox etiam Gallienus Valeriani filius a Senatu Romae Caesar di∣ctus est; & statim Tiberis adulta aestate diluvii facie in∣undavit, ut testatur Victor. Quod est ad historiam Ecclesiasticam recte intelligendam pernecessarium. Postquam enim Valerianus, vir gravissimus, impe∣rium adeptus est, statim plenam pacem Ecclesiae in∣dulsit. Quippe, ut observat Dionysius Alexandri∣nus, Epistola ad Hermammonem apud Eusebium lib. 7. cap. 10. ab ipso initio imperii Christianos ma∣xime fovebat. Neque enim, inquit, ullus superiorum Principum, (ne illi quidem qui palam Christiani dicuntur) tam benevole & humaniter erga eos animatus erat, quam ille familiariter & amanter in initio principatus sui eos acce∣pisse compertus. Totaque ejus familia piis hominibus repleta fuit, & erat Ecclesia Dei. Haec autem p••x, non, ut vult Cointeus, per biennium tantum, sed usque ad initium anni CCLVII. hoc est per triennium & am∣plius duravit. Neque vero intra biennii spatium ea omnia compingi possunt, quae in hac Ecclesiae pace gesta esse ex ipso Cypriano compertum est.
• IX. Postquam autem pax tam insperata post tot revelationes Cypriano aliisque factas, tamque secu∣ra & firma per Valerianum reddita est, frequentissi∣ma Synodus sexaginta sex Episcoporum Carthagine coacta est, & quidem, ut opinor, mense Septem∣bri. Tot certe Episcopi congregati sunt ut de re∣bus Ecclesiasticis post persecutionem commune con∣silium caperent. Nulla enim peculiaris ratio, quae eos convenire cogeret, reperitur. Dum illi in Con∣ciho erant, allatae sunt à Fido Episcopo, ut vide∣tur, scriptae literae, duplici querela refertae, prima de Therapio Episcopo quod Victori presbytero prae∣propera festinatione pacem dedisset, secunda de Ba∣ptismo infantium recens natorum, quod eos intra se∣cundum aut tertium diem ipse non baptizari opor∣tere putaret. Et prima quidem Concilium valde commovit quod recessum esse à decreti sui auctori∣tate viderent. Nihil tamen immutare voluerunt, Therapium tantummodo tunc in Concilio existen∣tem objurgabant, pacem à Sacerdote Dei semel da∣tam non putabant aufcrendam. Unde Lombertus, propter materiae connexionem haud diu post pri∣mum Carthaginiense Concilium haec gesta & scripta esse tradit. Sed ei non accedo, primo, quia tam frequens Concilium statim post primum, quod tam diu habitum est, coactum fuisse minime verisimile est; secundo, quia in eo, quod secundum, Cartha∣giniense dictum est, unius tantum Concilii prius acti mentio fit; tertio, quia Cyprianus in hoc Con∣cilio satis manifeste indicat post utramque Synodum prius habitam hoc celebratum esse. Quae res, inquit, satis nos movit, recessum esse a Decreti nostri auctoritate, ut ante legitimum & plenum tempus satisfactionis, & sine petitu & conscientia plebis, nulla infirmitate urgente (quod spectat ad Synodum primam) ac necessitate cogente (quod respicit Synodum secundam in qua relaxatio aliqua facta est, necessitate cogente) pax ei concederaetur. Praeterea mihi haec serius multo contigisse videntur; primo, quia pro Victore quodam presbytero cum Ma∣nutio & Morellio legendum puto quondam presbytero, non enim post lapsum eum ulterius presbyterum fuisse agnovit Cyprianus. Neque lectio vulgata à Pamelio recte defenditur, eo quod satis constat ex se∣quentibus adhuc vixisse Victorem presbyterum. Vixit enim, sed presbyterio privatus; ut constat Fortunatianum tunc vixisse, cum eum Cyprianus Assuritanorum quondam Episcopum vocavit. Secundo, quia posterior pars Epistolae hujus peculiarem controversiam de Baptismo tunc primum ortam tangit, quae propius ad illud tempus pertinere videtur, quo de Baptismo Haereticorum disputatum est. In qua causa unani∣mem Concilii sententiam in haec verba, Nulli homi∣num nato misericordiam Dei & gratiam denegandam, pro∣tulit Cyprianus, & copiose defendit.
• X. Hoc autem pacis tempore, post mortem Cor∣nelii & Lucii, sub novo Pontifice Stephano cum in aliis provinciis, tum etiam in Africa Episcopi & Presbyteri lapsi, & censura Ecclesiae sacerdotio pri∣vati, gradum suum aut retinere aut recuperare co∣nati sunt. Erat in provincia Proconsulari Assuri, sive oppidum, sive urbs; (nam Plinio oppidum As∣suritanum, Augustino civitas Assuritana dicitur) se∣des certe Episcopalis; cujus Episcopus Fortunatia∣nus sub persecutione Decii sacrificaverat, & cum ex sententia Cornelii, & Cypriani, omniumque Epi∣scoporum in toto mundo constitutorum decretum fuisset, ut sacrificati ab ordinatione cleri & sacerdo∣tali honore prohiberentur, & post poenitentiam ple∣nam ad laïcam tantum communionem admitteren∣tur, ab Episcopatu dejectus fuerat; nunc autem pro integro agere voluit, & Episcopatum sibi vindicare coepit. Quod ubi Cyprianus cognoverat, graviter & dolenter motus scripsit Epistolam LXV. ad Epi∣ctetum fratrem & plebem Assuris consistentem, in qua Fortunatianum quondam Episcopum vocat, indi∣cans eum jamdiu Episcopum non fuisse; ideoque As∣suritanos monet, ut se ab ejus fallacia separent, & contagione secernant.
• XI. Neque haec in Africa tantum, hac tempestate, sed & his simillima tum in Hispania tum in Gallia contigerunt. In Hispania Basilides, persecutione sae∣viente, nefando idololatriae libello se commaculave∣rat, & Deum blasphemaverat, & Episcopatum spon∣te deposuerat. Unde Sabino de universae fraterni∣tatis suffragio, & Episcoporum judicio, Episcopa∣tus jam deferebatur, & manus ei in locum Basilidis imponebatur. Martialis etiam, actis publice habitis, obtemperasse se idololatriae & Christum abnegasse confessus fuerat; unde etiam in ejus locum Felix, ut videtur, ordinatus est. In Gallia Martianus Arela∣tensis Novatiano se jamdiu conjunxerat, & à Catho∣licae Ecclesiae unitate discesserat: unde Episcopi vi∣cini eum tolerandum non putabant, & de ea re tum ad Stephanum Romam, tum ad Cyprianum Cartha∣ginem, literas dederunt, ut eorum auctoriate mu∣niti facilius & tutius Novatianum illum Episcopatu privare possent. Haecaliaque ad disciplinam Ecclesiae pertinentia, plena jam pace per Valerianum reddita, sub Stephano Pontifice, ubique agitata sunt.

A. D. CCLIV.

Valeriano II. & Gallieno COSS.

Period. Jul. 4967.

• VAlerianus anno priore imperium adeptus, & consul suffectus, hunc annum ex more ape∣ruit, & Fastos reseravit factus Consul ordinarius cum Collega filio suo Gallieno. Nota iterati à Va∣leriano Consulatus apud Cassiodorum desideratur; sed in aliis Fastis longe accuratioribus exprimitur. Baronius autem hic observat manifestum esse, anno hoc, quo Gallienus primum Consul fuit, numerari coeptum tertium imperii; probatque nummis duo∣bus apud Adolphum: quorum primus est, Imp. Gal∣lienus P. F. Aug. G. M. P. M. TR. P. III. Cos. & quidem male expressus, aut adulterinus, quod potius reor. Ipse enim Adolphus eum noluit ad primum Gallie∣ni Consulatum adducere, cum quo stare nullo mo∣do potuit; ad secundum autem produxit, sub quo cum iterati Consulatus nota admitti posset. Poste∣riori enim secundi Consulatus parte Gallienus an∣num imperii tertium inchoavit. Sine qua nota si recipiatur, reliqui ejus omnes nummi protenus reji∣ciendi sunt. Inscriptio Graeca extat apud Goltzium, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & Latina, Imp. C. P. Lic. Gallienus Aug. P. TR. P. Cos. Utraque autem clare significat primum Tribunitiae potestatis annum aliquam primi Consu∣latus Gallieni partem occupasse. Rursus Graece, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉& Latine, Imp. C. P. Lic. Gallienus P. Aug. TR. P. II. Cos. II. Unde constat secundum Trib. pot. annum aliquam secundi Consulatus par∣tem attigisse. Jam vero cum primus Tribunitiae po∣testatis annus primi Consulatus, & secundus secun∣di partem necessario occupasse dicendus sit; tertius Tribunitiae potestatis annus à primo Consulatu Gal∣lieni prorsus excluditur. Idem demonstratur ex In∣scriptionibus Valeriani; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉& TR. P. Cos. II. Haec enim vera esse non possunt admis∣so illo Baronii nummo; nisi statuamus Gallienum filium vel biennio, vel uno saltem anno, ante patrem Valerianum imperium tenuisse. Iisdem argumentis ex summo numifmatum consensu ductis, secundus ille nummus pro quarto Trib. pot. anno cum secun∣do Gallieni Consulatu à Baronio laudatus refutatur. Hic igitur annus non est Valeriani aut Gallieni im∣perii tertius, sed partim primus, partim secun∣dus.
• II. Ipso hujus anni initio Florentius Pupianus, Episcopus, ut videtur, Africanus, qui sub perse∣cutione Decii praeclaram confessionem fecerat, & postea parti Novatiani adhaeserat, multaque nefan∣da atque turpia Cypriano, Novatianis ac Felicissimi factioni nimis credulus, objecerat; ad Cyprianum literas dat, quibus significat se veterem suam de eo tanquam Episcopatu indigno opinionem adhuc reti∣nere. Arrogantiam atque superbiam, ei exprobrat, dum Sacerdotes humiles esse debere monet. Scru∣pulum sibi tollendum de animo dixit, quo credidit omnes cum eo communicantes polluto ejus ore pol∣lutos esse; denique asserit Ecclesiam propter Cy∣prianum portionem sui in disperso habere, ac si ille unica schismatis causa fuisset. His literis respondet Cyprianus Epistola sexagesima sexta, ac pro con∣scientiae suae puritate auctoritateque sacerdotali Pu∣pianum acriter & vehementer corripit; innocentiam fuam ordinationemque copiose defendit; illum au∣tem se Episcopum Episcopi, & judicem judicis ad tempus à Deo dati constituisse ostendit. Ante hunc annum Refponsum hoc ad Pupiani literas non scri∣ptum esse satis certo colligitur, tum quod longum tempus intercessisse significat ex quo Pupianus tam turpia de Cypriano concepisset; tum quod se quo∣tidie advenientes singulos cum voto & gaudio susce∣pisse dicat; tum denique quod sexto Episcopatus sui anno haec se scripsisse profiteatur.
• III. Interim Basilides in Hispania jure ac merito depositus, cum videret in sedem suam Sabinum sub∣rogatum, Romam contendit, & Stephanum Epi∣scopum adit, ut cum eo communicans Episcopa∣tui suo restitui posset. Unde pro more suo Il∣lust. Cardinalis. Videas, inquit, hoc exemplo anti∣quissimum usum Ecclesiae ex remotissimis Orbis partibus E∣piscopos, qui aliquid injusti à Collegis passos esse praetexe∣rent, provocare solere ad Romanum Pontificem, tanquam primarium Ecclesiae universalis Antistitem. Quasi vero Hispania inter partes Orbis ab urbe Roma remotissi∣mas numerari debeat; aut antiquitas usus Ecclesiae hinc demonstrari posset, quem ne quidem post an∣nos septuaginta obtinuisse ex quinto Canone Nicaeni Concilii intelligitur, quemque in causa Fortunati paulo ante Cyprianus tam acriter exagitaverat atque reprobaverat. Basilides quidem per fallaciam, ob∣reptionem, & circumventionem à Stephano nimis incauto atque negligente obtinuerat, ut pro Epi∣scopo adhuc haberetur. Unde aliqui Episcopi His∣pani deificam disciplinam negligendam putantes, cum Basilide & Martiale communicabant. Quam∣obrem Felix presbyter cum plebibus consistentibus ad Legíonem & Asturicae, & Laelius Diaconus cum plebe Emeritae consistente ad Cyprianum & Syno∣dum post Pascha pro more congregatam Carthagi∣ne, literas dant, mittuntque per Felicem & Sabi∣num, Episcopos loco Basilidis & Martialis nuper constitutos: quibus etiam suas literas adjunxit Felix de Caesaraugusta Episcopus. Horum literis in Sy∣nodo lectis, Cyprianus & Episcopi Africani sta∣tuunt Sabini ordinationem legitimam fuisse, & ra∣tam esse debere, Basilidem in Episcopatum injuste impositum esse, neminem se cum Basilide & Mar∣tiale profanis & maculatis Sacerdotibus communica∣tione sacrilega miscere debere.
• IV. Circa hoc tempus Cyprianus scripsisse vide∣tur Tractatum de Opere & Eleemosynis, quem Pontius post illum de Mortalitate, ante alterum de Patientia recenset. In quo quamvis generalibus tan∣tum argumentis utatur, quae cuivis tempori apte conveniunt; attamen circa finem ea attexit quae post duas persecutiones, & in pace secundo reddita Ec∣clesiae scriptum esse indicare videntur. Nam mise∣ricordiam, quam tantopere praedicat, vocat coronam pacis, sine periculo persecutionis, cum pacem priorem re∣pentina persecutio secuta sit, & hanc etiam alia se∣qui posset. Quo sensu optime explicati videtur ele∣gans illa totius operis conclusio. Si expeditos, si cele∣res, si in hoc operis agone currentes dies nos vel reditionis vel persecutionis invenerit; nusquam Dominus meritis nostris ad praemium deerit: in pace vincentibus coronam candidam pro operibus dabit, in persecutione purpuream pro passione ge∣minabit.
• V. Cum Episcopi Gallicani, ac praecipue Fau∣stinus Lugdunensis Episcopus, literis suis ad Ste∣phanum datis in causa Martiani nihil obtinuissent; Faustinus iterum ad Cyprianum scribit, utipse Ca∣tholicis Episcopis suppetias faceret, & Stephanum etiam officii sui moneret. Quare Cyprianus statim ad Stephanum literas dat cura pastorali & majestate

• ac dignitate Ecclesiae plenas. Hoc autem eum fe∣cisse ait Illust. Cardinalis, quod nosset deponere Me∣tropolitanum Episcopum juris esse principis omnium Episcopo∣rum Romani Pontificis. Sed Cyprianus de Metropoli∣tano Episcopo aut de depositione in hisce literis ni∣hil habet; de principe omnium Episcoporum neque hic, nequcalibi quicquam dixit; sed contrariam & hic & ubique sententiam explicat & tuetur. Nihil aliud à Stephano in causa Marciani petit vel potius requirit, quam ut decretum à Cornelio & Cypriano factum, à Lucio confirmatum, & ab omnibus ubique sus∣ceptum confirmaret atque defenderet; & cum Mar∣cianus in auctore schismatis Novatiano, semper re∣tuso & refutato, ac per totum orbem à sacerdotibus Dei abstento, satis condemnatus esset, ideoque no∣va condemnatione non egeret, ipse ad Episcopes Gallicanos scriberet Marcianum à se abstentum esse. Quod ideo necessarium esse videbatur, quia Marcia∣nus ipse contra Episcopos Gallicanos asserebat, se à Stephano & Cypriano non abstentum esse, dum ipse se jactaret ab eorum communione segregasse. Ni∣hil denique à Stephano postulabant Episcopi Galli∣cani, quod non à Cypriano pariter petebant; nihil à Stephano postulabat Cyprianus, quod ipse praesta∣re paratus non erat. Nostrum est, inquit, consulere & subvenire, qui gubernandae Ecclesiae libram tenemus: utrum∣que sibi non minus quam Stephano tribuit. Qua∣propter facere te oportet ad Coepiscopos plenissimas literas; quod ipse sine dubio fecit, quia caufam hujus rei communem allegat, quod necdum a nobis videatur absten∣tus, & finem etiam ad eos scribendi eundem prae∣fert, ne Collegio nostro insultare patiantur. Imo cum haec verba addit, Dirigantur in provinciam & ad plebem Arelate consistentem a te literae, quibus abstento Marciano aluis in locum ejus substituatur, & Grex Christi qui in ho∣diernum ab illo dissipatus & vulneratus contemnitur, colli∣gatur, (quibus liquido cerni putat Illust. Cardinalis auctoritatem illam Romani Pontificis tanquam om∣nium Episcoporum principis cognitam esse) clare ostendit Cyprianus nihil aliud se à Stephano postu∣lare, quam ut illis subveniatur, qui solatium nostrae ut ait, opitulationis exposcunt: hac ratione diserte sub∣juncta, quae sententiae Illust. Cardinalis jugulum petit. Idcirco enim, frater carissime, (non Princeps, aut Pontifex maxime) copiosum corpus est Sacerdotum concordiae mutuae glutino atque unitatis vinculo copulatum, ut si quis ex collegio nostro haeresim facere, & gregem Christi lacerare & vastare tentaverit, subveniant caeteri, & quasi pastores utiles & misericordes oves dominicas in gregem col∣ligant. Haec doctrinae, quam ubique inculcat Cy∣prianus, adeo consona sunt, & ex omni parte con∣sentientia, & sententiis atque verbis styloque & me∣thodo, zeloque & vigore ipsum referentia, ut de auctore hujus Epistolae dubitare nos non sinant. Quamobrem etiam si vir doctissimus Launoius pluri∣ma argumenta congesserit, quibus ipse permo∣tus, eam sublestae fidei, & diu post aetatem Cy∣priani scriptam esse censuit: mihi tamen nullo mo∣do persuadet; ideoque ea quae à violatione tem∣porum deducit argumenta ad examen revocare non erit ab Annalium nostrorum instituto alie∣num.
• VI. Primo, si Cypriani ea sit Epistola, opor∣tet eam scriptam esse antequam inter cum & Ste∣phanum orta est dissensio. Nam postquam eorum animi exarserant, nec Faustinus ad Cyprianum tan∣quam favorabilem in Urbe patronum literas dedis∣set, neque Cyprianus eo modo in causa Marcia∣ni Stephanum compellasset. Hanc argumenti par∣tem omnes admittunt, neque eam rejicere ullâ cum rationis probabilitate quisquam potest. Quamobrem ulterius objicitur, ante eam dissensionem hanc Epi∣stolam scribi non potuisse, quia istud jurgium se∣cundo statim Stephani anno ortum est; ea autem, quae in his literis continentur, clare ostendunt pri∣mo ejus Pontificatus anno perfici ista non potuisse, quae Cyprianum ad scribendum perpulerunt. Nam Episcopi in Provincia constituti ad Stephanum de Marciano Novatiano scripserant; ad eundem etiam scripserat Faustinus Episcopus Lugdunensis, nec ab eo quicquam obtinere potuerant: de eadem igitur re ad Cyprianum scribit Faustinus, semel atque ite∣rum. Intra primum Stephani annum nemo putabit haec omnia contigisse: praesertim si simul cogitetur, sub initio Pontificatus Stephani pacem Ecclesiae nondum redditam fuisse. Quis enim existimabit Episcopos Gallicanos sub ipsa persecutione contra Marcianum communi consilio aliquid molitos esse; aut Stephanum, post recens Lucii martyrium, in eadem conditione positum solicitare voluisse; aut de his rebus componendis tum cogitasse, cum Vale∣rianus in colligendis Celticis legionibus versaretur, ut cum AEmiliano confligeret? Sine dubio pax ple∣na à Valeriano Ecclesiae reddita & confirmata est, antequam Episcopi Gallicani de rejiciendo Mar∣ciano superbo & contumace haeretico consilium commune inierunt. Praeterea alia sunt de Marciano ipso dicta, quae ostendunt Epistolam hanc sub ini∣tio Pontificatus Stephani scribi non potuisse. Ut cum de eo Cyprianus dicit, Jampridem jactat & prae∣dicat quod Novatiano studens a communicatione senostra se∣gregaverit. Hoc enim tempus aliquod haud exiguum postulat; quod quam longum fuerat aliis verbis sa∣tis diserte indicatur. Sufficiat multos illic ex fratribus nostris, annis istis superioribus, excessisse sine pace. Anni igi∣tur aliquot intercesserant, ex quo Martianus Nova∣tiano studens pacem fratribus denegaverat. At sub initio Pontificatus Stephani nondum biennium ela∣psum erat, ex quo Marcianus Novatiano adhaerere potuit, si ab ipso istius Schismatis exordio in illius partes transiisset. Nam ante mensem Junium anni CCLI. nondum exortum est Novatiani Schisma; mense Maio anni CCLIII. Pontificatum iniit Ste∣phanus. Superiores igitur anni, quibus tot fratres sine pace sub Marciano mortui sunt, longius pro∣fecto temporis intervallum postulant. Et revera qui secundo statim Stephani anno Marcianum abstentum esse concedunt, huic argumento satisfacere non po∣tuerunt. Ego largior hanc Epistolam non esse scri∣ptam ante secundum Pontificatus Stephani annum jam adultum: sed simul assero jurgium inter Stepha∣num & Cyprianum minime ortum esse ante tertium Stephani annum, & quidem jam affectum. Nulla igitur hujus argumenti vis est, quod in errore com∣muni sed manifesto fundatur.
• VII. Secundum argumentum quod à violatione temporum ducitur, multo majoris est momenti, ac propter celebrem hac aetate controversiam solutione indiget solida & accurata. Volunt enim Trophi∣mum presbyterum, à Romano Episcopo Episco∣pum factum, & Decio & Grato Coss. Arelate mis∣sum, primum ejus Sedis Antistitem fuisse; & Tro∣phimum hunc Arelate consistentem, ac in summa sanctitate viventem, non quidem sub Decio passum esse, sed eum quatuor aliis Episcopis qui cum eo simul in Galliam missi sunt, post acquisitos Eccle∣siae populos, ac fidem Christi per omnia dilatatam, felici confessione migrasse. Quamobrem quis ferre potest Epistolam S. Cypriano attribui, quae tradit Marcianum quendam, cujus nomen in historia ali∣bi inauditum est, Decio imperante, Arelate Anti∣stitem fedisse, Novatiano Antipapae adhaerentem; multos ab eo Christianos ad Novatiani Schisma ad∣ductos esse: multos etiam Catholicos ei minime con∣sensisse:

• haud paucos etiam Episcopos in eadem provincia de abstentione ejus cum Episcopo Roma∣no atque Carthaginiensi sollicite egisse? Certe si ea vera sint quae de Trophimo traduntur, de sinceri∣tate hujus Epistolae actum est. Sed alia extat de Trophimo traditio, quae cum Apostolorum aetate missum esse, & quidem Roma Arelatum testatur. Quae licet vera minime videatur; inde tamen non inepte colligitur, traditionem alteram de adventu ejus Decio & Grato Coss. haud esse satis firmam: praefertim cum unica Gregorii Turonensis auctori∣tate nitatur, quae nullo modo sufficit ad probandum, aut Trophimum tunc primum in Galliam venisse, aut nullum alium ante Decii & Grati consulatum Arelatensi Ecclesiae praefuisse.
• VIII. Duo quidem afferuntur pro tuenda Grego∣rii auctoritate testimonia, primum Sulpitii Severi, secundum Auctoris Passionis Saturnini: sed neutrum id' quod volunt praestat. Sulpitii testimonium his verbis continetur; Sub Aurelio Antonini fitio persecutio quinta agitata; ac tum primum intra Gallias martyria visa, serius trans Alpes Dei religione suscepta. Et haec ego vera esse puto, cum scripta sint à viro docto & rerum Gallicarum perito, & qui professus est se habuisse Martyrum passiones, quae extabant. Credo nul∣las Martyrum in Gallia passiones literis consig∣natas & evulgatas fuisse ante illam Lugdunen∣sium, & Viennensium stragem. Puto etiam sero re∣ligionem in Gallia Christianam susceptam esse; tempore Pothini praeter ipsum nullum, imo tempo∣re Victoris, durante controversia de Paschate, prae∣ter Irenaeum, nullum ibi Episcopum fuisse. Sed haec Marciano nostro sub Decio & Gallo & Vale∣riano Episcopo Arelate consistenti non officiunt; ne∣que testimonio Gregorii Turonensis ullo modo fa∣vent. Nam post illam Lugdunensium cladem adeo nobilem; sub extremo Marci Antonini imperio, sub toto Commodi erga Christianos clementis, sub ini∣tio Severi, plurimi in Gallia Christiani facti sunt; adeo ut plures nationes eam religionem amplexas esse tempore Severi Tertullianus testetur. Sub Ca∣racalla, Alexandro, Gordiano, & Philippis quibus imperantibus alta pace fruebatur Ecclesia, quis plu∣rimos Episcopos per plures Galliae nationes consti∣tutos esse negabit? Nullum igitur Arelate, tam no∣bili civitate, Lugdunensibus & Viennensibus tam propinqua, Episcopum constitutum esse per haec tempora incredibile est. Trophimum nescio quem sub Decio primum sedem Episcopalem ibi fixisse nullo modo verisimile est: cujus vel ipsum nomen ea aetate de primo cujusvis civitatis Episcopo usurpa∣tum fabulam olet. Testimonium igitur Sulpitii Se∣veri, quamvis verissimum esse videatur, sententiae Gregorii Turonensis de primo Episcopo sub impe∣rio Decii Arelate constituto, sive ille Trophimus, sive quis alius fuerit, minime suffragatur.
• IX. Secundo Auctor Passionis Saturnini, quis∣quis fuit, non satis firmiter probat Trophimum pri∣mum Arelatensem Episcopum fuisse, aut Decio & Grato Coss. illuc primo pervenisse. Nam Grego∣rius ipse, qui tam secure docet Sixtum Episcopum Romanae Ecclesiae, & Laurentium Archidiaconum & Hippolytum sub Decio passos esse, & Valentinia∣num & Novatianum sub eodem haere••••corum prin∣cipes extitisse; satis etiam confuse reliqua pertexit. Hujus tempore septem presbyteri Episcopi ordina••i in Gallies missi sunt, sicut historia passionis sancti martyris Saturnini denarrat. Ait enim, sub Decio & Grato Consulibus, sicut fideli recordatione retinetur, primum ac summum Tho∣losana civitas S. Saturninum habere coeperat sacerdotem. Hi ergo missi sunt, Turonicis Gratianus Episcopus, Arelatensi∣bus Trophimus Episcopus, Narbonae Paulus Episcopus, Tho∣losae Saturninus Episcopus, Parisianis Dionysius Episcopus, Arvernis Astremonius Episcopus, Lemovicinis Martialis est destinatus Episcopus. Septem quidem Episcopos sub Decio in Galliam missos tradit hic Gregorius, & ci∣tat historiam passionis S. Saturnini. Sed verba quae citat ad Saturninum solum pertinent, quae adhuc etiam in ejus Passione reperiuntur. Reliqua vero, Hi ergo missi sunt, & quae sequuntur, non sunt verba Passionis, sed ipsius Gregorii; qui hanc Epocham Saturnini inde nactus, reliquorum sex Episcoporum tempora, quorum certa initia ignoravit, ad eam re∣ferenda esse duxit. Neque si Auctor Passionis reli∣qua etiam addidisset, satis firma esset ejus auctoritas de primis tot Sedium Episcopalium initiis, qui quae habet de suo Saturnino ita tantum narrat, Sicut sideli recordatione retinebatur. Quamobrem sive Gregorius Turonensis ad Epocham Saturnini reliquorum sex Episcoporum tempora retulerit, quod maxime pro∣babile est; sive Auctor Passionis, & notae & tem∣poris incerti vir, ipse ad sui Martyris historiam obi∣ter adjunxerit, neuter sufficit ad probandum tot Se∣dium Gallicarum primos Antistites uno anno missos & receptos esse; quod cum per se sit minus credibi∣le, tum vero ex anno quo ordinati esse dicuntur, & loco à quo missi esse putantur, omnem fidem amit∣tere videtur. Cum enim Decius ipse persecutioni exer∣cendae severissime Romae incumberet, cum Romanae urbis Pontifex Fabianus statim passus sit, cum pres∣byteri sedem Romanam per anni spatium & amplius supplere per novi Episcopi electionem ausi non si••, ut eo ipso tempore septem Presbyteri ordinationem Episcopalem Romae acciperent, & in Gallias ser∣vente persecutione mitterentur, & nulla tam praecla∣rae actionis vel à presbyteris Romanis, vel ab aliis mentio fieret, quis credet?

A. D. CCLV.

Valeriano III. & Gallieno II. COSS.

Period. Jul. 4968.

• ...

  PRO his Consulibus, immutato omnium Fasto∣rum ordine, ponit Cointeus Maximum II. & Glabrionem. Quae ratio virum doctum moverit ut id saceret nescio; nisi forte Cuspinianum fecutus sit, qui nec Libellum de Praefectis Urbi, nec Cassiodo∣rum recte intellexit. Cassiodorus in primo ordina∣rio Valeriani Consulatu notam iterati officii omisit, unde Valeriani & Gallieni Consulatus pari semper numero apud eum, & Victorium decurrunt, con∣tra omnes accuratiores Fastos & nummorum inscri∣ptiones. Quod cum non animadverteret Cuspinia∣nus, Libellum de Praefectis Urbi à secundo Gallie∣ni Consulatu incepisse putavit, cum Libellus ille manifesto à primo ejus Consulatu exordium sumat, qui cum secundo Valeriani idem erat. Deinde ob∣servandum esse ait eum Libellum Consules variasse, quod Valerianum III. & Gallienum II. ante Maxi∣mum & Glabrionem collocaverit: quod etiam fal∣sum est. Nam etiam Cassiodorus Maximum & Gla∣brionem Coss. post secundum Gallieni Consulatum posuit. Nulla igitur hic Consulum variatio. Rur∣sus cum idem Libellus Maximo & Glabrioni sub∣jungit Valerianum IV. & Gallienum III. Cuspinia∣nus notat eum Consulatum hic non poni; quod pa∣riter falsum est. Nam tertius Gallieni Consulatus hic, tum in Libello tum apud Cassiodorum, poni∣tur. Optimus igitur Libellus de Praefectis Urbi, prima quatuor Coss. paria recto ordine sic collocavit.

  • Valeriano II. & Gallieno, Lollianus Praefectus Urbi.
  • Valeriano III. & Gallieno II. Valerius Maximus P. U.
  • Maximo & Glabrione. Nummius Albinus P. U.
  • Valeriano IV. & Gallieno III. Junius Donatus P. U.

  Quae omnia non tantum optimo Coss. Fragmen∣to, & Fastis Idatianis, sed & numismatum inscri∣ptionibus confirmantur. Certe Maximus & Gla∣brio ante Valerianum III & Gallienum II. Consu∣les esse non potuerunt. Nam Valeriano in nummis constanter Tribunitia potestas cum Consulatu se∣cundo, & Tribunitia potestas II. cum Consulatu tertio conjungitur. Tertius igitur ejus Consulatus immediate secundum secutus est. Similiter de Gallie∣no dicitur, TR. P. Cos. & TR. P. II. Coss. II. Er∣go ejus Consulatus secundus primum immediate, nullo ordinario Consule interveniente, secutus est. Praeterea Valerius Maximus anno post Consulatum Valeriani II. & Gallieni non Consul, sed Praefectus Urbi fuit, ut ex ipso Libello de Praefectis constat. Si Cointeus Prosperi Chronicon sequutus est, se∣cundum Consulatum, quem Valerianus & Gallie∣nus simul inierunt, in eo nunc omissum esse non ob∣servavit.

• II. Hoc anno novae indies de Baptismo inter A∣fros ortae sunt controversiae, & in iis judicium S. Cypriani à multis petebatur. Ut ante Fidus de in∣fantibus recens natis quaesiverat, an omnino bapti∣zari possent; ita Magnus quidam de Clinicis quae∣rit, an qui in infirmitate & languore gratiam Dei conse∣quuntur, habendi sint legitimi Christiani, eo quod aqua salutari non loti sint sed perfusi. Quod argumentum sic expressit S. Augustinus de Baptismo lib. 6. cap. 7. Sic in Epistola quam scripsit ad Magnum, cum de baptismo tinctorum & persusorum quaereretur, utrum aliquid interes∣set. Rursum ut Antonianus ante quaesiverat, quam haeresin Novatianus introduxit, ita nunc Magnus quaerit, an inter ceteros haereticos eos quoque, qui a Novatiano venerunt, baptizari oporteret. Et haec videtur de hoc negotio primo scripta à Cypriano Epistola, ut à Baronio observatum est: non tantum quod nulla in ea mentio habeatur de scriptis ante li∣teris ad diversos Episcopos, aut de Conciliis in A∣frica ea causa collectis, quorum necessaria citatio videri poterat: sed etiam quia Cyprianus ipse ex sua tantum sententia tum de Clinicis, tum de No∣vatianorum baptismo se rescripsisse significat, quan∣tum fidei, inquit, nostrae capacitas, & scripturarum divi∣narum sanctitas ac veritas suggerit: & rursus, Rescripsi quantum parva nostra mediocritas valuit, & ostendi quid nos quantum in nobis est sentiamus. Est quidem locus unicus, sed non recte intellectus, ex quo viri docti collegerunt hanc Epistolam, post ceteras ejusdem argumenti, scriptam esse: ait enim. Illud mirandum est, imo indignandum potius & dolendum, Christianos An∣tichristis assistere, & praevaricatores fidei atque Ecclesiae in∣tra ipsa septa Ecclesiae contra Ecclesiam stare. Illa enim verba, intra ipsa septa Ecclesiae tanquam de Stephano dicta interpretatur Pamelius, cum de iis Christianis loquatur, qui in Africa baptismo Novatianorum mi∣nime resistebant: de quibus etiam conquestus est in Epistola ad Quintum, quae, antequam Stephanus huic controversiae se immiscuerat, data est. Nesci•• etenim qua praesumtione ducuntur quidam ut putent eos qui apud haereticos tincti sunt, quando ad nos venerint baptizari non oportere. Pejus adhuc illa verba, Christianos Anti∣christis assistere interpretatur Rigaltius, dum reddere putat Cyprianum Stephano voces suas; Oblique, in∣quit, Antichristum vocat, a quo pseudo-christus fuer•••• nuncupatus & pseudo-apostolus, ut videre est sub finem Epi∣stolae Firmiliani. Nam Cyprianus hoc loco de Stepha∣no non cogitavit: Novatianos Antichristos vocavit, quo nomine omnes haereticos & schismaticos semper de industria appellat. Ut igitur in hac Epistola postea loquitur. Nisi si justum quibusdam videtur, ut illi qui ex∣tra Ecclesiam apud adversarios & Antichristos profana a∣qua polluuntur, baptizari judicentur; ita in Epistola pro∣xima ad Januarium & Episcopos Numidas, cum nondum Stephanus suam sententiam protulisset, probat ex S. Joanne schismaticos omnes adversarios Domini & Antichristos esse, & considerandum esse docet, an qui adversarii sunt Domini, & appellati sunt Antichristi, possint dare gratiam Christi; atque ita sem∣per postea loquitur. Quod ideo observandum duxi, ne quis putet Cyprianum adeo frequenter Stepha∣num perstringere, etiam ubi nulla eum objurgandi occasio se obtulit.
• III. Praeterea illud etiam sine animadversione prae∣teriri non debet, quod docet Baronius: nimirum Cy∣prianum, quia Novatianus Catholicos ad se venien∣tes ut immundos denuo baptizavit, provocatum ad aemulationem idem de Novatianis statuisse. Non enim licet de tam candido pectore tam male suspicari, aut existimare tam sanctum Antistitem tali stimulo ad sententiam suam ferendam incitatum fuisse. Illud potius observandum fuit, nihil illum post hanc or∣tam controversiam de Novatianis aut hic, aut alibi scripsisse, nisi quod semper verum esse putavit, quodque ab ipsa hujus schismatis origine diserte scri∣pserat. Sic enim mentem suam ante triennium in li∣bello de Unitate clare expresserat. Quando aliud ba∣ptisma praeter unum esse non possit, baptizare se posse opinan∣tur. Vitae sonte deserto, vitalis & salutaris aquae gratiam

• pollicentur. Non abluuntur illis homines, sed potius sordi∣dantur: nec purgantur delicta, sed imo cumulantur. Non Deo nativitas illa, sed diabolo filios generat. Hac ille primum doctrina imbutus fuit, hanc à praedecesso∣re Agrippino, hanc à Magistro suo Tertulliano, qui & Catholicus & Montanista eandem docuit, hauserat. Insignis ejus locus in libro de Pudicitia, Cui enim dubium est haereticum institutione deceptum, co∣gnito postmodum casu & poenitentia expiaeto, & veniam con∣sequi & in Ecclesiam redigi? Unde & apud nos, ut ethnico par, imo & supra ethnicum, haereticus etiam per baptisma veritatis utroque homine purgatus admittitur. Quare Cy∣prianus Agrippini successor, Tertulliani admirator, Scripturarum de unitate & privilegiis Sanctae Eccle∣siae, & de odio omnium haereseon assiduus scruta∣tor, illis praesidiis satis munitum se putans in hanc arenam descendit. Novatianum simiarum more, quae cum homines non sint, homines tamen imi∣tantur, Ecclesiae Catholicae auctoritatem sibi & veri∣tatem vindicare dixit. Et cum Novatiani gesta à Jubaiano ipsi objicerentur, sic illi libere postea res∣pondit. Nec nos movet, Frater carissime, quod in literis tuis complexus es, Novatianenses rebaptizare eos, quos a nobis sollicitant; quando ad nos omnino non pertineat, quid hostes Ecclesiae faci••nt, dummodo tentamus ipsi potest atis no∣strae honorem, & rationis ac veritatis firmitatem. Quare Cyprianus non provocatus ad amulationem, sed suae sen∣tentiae firmiter adhaerens, scripsit ad Magnum eos qui à Novatiano ad Ecclesiam venerunt, legitimo & Ecclesiastico baptismo tingendos esse, Epist. LXIX. Hunc errorem Baronii non tantum sequu∣tus est sed etiam auxit nuper Schelstratius, qui con∣troversiam de baptismo haereticorum hoc tempore exagitatam esse putavit, eo quod Catholici videbant Novatianos rebaptizare omnes ad sese venientes, id∣que ex Firmiliani Epistola & Synodo Iconiensi de∣ducere conatur, quae res diu ante Novatiani schis∣ma gestas respiciunt, ut postea ostendemus.
• IV. Cum jam Cyprianus sententiam suam de Schismaticis tam aperte explicuisset, quae adeo No∣vatianos feriebat, ut plerique eos ad Ecclesiam ve∣nientes sine baptismo admittere nollent; res tota in dubium vocatur, disputatumque est, An Haeretico∣rum non minus quam Schismaticorum Baptisma ra∣tum haberi deberet. Et quidem haec controversia primum in Numidia publice ventilata est; ubi octo∣decim Episcopi simul convenientes & quid statue∣rent aut facerent incerti, Cyprianum & Episcopos Africanae provinciae per literas suas consulunt, quae non extant. Quare suam sententiam Cyprianus & Collegae in Concilio conscribunt, & ad Collegas quosdam, ut loquitur Augustinus, mittunt. Erat autem Concilium plurimorum Episcoporum, cum compresbyteris qui aderant, ut ipse loquitur Cypria∣nus Epistola ad Quintum. In hoc Concilio Patres censuerunt, Neminem foris baptizari extra Ecclesiam posse; ideoque de errore & pravitate venientibus per omnia divinae gratiae sacramenta unitatem & fidei veritutem dari debere; quia neque apud haereticos, neque apud schismaticos aut baptismum, aut chrisma, aut Eu∣charistiam fieri potuisse putabant, ut ex ipsa Syno∣dali Epistola constat, quae est ordine LXX.
• V. Tempus hujus Concilii Carthaginiensis de Baptismo primi cum merito indagandum sit, hoe ipso anno CCLV. illud celebratum fuisse omnino statuo contra virorum doctorum sententiam. Nam cum Pamelius idem dubitanter asseruisset, Baronius aliique ad annum sequentem dejecerunt. Et Coin∣teus, qui se certam hujus Concilii Epocham inve∣nisse putat, celebratum esse statuit anno sequenti in autumno: & rationem hanc reddit, quod Acta ejus Cyprianus ad Firmilianum statim scripsit; & Fir∣milianus nulla mora responsionem fecit hieme jam imminente. Sed, licet verum sit anno sequenti, hieme imminente; respondisse Firmilianum, non tamen inde sequitur, primum hoc Concilium ejus∣dem anni autumno celebratum fuisse: Apparet enim ex responsione Firmiliani, scripsisse ad eum Cypria∣num post Concilium secundum, post Stephani lite∣ras acceptas, post suas ad Jubaianum & Pompeium datas, quas omnes per Rogatianum misit, quasque Firmilianus in sua Epistola semper respexit. Ego sane multo meliori jure, quia Firmilianus sequenti anno, imminente hiome, ad Cyprianum scripsit, ideo concludo primum hoc Concilium sub hujus anni autumno celebratum esse. Pessime enim viri docti hactenus conjecerunt quinque Synodos de Bap∣tismo haereticorum in unum annum, & intra octo menses ejusdem anni concluserunt, Carthaginienses tres, Orientales duas. Quarum duae posteriores diu ante habitae sunt; tres autem reliquae intra tam bre∣ve tempus compingi non debuerunt, ut literae utrin∣que datae inter primam & ultimam aperte osten∣dunt.
• VI. Quamvis haec de Baptismo haereticorum ab Episcopis provinciae Africae in Concilio Carthagi∣niensi, ut diximus, decreta fuerant; à nonnullis ta∣men Africae Episcopis consensum minime obtinue∣runt. Qui duobus argumentis, de uno baptismo, & de veteri consuetudine, ducti, potius statuebant, eos qui apud haereticos tincti sunt, quando ad Ec∣clesiam venerint, baptizari non oportere. Unde Lu∣cianus presbyter retulit ad Cyprianum, Quintum in Mauritania Episcopum desiderasse, ut illi significa∣ret quid de ca re sentiret. Quare Cyprianus circa hujus anni finem scribit ad Quintum Epistolam LXXI. qua duobus illis argumentis secundum suam sententiam respondet, simulque literarum, quae à Concilio ad Episcopos Numidas datae fuerant, exem∣plar transmisit, ut illae non tantum Quinto, sed & reliquis Mauritaniae Episcopis innotescerent.

A. D. CCLVI.

Maxima & Glabrione COSS.

Period. Jul. 4969.

• SCyprianus, cum videret nonnullos etiam Epi∣scopos, nec nuperi Concilii, nec vetustioris sub Agrippino praedecessore Synodi decreto motos, sed veteri quadam consuetudine, quae ante Agrippinum obtinuerat, potius ductos docere, homines ab hae∣reticis venientes non baptismo Ecclesiastico, sed so∣la manuum impositione recipiendos esse; ad mala fu∣tura, quae ex ea sententiae & praxeos diversitate oriri potuerunt avertenda, scribit Libellum de Bono Pa∣tientiae, (generalibus fere argumentis usus, & prae∣sentem controversiam parcissime perstringens, ne ni∣mis acerbus aut molestus Collegis suis videretur) eamque ad Jubaianum postea pro mutua dilectione transmisit. Quinetiam propter eandem rationem ne∣cesse tunc habuit cogere, & celebrare Concilium de hoc negotio secundum, cui praesentes starim erant LXXI. Episcopi, non tantum ex provincia Africae, sed & ex Numidia, ubi controversia maxime ferve∣bat, quae nuperi Concilii ex solis Africae Proconsu∣laris Episcopis conflati auctoritate sopiri non potuit. Hoc autem ante hujus anni Pascha factum esse arbi∣tror, quoniam non tam ex consuetudine, quam ex necessitate Synodus coacta esse dicitur. In hoc Con∣cilio Carthaginiensi de baptismate secundo, praeter alia multa prolata atque transacta, duo praecipue con∣stituta sunt: primo confirmata est sententia prioris Concilii de vero & Ecclesiastico hominum ab haeresi venientium baptismate; secundo additum est aliud etiam Decretum, quod Clerici, five in Ecclesia Ca∣tholica prius ordinati, sive apud haereticos à Pseudo∣episcopis profana ordinatione promoti, ab haeresi re∣vertentes, ad laicam tantum communionem admitti deberent. Ceterum Cyprianus & Collegae in Con∣cilio de his Stephanum Romae Episcopum per literas suas Synodicas, pro honore communi & pro simplici dilectione, certiorem faciunt; transmissis etiam Cy∣priani literis ad Quintum, ipsisque Synodicis in prio∣ri Concilio ad Episcopos Numidiae scriptis: idque fe∣cerunt credentes etiam Stephano pro religionis suae & fidei veritate placitura, quae ipsis & religiosa pa∣riter & vera videbantur. Atque haec est Epistola LXXII.
• II. Jubaianus autem frater scribit ad Cyprianum de hac controversia literas, quae non extant: & cum iis simul mittit exemplum Epistolae contra senten∣tiam Cypriani scriptae, quae pariter periit. Quam quidem Epistolam incerti Auctoris, putavit Pame∣lius ex argumenti similitudine eam omnino fuisse quam scripsit Stephanus ad ipsum Cyprianum: ean∣demque prius ad Jubaiani, quam ad Cypriani ma∣nus pervenisse autumat. Quae sane inanis est conje∣ctura. Nondum enim accepisse à Stephano Episto∣lam aut Cyprianum, aut alium in Africa quenquam liquido apparet. Quippe vel ipso Synodi tempore vel statim post, ad Cyprianum scripsit Jubaianus, ut ex verbis Cypriani colligi potest. (Et nunc quoque, cum in unum convenissemus tam provinciae Africae quam Numidiae Episcopi) & ante literas à Jubaiano datas, ut exarata sit illa Epistola necesse est, cujus exemplum ab illo mittebatur. Stephanus autem sua non scri∣psit antequam literas hujus Concilii secundi Synodi∣cas Romam allatas accepisset. Sed neque Firmilia∣nus, ea omnia ad quae respondet in Epistola Stepha∣ni contenta fuisse innuit, sed potius contrarium, cum ait, Et quoniam Stephanus & qui illi consentiunt, conten∣dunt, ac rursus: Nunquid & hoc Stephanus & qui illi consentiunt, comprobant? &c. Quippe Firmilianus res∣pondit ad literas Stephani, & aliorum etiam, qui Ste∣phano consentiebant, illius praecipue incerti aucto∣ris, cujus Epistolae exemplum miserat Jubaianus: ac proinde diversa ea fuit ab Epistola Stephani, sed ejusdem argumenti. Praeterea Jubaiani & Stephani argumenta prorsus dissona, & inter se contraria sunt; ille enim urgebat haereticos & schismaticos sine ba∣ptismo in Ecclesiam recipiendos, quia Novatienses re∣baptizabant eos quos a Catholicis sollicitabant; hic autem aliter disputabat, Catholici non debentab haeresi re∣versos baptizare, quia haeretici Catholicos ad se venien∣tes non baptizabant, sed communicabant tantum. Utcun∣que sit, Cyprianus Jubaiano plene respondet, & ad argumenta Epistolae incerti auctoris solutiones suas adhibet, Epistola LXXIII. Et Jubaianus statim aliis literis, quae nunc non extant, sed in proximo Con∣cilio recitabantur, sibi satisfactum esse docuit, Cy∣prianoque gratias egit.
• III. Mox etiam Stephanus scribit ad Cyprianum, Epistolam, quae non extat, sed statim periit, ejus∣que paucissima fragmenta, in literis Cypriani ad Pompeium fratrem, nec alibi supersunt. In ea au∣tem sententiam Concilii Carthaginiensis rejicit & condemnat; ipsumque Cyprianum & reliquos Afri∣canos Episcopos qui in eo Concilio consenserant ab∣stinedos docet, & suam sententiam profert, qua a quacunque haeresi venientes baptizari in Ecclesia ve∣tat, Ita tandem erant duarum ementissimarum Ecclesia∣rum, Romanae scilicet & Carthaginiensis, Episcopi duo, Stephanus & Cyprianus, ambo in unitate Catholica constitu∣ti•• quorum Stephanus baptismum Christi, in nullo iteran∣dum esse censebat, & hoc facientibus graviter succensebat: Cyprianus autem in haresi vel schismate baptizatos, tanquam non habentes baptismum Christi, baptizandos in Ecclesia Ca∣tholica existimabat, ut loquitur S. Augustinus cap. 14. contra Petilianum. Quibus verbis status controver∣siae, ut tunc se habuit, accurate depingitur. Vera enim utriusque sententia universali propositione con∣stabat; si Stephanum spectes, Omnes ab haereticis quibuscunque baptizati, reversi ab haeresi, in Eccle∣sia recipi debent sine legitimo baptismo: si Cypria∣num spectes, Nullus in aliqua haeresi aut schismate primo baptizatus, ab haeresi aut schismate reversus, sine baptismo legitimo recipi debet. Quae quidem propositiones non sunt proprie contradictoriae, ut unam vel alteram veram esse necesse sit: sed sunt ita comparatae, ut utraque falsa esse posset, & ea tan∣tummodo vera, quae neutri consentiret, sed potius doceret, Neque omnes à qualibet haeresi venientes, neque nullum sine baptismo Ecclesiastico recipien∣dum esse, ut posteriores Ecclesiae Patres, omni ca∣lore deposito, & utriusque sententia ad examen se∣date revocat•• atque perpensa statuerunt. Stephanus tamen non tantum sententiam suam adversus Cypria∣num & Synodum Africanam etiam iteratam protulit, sed & ipsum & Episcopos contraria sentientes abstinen∣dos esse putavit, ut tum Cyprianus, tum Augustinus disertis verbis testantur. Qui sane erat tyrannicus ille terror, de quo Cyprianus in Concilio tertio sic con∣questus est: Neque enim quisquam nostrum Episcopum se esse Episcoporum constituit aut tyrannico terrore ad obsequen∣di necessitatem Collegas suos adigit.
• IV. Cum jam responsum Stephani ad manus Cy∣priani

• pervenisse notum est, Pompeius, Sabraten∣sis, ut videtur, ex Tripoli Episcopus, qui sequen∣ti Concilio per Natalem Oeensem absens consensit, à Cypriano petit ut ea quae Stephanus rescripserat ad notitiam suam perferantur. Quapropter Cypria∣nus, qui aliarum Epistolarum ad eum exempla trans∣miserat, hujus etiam Rescripti exemplum Pompeio misit: ac ne eo moveretur, literis suis ad Stephani argumenta respondit; multa quidem praeteriens vel ut superba, vel ad rem non pertinentia, vel sibi ipsi contraria, illis tantum insistens, quae aut à traditio∣ne, aut à praxi haereticorum, aut à valore eorum baptismi & majestate nominis Jesu Christi ducta sunt. Oportuisset sane, inquit Baronius, Cyprianum integram illam Stephani Epistolam recitasse, in his ad Pompeium scilicet literis; quasi haud recte fecerit quicquam omittendo, cum ipsius Epistolae exemplum eodem tempore, & non multo post ad Firmilianum trans∣miserit. Utinam quidem ipsam integram recitasset, eo enim pacto adhuc superfuisset, & nobis illum Romae Episcopum suis coloribus repraesentasset. Sed non est Cypriano imputandum quod Stephani Epi∣stola integra non extet; aliunde ratio potius quaeren∣da, cur ea posteritati commendata non est, & often∣denda fuit aliqua Cardinale digna. Mihi certe hae maxime verisimiles videntur, quod Cypriani nomen nomine Stephani, ea tempestate & postea, multo illustrius fuit, quod ipsis etiam Romanis statim dis∣plicebat nimia Stephani severitas, ut de aliquibus in∣nuit Dionysius Alexandrinus in literis suis ad Xystum Stephani successorem datis; quod gravis persecutio subsecuta Cyprianum multo adhuc clariorem, non tantum in Africa sed & Romae reddidit: quod de∣nique unio Ecclesiarum & Episcoporum sub ea pres∣sura valde necessaria fuit, quam Stephanus sua seve∣ritate conturbaverat. Unde ipsi Romani, non mi∣nus quam alii, sui Episcopi Epistolas intercidere & perire passi sunt.
• V. Caeterum Stephanus scribit etiam ad Orienta∣les, quos candem cum Agrippino & Cypriano sen∣tentiam amplexos fuisse novit, eosque excommuni∣candos fore pariter minatur. Hanc Epistolam per∣stringit Dionysius Alexandrinus literis postea ad Xy∣stum datis, in quibus de Stephano agens haec habet, Ante quidem literas scripserat de Heleno & Firmiliano 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, neque cum illis communionem ha∣biturus: quibus verbis significat Stephanum Afris idem prius minatum esse. Veruntamen Baronius haec omnia invertit, & jurgium Stephani primo loco proponit cum Orientalibus, ejusque iram contra cos ac praecipue Firmilianum summopere exaggerat, ut cum multo mitiorem erga Cyprianum ostendere pos∣sit. Quapropter primo tempestatis hujus fluctus motos esse in Oriente docet, & quod tunc temporis celebratum fuit Iconiense Concilium, Stephanum Papam omnes Patres illius Concilii communione privasse tradit. Quinetiam Orientales Episcopos, Apostolicae Sedis communione privatos, legatos Episcopos ad Stepha∣num Romam misisse vult, reddituros rationem de iis, quae in Synodo à Collegis Episcopis gesta es∣sent. Hos etiam Legatos ab Orientalibus Episcopis missos à Stephano nec auditos, nec receptos esse, & Firmilianum quod communione Apostolica interce∣ptus esset, stomachatum vehementer postea ad Cy∣prianum scripsisse. Post hac autem, inquit, reipsa in controversiam ubique deducta, Ecclesia Africana nutavit. Sed haec omnia de primo cum Orientalibus jurgio ipsi historiae à Cypriano, Firmiliano & Dionysio Alexan∣drino proditae aperte repugnant: earum autem rerum proprie est historia, quibus rebus gerendis interfuerit is qui narret, ut optime olim notavit Verrius Flaccus.
• VI. Eusebius qui Dionysii scripta diligenter lege∣rat, in hunc modum narrationem orditur lib. 7. c. 3. ut eum doctissimus Valesius ex MSS. recte restituit. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Primus omnium ea tempestate Cyprianus Carthaginiensis Episcopus, haereticos non nisi per baptismum ab errore prius purgatos admittendos esse censuit. In Africa igitur primum haec sub Pontificatu Ste∣phani orta est controversia: & à Cypriano pro bap∣tismo haereticorum sententia primum ca tempestate lata est, quae Stephanum commovit. Haec ex nostra versione plana sunt, quod viri docti hactenus non viderunt. Nam Gerardus Joannes Vossius, ex his verbis colligebat Eusebium deceptum esse, cum di∣ceret Cyprianum primum rebaptizandos putasse, qui ab haereticis venirent, scilicet quia ante eum Agrip∣pinus idem putavit. Sed Eusebius minime culpan∣dus fuit; loquitur enim de Pontificatu Stephani, & controversia sub eo mota, & eorum, qui tunc tem∣poris extitere, primum Cyprianum id docuisse tra∣dit, quod verissimum est. Hunc secutus est in An∣notationibus ad hunc locum Henricus Valesius, & pluribus frustra probat Cyprianum hujus sententiae primum auctorem non fuisse. Ipse enim illa verba, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, male vertit, Primus omnium Cyprianus, qui tunc temporis Carthaginiensem regebat Ecclesiam, dum non per∣ciperet quo illud 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 referri debuit. Certe 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 aliud Graece non sonat, quam primus eorum qui tunc temporis extitere vel floruere, & hoc 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 res∣pondet 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in priori sententia. Neque vero Iconiense Concilium ad tempora Stephani pertinebat, aut controversiae sub ejus Pontificatu ortae, de qua nunc agimus, intercedebat: non certe magis quam Concilium Carthaginiense sub Agrippino. Ad illud enim provocat pro sua sententia Firmilianus eodem modo, quo ad hoc recurrit Cyprianus, Quod totum nos jampridem in Iconio, qui Phygiae locus est, collecti in unum, convenientibus ex Galatiae & Cilicia & ceteris pro∣ximis regionibus confirmavimus tenendum contra haereticos firmiter & vindicandum, cum a quibusdam de ista re dubi∣taretur. Nempe jampridem, hoc est diu ante Pontifi∣catum Stephani & Novatiani schisma, simile Decre∣tum in Concilio Iconiensi factum fuerat, ex occa∣sione simili, cum a quibusdam de ista re dubitaretur, pro∣pter Montanistas, qui uti Novatiani, primum schis∣matici tantum videbantur. Ita Firmilianus postea, Plane quoniam quidam de eorum baptismate dubitabant, qui etsi novas prophetias recipiunt, eosdem tamen Patrem & Fi∣lium nosse nobiscum videntur: plurimi simul convenientos in Iconio diligentissime tractavimus, & confirmavimus repu∣diandum esse omne omnino baptisma, quod sit extra Ecclesiam constitutum. Nunquam dubitabant Asiatici, quin hae∣reticorum, qui verum Patrem & verum Filium in Symbolo descriptos non agnoscebant, baptisma nul∣lum esset: de Montanistis tantummodo dubitatum est memoria Firmiliani qui Patrem & Filium agnoscere videbantur, sed quod novas prophetias admitterent, ab Ecclesia exclusi sunt. Haec observatio de tempo∣re Iconiensis Concilii à Dionysio Alexandrino egre∣gie confirmatur, Epistola ad Philemonem Romanae Ecclesiae presbyterum post mortem Stephani, data, apud Eusebium lib. 7. cap. 3. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Illud praeterea didici non ab Afris solis nuper hoc invectum esse, sed & multo an∣tea superiorum Episcoporum temporibus in Ecclesiis populosis∣simis & in Conciliis fratrum apud Iconium & Synnada & apud multos idem sancitum fuisse, vel in Synnadensi Synodo, vel aliqua ante Iconiensem, in earum certe aliqua

• quas maximas Episcoporum Synodos appellat Diony∣sius. Cum haec de antiquitate tum I coniensis tum Syn∣nadensis Concilii tam clara sint, verisimile mihi vide∣tur, institutos esse in Asia duos Canones (qui inter Apo∣stolicos numerantur XLV. XLVI.) Occidentalibus tunc temporis prorsus ignotos. Canon Apostolicus XLV. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Dio∣nysio Exiguo Interprete, Episcopum aut presbyterum hae∣reticorum suscipientem baptisma damnari praecipimus. Quae enim conventio Christi ad Belial? aui quae pars fidelis cum infideli? Canon XLVI. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Episcopus vel presbyter eum qui vere habet baptismum, si de integro baptizaverit, vel si eum, qui ab impiis pollutus est, non baptizaverit, depona∣tur. Haec proculdubio in Ecclesiis Asiaticis de bap∣tismo haereticorum ante Concilium Iconiense decre∣ta sunt; in hoc autem Concilio propter Montani∣stas, qui schismatici fuere, & ab Ecclesia propter novas prophetias ejecti, repudiatum est omne omni∣no baptisma, quod sit extra Ecclesiam constitutum. Minime igitur audiendus est Illust. Cardinalis, qui ut majorem Sedi Romanae auctoritatem conciliaret, contra omnem historiae fidem, Stephanum omnes Iconiensis Concilii Patres, communione privasse tradit.
• VII. Quod etiam de Legatis Episcopis ab Orien∣talibus Romam missis tradit Baronius pariter erro∣neum est. Firmilianus enim, quem pro se adducit, clare docet non ab Orientalibus, sed ab Afris eos Legatos missos esse. Quid enim, inquit, humilius aut lenius, quam cum tot Episcopis per totum mundum dissen∣sisse, pacem cum singulis vario discordiae genere rumpentem, modo cum Orientalibus, quod nec vos latere confidimus, modo vobiscum qui in meridie estis? à quibus Legatos Epi∣scopos patienter satis & leniter suscepit ut eos nec ad sermonem saltem colloquii communis admitteret. Quid enim ex il∣lorum verborum serie exploratius esse potest, quam Legatos eos Episcopali honore conspicuos, non ab Orientalibus, sed ab iis qui in meridie erant, hoc est, Afris missos fuisse? Neque aliter illa Firmiliani ver∣ba intelligenda esse sentio, Nisi quod nos gratiam re∣ferre Stephano in isto possumus, quod per illius inhumanita∣tem nunc effectum sit, ut fidei & sapientiae vestrae experi∣mentum caperemus. Illa enim inhumanitas nihil aliud erat quam Legatorum rejectio, per quam nec confa∣bulatio jam posset esse aut sermo communis. Sed Cardina∣lis haec commentus est, ut oftenderet quanta in Pe∣tri successore esset auctoritas, cum ad eum tot Epi∣scopi Apostolicae Sedis communione privati, Lega∣tos confestim Episcopos ad eum miserint, rationem actus sui reddituros. Verumenimvero nec Orienta∣les nec Afri post minas Stephani acceptas ullam illi actus sui rationem reddere voluisse noscuntur. Et illi Legati ante minas Pontificis Romani missi sunt à Synodo Carthaginiensi secunda: & postquam re∣versi sunt, & literae Stephani acceptae: neque lega∣tionem instituit, neque ad Stephanum scripsit, aut se suosque excusavit Cyprianus: sed è contrario li∣teris ad Pompeium datis Stephanum graviter incre∣puit, & mox Synodum multo celebriorem convo∣cavit, in qua professus est habere omnem Episcopum pro licentia libertatis & potestatis suae arbitrium proprium, tam∣que judicare. ab alio non posse, quam nec ipse potest alium judicare. Haec non sunt verba Episcopi irato Ponti∣fici Romano actus sui rationem reddituri.
• VIII. Quid quod Baronius mira licentia menti∣tum esse Firmilianum affirmat? quod alia nulla ra∣tione tucri potuit, quam ea, qua credi vult Stephanum primo Orientalibus, dein postea Afris iratum fuisse. Firmilianum ait tradidisse Cyprianum à Stephano no∣minatum esse pseudo-christum & pseudo-prophetam operariumque dolosum. Hoc autem patentis mendacii arguere conatur: primo quia Cyprianus de his ne le∣viter quidem conquestus est. Certe; sed Cyprianus de his tantum queri potuit, quae ipse tunc aut viderat aut audiverat, cum de Stephano scriberet. Haec au∣tem quae Firmilianus prodidit, scripta sunt ad Orien∣tales Episcopos; nec ea novit Cyprianus antequam à Firmiliano accepit, post cujus literas acceptas ipse de Stephano nihil scripsit. Unde etiam argumen∣tum, quod ab Augustino petit, qui cuncta, quae eodem tempore contigerunt ab eodem scripta exacte pervidit, pariter concidit. Non erat certe Firmi∣lianus in hunc modum tractandus, qui pluribus quam viginti ante hanc controversiam sub Stephano ortam Caesareae in Cappadocia Episcopus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, teste Eu∣sebio; quem inter 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 nume∣ravit Dionysius Alexandrinus; qui Nicephoro dici∣tur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, qui, ipso Baronio teste, & doctrina & san∣ctitudine morum nulli propemodum illorum temporum vide∣batur esse secundus.
• IX. Posthac Cyprianus etiam, ut minas Stepha∣ni evitaret, majus & frequentius Concilium convo∣candum duxit, ex omnibus provinciis cum Africae, tum Numidiae, atque Mauritaniae, in quo Episcopi comparebant minimum octoginta septem. In quo tres literae primum lectae sunt, Jubaiani ad Cypria∣num, Cypriani ad Jubaianum, & Jubaiani rursus ad Cyprianum. Lecta est etiam Epistola Cypriani ad Stephanum quod quidem ipse omisit, sed Cres∣cens à Cirta Episcopus notavit. Quibus lectis, Epi∣scopi omnes sigillatim, praesentibus presbyteris & diaconis, maximaque parte plebis, de baptismo hae∣reticorum suam sententiam dixerunt, omnesque, verbis licet diversis, sententiam Cypriani unanimi∣ter confirmarunt. Quae sententia in tanta Synodo dicta licet vera non sit, & à S. Augustino postea propter Donatistas refutata: insigne tamen hoc est venerandae antiquitatis monumentum. De tempore hujus Concilii dubitandum non est: celebratum e∣nim est Calendis Septembribus ut ex ipso patet, & quidem hoc anno. Cointeus non ante annum se∣quentem celebratum esse tertium hoc Concilium sta∣tuit; cum tamen hoc anno recte observet Firmilia∣num ad Cyprianum literas dedisse. Putat enim sta∣tim post primum Concilium missum fuisse Rogatia∣num cum literis ad Firmilianum. Quae sententia omnibus hisce Cypriani Epistolis repugnat. Nam statim post primum Concilium, nondum scripserat Cyprianus ad Stephanum de baptismo haereticorum, nedum Stephanus ad Cyprianum, multo minus Ju∣baianus, quorum tamen omnium literae ad Firmilia∣num missae sunt, ut ex ejus responso pater. Quin∣etiam ante proximum Septembrem mortuus est Ste∣phanus, & Romae Episcopus creatus est Xystus, qui anno post eum proximo passus est, ut haec ad eum annum pertinere non possint.
• X. Cum S. Cyprianus pro certo haberet Stepha∣num, etiam ad Orientales Episcopos de eadem con∣troversia scripsisse, dedit ad Firmilianum Caesareae in Cappadocia Antistitem, inter Orientales Episco∣pos maxime illustrem literas, easque cum suis ad Stephanum & Jubaianum per Rogatianum Diaco∣num misit, quae desiderantur. Firmilianus autem in eadem controversia diu ante versatus, & eandem cum Africana Ecclesia sententiam amplexus, respon∣det Cypriano, ipsi in omnibus consentiens, Episto∣la LXXV. per Rogatianum hoc eodem anno in∣gruente hieme transmissa. Ipse & annum & anni tempus indicat: primum his verbis, Ante viginti &

• duos fere annos, temporibus post Alexandrum Imper atorem multae istic conflictationes & pressurae acciderunt; secundum autem istis, Quoniam vero legatus ille a vobis missus re∣gredi ad vos festinabat, & hibernum tempus urgebat; quan∣tum potuimus ad scripta vestra rescripsimus. Quamobrem Lomberto assentiri non possum, qui cum de anno recte sentiat, responsum Firmiliani ad manus Cy∣priani sub finem aestatis pervenisse statuit; & Cy∣prianum hac Epistola munitum convocasse hoc Con∣cilium, quod Calendis Septembribus convenisse le∣gitur. Nam & hoc ipsi Firmiliano plane contradi∣cit, qui hibernum tempus urgere tunc cum ipse scri∣beret dixit; & Cyprianus opus non habuit auctori∣tatis Firmiliani ad conciliandos sibi Africanorum ani∣mos; sed satis esse putavit, si literae suae coram Con∣cilio recitarentur, & liberum exinde judicium uni∣cuique Episcopo permitteretur.
• XI. Caeterum his positis, etiamsi hic annus ex Epistola Firmiliani recte deductus à viris doctis, & jampridem probatus esse videatur; idem tamen à nobis paulo accuratius praestandum esse duximus. Firmilianus clare docet à morte Alexandri Impe∣ratoris, ad illud tempus quo ipse scripsit, effluxis∣sc annos fere viginti duos. Quamobrem si pro cer∣to habere possimus, quando Alexander periit, pro certo pariter habebimus quo tempore Firmilianus ad Cyprianum scripsit. Et quidem A. D. CCXXXV. Severo & Quintiano Coss. Alexandrum periisse com∣munis & vera sententia est. Nam imperium obti∣nuit A. D. CCXXII. Heliogabalo IV. & ipso Coss. ac tredecim annis cum imperasse docet uterque Vi∣ctor: dies novem addunt Lampridius & Eutropius. Decimum quartum Trib. Pot. annum ei tribuunt Nummi. Annos quatuordecim eum imperasse tra∣dit non semel Herodianus, quo majorem anni deci∣mi quarti partem ab eo confectam esse significat, si recte observet Petavius. Sed sine dubio fallitur Herodia∣••••••, inquit ille; quod ego non puto. Petavium po∣tius falli dixerim quam Herodianum, qui sub ipso Alexandri imperio vixit. Nam primo constat ex Actis Urbis Alexandrum imperium obtinuisse sexto die Martii, Ad pridie nonas Martias; ut Lampridius ex ipsis Actis refert. Factum autem illud est He∣liogabalo IV. & Alexandro ipso Coss. ut ex plurimis locis Justinianei Codicis apparet; in quo solus Ale∣xander Cos. memoratur. Isque erat A. D. CCXXII. ut ostendit Hippolytus in suo Canone, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Anno primo imperii Alexandri Im∣peratoris contigit XIV. Paschae, idibus Aprilis Sabbato. Hoc enim circa ea tempora contingere idibus Apri∣lis sabbato non potuit, nisi anno CCXXII. quo li∣tera Dominicalis fuit F. Jam vero, cum Alexan∣drum obtinuisse imperium sexto die Martii A. D. CCXXII. tam clare demonstratum sit, si per no∣vem tantum dies ultra annos tredecim in imperio vixisset, ut viri docti volunt, ante decimum sextum Martii, A. D. CCXXXV. Severo & Quintiano Coss. eum interiisse dicendum esset: quod tamen fal∣sum esse cognoscitur. Extat enim Rescriptum Co∣dicis lib. 1. tit. 26. Imp. Alexander A. Restituto, cui subscribitur Dat. Idibus Augusti, Severo & Quintiano Coss. Unde habemus menses quinque & dies ali∣quot, quibus praeter annos tredecim, in imperio permansit. Quod si dies novem à Lampridio & Eu∣tropio recte positi sunt, additis mensibus, omnino dicendum est Alexandrum decimo-quinto Augusti periisse, quo tempore eum in tabernaculo meditan∣tem oppressit Maximinus. Viri docti qui hactenus menses illos omiserunt, res gestas Maximini confuse omnes tradidere; ad quas recte disponendas haec ob∣servatio necessaria fuit. Certe Maximinus arrepto imperio, statim Persecutionem in Christianos exer∣cuit, & Pontianum Romae Episcopum in insulam nocivam Sardiniam deportari mandavit: quod fa∣ctum est Severo & Quintiano Coss. ut in antiquissi∣mo Catalogo legitur. Pontianus autem in eadem in∣sula discinctus est IV. Kal. Octobris Coss. S. S. Un∣de apparet error secundi Catalogi, qui refert Pon∣tianum martyrio coronatum esse temporibus Alexan∣dri. Inde etiam idem error primo in Pontificale, ac mox in Martyrologium Romanum dimanavit. Hoc igitur ipsum tempus à Firmiliano, dum scri∣beret, satis accurate indicatum (annus scilicet ab exordio imperii Maximini vicesimus secundus:) quod nulli anno priori competere potest, multo minus posteriori, cum anno sequenti diu ante initium hic∣mis, & Persecutio orta sit, & Stephanus decesserit, & Cyprianus exilio mulctatus sit.
• XII. Dum haec inter Stephanum, & Africanos Orientalesque Episcopos agitantur, magnus Diony∣sius Alexandrinae urbis Episcopus, in Cypriani & A∣fricanae Synodi dogma consensit, ut loquitur Hierony∣mus. Quare ad Stephanum eam Epistolam scripsit, quae inter ejus de Baptismo Epistolas prima nume∣rata est, in qua copiose de hoc argumento differuit; ac praeterea pro Heleno, Firmiliano, reliquisque per Ciliciam, Cappadociam, Galatiam, & Orientem E∣piscopis enixe obtestatus, ne quid contra eos durius statuere pergeret, & ne pacem post dissidia ex No∣vatiani schismate orta nuperrime confirmatam tur∣baret.
• XIII. Observandum denique est per totum an∣num quo Maximus & Glabrio ordinarii Consules fuere, nobilissimum Annalistam nihil habuisse, quod de Cypriano aut Ecclesia Africana, de Dionysio aut Ecclesia Alexandrina, aliisve Asiaticis aut Orienta∣libus scriberet. Enim vero post illud de fictitia re∣conciliatione Stephano facta, totum pariter replet narratione longa de persecutione Romae exorta, spa∣tio plusquam annuo ante Edictum, primum & mi∣tius a Valeriano Imperatore editum. Lento, inquit, gradu haec persecutio coepta est, cum absque Edicto pro arbi∣trio in Christianos Imperator ageret, Initium hujus perse∣cutionis arbitrariae arcessit ex Actis Eusebii & so∣ciorum, in quibus Maximum Commentariensem, qui Christianam fidem amplexus est, Valerianus ipse iratus jussit praecipitari per pontem. Postea autem cor∣pus inventum Eusebius sepelivit in Coemeterio via Appia XIII. Cal. Febr. Quod si Eusebius qui iisdem Coss. men∣se Octobri passus esse dicitur, corpus illud, & qui∣dem postea inventum, XXII. Januarii sepeliverit; aut ipso initio horum Consulatus, aut etiam antea, orta est haec persecutio, irato & jam tum saeviente Valeriano. Imo ante hunc annum, Valeriano III. & Gallieno II. Coss. ut inceperit persecutio haec ne∣cesse est, si Acta sint legitima. Ante enim Vale∣rianus Imperator jusserat illos, qui Christianam re∣ligionem amplexi fuerant inquiri; & Maximus eos invenire satagens, a daemone correptus est, & mox curatus, & demum baptizatus cum Stephano habi∣tavit aliquot diebus; & post multos dies requisitus, & captus, demum de ponte praecipiatus est. Un∣de verisimillimum est istum Actorum Eusebii con∣sarcinatorem in initio ad annum ante Consulatum Glabrionis & Maximi respexisse; & si talia scripta emendationem mereantur, pro Valeriano & Lucilio Coss. legendum esse non Valerio & Acilio, sed Vale∣riano & Licinio, nempe Gallieno. Mira haec qui∣dem sunt; Baronius tamen non tantum ex illis, sed & ex Actis Stephani hanc narrationem persequitur. Haec ille Acta legitima, germana, fidelissimaque esse pro∣nunciat, quae nobis paralyticum in baptismo sana∣tum, caecae a nativitate aqua salutari visum datum,

• Partem templi Martis precum ope collapsam reprae∣sentant, (quod tamen Xysto Pontifici pari fide tri∣buit Ado Viennensis) & simulacrum aeneum Martis liquefactum defluxisse docent; qualia miracula eo∣rum temporum scriptores narrare non solent. Quin∣etiam Consulem Maximum ad Nemesii preces suf∣focatum a daemone expirasse tradunt; quod nulla historia agnoscit; & viri docti non immerito putant, eundem Maximum biennio post proconsulatum in Africa gessisse. Quid quod Gallienum mire ferocien∣tem adversus Christianos, (unde volunt eum non minus crudeliter, quam Valerianum persecutioni in∣stitisse, quod nulla historia probata refert) idque Romae repraesentant, cum is eo tempore in Gallia fuisse potius credendus sit. Sed & Christianos con∣spectum gentilium Romae fugientes, & Stephanum ipsum per cryptas latitantem describunt eo ipso tem∣pore, quo fraternitari universae praecepit, ne quis legatos Episcopos ex Africa missos in domum suam reciperet. Quare omnia illa quae à Baronio sub hoc Consulatu gesta sunt, prorsus eliminanda esse cen∣seo, & sequentis anni res gestas, interstitio annuo minime admisso, continuandas.

A. D. CCLVII.

Valeriano IV. & Gallieno III. COSS.

Period. Jul. 4970.

• EST, inquit Annalista, nummi vetus Inscriptio, qua cum Gallieni tertio Consulatu Tribunitia potestas sextum ponitur iterata. (recte quidem, nec nummus iste im∣probandus est) plane significans tertium Consulatum Gal∣lieni in annum sextum ejus imperii contigisse. Sed haec In∣scriptio nec plane, nec ullo modo hoc significat. Tertius enim Consulatus cum annis Tribunitiae po∣testatis conjungendus fuit donec quartum Consul es∣set, ut ex omnibus nummis, & inscriptionibus cer∣tissimum est. Tres autem anni post-consulatum Gal∣lieni tertium, & ante ejusdem quartum interfue∣runt, ut Fasti referunt. Sed & nummi reliqui pla∣ne sententiae Baronii contradicunt. In quibusdam enim legimus TR. P. IV. Cos. III. in aliis rursus. TR. P. V. Cos. III. in illo Baroniano, TR. P. VI. Cos. III. Ex quibus apparet Gallienum aliqua par∣te anni imperii sui, sive Tribunitiae potestatis quar∣ti, Consulatum tertium gessisse. Et fieri etiam po∣test, ut TR. P. V. eidem anno, quo consulatum tertium gessit, jam assecto assignetur. Sed sextus Trib. Pot. annus, ab eo anno quo Cos. tertium fuit, prorsus excluditur. Quarto igitur imperii sui anno, hoc est, A. D. CCLVII. Valerianus quartum, & Gallienus tertium inierunt Consulatum.
• II. His autem Coss. pendente adhuc controversia de baptismo haereticorum, orta est ersecutio quae octava dicitur. Baronius quidem tradit anno priori Episcopos, qui sententiam de rebaptizandis his qui fuissent ab haereticis baptizati hactenus pertinaciter defendissent, tandem Stephano consentientes eidem Christianae concordiae foedere reconciliatos esse: quod aperte falsum est. Neque enim illo anno, neque alio quopiam nominando, Episcopi qui tunc remporis Cypriani sententiae favebant, decretum Ste∣phani amplexi sunt. De Africanis Episcopis nihil omnino Baronius habuit quod afferret: cum illi omnes qui in Synodo sub Stephano ultima subscri∣psere figillatim, in sua sententia, quantum novi∣mus, perstiterint. Imo eos in eadem perstitisse sa∣tis mihi demonstrare videntur illa Cypriani ad Epi∣scopos in metallo constitutos, Ut qui hic caritatis & pacis vinculo copulati contra haereticorum injurias, & pressu∣ras Gentilium simul stetimus, pariter in regnis coelestibus gaudeamus. Omnes enim illi Episcopi tertio Conci∣lio Carthaginiensi de baptismo haereticorum inter∣fuisse noscuntur. De palinodia ipsius Cypriani ali∣quas affert conjecturas ex Augustino, sed frustra: cum ipse Augustinus de Cypriano dicat, Correxisse au∣tem istam sententiam non invenitur. De Orientalibus Episcopis locum profert ex Epistola Dionysii ad Ste∣phanum data, sed ad hanc rem minime pertinen∣tem: quamvis eum antidoti loco ad pestilentem sci∣l••cet illam Firmiliani Epistolam adduxerat Pamelius. Dionysius, inquit Eusebius, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, significat omnes ubique Ecclesias Novast schisma detestantes inter se pacem iniisse. Hoc idem Dio∣nysius significavit in ea Epistola; quam ad Stepha∣num scripsit de controversia circa baptismum haere∣ticorum. Scias autem nunc, frater, cunctas per Orientem & ulterius positas Ecclesias, quae prius erant discissae, unitas esse, & omnes ubique Antistites consentire; ob redditam insperato pacem incredibili gaudio exultantes; sed iis verbis eam controversiam haud omnino respexit. Loqui∣tur enim de pace Ecclesiarum Orientalium, quae jam per aliquot annos discissae fuerant, tandem inter se recuperata, non de reconciliatione irato Stepha∣no facta: & pacem hanc vocat 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉concordiam fraternamque caritatem, qua seipsas istae Ec∣clesiae tunc amplexae sunt, quarum pleraeque nova hac controversia turbatae non fuerant. Praeterea Dionysium eam controversiam his verbis minime re∣spexisse, patet ex epistola secunda de baptismo, quam post mortem Stephani ad Xystum Papam de∣dit. Antea enim, inquit, Stephanus literas scripserat de Heleno & de Firmiliano, ac de omnibus Episcopis per Cili∣ciam, Cappadociam, Galatiam, cunctasque finitimas natio∣nes constitutis, se neque cum iis communionem habiturum, ob hanc eandem causam, quod haereticos, ut ait, rebapti∣zent. Dein Xystum monet de hujus gravitate ne∣gotii, ostenditque se audivisse in maximis Episcoporum Conciliis decretum esse ut ab haereticis venientes primum Ca∣techumeni fierent, ac deinde abluti veteris & impuri fer∣menti sordibus purgarentur, Euseb. lib. 7. c. 5. Pos∣tremo indicat se ad Stephanum Epistclam misisse de his omnibus, obtestantem scilicet ut a tanta severi∣tate in ea sententia condemnanda abstineret. Quic∣quid igitur ad Stephanum scripserat Dionysius, de pace in Ecclesiis Orientalibus; ad controversiam de baptismo haereticorum non pertinebat. Quis enim unquam credet Dionysium ad Stephanum scripsisse de consensu omnium Ecclesiarum in illius senten∣tiam, cum ipse sententiae Stephani non acquiesce∣ret, ne quidem sub pontificatu Xysti? Ille potius hac pace ac concordia inter se tanquam argumento usus est adversus Stephani severitatem, ut ei vel inde persuaderet, ne tot Ecclesias conturbaret, quae jam tandem omnes contra Novatiani schisma consense∣rant, & in pace Ecclesiae permanebant.
• III. Sed appellat Eusebius, inquit Baronius, sen∣tentiam de rebaptizatione pravitatem Novati, seu po∣tius Novatiani haeresin, ea nimirum ex causa quod Novatianus id temporis, rebaptizare aggressus esset. Nimis hoc argute & plane falso vir doctissimus com∣mentus est. Non erat haec 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Diu ante eum Tertullianus adhuc Catholicus idem docuerat, & Agrippinus cum Concilio statue∣rat. Ecclesiae Asiaticae hoc sibi semper traditum

• fuisse & decretis maximorum Conciliorum confir∣matum affirmabant. Ipsa vox 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 hanc inter∣pretationem respuit, nostram admittit. Est enim 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 in Republica seditio, quae in Ecclesia schisina est. Unde Suidae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, & in veteri Glossario 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, factiosus. Cyrilli Lexi∣con MS. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, (lego 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉) 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Schisma Novatiani reli∣gioni Christianae, & Sedi Romanae praecipue peri∣culosum, Ecclesia Antiochena sub Fabiano appro∣basse videbatur; & difficulter ad sanam mentem per finitimarum provinciarum Antistites reducte fuit. Non erat hoc à Stephano contemnendum, quia si reliquas Ecclesias, quarum ope schisma apud Antio∣chenos sedatum est, ipse à sua communione separa∣ret, Antiocheni aliique ad schisma Novatiani defen∣dendum facile permoveri potuissent. Neque vero mirum est nuperos scriptores, in Dionysii mente ex∣plicanda hallucinatos esse, cum ipse Eusebius pa∣cem illam haud recte intellexisse videatur. Ille e∣nim, cum de pace Ecclesiarum Dionysius mentio∣nem faceret, ita eum interpretatus est, ac si locutus esset de pace in Ecclesia post sedatam persecutionem facta. Ita enim ait, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, mollito jam persecutio••is furore, sive jam Persecutione levius in∣cumbente, pacem factam esse; cum jam per triennium & amplius plena pax esset in Ecclesia, imperante Valeriano•• nec Dionysius respicere potuit eam per∣secutionem, cum loquitur de pace eo ipso tempore, quo scripsit praeter exspectationem facta. Tradidit quidem S. Hieronymus, adhuc juvenis, in Dialo∣go contra Luciferianos, illos ipsos Episcopos qui rebapti∣zandos haereticos cum Cypriano statuerant, ad antiquam con∣suetudinem revolutos, novum emisisse decretum. Sed ne∣que usquam constat eos ipsos Episcopos à sententia sua recessisse; neque ulla vola aut vestigium novi alicujus decreti ab ipsis emissi apparet: Neque sen∣tentia Catholicorum de hac re postea disserentium, neque disputatio inter Donatistas & S. Augustinum tale Decretum aut agnoscit, aut admittit.
• IV. Pendente igitur, uti diximus, hac de baptis∣mo haereticorum controversia, & auctoritate Ste∣phani prorsus neglecta, & pace inter illius adversa∣••os probe conservata, circa hujus anni initium orta est persecutio quae octava dicitur. Exordium autem illius persecutionis, a Valeriano Imperatore praeter exspectationem excitatae, non aliunde petendum est quam ex verbis Dionysii & literis Cypriani optime consentientibus. Dionysius quidem haec verba Apo∣calypseos, Et data est illi potestas, & menses XLII. de Valeriano interpretatur, & satis clare indicat hanc persecutionem per tres annos & dimidium sub eodem Imperatore continuatam esse, antequam a Persis ca∣ptus poenas hujus sceleris dedit. Captus autem a Persis Valerianus A. D. CCLX, Seculari & Dona∣to Coss. ut postea probabimus: hoc igitur anno CCLVII. ineunte, primo mota est haec Persecutio, & paulo post Cyprianus in exilium missus est. Quo autem auctore permotus fuit Valerianus, qui hacte∣nus Christianis maxime favebat, ut adversus eos per∣secutionem excitaret, hai••d inutiliter quaeritur. Eum Baronius asserit magum fuisse AEgyptium, & eum ipsum qui persecutionem illam quae Decianam prae∣ver••it, Alexandriae excitavit; quique postea Romam veniens Plotinum magiae praestigiis dementavit. Omnia infelicissime. De priori jamdudum diximus, de hoc pariter dicendum est. Illust. Cardinalis, caeteroquin doctissimus, sed haud magna linguae Graecae peritia instructus, stilum Dionysii plane rhe∣toricum neque illic, neque hic recte intellexit; un∣de nobis magum quendam utroque loco repraesenta∣vit, qui ••men locis inspectis utrobique confestim disparuit. Sic enim Antistes Alexandrinus de Va∣leriano, in Epistola ad Hermammonem, loquitur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Magister autem, & magorum, qui ex AEgypto erant, archisynagogus Valeria∣no persuasit ut Christianos desereret atque rejiceret. Magi∣ster ille neque magus neque AEgyptius fuisse dici∣tur, sed magorum ex AEgypto Archisynagogus, hoc est maximus patronus, utpote qui illis frequenter & familiariter usus est, & auctoritate sua, qua polle∣bat apud Imperatorem maxima, protexit. Erat au∣tem iste non alius, quam notissimus ille Macrianus, eo nomine, ut recte observabat Valesius, ab ipso Dionysio statim indigitatus; qui à magis admonitus fore se aliquando Imperatorem, & novarum rerum exinde cupidus, hanc illis gratiam rependit, ut Christianis, qui illorum malis artibus maxime ad∣versati sunt, Valerianum infensum reddiderit. Hoc volunt illa verba Dionysii, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Et paulo post, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Etenim Valerianus ad hujusmodi facinora ab hoc homine, Macriano nimirum antedicto, impulsus, contumeliis & opprobriis expositus fuit, secundum Prophetam; nempe cum à Persis ca∣peretur. Neque vero hominem diserte nominavit tantum, sed & in illo nomine lusit Dionysius. Nam cum eum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 aliquando fuisse, nempe summae rei Rationalem, & tamen nihil rationale aut catho∣licum sensisse ludens dixisset; in eodem genere scri∣bendi pergit porro, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Al••enum an∣tem & extorrem se a misericordia Dei fecit, & quam lon∣g••ssime a sua se salute fugavit, in hoc exprimens veritaetem nominis sui, quod scilicet 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 deductum esse voluit, quod ante per 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉quam longissime expresserat. Suidas, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Hic certe Macrianus, quod nemo eo tempore sapientior du∣cum habebatur, nemo ad res gerendas aptior, vir fortis, constans, integer, probatus in repub. atque ditissimus, cujus jam pueri virtus in Italia, adole∣scentis in Gallia, juvenis in Thracia, in Africa jam provecti, senescentis denique in Illyrico & Dalma∣tia comprobata est; hic vir tantus in rep. Romana, non magus AEgyptius, cum Valerianus periculosis∣simo tempore optimos duces quaereret, ei facile per∣suasit ut Christianos desereret, & ad surgentium bellorum impetus se quamprimum praepararet.
• V. Caeterum hoc anno, Valeriano IV. & Gallie∣no III. Coss. Valerianus Imperator, qui Christianis hactenus maxime faverat, à Macriano permotus, persecutionem excitavit; cujus initio Christianis ve∣titum est conventus agere, & coemeteria adire, ut Acta Proconsu••is in Africa, & Praefecti Augustalis in AEgypto referunt; unde orta est illa Germani de Dionysio Alexandrino querela, sed injusta, quod tempore hujus persecutionis nullos conventus ege∣rit. Post hoc edictum Stephanus Papa moritur; unde & pro martyre habetur, multa de martyrio ejus leguntur, & decollatus in sua sede creditur. Pontii tamen verba praetereunda non sunt. Jam de Xysto, bono & pacifico Sacerdote, ac propterea beatissimo martyre, ab urbe nuncius venerat, quibus Stephanum videtur perstringere, eumque negare, aut omnino martyrium subiisse, aut si fubierit, verum & bea∣tum martyrem fuisse. Quinetiam in vetustissimo martyrum catalogo, Stephani nomen non apparet; & in depositione Episcoporum memoratur. Fateor au∣tem Lucium Papam in depositione Episcoporum, non in martyrum catalogo inveniri; quem tamen

• gloriosum martyrem, ipse Cyprianus indigitat. Ut∣cunque sit, hoc anno Stephanus Papa moritur: qui sedisse dicitur usque Valeriano IV. & Gallieno I••l. ut recte in libro Pontificali scribitur. Et male Ric∣ciolius in Chronico magno statuit eum obiisse anno sequenti, paulo ante martyrium Cypriani, quod tum ex Pontio, tum ex Cypriano clare refutatur. Male Cointeus non nisi biennio post, eum passum esse tra∣dit, ex nova opinione sua de consulatu Fusci & Bas∣si, de qua postea disputandum erit. Ante huncan∣num certe mortuus non est, ut apparet ex epistola Firmiliani, hieme priori ingruente, Stephano ad∣huc vivente, scripta: & ex tertio Carthaginiensi Concilio, quod Cal. Septembribus celebratum est. Obiit enim secundo die menfis Augusti, adeoque ante autumnum. Ita vetus depositio Episcoporum, Quarto nonas Augusti Stephani in Callisti. Tunc autem cessavit Episcopatus dies viginti duos, & ejusdem Augusti die vicesimo quarto circiter creatus est Xystus.
• VI. Tricesimo Augusti die, S. Cypriani confessio secuta est, ut referunt Acta quae post Morellium & Lazium edidit Pamelius, Imperatore Valeriano quartum, & Gallieno tertium Coss. tertio Kalenderum Septembrium, Carthagine in secretario Paternus Proconsul Cypriano Epi∣scopo dixit, &c. De quibus Pontius, Et ut quid Sacer∣dos Dei, Proconsule interrogante, responderit taceam, sunt Acta quae referant. Quorum etiam meminere Episcopi ad metalla post damnati, Epistola septuagesima no∣na. Et haec Proconsulis Acta forte eadem sunt quae in Passione Cypriani, ut dixi, recitantur; quamvis per∣multa ejus generis in Bibliothecis lateant a viris do∣ctissimis Antuerpiae suo loco edenda. Neque cau∣sam esse video de iis dubitandi, cum sint iis similli∣ma, quae eodem tempore sub AEmiliano Praefecto Augustali in AEgypto scripta, & in Epistola Dio∣nysii apud Eusebium conservata sunt. Hanc S. Au∣gustinus Cypriani confessionem vocat lib. 1. cap. 31. contra Gaudentium; & ex ipsis Actis, ut videtur, verba citat, cum ait, His sacris literis eruditus B. Cy∣prianus in confessione sua dixit, Disciplinam prohibere ne quis se offerat. Hanc autem Cypriani confessio∣nem primam omnino fuisse in Africa sub hac Vale∣riani persecutione factam, testantur literae a Con∣fessoribus reliquis ad ipsum postea scriptae, qui te∣stantur eum, primos impetus non timuisse, & in acie pri∣ma pugnantem spiritali gladio diabolum interfecisse: unde colligitur hanc Valeriani persecutionem in A∣frica ante mensem Augustum non coepisse. Finita confessione, Paternus Proconsul jussit B. Cyprianum Epi∣scopum in exilium deportari. De quo Pontius, His tam bonis & tam piis actibus supervenit exilium. Excluditur interim e civitate ille qui fecerat bonis aliquid pro civitatis salute. Locus exilio destinatus erat Curubis, ut te∣stantur Pontius, Acta Passionis, & S. Augusti∣nus: erat autem Curubis in Zeugitana provincia, sub jurisdictione Proconsulis posita: oppidum libe∣rum dicitur Plinio, in Actis Civitas Curubitana, & si non tunc temporis, certe postea Episcopalis sedes fuit: Unde Peregrinus Curubitanus in Concilio Carthaginiensi Bonifacii. Contractius Curbi dicta videtur, unde Felix Curbitanus in Notitia Africae, & Benenatus Curbitanus in Epistola synodica pro∣vinciae Proconsularis. Erat autem Civitas in deser∣to posita, ut ceteri Confessores innuunt. Nec secu∣li primos impetus timuit, nec ire in exilium recusavit; nec relinquere civitatem dubitavit, nec in deserto loco com∣morari horruit: quamvis eum ut apricum & com∣petentem locum agnoscat Pontius exilii comes. Decimoquarto Septembris ad hunc locum exilio de∣stinatum Curubin, comitante Pontio diacono dedu∣ctus est, eodem mensis die, quo post anni spatium passus est. Quamobrem nihil inter Xystum, & Cy∣prianum commercii legitur, quod sententiam hanc de undecim mensibus Pontificatus Xysti maxime confirmat. Nam de communione omni inter Ec∣clesiam Romanam & Africanam per Stephanum sub∣lata, & excommunicatione adhuc durante, intelli∣gendum esse non puto, quia Pontius Xystum tan∣quam bonum & pacisicum sacerdotem celebrat.
• VII. Quod autem in interrogatione Cypriani Pa∣ternus Proconsul, se quaesiturum dixerat & alios Ecclesiae ministros, haud segniter adimplevit: quip∣pe qui complures episcopos atque presbyteros, dia∣conos & alios Ecclesiae ministros, ab Ecclesiis ipso∣rum avulsos, fustibus caesos aliisque poenis affectos ad metalla demnavit, ut ait Baronius. Et quidem quin Paternus id quod dixerat de Presbyteris Car∣thagine statim adimpleverit, dubitari non debet: sed quod idem episcopos, presbyteros & diaconos ad metalla damnaverit, asseri non potest. Ipsi in me∣tallo constituti hoc non dicunt; sed potius eum, a quo damnati sunt, alium & a Proconsule diversum fuisse indicant, dum ad Cyprianum haec scribunt, Nam quasi bonus & verus doctor, quid nos discipuli secuti apud Praesidem dicere deberemus, prior apud Acta Procon∣sulis pronunciasti. Hic enim Praeses a Proconsule ma∣nifeste distinguitur, ut in illis Senatus literis apud Capitolinum in Maximino, proconsulibus, praesidibus, legatis, ducibus, tribunis, magistratibus. Omnes enim illi, ad metalla damnati, erant Numidiae Episcopi; & Praesidi suo, non Proconsuli subjecti. Procon∣ful Africae Cyprianum ad exilium, Praeses Numi∣diae episcopos Numidas ad metalla damnavit; uter∣que curavit ut eos in••ra suae jurisdictionis limites re∣tineret. Locum igitur in quem deportati sunt episco∣pi Numidae, non puto fuisse apud Sigam civitatem Mauritaniae Tingitanae, ut voluit Vir doctus, de qua re postea.
• VIII. Cyprianus autem cum suis exul Curubi con∣stitutus, revelationibus divinis ante assuetus, visio∣nem accepit de martyrio suo tempore secuturo, ob∣scuram quidem illam, sed satis recte ab ipso intelle∣ctam, quam Pontio diacono suo, tanquam idoneo testi indicavit. Ac primo Juvenis illi apparens quasi ante tribunal Proconsulis consistenti, & manu ictum solitae animadversionis imitatus, sententiam passio∣nis quasi jamjam futuram ostendit. Sed cum Cy∣prianus frequenter peteret ut dilatio vel unius diei prorogaretur; Juvenis mox concessam dilationem, quae in crastinum petebatur significavit. Haec sum∣ma visionis; sed ille dies unus dilationis concessus; revera significavit annum, quem ille post visionem acturus fuerat. Nam eo die post exactum annum coronatus est, quo hoc illi ante annum fuerat osten∣sum, Pontio tum interprete, tum oculato teste.
• IX. Interea Praeses Numidiae sinitimae provin∣ciae Proconsule Africae longè ferocior novem epi∣scopos, cum presbyteris, diaconis & fratribus, Christi nomen confessos, primum fustibus caedit, dein ad metalla damnat. Haec autem metalla extra provinciam Numidiae in Mautitania Tingitana col∣locat Baronius; quod metallum diceretur Sigense, proximi autem Sigae essent montes Chalcorychii di∣cti, apud quos erant aeris fodinae quarum meminit Strabo. Erat quidem Siga antiquitus in Maurita∣nia Tingitana Syphacis regia, sed alterius jam Mauri∣taniae, ut ait Plinius, nempe Caesariensis, ut postea apud Ptolemaeum, in ea provincia 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Sed aeris fodinas Sigae proximas non memorat Stra∣bo, tantum de Mauritania loquens, & mira non∣nulla commemorans, haec habet, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Quin & alicubi illic est & bituminis fons & aeris fodina. Nullam igitur hinc

• memoriam habemus Sigensis metalli. Neque vero hoc metallum, de quo agitur; Sigense dicitur, sed Siguense: unde Holstenii viri doctissimi conjectura multo verisimilior est, qui Siguiense vel Siguitense fuisse, & ad Siguitam pertinuisse putat, quae in Nu∣midia sedes Episcopalis fuit, unde Cresconius in Carthag. Coll. Siguitensis, & Victor Siguitanus in Notitia Africae. Praeterea hi Episcopi in tribus di∣versis & distinctis metallis videntur fuisse constitu∣ti, quorum unum tantummodo Siguense dicebatur. Nam cum Cyprianus ad omnes Episcopos simul uni∣ca Epistola scripserit, & subsidium per eosdem nun∣cios omnibus miserit: illi tribus tamen respondent, acceptas literas & subsidium separatim agnoscentes; quinque Episcopi primo; dein Lucius, &, ut in∣quit, qui mecum sunt omnes; ac tertio, tres Episcopi cum Presbyteris & omnibus nobiscum commorantibus apud metallum Siguense. Videntur igitur in tria metalla di∣stributi Confessores, quorum unum tantummodo nominatur Siguense. Plurima enim per Africam erant metalla. Ut Constantinus A. ad Maximum Rationalem Africae, Secandorum marmorum ex quibus∣cunque metallis volentibus tribuimus faculitatem. In Nu∣midia magna marmorum copia fuit, de quo Plinius, Nec praeter marmoris Numidici ferarumque proventum aliud insigne.
• X. Interim Dionysius Alexandrinus Episcopus, Alexandria per AEmilianum praefectum Augustalem pulsus, & in Cephro constitutus (ubi plures ad Chri∣stianam fidem convertit, & frequentes conventus habuit) ad Xystum secundam suam de Baptismo scri∣bit Epistolam: primam enim ad Stephanum miserat. Scribit etiam ad Philemonem Romae Presbyterum tertiam, & ad Dionysium itidem adhuc ibidem Pres∣byterum quartam; eodem tempore utram que, quo scripsit ad Xystum secundam, ut patet ex literis ad Xystum datis apud Eusebium lib. 7. cap. 7. Scripse∣rat quidem ante ad Philemonem & Dionysium Ro∣manum, sed breviter, dum illi Stephano adhaere∣bant, unde illae Epistolae non extabant: nunc autem copiosius sub Xysto pacifico Sacerdote scripsit, cùm cos ipsos Stephani severitatem minime tueri cogno∣sceret. IIlust. Cardinalis Epistolam ad Philemonem eujus pars insignis extat, cum altera ad Dionysium Presbyterum tradit exaratam & missam esse sub Pon∣tificatu Stephani; plane contra mentem ipsius Dio∣nysii Alexandrini, qui breviter tantum ad Philemo∣nem se scripsisse sub Stephano indicat; cum fuerit haec Epistola, ut ex ipsis fragmentis patet, sane prolixa. Sic enim, cum haud pauca recitasset, loquitur Eu∣sebius, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Rursus autem, cum quaestionem abunde ventilasset, haec addit, vel subdit, non concludit in hunc modum, ut Va∣lesius interpretatur. Idem enim est hoc loco 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, quod paulo ante 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, idque vox 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 aper∣te ostendit; non enim rursus concludit, sed rursus subdit. Idem etiam contra mentem Eusebii factum est, qui hanc Dionysii Epistolam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ••arum quas de baptismo scripsit tertiam vocat; eam autem quam ad Xystum jam Pontificem dedit, secundam appellat. Quomodo vero tertia sub Ste∣phano, secunda sub Xysto scribi potuit?
• XI. Quinetiam sub finem hujus anni, ut videtur, idem Dionysius quintam ordine ad Xystum scribit Epistolam de Baptismo; ad Xystum quod pertinet, secundam: quam inverso ordine Baronius, creato Xysto Romano Pontifice quasi statim scriptam ad∣ducit, & inde Dionysium erroris poenitentem, quod à Stephano reprehensus esset, exhibet & exponit. Sed non minus sensum quam ordinem illius Episto∣lae pervertit, ut inde poenitentiam Dionysio impo∣neret. Alius in illa plane scrupuius; an qui diutur∣num Eucharistiae in Ecclesia usum habuerat, per bap∣tismum renovari deberet; quod se apud haereticos nefarie tinctum diceret. Eum se non ausum esse baptizare fatetur Dionysius, quod diuturnam com∣munionem sufficere putaret. Sed cum scrupulus ille animo hominis altius haereret, nec ut ad mensam sa∣cram accederet, adduci potuit; sententiam Xysti in hac re expetit Dionysius. Haec poenitentiae ejus summa.

A. D. CCLVIII.

Tusco & Basso COSS.

Period. Jul. 4971.

• HIC Consulatus est omnium notatu dignissimus, & ad historiam Ecclesiasticam recte intelligen∣dam maxime utilis, imo necessarius. Huic enim affigitur tum Xysti Pontificis Romani, tum S. Cy∣priani martyrium ex indubitatis antiquae historiae monumentis: neque alius ante hunc Consulatus rei alicujus historicae in Ecclesia illustris certa illigatio∣ne nobilitatus est. Quare cum ad hunc annum per∣venitur, Chronologorum industria maxime sudat ut calculos suos cum his Coss. recte componant; quod cum, si quibus forte erroribus teneantur, facere non possunt, Consules ipsos loco suo movent, & Fastos pro arbitrio violant ut eos quisque ad sententiam suam trahat. Interim moneo, Tuscum & Bassum Coss. post Valerianum IV. cum Gallieno III. & ante AE∣milianum cum Basso immediate ponendos esse. Eo enim ordine collocantur in antiquissimis Fastis apud Cuspinianum, in optimo libello de Praefectis Urbi, in Fastis Idacianis, in Chronico Prosperi & Cassio∣dori, in Canone Victorii, & Fastis Siculis & Grae∣cis MSS. D. Vossin. Cointeus tamen pro his Coss. post Valerianum IV. & Gallienum III. collocat AE∣milianum & Bassum, & post eos Secularem & Do∣natum, ac denique Tuscum & Bassum contra omnes Fastos metachronismo biennii: de qua re, aliorum∣que nimia in eradendis, commutandis transponen∣disve, hoc praesertim loco, licentia agam in Appen∣dice, quam his Annalibus addere cogor, ne rerum Cypriani seriem prolixis dissertationibus pertur∣bem.
• II. Quid Cyprianus exul fecerit hoc anno nesci∣mus, & de Xysto ferè nihil habemus. Hic tamen mihi aurem vellit Philippus Labbeus, & admonuit ut aliquid de Xysto scriberem. Ille enim de Xysto agens hoc anno, primus & solus, ut opinor, anno∣tavit, XXIX. die Junii levata fuisse è Catacumbis SS. Pe∣tri & Pauli corpora, nullamque suae sententiae ratio∣nem addidit, nullam observationis novae utilitatem proposuit: quamvis & ratio haud mala, & utilitas haud parva subesse videatur. Ratio, si recte capio, in antiquissima depositione martyrum continetur; ubi haec leguntur, Tertio Kalendas Julii, Petri in Catae∣cumbas, & Paulis Ostiense, Tusco & Basso Coss. Et ad marginem Bucherius, Nescio quid hic sibi velint hi Con∣sules, forte aliunde luxati. Scilicet ex communi sen∣tentia, Petrum & Paulum hoc die passos esse puta∣vit, quorum passionem cum sub Nerone contigisse omnes noverint, quid hi Consules hic facerent vi∣dere non potuit. Verum enim vero non de passionis, sed translationis, tempore hic agitur. Apostolos pas∣sos

• Nerone & Vetere Coss. Tusco & Basso Coss. trans∣latos esse docuit sub Xysto Auctor depositionis Mar∣tyrum. Idem voluit gestorum Pontificalium Auctor, sed Episcopos permutavit, ut saepe solet, & pro Xysto Cornelium, utpote notiorem posuit. Sic enim ille, Hic temporibus suis rogatus à quadam matrona corpora Apo∣stolorum Petri & Pauli levavit noctu. Inde Pseudo-Isi∣dorus eandem historiam fictitiae Cornelii Epistolae inseruit. Neque erat huic narrationi fides abrogan∣da propter auctoritatem Gregorii magni; cum histo∣ria, quam ille narrat, nulla omnino fide digna sit. Caius quidem, qui circa A. D. CC. scripsit, osten∣dit Apostolorum trophaea tunc temporis in Vaticano & Ostiensi asservata fuisse. Haec igitur trophaea, qua∣liacunque fuere, in Catacumbas transtulisse videtur Xystus, magis indies saeviente persecutionis ardore, ut ibi stationes tutius haberi possent. Hujus obser∣vationis utilitas diem respicit, quo facta esse dicitur translatio, nempe tertium Kalendas Julii; quo die vulgo putanteos Apostolos passos esse, contra Vete∣rum sententiam, qui ultimo Neronis anno eorum martyrium ascribunt. Ultimo enim Neronis anno, vicesimo nono Junii pati non potuere, quia ipse Ne∣ro sexto die Junii periit. Sed si alio die depositio facta est, alio traslatio, quam secuta est postea so∣lennitas; salva erit Veterum sententia. Et sane an∣te Pseudo-Isidori aetatem, ante gesta Pontifica∣lia, natalibus SS. Apostolorum Petri & Pauli, a∣lius dies assignabatur. Nam Polemius Sylvius in laterculo suo sacra profanaque Festa continen∣te, A. D. CCCCXLIX. evulgato, haec ha∣bet, VIII. Cal. (Martii) depositio SS. Petri & Pauli. De qua varietate alibi latius à nobis disputatum est.
• III. Sub initio hujusanni, priusquam ingravesce∣ret Valeriani persecutio, Dionysius, à Cephrone in Mareoticen jussu AEmiliani deductus, & Ecclesia Alexandrina scribunt ad Xystum Pontificem & Ec∣clesiam Romanam, sextam de Baptismo Epistolam, quae quinta in versione Valesii minus recte dicitur, cum post quintam 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ab Eusebio dicatur: in qua & suo & Ecclesiae suae nomine de baptismo haereti∣corum, contra sententiam Stephani, sine dubio, la∣tius & liberius disseruit.
• IV. Caeterum Valerianus, senex Imperator, cum in deligendis reip. ducibus egregiam operam posuis∣set, & exercitum ad expeditionem contra Persas comparasset, primo vere apud Byzantium milites du∣cesque congregavit, hoc certe anno, Memmio Fus∣co Consule ordinario. Hoc certissime colligitur ex libris Acholii, qui Magister admissionum Valeriani principis fuit, apud Vopiscum in vita Aureliani. Cum consedisset Valerianus Augustus in thermis apud Byzan∣tium praesente exercitu, praesente etiam officio Palatino, assi∣dentibus Memmio Fusco Consule ordinario, Bebio Macro Praefecto praetorii, Q. Ancario Praeside Orientis. Cum enim hoc factum esse tradat Acholius, Consule ordinario Memmio Fusco assidente, ambigendum non est quin hoc anno Valerianus Imperator Byzantii fuerit cum exercitu, jam quidem collecto, nondum adversus Saporem ducto, sed mox in Persas per Asiam & O∣rientem ducendo. Quod quidem ad res tum in Ec∣clesia, tum in Rep. ea tempestate gestas recto ordine explicandas notatu dignum fuit. Cum enim Antio∣chiam tenderet Valerianus, Macriano totam remp∣credidit, ut ipse oratione ad Senatum è Persidis fini∣bus missa testatur, apud Pollionem. Ego P. C. bellum Persicum gerens, Macriano totam remp. credidi, quod, (vel quidem) a parte militari. Ille vobis fidelis, ille mihi devotus, illum & amat & timet miles. Unde ratio op∣tima redditur cur hoc potissimum tempore persecu∣tio maxime sub Valeriano saeviret. Nam unius Ma∣criani suasu primo incepit, ut dictum est: nunc autem ab eodem incitatus Imperator, cum ei to∣tam remp. certe militarem, credendam esse duxit, multo in Christianos acerbior & crudelior evasit. Atque ita tandem. Rescripsit Valerianus ad Senatum, ut Episcopi, Presbyteri & Diacones animadvertantur, Se∣natores vero & viri egregii, & equites Romani, dignitate amissa etiam bonis spolientur, & si, ademtis facultatibus, Christiani esse perseveraverint, capite quoque mulctentur: ma∣tronae ademtis bonis in exilium relegentur: Caesariani quicun∣que vel prius confessi fuerant, vel nunc confessi fuerint, con∣fiscentur, & vincti in Caesarianas possessiones descripti mit∣tantur.
• V. Rescripto Valeriani apud Senatum proposi∣to, in continenti Xystus Romae Episcopus animad∣vertitur, & cum eo Quartus, qui vel Presbyter vel Diaconus fuisse videtur. Nam de iis Ecclesiae or∣dinibus rescriptum sine ulla restrictione id manda∣verat. Actum autem hoc est Augusti VI. die Do∣minico, dum Xystus ob difficultatem temporis in coemeterio divina perageret. Depositio martyrum apud Bucherium, Octavo Idus (Augusti) Xysti in Callisti. Idem etiam in vetustissino Catalogo nota∣tur. Imo Cyprianus ipse in epistola ad Successum idem statim docuit. Xystum autem in coemeterio animad∣versum sciatis octavo Iduum Augustarum die, & cum eo Quartum. Haec Cyprianus, cum jam de Xysto bono & pacifico pastore, ac propterea beatissimo martyre ab Urbe nuncius venerat, ut loquitur Pontius. Et de die con∣sentiunt Martyrologia: quanquam de Xysto histo∣ria Episcoporum Antissiodorensium haec habet, Istic beatissimus Pontifex, nimia jam persecutione saeviente, ab Urbe quidem est egressus, sed martyrium suum capitis ab∣scissione complevit, sub die decimo sexto Kal. Julias, Impe∣ratoribus Gallieno & Valeriano, AEmiliano & Basso Coss. Haec autem tum de die tum de anno aperte falsa sunt. De die tamen post ea quae diximus, dubitari non potest; de anno cum alii tum viri doctissimi Scaliger & Petavius varie errarunt. Ego, inquit Scaliger ad Eusebium, censeo Xystum Valeriano IV. & Gallieno Coss. sequenti autem anno, Tusco & Basso Coss. Cyprianum passum. Putavit, opinor, rescriptum Va∣leriani, quod caput illius persecutionis vocat, sub ipso initio persecutionis prodiisse; quae cum Valeriano IV. & Gallieno III. Coss. inceperit, eodem anno Xystum passum esse dixit. Utcunque sit, eodem quo Cyprianus obiit anno passum esse Xystum, tum ex Cypriano, tum ex Pontio, qui interfuit, con∣stat, & quidem ante Cyprianum. E contra Peta∣vius uno anno post passionem Cypriani decessisse Xy∣stum statuit libro de Doctrina temporum decimo tertio: & pejus adhuc biennio Ricciolius in Chro∣nico mag••o. His enim Coss. beatus Pontifex cer∣tissime martyrii coronam accepit, ut Vetustissimus catalogus de Xysto: Sedit usque Tusco & Basso, & pas∣sus est VIII. Idus Augusti. Petavium postea errorem suum correxisse video in Rationario temporum lib. 5. cap. 18. ubi docet Sixtum post annum unum menses fere duos obiisse, A. D. CCLVIII. Quanquam de duratione Pontificatus ne sic quidem ei assentior. Nam Augusto mense anni prioris ineunte defunctus est Stephanus, eodemque mense exeunte ordina∣tus est Xystus, & ejusdem hujus anni mensis die sexto, martyrio coronatus, ut duodecim plenis men∣sibus haud sederet. Vetustissimus Catalogus recte ei tribuit menses undecim, dies sex; sed in eo corrupti adduntur anni duo, ex Consulatu prius corrupto, Valeriani III. & Gallieni II. pro IV. & III. ut diximus. Eusebius in Chronico ut nunc edi∣tur, annos ei VIII. tribuit, Syncellus IX. Historia

• autem Eusebiana Pontificatui ejus annos XI. assig∣nat, (neque ei Dionysius ante annum undecimum in ipso Chronico successisse dicitur) cum menses to∣tidem potius tribuendi essent. Enimvero novum non est Graecos, in rebus Romanis hospites, annos pro mensibus ponere; ut Georgius Syncellus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 imperio AEmiliani assignat, quem Latini per tres menses, aut quatuor, tantum imperasse tradidcrunt. Certe ad historiae veritatem confirmandam Xystum ante Cyprianum passum asserendum erat. Nusquam enim Xysti meminit Cyprianus nisi ubi de ejus mar∣tyrio loquitur. Cujus rei optima ratio reddi potest, quod eodem fere tempore, quo Xystus Romae or∣dinatus, Cyprianus in exilium relegatus est.
• VI. S. Cyprianus de martyrio Xysti certior fa∣ctus, eodem die cum Xysto passum esse Quartum docet, in Epistola ad Successum statim scripta, quod ex hoc loco Auctor Martyrologii quod Bedae tribuitur, recte collegit, neque aliunde hausit, ut ex ipsius verbis apparet, Passus est cum eis & beatus Quartus, ut scribit S. Cyprianus. Sed dum Felicissimum & Agapitum, Xysti Diaconos fuisse, & eodem die passos esse tradit, omnino fallitur. Aliud verba Cy∣priani quae sequuntur suadent. Sed & huic persecutioni quotidie insistunt praefecti in Urbe, ut si qui oblati fuerint animadvertantur, & bona eorum fisco vindicentur. Insti∣tisse persecutioni quotidie praefectos docet, sed prae∣ter Xystum & Quartum neminem tunc, cum literae Roma scriptae sunt, passum esse innuit. Quam∣obrem cum eodem die & Martyrologia & Missale Felicissimum & Agapitum quasi Diaconos Xysti si∣mul passos esse tradunt, eorum auctores secundus Catalogus decepit. Illum hujus erroris fontem fuisse ex Beda constat. Decollati sunt cum eis & alii quatuor, ut in Gestis Pontificalibus, legitur, Januarius, Magnus, Vin∣centius, Stephanus, subdiaconi, eademque gesta Ponti∣ficalia citat Ado Viennensis. Error secundi Catalo∣gi, quod Felicissimum & Agapitum spectat, ex mala vetustissimae depositionis martyrum interpre∣tatione ortus est, cujus haec verba sunt, Octavo Idus (Augusti) Xysti in Callisti, & Praetextati, Agapiti & Felicissimi. Sed nullum ex his Diaconum fuisse dicit, nullum cum Xysto passum esse tradit; eodem tan∣tum die horum omnium stationes habitas esse osten∣dit; quod recte fieri potuit, licet nec eodem loco, nec eodem anno passi sint. Quid quod secundi ca∣talogi Auctor Felicissimum & Agapitum Xysti Dia∣conos indigitat, quod nemo ante dixit; imo & qua∣tuor prorsus inauditos addit; quos simul sex Diaco∣nos facit, & cum Xysto truncatos asserit VIII. Idus Augusti: alii quatuor posteriores, subdiaconos fa∣ciunt. Haec ut defenderet Baronius (quippe omnia quae in tabulis Ecclesiasticis scripta sunt, ut loqui amant, defendi debent) duo effugia adversus Cy∣priani verba excogitavit, qui solius Quarti cum Xysto passi meminit. Primo mentionem Diacono∣rum & subdiaconorum, à Cypriano idcirco praeter∣missam putat, quod non eodem loco passi esse vi∣deantur, quod Xystus in Coemeterio Callisti, reli∣qui in Coemeterio Praetextati sepulti sint. Verum si diversis coemeteriis sepulti fuerint, potuerunt ta∣men eodem loco truncari. Neque aliter senserunt qui haec nobis narrarunt. Sanctos vero Sixtum, Felicissi∣mum & Agapitum duxerunt in clivum Martis ante templum, & ibi decollati sunt VIII. Idus Augusti, utait Ado Vien∣nensis. Et idem etiam tradunt Acta Laurentii, sed falso. Non enim in clivo Martis, sed in coemeterio animadversus est Xystus, ut Cyprianus ipse docet. Sed & illud de coemeterio Praetextati prorsus incer∣tum est. Primus qui hos Diaconos in eo coemete∣rio sepultos esse docuit, est secundi Catalogi Auctor, qui errorem eum ex verbis depositionis Martyrum nuper citatis derivasse videtur. Ubi legimus & prae∣textati, (quod indicat Praetextatum eodem die pas∣sum esse) ille legisse videtur & in Praetextati, quod significaret in ejus coemeterio celebratos esse natales Agapiti & Felicissimi. Sed demus veriorem ibi le∣ctionem esse, & in Praetextati, non tamen loci di∣stantia aut diversitas tanta fuit, ut qui certo cogno∣sceret Xystum passum esse in Coemeterio Callisti; nescire posset diaconos ejus in coemeterio Praetextati truncatos esse. Nam utrumque coemeterium in via Appia fuit; imo hoc Praetextati illi Callisti adhaere∣bat, & quasi pars fuit, ut testatur Aringhus. Quod etiam secundo comminiscitur, nuncios Cypriani ad∣eo festinanter rediisse ut omnes praeter Xystum & Quartum eadem die in Urbe passos haud facile com∣pertos habuerint, verisimilitudine omni caret. An enim duo Diaconi, & quatuor subdiaconi; vel, ut alii volunt, sex Diaconi eodem die truncari potuere; & nuntios illos, qui nihil aliud in mandatis habue∣runt, quam ut omnia diligenter observarent, late∣re? An Laurentius septem Diaconorum primus, Xysti jamjam morituri lateri adhaerere potuit, cum reliqui omnes capite mulctati sunt. Atque haec de martyrio Xysti boni & pacifici sacerdotis dicta suf∣ficiant.
• VII. Cum autem S. Cyprianus exul Curubi per undecim fere menses constitutus fuisset, bonis suis minime privatus ex indulgentia ipsorum, quiejece∣rant & occisuri erant; utriusque nempe Proconsu∣lis: crescente jam persecutionis ardore, Maximus Proconsul eum Curubi accersivit, ab exilio revoca∣vit, & in hortis suis remanere permisit; plane ut AEmilianus Praefectus Augustalis AEgypti, Diony∣sium ab exilio apud Cephronem revocavit, & in Colluthionis regione, non longe ab Alexandria, col∣locavit, quo citius eum comprehendere posset. Pro∣consul autem ipse Uticam Carthagine, alteram quasi Proconsulis sedem, profectus est; & Cyprianus cum multa varia & incerta ventilarentur, nuncios Roman misit ut exploratam sibi veritatem referrent. Qui reversi, non tantum Rescripti à Valeriano ad Sena∣tum missi exemplar retulerunt, sed & exemplum li∣terarum, quas ad Praesides provinciarum de Chri∣stianis fecerat, eidem subjectum esse indicarunt. Quare Proconsul literis Uticae acceptis, quae qua∣draginta milliaribus à Carthagine non distabat, Fru∣mentarios misit, qui Cyprianum Uticam perducerent; ut de se loquitur Dionysius Alexandrinus. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Hos cum ad se comprehen∣dendum missos esse intelligeret Cyprianus, ex hortis secessit; non ut mortem evitaret, sed ut Carthagine potius quam Uticae, quae alterius Episcopietiam tum sedes fuisse videtur, (nam Concilio Arelatensi pri∣mo interfuisse dicitur Victor Episcopus de civitate Utica) pateretur: hanc justam intervenisse causam ra∣tus, eo quod convenit Episcopum in ca civitate, in qua Ecclesiae Dominicae praeest, illic Dominum con∣testari, & plebem universam Praepositi praesentis, confessione clarificari. Quare in secessu abdito consti∣tutus adventum Proconsulis Carthaginem redeuntis expectavit, auditurus ab eo quid Imperatores super Christianorum Laicorum & Episcoporum nomine mandaverunt. Nam licet literae ad praesides provin∣ciarum de persecutione Christianorum, à solo Vale∣riano in Oriente factae essent, utriusque tamen Impe∣ratoris nomine ex more consignatae sunt.
• VIII. S. Cyprianus in hoc abdito secessu consti∣tutus, ultimam Epistolam scribit ad Presbyteros, Diaconos, & plebem universam Carthaginiensem, in qua haec verba habet, Quid autem de cetero n•••• observare conveniat, antequam in me super confessio∣ne

• nominis Dei Proconsul sententiam ferat, instruente Do∣mino in commune disponemus: ex quibus colligere vo∣luit Blondellus, pro Presbyterorum potestate in A∣pologia disputans, S. Cyprianum partita cum commi∣nistris cura ac potestate plebem Carthaginiensem gubernavisse. Quae ex hoc loco nulla arte exculpi possunt. Si e∣nim Cyprianus eo tempore potestatem suam Episco∣palem partitus est; non Presbyteris tantum, sed etiam Diaconis: nec illis solum, sed etiam plebi, quam gubernabat, potestatem suam communicavit. His enim verbis & Presbyteros, & Diaconos & ple∣bem universam allocutus est. Certe in commune disponere quid observare conveniat, non est sua po∣testate se exuere, aut ejus parte aliqua alios donare, neque ad Episcopalem gubernationem ullo modo spectat. De dispositione rerum tum suarum tum Ecclesiasticarum loquitur. Quis illi tunc animus fuit saris aperte nobis ostendit Pontius ipsius Diaco∣nus, qui in hunc modum rem omnem exprimit, Quae vero res illi, aut quae voluntas ordinandi nisi Ecclesia∣stici status? Suprema iccirco accepta dilatio est; ut quicquid circ•• pauperum fovendorum curam supremo judicio disponen∣dum fuerat, ordinaretur.
• IX. Interim Proconsul Utica revertitur apud Car∣thaginem, provinciae suae caput, & Ecclesiae Afri∣canae metropolin, ex novis literis Imperialibus in∣staurandam persecutionem auspicaturus. Quocirca S. Cyprianus de adventu ejus certior factus, quam∣primum ex abdito secessu prodiit, & ad hortos suos reversus est. Ac sperabatur jam jam que carnifex ve∣niens qui devota sanctissimae victimae colla percuteret: sed viri ex civitate praecipui, etiam Gentiles, rei atro∣citate permoti, & veteris consuetudinis memores, Ta∣scium suum imminente mortis periculo liberare co∣nati sunt. Quippe conveniebant plures egregii & clarissimi ordinis & sanguinis, sed & seculi nobili∣tate generosi, qui propter amicitiam ejus antiquam secessum subinde suaderent: & ne parum esset nuda suadela, etiam loca, in quae secederet, offerebant. At sanctissimus Antistes nec eorum consilio, nec fi∣delium precibus annuebat; sed è contra servos Dei exhortationibus Dominicis instituebat, & ad calcan∣das passiones hujus temporis contemplatione super∣venientis claritatis animabat. Cum ecce Proconsulis jussu ad hortos ejus, veritus ne iterum se subduceret, repente subitavit cum militibus suis Princeps, Prin∣ceps, inquam, officii, cum militibus suis. Nam erant in officio Proconsulis loco Statorum, ut in Digestis legimus lib. 1. tit. 16. Nemo Proconsulum statores suos habere potest, sed eorum milites ministerio in provinciis fun∣guntur. Erant autem milites illi cohortalini, non a••matae, sed cohortalis militiae. Ad Principis ad∣ventum processit Cyprianus, jam certus expungi, quod diu fuerat retardatum. Processit animo subli∣mi & erecto, hilaritatem praeferens vultu & corde virtutem, ac ad praetorium deductus est. Sed jussu Proconsulis dilatus in crastinum ad domum Princi∣pis à praetorio revetebatur; ubi eum una nocte con∣tinuit custodia delicata, ita ut convivae ejus & cari in contubernio ex more fuerint. Solebant enim Romani Praesides martyribus veniam concedere, ut ante passionem etiam in carcere cum suis liberis coe∣narent. Sic in Passione Perpetuae, Horruit & eru∣buit Tribunus, & ita jussit illos humanitus haberi, ut fra∣tribus ejus & ceteris facultas fieret introeundi & refrigeran∣di cum eis: hanc autem coenam liberam vocabant. Quin∣etiam plebs concurrebat undique ad spectaculum, tota solicita ne per noctem aliquid, sine conscientia sui fieret, ante fores Principis excubabat. Cum con∣cessit S. martyri divina tunc bonitas vere digno, ut Dei populus etiam sacerdotis passione vigilaret, ut acute observat Pontius, quia in solius Domini pas∣sione vigilare solebant. Aliae tunc statae & solennes vigiliae erant inter Catholicos nullae. Basilidiani quidem haeretici diem baptismi Christi festum cum vigilia celebrabant, non Catholici. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, inquit Clemens Alexan∣drinus Strom. I. 1.
• X. Die crastino S. Cyprianus egressus est domum Principis, & agminibus multitudinis mixtae ex omni parte circumvallatus, iterum ad praetorium venit; ubi illi, nondum procedente Proconsule, sedile obla∣tum est, fortuito linteo tectum, ut sub ictu passio∣nis Episcopatus honore frueretur. Etenim tunc temporis Episcopi linteatis sedilibus utebantur. Ita Pacianus in Epistola secunda ad Sempronianum, An Novatianus, quem absentem, consecrante nullo, lintea∣ta sedes accepit. Linteata Paciano sedes est, quae a∣pud Pontium linteo tecta: quam Graeci 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Augustinus cathedram velatam vocat. Subito autem Proconsuli nunciatus est, producitur, admovetur, interrogatur de suo nomine; & hacte∣nus verba. Ita breviter Pontius, iterum lectorem remittens ad Acta Proconsulis tunc omnibus nota, quae aut haec aut hujusmodi fuere, ut tum Passio ejus, tum Homilia S. Augustini perhibent. Pro∣consul Cypriano Episcopo dixit, Tu es Tascius Cy∣prianus? Cyprianus Episcopus respondit, Ego sum. Proconsul dixit, Tu Papam te sacrilegae mentis homini∣bus praebuisti? Cyprianus Episcopus respondit, Ego. Proconsul dixit, Jusserunt te sacratissimi Imperatores ce∣remoniari. Cyprianus Episcopus dixit, Non facio. Ga∣lerius Maximus ei, Consule tibi. Cyprianus Episco∣pus respondit. Fac quod tibi praeceptum est. In re tam justa nulla est consultatio. Hactenus verba. Haec erat Confessio nominis. Tunc Proconsul, collocutus cum consilio, sententiam vix aegre dixit verbis hu∣jusmodi. Diu sacrilega mente vixisti, & plurimos nefariae tibi conspirationis homines aggregasti, & inimicum te Dii•• Romanis & sacris legibus constit••isti. Nec te pii & sacra∣tissimi Principes Valerianus & Gallienus Augusti & Vale∣rianus nobilissimus Caesar, ad sectam ceremoniarum suarum revocare potuerunt. Et ideo cum sis nequissimorum crimi∣num auctor & signifer deprehensus, eris ipse documento his, quos scelere tuo tecum aggregasti; sanguine tuo sancietur di∣sciplina. Haec referuntur in Passione; & sane aut his aut ejusmodi verbis constabat sententia Proconsulis. Nam in ea sententia S. Cyprianus dictus sectae suae signifer, & inimicus deorum, & qui suis futurus esset do∣cumento, & quod sanguine suo inciperet disciplina sanciri, ut testatur Pontius. His autem dictis, Proconsul decretum ex tabella recitavit, Thascium Cyprianum gladio animadverti placet. Cyprianus Episcopus dixit, Deo grati••••s. Et cum exiret praetorii fores, ibat comes militum turba, & centuriones ac tribuni, cohorta∣lini nempe, (omnia enim fere armatae militiae no∣mina cohortalis militia usurpavit) latus tegebant, donec ad agrum Sexti perventum est, ubi beatissi∣mus Martyr, in conspectu populi sui decollatus est.
• X. Illustre hoc martyrium consummatum est Fu∣sco & Basso Coss. anno aerae vulgaris CCLVIII. XVIII. Calendas Octobris, die Martis. Vetustissi∣ma Depositio martyrum, Decimo octavo Kalendas Octo∣bris Cypriani, Romae celebratur in Callisti, in illo nempe coemeterio in quo plurium Pontificum Romanorum natales celebrari solebant. Fasti Siculi.
  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉.
  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉.
  Auctor ignotus apud Cuspinia∣num, Consulibus Tusco & Basso passus est Cyprianus Carthagini decimo octavo Calend. Octobris. S. Hierony∣mus in Catalogo, Passus est sub Valerieano & Gallieno Principibus persecutione octava, eodem die quo Romae Corne∣lius,

• sed non eodem anno, ubi eundem diem indi∣cat. Natalis enim S. Cypriani dies omnibus e∣rat notissimus, & Festum in honorem ejus perdiu duravit. Horum optimus testis Procopius, Vanda∣licorum libro primo. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Cyprianum virum sanctum omnium ma∣xime Carthaginienses colunt; & templum ei quoddam sane praeclarum ante urbem aedificantes, ad littus maris, cum alia sacra faciunt, tum annuum Festum celebrant, quod Cypria∣na vocant.•• Duae autem Ecclesiae ante ea tempora me∣moriae S. Cypriani dedicatae fuerant, ut refert Vi∣ctor, circa Carthaginem. Geisericus enim, etiam foris muros quascunque voluit [Ecclesias] occupavit, & praecipue duas egregias & amplas S. Martyris Cypriani: unam ubi sanguinem fudit, aliam ubi ejus sepultum est cor∣pus, qui locus Mappalia vocitatur. Tempus etiam quo Natalis hujus Martyris celebratur, ex ipso Proco∣pio haud difficulter colligi potest. Notat enim tempestarem eo anni tempore oriri solere, quam ideo nautae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 vocabant. Eo autem tem∣pore Belisarium tradit cum ex••rcitu Africam in∣trasse; diem quidem aut mensem non nominat, sed satis aperte indicat libro secundo. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Hoc est, tribus mensibus confectum est bel∣lum contra Vandalos postquam exercitus Romanus Carthaginem venit, medio mense Decembri; Ergo Belisarius medio mense Septembri Cartha∣ginem cepit, quo tempore Natalis S. Cypriani ce∣lebratus est. Reliqua quae de hoc beatissimo Marty∣re dici possent, ad Annales minus pertinent.