Sancti Cæcilii Cypriani Opera recognita & illustrata per Joannem Oxoniensem episcopum ; accedunt Annales Cyprianici, sive, Tredecim annorum ; quibus S. Cyprianus inter Christianos versatus est, brevis historia chronologice delineata per Joannem Cestriensem.

Decio II. & Grato. COSS.

A. D. CCL.

Period. Jul. 4963.

I. Accuratiores Fasti exhibent hoc anno Decium II. & Gratum Consules, ut In∣diculus & Catalogus à Bucherio editi, & Fasti Idatiani. Sed iterati honoris notam in Decio Victorius & Cassiodorus, ut saepe solent, omiserunt. Unde Annalium conditor primum Decio non minus quam Grato hunc Consula∣tum assignat, & Consulatum Decii secundum cum Grato putat fuisse suffectum, errore mani∣festo. Nam in Codice Justinianeo lib. 3. tit. 22. Rescriptum Decii Imperatoris extat. Datum Decio II. & Grato Coss. Unde emendanda & huic rei accommodanda est subscriptio lib. 7. tit. 32. PP. V. Kal. Aprilis, Decio A. V. Grato Coss. Nam loco posteriori pro V. legendum est, duabus virgulis solutis, II. Emendatio certa est: Decius enim nunquam quintum Consulatum attigit. Similis menda pariter tollenda est Cod. lib. 7. tit. 57. Gordiano A. V. & 〈◊〉〈◊〉 Coss. ubi legendum est, Gordiano A. II. Gordianus enim Augustus secundum Consul cum Pompeiano fuit, nec un∣quam tertium Consulatum iniit, nedum quin∣tum. Alia etiam Constitutio pariter emendanda lib. 8. tit. 54. PP. Non Martii Decio A. I. & Grato Coss. Pro. I. enim quin legendum sit II. du∣bitari non potest, quia nota unitatis Consula∣tui nunquam apponitur: sed Consulatus sine nota pro primo, tum in libris tum in nummis & inscriptionibus, semper habetur. Ex his igi∣tur Constitutionibus constat Decium II. & Gra∣tum simul Consules, & quidem ordinarios, non suffectos, fuisse. Nam in Constitutionibus & Rescriptis Imperatorum nulla suffectorum Con∣sulum ratio haberi solet. Unde in Fastis MSS. apud Is. Vossium, hoc anno Consules leguntur 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 hoc est, Decius Trajanus II. & Gratus. Et Cuspinianus. ignotus, inquit, auctor ponit hoc loco, Decius II, & Gratus, quasi Decius prius fuerit Cos. suffectus. Quamobrem Decius anno superiori, occisis Philippis, se statim Consulem non minus quam Imperatorem re∣nunciavit; & hunc annum postea more veteri aperuit ac Fastos reseravit, sumto Consulatu ordinario post suffectum, unde Cos. II. dictus est, & assumto, non filio suo Etrusco, sed Grato col∣lega, quod etiam fieri solebat. Haec autem num∣morum inscriptionibus luculentissime confir∣mantur, quoties legimus de Decio. TR. P. Cos. II. & TR. P. II. Cos. III. & rursus TR. P. III. Cos. III. Quae vera esse nullo modo pos∣sunt, nisi demus eum intra imperii sui annum primum, secundum Consulem fuisse; & intra im∣perii annum secundum, tertium Consulatum iniisse. Ad hujus igitur anni partem priorem pertinent hi Numismatum tituli Decio attribu∣ti, inter Graecos, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 inter Latinos TR. P. Cos. II. Et Inscriptio Afri∣cana apud Falconerium, Imp. Caes. C. Messius Q. Trajanus Decius Invictus Pius Felix Aug. P. M. Trib. P. Cos. II.

II. His Consulibus, ipso anni initio, S. Cypri∣anus iterum flagitatus & quaesitus, & saepius ad le∣onem petitus in Circo, in Amphitheatro, Domi∣nicae dignationis testimonio honoratus est. Tandem vero à Deo jussus secessit cum Victo∣re diacono suo. Dicata enim in omnibus Deo mens, & 〈◊〉〈◊〉 divinis admonitionibus manci∣pata credidit se, nisi Domino latebram tunc ju∣bentiparuisset, etiam ipsa passione peccare, ut lo∣quitur Pontius. Quamobrem cum non appare∣ret, proscriptus est, applicito & adjuncto Epi∣scopatus nomine; cum publice legeretur, Si quis tenet vel possidet de bonis Caecilii Cypriani Epi∣scopi Christianorum &c. Quod à magistratibus factum esse puto circa medium mensis Januarii. Nam Carthagine, absente Proconsule, perse∣cutio primum exercebatur per Magistratus, qua aliqui in carcerem conjecti, alii mox extorres facti sunt: eandem vero severius postea exercu∣it Proconsul ipse, cum Carthaginem venit, ut in aliis etiam civitatibus fieri solebat. Ita in op∣pido cui Superius antistes praefuit, Ninus, Cle∣mentianus, & Florus, qui violentiam Magistra∣tus & populi frementis impetum vicerant, post∣modum cum a pud Proconsulem poenis gravibus excruciarentur, vi tormentorum subacti sunt, ut legimus Epist. quinquagesima sexta. Haec distin∣ctio omnino observanda. quam saepe innuit Cy∣prianus, & de Aurelio aperte his verbis tradit. Parum fuerat sub oculis paucorum, quando extorris siebat, congressum fuisse: meruit & in foro congre∣di clariore virtute; ut post Magistratus etiam Pro∣consulem vinceret, post exilium tor menta superaret. Ceterum quidem hoc ipso mense; sub initio persecutionis, dum multi, confessione facta co∣ram Magistratibus, in carcerem conjecti sunt, plures multo fidem denegabant; de quibus sic conqueritur Cyprianus Libello de Lapsis, Ad pri∣ma statim verba minantis inimici maximus sra∣trum numerus fidem suam prodidit. Etrursus, Quid illi qui a Magistratibus vesper a urgente dilati sunt? Hi autem Lapsi, quibus opponebantur stantes, Christum negabant. Quorum alii etiam idolis sacrificabant, indeque dicti sunt sacrificati; alii vero ne sacrificarent praemium dabant, sed vel actis publicè habitis coram Magistratibus Chri∣stum negabant, vel absentes ut acta fierent man∣dabant, & libello accepto Libellatici dicebantur. Baronius hic miram historiam texit, dum seces∣sui Cypriani haec statim subnectit. Sed & illud nesandum tunc accidit ut ex Clero Carthaginiensi quinque presbyteri desertores 〈◊〉〈◊〉 sese ad per∣sequendos

fideles adjunxerint Magistratibus. Quod si verum esser, utlest per se prorsus in∣credibile, ab omnibus detestandum, omnique verborum copia à Cypriano statim exagi∣tandum fuisset; sed nihil habuit unde haec ex∣culperet, nisi verba quaedam anno sequenti scripta, eaque pessime intellecta, & miserrime detorta.

III. Dum haec Carthagine agerentur, Deci∣us tyrannus infestus Sacerdotibus Dei, Maxi∣minum secutus qui solos Ecclesiarum antisti∣tes ut Evangelicae praedicationis auctores inter∣fici jusserat, S. Fabianum Romae Episcopum su∣stulit. Fabianus autem vicesimo die Januarii (non decimo octavo, ut Blondellus) martyrio coronatus est. Vetus Depositio martyrum, Deci∣mo tertio Kalendas Februarii, Fabiani in Callisti. Vetus Pontificum Catalogus. Fuit temporibus Maximini, Gordiani, & Philippi, a Consulatu Maximini & Africani usque Decio II. & Grato. Passus XIII. Kalend. Februarii, ut recte nuper hunc Catalogum edidit doctissimus Heinsche∣nius. Eundem enim diem & Catalogus secun∣dus ab eo primum editus exhibet, & Martyrolo∣gia agnoicunt. Et ex hoc Catalogi loco non tantum annus & dies obitus, sed & tempus se∣dis recte colligitur. Hinc enim patet Fabianum sedisse annos XIV. dies X. Additur quidem a∣pud Catalogum mensis unus, sed haud recte. Nam idem docet Anterum Fabiani decessorem dormiisse tertio Nonas Januarii Maximino & A∣fricano Coss. At à tertio nonas, hoc est, tertio die Januarii A. D. CCXXXVI. quo illi Con∣sules fuere, ad vicesimum Januarii A. D. CCL. Decio II. & Grato Coss ne unus quidem mensis praeter annos XIV. & dies X. inveniri potest, nedum menses XI. ut hunc Catalogi locum male corrigendo corruptius adhuc edidit Hein∣schenius. Ne{que} sedit Fabianus annos XV. dies IV. ut tradit Annalium conditor. Res ipsa ita brevi∣ter se habere, ex antiquissimis Ecclesiae monu∣mentis deprehenditur. Pontianus Papa exul de∣portatus in insulam nocivam Sardiniam IV. Kal. Octobris, ibi discinctus est A. D. CCXXXV. Se∣vero & Quintiano Coss. Anterus loco ejus ordi∣natus est XI. Kal. Decembris iisdem Coss. & cum sedisset, mense uno, diebus duodecim (ut in secundo Catalogo recte legitur) dormiit III. Nonas Januarii. Maximino & Africano Coss. A. D. CCXXXVI. Ejusdem mensis die undeci∣mo Fabianus ei successit, & cum sedisset annis XIV. diebus X. hoc anno CCL. die vicesimo Januarii martyrio coronatus est. Post obitum S. Fabiani sedes vacat per unius anni, mensium IV. ac dierum XV. spatium, ut ex creatione suc∣cessoris ejus Cornelii infra patebit. Mirum au∣tem est plane quod docet Heinschenius, sedem vacasse mensibus IV. diebus XV. adeoque Cor∣nelium creatum esse circa IV. Junii hujus anni CCL. Cum clare pateat ex literis Cleri Romani (quas ante mensem Augustum non fuisse scrip∣tas constat) post excessum nobilissimae memoriae viri Fabiani nondum Episcopum propter rerum & temporum difficultates constitutum esse. De qua Epistola, scilicet tricesima, loquens Pacia∣nus, nondum Episcopum factum esse Cornelium cum illa scriberetur, docet. Cur igitur Novatia∣nus tuus ne falso quidem adhuc Episcopatu sacerdos, longe antequam Cornelius Romae Episcopus 〈◊〉〈◊〉 antequam sacerdotio ejus invideret haec suasit 〈◊〉〈◊〉 rursum. Adhuc Cornelius, pro quo omnis haec vestra prorupit invidia, Episcopus non erat. Et reveta ad Epistolas Cypriani recte concipiendas & ex∣plicandas, tanta, quantam nos ponimus, Roma∣nae sedis vacatio prorsus necessaria est. Unde perspicitur quam tuto libro Pontificum sides adhiberi possit, qui tradit post obitum Fabram cessasse Episcopatum dies sex.

IV. Mense Februario ineunte, si non exeunte Januario, Moyses presbyter insignis Ecclesiae Romanae cum aliis in carcerem conjectus est. Vetustissimus Catalogus, Post passionem ejus (Fa∣biani) Moyses & Maximus presbyteri, & Nicostra∣tus diaconus comprehensi sunt & in carcerem missi. Neque enim diu post passionem Fabiani hoc contigisse putandum est, quia Cyprianus cos hi∣berno tempore comprehensos esse, & surgentis belli impetus primos immobili robore atque inconcussa stabilitate fregisse declarat. Qum∣etiam Celerinus, cujus avia Celerina, & 〈◊〉〈◊〉 & avunculus Laurentius, & Ignatius diu antea martyrium passi fuerant, Moysi & Maximo fidei & virtutis comes fuit. Qui inter persecutioms initia ferventia cum Imperatore Decio congres∣sus est, (quem Cyprianus ipsum infestationis principem & auctorem, Lucianus ipsum anguem majorem, metatorem Antichristi, tacito nomi∣ne appellat,) & plurima tormenta perpessus, per decem & novem dies custodia carceris septus in nervo ac ferro fuit. Dum autem persecutio Ro∣mae praesente Imperatore severius, Carthagine multo remissius per Magistratus exercebatur, Cyprianus in secessu suo delitescens, cum jam se incolumem sentiret, & eorum etiam quae Car∣thagine agebantur certior factus esset, scripsit ad Clerum suum de disciplina & diligentia sua vice praestanda, ac praecipue de cura pauperum & quiete plebis. Quippe hoc est datum Clero 〈◊〉〈◊〉 cujus primo loco meminit in Epistola vicesi∣ma maxime notabili; & haec est Epistola & no∣bis & Pamelio V. ex tredecim illis quas postea ad Clerum Romanum transmisit, omnino pri∣ma. Paulo post scripsit Epistolam VI. quae apud Pamelium est LXXXI. longe à suo loco, ut opinor, dimota. Missa autem est ad Confessores Carthaginienses, & revera est exhortatio ista quae confessoribus non defuit: cujus mentio fit & qui∣dem secundo loco, in Epist. vicesima à nobis saepe memoranda. Tota enim haec Epistola sexta ni∣hil aliud spirat quàm exhortationem ad mar∣tyrium alacriter subeundum; & est ejus generis prima, antequam tormenta venerunt, scripta, ac praeterea florida est & generalis, qualem pri∣mam fuisse decuit. Sunt etiam alia nec levis momenti argumenta, quae credere nos congunt in secessu sub Decio, non in exilio sub Valeria∣no eam exaratam esse: quaeque, ne nimis leviter à communi sententia recessisse videar, referre non pigebit.

V. Primo Cyprianus, scriptor valde accura∣tus, hac Epistola absentiam suam, ad Confessores iisdem verbis excusat, quibus eandem ad Cle∣rum

suum jamjam excusaverat Epistola priori, & quibus ad eundem postea excusat. Ad Cle∣rum modo dixerat. Et quoniam mihi interesse nunc non permittit loci conditio; ad eundem po∣stea dicit, Vtinam loci & gradus mei conditio per∣mitteret, ut ipse nunc praesens esse possem: ad Confessores hic dicit, Saluto vos optans ipse quo∣que conspectu vestro frui, si me ad vos pervenire loci conditio permitteret. Eandem certe occasionem five rationem absentiae eadem ubique excusandi formula satis indicat; ut eodem fere tempore, & sub iisdem circumstantiistres has Epistolas haud immerito scripsisse videatur. Secundo fatetur Pamelius ex his verbis patere hanc Epistolam aut in secessu aut in exilio scriptam esse, quae etiam per se considerata potius secessum voluntarium, quam exilium coactum & violentum indicant. Cum Curubi exul erat, sententia Proconsulis ut Carthagine praesens esset, non permisit; at in se∣cessu suo nihil praeter conditionem loci, hoc est Carthaginis, quo minus illic tunc praesens esset, impedivit. Perperam enim Pamelius in istis ad Clerum literis locum interpretatur secessum, de quo queri non potuit debuitve: intelligit certe Cyprianus locum in quo praesens esse, & iis inter∣esse & conspectu eorum frui maxime concupivit; sed loci, hoc est Carthaginis, ubi persecutio jam fervebat, & gradus, hoc est, Episcopatus, qui si ipse adesset Gentilium invidiam magis indies provocaret, conditio non permisit. Haec mens Cypriani, hic animus in secessu fuit; aliter pla∣ne se excusat ad Confessores in metallo consti∣tutos cum Curubi in exilio fuit, ubi relegatione & loci praefinitionem & coercionem obtendit Epist. septuagesima sexta. Gloria quidem vestra poscebat, beatissimi ac dilectissimi fratres, ut ad conspectum atque ad complexum vestrum venire ipse deberem, nisi me quoque ob confessionem nominis relegatum praefiniti loci ter mini coercerent. Tertio narratio ipsa de Rogatiano presbytero, quam sententiae nostrae adversari putant, initio hujus persecutio∣nis optime convenit. Nam primus hujusce tur∣bationis impetus à plebe prosectus est, quo tem∣pore ipsum Cyprianum clamore violento fre∣quenter populus flagitavit; & eodem modo in hac Epistola Rogatianus cum Felicissimo fero∣cientis populi impetum excepisse dicitur. His rationibus permotus Epistolam hanc ab extre∣mo exilio Cypriani ad initium secessus revocan∣dam putavi; neque argumentis Pamelii in con∣trarium moveor, quae hic haud dissimulanda duxi.

VI. Primo scripsit Cyprianus in exilio Epi∣stolam ad Martyres in metallo constitutos. Sed eaedem, inquit, Scripturae in hac & illa Epistola ci∣tantur. Ergo utraque in exilio scripta est. Maxi∣me infirma est haec consequentia: Sed & illud unde infertur falsum est. Nam cum in illa ad Martyres Epistola decem loca S. Scripturae re∣spiciat, ex illis unum tantummodo in hac tangit, eumque in alium finem adducit. Alterum ejus argumentum à Baronio explicatur, & dilucide proponitur his verbis, Cyprianus, dum Rogatiani presbyteri tunc passi meminit, plane indicat non praeteritae persecutionis tempore, sed praesentis has a se scriptas fuisse literas. Nam Rogatianum su∣perstitem fuisse allis persecutionibus, ex aliis tunc datis literis satis manifeste apparet. ut & Feli∣cissimum. Illud quidem de Felicissimo addidit Baronius gratis, de quo nihil in aliis Cypriani literis legitur. Rogatianum presbyterum in vi∣vis fuisse postquam persecutio Deciana Cartha∣gine sedata est constat: eum autem martyrio coronatum esse nondum liquet. Sed Rogatiani & Felicissimi una die passorum natalis solennitas in tabulis Ecclesiasticis consignata est VII. Kal. Novembris, inquit Baronius. Illae autem Tabu∣lae Ecclesiasticae nihil aliud sunt quam Martyro∣logium Romanum, & scripta Bedae, Usuardi & Adonis, aliorumque quorum omnium antiquis∣simus est Beda quem reliqui secuti sunt. Cete∣rum Beda has Cypriani literas laudat, & ex illis docet Rogatianum & Felicissumum martyrio coronatos esse. Omnia itaque tandem redeunt ad solam Bedae interpretationem, quam ego in∣certam, imo falsam esse puto. Verba Cypriani haec sunt, Vt sequamini in omnibus Rogatianum Presbyterum, viam vobis adgloriam temporis nostri religiosa virtute & divina dignatione saciontem: qui cum Felicissimo fratre quieto semper & sobrio excipiens ferocientis populi impetum, primum ho∣spitium vobis in carcere praeparavit & metator quodammodo vester nunc quoque vos antecedit. Ex quibus verbis nemo certe colligere potest Feli∣cissimum tunc Martyrem fuisse, quem tantum fratrem vocat Cyprianus, Laicum fuisse indi∣cans, quietum quidem & sobrium, ac praeterea nihil. Quod si martyrium passus tum fuisset Feli∣cissimus nunquam sine laude & insigni titulo eum nominasset. Imo vero neque Rogatianum ip∣sum tunc Martyrem aut defunctum fuisse indi∣cat. Nihil enim aliud dicit-quam presbyterum illum cum fratre primum caeteris Confelloribus hospitium praeparasse, atque adeo metatorem quodammodo eorum fuisse; eundem etiam, eo ipso tempore quo scripsit, viam eis ad glori∣am temporis facere religrosa virtute & divina dignatione, atque iisdem eos adhuc antecedere. Clare igitur ostendit Rogatianum senem adhuc vivere, optimumque se exemplum caeteris Con∣fessoribus praebere, adeoque eum in omnibus se∣quendum docet.

VII. Cum jam haud pauci qui nomen Christi primo confessi sunt in carcerem fuissent conje∣cti, ad quos Cyprianus praedictas literas dede∣rat: alii ob similem coram Magistratibus con∣fessionem extorres potius facti sunt & eorum bona in fiscum redacta, circa hoc tempus, ut patet ex literis de Mappalico, mense Aprili scriptis, Gloriata est nuper quidem Ecclesia, cum confessione perstante suscepta paena est, quae confes∣sores Christi fecit extorres. Quibus verbis & quando facti, & quales essent qui extorres dice∣bantur, ostenditur. Baronius quidem eos a Cy∣priano extorres dictos esse docet, qui ne fidem proderent, relictis omnibus alio commigrabant, five qui, ne Christum negare cogerentur, di∣missis omnibus se subtrahebant; sed aperte fal∣litur: ut ex loco citato constat. Certe Cypria∣no extorres sunt qui nomen Christi coram Ma∣gistratibus libere confessi, patria per cosdem ma∣gistratus expulsi sunt: quae expulsio in poenam

confessionis & irrogata & accepta est, de qua gloriata est, inquit, Ecclesia, propter confessio∣nem praecedentem, & poenam 〈◊〉〈◊〉 subsequen∣tem, non propter secessum aut substractionem sui, aut proscriptionem inde sequentem. Extor∣res enim non minus Confessores erant, quam qui in carcerem conjecti sunt: quod clarissime o∣stendit Cypriani adversus Lapsos pacem praepro∣pere flagitantes. Ep. decima nona Caeterum quam 〈◊〉〈◊〉 est, & ipsis quoque sestinantibus per∣niciosum; ut cum extorres facti & patria pulsi, ac bonis omnibus spoliati nondum ad Ecclesiam redie∣rint, quidam de Lapsis Confessores ipsos praevenire, & ante ad Ecclesiam introire festinent. Idem etiam clare illustrat exemplo Aurelii, quod ante teti∣gimus, Gemino hic agone certavit, bis confessus, & his confessionis suae victoria gloriosus: & quando vicit in cursu factus extorris, & cum denuo certa∣mine fortiore pugnavit. Extorres igitur erant non qui, ne Christum negarent, se subtrahebant, sed qui apud magistratus Christum libere pro∣fessi, in poenam confessionis per eosdem patria pulsi sunt quales erant Aurelius, Statis, & Seve∣rianus, aliique qui Carthagine pulsi Romam pro∣fecti sunt, quos Celerinus nobilis Confessor col∣legas suos, & confessores, & extorres vocat.

VIII. Mense Martio ineunte, rursus ad Cle∣rum suum Epistolam scribit Cyprianus, quae qui∣dem Pamelio est XXXVI. nobis autem VII. in qua rursus se incolumem esse prositetur, rursus∣que de cura pauperum, etiam peregrinorum, & quiete plebis agit: & cum summa communis per clericos distributa jam desicere potuerit, quan∣titatem suam pauperibus offert, & ne illa statim desiciat supplet, & quod nihil novi adhuc con∣tigerit, ut opinor, nihil his addit. Has literas respicit non minus quam priores Epist. vicesima quae consilii Clero dati mentionem facit, easdem∣que manifeste respicit Ep. decima quarta. Circa idem tempus acceptis Cleri Romani literis, tum ad se proprie tum ad Clerum suum datis, utris∣que statim respondet; estque haec Epistola IX. cui immediate praeponitur illa Cleri Romani ad Clerum Carthaginiensem; quia hoc solenne est, ut literae ad quas respondetur suis responsis praesigantur. Literae autem ad ipsum Cypria∣num datae desiderantur; quas Rigaltius a Clero Romano scriptas putat ante Cypriani secessum, & ante persecutionem in Africa ortam. Sed fa∣cile refellitur, cum illae missae sint per Clemen∣tium à quo didicerat Clerus Romanus, qui eas exaravit, jam ante secessisse Cyprianum; idem∣que Clerus simul testetur, non à se missum esse Clementium ad Clerum Carthaginiensem, sed e contrario, Didicimus, inquit, secessisse benedi∣ctum Papam Cyprianum a Clementio subdiacono qui a vobis ad nos venit. Etilla igitur ad Cyprianum, quae non extat Epistola, & haec ad Clerum Carthaginiensem, quae à Morelio primum edita est, per eundem Clementium a Clero Romano uno & codem tempore missae sunt, iisque una & cadem Epistola respondit Cyprianus, & u∣tramque se ab eodem Clementio accepisse te∣status est. Certe eodem fere tempore & Romae & Carthagine orta est persecutio Deciana; & cirea idem tempus Fabianus Romae passus est, & Carthagine secessit Cyprianus, ut totius histo∣riae series testatur. Lombertus quidem recte u∣tramque Epistolam simul missam esse ammad∣vertit; sed cum tertiam à Celerino per eundem Clementium ad Lucianum missam esse putet, ejus sententiam nullo modo probare possum, ut mox dicetur, ubi de tempore, quo scripsit Cele∣rinus ille, plenius agetur.

IX. Sub initio Aprilis, ut videtur, Proconsal Africae, quisquis ille fuit, venit Carthaginem: cujus adventu duobus modis persecutio, hacte∣nus per Magistratus exercita, valde exacerbata est. Nam primo hoc potissimum tempore ad tormenta ventum est; & qui coram Proconsule Christianos se professi sunt, non jam extorres fie∣bant, sed vel statim tormentis subjiciebantur, vel carceribus inclusi sunt ut mox torquerentur, vel morte crudelissima afficiebantur. Dum cor∣pora Martyrum nunc slagella scinderent, 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 fustes, nunc equuleus extenderer, nunc ungula essoderet, nunc flamma torreret. Tunc Saturninus in poena ungularum 〈◊〉〈◊〉 confessus est, & mox Romam petiit. Secundo Proconsul Confessores in carceribus constitutos gravius multo vexandos esse decrevit. Hoc ad Celerinum literis suis indicat postea Lucianu; cum jussi sumus, inquiens, secundum proeceptum Imperatoris fame & siti necari. Decimo sexto hu∣jus mensis coram Proconsule cruciatus est Map∣palicus, & decimoseptimo die martyrio corom∣tus, ut Martyrologia testantur, & quidem cum sociis circa idem tempus passis. Nam qui ex illis in mensem Februarium à Martyrologis con∣jiciuntur, eos alieno loco positos esse, ut plerum∣que fit, ex ipso Cypriano facile cognoscitur. Post martyrium Mappalici statim literas ad Martyre; & Confessores dedit Cyprianus (ut ex eo patet, quod ipsis tanquam documentum praesens 〈◊〉〈◊〉 commendavit;) optans & exhortans ut istum beatissimum martyrem comitesque in side stabiles sectarentur. Et haec est Epistola X. Scripsit etiam ad Clericos De precando 〈◊〉〈◊〉 Epistolam XI. quae tempus ipsum quo scripta est pluribus indicat: ut ubi inquit, tormen∣ta venerunt, ut de re recenti: & loquitor de praesentis pressurae conflictatione, ut antea de prae∣sente praelio; eosque ad quos scribit, 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 docet inter plangentium ruinas, & 〈◊〉〈◊〉 re∣liquias, ut matrem Ecclesiam ante deseripserat plangentem ruinas & funera plurimorum, Quae omnia eidem tempori & rerum statui plane con∣veniunt. Quamobrem nullo modo viro docto qui nuper hanc Epistolam in annum sequentem re∣jecit, assentiri possum; praesertim cum ipse Cyprianus Epist. vicesima sub aestate hujus anni certissime scripta, harum literarum mentionem clare faciat; Nec universae fraternitati ad 〈◊〉〈◊〉 Dei misericordiam allocutio & 〈◊〉〈◊〉 no∣stra desuit. Nam quamvis ad Clericos scriptae sint, ut titulus praesert, & observavit Augusti∣nus: Cyprianus tamen illis in mandatis 〈◊〉〈◊〉 ut universae fraternitati communicarentur. 〈◊〉〈◊〉 enim eos alloquitur, Nec ipsi utique apud 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 Epislolam teneatis occultam, sed legendam 〈◊〉〈◊〉 suggeratis; & gravem addit comminatioms sen∣tentiam, Intercipere 〈◊〉〈◊〉 quibus nos 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉

& instruere dignatur, ejus est qui admoneri & instrui fratrem suum nolit. Hoc igitur tem∣pore scriptam esse Epistolam XI. arbitror, cum Baronio: qui tamen cum putat hinc de∣monstrari posse Decium annum tantummodo unum ac menses tres imperasse, idque ex sede adhuc vacante, & morula praedicta, post quam pax ventura erat, fugit eum omnino ratio; nam decem mensibus, antequam haec Epistola scripta est, Decius purpuram sumserat, & an∣num integrum postquam scripta est, sedes vaca∣vit, & Cornelius Romae sedit diu ante necem Decii. Neque vero pax illa, quae post morulam ventura erat, de statu illo Ecclesiae qui post mortem Decii contigit, intelligenda est; sed de sedata persecutione, quae haud diu post secuta est; quam pacem ipse Cyprianus alibi appellat, qui visionem suam optime interpretari po∣tuit.

X. Mense Maio Cyprianus, qui jam binas literas de iis qui tormenta passi sunt scripserat, scribit ad Clerum suum de Confessoribus, qui sub Proconsule in carceribus gravius vexati sunt, Epist. XII. quae Pamelio est XXXVII. sed mul∣to rectius à Baronio & Lomberto ad haec tem∣pora refertur. Mandat enim ut corporibus om∣nium qui etsi torti non sunt in carcere tamen glorioso exitu mortis excedunt, impertiatur & vigilantia & cura propensior. Monet etiam ut dies eorum quibus excedunt annotarentur, ut eorum commemorationes inter memorias Mar∣tyrum celebrari possent. Quae duo satis osten∣dunt hanc Epistolam tum scriptam esse, cum jam in carcere plures mortui essent, & quo∣tidie morerentur: quod tempus Luciani literae adCelerinum satis indicant. Pamelius ipse fate∣tur in quatuor MSS. exemplaribus tredecim Episto∣larum, quarum sit mentio Epistola vicesima descrip∣tum reperiri, in quo haec primo loco posita est; sed hanc earum numero exemit, quasi nullum locum habere inter tredecim potuerit, quia pri non erat. Circa hoc tempus, ut videtur, Pro∣consul sanguine Martyrum satiatus Carthagi∣nem reliquit, ut in aliis potius civitatibus Chri∣stianos paulo mitius persequeretur. Certe ab hoc illius discessu persecutio multo mitius in∣dies per Magistratus Carthagine exercita est. Nam post haec tempora ut de Proconsule, ita de tormentis, aut vexatione in carcere nulla mentio sit. Imo statim extorres nonnulli minus constantes praepropere reversi sunt, & cum aliis aliquibus Confessoribus carcere jam liberatis nimis sibi indulserunt, & Lapsi nimiam licentiam arrogarunt; de quibus omnibus posteriores sanctissimi Antistitis literae queruntur. Caete∣rum Cyprianus mense Maio jam affecto iterum ad Confessores literas dat post eas quas jampri∣dem scripserat verbis exultantibus congratulatus, hoc est, post Epistola 〈◊〉〈◊〉 decimam, quae sic incipit, (Exulto laetus & gratulor, sortissimi ac beatissimi fraters) quamque periisse Pamelius, Baronius & Lombertus frustra suspicati sunt. Tres enim Epistolas à se ad Confessores ante illam in causa Lapsorum scriptas satis aperte indicat Epistola vicesima; primam ante tormenta, quae sexta est, secundam inter tormenta, quae decima est; tertiam post gravem vexationem carceris, post paucorum extorrium reditum, quae haec XIII. est, & inter tredecim una. Unde Moyses & Maximus, visis tredecim Epistolis ad Clerum Romanum missis, Cyprianum maxime lauda∣runt, quod literis Confessores freouenter corrobo∣rasset. Nullo igitur modo viro docto assentiri possum, qui nuper hanc Epistolam ad annum se∣quentem relegavit; cum ad eam clare alludat Epistola vicesima his verbis, Nec extorribus quan∣do oportuit objurgatio defuit. Nam his ipsis literis Confessores jubet quosdam numerum suum in∣ficientes objurgare, inter quos ille numeratur, qui in eam patriam unde extorris factus est regre∣ditur, ut deprehensus non jam quasi Christianus, sed quasi nocens pereat. Haec certe extorrium ob∣jurgatio fuit, quando oportuit, hoc est, non quan∣do extorres facti sunt & patria pulsi, tunc enim laude digni erant, & à Cypriano maxime lauda∣ti sunt; sed quando immaturo tempore regressi legum sententiae temere se obnoxios reddide∣runt. Frustra igitur vir idem doctus, Epistolam quandam à Cypriano ad Extorres proprie da∣tam esse, & cum aliis periisse tradit.

XI. Mense Junio ineunte, cum accepisset à quatuor compresbyteris suis literas, quae illi minime, ut conjicio, placebant, optimus Anti∣stes ad Clerum suum scribit Epistolam XIV. artificiosam plane & pungentem. Nam primo dolorem suum exprimens ob tempestatem nu∣per infestam, quae non tantum plebem ex maxima parte prostraverat, sed & Cleri por∣tionem sua strage perstrinxerat, & praesenti∣am suam, quae mitiori tempore expectari po∣tuit, quamque circa Ecclesiae gubernacula uti∣litas communis exposcebat, solius Tertulli con∣silio, qui ad ipsum saepius scripserat, excusans, curam non tantum pauperum, sed & Confesso∣rum, qui è carcere jam prodierant eis commen∣dat. Tum vero Confessores ipsos objurgat & cor∣ripit, non tantum propter pravos & malos mo∣res, sed etiam quod quosdam audisset improbe & insolenter discurrere ad ineptias vel ad di∣scordias vacare. Unde Lapsorum petulantiam jam se sensisse indicat. Neque dubitandum est quin quatuor presbyteri, Donatus, Fortunatus, Novatus, & Gordius de recipiendis Lapsis ad eum scripserint, ad quod solum se rescribere nihil potuisse profitetur. Haec, ut opinor, controver∣siae de Lapsis origo fuit, quae ei postea maximam molestiam creavit. Nam hoc ipso mense, cum Lapsi exambirent ad Martyres passim, Confesso∣res quoque importuna & presbyteri aliqui, (quatuor ut puto, illi superius nominati) Lapsis nondum poenitentia acta, nondum exomologesi facta, Eucharistiam darent; statim tres Epistolas scripsit, ut ipse Epistola vicesima testatur, pri∣mam ad Confessores, quae est XV. secun∣dam ad Clerum, quae est XVI. tertiam ad plebem, quae est XVII. Hic enim ordo ser∣vandus fuit, quem Auctor ipse servavit; quamvis has tres Epistolas eodem tempore missas fuisse appareat. Quibus omnibus ma∣xime contendit, ne paxulli Lapso daretur, an∣tequam mater Ecclesia pacem a misericordia

Dei prior sumeret. Sed postea Cyprianus, cum secum reputasset aestatem jam coepisse, quod tempus insumitatibus assiduis & gravibus eam gentem infestare solebat; paululum recessit à faveritate prioris sententiae, & ad Clerum su∣um Epistolam scripsit XVIII. mense hoc Junio exeunte, statim post solstitium aesti∣vum, quod ea aetate 23. Junii contigit. Hoc autem tempus aestatis jam coeptae diligenter no∣tandum est, utpote tum ad priores, tum ad poste∣riores hujus anni literas recto ordine disponen∣das maxime utile. Nam & optime convenit cum tempore martyrii S. Fabiani mense Ja∣nuario passi, & Mappalici mense Aprili, & re∣liqua interstitia mire illustrat. Neque aliud fundamentum per menstrua spatia Cypriani li∣teras digerendi, certius reperiri potuit. Hac igitur infestae anni tempestatis occasione arrep∣ta, cum proculdubio & Lapsi, & Presbyteri illis saventes, consilium sibi datum à Clero Roma∣no contra sententiam Cypriani urgerent, ipse temperamentum hisce literis proposuit, consilio Cleri Romani maxine accommodatum, quod tribus partibus constat. Primo, ut Lapsi incom∣modo aliquo & insirmitatis periculo occupati, non expectata Episcopi praesentia, apud pers∣byterum quemcunque vel etiam diaconum ex∣omologesin facere pussent, & pacem accipere: Secundo, ut alii etiam Lapsi praesentia Cleri foverentur & solatio focillarentur, & ad ve∣ram poenitentiam perducerentur. Tertio, ut Catechumeni sive Audientes, adprehensi insir∣mitate, sive periculo praeventi, non destitueren∣tur quo minus misericordiam Domini consequi possent. Quae omnia literis Cleri Romani maxi∣me conformia sunt, & ad praesentis temporis circumstantias à Cypriano prudentissime ac∣commodata.

XII. Mense Julio ineunte, Presbyteri & Dia∣coni Carthaginienses, cum ad literas Antistitis sui nihil adhuc rescripsissent, negligentiae tantae Epistola priori merito accusati, literis se suis ad Cyprianum datis excusant quae non extant; quibus ille statim respondit Epistola XIX. Et cum illi signisicassent, quosdam adbuc com∣municationem accipiendam festinanter urgere, & in bac re formam dari desiderassent, stan∣dum sententiae suae putavit, neque ab iis, quae proximis literis ad hanc rem satis plene scrip∣serat, ullatenus recedendum. Quam constan∣tiam & observandam, & literis ad Antonianum dignam repetitione duxit. Cumque Cyprianus tredecim jam Epistolas ad Carthaginienses è se∣cessu suo dedisset in quibus rerum omnium ad Ecclesiae suae tempora sane dissicillima pertinen∣tium curam ostendisset, tempus jam advenisse ratus est, quo se suaque Clero Romano facile probare posset. Quamobrem nunc tandem, non tantum secessum suum excusat, quem no∣tasse Clerus Romanus literis ad Clerum Cart a∣giniensem scriptis videbatur; sed sinistris etiam rumoribus, quos adversarii sui & Lapsorum 〈◊〉〈◊〉 proculdubio Romae spargendos curave∣rant, per Epistolam XX. occurrit, ut ex hoc 〈◊〉〈◊〉 patet; Quoniam comperi, sratres 〈◊〉〈◊〉 minus simpliciter & minus sideliter vobis renunciari, quae bic a nobis gesta sunt & 〈◊〉〈◊〉 necessarium duxi has ad vos literas facere, 〈◊〉〈◊〉 vobis actus nostri, ac disciplinae & diligentiae 〈◊〉〈◊〉 redderetur. Quae enim à Cypriano jam 〈◊〉〈◊〉 fuerant, & adhuc gerebantur, non 〈◊〉〈◊〉 male Romanis renunciari, antequam illi primam Epistolam scripserunt. Tune e∣nim tantum illis innotuit Cyprianum 〈◊〉〈◊〉 & quid Carthagine ageret Clerus, absen∣te Episcopo, aut Episcopus ipse in secessu 〈◊〉〈◊〉, nondum noverant; ideoque eos illis literis 〈◊〉〈◊〉 sui tantummodo admonent, & quid ab 〈◊〉〈◊〉 Romae, sede vacante, factum fuerat, 〈◊〉〈◊〉 dunt, suum illis exemplum proponentes. Qua∣re ut sinistram de se famam Romae sparsam 〈◊〉〈◊〉 Cyprianus, tredecim Epistolas ad Clerum Romanum transinisit, quas è secessu ad Clerum & Confessores & Plebem suam intra 〈◊〉〈◊〉 dederat, & breviter earum argumenta hac una Epistola tetigit; unde illae à 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 dignosci & à reliquis distingui potuerunt. Ha∣rum tredecim Epistolarum decem congessia Pa∣melius & huic praesixit: illis unam addidit Ba∣ronius: ex illis octo tantum agnoscit Lomber∣tus. Ego vero non dubito quin tredecim 〈◊〉〈◊〉 omnes à nobis sint repertae, & secundum 〈◊〉〈◊〉 tem∣pora dispositae, & huic recte praesixae. Quineti∣am puto eas omnes ideo conservatas 〈◊〉〈◊〉 cum haud paucae perierint, quod in unum 〈◊〉〈◊〉 collectae & ad Clerum Romanum trans∣missae, tum Romae, tum Carthagine ab 〈◊〉〈◊〉 legerentur. Antequam autem hae literae Ro∣mam pervenerunt, Clerus Romanus ad Clerum Carthaginiensem, Moyses & reliqui Confessores Romani ad Confessores Carthagine constituto; literas dederant, quae non extant, earum tamen argumenta 〈◊〉〈◊〉 sunt. Nam ut Cyprianus ipse testatur, in illis Evangelii plenus vigor & disciplina robusta legis dominicae 〈◊〉〈◊〉 Ut Clerus Romanus proximis literis 〈◊〉〈◊〉 in illis sententiam dilucida expositinoe 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 de libellaticis & sacrificatis; ne 〈◊〉〈◊〉 nimis remedia utique non profutura 〈◊〉〈◊〉 Et Confessorum literas suis conspirasse indicat qui severitatem Evangelicae disciplinae pro∣tulerunt, & illicitas petitiones ab Ecclesie 〈◊〉〈◊〉 revocarunt. Haec as Clerum 〈◊〉〈◊〉 Clero & Confessoribus Romanis tam opportune scripta Cyprianum laborantem & contra 〈◊〉〈◊〉 impetum totis sidei viribus resistentem 〈◊〉〈◊〉 adjuvabant.

XIII. Jam enim literae Luciani Confessers prodierant, quae Lapsis universis pacem dede∣rant, & non tantum Cypriano, sed & in 〈◊〉〈◊〉 provincia per aliquot civitates 〈◊〉〈◊〉 magnam molestiam creaverant. Quod ne la∣teret Clerum Romanum, quem ex literis proxi∣mè datis in eadem secum fuisse sententia perce∣perat, ad eum scripsit Epist. vicesimam septi∣mam mense Augusto ineunte, eique subjunxit ipsas Luciani Literas, cum quinque aliis 〈◊〉〈◊〉 ad eandem rem pertinentibus, quas omnes ad sua tempora deduximus, & vicesimae 〈◊〉〈◊〉 praesigendas curavimas. Nam inter has sex I∣pistolas illa Celerini ad Lucianum primo loco scripta est, circa fiuem Aprilis, ut opinor. 〈◊〉〈◊〉

doctus eam missam fuisse putat simul cum literis Cleri Romani ad Cyprianum de excessu Fabia∣ni per Clementium; sed ei assentiri non possum. Illae enim sine dubio missae sunt haud diu post martyrium Fabiani, qui vicesimo die Januarii passus est: & Cyprianus in responso suo fatetur rumorem tantum in Africa de ejus excessu in∣certum fuisse, antequam eas literas accepit. Missas igitur fuisse literas illas per Clementium mense Februario fateamur necesse est. Apparet autem Celerinum non nisi post Pascha literas su∣as ad Lucianum dedisse. In illis enim ipse sig∣nificat se, in laetitia Paschae flevisse die & nocte, in cilicio & cinere lacrymabundum dies exegisse, qui certe dies diem Paschatis sequebantur. Quin∣etiam sexaginta Confessores Carthagine extorres Romam jam venerant, quibus omnibus Nume∣ria & Candida, (quae circa Pascha lapsae fuerant) ut poenitentiam suam per opera exprimerent, aliquandiu jam ministraverant. Imo non tan∣tum Montanus de carcere, sed & Saturninus (qui in poena ungularum fortiter Carthagine con∣fessus fuerat) jam Romam pervenerat. Et Nu∣meriae & Candidae utpote lapsarum, & jam poe∣nitentium, causa in presbyterio Romano audita fuerat, antequam Celerinus scripsit. Quippe haec occasio scribendi fuit, ut illis sub poeniten∣tia Romae constitutis atque detentis à Confes∣soribus Carthagine peccata remitterentur.

XIV. Observandum enim est haec omnia Romae facta esse, & Celerinum inde has literas misisse; quamvis Rosweydus vir sane doctus dixerit rationes non deesse, quibus ostendatur Celerinum Romae non scripsisse. Quaenam ra∣tiones illi fuerint nescio: ego certe nullam vi∣deo. Exploratum enim est Lucianum, ad quem Celerinus scripsit, Carthagine tunc fuisse: Cele∣rinum autem Romae primo cum ipso Decio fortiter congressum esse. Qui se tantum audi∣visse dicit Lucianum penes Magistratus, hoc est, Carthagine, esse confessum; eumque de operibus Numeriae & Candidae, quae secum erant, audi∣turum spondet. Qui earum causam jam audi∣tam fuisse docet: & Praepositos praeoepisse tan∣tisper eas sic esse, donec Episcopus constituatur: quod de sede Romae vacante necessario intelligi∣tur. Qui Numeriam & Candidam tradit Con∣fessores in Vrbem levavisse, qua voce Romam ipsam indicari norunt eruditi. Qui denique scribit Etecusam ascendisse usque ad Triaanfa∣cta, sive Tria Fata, quod nomen loci erat in foro Romano, Procopius Gothicorum libro pri∣mo de Jano, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Anastasius de Honorio Papa, Fecit Eccle∣siam beato Adriano (vel Aeriano) Martyri in tri∣bus fatis. I dem ejusdem loci bis in Adriano me∣minit. Neque mirum est in Cypriano Trian∣facta legi, cum etiam apud Anastasium pro Tri∣bus satis, MSS. aliqui Tribus factis repraesentent. Quamobrem constat Epostolam Celerini Roma ad Lucianum scriptam esse; &, ut arbitror, sub sinem Aprilis vel initio Maii: cui respondit Lucianus mense Maio jam affecto; post exces∣sum omnium Martyrum, quorum ipse memi∣nit; & quidem tredecim diebus post mortem corum, qui in carcere desuncti sunt. Nam Vir doctus, qui eum respondisse autumat pridie martyrii Mappalici, quia meminit Mappalici in quaestione quasi mandantis ut pax daretur Numeriae & Candidae, supponit Celerinum id dixisse quod nequaquam dixit. Mappalicum scilicet mandasse nominatim ut Numeriae & Candidae pax daretur. Cum Mappalicus tantum domestica pietate commotus, matri suae & sorori, quae lapsae fuerant, mandaverit pacem dari ut Cy∣prianus ipse testatur. Et quidem Pauli nomine praecipue utebatur Lucianus; ne{que} Paulum puto Numeriam aut Candidam nominasse: nam his literis nihil aliud petit ipse Lucianus, quam ut pacem habeant secundum praeceptum Pauli non tantum hae, sed & quaecunque ad animum suum pertinere noscebantur.

XV. Lucianus etiam paulo post, mense Julio, cum Cyprianus tum ad Confessores, tum ad Cle∣rum, tum ad plebem scripsisset nemim lapso pacem dandam esse, antequam à Deo pax da∣retur Ecclesiae, & postquam eas literas ad Clerum Romanum transmiserat, scripsit ad ipsum Cy∣prianum literas, universorum Confessorum, qui adhuc supererant nomine, se universis pacem de∣disse, de quibus apud eum ratio constiterit quid post commissum egerint, & ab eo postulavit, ut haec forma per eum aliis Episcopis innotesceret; quae res ei majorem conflavit invidiam, & in provincia per aliquot civitates in Praepositos impetus multitudinum inde factus est. Haud diu post Caldonius, qui non temere pacein dan∣dam putavit, literis suis Cyprianum consuluit quid in eorum causa facere oporteret. qui pri∣mo sacrisicaverant, & iterum tentati ac pro confessione nominis extorres facti pacem pete∣bant. Cui rescripsit, lapsis illis impertiendam esse pacem Epistola XXV. eique adjun∣xit quinque Epistolas de hoc negotio ad suos datas, quas ante ad Clerum Romanum, & ad aliquot Episcopos suae provinciae transmiserat. Tum vero Clerum suum harum rerum certio∣rem facit, legisse se literas Luciani sub universo∣rum Confessorum nomine scriptas, instandum tamen esse Epistolis ad eos proxime factis: ac∣cepisse se etiam literas à Caldonio collega suo, eique rescripsisse, & utriusque Epistolae exemplum huic XXVI. adjunxisse; Deni∣que scripsit Epistolam XXVII. mense Au∣gusto ineunte, ad Clerum Romanum, ut ante ante diximus. Scripsit etiam eodem tempore ad Moysen & Maximum reliquosque Confessores Romae in carcere constitutos Epistolam XXVIII. Et haec est prima à Cypriano ad eos Confessores scripta, ut ex ipso initio patet, Gloriam fidei & virtutis vestrae, fortissimi ac bea∣tissimi fratres, jampridem de opinone cognoveram, quod notandum suit contra ordinem Pamelii, qui huic aliam, diu post exaratam, manifesto er∣rore praeposuit. De his literis ipse ad Antonia∣num sic loquitur, Quod etiam Romam ad Clerum tunc adbuc sine Episcopo agentem, & ad Confesso∣res Maximum presbyterum, & caeteros in custodia constitutos, nunc in Ecclesia cum Cornelio junctos plenissime scripsi. Ut autem hae literae solenni∣ter, juxta morem Ecclesiae, mitterentnr; Cypri∣anus

fecit Lectorem Saturum & Hypodiaconum Optatum Confessorem, easque per eosdem misit; cujus rei statim Clerum suum certiorem facit Epistola XXIX. Et haec vera est secundae Epi∣stolarum Sylloges ratio.

XVI. Mense Augusto exeunte, Clerus Roma∣nus scribit ad Cyprianum literas, non quidem illas quas voluit Pamelius, sed quas primo Baro∣nius, & post eum Lombertus suo loco recte resti∣tuit. Haec autem est Epistola X X X. post li∣teras de Fabiani martyrio prima à Clero Ro∣mano ad Cyprianum proprie data, ut ex ipsa patet, & ex mentione literarum Cypriani ad se cum excusatione facta, & earum etiam quae ad Confessores Romanos eodem tempore scriptae sunt & missae per Saturum & Optatum. Illae enim, quas male praetulit Pamelius, respondent ad li∣teras missas postea per Fortunatum. Et miror equidem doctissimum Valefium affirmare potu∣isse scriptam esse hanc Epistolam, cum jam Moyses annum in carcere exegisset: idque ex Cypriani Epistolis ad Moysen prius datis aperte colligi. Nam una tantum Epistola ante hanc à Cypriano ad Moysen data est; & illa, quae annui spatii mentionem facit, diu post hanc scripta est. Sunt autem hae Cleri Romani literae prae∣clare scriptae, & literis ipsius Cypriani pene ae∣quandae; ex quibus de ingenio & eloquentia Novatiani judicium ferri potest. Ille enim hanc Epistolam exaravit, ut patet ex ipso Cy∣priano ad Antonianum; dum recitatis ha∣rum literarum ipsissimis verbis subjungit, Ad∣ditum est etiam, Novatiano tunc scribente, & quod scripserat sua voce recitante, & presbytero Moyse, tunc adhuc Confessore, nunc etiam Martyre subscri∣bente, ut Lapsis infirmis & in exitu constitutis pax daretur. Ita haec verba exposuit optimus hujus Antistitis interpres S. Pacianus Ep. 3. ut in Prae∣fatione diximus. Huic autem Epistolae subjectae erant literae, quas Clerus Romanus in Siciliam quoque miserat, quae desiderantur. Adjecerunt etiam Confessores Romani literas suas, eas∣que per Saturum & Optatum eodem tempo∣re miserunt. Et est haec Epistola XXXI. pri∣mo loco à Confessoribus ad Cyprianum scrip∣ta, ut ex ipsa satis aperte patet. Ne quis autem miretur, cut tam sero Clerus & Confessores Romani ad Cyprianum rescripserint; notan∣dum est, Clerum Romanum, cum jam quid in Africa circa causam Lapsorum actum fuerat, à Cypriano didicissent, eidem negotio curam maximam adhibuisse. Nam ipsi diu & quidem multi, cum quibusdam Episcopis vicinis, & quos ex aliis provinciis longe positis persecutionis isti∣us ardor ejecerat, consilium inierant, tempera∣mentum quaerentes, & anxie curantes, ut nec pronam suam improbi homines laudarent fa∣cilitatem; nec vere poenitentes accusarent quasiduram crudelitatem.

XVII. Cyprianus his literis mense Septembri acceptis statim ad Clerum suum scribit, iisque tum suarum tum illorum literarum exemple transmittit, & mandat ut omnibus facultatem transcriptionis concederent; unde factum est ut literae à Novatiano scriptae per totum mun∣dum missae, & in notitiam omnibus Ecclesiis & universis fratribus perlatae essent. Non, quod tantam in sede Petri inesse auctoritatem omnes in∣telligerent, ut universus longe lateque diffusus Ca∣tholicus Orbis sibi servandum esse indubitatum 〈◊〉〈◊〉, quod sciret a Petri cathedra 〈◊〉〈◊〉, 〈◊〉〈◊〉 pro more suo loquitur Illust. Cardinalis, nec 〈◊〉〈◊〉 minus feliciter, quam cum de nostro An∣tistite agitur. Hoc enim ideo tantum 〈◊〉〈◊〉 Novatiano scriptis contigit, quia earum, ut & trium reliquarum, exempla transcripta & ad alias plures Ecclesias missa erant. Nec in alium finem illa missa sunt, quam ut in Ecelesiarum 〈◊〉〈◊〉 quoquo modo interim componendo servaretur una fidei consensio, ut Cyprianus ipse testatur. Vidit haec, opinor, acutissimus Cardinalis, ideoque hanc Epistolam XXXII. ab illis de quibus diximus literis, & à Clero & à Moyse datis disjunxit, ac posterioribus à solo Clero scriptis & per Fortunatum redditis male subjun it: & plane contra mentem Cypriani, qui hoc 〈◊〉〈◊〉 loco quatuor Epistolarum diserte meminit, dua∣rum à se, duarum etiam à Clero & Confessori∣bus Romanis datarum, & omnes per Saturum missas fuisse indicat: unde Lombertus hanc Epistolam recte huic loco restituendam esse cen∣suit. Interim Cyprianus duas à diversis lapsis, his quidem quietis & verecundis, illis autem temerariis & arrogantibus Epistolas acceperat, quae desiderantur, sed earum argumenta no∣scuntur: nam arrogantibus statim respondit Epistola X X X I I I. ut singulorum nomina ad se transmitterentur, postulans. Ceterum eo∣dem fere tempore contigit, ut Gaius Diddensis, Presbyter & Diaconus ejus frequenter cum Lap∣sis communicarent & eorum oblationes offer∣rent, & ab Episcopis moniti non desisterent; un∣de Clerus Carthaginiensis consilio Episcoporum, qui praesentes erant, eis non communicandum esse censuit. De qua re Cyprianus certior factus, scribit Epistolam XXXIV. ad Clerum fuum eorum sententiam confirmans, & ut idem in po∣sterum fieret mandans.

XVIII. Mense Octobri ineunte, ne quid late∣ret Clerum Romanum, quod à se in causa La∣psorum, qua tantopere omnes Ecclesiae pre∣mebantur, gestum fuerat, Cyprianus 〈◊〉〈◊〉 Epistolam XXXV. eamque per 〈◊〉〈◊〉. hypodiaconum Romam mittit, simulque exemplum literarum Lapsorum petulantium cum responso suo, & literarum suarum de 〈◊〉〈◊〉 Diddensi transmittit: ut esset ipsis circa 〈◊〉〈◊〉 Ecclesiasticae administrationis commune consilium. Et per eundem Fortunatum de Privato Lambesitano, Episcopo quidem, sed haeretico, eos monuit. Mense Octobri exeunte. Clerus Romanus literis Cypriani per Fortuna∣tum redditis respondet Epistola XXXVI. Lapsorum petulantiam condemnantes, & il∣lius vigorem laudantes, significantesque de Privato haeretico nihil metuendum esse, cum ipsi antehac vexillarium ejus (non Felicissimum, ut male conjicit Pamelius, sed nescio quem Diaconum ejus) subrepere conatum 〈◊〉〈◊〉.

XIX. Mense Novembri nobilis Confessor Ce∣lerinus Roma venit Carthaginem, & Cyprianum

In secessu adit. Cui Moysis reliquorumque Con∣fessorum affectus repraesentat, deque 〈◊〉〈◊〉 dulciter 〈◊〉〈◊〉 saepe loquitur. Cyprianus autem hisce ser∣monibus intime permotus scribit ad eos Episto∣lam XXXVII. circa finem hujus mensis, ut apparet. Constat enim Moysen aliosque vel exeunte Januario, vel Februario ineunte, post 〈◊〉〈◊〉 Fabiani, hieme adhuc saeviente, in carcerem fuisse conjectos; ibique jam revertentis anni volubilem circulum transgressos esse, ut ipse loquitur. Annum circuli 〈◊〉〈◊〉 per quatuor 〈◊〉〈◊〉 describens atque definiens; scripsit igitur jam affecto mense Novembri. Circa idem tempus in Africa sedata est persecutio, ut patet ex ipso Cypriano, qui testatur Aurelium auspicatum esse pacem, dum dedicat Lectio∣nem. Neque Baronius debuit primum pacis ra∣dium in annum sequentem ante Paschae tempus referre, aut bellum sub Decio contra barbaros in Africa comminisci. Satis enim est ad hanc se∣dationem persecutionis in hac provincia hoc tempore statuendam, finem jam annui Procon∣sulatus appropinquasse, novum Proconsulem mox in provinciam adventurum esse, satis san∣guinis ab eo, qui decessurus erat, haustum jam fu∣isse. Quae ratio sedandae persecutionis valere Romae non potuit, ubi non tantuni Imperator ipse praesens fuit, sed & persecutioni praefecti in urbe insistebant. Hoc radio pacis jam apparente, veniunt ad Cyprianum in secessu suo Episcopi nonnulli, tempere ad ordinationem Clericorum accommodatissimo, unde & eorum, ut Colle∣garum, opera usus est.

XX. Quocirca mense Decembri ineunte, Cy∣prianus cum Collegis suis, inconsulto Clero suo, Aurelium Confessorem ordinavit Lectorem, & quidem, ut opinor, ipsis Calendis Decembribus; nam, ut ipse, refert, quoniam semper gaudium pro∣perat, nec potest moras ferre laetitia. Dominico le∣git Aurelius. Hoc autem A. D. CCL. Cyclo So∣lis 7. Dominicali litera F. primus Decembri s dies Dominicus fuit. Ipse proinde Clerum su∣um hujus ordinationis certiorem facit Epistola XXXVIII. Eodem die etiam Lector fue∣rat ordinandus ex sententia Cypriani & Collega∣rum, Celerinus Confessor illustris qui nuper Roma venerat: Sed ille consentire dubitavit Ecclesiae, donec Dei ipsius admonitu & hortatu in visione per noctem compulsus est ne negaret. Tunc igitur & ille ordinatus, & Aurelio in Le∣ctione junctus est: qua occasione scripta est Epistola XXXIX. Eodem etiam tempore se divinitus admonitum fuisse significat ut Numidicum presbyterum, qui nempe alicubi Presbyter fuerat, & hortatu suo copiosum Mar∣tyrum numerum lapidibus & flammis necatum ante se miserat, Presbyterorum Carthagini∣ensium numero adscriberet. Id autem ut fieret, monet Clerum suum Epistola X L. & ut ma∣jorem ei auctoritatem conciliaret, docet eum promovendum esse ad ampliorem locum religi∣onis suae, hoc est, ad Episcopatum, cum Deus permiserit. Interea temporis dum Cyprianus Or∣dinationi Clericorum in secessu suo incumberet, quod & alii Episcopi, pro more, sine dubio faci∣ebant, quorum nonnulli etiam tunc temporis Carthagine fuerunt, ut ex Epistolis prioribus patet. Novatus Presbyter Carthaginiensis Fe∣licissimum Cypriano semper intensum, ipso nec permittente nec sciente, Diaconum suum fieri curavit. Habebant enim Presbyteri Diaconos suos, ut de Gaio Diddensi Presbytero & Diacono ejus legimus.

XXI. Hoc autem diversimode interpretan∣tur Viri docti. Nam inde Novatum hunc Epi∣scopum fuisse colligit Baronius & post eum Pe∣tavius, Labbeus, aliique; sed sine ullo funda∣mento, & contra omnium Veterum mentem. Presbyter enim tautummodo fuit ad finem A. D. CCXLIX, persecutione jam erumpente, ut ostendimus. Anno hoc CCL. persecutione saeviente, neminem Episcopum factum esse 〈◊〉〈◊〉, Novatum ipsum inter Presbyteros nu∣meratum invenimus Epist. decima quarta sub fi∣nem hujus anni Romam proficiscitur adhuc Presbyter, ut Eusebius, aut Hieronymus, in Chronico testatur, Novatus Presbyter Cypriani Romam veniens, Novatianum & ceteros Confessores sibi sociat. Pacianus Ep. 2. Tuss forte Presbyter Novatus ex Africa Romam venit. Dum in Afri∣ca fuit, & cum Romam venit Novatus, certe Presbyter fuit, neque eum unquam Episcopum factum esse indicat Cyprianus, Sed fuisse Nova∣tum in Africa Episcopum ex eo certum deducitur argumentum, quod de eo S. Cyprianus tradit fuisse ab ipso ordinatum Diaconum Felicissimum, inquit Baronius. Et quidem si hoc S. Cyprianus tra∣didisset, inde Episcopatus Novati secundum praxin Ecclesiae indubitatam recte elici vide∣retur. Sed Felicissimum à Novato Diaconum ordinatum esse non tradit Cyprianus. Ejus ver∣ba de Novato ad Cornelium haec sunt Epistola quinquagesima prima. Ipse est qui Felicissimum satellitem suum Diaconum, nec permittente me nec sciente, sua factione & ambitione 〈◊〉〈◊〉. Non dicit Novatum ordinasse Felicissimum, neque sua manu, sed sua factione eum consti∣tuisse Diaconum; hoc est, potentia factionis suae, ut Diaconus ordinaretur sine venia aut no∣titia Episcopi sui, effecisse. Haec mens Cypriani fuit, ut ex sequentibus clarissime patet. Nam Similia & paria eum Romae molitum esse docet. Qui, inquit, istic, hoc est Carthagine, adversus Ecclesiam Diaconum fecerat, illic, hoc est Romae, Episcopum fecit. Simili plane & pari modo, fa∣ctione sua & ambitione utrumque fecit, sed neutrum ordinavit. Certe Novatianum Episco∣pum fecit, id est, sua factione, ut fieret, procura∣vit: eum autem minime ordinavit, quem à tribus Episcopis ex Italia accitis ordinatum esse postea probabimus. Qua observatione necessa∣rio admittenda tollitur nobile Presbyterialis po∣testatis exemplum in ordinationibus, quod hinc excogitavit Blondellus.

XXII. Hunc Felicissimum Novati Diaco∣num eo, quo diximus, modo constitutum diver∣sum esse putat Baronius ab illo Felicissimo, qui sedi Cypriani adversatus, schismatisque auctor factus est; quam fententiam merito rejicit Lombertus, nullum inveniens hujus distinctionis de duobus Felicissimis vestigium. Et revera ar∣gumenta duo, quibus inductus est Baronius, vim

nullam habent. Primum est, quod Felicissimus ille, qui adversatus est Cypriano, ipsus Presbyter jam fuisse dicitur, Epist. scilicet quardragesima tertia. Sed in ea Epistola Felicissimus 〈◊〉〈◊〉 Presbyter non dicitur; tantummodo quinque Pretbyteros Felicissimo copulatos ejusque satellites fuisse, illic refertur. Presbyteri autem non∣presbytero copulari potuerunt. Imo quoties meminit Felicissimi & Presbyterii ejus, toties eum à Presbyteris distinguit, neque unquam Felicissimi alicujus tanquam Presbyteri mentio∣nem fecit. Secundum Baronii agrumentum pariter imbecille est, quod cum duae essent in∣ter se contrariae sectae schismaticorum, Feli∣cissimus ille sententiae Novati adversarius erat, quod diceret Lapsos omnes absque poenitentiae mora recipiendos. Nam haec omnino nihil probant. Quippe Novatus, quamdiu in Africa fuit, semper se ejusdem cum Felicissimo sen∣tentiae de Lapsis recipiendis professus est. Cum autem Romam venisset, & se Novatiano ad∣junxisset, ut Romanum schisma promoveret; illius sententiam amplexus esse videbatur, sive serio sive fictè; ut & ipse Novatianus senten∣tiam suam jam mutaverat, ut Cornelio fortius contradiceret. Hic autem Felicissimus, qua ab initio Cypriani electioni restiterat, Diaconus jam factus, portionem plebis cum Episcopo suo divisit, & persecutione jam sedata, in monte quodam suos colligebat, quo Lapsi petulantio∣res praecipue convolarent.

XXIII. Interea temporis Cyprianus Caldo∣nium & Herculanum Episcopos & Collegas 〈◊〉〈◊〉 cum Numidico Presbytero; quem nuper 〈◊〉〈◊〉 Carthaginiensi adjunxerat, Carthaginem 〈◊〉〈◊〉, eosque cum Rogatiano vicem suam 〈◊〉〈◊〉 vicarios constituit: ut necessitates fratrum sumtibus expungerent, simul etiam & 〈◊〉〈◊〉 eorum & conditiones & merita discernerent; unde ipse cognoscere posset quos ad 〈◊〉〈◊〉 administrationis officia promoveret. Dum autem illi his rebus incumberent, Felicissimus iutercessit, ne quis posset expungi, neve 〈◊〉〈◊〉 merita possent diligenti examinatione discerni; praeterea interminatus, quod secum in monte non communicarent, qui 〈◊〉〈◊〉 obtemperare voluissent. Quamobrem Caldo∣nius reliquique scribunt ad Cyprianum 〈◊〉〈◊〉 quae non extant, quibus eum monent docent∣que quid à Felicissimo sibi factum esset; quid etiam ab Augendo, altero, ut videtnr, Diacono, qui se cum Felicissimi conspiratione sociaverat. Quibus Cyprianus graviter commotus scribitad vicarios suos Epistolam XLI. qua illis in man∣datis dat, ut Felicissimum excommunicarent, & Augendum etiam si perseveraret, aliosque qui conspirationi & factioni Felicissimum se ad∣jungerent. Qua auctoritate muniti Caldonius & Herculanus Episcopi, cum Presbyteris Ro∣gatiano & Numidico. Felicissimum & Augen∣dum, aliosque nonnullos obscuriores communi∣catione abstinuerunt, ut ipsi indicant Epistola XLII