Vitæ selectorum aliquot virorum qui doctrinâ, dignitate, aut pietate inclaruere

VITA SCAEVOLAE SAMMARTHANI, Gallicè Scripta Per Gabrielem Micha∣elium Rupi-malletum in Senatu Ad∣vocatum. Latinè Reddidit JOANNES VIGILIUS MAGIRUS. (Book Scaevolae Sammarthani)

Viro Doctissimo Integerrimoque GULI∣ELMO BATESIO LONDINENSI Parochiae Sancti Dunstani ad Occidentem Rectori dignissimo. S. D. JOANNES VIGILIUS MAGIRUS.

TRALATITIUM hoc opus, tuo jussu confectum, quidni ad te referam, doctissime Batesi? Et quidem it à oportuit, tùm gratitudinis nomine, quòd me dignum censueris cui hoc paux∣illum oneris impertires; tùm necessitatis etiam, ut scripti

mei infantiam deformit atemque tua manus emolliat, exornet, perficiat, adeoque rudibus membris animam nobiliorem infundat. Concionandi labor (in quo nemo vel cum laude vel cum fructu majore versatur) obsti∣tit certe, quò minùs omnes illustrium virorum vitas (quos hoc volumine tanquam speculo literario conspiciendos exhibes) calamo tuo conscribe∣res; nihil tamen vetare debet, quin horis succisivis conatus nostros levi∣ter percurras, & omni scabritie exculptâ faciem atque imaginem tuam universo operi imprimas. Ista clarissimi SAMMARTHANI vi∣ta, è Gallico in Latinum versa, à me fidem invenit, à te petit elegantiam. Vale. Prid. Cal. Maji, M. DC. LVIII.

VITA Scaevolae SAMMARTHANI.

Si gloriam haud mediocrem promerentur ii, qui pulcherrimas occupa∣tiones suas & studia eò solùm conferunt, ut bono publico quam maxi∣mè inserviant; nec minorem illi, qui rerum administratione omis∣s••, tranquillae vitae lenociniis allecti, scripta aeternitate digna in lucem edunt: quanto magis laudandi sunt, qui ingenio excellenti & faecundo praediti, it à facultates animi commiscere ac temperare norunt, ut in utramque partem facilè comparentur? Eximia coeli dona, quae mirâ felicitate in Scavola SAMMARTHANO se invicem sunt complexa! Cum enim ad laudabiles hasce & di∣versas vias 〈◊〉〈◊〉 que se praestiterit idoneum, in ambiguo reliquit, u∣trum fideli ••rga Reges nostros obsequio, & muneribus eorum maxi∣mi momenti desungendis, an vero lucubrationibus suis pari elo∣quentia ac scientiâ conscribendis, magis inclaruerit.

NATUS est initio mensis Februarii, Anno MDXXXVI. Julioduni; quae urbs in finibus Andium, Turonum, Pictonumque sita, miti aeris temperie gaudet, & agrorum fertilitate (siqua alia in Galliis regio) admira∣bili: Quae quidem conditiones ad ingenia melioris notae producenda maxim•• conducunt, qualia hic locus protulit innumera; nemo autem eorum (ut opi∣nor) tantum patitae suae decus ac SAMMARTHANUS noster attu∣••it. Idem ann•••• eo illustrior extitit, quod alio non minùs fausto auspicio,

Arnaldum Cardinalem Ossatum, & Achillem Harlaeum, Senatus Parisien∣sis Principem, duo altera seculi nostri lumina, Galliae dederit.

Prosapiam è nobili familia deducit, quae plurimos in vario professionum genere praeclaros sortita est, maximè autem in cognitione literarum non vul∣gari; quae quidem huic genti haereditaria semper fuisse visa est.

Eveteribus quibusdam titulis constat, Petrum SAMMARTHA∣NUM honorificum in Aerario procurando munus obiisse regnante Carolo VII. Et ex historia M. S. temporum Caroli VIII. discimus, Nicholaum SAMMARTHANUM, cùm in bello adversus Anglos egregium for∣titudinis specimen dedisset, dum Bayona absideretur, Equitem unà cum nobi∣libus aliis à Legato Regio exercitûs Aquitanici creatum esse.

Ludovicus SAMMARTHANUS Armiger dominus de Villedam in agro Juliodunensi, regnante Ludovico XII. in Italia militavit. Sub vitae finem in Andes recessit, & praecipuas ac gentiles familiae aedes (à Galero dictas) * 1.1 propè Salmurium extruxit. Hic nostri Scaevolae proavus fuit.

Avus ejus, Gaucherus SAMMARTHANUS dominus de la Rivere, consiliarius erat & medicus ordinarius Regis Francisci I. tantoque in honore habitus, ut Conradus Lommellus scriptor illius temporis, libro qui inscribi∣tur De advocati Officio, eum appellet unicum ex omnibus t••m nostris quàm pere∣grinis medicinae Oraculum, alterumque adeò Aesculapium. Leo etiam de Sancto Mauro ex illustri familia oriundus scribit, ejus virtutes & doctrinam magno in pretio fuisse. Ut concludam, historicus quidam rerum potiunte Carolo IX. editus illum primarii Regis medici titulo honestat. Patrimus fuit SAM∣MARTHANO nostro nepoti suo, nomen{que} suum ei indidit Gaucherum; quod ipse posteà ingeniosè in SCAEVOLAM transtulit, eodemque in scriptis suis usus est: quamvis haec appellatio dotibus suis minùs congruere, nec nisi per antiphrasin adaptari posse videretur, cùm adeo dextre se gesserit in iis quae ad cultum & ornamentum patriae pertinerent. Nonnulli literati suo tempori aequales hinc ausam arripuerunt varias facetias & allusiones conficien∣di de nomine Scaevolae & de manu SAMMARTHANI, etiam & am∣bidextrum ratione musae Latinae Gallicaeque vocitarunt.

Decessit avus ejus honorum, amorum, & bonorum satur; maximè autem quinque filiis beatus, quos ut surculos tenellos studiosè colendos pius senex curavit, optimeque institutos ad scientiarum studia successu non poenitendo incitavit.

Ludovicus SAMMARTHANUS dominus de Nu••lly, in curia Ju∣liodunensi Procurator Regius, quinque filiorum natu maximus, totum se ju∣risprudentiae addixit, nihil impensiùs cupiens quàm Regis ministeria intra pa∣triam suam exequi; eamque praetulit aliis omnibus locis, in quae tamen voca∣tus est, & in quibus majori nominis incremento conspici potuisset, tùm quod ex se rebus agendis instructissimus esset, tùm quod stirpe paternâ maternaque perquàm insigni niteretur. Iste & Gaucherus pater celebrati sunt à Salmonio Macrino, celeberrimo superioris seculi poetâ: nec injurià de suis natalibus gloriatur Juliodunum.

Ludovicus tres filios reliquit: quorum Scaevola primus est; Secundus pa∣tris nomen sortitus luculento fuit ingenio, & cum laude gradus omnes Picta∣viensis

sori percurrit. Ubi primùm Regius Advocatus, deinde Assessor, & tandem Praetor Juridicus evasit. Neque parùm decoris huic accessit, quòd defunctus Praeses Segvierius, cujus sapientia & facundia supra omne quod dici potest eminebant, saepe testatus sit quanti aestimaverit nonnullas ejus publi∣cas actiones, quas audivit cùm supplicum Libellorum Magister delegatione qua∣dam Pictavii fungeretur. Renatus SAMMARTHANUS filiorum tertius juvenilibus annis militiae operam dedit; posteà autem sacrorum quie∣tem amplexus, factus est magnus Ecclesiae Pictaviensis Archidiaconus, cujus etiamnum fubdecanus est.

Parisiis è vita excessit pater: in cujus memoriam inscriptio haec à filiis posita ad Sancti Severini legitur;

D. O. M.

S.

LUDOVICO SAMMARTHANO J. C. viro nobili, a∣pud Juliod. Procuratori Regio, doctrinae, probitatis, eloquentiae laudi∣bus insigni; qui dum Regis & patriae negotia sedulò procurat, sui ipsius negligit, non Regi solùm & patriae, sed & suis & sibi praematurè mori∣tur. SCAEVOLA Questor Franciae, LUDOVICUS apud Pictones Regius Advocatus, RENATUS sub signis Principis Dumba∣rum eques, parenti optimo FFF. maestissimi posuere. Obiit Lutetiae Kal. VII. M. D. LXVI.

Carolus SAMMARTHANUS causarum Capitalium apud Alen∣zonios Praefectus, secundus Gaucheri medici Regii filius, inter literatos sui temporis celebrem locum obtinuit. Gratiâ floruit exquisitissimae illius Mar∣garetae Navarrae Reginae Regis Francisci I. sororis, & Francisae Alenzoniae Vindocini Ducissae; quae ambae illius operâ in rebus gravissimis usae sunt, si∣cut etiam Navarrae Rex Antonius. Harum egregiarum Principum sunera sin∣gulis orationibus in publicum emissis, nec non carminibus Latinis Gallisque, condecoravit. Paraphrasin quoque Latinam in quosdam Davidis psalmos, cum aliis operibus, edidit. Scaevola nepos eum adnumerat in aureo illo fas∣ciculo Elogiorum doctrinâ illustrium Gallorum, juxtà cum fratre Jacobo SAMMARTHANO à Candoesello, ipso quoque singulari eruditione * 1.2 praedito, & medicinae, linguae Graecae, ac Matheseos scientissimo. Cùm juvenis esset, amicitiam Budaei adeptus, viri clarissimi vitam eleganti stylo desoripsit; cujus Conradus Gesnerus in Bibliotheca sua meminit. Graeca

etiam Oracula Zoroastri Latinè reddidit, quae patri dicavit, fuitque sicut ipse medicus Regius. Major duorum quos genuit filiorum, Ludovicus SAM∣MARTHANUS, Gallicanae militiae Juridicus, insigni literaturâ orna∣tus est; quod ille scriptis suis liquidum fecit: minor autem Franciscus SAM∣MARTHANUS officium Advocati in augustiori Regis Concilio summa cum dignitate exercet. Quod ad Renatum spectat dominum de Castro-novo * 1.3 in Pictonibus, & Josephum dominum dela Gueritiere, quartum & quintum Gaucheri filios, armorum exercitio studia quoque literarum adjunxerunt. Hi quinque fratres unicam sororem habuere, Isabellam SAMMARTHA∣NAM domini de la Goberie, viri & animo & patrimonio praestantissi∣mi, uxorem: Barones Crucis Blerensis in Turonibus ex hoc conjugio pro∣dierunt. * 1.4

Quin & ex parte materni sanguinis multùm enituit Scaevola. Nicolaa à Fa∣bro * 1.5 mater ejus, Ludovici SAMMRTHANI uxor, filia erat perillu∣stris domini Bizaii in agro Juliodunensi, & neptis Francisci Fabri domini de Bello-loco, Regii in suprema Rationum curia Advocati. Fratrem habuit Rena∣tum * 1.6 Fabrum Senatûs Praesidem in tertiâ classe inquisitionum.

Avia materna SAMMARTHANI (de quo sermonem instituimus) ex antiqua & praenobili familia Berthelotorum in Turonibus orta est; (unde etiam processit Aegidius Berthelotus Rationum Regiarum Praeses.) Amitam habuit Janam Berthelotam, quae nupta Joanni Briconneto Varennio, regnan∣te Ludovico XI. Regiae gazae praefecto (dictus est tunc temporis Regii aeris perceptor generalis) tres filios peperit merito & dignitate florentissimos: Gulielmum Briconnetum Senatorem Parisiensem, cujus etiamnum posteri su∣persunt; Gulielmum Briconetum juniorem, Cardinalem & Archiepiscopum Narbonensem, posteà Rhemensem, quem Carolus VIII. ità carum habuit, ut maximis Reip. negotiis eum imposuerit, & secretioris Consilii Praesidem elegerit; Robertum deinde Briconetum, Archiepiscopum item & Ducem Rhemensem, primum inter Pares, & Galliae Cancellarium. Ratione hujus propinquitatis, & aliarum à gente Berthelota pendentium, SAMMAR∣THANA domus attingit etiam nobilissimas familias de Huralto chevernio, de Galliard long-jumeau, de Beaune, de Reffuge, Ruzè, Robertet, Spifame, Fumèe, Prevost S. Cire, & alias inter potissima munera dignitatesque Ecclesiae, Re∣giae, & senatuum collocatus.

Scaevola SAMARTHANUS exemplis hisce domesticis excitatus, quasi face quâdam praelucente, viamque monstrante virtutis & praelustrium actionum, protinus spem sui ingentem & testimonia generosae indolis non ob∣scura prodidit. Brevi tempore progressum fecit in literis admirabilem, maxi∣mè quidem in Universitate Parisiensi, ubi clarissimi viri, qui doctrinam & fa∣cundiam omnem Graecam & Latinam penitus hausisse videbantur, Adrianus Turnebus, M. Antonius Muretus, & Petrus Ramus, liquidos fontes elo∣quentiae & Poetices ipsi aperuerunt: adeò ut hoc novellum germen istiusmo∣di manibus irrigatum quotidie cresceret, unde suâ tempestate sperandi essent & suavissimi flores, & posteà etiam fructus gratissimi, quos non Gallia solùm, sed exterae quoque regiones cum stupore degustarent.

Auspicatò etiam in primo literarum tyrocinio & studiorum socios & amicos

habuit viros scientiae ac meriti singularis, ad amplissima Reip. munera posteà evectos; inter alios Petrum Fabrum Sanjoranum, Claudium Falconem Rezi∣um, hunc Rhedonensis, illum Tolosani senatûs primarium Praesidem; Caro∣lum Cantoclarum & Franciscum Viettam, supplicum libellorum in Aula Regia Magistros, Nicolaum Sudorium Inquisitionum curiae in senatu Parisiensi Prae∣sidem, & Nicolaum Rapinum supremum causarum Capitalium in Regio Co∣mitatu Praefectum. Sed Rizii benevolentiam prae aliis intimam adeptus est, sicut posteà filii ejus primogeniti, Alexandri Falconis, Senatùs Neustriani Principis; quos insignis virtus & eruditio in sublimes illas justitiae sedes evexit.

Dum Scaevola in Academia Pictaviensi jurisprudentiae incubuit, Joannes Perusius (laudatus à Ronsardo & Mureto) sub exitum Henrici II. diem ob∣iit, Medeae tragaediam quam versu Gallico pangebat imperfectam relinquens. Principium operis ità feliciter contexebatur, ut consummatio ejus magnopere cuperetur; cùm illud scribendi genus eo tempore novum apud Gallos esset & inusitatum. SAMMARTHANUS primo flore juventutis rem perfi∣cere suscepit, eo quidem successu, ut maximum poemati ornamentum, nec laudem sibi minorem comparaverit: adeoque hic conatus animos ipsi dederit, ut majora aggrederetur. Itaque juvenis iste poeta tragicus & infelix, qui vitae cursum vixdum exorsus statim finierat, sorte tamen meliore hac in parte usus est quàm olim Timomachus in imagine Medeae, (quam licèt imperfectam tanti emerat Julius Caesar;) mortuo enim hoc inclyto pictore, nemo alius potuit, aut saltem ausus est tabulae excellenti, non magis quàm Veneri Ap∣pelleae, extremam manum imponere.

A Pictavio ad urbem Biturigum Scaevola se transtulit, ut ibi studia inchoa∣ta persequeretur, & eloquentem Jurisconsultum Duarenum audiret; qui ra∣ras juvenilis animi dotes illicò perspexit, eumque amavit & in praetio habuit: praevidit etiam, Galliam olim de illius incunabulis gloriaturam; nempe cui natura ea omnia indiderat, quae aliis ex arte & industria provenire solent. Praeter jurisprudentiam, rei quoque Poeticae delicias imbiberat, & talem e∣jus ideam sibi mente efformaverat (sicut quemque sua fert indoles) ut Lute∣tiam reverteretur, quò hisce studiis, & aliis quibus acria assuescunt ingenia, meliùs vacaret; quò etiam consuetudine doctorum hominum, quibus urbs il∣la tunc temporis abundabat, magis magisque proficeret. Ibi primum magni illius & incomparabilis scientiarum ac linguarum Genii, Josephi Scaligeri, fa∣miliaritatem iniit; quae quidem illis ad annos fermè quinquaginta intercessit. Amicitiâ quoque complexus est Claudium Espencaeum clarissimum Theolo∣gum, Joannem Auratum, Petrum Ronsardum, Joannem Antonium Baifium, Joannem Passeratium, & Remigium Bellaqueum.

Generosâ & honestà ambitione permotus ut illustrioribus sui seculi viris innotesceret, Cancellarium Hospitalium visere statuit; qui quidem poema Latinum De praejudicio ex venalitate Officiorum ab ipsius manu benignissimè ac∣cepit. Quanquam divinus ille antistes, Themidis oraculum, non minori doctrinâ quàm gravitate Justitiae bilancem tractavit; tanti tamen fecit poeti∣cen, ut inter occupationes maximè serias austeritatem negotiorum & legum •…•… m hujusmodi scriptionis dulcedine lenierit: sicut alii complures gentis

togatae principes viri nostro tempore fecerunt. Epistolae suae versu Latino scriptae, eo artificio compositae sunt, ut doctorum hominum judicio cum Ho∣ratianis facilè comparari posse, etiam nescio quid suavius molluisque spirare videantur.

SCAEVOLA sibi in animum induxerat Carolum IX. longo illo itinere quod provinciis universi regni peragrandis suscepit, comitari, cùm paulo antè à civibus Juliodunensibus ad Majestatem suam de rebus gravissimis delegatus esset. Sed parùm temporis in aula Regia moratus, consilii ratione interruptâ, Burdigalas profectus est, ubi cum Lanceloto Carlesio Episcopo Reiensi, Micha∣ele Montano, Eliâ Vineto, aliisque Aquitaniae doctris viris amicitiam contraxit. * 1.7 Regi nihilominùs in urbe Metensi posteà obviàm factus est, atque inde transi∣it usque ad fines Germaniae.

Juliodunum reversus, uxorem ibi duxit Renatam Hayam filiam domini de Malaguet, & amplissimae fortunae unicam haeredem, cujus tamen divitias & dotem longè superabant animi ornamenta ac virtutes, inter quas flagrantissi∣ma erga pauperes charitas maximè enituit. Multos habuit liberos, posteà me∣morandos, qui à paterna bonitate moribusque laudandis nè minimùm quidem desciverunt.

Dum Parisiis haesit, annis M. D. LXIS. & LXX. benevolentiam adeptus est Ponti Thiardi & Gulielmi Ruzaei, qui postea fuerunt, alter Cabillonensis Episcopus, Andegavensis alter; Germani Valentis Gueslissii Abbatis Prim∣pontii, Consiliarii & posteà Episcopi Aurelianensis; Christophori Thuani, qui Senatûs Parisiensis principatum dignissimè gessit; Henrici Memmii domi∣ni de Roissy, sanctioris Consilii assessoris & Cancellarii Navarrae, patris domi∣ni de Roissy, & avi Praesidis Memmii, qui cum tanta honoris & scientiae laude in Consiliis Regiis & senatu Parisiensi etiamnum versantur. Hunc affectum erga SAMMARTHANUM ipsi quoque haud intermissum colue∣runt; sicut etiam Guido Faber Pibracius, in supremo Galliae senatu regius tùm patronus & posteà Praeses, Philippus Portaeus Abbas Tyronius, Stepha∣nus Paschasius Regius in suprema Rationum curia advocatus, Antonius Oise∣lius, Petrus & Franciscus Pithoei, advocati in senatu celeberrimi. Hi omnes viri illustres ejus societate magnopere oblectabantur, quam suavitate morum ità condiebat, ut singulorum animos facilè sibi conciliaret; magnatum, fa∣mae ac virtutem splendore; aequalium, conversationis dulcedine & doctrinae incantamentis; inferiorum denique, comitate admirabili: qui reciproco quo∣dam studio omnia honoris & venerationis officia ipsi detulerunt, quae viris summâ virtute praeditis, & supra communem hominum sortem egressis, me∣ritò debentur.

Nuptiae Caroli IX. cum Elizabetha Austriaca, Maximiliani II. Impera∣toris filiâ, commodam praebuere occasionem quâ se doctissimae pennae volatu in altum eveheret, Epithalamium Gallico versu compositum in lucem emitten∣do; quod Rex ab authore oblatum animo benigno accipere dignatus est. Ex eo tempore in cognitionem venit praeclari illius Politici, Nicolai Novo-villani domini de Villeroy Regi à mandatis, apud quem ob egregia sua merita summo honore habebatur.

SCAEVOLA noster non tantum se vernaculae Poeticae addixerat, sed Latinam quoque adjunxit; quò ingenium utrobique felix & foecundum natu∣rali quodam ductu eum inclinavit: Quod etiam cum paucis habuit commune, Joachimo Bellaio, Joanne Passeratio, & Nicolao Rapino. Itaque Gallice transtulit, vel potius imitatus est opus quamplurimis pulchris & salutaribus documentis refertum, quod HUMANAEVITAEZODIACUS inscribitur, ab insigni poeta morali nationis Italicae, Marcello Palingenio, car∣mine Latino conditum. Qúae traductio adeo genuina est (sicut omnes aliae quas posteà feliciter elucubravit) ut Remigius Bellaquaeus animadvertat, au∣thorem hunc extraneum Palingenii nomen quasi divinitus accepisse, quod bis natus sit; semel suo poemate; & rursus eruditi SCAEVOLAE versione.

Aliquot annis post initum conjugium maxima ex parte Pictavii commoratus est, ubi potissimo Quaesturae munere in illa Jurisdictione fungebatur. Haec sedes eò ipsi jucundior visa est, quòd duo ejus fratres ibidem quoque degebant; tùm quòd eo tempore & Academia satis florebat, urbs & ipsa viris Juris pru∣dentiae, Medicinae, ac literarum amaeniorum scientissimis abundabat. Adde quòd etiam magnus ille Scaliger tunc in Pictonibus agebat apud dominum Abanii & Rupiposaei, Romae legatum, & Praefectum Marchiae, qui ad illu∣strem familiae nobilitatem, scientiae & belli gloriam adjecerat. Unde SAM∣MARTHANUS amplissimum campum nactus est illius fidem, & affect∣um in Regum ministeriis flagrantissimum, sicut etiam filiorum virtutem ac ge∣nerosam indolem, celebrandi. Epigramma quod Scaliger misit ad Baronem Chrysaeum Pictavii agentem, ac SAMMARTHANI & celebrium doct, arumque dominarum de Rupibus frequenti consortio ibi fruentem, hic * 1.8 omitti non debet, cùm ad laudem illius de quo verba facimus haud parùm faciat.

SCAEVOLA si cultis mulcet tibi versibus aures, Dum tua mens docti pendet ab ore viri; Si lepidae blandis inhiant tibi mille puellae Eloquiis, animo qua sitiente bibis: Cur felix mecum esse cupis, Chrysaee? quid ultrà, Quò caeli tangas sidera summa, petis? Ille tenet caelum, cui praestant mille puellae Mille Deas, unus SCAEVOLA mille Deos.

Ex imitationibus Palingenii, & aliis ejus operibus, praecepta bene vivendi & virtutum incitamenta proffluxerant; sicut etiam aculeos ad pietatem dede∣rant perquàm multa illius carmina sacra inter quae praecipuum locum obtinet docta Paraphrasis Latina Canticorum Biblii, aliique versus quibus impietatem prosternit & Atheismum jugulat. Intereà casus quidam occurrebat, quo sa∣cile persuasus est aliam pulchram quidem sed inusitatam scribendi materiam amplecti. Cùm enim unus ex infantulis ejus gravibus morbis laboraret, sicut bonus erat paterfamilias, nulli medicorum etiam optimorum aut experientiae aut industriae pepercit; quinetiam ipse operam dedit ut infantum naturam &

teneras lactentium habitudines curiose exquireret: cumque permultas singu∣laris momenti observationes fecisset, adeoque in abditos Naturae recessus at∣que intima Philosophiae adita penetrasset, poema Latinum Paedotrophiae dictum aggressus est, sive de modo infantes ex ubere nutriendi, & tenellas ejusmodi plantas conservandi adversus infinitas tempestatum minas, quae saepenumero in ipso nascendi exordio eos enecant; sicut author ipse alicubi in scriptis suis opportunè satis exposuit. Et quamvis haec scribendi ratio primo quidem as∣pectu humilis & vulgaris esse videatur, siquis tamen animo perpenderit, ho∣minem ad imaginem Dei efformatum, nobilissimam & principem in universa rerum natura speculationem esse, haud facilè negabit, tale opus adeo divine contextum, adeò ad incolumitatem humani generis accommodatum, ejusdem pariter dignitatis aliquo modo particeps esse debere: Unde etiam jure inferri potest, hoc quidem nomine magis laudandum esse quàm Georgica Virgilii, cu∣jus Majestatem hoc opere prope assecutus est.

Ante SCAEVOLAM nemo Gallorum ausus erat Epicum poema Lati∣num longioris contextus suscipere, saltem lectione dignum, aut quale istud, in quo omnes numeri artis Poeticae, omnes gratiae elegantiarum, omnes doctae antiquitatis regulae conspiciuntur: unde acceptissimum evasit apud omnes cultioris ingenii viros, & prae aliis apud Italos. Quod ad nostrates attinet, cùm Baifius ad magnum Ronsardum mitteret, suâ responsione Gallicâ, quae posteâ in Latinum versa est, non simplici operis laudatione contentus, ejus pulchritudinem, dispositionem, ac varietatem admiratur. Dii boni! (in∣quit)

quem mihi librum misisti à nostro SAMMARTHANO con∣scriptum? non liber est, sed ipsae musae; totum nostrum Helicona testem appello. Quin & si de eo judicium mihi concessum sit, velim equidem il∣lum omnibus hujus seculi poetis anteponere; vel si Bembus, Naugerius, divinusque Fracastorius aegrè laturi sint. Dum enim perpendo quàm apte suavitatem carminis purae tersaeque dictioni, fabulam historiae, Philosophi∣am arti medicae conjunxerit, libet exclamare;—Deus, deus ille, Menalca—Seculumque istud felix dicere, quod nobis talem tantumque virum pro∣tulerit.

Judicium item Scaligeri admodum illustre est; quod è pluribus ejus literis ad authorem missis colligitur, quarum unà Lugduno Bat. scripta mense Feb. M. D. XCVIII dicit;

Nihil in carminibus tuis, video, quod omnem nostri temporis Poeticen non longè exsuperet: Etiam Pindarica planè divina sunt. Paedotrophia tua nobilioris quidem telae quàm Venatio Bargei est, quamvis & ille poeta sit non inconcinnus: sed dulcedo illa quam tantoperè prosequitur, masculo versuum tuorum robore destituta est. Victuri pro∣cul dubio sunt, & ego quoque vitam ab illis hauriam. De meis operibus unum ad te mitto, De emendatione temporum; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: verùm amicitia nostra faciet, nè tibi sit ingratum. Boni quaeso accipias, & me∣mineris (si placet) amici fidelis experientiâ annorum quadraginta, aut cer∣tè parùm abest. In alia Epistola ità scribit; sua poemata omnibus nostri se∣culi palmam praeripuisse.

Sed religio esset hoc in loco tacere dignum elo∣gium alterius illius bonarum literarum luminis, Justi Lipsii. Sub finem seculi

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

postremò elapsi ad Dominicum Baudium scribens, his verbis utitur, brevibus quidem pro more suo,

sed magni ponderis; SAMMARTHANI poe∣mata & Elogia vidi; illa doctè, haec & prudenter scripta. Felicem etiam filiis patrem! gaudeat, & fruatur.

Paedotrophiae liber Henrico III. nuncupatus, ab omnibus doctis, & prae∣cipuè à peritissimis medicorum eo in pretio habitus est, eo desiderio quaesi∣tus, ut impressionem ejus tàm in Gallia quám aliàs decies iteratum viderit SAMMARTHANUS: Etiam eo vivente usitatus est & pueris exposi∣tus in quibusdam Collegiis & Scholis celebrioribus, eo planè ritu quo prisci authores praelegi solent. Sed quò Gallia penitiùs propiusque doctissimum u∣tilissimumque hoc opus intelligeret, Gallico versu feliciter reddidere Petrus Laetus Medicus Regius, Carolus Rogerius assessor in Jurisdictione Juliodu∣nensi, & alii scriptores optimi: Quin & author ipse versionem ejus inchoavit, quam in publicum emisit,

Quamvis autem studio Latinae Poeseos, quàm Gallicae, magis incubuerit, cùm tamen in utraque pari successu versatus sit (ut suprà notavimus;) ideo selectum Gallicorum carminum fasciculum, quae anteà Latinis immiscuerat, seorsim luci dare voluit: Quo in opere alterius etiam pulcherrimi incaepti par∣ticulam inseruit, quam Metamorphoses Christianas, posteà autem Sacras ap∣pellavit; in octo libros dividendas, si ad finem perduxisset. Ad hoc opus ef∣formandum, diligenter è Bibliis omnia loca collegerat, quo de mutatione si∣ve transformatione rerum multarum ab ipso mundi exordio ad usque Salvato∣ris nostri adventum passim loquuntur. Conatus quidem poetâ Christiano ve∣rè dignus, & tanto magis laudandus quàm lusus illi in simili materia vel Ovidii Latini vel Theodori Graeci, quanto veritas mendacio praestat, & Historia Fabulae. Cùm principia tantùm divini hujus poematis praelibasset, tùm bella civilia subindè erumpentia, quae Galliam universam & maximè Pictonum pro∣vinciam infestarunt, tùm rei familiaris cura quae SAMMARTHA∣NUM sollicitum habuit, tum etiam ministeria Regis quibus saepenumerò distinebatur, conspiratione quâdam obstabant quò minùs huic consilio non minus pio quàm generoso ultimam manum imponeret. Cujus generis & il∣lud erat, quod publici quoque juris facere decreverat, nimirum Historia sanctorum bellorum in regionibus transmarinis à Gallis gestorum. Nam vir iste, cùm nihil humile aut plebeium spiraret, pulchriora & aliis in∣tentata argumenta semper elegit, ut scriptor quidam illius temporis ani∣madvertit; quod à magno solidoque ipsius judicio provenisse minime du∣bitandum est.

Anno M. D. LXXIX. quo Gallica Opuscula edidit, Praetor urbicus & Ca∣pitaneus Pictavii summo omnium bonorum consensu & suffragio publico elect∣us est. Munus illud (si alias non esset, ut erat certè & natalium splendore nobilis, & virtute propriâ nobilissimus) titulum gradumque nobilitatis ipsi conciliasset, quam Rex Carolus V. Praetori & reliquis Consularis ordinis Magistratibus Pictavii concessit, postquam urbs illa jugum Anglorum fortiter excussera•• More eorum qui ad illam Praefecturam perveniunt, pro symbolo accepit, Patriae non satis una manus; quo innuere voluit, id quod in scriptis ejus non semel occurrit, boni civis esse Regi & Reip. pace ac bello inservire,

& Romanorum exemplo manum industriamque suam dedicare, sive ad scri∣bendum pro publica utilitate & honore patriae, sive ad defendendum, & cum opus esset ad ferendum suppetias.

Provincia Pictonum, & reliquae in eo tractu sitae, crebris motibus tunc tem∣poris agitabantur ab hominibus Religionem professis quam Reformatam ap∣pellabant, qui urbes etiam aliquas indies dolo aut subitâ vi intercipiebant; maximè autem Pictavium ipsum lividis oculis intuebantur, Id quod SAM∣MARTHANO animos addidit, effecitque ut immodicis laboribus ac vigiliis potissimum illud regionis caput in tranquillitate & Regis obedientià continere studeret.

Dum Praeturam urbis administraret. Conventus Juridici senatus Parisiensis ibi habebantur, quibus praefuit Harlaeus ille qui posteà cum tanto famae & probitatis decore in illa suprema Regni curia principem locum obtinuit. Hunc sui seculi alterum Catonem quotidiana familiaritate colebat SAM∣MARTHANUS; sicut etiam doctissimum Brissonium primò advocatum Regium, posteà ejusdem senatus Praesidem: hunc quoque Pictaviensis ager è suo sinu prodiisse gloriatur.

Ut primùm hoc Magistratu exierat, primo quo fungebatur Quaesturae mu∣nere deposito, Rex alterum illi contulit quo totius Pictonum Jurisdictionis aerarium publicum procuraret; cui posteâ quoque Praesidis in eadem Jurisdict∣ione dignitatem adjecit. Quae omnia officia per quadraginta quinque annos illibatâ quidem integritate gessit, regnantibus quatuor deinceps regibus, qui∣bus summà fide inserviit. Neque dicere erubescimus, istos honores gloriam & ornamentum, quae cuilibet alteri dare potuissent, ab ipso cumulatius acce∣pisse; quem etiam amplissimis Regni muneribus parem ac dignum praestantis∣simus quidam illius aevi scriptor judicavit.

Paucis post annis insignis occasio nata est, quâ universo quaestorum Galli∣ae Collegio (cujus ille socius erat) rem gratissimam faceret, & novum gloriae augmentum sibi acquireret. Cùm enim Henricus III. maximam partem id genus Officiorum abolesset, qui exuti erant querelis & rationibus agere de∣creverant ut iterùm restituerentur. Ideircò cùm ex omnibus Regni provinciis magnus eorum numerus Parisios confluxisset, SAMMARTHANUM obsecrarunt ut unus omnium nomine verba faceret, quippe qui & excellenti judicio, & eloquentiâ consummatâ, & aliis conditionibus ad perorandum in publico necessariis abunde praeditus esset. Cujus opinionis testimonium lu∣culentissimum dedit, cùm sermonem politum quidem & sublimem coram illo Monarcha singulari gratiâ pronuntiavit, & tot argumenta solida exposuit, ut Rex, qui talis ingenii viros magni faciebat, & ipse quoque facundissimus erat, maximâ voluptate eum audiret; quod ille statim confessus est, & Quae∣stores paulò post senserunt, cùm fructum quem sperabant Officiorum redinte∣gratione perciperent. Haec actio, in qua solertiae & acuminis vim demonstra∣vit, gratiae, quam postea apud Regem adeptus est, aditum fecit; qui eum tan∣to honore dignatus est, ut benigno oculo aspiceret, donis liberaliter cumula∣ret, & negotiis delegationibusque ad bonum publicum maximè spectantibus eum praeficeret: quibus semper eâ dignitate perfunctus est, ut saepenumerò tam publicè quàm privatim laudes quas optimè meruit uberrimè reportaverit:

quippe qui scientiam comparaverat exquisitam & Reipublicae, & Fisci, & par∣ticularis * 1.9 civitatum administrationis, cum intelligentia universae Historiae, prae∣scrrim Gallicae, cujus aliquos etiam Commentarios delineavit.

Cum interim diuturniorem quàm speraverat moram Parisiis fecisset, ido∣neam nactus est opportunitatem & veteres amicitias cum multis illustribus vi∣ris reparandi, & novas adjiciendi; quales fuere, Chevernii Galliae Cancella∣rii, Belmii Archiepiscopi Bituricensis (quos etiam cognatione attingebat) Varii, * 1.10 qui posteà Senatus Aquensis Praeses primarius, & tandem Episcopus Lexoviensis ac Galliae Sigillorum Custos evasit; Perronii & Bertaldi, quos in∣signia sua merita ad eminentissimas Ecclesiae & Reip. dignitates evexerunt. His annumerandi sunt Jacobus Faius Spessaeus, primùm patronus Regius in Se∣natu Parisiensi & deinde Praeses ibidem dignissimus; Claudius Puteanus, & Jacobus Gillotius, Consiliarii; Claudius Mangotius, (Julioduni pariter o∣riundus) celebris in Senatu patronus, cum duobus filiis suis, quorum alter erat Regius in eadem curia advocatus, (quem mors immatura huic Regno ab∣ripuit,) alter item Galliae Sigillorum Custos. Qui omnes incredibili eum af∣fectu complexi sunt, tùm ob propinquitatem generis quâ illis accessit, tùm ob incomparabilem scientiam quâ omnibus praestitit.

Sed propiori necessitudinis vinculo conjunctus est cum ingenti illo & Galliae & bonarum literarum ornamento, Jacobo Augusto Thuano, tunc temporis supplicum libellorum apud Regem Magistro, & postea Praeside Senatûs Pari∣siensis. Hic vir illustris cùm praeclarum poëma Latinum, in quo de Aucupio agit (exercitio Principibus & nobilibus usitatissimo) publicae voluptati con∣secraret, his versibus qui in primordio libri conspiciuntur, SAMMAR∣THANUM honorificè alloquitur;

SAMMARTHANE, duplex cui cingit laurea frontem, Gallica sive placet, sive Latina chelys; Ista tuis patere auspiciis exire sub auras, Carmina vix pennis sat benè fulta suis. Nam quid ego precibus Phoebum, votisque fatigem Non auditur as vota precesque Deas? Tis modò concilia musas, tu Scaevola Phoebum, Cui facilisque deus, cui facilesque Deae. Sic semper faciles tibi sint in carmina musae, Sic mihi difficilis non sit, ut antè, Deus.

Neque illud alterum minoris gloriae loco ducendum est, quòd idem Thua∣•…•… um à stricta oratione ad solutam se contulisset, ut Historiam sui tempo∣ris conscriberet, suum ea de re consilium ipsi communicavit, & tres priores li∣bros, ut ex illius arbitrio vel persequeretur opus, vel omnino missum faceret; sicut ferunt literae quas ea de causa scripsit. Adeoque sententiam sortitus est quam tanti incaepti utilitas & praestantia meritò postulabat, & quam ille quo∣•…•… ••lia in scriptis suis saepissimè celebravit. Firmissima quae illis mutuò in∣tercessit

amicitia studiosè utrinque culta est; cujus rei veritas in doctis utri∣usque lucubrationibus abundè constat.

SAMMARTHANUS etiam Ronsardo familiariter usus est, & cum dolore vidit hunc poetarum solem caligine obduci. Quanti autem ille (sicut alii complures) SAMMARTHANUM fecerit, indè liquet, quod in dedicatione poematis, cujus finis hic locum meretur, excellentissimi poetae laurum ipsi attribuit:

SCEVOLE, amy des Muses que je sers, Ie t' offie icy, en lieu de tes beaux vers, Un froid discours, larron de ta loüange. Tu n'es premier qui te trompes au change; Glauque jadis sy deceut comme toy. Et toutesfois pren ce present de moy, Pour tesmoigner d' une ancre perdurable, Que mon vers fut à ton vers redevable.

Quos insignis poetae versus ad Lyram Latinam, ut potui, modu∣latus sum;

SAMMARTHANE, sacris amice Musis, Queis indignus ego minister asto, Hic pro carminibus tuis politis Sermonem offero frigidum & senilem, Qui laudes tibi largiendo demit. Non mutatio te fesellit unum, Nec primum; quia damna Glaucus olim Exp••rtus paria est. Tamen benigne Hoc donum accipias, ut ista charta Atramento inarata sempiterno Ronsardi tenuem exprimat Camaenam, Agnoscatque tuae esse debitricem.

Incomparabilis hujus viri suneribus ingeniosi scriprores haud pauci illacrymâ∣runt; inter quos SCAEVOLA noster memortam ejus consecravit Odâ Pindaricâ, filio suo natu maximo Abeli SAMMARTHANO (qui patris vestigia propè insequitur) dicatâ, & Elegiâ cultissimâ, quam ipsi pro Elogio esse debere existimavit. Quinetiam Claudius Binetus, Praetor Juridicus (quem Proseneschallum vocant) Jurisdictionis Bellovacensis, in vita quam scripsit istius Patris Gallicae Poetices, SAMMARTHANUM inter eos memorat quos propter doctrinam & egregia scripta prae aliis dilexit & ae∣stimavit; in quo opere non tacendum putat, imo ad verbum transcribit illu∣stre illud Ronsardi judicium de Paedotrophia, cujus anteà meminimus. Isa∣acus

Casaubonus, illud alterum scientiarum miraculum, debitas meritis suis laudes in literis Latinis ad eum scriptis elargitur. Stephanus Paschasius in o∣pere quod Galliae Investigationes inscribitur, ejus nomen in album poetarum inferit, qui maximè à temporibus Henrici II. famae praeconio floruerunt. Jo∣annes Auratus, Joannes Antonius Baifius, Ludovicus Alealmus, Germanus Audebertus, Nicolaus Rapinus, Franciscus Juretus, Jacobus Guttarius, Ni∣colaus Rigaltius, Paulus Thomasius, & alii permulti viri eruditissimi SAM∣MARTHANI gloriae adstipulantur. Breviter alii eum poetarum sui temporis Principem appellàrunt; alii dixerunt, eum fuisse optimum & politis∣s••mum sui seculi scriptorem, & Elogium aequè meruisse ac illi quos ipsius cala∣mus aeternitati consecrarat.

Enimvero sama ejus non intra limites hujus Regni conclusa est, sed in ex∣teras regiones, etiam ultra mare provolavit. Rex magnae Britanniae Jaco∣bus ejus nominis primus, qui in teneris annis, cùm Rex Scotiae esset, ab eruditissimo Buchanano bonis literis institutus est, lectis nonnullis SAM∣MARTHANI operibus, miram inde voluptatem concepit, ut Jacobo Elfinstono narravit, qui ipsi à mandatis erat, & cum Pictavii Jurisprudentiae operam dedit SCAEVOLAM ibi cognoverat. Sed & ejus poemata alia∣que scripta justà praedicatione recepta sunt à clarissimis viris, Musarum deli∣ciis, quos Germania & Belgium protulerunt, Jano Douza, Dominico Bau∣dio, Daniele Heinsio, Hugone Grotio, Daniele Tileno, Paulo Melissio, Jano Posthio, & Jano Grurero. Quorum postremus industriam imitatus Matthaei Hetrusci Itali, qui fasciculum poematum à melioribus patriae suae ingeniis factorum in uno volumine complexus est, ipse quoque selecta Gallo∣rum carmina Latinè composita in unum contulit, & in Germania sub ficto no∣mine Ranutii Gheri edidit: & aliorum plerunque poetarum pauca quidem & lectissima desumpsit, SAMMARTHANI autem integra opera in suam Collectionem inseruit, cùm omnes eorum partes aequè perfectas & eodem filo contextas inveniret. Adeoque multi scripserunt, in Paedotrophia Virgilii Majestatem propè expressam fuisse, in Elegiis Ovidii ac Tibulli suavitatem, in sylvis Statii gravitatem, in Epigrammatis Martialis acumen, in Odis Ho∣ratii genium, immò ipsius Pindari, quem nemini imitabilem praedicarunt.

Memoria hujus antiqui poetae Graeci, & fama illius doctrinae tantum existi∣mationis ac venerationis etiam sortita est, ut Alexander magnus, cùm The∣bas cepisset & solo aequasset, hujus posteros atque aedes servaverit, unicas re∣••iquias florentissimae civitatis inclementi militum furori expositae. Sed nostris temporibus, dum bella civilia passim saeviebant, casu serè simili vidimus, uni∣us SCAEVOLAE grati•• non solùm domum ejus quam in urbe natali ha∣buit sartam tectam mansisse, sed reliquas etiam omnium civium aedes ab im∣minente ruina conservatas esse. Dux Joeusae, Galliae Thalassiarcha & exer∣citûs Regii Legatus, cùm propè Juliodunum in Aquitaniam iter faceret, in∣colis illius loci ob injurias quibusdam è suo famulitio illatas gravissimè succen∣suit. Haec insolentia ità Ducis animum pupugerat, ut iracundiâ exaestuans, & Juliodunum cum exercitu ingressus, vindictam meditaretur, & ad eas ex∣tremitates se accingeret, in quas facillimè labuntur, qui vim & legem in ma∣nibus gerunt, & omnia possunt in ea loca ubi malè habiti fuerunt; ad quod

etiam à nonnullis copiarum ductoribus alias ob causas accendebatur. In his∣se angustiis cives miserè consternati nullos non explorant modos quibus ingru∣entem tempestatem averterent, & iratum placarent: ille autem adversus pre∣ces quorundam haud infimae sortis hominum tanto acrius induruit. Cum omnia frustrà tentassent, praecipui civium tandem memorià animadvertunt, tanti mali remedium, quod aliàs tam sollicitè quaerebant, apud ipsos reperi∣ri; nempe ad SAMMARTHANUM suum refugiendum esse, ut veniam tantoperè exoptatam à Joeusa impetrarent, quem procul dubio me∣ritis illius viri nihil non concessurum credebant. Aberat tunc temporis in Pictonica inferiori negotium honorificum sibi demandatum administrans: ut primùm autem hujus rei certior factus est, propere Juliodunum advolat, opem operamque suam dilectae patriae minimè negandam ratus. Statim adit Joeu∣sam, apud quem singulari gratiâ pollebat, obnixè orat, hortatur, obsecrat demùm ut peccantibus ignosceret. Invictus aliàs imperator tandem se vinci patitur, ceditque non minùs sanctis amicitiae legibus, quàm suavi violentiae & mollibus incantamentis efficacium tanti viri verborum; unde & iram simul, & culpam remisit. Tanti fecerunt hoc beneficium Juliodunenses, ut ea de causa SAMMARTHANUM insigni titulo PATRISPATRIAE cohonestarent; quod olim Romanus Orator à civibus suis reportaverat. Ita Laureae coronae, quam docta SCAEVOLAE poesis capiti ejus jure cir∣cundederat, Civica etiam quernis contexta frondibus adjici potuit, quam hoc tàm illustri facinore, & piâ in patriam charitate non minùs justè meruerat. Quo nomine cum Scaevola altero fermè comparandus est, non è duobus illis quos tantùm celebrat historia Romana, sed Philosopho Graeco & Historico, qui benevolentiâ Caesaris Augusti fruebatur: quo enim popularibus suis commen∣datior esset, Imperator Tarsum urbem ejus natalem vectigalibus & subsidiis planè liberavit; ubi bonus senex summas dignitates adeptus est, & ultimum diem feliciter obiit, cùm annos octoginta duos impl••sset, relictà de se unà cum operibus quae in honorem patriae emiserat, memorià adeo gratà & ju∣cundâ, ut populus Tarsensis ipsi tanquam Heroi solennia quotannis in∣stauraret.

Sed ad reliqua praeclara facta nostri SCAEVOLAE Gallici redeamus. Dum bella civilia in visceribus hujus Regni adhuc haerebant, nonnulli fidem ejus magnoperè tentarunt, ut in partes conjurationis, quam Ligam appella∣bant, attraherent; etiam tunc cùm Parisios profectus est paulo post sune∣stum & illaetabilem diem quo illius urbis plateae doliis & omne genus obicibus * 1.11 adversus Regias cohortes intercludebantur. Frustrà tamen; ita enim in∣sculptum infixumque animo gerebat obsequium illud quo subditi erga Princi∣pem legitimum naturae vinculis obstringuntur, (id quod actionibus inclytis per totum vitae suae curriculum patefecit) ut nulla unquam tentamenta aut pro∣missa eum labefactare, nec tantillùm quidem ab officio dimovere valuerint. Ideoque Rex Henricus III. firm•• ipsius fidelitate fretus, eum ad postrema Regni Comitia Blesis habita vocavit, ut ibi cùm res postularet, boni civis o∣peram & industriam Reip. praestaret. Et insignis quidem occasio data est, quam silentio praeterire non possumus absque nefario in illius memoriam sacri∣legio.

Unus è praecipuis Conjuratis perspexerat, nullos è Deputatis urbium suis consiliis magis adversos, aut Regis servitio magis addictos esse, quàm qui publica ministeria in provinciis obibant. Unde potestate suâ & authoritate * 1.12 quam inter Comitiorum Ordines habuit innixus, effecit ut ad senatum refere∣tur de tollenda maxima parte Officiorum, quasi oneri superfluo, nè verbo quidem facto de reparatione pretii pro iis muneribus anteà impensi. Specio∣sa & Reip. utilis haec propositio videbatur; prudentiores autem satis intel∣lexerunt, revera insidias esse positas, & laqueum dolo contectum, in quem Ministri Regii prolapsi interirent. Qui enim eorum abolitionem premebat, duabus maximè de causis id secisse credebatur: vel ut eos omni authoritate exueret, atque ità vires quas suis incaeptis opposituri essent enervaret; vel ut timore percelleret, eoque adigeret ut ad illius auxilium confugere necesse haberent; cujus demùm patrocinio conservati, in posterum quasi jure ad illi∣us partes transirent. Ministri cùm in commune consulerent, quibus tandem modis hanc suppressionem cum universa ipsorum pernicie conjunctam impedi∣rent, fortiter obviam ire decreverunt, imo & senaculum tertii Ordinis (hu∣jus mali incunabula) simul ingredi, & coram protestari pro irrito haberi de∣bere quicquid in eorum praejudicium Deputati statuerent, quorum plerosque contra mandatum Regis & bonum publicum prensationibus & emptis suffragiis electo•• esse contendebant. Protestationem istam ab omnibus Ministris (qui •…•… enti omnis generis erant) obsignatam, Comitiis expositam reliquit SAM∣MARTHANUS, qui jussus est pro universis verba facere, sicut in simili casu antea quinque circiter annis (ut suo loco meminimus) fe∣cerat.

Eodem die quidam Tertii Ordinis Deputati apud Regem de hoc actu quae∣sti sunt, & flagitarunt ut jure cum illis ageretur, quos Comitiorum libertati obs •…•… epere ausos esse clamitabant. Cùm autem viderent Ministros istiusmodi querel•• minimè concussos esse, verùm è contrà Regem orare, ut causas qui∣bus Protestationem suam fundabant explicari permitteret, nihil ultrà turba∣tum est; satis enim sciebant, si ad probationes ventum esset, de eorum au∣thoritate actum fore, cùm plerique conscii essent parùm probitatis in agendis electionibus adhibitum fuisse. Quod cùm Regi nunciaretur, non solùm benè interpretatus est, sed privatim quoque amicis significavit Protestationem illam sibi placuisse, utpote quae Regiam dignitatem potissimè tueretur. Et •…•… lud erat potiùs quàm privatum lucellum SAMMARTHANI & Mini∣strorum, quod ••um ad rem adeò generosam & arduam cum pe •…•… lo vita ag∣grediendam incitavit; propter quam ab omnibus bonis laudatus est, q••i animi fortitudinem non minùs quàm ubertatem ingenii aest •…•… t.

Sub exitum anni M. D. LXXXVIII. Pictavium à Rege missus est, ut de moti •…•… m tùm nas••ituris Majestatis suae sensum ac voluntatem civibus ape∣•…•… t, & quàm sixum immotumque ejus animo sederet, Religionem Catho∣•…•… m Apostolicam & Romanam semper inviolatam servare, & subditorum ca∣lamitatibus solatium afferre; nihilominus velle & jubere, ut partium studiis conjurationibusque missis neminem in posterum secundùm Deum praeter Re∣gem suum agnoscerent, qui authoritatem suam impunè contemni haud ampli∣〈◊〉〈◊〉 •…•… tur. Cùm SAMMARTHANUS haec mandata singulatim

executus esset, Rex voluptatem quam indè conceperat literis ad eum scriptis demonstravit, significans,

se gratias ipsi propter operam navatam agere: verùm cùm inter cives quidam male animati delitescerent, qui populum di∣vellere, & à mutuo consensu (in quo civitatis incolumitas sita est) alienare studebant; & quòd fideles servos suos invigilare oporteret, quò perniciosa ejusmodi consilia frustrari, & incolas concordià officioque continere possent; ideo se jubere, ut eo curas & labores suos ipse intenderet.

Sed cùm tumul∣tus interim crescerent, & adversa factio eousque praevaleret, ut urbis portas Regi contumaciter occluderet, SAMMARTHANUS tandem co∣actus est insanae procellae cedere, deserere gubernaculum, aedes & familiam relinquere, etiam ex urbe egredi, unà cum Malicornio Pictonum Praefecto aliisque melioris notae Ministris Regiis, qui fortunam causamque Principis sui constanter sequi decreverant, cujus obsequium cum amore patriae conjunct∣um omnibus aliis privatis affectibus commodisque anteferebant. Honestum istud exilium quinque annis & ampliùs perduravit. Illorum temporum histo∣rici dum Pictavii defectionem enarrant, SAMMARTHANI fidem non omittunt; quorum unus in hunc modum scribit;

Ex eo tempore nemo qui Regi studeret, saltem dignitate aliquâ praeditus, in urbe remansit; prae aliis autem gens SAMMARTHANA indè ejecta est, quasi in Re∣giis partibus praecipua: Huic multae familiae clariores se adjunxerunt, quae sub ejus auspiciis in unum collectae semper in posterum tam bello quàm pace maximè inter Pictavienses Regio nomini adhaerere notatae sunt.

SAMMARTHANUS ad Aulam se recepit; ubi Rex de illius inte∣gritate praestantiaque eam opinionem conceperat, ut sibi à mandatis illum ha∣bere destinaret, sicut Magnati cuidam innuebat. Sed cùm opera ejus alibi necessaria esset in re maximi momenti procuranda, Rex beneficentiam suam aliquantisper differendam censuit. Nam postrebellionem Parisiis ortam, in∣duciae Turonibus pactae sunt cum Henrico Magno gloriosissimae memoriae Prin∣cipe, tunc solùm Navarrae Rege, qui plurimas urbes & propugnacula cepe∣rat, magnosque progressus in agris Santonensi, Inculismensi, & Pictaviensi fecerat. Reges utrique viros illustres deputârunt, quorum esset Induciarum capita exequi, aerarium corrigere, perturbationibus quas infausti motus in∣vexerant remedium afferre; etiam Catholicos, tam Ecclesiae quàm Regis Mi∣nistros, in bona & Officia unde exturbati erant restituere, unà cum exerci∣tio Religionis Catholicae (quae belli injurià in desuetudinem abierat) redin∣tegrando in urbibus nuper occupatis ab illis qui Reformatae nomen suae pro∣fessioni adsciscunt. His rebus componendis Rex SAMMARTHA∣NUM delegavit, Navarraeus autem Michaelem Huraltum, Hospitalium Fa∣ium Cancellarium suum, Hospitalio Galliae Cancellario dignum nepotem. Is∣te quidem doctrinâ singulari, & absolutâ rerum ad Statum Regni spectantium intelligentiâ praeditus erat; & cùm iisdem animi dotibus Collega ejus (quem hic celebramus) exornatus esset, eò suavius in hac gravissima legatione ope∣ram suam contulerunt. Itaque res eo temperamento constitutae sunt, ut ni hil deesse videretur vel ad boni publici restaurationem, vel ad Regum satis∣factionem. Praecipuè autem SAMMARTHANUS (juxta manda∣tum quod à proprio Regis ore acceperat) omni ope enixus est ut exercitium

verae Religionis pristinum locum ac nitorem obtineret; id quod ejus industriâ in multis Pictonum, Sanctonumque & Inculismensium urbibus factum est. Re∣formati quos vocant, ad leges & jura provocârunt, cùm hanc restitutionem viderent; imò posteà querelas ea de re ad Henricum Magnum detulerunt, ut constat ex literis VII. die Novembris anni M. D. LXXXIX. ad Plessium Mornaeum Salmurii Praefectum proprià Regis manu exaratis, quas ipse Com∣mentariis suis inseruit. Sed irritae fuerunt hae querelae, nisi quòd SAM∣MARTHANI gloriam eo sublimiùs evexerint; siquidem indè conjicere possumus quàm uberes fructus à piis ipsius laboribus Catholici perceperint; neque dubitandum est, quin ipse quoque multò praestantiores sibi in coelis acquisierit, qui tam insigne opus confecerat ad prolatandum Dei honorem & bonum Reipublicae.

Intereà Rege Henrico III. nefariè trucidato, bona ejus voluntas quâ SAMMARTHANO honorificum illud munus designaverat, incassum fuit. Adeoque animus ejus extremo dolore confossus est ob ingentem & luctu∣osam jacturam, quam non Gallia solùm, sed ipse quoque privatim fecerat, ut paucis pòst mensibus Juliodunum se subduxerit, quo liberiùs hoc infandum parricidium & publicas calamitates ploraret: Id quod lugubri carmine prae∣stitit in lucem edito, quod inscribitur Lacrymae in Memoriam magni Monar∣chae; cujus in Deum pietas, in homines benè meritos gratia & liberalitas ae∣ternâ commemoratione renascentur. Videbatur quidem atrocitas hujus inau∣diti ac prodigiosi facinoris novum quendam furorem & insolitos aculeos in pectore nostri poetae excitasse, ut execrandum scelus acriori detestatione persequeretur, quam hoc nobili & eleganti opusculo effulminavit.

Sed insignes victoriae quas Henricus Magnus sceptri legitimus haeres brevi posteà consecutus est, materiam jucundiorem doctae illius Musae suppeditâ∣runt. Et sicut gesta Regia humanos agendi modos excedebant, ac miracu∣lis propiora videbantur, ità ad ea celebranda SAMMARTHANUS inusitatam planè suaeque inventionis Poesim adhibuit; Odam scilicet pulcher∣rimam ad lyras Pindari & Horatii summâ industriâ accommodatam, quâ me∣morabile illud trophaeum decantavit, ab invictissimo Principe reportatum in pugna Euriensi adversus ingentes Ligae copias, & Hispanicas etiam ductore Comite Egmontio, qui eo praelio vitam finivit. Continuò prodiit hoc poe∣ma, non solùm in diversis hujus Regni locis, sed in exteris quoque regionibus typis impressum. Quo scribendi genere, gravi admodùm ac difficili, alias excellentes Odas Pindaricas posteà concinnavit; sicut nostris quoque tempo∣ribus fecit Illustrissimus Cardinalis Barberinus, qui hodie universae Ecclesiae Princeps Urbani VIII. nomine Sancti Petri Cathedram feliciter occupat.

Eodem tempore Elogia virorum doctrinâ illustrium, qui in hoc Regno po∣stremi seculi curriculo floruerunt, sermone soluto Latinè descripsit: unde permagnum nominis & samae augmentum adeptus est; qui verbis quidem con∣cisis, sed materiae multum complexis, lectissima quaeque sive de vita, sive de rebus gestis istorum hominum magnorum (quorum plerosque vidit novitque) sive de scriptis eorum, luculenter & signate animadvertit: quod tantâ ele∣gantiâ & styli puritate fecit, ut quam proximè accedat, & si ausim dicere, vi•• cedat quidem eloquentissimis priscorum temporum scriptoribus. Quin &

ingenii vim incredibilem monstravit, rem saepe eandem tantâ verborum va∣rietate illustrando. Nonnulli mirati sunt, quomodo ille qui à juvenilibus annis solius Poeseos studio (in qua unicè praestare videbatur) tam feliciter inhaeserat, potuerit nihilominus ità facilè ac genuinè ad modum Oratoris & Historici calamum convertere; cum difficillimum sit, & paucis praeter eum contigerit, parem utrinque palmam adipisci. Sed prosa aetati illius, tunc temporis aliquantò provectiori, magis conveniebat; quod ipse quoque Ele∣giâ Thuano inscriptâ non dissimulavit; Elegiâ, quae fores pulchri illius Pala∣tii, vel ut veriùs dicam, Templi Musis dicati, & in Galliae honorem erecti, summoperè exornat.

Cûm haec Elogia inchoasset, partem eorum ad Scaligerum misit, qui car∣mina illius jamdudum pro merito laudaverat; neque diversam de hoc opere sententiam tulit, quam literis ad SAMMARTHANUM scriptis in hunc modum explicat; Sc Elogia ejus legisse cum infinita quadam voluptate, quòd illustres illos viros bis vivere videret, semel quidem suis ipsorum, & rursus SCAEVOLAE scriptis. Sed hanc voluptatem (ait) non aliam sibi videri, quàm quae febricitantibus inter bibendum esse solet: ut enim illi quam maximè vel∣lent, poculum in quo bibunt capacius & aquâ plenius esse; it à se optasse, librum fuisse longiorem, nec partim satiatum partim suibundum reliquisse. Quinetiam persuasissimum habere, communem eorum amicum doctissimum Thuanum opus illud calculis suis approbaturum esse. Adjecit; Partem esse historiae, quam doctos scire oportebat. Deinde eum hortatus, ut in laudabili incoepto porro pergeret, inquit; Et beatos illos qui laudantur à laudato viro, etiam sermone tam terso ac nitido. Adeoque unus quisque haec Elogia in pretio habuit, ut ex quo in lu∣cem prodierint, quoties libri doctorum hominum quorum nomina ibi cele∣brantur, in publicum emitterentur, visum est gloriam quam sibi pepererant, à talibus Elogiis incrementum accepisse; ideoque cura adhibita est, ut iis∣dem libris evulgatis haec scripta honoraria in limine praefigerentur. Itaque tam varia & diversi generis opera, quae ab ipsius manu exibant, non minùs versatilem agilitatem, quàm copiosam ingenii foecunditatem, pro gustu singu∣lorum omnibus admirandam exhibuerunt.

Neque haec literarum studia obstiterunt, quò minùs Regi interim multis in rebus operam promptè tribueret. Cum enim Principem Contium exerci∣tuum suorum in Pictonibus, Lemovicum limitibus, Biturlgibus, Andibus∣que, Legatum constituisset, SAMMARTHANUM huic Regulo * 1.13 adesse jussit, & consiliis suis assistere; quod eximiâ fide praestitit. Pari offi∣cio, sed magis assiduè, functus est apud Principem Dumbarum (paulo post Ducem Mompenserium) tunc cùm Regio exercitui in Britannia contra re∣belles Ligatos praeficeretur. Nam cùm Rex necesse haberet, virum aliquem probitate & experientiâ insignem eligere, qui in illo exercitu Quaesturam ageret, oculos in SAMMARTHANUM conjecit, eumque gravis∣simo huic muneri imposuit, quod duobus annis fideliter executus est. Mom∣penserius, princeps omnigenâ virtute ac generositate plenus, cum singulari amore complexus est (sicut anteà fecerant avus & pater ejus, Duces Francis∣cus & Ludovicus) secretioribus suis consiliis adhibuit; & cùm publicae rerum

administratione maximè idoneum sciret, praeter castrensis aerarii curam, ne∣gotia etiam quae Provinciae summam spectabant ipsi commisit.

Jam indè ab anno M. D. XCIV. Rex eum jusserat de conditionibus agere quibus urbs Pictavii ad obsequium, civesque praecipui ad bonam frugem re∣ducerentur. In quo ità dextrè commodeque se gessit, ut Rex literis quas ea de re ad illum scripsit, omnia quae agitaverat sibi cordi esse clarè agnoverit, hortatus insuper ut operi tam benè incaepto porrò insisteret, & pollicitus se meritis officiisque ejus gratiam habiturum. Deinde Carnutum venit ad Re∣gem visendum, quo tempore sacrâ unctione inauguratus est, ut ibi mandata de negotio tanti momenti efficiendo expressiora acciperet. Ad Pictones re∣uerso Rex iterum literas scripsit, quibus monuit ut pacta cum Pictaviensibus inchoata denuo resumeret; quae tantà prudentiâ & felicitate tractavit, ut post multos sermones habitos, difficultates superatas, & pericula devitata, tandem victricibus illius rationibus permota civitas ad obedientiam se recepe∣rit, & Regiam authoritatem in posterum coluerit. Opus sanè Galliae utilis∣simum, duabus maximè de causis; tum quòd Dux Mercurii Namnetarum ur∣bem & totam ferè Britanniam armis adhuc tenebat, Pictonibusque vicinis in∣stabat ut secum contrariis partibus (sicut anteà fecerant) adhaererent; tum quòd Dux Elbonii Praefectus urbis in castra Regia se pariter retulerit. Picta∣vienses Ludovicum SAMMARTHANUM, Jurisdictionis illius Praetorem Juridicum, cum aliis civibus deleg••runt, qui ad Aulam proficis∣cerentur, & juramentum fidelitatis Regi praestare; ad quem in Picardiam us∣que accesserunt, obsidione Laoduni tunc occupatum. Satis constabat ex pro∣na benignitate quâ eos magnus Monarcha recepit, quàm gratam acceptam▪ que haberet insignem operam SAMMARTHANI (sub cujus auspici∣is iter susceperant) in hoc praeclaro negotio graviter adhibitam: Cui etiam fortiter incubuerat frater ejus, ideoque munus Praetoris (sive Prose••••schalli) liberalitate Regi•• sibi confirmatum habuit.

Paucis post annis quàm Pictavium aliaeque urbes ad sanam mentem redie∣rant, Rex perturbato rerum ordini, & confusioni quam bellum civile intule∣rat, prospicere cupiens, Conventum virorum dignitate praestantium ex om∣nibus Regni ordinibus Rotomagum convocavit. Huc SAMMARTHA∣NUM literisad eum scriptis honorificè accersivit, qui in hoc celebri con∣sessu ex proceribus Galliae selectisque hominibus conflato, magno usui fuit, magnamque judicii vim & gravitatem monstravit, tùm sententiam dicendo, tùm salutaria consilia de quamplurimis rebus arduis interponedo.

Rotomago abiens Parisios venit, ubi singulari laetitiâ perfusus est, cùm fili∣um natu maximum Abelem SAMMARTHANUM videret in foro Parisiensi tantâ cum laude & existimatione versari. Et haec quidem volup∣tas ingeminata est, cùm viros literatos poemata Latina ab eo juvene tunc edi∣ta tanti aestimare sentiret; quorum pars maxima in laudibus & victoriis Hen∣rici Magni celebrandis impensa est, sicut posteà gesta Regis Ludovici Justi me∣ritissimis encomiis tam soluto quàm stricto sermone compositis illustravit, quae benignissimus Princeps renidenti oculo intueri dignatus est, & authorem in consortium ac dignitatem Consilii sui sanctioris adscivit.

〈◊〉〈◊〉 SAMMARTHANUS adeò aetate provectus erat, ut post tot

tantosque labores exantlatos jure optimo quietem potiùs domi suae quaerere deberet, quàm in publicis administrationibus curam & operam porro collo∣care. Sed cùm Pictavienses orarent, ut Praetoris urbici munus iterùm acci∣peret, pro eo quo semper ardebat patriae inserviendi studio, detrectare no∣luit. Henricus Magnus huic electioni libentissimè suffragatus est; & cùm solenni more mense Majo. M. DC. XXII. urbem ingrederetur, id honoris SAMMARTHANO datum est ut universae civitatis nomine Regem al∣loqueretur & reciperet. Itaque sicut Henricus III. virum adeò facundum summa cum voluptate audiverat, ita Magnus ille, qui non minus callebat quàm suus antecessor subditos corumque merita dijudicare, palàm fecit quàm gratum quamque acceptum haberet eximium illum sermonem à SAM∣MARTHANO habitum, in quo civium suorum vota flagrantia, sinceros affectus, & fidem inexpugnabilem luculenter exposuit.

Huic quoque alia felicitas accessit, ut tunc temporis Aulicos maximè con∣spicuos videret ac salutaret; inter alios magnum & venerabilem Galliae Can∣cellarium Pomponium Belleuraeum, qui ei benevolentiam suam effusissimè im∣pertivit, sicut etiam dignissimus illius filius, Supremi Senatûs Praeses, ob pru∣dentiam literasque cum insigni probitate conjunctas rarissimum nostri seculi or∣namentum.

SCAEVOLA permultos viros eruditione suaque amiciti•• pariter cultos diem obire subindè viderat; quales erant, Claudius Puteanus, Florens Chri∣stianus, Petrus Pithaeus, Philippus Portaeus, Nicolaus Rapinus, Joannes Passeratius, Nicolaus Faber, Stephanus Paschasius, aliique qui tristem qui∣dem * 1.14 sed nobilem materiam Elogia sua ulteriùs deducendi suppeditârunt; id quod extremâ etiam aetate faciebat. Quamquam enim plerisque mor∣talium in eo humanae vitae praecipitio vires saepissimè deficiunt, illius ta∣men ingenium minimè senescebat, sed cum ingenti omnium stupore ve∣stigia sui vigoris haud obscuriora quàm in juvenilibus annis exprimebat.

Fratris obitus acutissimo dolore animum ejus confodiebat: tamen in hoc infortunio solatii nonnihil ex eo capiebat, quod permultis officium Praetoris Pictaviensis studios••simè ambientibus, hujus filium natu maximum Nicolaum SAMMARTHANUM Rex praetulerat (qui tunc Consiliarii parti∣bus in Senatu Parisiensi sungebatur) virum virtute, & affectu fideque er∣ga Regem inconcussa laudatissimum. Pater illius adeò gratam sui memoriam reliquit, ut & urbs Pictavii & tota Provincia benè meriti civis mortem luctu incredibili complorârunt. Ludovicus iste, & Renatus SAMMARTHA∣NUS Pictaviensis Ecclesiae sub-decanus, qui Theologiae scientiam literis humanioribus adjunxit, simul cum fratre SCAEVOLA avitum familiae decus dignissimè sustinuerunt.

Intereà cùm SAMMARTHANUS noster dissidia quaedam Picta∣vii exoritura praevideret, se Juliodunum (ubi reliquum aetatis transigeret) recipere cogitavit. Verùm priusquàm sedem ibi defixam poneret, quanquam octogenarius erat, viribus tamen ità vegetis utebatur, ut itineri sufficerent, quod ultimum Parisios anno M. DC. XV. ineunte fecit, quò videret tùm & amicis qui ibidem supererant, tùm ex liberis suis qui in illa civitate, post∣quam ad Regis obsequium redierat, domicilia collocârunt. Fama ac virtus

ejus quamplurimos dignitate & doctrinâ praestantes ad eum invisendum exci∣tarunt; quos ipse vicissim salutatum ibat: inter alios ingens illud literarum & Ecclesiae ornamentum, Cardinalem Perronium, cujus cognitione & fami∣liaritate jampridem in Aula Regis Henrici III. usus fuerat. Amplissimus hic Praesul ambabus ulnis SAMMARTHANUM amplexus est; e∣tiam judicium illius tanti fecit, ut non pauca de suis raris operibus tam versu quàm prosà conditis ipsi monstraverit, quo sententiam illius de iis edisceret. Dixit praetereà, nomen ejus passim in Italia famigeratum esse, & summos in∣genii arbitros in illa regione florentes poemata ejus Latina omnibus aliorum Gallorum longè praeponere; quinetiam elegantiam & concinnitatem Elogio∣rum suorum mirificè aestimare: se quoque vidisse divina sua utriusque gene∣ris opera in celeberrimis Vaticanae Bibliothecae scriniis inserta.

Dum Parisiis moratur, Dominos Varium & Vicum Sigillorum Galliae Cu∣stodes visitavit; & Thuanum saepissimè, qui in sui temporis Historia nobilis∣simum ipsi locum praebet, frequenti mentione quam de sua fide erga Reges & eruditione singulari facit.

Hoc etiam boni adeptus est, ut quamplurimi Elogia composuerint obtule∣rintque ipsi dum viveret, qui alios vitâ defunctos tantoperè laudaverat. Nec satis erat quot tot privatorum calamis exornaretur; oportuit etiam ut viva vox publicae laudis huc accederet: quod memorabili quodam casu advenisse compertum est. Lis agebatur in Senatu Parisiensi inter haeredes Comitis La∣valii, qui in Hungaria diem obiit, & viduam Petri Laeti medici, quam suprà meminimus. Foeminae probandum erat, maritum suum non è triviis homun∣cionem, sed existimatione ac literis notum fuisse: Quod ut palàm faceret, inter alia, hujusmodi quoque argumento innixa est, SAMMARTHA∣NUM eum dignum judicâsse quem suis Elogiis honestaret, & librum illi∣cò in medium attulit; quod tanti fuit, ut non solum viduam eximeret à lon∣gis probationum ambagibus per testes, quò res spectare videbatur, sed causae victoriam ipsi statim obtineret. Unde permulti senatores, qui in hac contro∣versia sententiam tulerant, ansam arripuerunt quò de meritis dotibusque au∣thoris amplissimè verba facerent; cujus unicum testimonium (contra Juris formulas) tanti ponderis apud Augustum illum senatum habebatur, ut loco plurimum valeret.

Jam dulcis aura soli natalis ità SAMMARTHANI animum afflave∣rat, ut Parisiis Juliodunum reverteretur, ibi reliquum vitae cum summa tran∣quillitate peracturus. Cujus gratissimi secessus socios habuit tùm è filiis quar∣tum, Iraeneum nomine, munus in Quaestura gerentem, tùm ejusdem Irenaei filium, qui jam à puerilibus annis provectus in literis spem sui jamdudum in∣gentem dederat. Intereà voluptatem, quam anteà de filio natu maximo per∣ceperat, renovatam auctamque sensit, cùm audiret quanto cum applausu cae∣terorum quoque ejus liberorum opera passim acciperentur; etiam Scaevolae & Ludovici, fratrum geminorum, ità moribus, naturà, ingenioque similium (sicut etiam lineamentis ac vultu) ut unicam in duobus corporibus animam extitisse crederetur. Cùm enim singulari & exactâ diligentiâ Historiam Au∣gustissimae Galliarum familiae conjunctis studiis descripsissent (quod inter scrip∣ta Genealogica perfectissimum, celebris quidam hujus temporis Historicus ap∣pellavit)

primam nobilissimi operis editionem Ludovico Justo inscripserunt, qui librum benevolè accepit, & authores ad honorificum munus suorum Hi∣stroriographorum evexit.

Sicut singuli SCAEVOLAE filii operam strenuè dederunt, ut varias patris dotes ac virtutes imitarentur; ità eorum unus, Petrus SAMMAR∣THANUS dominus de la Jall••tiere, quaesturâ Galliae apud Pictones sunct∣us, quasi sortem sibi peculiarem adscivit Genium defuncti in carmine Gallico laudatissimum: quo ille quoque inclytas Majestatis suae victorias felicissimè il∣lustravit. Quod etiam plerunque huic familiae proprium & congenitum vi∣demus, ut haereditario quodam jure heroica Regum nostrorum gesta sibi ce∣lebranda assumant.

Illustrissimus historicorum T. Livius regionum longissimè dissitarum inco∣las Romam pertraxit, ut aliquid Româ quanquam florentissimâ majus admi∣rabiliusque ibi viderent: Ità Scaevola noster tantam sibi famam undiquaque comparaverat, ut non solùm à quamplurimis, diversae sortis ac loci Gallis, Episcopis, Senatoribus, Magnatibus, virisque literatis inviseretur, sed etiam ab exteris variarum gentium, quorum aliqui non minori cultu & honore illum conspexerunt, quàm si coràm venerandissimis mortalium capitibus comparuis∣sent. Quinetiam nonnulli Principes & illustres viri ex Italia, Germania, & Anglia, profecti, cum per Galliam iter facerent, laudabili hâc curiositate ducti SAMMARTHANUM adibant, cum Pictavii habitaret. Sed super omnia sibi faustum ac felix existimavit, quod paucis diebus antequam hanc vitam beatissimâ immortalitate commutavit, serenissimus Walliae Prin∣ceps (brevi posteà Magnae Britanniae Rex) cum ementito habitu per hoc Reg∣num Hispaniam versus transiret, tanto honore eum dignatus est, ut etiam do∣mi suae Julioduni de industria visitaret, nec exiguam voluptatem ab aspectu tam illustris & spectabilis viri sentiret.

Jam grandaevus erat, & aliquoties dicere solebat, se quamvis sub auspiciis septem Regum nostrorum vixisset, hoc tamen prae caeteris insigne ac glorio∣sum ducere, quòd preces & vota (quae multo antè in opere Paedotrophiae ad Deum effuderat) exaudita atque impleta essent, quodque Regiam domum auspicatissimo Delphini partu adauctam videret; quam singularem felicita∣tem bono augurio quasi praedixerat in persona magnanimi Regis nostri con∣summatam, opportunè à coelo dati ad decus & nomen Imperii Gallici sublimi∣ùs quàm unquam aliàs extollendum.

Historicus quidam, qui vitam Regis Henrici III. separatim descripsit, eti∣am SAMMARTHANO (quem inter celebres illius Regni viros memorat) clarorum quorundam eventuum, quos admirabili perspicaci∣tate judicii passim in suis operibus praesagiit animadvertitque, praedictio∣nem attribuit.

Cum igitur per quinquemii otium Musis & libris vacasset, tandem neces∣se habuit domicilio hoc terreno exire, ut stabilius aliud in coelis ingredere∣tur. Itaque febre continuâ per quinque aut sex dies laborans, cùm ultimum vitae terminum sibi propiùs ingruere, & corporis vires paulatim deficere per∣sensit, animum & cogitationes omnes eo convertit ut divinae gratiae subsidi∣um unicè imploraret, & sacramentis Ecclesiae piè susceptis per manus Urba∣ni

Granderii, docti Theologi & suae sancti Petri parochiae Pastoris, extremos halitus in illius amplexibus efflavit XXIX. die Martii M. DC. XXIII. post∣quàm octoginta septem annos cum mense & aliquot diebus vixisset.

Deum coluit magis interno & sincero affectu, quàm pietatis ostentatione, probitate morum singulari imbutus, tam adversis rebus quàm secundis sibi sem∣per aequalis, ambitionis & avaritiae expers, amicis incomparabili studio in∣serviens, quorum negotia & commoda suis ipsius rebus faepissimè antehabuit. Revera existimationem, famam, & amicos pluris secit, quàm divitias & bona peritura, satis seipso contentus quod toties judicatus esset dignus qui publi∣cam pecuniam procuraret administraretque, puris illius mundisque manibus quasi in deposito relictam. Perquàm affabilis erat, in conversatione suavis & benignus, pauperibus & afflictis promptissimè opem tulit, candore plenus, & ad sensa mentis explicanda (sive sermone, sive scripto) mirâ facilitate praeditus. Eà sobrietate vixit, ut haud quaquam excederet quod lex tempe∣rantiae praescripserat; vacuus irà & caeteris perturbati animi affectibus, ut siquid sequius accideret, nunquam tamen eum à statione tranquillitatis dimo∣vere posset. Istiusmodi virtutes ac boni mores ad producendam vitae longi∣tudinem, quà eum vidimus incanescere, multùm adjuverunt. Hinc est quod optimâ corporis habitudine fuerit, nec unquam gravibus podagrae aut calculi morbis cruciatus, nec aliis quae sera senectus afferre solet incommodis; nisi quod interdum modicà surditate afficeretur, quod malum communi quodam sato maximis illius seculi poetis accidisse videbatur, Ronsardo, Bellaeo, & Aurato. Ore fuit honesto & liberali, gestu gravi & modesto, oculo reni∣dente & benigno, naso decorè producto, colore vultûs suaviter rubescente, staturà mediocri & quadratâ, capite calvo, & capillo dum juvenis esset casta∣neam referente.

Praeter Abelem, Scaevolam, Ludovicum, Irenaeum, & Petrum Sammar∣thanos, filios ejus (quos anteà meminimus) reliquit etiam Franciscum & Henricum, quorum alter militiae, alter Ecclesiae nomen dedit. Horum so∣ror unica Jana SAMMARTHANA nupta est Nicolao Socheto ar∣migero, domino de la Charouliere & de Villebovin, antehac Praetori, Capi∣••••neo, & Instructori militiae in urbe Pictaviensi.

Ut finem faciam, defunctus iste de quo sermonem instituimus, hoc etiam voluptatis incrementum habuit, ut ante summum diem in Petro SAM∣MARTHANO nepote suo quasi renasci se videret; & posterorum seriem integrari ab eo meritò speravit qui filiam, Marchionissae de Choisy ex primis nuptiis natu maximam, uxorem acceperat.

Corpus ejus sepultum est apud magnam Ecclesiam sancti Petri Juliodunensis in sacello sancti Ludovici: Publicè laudatus est orationibus, non tantùm in illa Ecclesia, sed etiam in Praetorio Juridico habitis, coràm Regiis Ministris, Nobilibus, aliisque dignitate conspicuis viris. Ex eo tempore memoria quo∣que illius celebrata est honorifico amicorum concentu, quem in collectione Tumuli ejus conficiunt permultae elegantes Inscriptiones, Poemata, Elogia, & funebria Carmina, ab hominibus authoritate & doctrinâ inclytis tàm Gal∣lis quàm exteris profecta. Et sanè aequum fuit, imò justitia postulavit, ut ipsi redderetur quod aliis praestiterat; ut ille qui praeclara Regum & Princi∣pum

gesta quasi postliminio revocaverat ad vitam, & tot illustres viros ex ob∣scuritate cinerum eripuerat; ut ille (inquam) pariter optimis superstitum in∣geniorum officiis coleretur ornar••tu••que. Verum au••••m dicere, eum for∣tasse nunquam pro merito laudatum ••o••e, nec ad modum & mensuram illarum perfectionum quae solidam sibi gloriam pepererunt.

Unde nuper defunctus dominus Rizius Senatus Rotomagensis princeps dig∣nissimus (cujus anteà mentionem secimus) cùm ad mortui filium natu maxi∣mum scriberet, solatium de gravi jactura adhibiturus, ansam arripuit memo∣riam ejus hoc pulchro Elogio condecorandi; Eum r••mansisse •…•… mum do •…•… , quos bonum illud siculum proximè elapsum viderat; cujus mores aquè s •…•… s 〈◊〉〈◊〉∣limpidos esse ac ejus poemata; quin & videri illum in terris reli •…•… esse post ali •…•… ejusdem sub sellii viros insignes (quorum calculis etiam inter primos numer •…•… est) ut nobis esset in exemplum. Alius item, nec ille meriti vulgaris, eodem pio erga SAMMARTHANI liberos officio sungens, ità scribit; Dam∣num ex morte hujus clarissimi Herois (ita etiam nuncupat) non illis peculiare ac proprium esse: quamvis enim arbor illa nobilis & divina truncum & radices in eo∣rum familia fixisset, ramos tamen & fructus jucundos per omnia loca, quibus co∣luntur Musae literaeque, protendit; adeoque dolorem aequè communem esse, aeque in universum spargi debere.

Sicut annus in quo SCAEVOLA SAMMARTHANUS in lu∣cem prodiit, aliorum quoque magnorum hominum (quos suprà meminimus) tunc temporis nascentium felicitate insignitus est; ita obitus ejus funestior factus est duobus aliis nominatissimis viris, qui tunc è vivis excesserunt, Ni∣colao Coeffetello Episcopo Massiliensi, & Petro Janinio, in Regiis Consiliis assessore, Senatûs Divionensis Praeside, ac supremo Regni ••uaestore: quo∣rum pietas & singularis eruditio, conjuncta cum animo ad Regis obsequium propensissimo (quae virtutes in nostro SAMMARTHANO pari splen∣dore conspiciebantur) pro gradibus erant, quibus ad Honoris & Immortali∣tatis Templum conscenderunt: Cui ego etiam hanc imaginem viri verè lau∣dabilis dico consecroque. Stylus alter felicior, & penicillum meo praestan∣tius, Tabulam hanc fortasse coloribus ad vivum depictis & lineis audentiori∣bus meliùs in posterum exornare poterit; hoc tamen quantulumcunque est, satis monstrabit quid ingenia Gallica postremi hujus seculi in omne genus lite∣raturâ valeant, & speciatim hunc nostrum exterorum nemini cedere, cùm se adeò consummatum perfectumque reddideret (quod initio diximus, & jam ad finem censuimus repetendum) ut honorificum locum occupaverit in fre∣quentibus Ordinum Galliae Comitiis, in Consiliis Regiis, in Provinciis, in publicis muneribus, etiam in sacro Musarum viridario, quas unicè amavit, ut ab illis vicissim amatus est. Atque ita videmus, tot raras & incomparabiles animi dotes nomini & memoriae suae monumento apud posteros esse; quo nul∣lum dignius aut gloriosius praemium expectare possunt, qui generoso gress•• ad magna & sublimia nituntur.

Notes

• * 1.1

  du 〈◊〉〈◊〉.
• * 1.2

  de Chandoiseau.
• * 1.3

  de Chasteau∣neus.
• * 1.4

  de la Croix de de Blere.
• * 1.5

  le Febure. de Bizay.
• * 1.6

  de Beau-lieu.
• * 1.7

  di Riez.
• * 1.8

  de Gresse.
• * 1.9

  〈◊〉〈◊〉
• * 1.10

  〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 〈◊〉〈◊〉 V••ir.
• * 1.11

  Journee de•• Barric••••es.
• * 1.12

  les Offi •…•… s.
• * 1.13

  la Marche.
• * 1.14

  le Feur••.