Sancti Cæcilii Cypriani Opera recognita & illustrata per Joannem Oxoniensem episcopum ; accedunt Annales Cyprianici, sive, Tredecim annorum ; quibus S. Cyprianus inter Christianos versatus est, brevis historia chronologice delineata per Joannem Cestriensem.

Gallo II. & Volusiano. COSS.

A. D. CCLII.

Period. Jul. 4965.

HAnc seriem Consulum interturbat Baro∣nius, & contra omnes Fastos Decium III. & Gratum II. ex Actis Pionii interpo∣nit. Imo ubicunque in Actis martyrii passus ali∣quis Decio & Grato Coss. dicitur, de hoc Consu∣latu interpretatur; quia, inquit, prior Consulatus 〈◊〉〈◊〉 cumGrato primum ante Philippi obitum conti∣git, quo nondum persecutio aliqua in Occidente Chri∣stianos vexabat. Ita erroribus errores cumulat, & dum Decium, se & Grato Coss. imperasse ne∣gat, Gratum iterum una cum Decio Consulem creat, & innumeros sub Decio passos esse Mar∣tyres tradit, postquam Decius ipse periisset: imo ex Actis martyrum expeditionem Decii in Per∣sas refert, & partam de Persis ingentem victo∣riam ope Mercurii hominis Christiani narrat, & persecutionem acrius illic à Decio exercitam tradit, ipso Mercurio & Persis Christianis, qui in ejus manus devenerant, occisis. Quae quidem fabula omnibus historiae monumentis repugnat, & Baronio maxime indigna fuit, qui Decii impe∣rio annum tantummodo unum cum tribus men∣sibus tribuit. Quando enim motus in Gallia pacavit, quando persecutioni Romae saevienti ipse interfuit, quando ibidem moenia instituit atque dedicavit, quando Hetruscum in Illy∣rios praemisit, quando Priscum in Macedonia, Valentem in Illyrico oppressit, quando ad Ta∣naidos ripas accessit, si primo imperii sui anno comparato exercitu bellum susceperit adversus Persas, & ingenti in Perfide victoria potitus se∣verissime Christianos Persas persecutus sit, & uno tantum anno cum tribus mensibus imperave∣rit? Neque haec aliunde quam ex Actis Marty∣rum minime probatis haurire potuit Annalium conditor: quae eorum Auctores ex verbis Hiero∣nymi male intellectis primum commenti esse videntur. Ille enim in vita Pauli eremitae haec habet. Sub Decio & Valeriano persecutoribus, quo tempore Cornelius Roma & Cyprianus Carthagine felici cruore damnati sunt, multas apud AEgyptum & Thebaida Ecclesias tempestas saeva populata est. Quae ab eo minus accurate & distincte scripta, ut in Praefatione monuimus, male à posteris accep∣ta sunt, quasi Decius & Valerianus eodem tem∣pore Ecclesiam persecuti essent. Inde liber Pon∣tificum sub Decio Cornelium tradit Centum∣cellas missum, ab eodem Romam revocatum, & ibi decollatum esse; & Acta martyrii mutuos inter Cornelium & Decium sermones recitant. Inde Sixtum Pontificem sub Decio Imperatore & Valeriano praefecto passum esse volunt, & Laurentium Diaconum cum eodem Imperatore congressum omni tormentorum genere coram ipso miseris modis laniatum fuisse. Inde Mar∣tyrum Persarum ipso Decio praesente passiones enarrant, qui Persidem fortasse nunquam, cer∣te postquam Imperator factus est, non vidit. Et pessime hunc locum accepit Baronius, qui Hieronymum ea de causa Decio Valerianum apposuisse ait, quod Decio in Persas proficiscente Valerianus Romae Principis vicem ageret, & Christi∣anos edictis exagitaret, cum nec profectionis Decii in Persas, nec edictorum Valeriani sub Decio ulla in Historia vestigia supersint, imo e∣dictorum ejus adversus Christianos nulla mentio facta sit antequam ipse exercitum pararet ad∣versus Persas, Decio jamjam ante sexennium de∣functo ne{que} ille primo Decii anno Romae ex cen∣soria potestate Principis vicem agere potuerit, qui non est Censor factus ante tertium imperii Deciani annum, cum ipse absens in contubernio Decii esset, & quidem paulo ante caedem e∣jus.

II. Interim novimus ex Codice Justinianeo AEmiliano & Aquilino Coss. Decium imperio potitum esse; novimus ex sex Constitutionibus Decio & Grato Coss. propositis, eum tunc impe∣rium administrasse; novimus ex Fastis, Inscrip∣tionibus & Historia eum cum Decio Hetrusco consulatum gessisse: Grati autem secundum Consulatum cum Decio nusquam legimus nisi in Annalibus Illust. Cardinalis. Facessant igitur hi novi Consules, ex mustaceo eruti, & Fastis importune inserti; dum sub Gallo II. & Volu∣siano quid hoc an. gestum est inquirimus. Quan∣quam Baronius nec hunc titulum probat, quem Fasti agnoscunt; sed adscribi vult Gallo & Vo∣lusiano secundum Coss. afferitque ambos simul se∣cundum Consulatum gessisse. Sed Georgius Syn∣cellus, aut apud eum Eusebius, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ut ejus verba exhibet Scaliger: sed ali∣ter Goar mirus Scaligeri censor, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 legit, & interpretatur. Gallum quen∣dam Exconsulem, & cum eo Volusianum Decii filium milites salutant Imperatorem. Tu lege 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Volusianus enim non Decii, sed Galli filius fuit. Et ita quidem legi debuit, si ve∣ritas quaerenda esset. Sed opinor, Eusebii ver∣ba ea non sunt, sed Syncelli, qui rursus Volusia∣num Decii filium, quod & sequiores Graeci re∣rum Romanarum ignari facere solebant. Ut Scholiastes ad Dionysii Alexandrini Canones, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Gallus igitur qui diu ante Consul fuerat, hoc anno Consulatum iniit secundum, & cum eo Volusianus primum. Verum ex antiquis numismatum Inscriptionibus, inquit Annalista, ambos simul secundum Consula∣tum gessisse colligitur, quibus secundus Consulatus, cum Tribunit a potestate secundo repetita ponitur. Imo vero inde colligi non debuit utrumque si∣mul secundum Consulatum gessisse, sed hoc tantum, utrumque intra primum imperii bienni∣um secundum Consulem fuisse. Quod certe ve∣rum est: & ex utriusque nummis clare patet Gallum primo imperii sui anno secundum Con∣sulatum gessisse. Ita nummus Graecus apud

Goltzium, cui respondet hic Latinus, Imp. Caes. C. Vib. Trebonianus Gallus Aug. P. M. TR. P. Cos. II. P. P. Volusianum autem primo imperii sui anno primo Consulatum iniisse pariter ex his nummis constat, Graeco 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Latino Imp. C. C. VIB. Volusianus Aug. Pontif∣TR. P. Cos. Primo igitur imperii sui anno Gallus secundum iniit Consulatum, post quem nullum gessit. Primo ejusdem imperii anno pri∣mum Consulatum gessit Volusianus, secundo se∣cundum: primum nempe cum Gallo, secundum cum Maximo. In hunc modum Fasti cum num∣mis optime congruunt; Baronius ab utrisque si∣mul aperte dissidet. Nihil est quod illius sententiae patrocinetur; Fasti & nummi hac Inscriptione, quae apud Onuphrium & Gruterum extat, solide confirmantur. ACTUM PR. KAL. AUG. IMPP. D D. N N. GALLO AUG. II. ET VOLUSIANO AUG. COSS. Quare Gallus II. & Volusianus hunc annum ape∣riebant & Fastos reserabant, eoque veterem mo∣rem observantes, ordinarii Consules facti sunt.

III. Ipso statim hujus anni initio S. Cy∣prianus ad Confessores Romanos dat Epi∣stolam L I V. de eorum ad Ecclesiam reditu congratulatoriam; postquam non tantum à Cornelio, sed ab ipsis etiam postea literas de regressione sua & fraterna redintegratione accepisset. His autem literis duos libellos à à se scriptos illis commendat, de Unitate unum, quem ad Romanos dudum, antequam Confes∣sores ad Ecclesiam reversi sunt; de Lapsis alterum, quem nuper post interitum Decii apud suos le∣gerat, & Romam transmiserat; cujus brevem Synopsin his verbis proponit, Vbi Lapsis nec censu∣ra deest, quae increpet; nec medicina, quae sanet. Ad haec euim duo capita omnia in illo libello prae∣clare dicta facile reduci possunt; ut appareat li∣bellum de Lapsis decretis in Concilio nuper fa∣ctis plane conformem fuisse. Duo igitur libelli, quorum hac Epistola mentio fit, erant Tracta∣tus duo ab ipso Cypriano exarati, & Carthagi∣ne lecti, & Romam pro communi dilectione transmissi, de Unitate & de Lapsis; non autem Libelli canonum à ConcilioCarthaginiensi editi & promulgati, ut putat Baronius. Singula enim placitorum ejus Concilii capita uno Libello conscripta sunt, ut Cyprianus ipse ad Antonia∣num testatur. Circa idem tempus S. Cornelius scripsit ad Fabianum Episcopum Antiochenum Epistolam de facinoribus Novatiani, cujus in∣signe fragmentum extat apud Eusebium lib. 6. cap. 43. quod cum Cyprianicis collatum lu∣men dat accipitque vicissim. In hac Epistola reditum Confessorum describit, & Novatia∣num jam fere ab omnibus desertum esse narrat, quod ante hoc tempus dici non potuit, cum jam Confessores in Ecclesiam recepti, cumque Ni∣costratus, Novatus, Euaristus, Primus & Dio∣nysius, magna Novatiani partis praesidia, Roma in Africam profecti, & ab Ecclesia Africana rejecti essent. In hac Epistola Cor∣nelius obiter omnes Cleri Romani gradus enu∣merat, quos Blondellus in Praefatione in hunc modum ex eo recitat. A. D. 251. (contra quam libri Pontisicalis scriptor putavit) Presbyteris 46. Diaconis 7. acoluthis 42. exorcistis, lectoribus 〈◊〉〈◊〉 ostiariis 52. constitit totius Romani Cleri 〈◊〉〈◊〉 Vnde, inquit, constare potest, 1. nullos tum in 〈◊〉〈◊〉 subdiaconos fuisse 2. de eorum creatione vel 〈◊〉〈◊〉 a Fabiano decretum conditum, vel, si conditum est ullum, executiom necdum mandatum esse. Quae omnia & aperte falsa sunt, & expressis 〈◊〉〈◊〉 verbis prorsus contraria. Verba ejus cum in E∣ditione nupera H. Valesii, tum in prima 〈◊〉〈◊〉 Roberti Stephani haec sunt. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Ve∣tustissima Ruffini Versio, Is ergo qui Evangelum vendicabat, nesciebat in Ecclesia Catholica 〈◊〉〈◊〉 Episcopum esse debere: ubi videbat esse 〈◊〉〈◊〉 quadraginta & sex (male Valesius, 〈◊〉〈◊〉 diaconos septem, subdiaconos septem, acoluthos quadraginta & duos, exorcistas & lectores cum 〈◊〉〈◊〉 quinquaginta & duos. In eadem Epistola Gregorius Syncellus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Anastasius ejus interpres subdiaconos septem refert. Locus igi∣tur tam insignis mutilari non debuit; nec sen∣tentia tam falsa ex eo elicienda fuit. Quod ideo monendum duxi, ne nostri scriptores tanti 〈◊〉〈◊〉 errorem nimis secure postea sequantur. 〈◊〉〈◊〉 etiam Cornelius ejusdem argumenti Episto∣lam ad Dionysium Episcopum Alexandrinum, adversus Novatianum, cujus obiter meminit Eusebius lib. 6. cap. 46.

IV. Mense Februario scribit Cyprianus ad Antonianum Numidiae Episcopum Epistolam L V. prolixam sane atque insignem, & ad hujus temporis historiam illustrandam appri∣me comparatam: quam Baronius ipso Corne∣lii sedis exordio scriptam esse perperam exi∣stimavit. Nam post ordinationem Novatiani primas ad Cyprianum literas dederat Antonia∣nus, quibus significavit se non cum Novatiano sed cum Cornelio communicare. Postmodum Novatianus literas ad Antonianum dedit, quae scriptae sunt, postquam Trophimus & thurificati à Cornelio admissi fuerant in Ecclesiam. His li∣teris permotus alias dedit ad Cyprianum Anto∣nianus, quibus se nutare coepisse significavit, iisque hac Epistola respondet Cyprianus, quae ip∣so Cornelii sedis exordio exarari non 〈◊〉〈◊〉 Quinimo ex ipsa Epistola constat, post Conci∣lium prioris anni Carthagine diu habitum, 〈◊〉〈◊〉 post Concilium Romanum quo Carthaginiense confirmatum est, post Confessorum reditum ad unitatem Ecclesiae, & post interitum Decii, eam scriptam fuisse. Et est sane Epistola prae∣clara, in qua Cyprianus de causa 〈◊〉〈◊〉 plene disserit, seipsum sedulo purgat, Corneli∣um copiose defendit, Novatianum acriter per∣striugit; placita prioris Concilii ita explicat & tuetur, ut ante secundum Concilium, hoc anno Idibus Maiis celebratum, se scripsisse aperte sig∣nificet.

V. Mense Martio Fabianus Antiochiae Epi∣scopus, qui Novatiani partibus nimis favebat, acceptis Cornelii literis de facinoribus Novati∣ani, ut videtur, Concilium indicendum cura∣vit, quod Antiochiae de Schismate deliberaturum

conveniret. Tum vero Helenus cum suis ex Ci∣licia, & Firmilianus ex Cappadocia, & Theocti∣stus è Palaestina sedi Antiochenae subditi, Diony∣sium Alexandriae Episcopum ad idem Concili∣um invitabant, quod sentirent Antiochiae non∣nullos ad Novatiani schisma confirmandum paratos fuisse. Sed antequam Concilium An∣tiochiae conveniret, mortuus est Fabianus, & ejus loco electus Demetrianus, ut ad Corne∣lium scribit Dionysius. Unde Eusebius in Chro∣nico, ad primum Galli Imperatoris annum Antiochiae decimus quartus constituitur Episcopus Demetrianus. Et Graecum Synodicum, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Synodus divina & sacra localis, Antiochiae collecta a Demetriano ejus urbis sanctissimo Episcopo, quae Novatum, seu Novatianum, deposuit, tanquam qui peccatoribus patrocinaretur, sive potius, peccatis faveret, dum homines in eis relinqueret ne{que} ul∣lum poenitentiae fructum in hac vita expectan∣dum esse doceret, ac proinde iter doloris & poe∣nitendi viam praecluderet atque abscinderet, ut loquitur Cyprianus.

VI. Hoc anno Pascha celebratum est secun∣dum Canonem Hippolyti III. Idus Aprilis. Cy∣prianus autem inter Paschae prima solennia, scribit Epistolam L V I. ad Fortunatum alios∣que Episcopos qui in Capsensi civitate prop∣ter ordinationem Episcopi convenerant, Re∣spondens ad quaestionem sibi propositam, an Lapsos per triennium poenitentes ad commu∣nicationem jam fas esset admittere. Caeterum tum ex notatione temporis, tum ex ipsa natura quaestionis palam est literas hasce post Conci∣lium prioris anni datas esse, in quo decretum est, ut Lapsi agerent poenitentiam plenam 〈◊〉〈◊〉 communicationem acciperent. Eas∣dem etiam patet ante Concilium hujus anni ex∣aratas esse; tum quod post illud Concilium quo major Lapsis indulgentia concessa est, nullus tali quaestioni locus relictus est; tum quod Epi∣scopi peterent, ut Cyprianus cum pluribus Col∣legis de hoc ipso plenissime tractaret, & Cypri∣anus id se statim facturum sponderet, cum jam Episcopi plures convenirent, ut de eo quod consuluerunt, figatur & rescribatur firma illa sententia, multorum Sacerdotum consilio pon∣derata. Quod quidem in Concilio Idibus Maiis celebrato mox constitutum, neque post illius de∣cretum de hac re postea dubitari potuit, Tri∣ennium igitur in his literis non pro exacto sed pro inchoato sumendum est: & ii, de quibus a∣gitur, sub initio persecutionis lapsi sunt.

VII. Mense Maio, cum jam Episcopi post Paschae solennia, quibus apud se cum fratribus demorati sunt, Carthaginem se contulissent, ha∣bitum est Concilium Carthaginiense II. & qui∣dem Idibus Maiis, ut clare patet ex Epist. Cypri∣ani quinquagesima nona, in qua & hujus memi∣nit, & alterius etiam quod anno priore celebra∣tum est. In hac autem Synodo relaxatio quaedam facta est decreti quod in superiori constitutum est; quod Lapsi scilicet agerent diu poenitentiam plenam, & si periculum infirmitatis urgeret, pacem sub ictu mortis acciperent. Loco igitur illius decreti aliud in hunc modum condide∣runt. Eis qui de Ecclesia Domini non recesserunt, sed panitentiam agere & lamentari, ac Dominum deprecari a primo lapsus sui die non destiterunt, pacem dandam esse. Quod Synodus tunc cen∣suit, non tantum ut 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Lapsis vere poeni∣tentibus praestarent, sed necestitate cogente; quia crebris atque assiduis ostensionibus admo∣nebantur, diem alterius persecutionis jam ap∣propinquare coepisse: unde Lapsos vere poeni∣tentes ad praelium, quod tum imminebat, ar∣mari & instrui oportere putabant. Facto hoc decreto, Synodica Epistola missa est ad S. Cor∣nelium Romae Episcopum, quae est LVII. in qua & Decretum insum ponitur, & ratio∣nibus multis asseritur atque desenditur. Scripsit etiam Cyprianus de omnium Collegarum consilio, misitque Cornelio nomina Episco∣porum qui integri & sani in Ecclesia Catholica tunc fratribus praefuerunt, ut ipse & Collegae scirent quibus scribere, & literas mutuo à quibus eos accipere oporteret.

VIII. Concilio hoc sedente, Carthaginem venit Privatus, olim Lambesae in Numidia Episcopus, qui ante aliquot annos ob multa & gravia delicta nonaginta Episcoporum sen∣tentia condemnatus fuerat, & Presbyterio Romano, Sede vacante, frustra obrepere co∣natus erat. Venit autem nou solus, sed cum Felice Pseudo-episcopo à se constituto, Jo∣vino & Maximo comitantibus, & Reposto Tu∣bursicenci adjuncto: quibus stipatus in Conci∣lio apud Episcopos causam suam agere se velle dixit, sed admissus non est. Quamobrem à Con∣cilio rejectus, audacissimo facinore impiissimo∣que se Obstrinxit. Nam Fortunatum unum ex quinque Presbyteris Carthginiensibus, anno pri∣ori de Ecclesia profugis & abstentis, loco S. Cy∣priani Carthaginis Pseudo-episcopum fecit. At∣que etiam Maximum Presbyterum, à Novatia∣no Legatum missum, & à communicatione Ec∣clesiae Africanae anno priore rejectum, pars No∣vatiani in Africa Pseudo-episcopum fecit. Caete∣rum Fortunatus ab Haereticis & Schismaticis Pseudo-episcopus Carthagine factus, exemplo Novatiani jam pene in Italia ab omnibus deser∣ti minime motus, quasi legitime cathedram Carthaginiensem adeptus esset, legatos pro more ad Cornelium Romae Episcopum mittit, ut am∣plissimae Sedis communione frueretur. Inter hos princeps fuit Felicissimus Cypriani ab initio juratus hostis, & totius schismatis antesignanus: qui stipatus factione desperatorum, & literas fe∣rens, Romam navigavit. Cujus legationem cum Cyprianus intelligeret, nactus occasionem fami∣liarissimi hominis, Feliciani Acoluthi, literas ei dedit ad Cornelium quamprimum perferendas, quibus eum de ordinatione Fortunati, & de Le∣gatione Felicissimi certiorem faceret. Sed dum Felicianus moras trahebat, Felicissimo ad Cor∣nelium properante praeventus est.

IX. Mense Junio, Cornelius Felicissimum legatione, sua & comitum caterva turgidum vi∣gore pleno de Ecclesia pepulit, & literas ejus accipere recusavit; atque confestim ad Cypria∣num literas ipse scripsit, dilectionis fraternae &

Ecclefiasticae disciplinae & Sacerdot alis censurae satis plenas, quae defiderantur. Tum vero Felicis∣simus ejusque comites, hanc repulsam indigne ferentes, pro solita sua obstinatione atque au∣dacia, Cornelium minis atque terroribus aggre∣diuntur, multa turpia & probrosa in Cypria∣num & suos proferunt, viginti quinque Episco∣pos ordinationi Fortunati affuisse jactitant, ac deni{que} summa desperatione comminantur, quod fi Cornelius literas quas attulerant non accepis∣set, ipsi eas publice recitarent. Hisce commi∣nationibus Cornelius ipse nimis commotus, Feli∣ciano Acolutho nondum adventante, Literas alias prioribus subjunxit, quibus culpam in Cy∣prianum transfert, quod ille de Fortunato hoc Pseudo-episcopo nihil adhuc scripsisset. Sed & hae literae perierunt. Dum haec Romae aguntur, ap∣propinquante jam, imo imminente Galli perse∣cutione, Cyprianus scripsit ad Thibaritanos qui frequenter desideraverant, ut ipse Thibarin ve∣niret, & exhortatione sua praesens fraternitatem corroborare dignaretur. Sed cum nec rerum ra∣tio nec temporis conditio permiteret, Epistola hac LVIII. docet eos propter crebras admo∣nitiones pro certo credere & tenere debere, pressurae diem super caput esse coepisse, & ratio∣nibus multis ex Scriptura deductis ad praelium armat, & ad martyrium accendit.

X. Sub finem hujus mensis Persecutio, tot ostentis & admonitionibus praevisa atque prae∣dicta, à Gallo tandem excitata est; de qua Dio∣nysius Alexandrinus apud Eusebium lib. 7. cap. 1. ita loquitur. Sed neque Gallus culpam De∣cii intellexit: neque prospexit quid tandem illum pessundedisset. Quin potius ad eundem lapidem ante oculos suos positum impegit. Qui cum imperi∣um ipsius prospero in statu esset, cunctaque ex animi sententia succederent, 〈◊〉〈◊〉 sanctos qui pro pace & incolumitate ipsius preces ad Deum allegabant, insectatus est. Cum illis ergo orationes pro ipso fieri solitas simul fugavit. Unde Georgio Syncel∣lo dicuntur, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, in∣terprete Anastasio, nequaquam Decii mores secta∣ti, perperam omnino. Sed pro nequaquam, legendum est nequam, quod non observavit Fa∣brotus. Hoc ipso tempore hanc Persecutionem ortam esse, ex literis Synodicis quae de ea tan∣quam futura loquuntur, & ex literis Cypriani, de quibus mox agendum est, quae eam referunt tunc 〈◊〉〈◊〉 esse, liquido apparet. Conteus quidem post Deciorum mortem persecutionem quievisse ferme per biennium tradit; & pro hac sententia sua unicum hoc offert argumentum, quod proximo post mortem Decii anno primum Carthaginiense Concilium, ac demum altero se∣cundum celebraverat Cyprianus. Sed nimis aper∣te fallitur. Prunum enim Carthaginiense Conci∣lium ante mortem Decii seditionibus & bello occupati, sedata persecutione, ut Cyprianus ipse loquitur, secundum intra septem menses ab ejus nece coactum est, cum pace jam plena fru∣eretur Ecclesia, sed persecutionem mox futu∣ram praesentiret. Et revera falluntur omnes qui Concilium hoc secundum non ante annum aerae vulgaris CCLIII. celebratum esse 〈◊〉〈◊〉, ut Labbeus, Ricciolius. Hujus autem Persecu∣tionis haec occasio fuisse videtur. Gravis jam pestilentia aliquas imperii partes invaserat, & Hostilianum cum Gallo Imperatorem a 〈◊〉〈◊〉 constitutum absumserat; cumque 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 ingravesceret, Gallus & Volusianus ad aras Deo∣rum suorum confugiebant, nummos 〈◊〉〈◊〉 cu∣rabant cum hac inscriptione, APOLLINI SALUTARI. Imo ipsi anxie studioseque tenu∣issimi cujusque exequias curabant, ut refert Vi∣ctor; unde etiam edicta in provincias undique emittebant quibus sacrificia praescribebantur. Inde persecutio in Christianos orta est, 〈◊〉〈◊〉, quae Ethnici adeo saluti 〈◊〉〈◊〉 neces∣saria putabant, celebrare vel 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 recusabant. Hoc mihi his verbis ipse Cyprianus innuere videtur adCornelium scriptis in 〈◊〉〈◊〉 exordio. His ipsis etiam 〈◊〉〈◊〉 qui∣bus has ad te literas feci, ob sacrificia quae 〈◊〉〈◊〉 proposito celebrare populus jubebatur; 〈◊〉〈◊〉 po∣pularium ad leonem denuo postulatus in 〈◊〉〈◊〉. Ne∣que enim Edictum aliquod à Gallo propositum legimus, quo Proconsules vel Magistratus Chri∣stianos persequi juberentur.

XI. Hac igitur Persecutione Carthagine 〈◊〉〈◊〉 hunc modum jam coepta, Cyprianus 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Cornelio literis de Felicissimi legatione ac∣ceptis, respondet Epistola LIX. & quidem priores, quibus de publica Felicissimi comitum∣que rejectione Cornelius disseruerat, grato am∣mo se accepisse significat, & tam opportunum Ecclesiasticae censurae exemplum perhonorifice praedicat. Ad posteriores autem, quibus Corne∣lius minis se Felicissimi comitumque com∣motum fuisse significavit, & probra in Cypria∣num jacta cum terroribus commemorasset, 〈◊〉〈◊〉 quod eum de ordinatione Fortunati certiorem non fecisset accusavit, fortiter & ani∣mose respondet, de Fortunato quod non statim scripserit multis se excusans vel potius defen∣dens; scripserat enim per Felicianum, sed ille tardius Roman petiit. Tum vero rem totam exponit. Privatum & Collegas suos tanquam ho∣mines sceleratissimos describit, Felicissimi & so∣ciorum nefanda crimina patefacit & menda∣cia refellit: circumcursationis eosque maxime accusat, quod, cum Episcopo suo 〈◊〉〈◊〉; Episco∣pis Africanis causam suam subjicere tenerentur, Romam navigarent, & in alienam provinciam tenderent, quasi illic causam acturi. De qua re verba Cypriani summa attentione digna sunt. Quae autem causa veniendi, & pseudo-episco∣pum contra Episcopos factum nunciandi? Aut 〈◊〉〈◊〉 placet ill is quod fecerunt, & in suo scelere perseve∣rant: aut si displicet, & recedunt, sciunt quo rever∣tantur. Nam cum statutum sit omnibus nobis, & a∣quum sit pariter & justum, ut uniuscujusque 〈◊〉〈◊〉 illic audiatur, ubi est crimen admissum, & singulis pastoribus portio gregis sit ascripta quam re∣gat unusquisque & gubernet, rationem sui 〈◊〉〈◊〉 Domino redditurus; oportet utique eos quibus 〈◊〉〈◊〉 non circumcursare, nec Episcoporum 〈◊〉〈◊〉 cohaerentem sua subdola & fallaci 〈◊〉〈◊〉 collidere: sed agere illic causam suam, ubi & 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 habere & testes sui criminis possunt. Hoc ipso tempore post literas ad Thibaritano, 〈◊〉〈◊〉 Persecutione non jam appropinquante, aut 〈◊〉〈◊〉,

sed incumbente, ad Fortunatum scripsit Libellum de Exhortatione martyrii, testimoniis ex S. Scriptura prolatis; ut Dei ple∣bem non tantum classico vocis suae erigeret, sed & credentium fidem divina lectione firmaret. Hic autem à nobis objectio removenda est quae suadere videatur hunc Libellum nec hoc anno CCLII, nec à Cypriano scribi potuisse. Auctor e∣nim Libelli, quisquis fuit, Cypriano multo ju∣nior ex his ipsius verbis fuisse videri potest. Ad∣versarius vetus est, & hostis antiquus, cum quo prae∣lium gerimus. Sex Millia annorum jam pene complentur, ex quo hominem Diabolus impugnat: hoc est, ab initio mundi. Peritiores autem Chronologi hac aetate annum Mundi MMMM CXXXV. An. Dom. CCLII. respondere putant. Debilem nimis & dilutam responsionem hic ad∣hibet Pamelius. Quare observandum est Vete∣res longe aliam Mundi aeram quam Recentio∣res secutos esse. Illi enim docuerunt Christum ipsum natum esse A. M. MMMMM D. Ho∣rum autem calculum, ac praecipue Africani, cujus auctoritas tunc in Ecclesia haud immerito magna fuit, secutum esse Cyprianum ut creda∣mus necesse est. Mirum igitur esse non debet, si post annos plures quam 5750. sex millia an∣norum jam pene completa esse diceret. Nam & Sulpicius Severus Anno Domini CCCC. Mundus a Deo constitutus est abhinc annos jam pene sex millia, dixit: cum tamen ipse à mundo condito annos tantummodo 5604. tunc effluxisse doceret. Eodem tempore missam vult à Cornelio ad Lu∣picinum Episcopum Viennensem Epistolam Baronius; sed ea proculdubio spuria est, ut & illa Pii Pontificis ad Justum Viennensem, quam adulterinam esse alibi demonstramus, ubi pari∣ter Missarum mentio facta est. Certe haec & Cornelio indigna est, & veri nihil continet. Pri∣mo conqueritur Edictis Imperatorum Christianos ubique tormentis variis affici: quasi jam per pro∣vincias severissima Persecutio grassata fuisset: quod tum fieri non potuit, neque fortasse po∣stea factum est. Dein, In urbe Romana, inquit, Imperator ad hoc constitutus est. Quod intelligi non potest. Baronius primo interpretatur de Volusiano, quasi tunc primo à Patre Augusti no∣mine insignito, qui ad finem anni prioris ante Consulatum Augustus nominatus est, ut ex num∣mis patet. Mox ad Hostilianum confugit, quasi Senatus, quod videret Gallum & Volusianum pacem reddidisse Ecclesiae, ad exturbandos Christianos hunc ipsum in Imperium provexe∣rit. At Hostilianus ipso exordio imperii Galli & ante Volusianum à Senatu factus est Augustus. Victor Schotti statim post descriptionem inte∣ritus Decii, Haec ubi Patres comperere, Gallo, Hostilianoque augusta imperia, Volusianum Gallo 〈◊〉〈◊〉 Caesarem decernunt. Neque Eutropius er∣rat, aut cum Gallo Hostilianum confundit, cum ait: Mox Imperatores creati sunt, Gallus Hostilia∣nus, & Galli filius Volusianus. Pergit porro per∣sonatus Cornelius, Jam plures martyrio coronati sunt. Haec Cornelius ipso persecutionis exordio, antequam teneretur, inquit Annalista, corona∣tis interea nonnullis, ut ait, martyrio, & inter alios Moyse Romano Presbytero, sub Decio olim jam prope biennium detento in vinculis. Quod de Moyse tradit sub persecutione Galli martyrium passo, adeo perspicue falsum est ut refutatione non indigeat. Sed nec alios ullos passos esse antequam teneretur Cornelius, satis locuples testis est Cyprianus in Epistola mox commemoranda. Exprimi satis non potest quan∣ta istic exultatio fuerit, & quanta loetitia, cum de vobis prospera & fortia comperissemus; ducem te illic confessionis fratribus extitisse, sed & confessio∣nem Ducis de fratrum confessione crevisse; ut dum praecedis ad gloriam multos feceris gloriae comites, & Confessorem populum suaser is fieri, dum primus pa∣ratus es pro omnibus confiteri. Et paulo post de Adversario loquens, Vnum primo aggressus, ut lu∣pus ovem secernere a grege, ut accipiter columbam ab agmine volantium separare tentaverat, quod de Cornelio intelligendum est. Illa igitur Cor∣nelii Epistola ad Lupicinum inter spurias & sup∣posititias numeranda est.

XII. Cum mense Julio Romae non minus quam Carthagine arae ubique fumarent, & Chri∣stiani pro salute Reip. Diis sacrificare recusa∣rent, Cornelius Romae Episcopus ab Imperatore Gallo in exilium pulsus est. Locus exilii Cen∣tumcellae fuit, ut ex Catalogo antiquissimo di∣dicimus. Jam vero Cyprianus mense Augusto scripsit ad Cornelium in exilio, ut dicitur, de ejus confessione Epistolam L X. in qua se osten∣dit incredibili laetitia exultare propter glorio∣sam confessionem Cornelii, & fratrum, ac praeci∣pue Lapsorum, qui in hoc agone restituti stete∣runt fortes, & ipso dolore poenitentiae facti ad praelium fortiores; unde maxime opportunam de Novatiano triumphandi occasionem nactus, argumentum copiose & acute persequitur. De hac Epistola Vitae & Actorum Cornelii Auctores mira narrant. Primo Auctor libri Pontificum, Post hoc Cornelius Episcopus Centumcellas pulsus est, & ibi scriptam Epistolam de sua confirmatione, mis∣sam a Cypriano (quam Cyprianus in carcere con∣scripsit & dedit Celerino lectori) suscepit. Illud de carcere aperte falsum est. De Celerino ali∣ter Ado in Martyrologio, de eodem exilio scri∣bens. Quo tempore beatus Cyprianus scripsit ei de Celerino Lectore, quanta pro fide & confessione Christi sustinuerit. Quam opportune. Sed haec sunt se∣quiorum temporum frivola & inania com∣menta.

XIII. Mense Septembri Cornelius Pontifex Centumcellis obiit die decimo quarto. Locum quo mortuus est nobis indicat vetustissimi Cata∣logi auctor in Cornelio. Post hoc Centumcellis ex∣pulsus ibi cum gloria dormitionem accepit. De die nos certiores facit S. Hieronymus in Catalogo, de Cypriano loquens. Passus est sub Valeriano & Gallieno principibus, persecutione octava eodem die, quo Romae Cornelius, sed non eodem anno. Con∣stat autem Cyprianum XVIII. Cal. Octob. pas∣sum esse, quo die in Martyrologiis utriusque passio celebratur. Quamvis in Breviario Ro∣mano ad XVI. Septembris diem devolvitur, cum mira illa Oratione, Beatorum martyrum, pa∣riterque Pontificum, Cornelii & Cypriani nos, quae∣sumus Domine, Festa 〈◊〉〈◊〉. Sed de loco, & an∣no major multo est dissensio. Cum enim obiter

dixisset Hieronymus verbis jam allatis Corneli∣um Romae passum esse, & ex ejusdem verbis su∣perius laudatis, eum cruenta morte sub Decio af∣fectum esse posteriores colligerent, nescio quae Acta martyrii ejus excogitarunt, & insulsas hi∣storias Martyrologiis inseruerunt. Liber Pon∣tificalis de Cornelio, Hic sub Caesare Decio marty∣rio coronatur. Inde Acta apud Adonem. Decius Caesar audito quod multi ei scriberent, & de beato Cypriano jussit eum sibi exhiberi. Tum vero ab ipso Decio mandatum esse tradunt, ut plumbatis caederetur, & decollaretur postea. Haec certe aperte falsa sunt, & à Baronio frustra tentata, qui in textum Decii nomen irrepsisse vult, & e∣jus loco substituit Volusianum. Nam omnes alii Decii nomen semper praeferunt, quod etiam in Breviarii Romani Lectionibus recitatur. Acta igitur martyrii tum apud Adonem, tum apud Baronium adulterina sunt. Nam Cornelius non sub Decio, sed Gallo decessit, & quidem sub repentina ejus persecutione, ut loquitur Cy∣prianus ad Lucium, quod etiam Eusebius, & Hieronymus, & res ipsa testatur. Gallus quidem Cornelium ad Centumcellas relegavit, locum per∣jucundum ut testatur Plinius, de crudelitate aut Galli aut Volusiani nihil legimus. Assentior igitur auctori vetustissimi Catalogi, qui narrat eum Centumcellis dormitionem accepisse, & quidem hoc anno. Scribit enim eum sedisse à Consulatu utriusque Decii usque Gallo & Volusia∣no, qui hoc anno Consulatum gessere. Neque in annum sequentem obitus ejus ullo modo de∣jici potest, cum Stephanus ipse, qui post mortem Lucii Episcopatum obtinuit, à Consulatu Volusia∣ni & Maximi sedisse dicatur, qui anno proximo Consules fuisse noscuntur. Falluntur igitur Chronologi qui Cornelium annis duobus & mensibus aliquot sedisse dicunt: ac demum an∣no sequente obiisse. Et dubitari ulterius non potest, 〈◊〉〈◊〉 hie optimus Pontifex & gloriosus Martyr hoc anno aerae vulgaris CCLII. XVIII. Cal. Octobris die Martis, in Domino obdormi∣verit. Et quidem eodem die decessit, quo Cy∣prianus passus: non tantum eodem die mensis, sed etiam septimanae.

XIV. Circa hoc tempus, cum jam lues & fames saevirent, scripsit S. Cyprianus Libel∣lum insignem ad Demetrianum, quem viri do∣cti putant fuisse eo anno Africae Proconsulem. Objecerat enim Cypriano Demetrianus vulgare illud argumentum, omnia mala, quae Remp. premebant, propter Christianos, qui sacra Deo∣rum negligebant contigisse; cui acute respon∣dens, ista non accidere inquit, quod Dii vestri a nobis non colantur, sed quod a vobis non colatur Deus. Hunc autem Libellum scriptum fuisse ar∣bitror sub initio persecutionis Galli, ex illis Cy∣priani verbs, Documentum recentis rei satis est, quod sic celeriter, quodque in tanta celeritate sic granditer nuper secuta defensio est, ruinis regum jacturis opum, dispendio militum, diminutione ca∣strorum. Non enim haec intelligo de interfectio∣ne Gordianorum & Philipporum, cum Pamelio, quod perabsurdum est; sed de sola nece Decio∣rum, qui tam celeriter, tamque granditer ob persecutionem puniti sunt; & quorum ruinas statim jacturae opum secutae sunt, 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Scythis 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Zosimus. Quibus consentit & 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 querela. Hostem querer is 〈◊〉〈◊〉 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, ut idem 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Demetrianum Proconsulem 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 to: sed judicem aliquem, Cypriano 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 notum. Quod cum multa alia 〈◊〉〈◊〉 tum vero illa verba quae de Proconsule 〈◊〉〈◊〉 nullo modo possunt. Nam cum ad me 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 contradicendi, quam voto discendi 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 vocibus personans malles tua 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉, quam nostra patienter 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Respondeo igitur & tibi, Demetriane 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉, quos tu forsitan concitasti, & a 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 odia tuis maledicis vocibus seminando 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 plures, radicis atque originis tuae 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉. Et hic est Tractatus quem 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 his verbis, Per quem Gentiles repercussis 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 quae nobis ingerunt, vincerentur? quemque 〈◊〉〈◊〉 indicat post Libellum de Oratione 〈◊〉〈◊〉 & ante tractatum de Mortalitate 〈◊〉〈◊〉 esse.

XV. Post obitum Cornelii cessasse Episcopatum dies XXXV. indicat Liber Pontificum. 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 ista hausta sunt nescio. Nemo 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 adhibebit de vacatione Sedis post obitum Cor∣nelii, qui in Vacatione post passionem 〈◊〉〈◊〉 ejus Fabiani tam turpiter tamque 〈◊〉〈◊〉 erravit, ut tum Episcopatum cessasse dies 〈◊〉〈◊〉 tantummodo dixerit. Ceterum ego cessasse Episcopatum hac vice dies XXXV. non 〈◊〉〈◊〉 & minus intervallum verbis Cypriani 〈◊〉〈◊〉 con∣gruere sentio. Vetustissimus quidem Catalogus in Lucio maxime corruptus est; neque quic∣quam aliud inde colligi potest, quam 〈◊〉〈◊〉 Gallo & Volusiano Coss. ordinatum 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Pseudo-Isidorus in Epistolae à se 〈◊〉〈◊〉 sub∣scriptione significat. Qui non in anno, 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 mense se prodidit, dum scripsit, Data Kal. 〈◊〉〈◊〉 Gallo & Volusiano viris clariss. Coss. Post emm Cal. Aprilis hujus anni ultra quinque menses vixit Cornelius. Quamobrem pro comperto haberi debet Lucium hoc anno Pontificatum iniisse, & quidem post diem decimum quartum Septembris: sed tempus ipsum Ordinationis, ab obitu ejus cujus dies certus & definitus habetur, & à paucis illis ad Pontificatum ipsius pertinen∣tibus quae apud Cyprianum extant, tantummodo colligi potest. Ut autem hoc quam fieri 〈◊〉〈◊〉 certissime faciam, decem dies qui soli in Cata∣logo veri esse possunt, sumo; & tot menses 〈◊〉〈◊〉, quot ab obitu Cornelii ad exitum 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 possunt; qui quinque tantum 〈◊〉〈◊〉 sunt. Eutychius quidem menses octo, 〈◊〉〈◊〉 totidem, sed non integros, Nicephorus 〈◊〉〈◊〉 haud septem integros tribuit, qui 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 attingere videtur. Qui enim de 〈◊〉〈◊〉 locuti sunt, longissime aberrasse 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉. Mihi tutissime statui 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Lucium Romae Episcopum die 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 cesimo quinto ordinatum esse, 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 integros & dies decem sedisse, & quarto 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Martii A. D. CCLIII. obiisse.

XVI. Mense Octobri ineunte, Lucin 〈◊〉〈◊〉 cutoribus in vitae discrimen adductus 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉

que jam Cyprianus tum ordinationis tum Con∣fessionis ejus certior factus esset, ipse cum Col∣legis suis literas communicatorias ad Lucium statim dedit. Quae quidem non supersunt, sed earum satis diserte meminit ipse Cyprianus in exordio Epistolae ad eundem post reditum mis∣sae. Et nuper quidem tibi, Frater Carissime, gratu∣lati sumus, cum te honore geminato in Ecclesiae suae administratione Confessorem pariter & Sacerdotem constituit divina dignatio. Launoius hoc negavit levissimo argumento ductus. Cyprianus, inquit, se quidem gratulatum fuisse ait, sed gratulatum se per literas non ait. Et rever a Cyprianus secum & cum aliis Episcopis de gemino Lucii honore gratu∣lari potuit, quamvis per alias ab citata literas non fecerit. Haec ille nimis subtiliter, imo nimis dilute. Nam Cyprianus & Collegae significant se non minus post reditum gratulatos esse Lu∣cio, quam post ordinationem & confessionem eidem gratulati fuerant. Non dicunt se sibi, sed illi gratulatos esse tempore utroque; & male Launoius vocem tibi utrobique omisit, nec vim ejus perspexit. Neque animadvertit hanc esse solennem in Epistolis Cypriani formam. Ut in illa ad Confessores de Mappalico. Exulto 〈◊〉〈◊〉 & gratulor, fortissimi & beatissimi fratres, cog∣nita fide & virtute vestra. Et in altera ad Roga∣tianum & Confessores, quae illam respicit, Et jam pridem vobis, fratres carissimi & fortissimi, li∣teras miseram, quibus fidei & virtuti vestrae verbis exultantibus congratularer. Cum autem Gallus Lucium non minus fortiter, quam Cornelium confessionem nominis facere, & plebem ad mori∣endum pro fide Christiana non minus incitare & impellere videret, illum etiam pari exilio multavit. De quo Catalogus Pontificum, Hic exul fuit. De hac re praecipuè intelligenda sunt illa Dionysii verba de Gallo, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 enim est agitavit, suis sedibus expulit, in exilium misit. Ut Coriolanus Dionysio Halicar∣nassensi dicitur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 exilio perpetuo multatus. Cornelium scilicet & Lucium cum aliquibus ex Clero Romano, qui proprie 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dicuntur, Gallus exilio multavit.

XVII. Cum jam lues & fames simul incum∣berent, scripsit Cyprianus Libellum de Morta∣litate ad fratres suos; ne ex imbecillitate animi vel fidei parvitate, vel dulcedine secularis vitae minus fortiter starent. Nam etiamsi Lues haec 〈◊〉〈◊〉 duravit, hoc tamen potissimum tempore Tractatum hunc editum esse apparet, quia ar∣gumentum ab instante persecutione, & Antichri∣sto veniente ductum late persequitur. Est autem hic Libellus & Cypriano apprime dignus, & re∣liquis ejus Tractatibus tum stylo, tum vigore, tum denique argumentandi ratione simillimus. Attamen Christophorus Sandius, novus hujus se∣culi Arianus, hunc inter supposititios reponit, le∣vissimo argumento motus. Sermo, inquit; de Mortalitate ne verbo quidem meminit, vel AEgypti, vel Alexandriae, vel pestilentis morbi, quae ta∣men in co contineri testatur Eufebius Chronico, & Jornandes. Nam quod ait Cyprianum hoc sermone ne verbo quidem pestilentis morbi me∣minisse, aperte falsum est. Nam ipsum morbum contagiosum graphice depingit, & statim haec subjungit. Mortalitas ista ut Judaeis & Gentili∣bus & Christi hostibus pestis est, ita Dei servis salu∣taris excessus est. Et rursus: Quid deinde illud, fra∣tres dilectissimi, quale est, quam pertinens, quam ne∣cessarium, quod pestis illa & lues quae horribilis & feralis videtur, explorat justitiam singulorum. Non meminit Alexandriae aut AEgypti, quorsum enim, cum Carthagine ipsa pestilentia saeviret? Legimus quidem in Chronico Eusebii, Pestilens morbus totius orbis provincias occupavit, maxime∣que Alexandriam & AEgyptum, ut scribit Dionysius, & Cypriani de mortalitate testis est liber. Sed ex∣pedita responsio est. Hieronymus in eo Chro∣nico plurima nunc à se addita, nunc mixta fate∣tur. Meminit Eusebius pestilentiae ex Dionysio, quae Alexandriam & AEgyptum occupavit, quam ipse ex eo describit in Historia. Addidit te∣stem ejusdem pestilentiae, quamvis non eodem loco, Hieronymus Cyprianum: cujus scripta ig∣noravit Eusebius. Interim Hieronymus testis est Cyprianum scripsisse librum de Mortalitate; hunc autem quem in manibus habemus, eum esse quem scripsit Cyprianus, testis est Augusti∣nus, qui in libro de Praedestinatione sanctorum, & contra Julianum & contra duas Epistolas Pe∣lagii plurimas sententias atque periodos recitat quae omnes etiamnum in hoc libello inveniun∣tur. Laudavit etiam dictum de Episcopo quo∣dam aegrotante, quod Possidius ex hoc libello ipsissimis verbis refert. Hic igitur quem habe∣mus, de Mortalitate libellus, aetate Augustini, multis ac pene omnibus qui Eclesiasticas literas a∣mabant laudabiter notus, hoc demum seculo re∣jici non debet, imo non potest.

XVIII. Quinetiam Lucius Roma relegatus cum comitibus suis haud diu in exilio mansit. Causa relaxationis à nemine exprimitur; sed ad providentiam Dei refertur. Catalogus Pontifi∣cum. Postea nutu Dei incolumis ad Ecclesiam re∣versus est. Et ad ipsum Cyprianus. Reduces vos denuo ad suos fecit benigna Domini & larga pro∣tectio. Tempus autem reditus ad Novembrem spectare puto, & circa finem hujus mensis eum Romam cum comitibus reversum esse statuo, ip∣so hoc anno aerae vulgaris Christi CCLII. Nemo quidem tam mature eum rediisse hactenus pu∣tavit. Pamelius per totum quod reliquum erat, Galli imperium in exilio permansisse, ac demum sub Valeriano, pace Ecclesiis reddita reversum esse docet, Gallo & Volusiano sraude AEmiliani in∣terfectis & ipso deinde AEmiliano post tres menses extincto. Sed illius sententia nullo negotio re∣fellitur. Cyprianus enim iisdem literis, quibus reditum ejus celebrat, sub eadem persecutione adhuc durante eum rediisse clare ostendit. Re∣gredientibus vobis breviata non est in Episcopo con∣fessionis suae dignitas, sed magis crevit Sacerdotalis auctoritas, ut altari Dei assistat Antistes, qui ad confessionis arma sumenda & facienda martyria non verbis plebem sed factis cohortetur, & immi∣nente Antichristo paret ad praelium milites non so∣lum sermonis & vocis incitamento, sed sidei & virtu∣tis exemplo. Et rursus, Et orare pariter ac pe∣tere, ut qui perfectus est atque perficiens, custodiat & perficiat in vobis confessionis vestrae gloriosam co∣ronam.

Qui & ad hoc vos fortasse revotavit, ne gloria esset occulta, si foris essent confessionis vestroe cousummata martyria. In media igitur persecu∣tione Galli, cum nondum pax expectaretur, Lu∣cius cum comitibus Romam ab exilio reversus est. Neque hoc A. D. CCLIV. aut CCLIII. factum est, sed hoc ipso anno post admodum breve exilium, quod ex literis Cypriani firmiter & certo colligitur, quae post Lucii reditum sibi & Collegis suis cognitum exaratae sunt. Nam pri∣mo; nuper se Lucio gratulatum esse de Ordina∣tione & Confessione significat: diuigitur in exilio esse non potuit. Secundo, non tantum Lucium nuper relegatum, sed & Cornelium etiam nu∣per exilio multatum, & Persecutionem ipsam Romae nuper exortam fuisse iisdem literis tra∣dit. Intelligimus, Frater carissime, & tota cor∣dis nostri luce perspicimus divinae majestatis salu∣taria & sancta consilia, unde illinc repentina per∣secutio nuper exorta est, unde contra Ecclesiam Chri∣sti & Episcopum Cornelium, beatum martyrem, vos∣que omnes, secularis potestas subito proruperit. Quisquis haec animadvertit, nunquam majus quam semestre spatium inter persecutionis hujus exordium & Epistolae Cyprianicae scriptionem, nunquam quinquemestre plenum inter exilium Cornelii, & reditum Lucii intercessisse putabit.

XIX. Mense Decembri Cyprianus de redi∣tu Lucii & sociorum certior factus, cum Colle∣gis suis qui forte tunc aderant, non in Concilio sexaginta sex. Episcoporum, ut hariolatur Pame∣lius, dedit ad eum Epist. LXI. in qua ei de eo∣dem reditu magnopere gratulatur, & iterum de Novatiano merito triumphat, quod ipse ab om∣ni persecutionis molestia immunis esset, dum duo Episcopi, quibus tantopere adversatus 〈◊〉〈◊〉 ad martyrii palmam cum suis gloriosi conten∣derent. Unde vim majorem post has, quam post illas ad Cornelium exulem literas accipiunt ver∣ba Paciani ad Sympronianum: Nam quod ante passum Novatianum putas, & Cyprianum dixisse subjungis, Praecessit me adversus meus, vide quam manifeste respondeam. Novatianus martyrium nun∣quam tulit; nec ex verbis beatissimi Cypriam au∣ditum istud aut lectum est. Habes ejus Epistolos quibus Cornelium Vrbis Episcopum, cui tunc Novatia∣nus inviderat, inimicis Principibus resistentem, sape confessum, saepe vexatum refert, plurimis Confessri∣bus, plurimis quoque martyribus ducem factum, & cum plurimis gloriosissime coronatum, vivente ad∣huc Novatiano etiamque securo. Nam ideo ab Ec∣clesia recesserat, ne illum labor confessionis ur∣geret.