Caspari Bartholini Thom. F. Specimen philosophiæ naturalis præcipua physices capita exponens ... : accedit De fontium fluviorumque origine ex pluviis, dissertatio physica.

§. II.

Quando ille motus particularum * 1.1 cessat, vel non adeo rapidus est & perturbatus, aut propter absentiam materiae subtilis, aut propter par∣ticulas ejus adeo subtiles & exigu∣as, ut non sufficiant commovendis partibus corporis, frigus adesse di∣citur.

Et ideo marmor, glacies, &c. dicun∣tur corpora frigida, quod poros habeant * 1.2 sic constitutos, ut solas subtilissimi ae∣theris minutissimas partes excipiant. Itaque cum, prout majori vel minori copia adest materia subtilis, ita & cor∣pora vel calida vel frigida dicantur, tuto asseri potest, frigus nihil esse praeter ab∣sentiam & imminutionem caloris, quic∣quid pro effluviis frigorificis adducat du Hammel, quibus omnes frigoris effectus deberi statuit; etenim, licet frigus qui∣dem non aliter quam per caloris & mo∣tus imminutionem explicari posse con∣cedat, arbitratur tamen, illud ipsum, quod caloris vim sistit, esse quid reale & positivum, id quod evinci posse credit ex artificiosa liquorum congelatione, quan∣do * 1.3 nix vel glacies cum sale aut nitro permixta & vasi cuidam vel tubo vitreo circumfusa, aquam in tubo contentam * 1.4 in glaciem convertit, etiam media ae∣state, aut prope ignem, quod vix citra substantiales effluxus ab illa nivis & salis mixtura prodeuntes, intelligi posse con∣tendit.

At non opus videtur ad peculiara effluvia frigorifica hic recurrere, cum ea∣dem effluvia, materia nempe subtilis, quando in circumfusas nivis vel glaciei particulas agit, ita ut illae in aquam sol∣vantur,

relinquat aquae particulas in tubo contentas, quae ideoque propter ejus absentiam vinctae & quiescentes concrescunt in glaciem. Nec minus positivum quid est, particulas in frigidis corporibus quiescere, quam easdem in calidis moveri. Boyle of Cold.

QUAEST. I.

Quo sensu dicendum est calorem inesse igni?

Calor sumitur vel pro potestate qua∣dam * 1.5 certis corporibus in••ita excitandi in nobis talem sensum, velpro illo sensu qui in nobis oritur ex vicinia rerum, quae calidae dicuntur. Et cum non sint nobis distincta vocabula ad exprimen∣dam & illam actionem objectorum, quae consistit in motu vario & perturbato particularum minimarum, & passionem nostram, quae consistit in alteratione, quae ex motu isto accidit partibus cor∣poris nostri, quae facultate sentiendi praeditae sunt, plerumque idem caloris nomen & attribuitur qualitati nos affi∣cienti, & ipsi sensui nostro, qui ex illa in nobis resultat. Non credendum ergo * 1.6 est, simile quid illi nostrae passioni inesse igni. Sed est vis quaedam in igne, per∣turbata

videlicet & celerrima partium agitatio, quae in nostris corporibus, quae facultate sentiendi praedita sunt, excitat illum sensum, quem calorem vocamus, sed in reliquis corporibus quae sensu de∣stituta sunt, non aliud efficit nisi mo∣tum. Ita & de aliis dicendum est, ex. gr. candore nivis, nisi enim lux in eas * 1.7 particulas, ex quibus componitur, in∣cidat, atque ad oculos nostros resiliat, non magis candor dici potest, quam ver∣beratus aer & occursu corporis concavi repercussus, echo dici potest, nisi ad aures nostras appulerit. In nonnullis autem sensibilium qualitatum adsunt di∣stincta vocabula pro exprimenda & acti∣one objectorum & passione nostra. Ita objecta dicuntur sapida, lingua autem gustat, objecta odorata dignoscimus o••∣factu.

QUAEST. II.

Quo pacto non solum à calore sed & à frigore interdum proveniat rare∣factio.

Inter caloris effectus non ultima est rarefactio, dum enim rei calefactae partes * 1.8 celeri & perturbato motu agitantur, majorem locum postulant. Hinc metalla fusa nonnihil attolluntur. Ferrum ig∣nitum

longius est eodem antea frigido. Idem & de ligno verum est, quod calori expositum longius fit. Frigus autem quamdin moderatum est, caloris dunta∣xat * 1.9 agitationem inhibet, corpora con∣trahit atque densat, cum vero valde in∣tensum est, aërem quidem in angustum colligit, quia illius motum expansivum & elasticum coercet, aquae vero partes dilatat, adeo ut rarefactio non à solo calore, sed & à frigore interdum oriatur. Hinc aqua tubo inclusa, per artificio∣sam congelationem nona fui parte aut decima interdum attollitur & majus oc∣cupat spatium. Atque haec ratio est, cur glac••es aquae supernatet, quia pro mole sua levior est. Ita tubi & vasa plerum∣que franguntur, cum aquae contentae pars summa primo in glaciem abit, quin & ferrei tubi sclopetorum aqua pleni & diligentissime occlúsi, à frigore cum im∣petu disrumpuntur. Nec alia ratio est * 1.10 cur multa vi frigoris corrumpuntur, quam quia per frigus. dilatatae aquosae partes ita immutant particularum stru∣cturam, ut rest••tui nequeat.

QUAEST. III.

Quomodo de caloris & frigoris inten∣sione rectissime judicari potest?

De caloris aut frigoris intensione non * 1.11 rectius judicari potest, quam beneficiò thermometri, in quo vel aqua vel spiri∣tus vini sponte sua sursum ascendit aut deorsum labitur, prout vel calida vel frigida est aëris temperies; atque inde de caloris & frigoris gradibus certius haberi potest indicium, quam per sen∣sum tactus, qui de iisdem saltem com∣parate judicat, prout scilicet se habent ad calorem partium corporis nostri. Ita eadem res uni frigida, alteri calida vi∣deri potest.

CONCLUSIONES.

1. Calor sumitur vel pro potentia quae inest corporibus calidis, vel etiam pro illo sensu, qui ex iis in nobis excitatur.

2. Illa actio objectorum calidorum consistit in motu vario & perturbato particularum minimarum;

3. Passio autem nostra in illa altera∣tione, quae ex isto motu accidit partibus corporis nostri, quae facultate sentiendi praedita sunt.

4. Non ergo credendum est simile quid isti nostrae passioni inesse igni,

5. Sed est aliquid in igne, quod in nobis excitat calorem.

6. Hunc autem calorem sensibilem non omnis motus producit, sed ille sal∣tem, quo particulae varie & celerrime agitantur.

7. Frigus nihil est praeter absentiam & imminutionem caloris,

8. Cum nondum liquido nobis per∣suasum sit dari alia eff••uvia frigorifica,

9. Sed prout vel majori vel minori copia in corporibus adest materia sub∣tilis, ita vel calida vel frigida dicuntur.

Notes

• * 1.1

  Frigu•• est absent••a ve•• imminutio caloris.
• * 1.2

  An adexpli∣candum fri∣gus necesse fit adducere effluvia fri∣gorlfica?
• * 1.3

  Congelatio 〈…〉〈…〉orumar∣tificiosa.
• * 1.4

  Bacon Nat. Hist. Cent. 1.
• * 1.5

  Caloris du∣plex est sig∣nificatio.
• * 1.6

  Calor qu•• sensu attri∣buendu•• est igni.
• * 1.7

  Candornivis in quo con∣sistit.
• * 1.8

  Rarefactio a Calore pro∣dient.
• * 1.9

  Rarefactio a frigore.
• * 1.10

  Frigus qua∣re quaedam corrumpit?
• * 1.11

  Thermome∣tri ben••ficio observandi caloris & frigorisgra∣dus.