Vitæ selectorum aliquot virorum qui doctrinâ, dignitate, aut pietate inclaruere

GASPARIS CONTARENI, VITA, Auctore Joanne Casa, qui & Petri Bembi vitam scripsit. (Book Gasparo Contarini)

CUM PERMULTUM INTER LAUDATIONEM atque historiam interesse oportere facile intelligerem; propterea quod illa virtutis modo praeconium quaerit: haec veritatis in ut∣ramque partem testimonium continent; saepe mihi de GASPA∣RIS CONTARENI vita cogitanti veniebat in mentem, vereri, ne, si cam litteris mandassem, laudare me hominem magis quam, qui ejus vitae cursus fuisset, narrare voluisse, multi arbitrarentur, qui cum commemora∣tum à me de illo nihil viderent, quod esset à laude sejunctum, quae reprehen∣sionem habitura fuissent, dedita opera à me praetermissa esse existimarent. Sed cum laudatoris sit, de cujus laude dicit, ejus bona verbis amplificare, ali∣quid etiam alieni affingere; vitia oratione attenuare, aut etiam silentio praeterire; in altero facile praestare possum, ut hic meus commentarius plu∣••imum à laudatione dissentiat: nec enim sermone nostro Contareni virtutem augere conandum nobis est: in altero, ut de ejus vituperatione indicem ni∣hil, non cos, sed res ipsa laudationi persimilem narrationem nostram effi∣••••et. Quod siqui erunt, qui cum plus de aliena virtute praedicari sentiant, quam quantum de sua ipsi sibi polliceri soleant; aut aegre id ferant, aut ora∣tioni meae fidem non habeant, i•• sic cogitare debebunt; dici haec à nobis de eo, qui jam non fit: quique cum suae civitatis probis viris omnibus, tum alia∣rum gentium, exterarumque nationum clarissimis quibusque hominibus notus, beneque c••gnitus fuerit, quorum cum magna pars sit superstes, nulla nobis

causa est, cur de mortuo mentientes, tot vivorum, illustrium praesertim ho∣minum, vanitatis impudentiaeque nostrae testimonia colligere velimus: cla∣rorum autem virorum laudibus, favere potius quam obtrectare omnes debe∣bunt, mihi certe aut de Contareno tacendum fuit: aut de eo, ni mentiri fore maluissem, cum laude dicendum.

VENETORUM Civitas optime morata, optimeque constituta est: id ex eo intelligere licet, quod una temperatione, unis legibus, sine ulla se∣ditione, sine ullo intestino malo, annos eorum respublica amplius mille ma∣net: quodque à parvis initiis profecta ad eam opulentiam atque ad id imperi∣rium, quod videmus pervenit: complures urbes, easque magnas atque flo∣rentes, socias vectigalesque habet: Corcyrae, Cretae, Cypro, multis mag∣nisque insulis, transmarinisque provinciis dominatur. Classem instructam paratamque habet, quantam nullus rex, nullae nationes valeant comparare. Ea civitas una omnium, de quibus memoriae proditum sit, libertatis aequabi∣litatisque maxime amans, maximeque retinens est: quippe quae durissimis quondam Italiae temporibus; servitutem fugiens, è continenti sese in undas aestusque conjecerit; fortunisque omnibus relictis, unam modo secum extu∣lerit libertatem, atque in ea tuenda tot saeculorum spatium vexsata, studium voluntatemque, usu etiam atque exercitatione corroboravit. Itaque liberta∣tis sortasse nomen alibi quoque gentium invenias; libertatem ipsam puram atque incorruptam, ab omnique metu vacuam, utinam aspicere in aliis civi∣tatibus, utidquondam fuerat, Deorum nobis beneficio aliquando liceat. Il∣lud salutare institutum mordicus à Venetis retentum est, ut reipublicae at∣tingendae praeterquam iis, qui initio in civitatem convenerunt, quique ger∣mani Veneti & tamquam Aborigines sunt, potestatem praeterea facerent ne∣mini; nisi siquando deliberata re, bene de republica meritis, ejus urbis in∣quilinis, aliisue quibusdam, id jus nominatim ad hodiernum diem concessum est. Ex eo igitur priscorum genere civium Aloisius Contarenus fuit, cum prudens paterfamilias & locuplex, tum praestans senator & nobilis: atque is Polyxenam Malipetriam in matrimonio habuit, faeminam primariam; ea, cum aliquot jam perperisset pueros, neque ii diutius viverent, ad amicas ae∣qualesque dicitur rursum praegnans retulisse; à quibus, ut sunt pleraeque mulieres religiosae, admonita esse dicitur; uti qui natus esset puer, ei nomen imponeretur unum ex iis nominibus, quibus vocati ii reges sunt, qui ad Chri∣stum Deum nostrum paruulum ac lactantem venerunt: fore enim ut vitalis esset. Cum salva igitur paucis post diebus perperisset, puerum nominari GASPAREM jussit, qui primus ejus familiae hoc nomine appellatus est. Is ubi adolevit magna in eo ingenii indoles erat, magna ad litterarum studia propensio: itaque facile Aloisius pater, consilium, quod de puero ceperat, mutavit: mercaturis enim illum faciendis, reique augendae, quippe cui mul∣tae atque amplae multis in locis res rationesque cum multis essent contractae, fi∣lium scilicet natu maximum Venetiis destinaverat: est enim fere in liberis ci∣vitatibus, mercaturis rem quaerere, nobilitati quoque non modo non turpe, sed, si bono modo fiat, etiam honestum, verum ubi pueri ingenium naturam∣que, majus quiddam spectare atque polliceri intellectum est, consilium illud de mercatura funditus pater abjecit; neque ulla in re filii voluntati ac studio

defuit. Is ubi quod satis esset operae Antonio Justiniano, Laurentioque Braga∣deno Venetiis visus est dedisse: nam ii publice à civitate constituti erant, qui juventutem in dialecticis, at{que} in philosophia erudirent: Patauium profect∣us, Petro Pomponatio Mantuano, magno nobilique philosopho, in discipli∣nam sese tradidit. Erat in adolescente naturae vis peracris illa quidem, &, ut mihi videbatur, peracuta, sed tamen nescio, quo modo, magnitu∣dine & firmitate potius praestans; &, quod maxime rem continet, ad sapientiae studia accommodatum & tanquam philosophum inerat ingeni∣um, memoria omnino valebat plurimum: huc accedebat animi ac victus vitaeque totius constantia quaedam, ut, quam semel instituisset rationem, de ea non defatigatione, non pistritia, non voluptate depelleretur. Opinio est in omni vita re venerea illum omnino usum esse nunquam, defixa mens scilicet in eo studio, cui se ab ineunte aetate dediderat: eoque capta atque alta, nihil praeterea concupierat, itaque celeriter assecutus est, ut aequalium magister, grandiorum natu magistrorumque tanquam aequalis, & compar haberetur, certum temporis spatium, horarum sane haud amplius trium, meditationi & bibliothecae attributum, & tanquam, sepositum habuisse dici∣tur, cui tempori nec unquam quicquam detraheret nec fere adderet; qui re∣liquus erat dies in congressionibus amicorum, collocutionibusque consume∣batur: eae de litteris scilicet erant, ut in suo studio, ne cum vaca••e quidem videretur, cessaret. Idque ipsum, nihil agens, ageret tamen urgeretque propositum, & tamen animum à contentionibus relaxaret. Illud etiam nar∣rari nobis ab eo ipso meminimus, cum diceret nunquam se in omni adoles∣centia commisisse, ut mane aliquid postridie aggrederetur ediscere, quin prius ea quae pridie percepisset, diligentissime reminiscendo recordatus es∣set: vitandam enim asotorum consuetudinem ajebat, qui crudi sese tamen ingurgitant, quoque magis cibo replentur, oneranturque, minus virium, minus valetudinis habent, in eo igitur cursu, cum sedulitate magis quam contentione, aut labore, admirabiles progressus efficeret: atque eos, qui in eodem curriculo erant, longo intervallo antecederet, mortem Aloisius pater obiit. Duodeviginti ille annos natus erat eo tempore. Liberorum autem, magnum sane numerum, filios septem, quatuor filias, praeterea magna cum multis contracta implicitaque negotia, Aloisius reliquerat. Atque odiosum omnino negotium est homini in cogitationis ac doctrinae studiis occupato, familiaris rei procuratio; ut minus mihi mirum videri soleat, Democritum, nobilem quondam philosophum, ut ea cura, eoque impedimento liberare∣tur, omnes fortunas suas, sicuti litteris proditum est, abjecisse. Verum tamen quanquam invitus ac maerens discedebat à litteris, tamen Patavio pro∣fectus est: atque eandem illam animi moderationem aequabilitatemque ad∣hibens, fratribus partim in Apuliam, partim in Alexandriam (ibi enim mag∣nas societates Aloisius pater habuerat) distributis, partim Venetiis relictis; bene domi constitutisrebus Patavium reversus est: studiumque haudquaquam longo intervallo à se intermissum, cupide renovavit, in ea urbe doctissimo∣rum hominum plena, ac liberalibus artibus affluenti, aliquot annos commo∣ratus est: cum in principibus jam philosophis numeraretur, atque ejus no∣men plurimum indies increbresceret. Atque hoc loco postulari exigique à

nobis arbitrati sumus, ut, qui ejus progressus & quale tanquam iter ad perci∣piendas fuerit disciplinas, demonstraremus. A primis igitur dialecticae ele∣mentis profectus sic omnem philosophiam perlustravit, ut illius singulas tan∣quam oras non viseret modo atque inspiceret, quod plerique facimus, sed in unaquaque etiam illius quasi regione commoraretur, & habitaret, itaque illud assecutus est, nihil in ea ut arte, ita copiosa & magna atque varia, tam esset magnum atque arduum, aut tam minutum atque parvum, quod ejus aut diligentiam lateret, aut fugeret intelligentiam: nihil autem tam abstru∣sum aut reconditum, quin promptum illi expositumque, quamvis subito esset atque ex tempore. Ejus nos rei permagnum quondam specimen cepimus: nam cum Florentiae forte essemus, qua ille Roma profectus, iter in Germa∣niam habebat ad Caesarem, erant in ea urbe, cum alii complures in ea philoso∣phia, quae de natura est, docti atque exercitati, tum duo praeter ceteros Petrus Victorius, & Franciscus Medices, quorum erat utriusque & natu∣ra admirabilis & exquisita doctrina; tum studium ardens in utroque ac pe∣acre vigebat, flagransque & singularis in utro{que} industria: sed alterius breve tempus doctrinae augendae & declarandae fuit; Victorius qualis vir, quantus∣que jam tum esset, ea, quae nunc est ejus doctrina, librique ab eo editi de∣clarant: ii per eos dies ad Contarenum sane ventitabant, à quo nos quoque non fere discedebamus: hoc affirmare possum, cum omnis inter eos sermo esset de physicis, nullius rei mentionem esse factam à summis illis viris, inge∣nio praestantibus, animo vacuo, otio abundantibus studio incensis, tempore paratis, à bibliotheca & litteris recentibus, quin eam Contarenus, & me∣moria teneret, & intelligentia comprehensam haberet, & oratione tam faci∣le explicaret, quam quae facillima sunt. Praestabat id non tam credo memo∣ria, qua tamen valebat, ut antea dictum est (natura enim quoque plurimum ille excellenti fuit) quam ipsa, via ac ratione percepta, doctrina: sic enim eum ipsum dicere solitum esse accepimus. Non modo certam artium multa∣rum inter se quandam naturalem esse dispositionem, ut aliam alia suo quaeque loco deinceps tanquam subsequatur, & cum priori posterior quasi coagmen∣tetur: sed unius quoque ejusdemque cujusuis scientiae si quis ordinem & tan∣quam seriem conturbaverit atque resciderit, ad exitum perveniri non posse: magnoque in errore versatos, superioris aetatis homines ajebat esse, qui mul∣ta properantes transilirent; aut ullam artem ediscere se posse dissipatam arbi∣trarentur, aut mutilam atque hiantem: ambutatis enim interscissisque disci∣plinis progredi pervenirique ad scientiam non magis posse, quam interruptis iter pontibus confici. Unum autem omnino sibi comitem ac monitorem ad Aristotelis iter, multis saepe obstructum difficultatibus, Thomam Aquinatem asciverat, hominem non contentionis, sed veritatis amantem, qui & subtili∣tatem habeat, nec ultra, quam par est, progrediatur acumine; atque idem articulatim partiteque ac distribute doceat; doctus etiam Graecis Latinisque litteris erat. Poëtas, Homerum, Virgilium, Lucretium, Horatium lectita∣verat atque didicerat. Itaque cum non artis factitandae, sed eruditionis li∣beralisque doctrinae fruendae causa, philosophiae se dedidisset, omnes tamen artifices, magistrosque omnes, non scientia modo, sed fama quoque & cele∣britate facile superabat. Erat hominis vita atque victus non tam excultus

atque expolitus, quam cum gravitate quadam simplex, ac lenis, placatusque; oratio inculta illa quidem atque inornata, sed hoc ipso, quod omni careret fuco elegans, ac cum auctoritate. Nulla mollities, nullae, ne in adolescen∣tia quidem, animi aut corporis deliciae; sermo nulla assentatione suffusus, nulla animus malevolentia infuscatus. Et cum festivitas leposque haud mag∣nopere adesset, aberat etiam rusticitas atque tristitia. Quin etiam hoc ab eo dici memini; devorare sese certorum hominum (qui in aliqua vitae parte claudicarent) incommoda, aut etiam vitia solere, simulac de bonis, quibus illi excellerent, aliquid degustasset. Ac cum Galeatius Florimontius, qui nunc Suessae episcopus est; vir cum omnibus honestis artibus perpolitus, tum praecipue castus atque integer, tum religione ac pietate in primis incensus; in notandis autem reprehendendisque amicorum vitiis unus omnium maxime acer ac liber: castigator nonnunquam etiam subamarior, atque is à Conta∣reno in fratris locum diligebatur. Cum ille igitur nobis audientibus nequire se satis mirari diceret, illum, qui omnium esset mundissimus ac sanissimus, cum hominibus quibusdam, quos ipse appellabat, id, quod nobis minime ne∣cesse est, qui turpitudine aliqua, tamquam morbo, adfecti atque inquinati haberentur, tam saepe conflictari. Quae ille cum sane commotus ac stoma∣chans diceret. Quid nos, inquit Contarenus, nunquamne absinthio aut scamoneae radice curari nos patimur? Quid ni? inquit ille. Ergo inquit Contarenus earum potionum exsorbemus sapores taeterrimos, ut succo epoto, illius juvemur vi salutari, horum vitia, siqua sunt, non devorabimus, & tanquam amaritiem perferemus atque exsorbebimus, ut illorum tanquam ves∣camur virtute, atque alamur bonis? quid autem ipsis nobis fiet, si amandum statuerimus, nisi qui perfectus absolutusque fuerit, esse neminem: laudare se, quod in quoque probaret, libenter ajebat, quod reprehenderet, vitupe∣rare non se necesse habere. Hanc animi aequitatem, hanc tam praeclaram maximarum artium doctrinam, alia longe iis majora bona decorabant. Sum∣ma integritas, summa innocentia, pietas, non haec quae facie, motu, amictu commendatur, quam in multis cernimus, simulata, & specie, atque oratio∣ne hominum opinionem captans, sed solida, nuda, sinceraque, in mente at∣que in animo inerat, quibus ille rebus instructus, cum magnum ejus esset no∣men, magnaque non solum laus, sed etiam admiratio, aliquanto citius quam constituerat Patavio decessit. Nam cum omnis, prope dixerim, terrarum or∣bis eo tempore contra Venetos conspirasset, taeterrimumque ei civitati bel∣lum intulisset, afflictis Venetorum opibus, Patavio ipso obsesso, nec multo post amisso, maturius omnino, quam in animo habebat, invitus, nondum discen∣disiti scilicet expleta, domum sese recipere coactus est. Erat ejus aetas non∣dum firmata, ut reipublicae operam navare posset: itaque in iis sese studiis aliquot annos continuit, cum ejus domus tanquam bonarum artium gymnasi∣um quoddam ab iis, qui doctrinae desiderio tenebantur, frequentaretur. Verum tamen ad rempublicam ubi primum accessit, ejus ingenium, quod de Hortensio est memoriae proditum, tanquam Phidiae signum, simul aspectum ac probatum est. Itaque cum tres & triginta tum haberet annos, à civitate ad Caesarem Carolum hunc V. in Germaniam orator (sic enim Veneti appel∣lant) estmissus. Legationis munus magnam apud Venetos habet dignita∣tem,

magnam ad summos honores magistratusque adipiscendos commendatio∣nem; saepeque à multis una petitur, & in comitio suffragiis oratores magna ambitione creantur.

Gerebat illis temporibus in Italia bellum Caesar cum rege Galliae, cum quo illi antea quoque continentia bella intercesserant, atque cum eo Pont. Max. Leo. X. sese conjunxerat: cum rege Veneti conspiraverant, atque omnis impetus belli ad Mediolanum consederat; nam eam urbem Gallis Ve∣netisque defendentibus, Caesaris ac Leonis copiae oppugnabant. Ad eum, qui cum bellum suae erat civitati, planeque ad hostem ire se Contarenus in∣telligebat, apud quem exploratoris, non legati locum obtinere eum necesse esset, atque ipsa res cogeret. Accedebat etiam quod Caesarem quibuscum inimicitias exerceret, iis solere esse amariorem audierat: illisque maxime, qui Gallorum faverent rebus. Itaque animo sane commoto ad Caesarem adiis∣se dicitur; nam & sponte ipsa sua verecundus, ingenuo quodam, quod ta men sine segnitia esset, pudore fuit. Verum eadem illa doctrinae, castitatis, ingenuitatis, innocentiae opinio, multo ante ejus adventum ad exteras quo∣que nationes perlata, Caesaris illi animum voluntatemque conciliaverat; nam amare ille plurimum ingenuos apertosque hominum animos dicitur. Itaque ut semel in primo illo, qui ei cum Caesare fuit, congressu, hilari vultu ac∣ceptus & comiter appellatus est, faciles ad eum deinde semper aditus habuit: & illo, quamquam civitati erat iratus, non modo pacato, sed etiam propitio usus est. Ac paulatim cum eam, quae antea de se fuerat, opinionem magis ac magis indies confirmaret atque augeret, jam ipsi Caesari non modo gratus, sed etiam familiaris erat.

Itaque cum certior factus esset, Gallorum Venetorumque copias in Insubri∣bus fusas superatasque, Gallos ex oppido esse expulsos caede & fuga suorum, qui eam rem nuntiarent Contareno misisse dicitur, atque iis praecepisse, ut de incommodo, quod Veneti accepissent, reticerent, neque illorum copias in eo proelio dicerent interfuisse: eam in illo sese corporis imbecillitatem aspicere, ut excruciari eum illam noctem suae tanta illa patriae clade nuntiata nolit. In Hispaniam Caesar constituerat reverti, neque per Gallorum fines, qua proximum erat iter, quod exercitum non habebat, ire poterat, itaque per Belgas profectus ad oceanum perrexit, atque ibi navibus conscensis in Bri∣tanniam appulit, paucisque intermissis diebus rursum naves solvit atque in Hispaniam contendit. Toto hoc itinere eum Contarenus prosequutus est, cumque in Hispaniam pervenissent, biennium apud eum est commoratus, at∣que in ea legatione omnino quinquennio consumpto Venetias rediit. Cum illud re confirmasset, quod à Graecis quibusdam poëtis mandatum versibus vi∣deo: Magnam gratiosi nuntii esse utilitatem.

Nam cum omne id temporis spatium inimico inter se animo Caesar & Vene∣ti essent, ac fere continenter bello inter se contenderent: multa ille tamen ob eam, qua suo nomine erat apud Caesarem, gratiam, obtinuit: multa suae civitatis mandata confecit: magno quoque usui reipublicae fuit: simulque illud est assequutus, ut multarum magnarumque rerumdiuturna tracta∣tione ac consuetudine; tot nationum naturis, moribus, institutis cog∣nitis atque perceptis, magnam rerum agendarum usum, magnamque ha∣beret

prudentiam. Itaque cum diligentiam, operam, curam, pruden∣tiamque suam civitati mirifice probasset; absens & in senatum lectus est: qui honos Venetorum legibus non fere diuturnior anno & mensibus quatuor est: & quod olim, exiguis etiam tunc civitatis rebus, precibus ro∣gandi erant, qui domesticis suis relictis negotiis, ad consilium de publicis capiendum convenirent, Rogatorum concilium appellatur: ejusque perma∣gna & potestas est & dignitas; quippe cui omnis respublica permissa sit, vi-cissimque in hac civitatis amplitudine ac dignitate à clarissimis quibusque ci∣vibus summis opibus, summa contentione expetitur. Magnae praeterea aucto∣ritatis est in ea civitate magistratus, cui ab eo nomen inditum est, quod prae∣cipua, magna atque ampla procuratio demandata illi est, aerarii ac vec••iga∣lium, quae in continenti, Veneti magna atque ampla habent; nam eum ma∣gistratum illi Sapientes terrae firmae appellant, hanc quoque potestatem Con∣tarenus statim renuntiata legatione; maxima totius civitatis voluntate, om∣nibus suffragiis adeptus est. Habuit de ea ipsa legatione, more majorum orationem in senatu uberem ac plenam, cum de Caesaris ingenio, voluntate, institutis, opibus, copiisque dissereret; earumque nationum, ad quas adjis∣set, mores, leges, facultates, consilia exponeret: quae cum ab eo distincti∣us scilicet at{que} eruditius dicerentur quam Venetorum hominum aures audire ad eam diem consuessent; tanta diligentia; tantoque silentio atque attenti∣one audiebatur, ut vocis bonitas, qua ille sane exili fuit, non magnopere desideraretur. Non sum vulgi opinionis, judiciique nescius: arbitrantur enim philosophiam, hominum, vitaeque hujus communis quasi corruptelam esse quandam: atque eos, qui in studiis cogitationis ac doctrinae, paulo ul∣terius progrediente aetate versati sint, homines in solitudine atque in angulis educatos, curiae lucem aspicere, aut in hujus civilis turbae, ac fori strepitu & concursatione, & in rerum agendarum tumultu, & tamquam acie, sine mag∣na animi titubatione negant ausuros esse consistere, hominum consuetudinis imperitos legum, morum, sermonum, voluntatumque ignaros, atque à com∣muni vita et hominum sensibus, victuque longe multumque abhorrentes: sic vulgo existimant. Sed falluntur sane, multoque id aliter evenit. Nam, qui, tanquam inermes, ad proelium & pugnam; sic nullis aut levibus do∣ctrinae praeceptis, quasi armis, instructi ad rempublicam accedunt, ii artem, quam facere intendunt, unam quidem omnium maximam ac difficillimam, reipublicae patriaeque periculo discere coguntur; atque ut in vetere Graeco∣rum proverbio est, dolio faciendo figlinam aggrediuntur percipere: idque ipsum de malis auctoribus, magistrisque sane insciis atque improbis, vulgo & foro. Quamquam nobilitari homines iidem Graeci in foro ajunt: qui si hoc sentiunt, virtutem, ut majore in luce posita locataque sit, ita magis magisque splendescere atque illustrari, ipsi sane videant, ubinam eam potis∣simum in bono lumine collocent: sin illud praecipiunt, à populo, bene vi∣vendi rationem, tuendarumque civitatum disciplinam peti oportere, aut in foro cum reliquis mercibus expositam, virtutem vaenire, nae ego, mihi lo∣••um modo demonstrari, magno emere possum. Sed non est ita.

Nam sponte quidem sua, aut prudentiam hominum animus atque ingenia ••on magnopere gignunt; aut hujus nobisaetatis, tamquam sterilitas quaedam

vehementer lamentanda est, quibus autem opinionibus imbutae eorum men∣tes, & tanquam consitae, ad remp. è populi disciplina, & quasi cultura pro∣dire soleant operae pretium est attendere. Nam ii, qui animum philosophiae praeceptis excoluerunt, regendarumque civitatum artem edidicerunt; neque timidi sunt, quod scientia earum rerum, quas quisque tractet, animum ad∣dere, non adimere solet; neque audaces ac temerarii, quod stultitia ac te∣meritas plurimum ab arte ac sapientia dissident. Reipublicae vero gubernator ille de populo, nec ignaviam à verecundia segregare, neque praecipitem aut pertinacem eivem sejungere à forte atque constanti magnopere novit, nisi usu demum atque experientia doctus, cum saepe lapsus, saepe deceptus multa in rep. offenderit, & civitatis periculo ac detrimento (ut antea à me dictum est) prudentiam didicerit. Philosophia autem, quae vel maxime in effin∣gendis, atque ad virtutem conformandis, hominum sensibus atque motibus occupata sit, &, utut illi morati tandem sint, quemadmodum cum iis conflict∣ari non incommode queamus, vias rationesque tradat, neque ab hominum abhorret moribus, &, qui sit optimus reipublicae status, intelligit, & quibus artibus, inclinatae ruentes civitates subleventur, tenet; & ad eas, quae non optimis institutis ae legibus temperatae sint, accommodari sese tamen non recusat: remediaque temporum, locorum, casuumque incommodis adhibet salutaria, eadem multa de hominum vitiis, quaeque eorum cautiones sint praecipit, eadem qui, cuique arti, cuique fortunae, cuique animi aut corpo∣ris affectioni, mores sensusque comitari soleant, commonet. Ad eam doct∣rinam tam fructuosam, tamque opimam ubi usus quoque atque exercitatio ac∣cessit, tum vero praeclari illi ac singulares cives existunt: qualis vel in primis Contarenus sua in republica fuit: qui cum ingenuarum artium in gremio edu∣catus & tanquam philosophiae alumnus quidam, ad agendum descendisset, maximoque sibi usui ea praecepta, quae olim imbiberat, esse intelligeret, suos cives hortari non desistebat, ut ea pervestigarent, quae de naturis humani ge∣neris, deque rerum publicarum gubernationibus à philosophis explicantur. Nec vero occultabat hoc ipse de se; nam à principio, cum primum in senatum lectus fuit, saepe factum esse ajebat, ut in suggestum ascendere, sententiae dicendae causa, cum cuperet, ausus non sit; quod pudore quodam & rei inso∣lentia retraheretur: eamque rem magno sibi dolori esse solitam; itaque in animo habuisse, nisi eum animi timorem ac verecundiam pervinceret, ad rem∣publicam posthac non accedere, suumque locum aliis concessurum, quibus ad dicendum animus non deesset: nec enim verum esse, fortibus ac strenuis civibus ab ignavis timidisque locum praeripi: verum nihil necesse fuit, talis civis prudentia ac consilio remp. privari. Nam paucis mensibus, cum sese animo facile confirmasset, sic sententiam dicebat, ut neminem magis pruden∣ter, magisve composite loquutum unquam fuisse constaret. Docebat ille qui∣dem verbis, quam maxime poterat, propriis, cum partite ac distincte, tum memoriter ac copiose, animos autem cum oratione minime conaretur impel∣lere, auctoritate ipsa vehementer permovebat & fide, lingua celeri ac volu∣bili leporem atque ornatum illum oratorium neque adhibebat, neque adhi∣beri aequum esse consebat: animos enim civium inflecti atque incitari, quo maxime tempore sedatos rectosque eos esse oporteret, cum consilium capturi

de rep. essent, turpe atque inutile esse existimabat: eosque qui magno quo∣dam conatu orationis vim ad sensus atque impetus animorum & motus com∣movendos admoverent; si id suae privatae utilitatis causa susciperent, impro∣be; si reip. causa, arroganter sine controversia facere ajebat; quod tantum sibi sumant, ut non communi remp. consilio regi velint, sed suo; quamque ipsi probarent sententiam, in eam ceteros cives non adducere, sed compellere studerent. Eodem tempore Contarenus Brixiae praefectus renuntiatus est, cum magistratum Capitaneum Veneti appellant: quo cum proficisci cogitaret: jamque impedimenta imposita in lintrem haberet, repente horribilis nuntius affertur; Romam à Caesaris militibus captam, Pontificem Max. in arcem compulsum, urbem ipsam diripi ac vastari, quibus rebus Venetias nuntiatis, magnus subito cum dolor, tum etiam terror invasit. Itaque mutato consilio Contarenus, cum vereretur aliis armis Brixiam egere, quam, quibus sese ip∣se assuesecerat, consilio atque auctoritate, eum magistratum recusavit, atque interim otium à rep. nactus, studiis scilicet suis illis pristinis obsequebatur. Bellum, cum gravis haec plaga accepta est, cum Gaesare Veneti, ac Clemens VII. Pont. Max. communiter gerebant; sed totius imperii summa tradita erat Franciscomariae Urbinatium principi, quem illi ducem appellant; eum Veneti suarum copiarum seorsim ducem habebant; nam civem terrestres co∣pias ducere, per leges non licet: ac cum deditione facta, Clemens jam com∣plures menses in custodia à Caesaris militibus asservaretur, cumque urbis de∣populandae, vastandae, incendendae, modum homines feri ac barbari sibi statue∣rent nullum; cui rei Caesarem, quod longe abesset gentium, cum maxime cuperet, negant potuisse occurrere: commoti rei indignitate atque acerbita∣te Christianorum principes plerique omnes inter se de Pont. Max. è custo∣dia educendo conspiraverunt, ejus rei causa concilium Ferrariae indictum est, quod Alphonsum Estensem, qui ejus urbis imperium, à majoribus acceptum, eo tempore obtinebat, maximi animi hominem, reique militaris peritissimum, ad∣jungi sibi vehementer studebant: à quo cum propter consilium ac virtutem, tum propter oppidi opportunitatem, opes, bellique instrumenta, quibus ille abundaret, earumque rerum omnium facultates, quae ad bellum usui erant, multa, magnaque auxilia subministrari sibi ad id bellum intelligebant posse, Eo Galliae Britanniaeque reges Legatos miserunt cum mandatis homines nobi∣lissimos; idem & ii, quibus Pontificis Max. salus privatim curae erat, fece∣runt, & Mediolanensis dux Franciscus Sfortia. Eodem Veneti Contarenum mittunt: maxime enim eorum reipublicae intererat eam confici rem, propte∣rea quod cum Pontifice, quemadmodum dictum à me est, societate & faedere conjuncti, continentibus bellis, non longe ab suis finibus, cum Caesare conten∣derent. Eo concilio peracto, atque haud ita multo post Pontifice liberato, ad eum Contarenus, suae civitatis jussu legatus profectus est. Magna erat eo tem∣pore omnium rerum perturbatio, magni Galliae, Italiaeque totius videbantur motus impendere, quod & Clemens ipse iniquissimo animo contumeliam, quam acceperat, ferre existimabatur, quod per pacis simulationem circumventus in hostium potestatem venisset, quod superbe crudeliterque tractatus, & in dediti∣onem receptus tamdiu in custodia fuisset retentus, atque ad extremum quod non dimissus, sed elapsus è manibus & catenis esset: quod omnia exempla

cruciatusque in suos editi Romae atque in omnibus vicis, & oppidis essent. Accedebat quod Florentini Hippolytum atque Alexandrum Pontifieis fra∣trum filios, qui ipsius potentia in ea urbe imperium antea obtinuissent, è civi∣tate ejecerant, quod ille gravissime atque indignissime ferebat: ejus dolor quam in partem erumperet, expectabatur ab omnibus. Eadem Galliae regis causa erat, atque conditio: nam & bello superatus captusque, tantum se de vetere virtutis opinione deque bellica gloria deperdidisse, maximo erat illi dolori; & sui liberorumque suorum mercatu (ut ipse existimabat) nundina∣tioneque illa Caesaris, hostili scilicet in eum odio exarserat. Tum Veneti multis de causis Franciscum Sfortiam in regnum restitui volebant: atque eam rem ad suam remp. magnopere pertinere arbitrabantur, quibus omnibus re∣bus efficiebatur, ut, in tanta animorum incitatione & discordia renovari in Italia bellum necesse esse, omnibus videretur. Interim Clemens cum Caesare in gratiam redierat, amicitiamque conciliaverat: &, quo liberius in patriam iracundiam exercere posset, justissimas suas in Caesarem minuerat inimicitias; & suas illi injurias aut condonaverat, aut vicissim pacis simulatione, idoneum doloris sui ulciscendi tempus expectabat. Atque cum Caesaris duces & exer∣citus, illius nomine Florentiam oppugnarent, faciendum sibi esse existimavit, ut propius ipse accederet: itaque Bononiam sese contulerat. Eo Caesar quo∣que ex Hispania venit, ut à Pont. Max. cujus unius ea potestas est, diadema ceteraque imperii insignia acciperet, atque ei advenienti cum obviam Conta∣renus extra urbem processisset, dicitur eum Caesar perquam longo sane inter∣vallo à se visum agnovisse, atque iis oculis, eaque vultus hilaritate eum aspex∣isse, ut id à multitudine, quae visendi causa prodierat, & omnes vias opple∣verat, animadverteretur; atque ex ea re conjectura fieret, rem inter Caesa∣rem & Venetos conventuram: id quod exitus comprobavit. Nam praeter omnium opinionem, in tanta animorum incitatione & discordia, tot ultro ci∣troque illatis acceptisque injuriis ac detrimentis, cum pacificationi locus vix ullus videretur esse relictus, recessum tamen ab armis est, paxque inter om∣nes constituta. Quae res per Contarenum acta magna ex parte & confecta, cum suae civitati gratissima atque optatissima accidisset, mirifice ejus & glori∣am & auctoritatem auxit, ut nullam rem tantam, aut tam difficilem esse cen∣serent, quin eam ille animo & cogitatione suscipere, & consilio tueri, & aucto∣ritate atque industria conficere posset. Memoria teneo me Romam illis tem∣poribus venisse; tantus erat omnium, qui in ea urbe tunc aderant, de Conta∣reni doctrina, prudentia, continentia, pietate, consensus, tantaque admira∣tio, ut non amarent modo eum, qui tunc erant civitatis principes, sed etiam vererentur & colerent. Atque omnino multa praeclare legibus sancita sunt a∣pud Venetos, in his, quod vetantur legati ab his, ad quos missi sunt, ulla aut munera, aut beneficia accipere; quod utinam aliae quaedam civitates aut re∣perissent, aut repertum à Venetis, imitari saltem vellent; ne suos cives (id quod usu fere evenit) plerosque foris venales, domi hostes haberent. Quam diu enim absunt neglecta, quam susceperunt, reipublicae cura, à quibus locuple∣tari se sperant, eorum gratiam aucupantur, atque iis sese venditant: iidem domum reversi, beneficiis ac muneribus alligati, atque deuincti, quam patriae caritatem debent, eam alienis, saepe etiam hostibus, praestare ac persolvere

coguntur, ita dum alii aliorum aut regum aut nationum rem gerunt, deserta nimirum à civibus publica res eorum jampridem labat & corruit. At Conta∣renum eae civitates, apud quas magna cura, summaque fide ae diligentia rem suam publicam gessit, praeclarissimis muneribus donaverunt: tot enim tam∣que variarum gentium constantissimo consensu mirifice probatum, summoque laudatum opere, maxima dignitate, existimatione, gloria muneratum, dita∣tumquedomum dimiserunt. Severissimis legibus Venetiis ambitus constrict∣us est; suffragium ne per se, neve per alium quemquam rogent interdictum est, itaque cum à civitate ipsa universa, non à singularibus civibus nominatim, petendi magistratus sint: idque saepe (iidem enim eosdem magistratus, certis intermissis temporibus, crebro gerunt) una virtute nixam omnium civium ambitionem esse oportet: ut qui saepissime amplissimas dignitates adepti sint, ii non amicorum aut propinquorum diligentiae, aut tenuiorum hominum of∣ficii, aut etiam fortasse avaritiae, sed ipsius reip. certissimum de se testimonium habeant: nam multis locis reprehendendi erroris sui civitati facultas datur: itaque saepe usu venit, ut, qui semel primo aliquem honorem cunctis suffragiis assecuti sint; iidem, iterum petentes, repulsam ferant. Quo major eorum civium splendor est, qui omnium dignitatum cursum & tamquam spatia & circuitum iterum & saepius sine ulla offensione confecerint, ii clarissimi apud civitatem sunt: iis honos ab omnibus aetatibus, omnibusque ordinibus habe∣tur, ii, cum opibus & potentia ne infimos quidem cives antecedant, dignita∣te, existimatione, auctoritate, gloria anteferuntur omnibus: eadem est enim civium omnium parque species, una toga, eaque simplex; nullis omnino non modo comitatus, sed ne comes quidem; ut primi civitatis (si quis illorum consuetudinis ignarus intervenerit) uni de multis facile videri possint. Sed ii, quoquo venerint, salutantur, appetuntur: iis in viis deceditur, obviam itur: in curia, in foro assurgitur: ut mihi virtus nudata phaleris omnibus & adven∣••itiis ornamentis exuta, in una ea civitate sua ipsa pulchritudine & lumine ni∣••ere ac splendescere semper sit visa. Prorsus visendae Venetiae sunt, non prop∣••er urbis modo eximiam pulchritudinem, novitatemque antea inauditam, et∣••nim maximam formosissimamque urbem, in mediis excitatam aestibus sese è fluctibus erigere, quis non miretur? naves onerarias maximas, passim ad pri∣••atorum januam religatas, triremes in plateis navigantes, quis sine magna ad∣miratione ac voluptate aspexerit? Mihi quidem sic videtur, hanc profecto urbem si conspicata modo esset antiquitas, Neptunum nimirum aliquem ex profundo ac latebris excitasset, atque eum celsissima illa tecta struentem ac fa∣bricantem fecisset: qui tametsi nullus scilicet unquam fuit, tamen si sit, aut esse si possit aliquis, nullum illi attribui munus aut opus illa urbe praeclarius posset: aut quod magis divinae conveniret naturae. Sed haec oculorum, illa animi ex ejus urbis cognitione voluptas capitur, ut equidem sentio, vel maxi∣ma, quod unae dominantur apud eos leges: iis & magistratus obtemperant, & cives aeque ad unum omnes: atque eo usque mihi potentiam execrata pruden∣tissima civitas videtur, ut neminem unum ulli magistratui praeesse passa sit, terni, quini, seni, deni imperia, potestates, singulos magistratus gerunt, ut non solum domini os, quo nulla taetrior, nulla oculis detestabilior objici spe∣cies potest, aspiciendum civibus non sit; sed ne domini quidem imago & simi∣litudo,

aut effigies. Quamobrem spectatum exterae nationes alacri animo Ve∣netias eant; nec urbis modo causa, quod dicere institueram, sed vel maxime civitatis; pulcherrimo totius orbis terrarum spectaculo sese ad eam diem car∣uisse profecto intelligent.

Postquam Roma Contarenus rediit, confestim ad summos honorum gradus sine ulla dubitatione vel controversia elatus est, nam & maturius, quam civi∣tatis consuetudo antea tulisset, Sapiens magnus factus est, & Consiliarius, qui duo magistratus summi apud Venetos sunt, neque dubium erat quin, si quis ex Marci Procuratorum collegio demortuus esset, ejus Contarenus in locum sub∣stitueretur, ea una procuratio perpetua Venetorum legibus est; id unum ad honorum perfunctionem Contareno abfuit. Itaque sic in republica versabatur, ut etiam si litteras omnino non didicisset, illustrissimum tamen civitatis locum obtinere eum necesse esset; sic autem doctrinae gloria celebrabatur, ut, tametsi rempublicam attigisset nunquam, civium omnium, qui fama ac nomine excel∣lunt, clarissimus suo tamen nomine fuisset futurus. Accedebat Christian•• Theologiae singularis quaedam atque exquisita cognitio: eaque non scientiae modo aut ostentationis disceptationisve, sed vitae ac disciplinae causa compa∣rata: ad ejus enim praecepta animum mentemque referens, omnes suas cogi∣tationes, consilia, actiones, vitam denique omnem conformaverat atque dire∣xerat: ut non modo ad philosophorum regulas bene beateque, sed etiam ad Christianorum divinum hoc praescriptum pie sancteque viveret. Est Venetiis quidam, quasi Romanorum, qui quondam fuit, campus ille atque comitium, quod Magnum ab illis Concilium nominatur, ad id concilium omnes, quibus ferre suffragium per aetatem licet, statutis diebus conveniunt, ibi cum Conta∣renus forte esset consiliarius, custosque positus sortibus, quibus Veneti in pe∣tendis magistratibus utuntur; nam quorum sors exiit, ii pronuntiant quem potissimum sua sententia ei magistratui, cujus comitia habentur, gerendo ido∣neum esse existiment: itaque mirifico casu accidit, ut ibi cum esset, in univer∣sae civitatis conspectu atque oculis, publice Roma allatae litterae sint, in quibus res omnibus nova, omnibus inopinata: illi quidem certe ipsi prorsus incredi∣bilis, scripta esset, cooptatum Contarenum à Paulo Pont. Max. in Cardina∣lium collegium esse. Legerunt eas inter se litteras primum ejus Collegae; à quibus satis magno interposito ille intervallo, ad sortium urnas, ut dixi, asside∣bat. Itaque excepta inter legendum vox ab iis, qui proximi consederant, su∣surro primum & rumore dubio, bonam evenire, felicem, faustamque eam illi dignitatem precante, ad aures Contareni profluit, ille vero respuere, nec ad∣duci posse ut eam sibi rem narrari saltem pateretur: atque omnino ne aures quidem ad audiendum praebere. Verum recitatis palam litteris magna univer∣sae frequentiae approbatione ac laetitia, inter se collocuti consurrexerunt Col∣legae, atque ad eum cum magna, cum laetitiae, tum etiam observantiae signifi∣catione adierunt, quod ille cum vehementer commotus recusaret, ac sese id ae∣tatis ad aliud vitae genus negaret posse traduci, ad curiae vestibulum ab iis, universo eo concilio comitatus, deductus est. Cumque Collegae, hominis hone∣standi studio, domum reducere eum summa contentione pergerent, prorsus non tulit. Erat eo tempore inter collegas Aloisius Mozanigus, grandior natu•• vir, qui apud civitatem gratissimus cum esset, princepsque consilii publici ha∣beretur,

saepe à Contareno de republica dissenserat: is ad eum gratulatum cum aliis non adiit, credo quod pedibus erat admodum infirmis, hic clara vo∣ce, ut à cuncto exaudiretur senatu, rei novitate percitus, adjurans, cum fron∣tem feriret ac Paulo malediceret, affirmasse dicitur maximam ab eo civitati injuriam fieri, quod eam cive privaret, quem illa unum omnium habuisset opti∣mum. Concilio dimisso, id enim is conventus nomen habet, universa civitas domum ad Contarenum laeta atque alacris confluere coepit, ille vero suspenso animo incertusque etiam nunc quid ageret, minus multo erat, quam ceteri, hilaris; nec mehercule injuria, quid enim honos ille homini in re sua familiari ampla atque illustri, in republica principi, in toto orbe terrarum claro atque nobili, afferebat, praeter molestias ac labores? mutanda, vitae victusque quin∣quagesimo demum anno ratio tota & consuetudo; suae civitatis dediscendi mores, alienae ediscendi, haud parum quidem ab ea, ad quam ille sese exercue∣rat, disciplina abhorrentes; vivendum ad unius hominis non semper pruden∣tissimi, paene arbitrium atque nutum; comitatus magni alendi, saepe diu eo∣dem censu; aliae cogitationes, consilia, instituta, officia, actiones, persona suscipienda prorsus alia. Sunt haec homini, aequabilitatis ac dignitatis potius, quam potentiae atque opum cupido incommoda vehementer odiosa, gravia ac molesta, praesertim siquis antepartis honoribus tamquam exsaturatus, & parta jam gloria contentus est. Saepe mihi narravit vir omnium clarissimus atque gravissimus quem Romae his paucis annis à sua civitate legatum, summa apud duos Pontifices Max. auctoritate summaque gratia vidimus, Paulum & Julium tertios (in utriusque enim tempora ejus legatio incidit) Mattheus Dandalus: sese, cum vehementer auctor Contareno fuisset ejus honoris accipiendi, qui non ab eo expetitus, sed ad eum delatus esset, magna contentione ratioeinan∣doque vix aegre ad extremum homini persuasisse, ne committeret, ut Pauli consilium, in quod non ille temere incurrisset, sed sine ulla dubitatione duce Deo devenisset, aspernari videretur: praesertim his reip. Christianae tempo∣ribus: multos enim fore, qui eam rem aliorsum acciperent, atque ille face∣ret: quique in Romanam Ecclesiam impietatis scelerisque nefarii Gasparem Contarenum, virum unum omnium maxime pium, maximeque religiosum, sub∣scriptorem habere gloriaturi, seseque in eo impudentissime jactaturi essent; quippe qui, cum à Pont. Max. ne beneficium quidem accipiendum sibi esse statueret, quid de causa illa tota judicaret nemini dubium relinqueret. Haec cum Dandalus diceret; adderetque, eos, qui Contareno aequissimi futuri es∣sent, suspicaturos tamen esse non ob animi magnitudinem atque aequabilita∣tem, tantam illum dignitatem à se removisse, sed propter imbecillitatem at∣que ignaviam defugisse: pervicit homo gravis atque eloquens, omnique neces∣situdinis genere cum eo ab adolescentia conjunctus, cum propter affinitatem, tum praecipue propter morum, voluntatum, studiorum similitudinem, ut dubi∣tantem confirmaret: atque in suam sententiam diu multum cunctantem ac tergiversantem perduceret: qui maximam partem eorum quae à me posita in hoc commentario sunt, nos docuit. Omnino verum id est, quod ait apud Euri∣pidem Theseus, cum Hereulem, quo tempore ille Athenas in exilium venit, ••••ltis honoribus ac beneficiis prosequeretur: sic enim ait. Laudem feremus omnium pulcherrimam universa à Graecia, Fecisse cum memorabimur bonis

bene: quod ille Graece optime, nos Latine ut potuimus. Verum tamen is est virtutis splendor, ut non modo ii, qui ejus compotes sint, honore digni habean∣tur, sed etiam siqui honorem illis, qui adepti eam sint, habeant, honorati ipsi & clari ob eam rem evadant. Id, quod Theseus de se sperabat, Paulus etiam assequutus est: nec enim dici potest quantum in Contareni dignitate amplifi∣canda suam ipse gloriam propagarit.

Quanquam fuit ille suo quoque nomine insignibus laudibus ornatus, virque egregie magnanimus & plane maximus. Ab hoc tempore aliud tamquam vitae exordium & quasi origo, Contareno nascitur. Antiquiores habentur Vene∣tum mores, propterea quod inquinari se externis consuetudinibus ea civitas passa non est. Victu & cultu non modo à luxuria longe absunt, sed etiam de lautitia hac, quae, plerasque Italiae civitates nuper invasit, per multum circum∣scripserunt: quippe qui prisco more esse se principes, quam videri malunt; consuetudo autem eorum moderatioque vitae quotidiana discrepat illa quidem fortasse nonnihil, sed ita, ut ad summam expolitionem desit forsitan aliquid; firmum autem quiddam ac solidum certe subsit, & levitate atque ineptiis va∣cet, quod Romae contra mihi visum est fieri: aptiores enim in convictu & congressionibus Romani homines sunt: sed accersito quodam interdum gene∣re, minimeque vernaculo, vitae autem cultus lautior est, atque, ut video non∣nullos existimari, etiam delicatior, in principibus quidem luxus paene regalis; magnus equorum, jumentorumque numerus, multitudo familiarium; lauta, splendida, sumptuosa supellex: ut dedisse mihi operam videantur non modo re magni ut essent atque clari, sed etiam specie ac pompa. Neque eo hoc di∣co, quod exterarum rerum, quae ad dignitatem ac decorem pertinent, ratio∣nem non habendam esse existimem, aut quo mihi id arrogem, ut utrius civitatis studia rectiora sint, dijudicare me posse profitear: sed illud affirmo, hanc quasi migrationem è sua in alienam, non illam quidem deterius, sed longe longeque aliter moratam civitatem Contareno, ingravescente jam aetate, subitam ac re∣pentinam necessario molestam fuisse. Verum tamen ita vitae victusque mutatio facta ab eo est, ut ingenium tamen, institutaque illa sua pristina retineret: nec ullos spiritus, tanta facta accessione dignitatis atque fortunae, sibi sumeret: sed probitas, affabilitas, & eadem, quae in privato fuerat, facilitas atque hu∣manitas (quamquam invidiosa illa, tantoque opere à multis expetita purpura recens induta erat) integumentis involuta, & quasi personata elucebat tamen, & agnoscebatur ab omnibus. Nam cum intempestivi ipsi complures, molesti∣que saepe essent, propterea quod omnibus praesto ille semper erat, admonitus est à suis, non tam faciles ejus ordinis ceteros sese praebere consuevisse, sed certam die horam constitutam habere, antequam adiri ad se non paterentur: neque cuique sui potestatem facerent. Quibus ille respondit non se putare ho∣norem illum sibi soli esse datum, sed ejus partem amicos, partem inopes homines & egentes jure sibi optimo vindicare, ad quorum arbitrium vivendum sibi esse statueret, non ad suum: nec enim aequum esse amicorum clientumque nego∣tiis, tempus, idoneum quod sit, à se praescribi, sed ab iis ipsis, quid rerum sua∣rum occasiones ac momenta existant, statui oportere. Itaque ut quique ad eum veniebant, statim admittebantur, ac quibus operam suam semel esset pollicitus, fidem in eo religiosissime servabat; ut saepe tenuium aut miserorum

hominum causa ad summos reges iterum & saepius adire non dubitaverit: cum id praecipue Christiani esse officii contenderet, id maxime hominum genus auxi∣lio juvare, quod maxime opis & auxilii egeret.

Quod judicium ipsius etiam faciebat, ut reliquias Graecae nationis, multis gravibusque malis conflictatas, foveret, ac, quibuscunque rebus posset, sub∣levaret; accedebat autem huic animi propensioni erga illos, ut miseros & du∣rissima servitute oppressos, quod memor erat veterum beneficiorum, quae uni∣versi mortales ab erudita ea gente accepissent: inde namque & bonas artes, & cuncta ingenua studia profecta per omnes terras manasse affirmabat. Nam quin majores eorum pietatem Christianam, cultumque hunc optimum nostrae vitae strenue juvissent, dubitari non posse dicebat, cum Basilius, Chrysostomus, Na∣zianzenus quasi signiferi hujus sanctissimi doctorum hominum gregis fuissent, qui pectora nostra excoluerunt, ac scriptis laboribusque suis veros ritus, ex∣plosis inde falsis opinionibus, eo inseverunt, quare oportere nos, si grati esse velimus, lapides etiam stirpesque ejus telluris amplexari, ne dum homines, cum quibus tot arctissimis vinculis conjuncti sumus, omni amore prosequi non debeamus: vigebat autem eo magis in animo ipsius haec opinio, quia illos ipsos summos theologos, quos appellavi, ut philosophos quoque ejusdem gentis, quo∣tidie in manibus habebat, & eorum laboribus, vigiliisque se instructum esse recordabatur. Benigniorem eum esse cum res non pateretur, quod proximum erat, fidem diligentissime praestabat, ut ad diem, quibus deberet, semper per∣solveret, quae res à potentoribus non paucis neglecta, efficere solet, ut multis in locis sit fides angustior, neque, hoc tantum majoribus in nominibus custo∣diebat: ad tempusque his, qui se grandiore pecunia juvissent, respondebat (quod tamen ut faceret aegre & urgente tantum aliqua necessitate committe∣bat) verum etiam adversus tenues homines, quibus aliquid deberet, se talem praebebat, quae culpa moribus eorundem inhaerens, inquinat non parum eorum splendorem; miserosque illos creditores ad desperationem & laqueum ali∣quando adigit. Declarat quantopere maculam hanc fugeret: quamque omni in re justitiam coleret, vox edita aliquando ab ipso, quum forte audissent dioe∣cetem suum jubere minutum quendam opificem cras redire: castigatum enim illum jussit pecuniam eam statim dissolvere: addiditque, si unde id faceret, non esset, sumeret ex abaco vas, ipsumque divenderet: arbitrari enim se ten∣uem illum hominem magis mercede sua, quam se argento illo, mensae que orna∣tu egere.

Eodemque pacto toto animo abhorrebat ab indignis gravi & honesto viro quaestibus: non pauci enim ne desit ipsis pecunia in minime necessariis sump∣tibus, & ut inanem splendorem retinere possint, cogunt illam illiberalissima quavis ratione ac sordidissima. Quum igitur eo tempore, quo Bononiam lega∣ti nomine obtinebat, qui, pars illius muneris obeundi, illatarum injuriarum causas audiebat, ita cum eo egisset (putabat enim Contarenum ejusdem ani∣mi esse, cujus plerumque sunt, qui negotiis illis implicantur.) Esuribimus profecto: nullum enim emolumentum parit imposita mihi cura: cunctaque in civitate concordiae atque otii plena sunt: inquit ille: Voluptatem magnam •…•… hi nuntias, cupioque hunc statum rerum permanere, videreque diem illum, ••uo ••g, uthabeam sumptum unde faciam, mulam etiam, qua vehor, cum omni

ornatu proscribere cogar. Non putavi autem alienum esse has etiam ipsius vo∣ces memoriae mandare, qùum praesertim hujuscemodi brevia dicta, quia ab intimis sensibus proficiscuntur, subitoque prolata sunt, in singulis factis ac mo∣tibus animi, ut reliquis etiam casibus humanis, videantur in primis mores vo∣luntatemque eorum, unde erumpunt, indicare: eaedemque voces multum valere non sine causa semper existimatae sint, ad homines informandos: illos∣que etiam emendandos, qui contariis vitiis tenentur, quam causam fuisse pu∣to, cur plures & docti prudentes viri sedulo multas collegerint, & volumina etiam ex ipsis confecerint. Saepe multumque ineunte adolescentia cum iracun∣dia, quae paulo sibi consuevisset esse molestior, quasi luctatum, ad extremum prostratam illam & domitam ajebat oppressisse: non modo enim turpe, sed etiam miserum sibi semper visum, ira incitatos à consilio atque a nobismetipsis abscedere; quod de se Terentianus ille praedicaret, Prae iracundia Menede∣me non sum apud me: Bibulum autem illum, qui cum L. Libone fuit ad Ori∣cum (quamque hoc Scribonio ab inimicissimo homine memoriae traditum est, & qui qua cumque re potuit, existimationem ejus semper violavit) sibi nullius pre∣tii hominem videri fuisse, qui cum de compositione agendum esset cum Caesa∣re, ad colloquium non prodiit, ob eam rem, quod furenter consuevisset irasci; ne res maximae spei, maximeque utilitatis ejus iracundia impedirentur. Itaque non modo stomachantem, sed ne commotum quidem visum illum à se unquam esse, qui cum eo familiarissime vixerunt, affirmant, ut nimium prope patiens ac lentus existimaretur: neque iis, qui in epulis, in cubiculo ipsi ministrarent, saepe cessantibus, saepe etiam peccantibus, non modo non convicium faceret, sed ne verbo quidem malediceret. Quod igitur de nonnullis doctis viris me∣moriae proditum est; ut Socrate, Stilpone Megareo; quum illi natura pro∣pensi essent ad aliquod vitium, effecisse tantum eos studio ac diligentia sua, ut nullum unquam in vita ipsorum vestigium rerum illarum appareret, id vere de hoc nostro praedicari potest: in illisque sine dubio Contarenus enumerari de∣bet, qui vitiosam naturam compresserint: ac quidquid illic aliquod majus malum, si crevisse, ferre potuisset, tenerum adhuc & imbecille fregerint, & omnes ejus fibras extirparint. Superbiorem ipsum (de quo etiam supra non∣nihil significatum est) copia bonorum, quae aut à fortuna acceperat, aut ipse suo labore industriaque quaesiuerat, non fecerat: in quod vitium passim multi, minoribus multo ornamentis decorati, ruunt, & sanc hanc culpam ille, ut sco∣pulum aliquem, magnopere vitabat, quod si unquam in sermone aliquo aliquid à se forte prolatum intelligeret, quod tenuem modo umbram illius mali reti∣neret, valde dolebat, ut contigit quodam tempore. Cum enim Paulus III. lo∣queretur cum ipso de augendo numero Summorum Antistitum, ostendissetque se in animo habere quosdam in eum ordinem cooptare, Contareno minime probatos (quod ille etiam pre se ferebat, atque id tunc palam dicebat) videns ipsum suae voluntati refragari Pontifex Max. inquit, iis ipsis verbis. Insitum fuit semper Cardinalibus, ut novis repugnarent, ne sibi alii dignitate exaequen∣tur, respondit igitur ille commotior quam solebat. Noli sanctissime pater ita de me existimare: cognitum enim tibi plane est, quot ego nominarim, idoneam prorsus materiam huic operi efficiendo: & unde fingi possint personae tantae dignitati sustinendae aptae, nam quod ad me attinet, non puto purpuram hanc

maximum esse eorum, quos in vita assecutus sum, honorum. Extrema haec verba, illa occasione edita, statim ut domum rediit, doluit sibi excidisse, ut qui noluisset specimen aliquod à se unquam datum, aut superbi hominis, aut •…•… anis hujus honoris & gloriae cupidi. Quin etiam dictitabat amplissima sa∣••erdotia plus in se oneris, quam splendoris habere: quoque majora illa so∣••ent, eo molestiae plus sollicitudinisque continere, quare se saepe vicem dolere solitum eorum, qui Pontifices Maximi creati forent, quia pondus Aeetna gra∣vius humeris suis sustinerent, cujus judicii Seleucus quoque rex quondam fuit: ••lle namque dixit; quae vox ejus monimentis litterarum mandata est à doctis viris, ut errorem eorum coarguerent, qui falso putant, opulentissimos quosque homines beatos esse, magnisque semper voluptatibus frui, cernentes splendo∣rem vitae illius ac florem; inquit igitur ille, nescire privatos illius status in∣commoda: ideoque magnopere falli in judicio de illo faciendo, quod si scirent tantum, quam arduum sit, ac molestiae plenum, tot Epistolas scribere ac lege∣re, futurum prorsus ut diadema abjectum jaceret sine honore ullo: nec quem∣quam inuentum iri tam stultum, qui ipsum tolleret ac capiti suo imponeret, nec tamen non multo majoribus gravioribusque curis premi necessario illos, si munus suum fideliter obire vellent, qui vitam moresque eorum, quibus prae∣sunt, regendos susceperunt, animosque ab omni labe purgandos, quam qui in eo tantum eximio statu rerum suarum, regnoque conservando, occupati sunt. Quum igitur hoc crimen Contarenus vehementer reformidaret, ac, siquis ve∣re existimare posset, vacuus prorsus ab ipso foret, non tamen penitus potuit ea suspicione carere. Erat ille in omni suo sermone, factoque, integer ac liber: remotus ab omnibus blanditiis orationis: acerrimus inimicus vanitatis illius, assentationisque, quae nunc in locum invasit simplicis veritatis, libertatisque lo∣quendi, merito quondam magnopere probatae; ob quod etiam ingenii bonum ••erunt eum Carolo Caesari valde acceptum fuisse, quum ob alias etiam animi dotes ab eo diligeretur. Haec igitur probitas nuda, expersque omnis fuci ac ••allaciarum: quaeque, uti eo venerat, ita se Romae in longe aliis moribus, ••nstitutisque conservarat, causa fuit, ut superbiae à nonnullis insimularetur, quasi ille contemnens ceteros praese, quidquid sentiret de omni re contra com∣moda illorum diceret: nec sua quicquam interesse putaret potentioribus ad∣versari, quam ansam quidam arripientes, ipsum, ut contumacem & inhumanum apud Paulum III. criminati sunt, quod nimis libere in senatu contra ipsum sententiam diceret, atque honestissimos quosque viros offenderet, ipse vero ••d diverso consilio saciebat: neque ut impediret commoda aliquorum, sed ut religioni suae & ei, quod rectum esse sentiebat, serviret. Ut autem, quod non verum esset, nec ordine factum, quamvis intelligeret se apud aliquos offensu∣rum, accusabat, ita gratiam aliorum astuta simulataque oratione non aucupa∣••atur: cui rei ostendendae in utramque partem exemplum hoc satis accom∣modatum erit. Contigit aliquando, ut eo astante in senatu ageretur de Ca∣marino in potestatem tradendo uni alicui Pont. Max nepotum, eo genere ••uris, quod feudum appellant, admonuit igitur Contarenus Paulum, ut ante∣quam de tanta re quicquam statueretur, colendae justitiae causa, vacuaeque à ••ulpa conservandae sanctissimae sedis, mandaret ut jura Varanae familiae, quae diu in possessione ejus oppidi fuerat, diligenter noscerentur: ne injuriae ali∣quid

ipsa in ea re acciperet. Haec sententia, praesenti animo dicta, illa ipsa die per urbem sparsa disseminataque est: quare Hercules Varanus, qui Romae tunc erat, statim domum ad Contarenum venit, gratiasque illi maximas egit, cau∣samque ei suam totam commendavit, cui quidem ille, eadem animi simplicita∣te, quod tamen quidam ab agresti inhumanoque ingenio profectum potius di∣cerent, respondit.

Non necesse erat te mihi isto nomine gratias agere: quod enim feci tun••, ut aequitati officioque meo satisfacerem, feci, nec quicquam amplius cogita∣tionis suscipiam de ista re, praeter id, quod mihi fides mea praescripserit, nisi aliquid à Pontifice ipso, quod eo faciat, curae meae mandatum fuerit. Blandus aliquis, illa occasione usus, studuisset gratiae illi, sine ullo suo labore partae; novam gratiam addere: animumque honesti viri inani spe, falsisque pollicita∣tationibus, lactasset. Quare mihi venit in mentem arbitrari non paucis in re∣bus simile fuisse Contareni ingenium naturae moribusque Dionis Syracusani: ut enim reliqua, in quibus ipsis inter se magnopere convenit, taceam, non dee∣rant etiam in regia illa Dionysii filii (ut ab eruditissimis viris memoriae pro∣ditum est) qui castissimi illius & integerrimi viri maximas virtutes & sane eas∣dem has, propinquis vitiorum vocabulis deformarent, ac gravitatem superbiam esse dicerent: libertatemque loquendi contumaciam vocarent: qui Dion, cum induci non posset, ut una cum aliis peccaret, qui se omni genere vitiorum contaminarent, eorum peccata videbatur dissimilitudine vitae coarguere. Fer∣tur tamen ille durior fuisse natura, tristiorque, unde temperare indolem illam summo studio ipsum debere à doctissimo viro, studiosissimoque gloriae ipsius elegantissima voce dictum est: hortatus enim est Plato ut Gratiis hostias immo∣laret, suasitque ut aliquid etiam daret moribus suorum temporum, institutis∣que reliquorum mortalium, non quia id omnino verum esset, sed quia ad con∣gressus hominum frequentandos: benevolentiamque eorundem retinendam, obsequium saepe necessarium foret. Atque haec privati officii sunt, illa publi∣ci; quod malas consuetudines tollendas curavit, illas veteres renovandas, quod multarum legum praeclarissimarum auctor suasorque fuit; quod in di∣cenda sententia nunquam invidiam reformidavit; multaque contra Collegarum suorum commodum saepe suscepit atque perfecit. Vitiosa quadam consuetu∣dine duabus, saepe etiam pluribus civitatibus, unus & idem dabatur custos, qui Graeco verbo Episcopi appellantur: neque in iis ipsis aetatis progressus expecta∣batur, qui annalibus Pontificum Maximorum legibus constitutus est; adole∣scentuli, saepe pueri, maximis administrationibus praeficiebantur. Has atque hujusmodi alias pravas corruptasque consuetudines sua Contarenus sententia delebat: moresque sacerdotum hominum, nimium nonnunquam deformatos emendabat, magnaque sua ipse offensione communem reipublicae levabat in∣vidiam. Non eadem conditione est collegium Cardinalium ceterarumque ci∣vitatum Senatus aut Concilium; nam illae ex ea, quam habent, civium copia in suos Senatus, qui aptissimi visi sint, legunt, in Collegium Cardinalium è toto orbe terrarum, qui aut doctrina, aut nobilitate, aut prudentia, aut probitate, religione, pietate excellunt, si Pontifici Maximo visum sit, eos cooptare licet: eoque factum est, ut summa is ordo amplitudine, summa auctoritate, summo splendore, omni ille quidem tempore suerit; quippe è Christianorum flore

decerptus atque collectus. Verum tamen iis, de quibus institutus mihi sermo est, temporibus praecipuum quoddam in eo lumen enituit: propterea quod Paulus Pont. Max. magni atque acris judicii vir, eximia singularique virtute homines nactus, ad eam illos dignitatem ultro ipse evocaverat, ut ei Collegio, quod per se antea esset clarissimum, ea re lucis tamen permultum attulisse vi∣deretur. Ex hac virorum clarissimorum copia, cum mittendus ad Caesarem Legatus esset, Contarenus potissimum ad id munus delectus est: causa mit∣tendi ea fuit. Vehementer erat Caesar anxius sollicitusque, quod Germani, qui plurimum armis possunt, neque praesto illi in bellis erant, neque eum pe∣cunia juvabant; propterea quod maximis inter se seditionibus de religione contendebant, atque intestinis dissensionibus distenti, nullo illi usui esse pote∣rant. Abjecti quidam perditique ac desperati homines, XXXX. fere abhinc annis, jampridem receptas ratasque disciplinae Christianae sententias in contro∣versiam revocaverunt, multitudinique persuaserunt imperitae, uti à Romano Pont. quod caput Christianae reip. atque Ecclesiae est, desciscerent, seseque in libertatem vindicarent, quod malum tarde initio serpens, ab iis neglectum à quibus opprimi id & poterat & debebat, paulatim infimae plebis, vulgique mulierum, animis, legum vinculis laxandis & dissolvendis, pollicendaque cu∣pidatum multarum licentia in fraudem inductis, paucis annis opinione magis accreuit, idemque nefarius furor, postquam populare existimari coeptum est pietatem evertere, multos quoque principes invasit. Alios metus impellebat, veritos ne à suis defererentur, si ab illis dissentire pergerent, partim rerum novarum studio, partim levitate & stultitia, quod Deo immortali, legibusque spernendis, fortitudinis opinionem facere sese de se nonnulli arbitrarentur; partim etiam auaritia, quod sacerdotum maximas amplissimasque possessiones publicatas, inter se partiebantur, multi tamen, quibus esset Deus pro sua ip∣sorum pietate propitius, veram integramque pietatem constantissime com∣plexi, nullis permulceri illecebris, nullis illici praemiis, nullo timore depelli sese passi sunt, eaque à majoribus, quae acceperunt, instituta ad hoc usque tempus fortissimo animo retinuerunt. Sed tanta inter utrosque extitit non modo contentio ac disceptatio, sed jam concertatio atque pugna, tantumque exarsit odium, ut maximae, bellicosissimae, florentissimae, atque adeo, ante hunc furorem, religiosissimae, optimaeque de rep. meritae nationis, vires, opes, & copiae absumptae, in sese ipsa conficienda atque delenda, sint. Quibus rebus permotus Caesar animo & cogitatione in ea cura defigebatur, si per composi∣tionem minui id malum sedarique discordiae possent, qua de re cum omni con∣tentione cum Germaniae civitatibus ageret; primo Christianorum omnium concilium in iis maxime locis indici postulaverunt, quo adire tuto ipsi possent; 〈◊〉〈◊〉 erat locus nusquam gentium: quippe cum ab omnibus defecissent, nec ullis sese gentibus committere auderent, praeterquam in eorum ipsorum finibus; ad id concilium venturos, ejusque decretis judiciisque staturos sese pollicen∣tur, id eo ab illis consilio fiebat, quod Pontificem Max. nunquam eo descen∣surum sibi persuaserant, verum ubi probari à Paulo III. conditionem, ac ne de loco quidem, cujus iniquitate deterritum iri eum maxime sperabant, recusari senserunt; paulatim regredi, neque in eo quod ultro ipsi postulaverant, ma∣nere; dirimi controversias per colloquium posse; id brevius, expeditius, cer∣tiusque

esse, dicere; longum esse expectare, dum ex ultimis terris convenire∣tur. Omnia sibi Caesar experienda existimabat, si ulla ratione mederi ei tan∣to malo posset. Itaque deliguntur homines docti ex utroque numero undeni, ad colloquium venitur; magna contentione, magna pertinacia, ab iis, qui se ipsi Protestantes appellant, disputatur, atque in omni generi calumniae deli∣tescitur: eos ii, qui ratas veteres sententias esse volunt, Catholicique appel∣lantur, acriter refellunt, constantissimeque in sententia perseverant. Ad ex∣tremum, cum concertationum exitus nullus reperiretur; nec quicquam inter eos conveniret, prorsus disjunctis discordibusque opinionibus, infecta re à col∣loquio discedunt: quod, quoniam se absente factum erat, Caesar sperans Ger∣manos suum aspectum atque auctoritatem reveritos, aliquid de pertinacia at∣que calumniis remissuros, iterum deligi homines jubet, qui colloquendi causa Ratisbonam conveniant: atque eo ipse proficiscitur, ut majore auctoritate de concordia ageretur, simulque magnopere à Paulo III. per litteras petit, le∣gatum ut ad se mitteret, qui ad rem tantam & tam gravem maxime esset ido∣neus. Paulus è tanta praeclarissimorum hominum facultate & copia Contare∣num sine ulla dubitatione delegit, atque hominem in Germaniam mittit; quod is & magnum jam antea ejus gentis propter eas causas, quae commemo∣ratae à nobis sunt, haberet usum, & Caesari esset gratissimus: idemque inno∣centiae, doctrinae, prudentiae, facilitatis, animique moderationis, magna apud Germanos opinione excelleret: quique (id quod Caesar magnopere postula∣verat, maximeque ad rem pertinere arbitrabatur) in disputando minime esset ambitiosus, minimeque pertinax: eo cum venisset mirabiliter acceptus a Germania est, & magno in honore apud Caesarem fuit.

Nam cum omnes Germaniae principes, tum rex Romanorum ipse, officii, honorisque hominis causa, domum ad eum venit; & in sacris caerimoniisque solennibus, datus ei locus est secundum Caesarem primus: nihilque earum rerum, quae ad homines magnos honestandos adhiberi consueverunt, in eo praetermissum est, quae, tametsi ordini scilicet debebantur & dignitati, tamen cum alacrius aliquanto, tum etiam cumulatius, quam antea solita sint, personae dicuntur esse persoluta. Accedebat quod Caesar, jucundissima ejus consuetu∣dine & sermonibus delectatus, saepe hominem ad se extra ordinem vocabat; cumque de gravioribus negotiis, deque republica collocuti inter se essent, multa ad eum Caesar de suis privatim rebus referebat; multa de Geometria, multa de Geographia quaerebat quibus ille scientiis, quod eae ad rem militarem (quae illi spectanda erat maxime) pertinent, operam multam illis temporibus dabat, illa autem cum in promptu Contarenus haberet, quod puerili discipli∣na erat in iis artibus studiose versatus, omnia scilicet certa, dilucidaque re∣spondebat. Quae cum de Contareni apud Caesarem familiaritate ac gratia, apud omnem autem Germaniam auctoritate & fama, Romam essent allata; ventum est in spem fore, ut res conveniret, mitigatisque Contareni lenitate & prudentia Germanorum animis taeterrimae discordiae tollerentur, quae res quoniam majorem in modum illi gloriae futura erat, homini vehementer invi∣deri coeptum est. Nec deerant etiam Romae, qui dicerent, nulla alia de causa ipsum Germanis gratum acceptumque esse, nisi quia adversariis indulsisset; ac decreta, quae pugnacissime defendere debebat, iisdem prodidisset. Hae ve∣ro

graves acerbaeque voces ab iis, qui aequo animo laudem gloriamque Conta∣reni non ferebant, emanabant: nec tantum illic ubi plurimum ipsi obesse po∣terant, improbe mittebantur, verum etiam per omnem Italiam fusae ac disse∣minatae, magnopere illius existimationem ac dignitatem laedebant, quas tamen ille, magno animo praeditus, reique ipsius naturae non ignarus, primo contemp∣sit, ad eum namque malevoli hi sermones invidorum in Germaniam usque de∣lati sunt; simulque sperabat exitum earum rerum innocentiam suam, fidem∣que patefacturum: cui sane ipse toto animo incumbebat. Contigit tamen tunc, quod saepe in magnis arduisque rebus usu venit, ut negotium illud, Chri∣stianae reip. magnopere utile, atque adeo salutare, in medio cursu fractum ac dissipatum sit, id autem magna ex parte factum est malitia fraudeque illorum, qui Caesaris potentiam, quae multum compositis rebus, Germaniaque pacata crevisset, suspectam habebant, suisque rebus periculosam existimabant, hi namque non modo veterum discordiarum fibras, ut oportebat, communis uti∣litatis causa non evellebant, verum etiam novarum simultatum semina occulte jaciebant, in aures eorum, quibus commissa res erat, insusurrantes, ac falsos quosdam metus eo inserentes.

Ut autem astuta haec consilia rem morabantur, & ne ad exitum adducere∣tur impediebant, ita subito exortum est, quod animos Germanorum ad longe alias curas traduceret; finemque disputationi illi ac colloquio faceret: hoc autem fuit incursus Turcarum regis in Pannoniam cum maximis copiis, com∣munisque hostis metus: nec enim effecit tunc timor ille, quod plerumque consuevit, magnopere exacerbatis animis, ut stimulum periculum tantum ad∣moueret ad odia extinguenda & gratiam reconciliandam; sed potius spem, quaecumque erat, malorum illorum sedandorum eo tempore intercidit, ac su∣stulit. Missis igitur sermonibus illis, quod factum est extremo mense Quincti∣li, ceperunt Germani arma: totosque se ad impetum illum coërcendum, fines∣que suos tuendos contulerunt. Caesar vero aliam rationem iniit ejus periculi callido consilio propulsandi; quod à veteribus etiam ducibus non semel usur∣patum fuit, & satis tutum semper utile{que} cognitum est: statim nempe cum classe, quam maximam aedificaverat, ornaveratque, in Africam navigare: magno namque spatio Solimanus inde remotus, auxilium illis locis ferre nullo modo poterat, & ne majorem etiam aliquam plagam in Graecia acciperet, non sine causa metuere debebat. Urgebant praeterea Carolum, ut hoc faceret, assiduae preces Hispanorum, crebraque damna stimulabant, quae cuncta illa maritima regio quotidie accipiebat, ob frequentem irruptionem Piratarum, adeo ut mare paene omne clausum illic foret. Quare ut tam gravibus malis regnum illud suum liberaret, deleretque maculam, quam sibi videbatur suscipere ob tantam licen∣tiam praedonum, statuit, ut dictum est, apparatui illius belli non deesse, sed∣emque nefariorum hominum, si posset, omni ratione evertere: quamvis ini∣mici timoris ipsum arguerent, quod ferocissimum hostem declinaret, ac tellu∣rem, quam maxime tueri debebat, tanto impendente periculo, destitueret: in Italiam igitur celeriter venit. Cum vero muneri, quod sustinebat, non sine magna animi sui molestia finem factum esse vidisset Contarenus, nec se posse amplius navare operam reipublicae, una cum Caesare reversus est. Postea vero quam Tridentum ventum est, Imperatorem, ut se dimitteret, rogavit: velle

enim se, quum commode id facere posset, Ecclesiam suae fidei commissam, quae non longe inde abesset, invisere: ac, postquam publice non posset, privatim religioni officioque suo servire. Venerunt tamen eo tempore Roma à Ponti∣fice Max. litterae, quae juberent ipsum, persona legati retenta, apud impera∣torem esse, Mediolanumque una cum eo proficisci, in quam urbem ille, ut ve∣teris Imperii juris, non multo ante receptam, volebat (ut moris est) cum pom∣pa ingredi, indeque Lucam accedere, quo in loco Pontifex ipse Caesarque sta∣tuerant simul congredi, ac de communibus rebus studiose agere. Accidit hoc in itinere res, quae vehementer animum optimi viri commoveret: cum enim Brixiam ventum esset, civis ejus loci, honestus sane vir, ac vetus amicus Con∣tareni, qui ad ipsum salutatum venerat, quaesivit ex eo simpliciter, quae mens ipsum impulisset, ut capita, quae ferrentur prolata ab adversariis, adeo absur∣da, & à vera ratione aliena, in Germania comprobaret, cui statim respondit ille; eas esse meras nugas, rumoresque prorsus inanes, & quos omnium aures respuere deberent, se namque, nedum anceps quod esset, & in quo scrupulus aliquis resideret, sine auctoritate Pontificis Max. concessurus adversariis fuis∣set, ea etiam quae rata in primis sunt & firma aliter recepturum non fuisse, non destitit auctor ejus sermonis, sed addidit; rem aliter, atque ille putaret, se habere: ne{que} enim incertam esse, ac nullo auctore prolatam famam illam; se namque litteras vidisse ab ejus ordinis homine scriptas, summo viro, quem etiam nominavit, quae id commemorarent, ac verum esse contenderent, non potuit tunc homo lenissimus sibi temperare, quin stomacharetur exclamaret∣que. Digna vero merces haec est meorum laborum: si vera sunt, quae nar∣ras. Statimque ut innocentiam suam, existimationemque tueretur, misit epi∣stolam ad Pontificem Max. qua valde questus est de injuria, sermoneque im∣probissimo, quem Roma profectum, ac per omnem Italiam ab iniquissimis dissi∣patum, contra dignitatem suam comperisset: rogavitque simul, ut, si penitus eum non aspernaretur, saltem se indicta causa ne condemnaret: nec quicquam de illa re secum statueret, antequam ipse ad eum pervenisset: sperare enim se facile causam suam probaturum, ostensurumque, laude se ac praemio, non reprehensione aut poena ulla, ob ea, quae in Germania gessisset, dignum esse. Cum Mediolanum perventum esset, quae civitas omni genere laetitiae, magni∣ficentiaque apparatus Caesarem excepit, mirifice suo quodam facto Contare∣num Carolus decoravit, ac, quid sentiret de virtute, singularique probitate hominis, notum testatumque omnibus esse voluit: lateri enim suo ipsum in omni ea pompa haerere voluit: cumque hoc ille modestiae causa recusaret, sequereturque aliquanto post, mandavit humanissimus Princeps uni è famulis, ut paene invitum ipsum traheret ac prope se collocaret, omneque id tempus, donec eo perveniret, quo paratum illi hospitium erat, consumpsit cum eo ju∣cundissimis sermonibus, id vero quum personae dignitatique datum non sine causa aliquis arbitrari posset, licet tamen existimare, multum etiam ad hoc va∣luisse judicium, quod fecerat de homine; quod putaret, ut qui verae gloriae non ignarus esset, eam rem non minus sibi, quam Contareno, laudi & honori futuram. Et sane litteris mandatum est, ejus nominis primum Augustum Cae∣sarem, quum primum Alexandream, quam bello ceperat, ingressus est, in mag∣na copia honestorum ac clarorum virorum, Areum, gravissimum & eruditissi∣mum

hominem, sibi adjunxisse, familiariterque cum eo solo in tanta illa laetitia, fortunaeque suae magnitudine locutum esse, quem etiam, ut magis cum cives sui suspicerent ac fortunatum judicarent, manu teneret: erat enim philoso∣phus ille Alexandrinus.

Sed aliae quoque res, dum illic mansit indicio esse potuerunt, quantopere Contarenum diligeret: id quod animadversum ab aliis opulentis viris, qui in eo comitatu erant, fecit ut omnes ipsum colerent, ac de illo celebrando quasi inter se contenderent. Caesar, qui, ut supra ostendi, mare transire statuerat, quae ad cursum illum necessaria erant, studiose parabat: imperaratque ut Ge∣nuam classis, propinquosque in portus cogeretur, quare, ut id celerius fieret, statuit sibi in eam urbem accedendum, indeque Lucam eundum, quo Pontifex Max. se venturum significarat. Contarenus igitur breviore via se Lucam con∣tulit, atque illic, quod maxime cupiebat, post paucos dies Pontificem Max. vi∣dit; qui sane hilari vultu, nulloque signo edito offensionis, ipsum accepit, nec multo post eodem Imperator venit, qui non cessavit etiam in aliis magnis re∣bus, quas cum Paulo III. egit, multa praedicare de prudentia, industria, pro∣bitate Legati; quibus omnibus virtutibus, in munere illo obeundo, usus fuerat in Germania: nec non questus est, quod Romae multa falso jactata forent con∣tra fidem & dignitatem ipsius, quum ille integre sincereque personam eam su∣stinuisset, ac negotia cuncta cum fide administrasset, cui statim sapientissimus senex, quique ignarus non erat artium malarum, quibus plerique Romae u∣tuntur, aut invidia commoti, aut, si alios depresserint, sperantes se in locum illorum invasuros, respondit, sibi eximie cognitam esse ac probatam Contare∣ni virtutem; seque eam ob causam ipsum tunc in Germaniam misisse; tan∣tumque oneris ei imposuisse; facturumque etiam brevi, ut nemo dubitare po∣ssit de benevolentia sua erga illum, ac, quo denique loco eum haberet, se om∣nibus declaraturum. Non contentus autem hoc Pontifex, ut omnem scrupu∣lum ex animo Contareni evelleret, gauderetque ille secum tam prompto erga se animo fortunatissimi hominis ac tam praeclaro testimonio suarum virtutum, notum esse voluit ipsi eum sermonem: simulque suasit illi, ut contemneret malevolas voces improborum, nec putaret eas quicquam valere ad existimati∣onem suam violandam, fontem etiam hujus mali aperire volens, testimonium citavit veterum poëtarum, qui naturam invidiae versibus suis expresserunt; moremque illam habere tradiderunt, ut summa loca feriret non minus, quam venti editissima quaeque appetere, ac violentius verberare consuerunt: omni∣que demum ratione, qua potuit, ostendit se eum valde carum habere: cum∣que etiam gratias amanter egisset pro susceptis laboribus, fecit ei potestatem, ut tot itineribus defatigatus Romam reficiendi sui causa breviore via accede∣ret: ipse namque vicinitate invitatus, Bononiam profectus est; indeque Ari∣minum venit, ac Flaminia denique via Romam reversus est, nondum autem duobus mensibus transactis, memor ejus quod dixerat, de augenda dignitate Contareni, legatum ipsum Bononiae declaravit: quae publica cura provincia∣que reliquas omnes superat, quas intra suos fines imperiumque status reip. pos∣sidet. Ille igitur hoc novo onere sibi imposito, ut qui non minus rebus geren∣dis, quam contemplandis factus erat, Martio mense se in provinciam contulit, factumque est, ut VI. K. Aprilis in urbem ingrederetur: qui dies apud eos

maxime celebris agitur, consecratus genitrici ejus, qui salutem nobis dedit, summa igitur laetitia totius civitatis exceptus est: conataque est illa, quam spem conceperat animo de probitate & prudentia ipsius, externis etiam rebus, honoribusque omnibus indicare: certo enim sciebat futurum sibi illum potius esse optimum parentem, quam durum aliquem & avarum dominum, aut etiam fortunarum suarum expilatorem, in quo certe illi falsi non sunt: ut primum enim res illas attigit nullo negotio cognitum est, non minus ipsum in rebus ju∣dicandis clementia uti & aequitate, quam summo illo jure, quod saepe merito reprehenditur, ac, si quis vere existimet, quod alio nomine appelletur dignum est. Totos dies ille causis audiendis, controversiisque tollendis operam dabat: nec unquam molesto sane hoc, & odioso munere, praesertim homini in aliis curis studiisque educato, defatigabatur, hoc autem faciebat: naturamque il∣le suam, confuetudinemque flectebat, quia verae gloriae deditus erat, ac pro desse mortalibus, quacunque re poterat, studebat, quare quodcunque munus obiret, dignum viribus operaque sua, in ipsum tota mente incumbebat. Erant hae curae cogitationesque hoc tempore Contareni; procurabatque ille com∣moda ejus nobilissimae civitatis: cum repente, inopinante illo, Roma litterae venerunt, quae ipsum ad aliud munus traducerent, in quo sane ille diutius ver∣satus fuerat, quodque omnes numeros honestatis in se habebat. Cum enim se∣dari nunquam potuissent ulla ullius opera irae inter Franciscum Gallorum re∣gem, & Carolum V. imperatorem, sed quotidie magis novis injuriis inferendis inflammarentur eorum animi, gereturque aut pararetur ab ipsis semper bellum taeterrimum, quod in singulos dies reip. Christianae gravissima vulnera impo∣neret, & ad internecionem denique redigeret maxime pias nationes, officii sui esse ratus est Paulus Pont. Max. tanto malo, si ulla ratione posset, mede∣ri, tantumque & tam saeuum incendium extinguere; quare mittendos sibi esse censuit seorsum ad ambos potentissimos reges, legatos, prudentissimos viros & tanto oneri sustinendo pares: praeclare enim sciebat, quanta vis esset in Ministris ad unamquamque rem efficiendam; hancque curam, omnium maxi∣mam, requirere personas in primis sapientia & auctoritate praeditas atque or∣natas, & non minus gratas acceptasque principibus iis, quorum animos delini∣re ac flectere deberent. Elegit igitur, quem ad Caesarem, in Hispaniis tunc degentem, mitteret, Gasparem Contarenum: & ad Gallorum regem ire vo∣luit Jacobum Sadoletum; ambos viros probos, atque omni ingenii laude flo∣rentes; &, ut Collegas in amplissimo sacerdotio, ita multis honestis artibus inter se conjunctos, ac maxime bonis omnibus probatos: quae res gesta est Sex∣tili mense. Erat eo tempore Sadoletus Romae, quare significavit per litteras Pontifex Contareno, qui de illo statuisset: mandavitque, ut, quae ad iter ne∣cessaria erant, expediret: socium namque ipsius in honestissimo illo munere intra paucos dies in viam se daturum. Hoc accepto nuntio ille, qui nullum un∣quam utilitatis aliorum causa laborem recusarat, quamvis aetate jam confectus esset, & satis imbecilla valetudine, aequo tamen animo tulit sibi onus illud im∣poni, quod si animam etiam in ea legatione se profusurum esse certo scisset: tanta erat pietate praeditus, & ita dicto audiens esse summi Pontificis cupie∣bat, ut ipsam prorsus repudiaturus non fuerit. Appropinquabat sane illi mors, quae tamen longe alia ratione, & ubi minime expectabatur, ipsum oppressit∣nec

enim (ut à me nunc diligenter narrabitur) aut laboribus, aut defatigati∣onibus novis accelerata est.

Agebat Contarenus aetatis suae annum LIX. in his curis, quas ostendi, to∣to animo occupatus: partem tamen illarum jam in id munnus, quod instabat, derivans. Incumbens igitur illis, quae multae profecto ac graves erant, molesto anni tempore, ut par esset ipsis sustinendis, aliquando reficiendi sui causa se in propinquum urbi locum conferebat: ubi manens & aestum declinaret, quo con∣ficiebatur domi, & aliquantulum à perpetuis suis laboribus animum relaxaret: nam si quid majoris momenti subito evenisset, facile illuc adibatur; ubi etiam potestatem sui omnibus faciebat. Locus autem valde animo ipsius, tempori∣que illi accommodatus, ac quo plurimum variis de causis delectabatur, erat sa∣cellum Divae Mariae à Monte vocatae, cujus possessio procuratioque est soda∣lium Divae Justinae. Acciderat autem, ut illis ipsis diebus, qui primi Sextilis mensis fuere, fratris filius, illius salutandi & visendi causa, Bononiam veniret, qui superiore anno Patavii inter sodales illos receptus fuerat: vocabatur vero novo nomine, ut consuetudo est eorum, qui se sacris aliquibus initiant, Placi∣dus. Cum autem probus adolescens esset, seminaque nonnullarum virtutum in se contineret, à Contareno diligebatur, ille igitur primo apud suos in urbe mansit in Divi Proculi dicato ipsis domicilio, ut tamen eo facilius frui posset Contarenus, ipseque itidem sitim suam expleret videndi virum, quem maxime optabat, secum sanguine conjunctum, cujus etiam visendi alienigenae desiderio flagrabant, impetravit à suis, ut se illic esse paterentur, quae causa reliquis causis addita est frequentandi recessum eum, diutiusque illic commorandi. Hic collis ab urbe abest spatio mille passuum, amoenissimus, & natura & arte factus ad animum multis modis pascendum, atque omni honesta voluptate ex∣plendum, & sane qui desideria optimi hujus viri, gaudiaque cognita haberet: quod non magno negotio omnibus contingere potuit, qui familiariter cum eo vixissent: facile judicaret paucos illos dies, quos illic traduxit, jucundissimos ei fuisse omnium, quos in vita unquam degustasset: vivebat enim cum sui a∣mantissimo fratris filio, cumque aliis nonnullis comitibus illius, eorundemque sacrorum sociis, honestis sane viris & eruditis: rem divinam crebro faciebat; omnisque sermo illic erat de rebus, quibus maxime capiebatur. Cum igitur, ut traditum à me est, calores essent maximi, crebro in porticulam quandam declinandorum illorum causa veniebant: &, ut illic frequentius deambula∣bant, ita etiam aliquando posita mensa cibum capiebant: vergit enim illa ad Septentriones; urbemque ipsam quasi ante pedes positam prospicit, planiti∣emque omnem, quae ipsam cingit: quin etiam remotiores urbes illinc com∣mode cernuntur, Mutina, Ferraria, aliaque nobilia oppida, quare non sine cau∣sa expetitur prospectus ille, paritque oculis incredibilem voluptatem: quam∣vis tunc, capto jucunditate illius, Contareno nihil tale timenti, exitium com∣paraverit: aura enim illa lenis, quae flabat: frigidiusculusque aër; cum tem∣peramentum corporis ipsius rarius esset, parvoque momento saepe commove∣retur; facile ad imas partes penetravit, sanguineque inflammato abscessum in latere creavit, è genere eorum, quae 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Graeci vocant, quare, statim fe∣bris consecuta est, quae septimo die ipsum consumpsit; quamvis magna dili∣gentia summorum medicorum curatus sit: simul ac enim primum cognovit se

aegrotare, Bononiam reversus est. Ipse autem in primis naturam vimque ejus morbi mature perspexit: tribus namque diebus, antequam animam efflaret, omnem rem Ludovico Beccatello, uni è familiaribus suis, quo plurimum in re∣bus majoris ponderis utebatur, enarravit. Dixit igitur gravitatem ejus morbi non apparere: reconditasque corporis partes magis ipsum oppressisse, quam exteriores male habere, in promptuque esse: addiditque genus id morbi pe∣riculum magnum in se continere: quod si vires corporis eae forent, ut spatio trium quatuorve dierum resisterent, sine dubio morbum ipsum impetum suum remissurum: se tamen magnopere vereri, ne contra ipse deficiat; naturaque penitus frangatur: intelligere enim se venae motum valde imbecillem esse. Cui ille, qui saluti ipsius omni studio prospiciebat, respondit, rogans ut ab∣duceret paulisper animum ab his molestis cogitationibus, rationemque om∣nem sui curandi in prudentia diligentiaque medicorum positam esse vellet: affirmans praeterea Deum optimum maximum, quem semper ille pie coluisset, ipsi praesidio futurum: esse autem accurate incumbendum valetudini recupe∣randae, ut cito mandatum sibi munus obiret, iterque ad imperatorem faceret. Ille vero statim hilari vultu, ad alium longe majorem imperatorem sibi iter instare, dixit, idque ipsos brevi cognituros: neque tamen se hoc dicere, quia mortem valde perhorrescat, parumque animo aequo ferat se è vita discedere: intelligere enim se praeclare quot quantaque beneficia à Deo acceperit, quo∣rum etiam plaeraque commemoravit, non gloriae causa ostentationisque, cui tunc locus minime erat, verum ut se gratum esse erga auctorem illorum signi∣ficaret. Inquit igitur se ortum esse ea in civitate, quae nulli earum cederet, quae in universo terrarum orbe existunt: è familiaque, quae haud postremum locum in ea rep. teneret: consecutumque itidem illic esse honores non par∣vos: &, ut domi, ita etiam foris gradus maximos dignitatis adeptum esse: utramque vitam se cum laude aliqua coluisse: & eam, quae in contemplatione rerum versatur, & eam, quae rebus agendis incumbit: pervenisse ad aetatis annum LIX. quem terminum vitae non multi attingere potuerunt: quare secum quoque hac parte non male actum esse: canereque se debere una cum sacro Hebraeorum vate carmen, quod ad aequum gratumque animum signifi∣candum pertinet, nomenque illius laude gloriaque cumulandum, quia non tam liberaliter se gesserit erga multos, neque tot bonis expleverit omnem popu∣lum, gentemque. Unum tantum sibi molestum esse, quod, ut optabat, commo∣dis quorundam tenuiorum hominum non prospexerit, qui sibi, postquam ad sacrum illum honoris gradum ascenderit, fideliter ministrarint: sperare ta∣men se Deum optimum max. Pontificemque, cujus dignitati toto animo inser∣vierit, fortunas eorum sublevaturos. Nec oblitus est suo opportunoque tem∣pore mandare custodi ipsius, ut privilegium, quod beneficii loco à Pontifice impetrarat, ad delicta penitus abstergenda traditum, sibi legeret, dum mente orationeque consisteret. Cum haec animo versaret, sane constanti ac forti, at∣que hoc sermone consolaretur; suos, qui praesentes aderant (ii autem erant, ut quisque maxime illi acceptus probatusque fuerat) angebat, atque ita per∣turbabat, ut lacrimas vix tenere possent: à quibus tamen sibi diligenter tem∣perabant, quamvis intelligerent ne magna quidem copia ipsarum spectante il∣lo effusárum, posse ipsum commoveri, & è statu illo animi dejici. Eadem vero

hominis providentia in intelligendo, praedicendoque suis vitae suae fine, exitu ipso comprobata est, quae in ceteris rebus judicandis significandisque saepe ap∣paruerat: crescente enim semper vi morbi, remediisque omnibus superatis, oppressus ille est; animamque efflavit. K. Sept. meridie. Quam∣vis autem horas circiter sex antea voce orbatus esset, non tamen sensu animi, intelligentiaque extremo illo tempore caruit, ut certis quibusdam notis indi∣ciisque perspectum est; confiditque clementia conservatoris nostri, ut Chri∣stianum virum decet; & cum aliter non posset, se spem omnem suam in eo col∣locatam habere nutu, admonitus diligenter de hoc, significavit. Ut vero se constantem in hoc, maximeque pium praebuit, ita, quae moris est consuetudi∣nisque, non solum magno, verum etiam alacri animo geri, custodirique passus est; quae sane, ut nuntia mortis, perterrefaciunt plaerosque; ac valde omnes, qui non firmas radices egerunt in persuasionem Christianam, perturbant.

Reliquit vero ille discessu suo suos omnes moeroris ac luctus plenissimos: ut uniuersam quoque civitatem dolore magno affectam, quae sane, quacunque ratione potuit, funus illius honestavit, & quam molesta ipsi optimi custodis mors fuisset, planum fecit, die autem, quae secuta est mortem ipsius, funus duct∣um est. Orationem de laudibus ejusdem, & honeste acta cuncta vita, habuit Romulus Amazeus, disertus & nobilis orator, qui tunc in ea urbe, domicilio quodam vetere omnium disciplinarum, & humaniores litteras docebat, & ne∣gotia publica reip. administrabat, corpus in Divi Proculi depositum est, eo consilio, ut Venetias postea comportaretur, in sepulchroque majorum ipsius, clarissimorum virorum, collocaretur. Paulus III. nuntio allato de obitu Con∣tareni, aegre admodum illum tulit: declaravitque quanti hominem fecisset, omni genere liberalitatis usus erga domum illius, nec tantum Pontifex Maxi∣mus, qui saepe opera ipsius fideli & utili usus fuerat, verum etiam Romae cete∣ri probi viri morte ipsius vehementer conflictati sunt, nam, quantum luctum eadem in patria excitarit, non facile dici potest, omnes denique, qui aliquan∣do doctrinam illius gustarant, singularisque probitatis hominis specimen ali∣quod acceperant, publicam illam cladem existimarunt. Civis autem collega∣que ipsius in amplissimo sacerdotio Petrus Bembus quantum dolorem cepisset ex gravi morbo Contareni, desperataque jam à medicis salute, notum omni∣bus esse voluit: in Epistola enim ad Flaminium Tomarotium, quomodo af∣fectus animo esset audito casu illo, & propinqua morte optimi & honestissimi viri, diligenter narravit. Verbis ipsis, quum illustri loco posita sint: alioque sermone edita, supersedebo. Possem etiam aliorum multorum, doctorum & excellentium virorum, testimonia citare, qui quantum damnum morte illius factum esset, scriptis suis testati sunt: in quibus etiam nonnulli, qui ab eo ve∣hementer dissentiebant de ratione vivendi, veroque cultu Christiani hominis, & acerrimi adversarii opinionum, quas ille in Germania defendit, extiterunt: magnifice tamen de eruditione, continentiaque illius in illis ipsis libris, qui∣bus sententias ipsius oppugnabant, locuti sunt, quod fere usu venire non so∣let, ut à quibus de veritate homines dissentiant, non eosdem etiam conentur deformare, atque ita auctoritate omni ipsos spoliare. Et quoniam de dolore, quem illo tempore cepit Paulus III. mentionem feci, libet etiam commemora∣re, quod ab eodem illo familiari Contareni, & omnibus officiis cum eo con∣juncto

Ludovico Beccatello, honesto in primis & fide digno viro, accepi, ad id confirmandum vehementer accommodatum: declarat enim mansisse diu in animo Pontificis aegritudinem hanc, ac levi quoque momento refricari solitam tantam plagam, nisi forte aliquis putet sapientissimum illum senem quotidie magis, in magna penuria talium virorum, cognovisse quantum incommodum olim acceptum fuerit obitu ejus viri, qui ut quietorum temporum ornamentum ingens, ita perturbatorum praesidium firmum erat: quum enim ad se illum evocasset, opera ipsius quibusdam in rebus usurus, diligenter ex eo quaesivit, an praesens forte ille adfuisset, quum fato Contarenus functus est: rogavit∣que ut diceret aliquid de institutis & vita illius, cui statim, mihi affirmavit il∣le, se respondisse id, quod erat: mirificam fuisse Contareni integritatem fi∣demque in iis omnibus rebus gerendis, quae mandatae illi ab ipso forent, intel∣ligeretve ipse sua sponte, facere ad dignitatem Romanae reip. conservandam, virumque illum vera probitate praeditum fuisse, non ficta ac simulata, quam personam plaerique, ut eo perveniant, quo cupiunt, sibi callide imponunt, unumque omnium Contarenum veteres ac maxime ratas opiniones & animo probasse, & verbis etiam semper defendisse, quo sermone accepto commotum Pontificem Maximum, qui deambulabat, stetisse, manuque iterum percussisse mensam prope positam, dixisseque non sine gemitu quodam ac suspirio, quod indicavit evulsam fuisse penitus omnem ex animo ipsius suspicionem, quae quon∣dam eo inculcata de illo vocibus malevolorum fuerat. Amisimus profecto mag∣num virum, ac valde utilem reip. nostrae civem, sed, ut alia, ita hoc magno constantique animo ferendum.

Quoniam autem non semel dictum est in hac vita de magna labe animi quo∣rundam, quum ab ipso illo vitio magnopere Contarenus abhorreret, qui alie∣nam personam induentes (unde Graeco vocabulo, sumpto ab actoribus fabula∣rum, vulgo 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellantur) & eam quidem semper meliorem, vel opti∣mam potius omnium, longe alii videri volunt, quam vere sint; atque ita ma∣gnis in rebus imponunt simplicibus hominibus, nihil inde mali suspicantibus, unde plurimum ipsos expectare oportebat; non alienum esse duxi de hoc etiam disserere: etsi enim nunquam defuerunt, qui fallacias & dolos horum nefariorum hominum aperirent, ac maxime illos esse cavendos in vita admono∣rent, nunquam tamen ita probi viri eruditi & instructi fuerunt, ut satis pos∣sent artes eorum intelligere, atque insidias etiam vitare. In primis autem in pietatem nostram Christianam, quae tota in simplicitate animi fundata est, ra∣dices egit, atque incommoda saepe magna apud nos peperit haec fraus. Quo majore odio digni sunt hi pessimi mortales, qui in re, quae quo magis pura in∣tegraque est, eo magis probatur, astutis consiliis utuntur, ac dolos malos ex∣ercent. Hoc etiam aliquo modo significasse videtur doctissimus vir Plato, qui, hoc genus hominum notans, inquit, postremam injustitiam esse, videri velle optimum virum, quum minime sis. Idemque ab Aeschylo, non solum gravi po∣ëta, sed etiam docto in disciplina Pythagorea prolatum est, quum ferret in cae∣lum magnis laudibus Amphiaraum, summum illum augurem, eundemque sanct∣issimum virum: inquit enim ipsum non studuisse quod multi faciunt, ut vide∣retur optimus, verum ut esset, nam quod nos, malis multis doctos, reddunt etiam aliquando dubios & incertos: faciuntque, ut probos honestosque viros

ab improbis & impuris distinguere nequeamus, non dici etiam potest quanto∣pere hoc pacto obsint, cum apud Euripidem etiam sapiens antea semper habi∣tus Theseus, eo nomine suspectam habuerit eximiam probitatem, castitatem∣que filii: insimulatus enim falso Hippolytus, quod cubile ipsius violasset, quum se ille apud eum purgaret, quod vita sua ab eo scelere valde remota esset, fi∣dem ea de causa non fecit: timuit enim pater ne tenuis victus, cultusque, quo filius delectabatur: abstinentiaque à vescendis animantibus, simulata foret: simulque ne disciplina Orphei, quam ille profitebatur, familiaritasque demum Dianae, in qua se valde jactabat, ficta esset, quare in alteram partem miserabi∣liter peccavit. Sed eo redeamus unde digressi sumus. Idem etiam intimus consiliis Contareni, nec minus studiosus famae existimationisque hujus opti∣mi, ac pudentissimi viri, quem sibi in vita tanquam viuum quoddam exemplar probitatis proposuerat, notam, quam improbe vitae ipsius inurere praeposterus quidam amicus studuit, hoc pacto delevit. Narrat enim forte evenisse, ut illo ipso tempore, quo graviter Contarenus aegrotabat, Bernardinus Ochinus, illae novae condendae Franciscanae familiae dux & auctor, Bononiam venerit, Ro∣mam ad causam dicendam evocatus: insimulabatur enim in iis concionibus, quas Venetiis habuerat nonnulla dixisse, quae veteribus decretis Romanae reip. adversabantur: additque habuisse illum litteras ad se scriptas à Giberto Epis∣copo Veronensi, quibus à se petebat, ut diligenter ageret cum Legato, ut hor∣taretur hominem ad sistendum se in judicio: coramque ad ea, quae ipsi objicie∣bantur, defendenda: quum cognouisset ipsum timide ad id descendere, egere∣que stimulo quopiam & auctoritate magni alicujus & gravis viri: neque enim adhuc Gibertus hominis levitatem inconstantiamque perspexerat: is autem vesperi venerat, quum jam cenassent omnes, Legatus tamen adhuc in lectulo vigilaret: qui, quum speraret morbum postridie leviorem fore, ut commodi∣us eum audire posset, loquique cum ipso familiariter, jussit ut praeberentur il∣li, quae ad curandum corpus pertinerent: contigisse vero contra, ut ea nocte morbus ingravesceret: quare mane Legatum totum distentum fuisse in remedi∣is, quae medici adhibenda jusserant, sumendis, novisque curationibus: unde factum fuerit, ut neque de hospite illo, neque de alia ulla re agi cum eo potue∣rit. Bernardinus interim, cui in primis mala sua mens, malusque animus cog∣nitus erat: atque umbras etiam, ut, qui sibi alicujus sceleris conscii sunt, fa∣ciunt, reformidabat, coepit vereri ne astute illic detineretur: putabat enim fingere morbum Legatum, quo metu homo oppressus (nam hoc verum esse non multo post è consilio, quod cepit perspectum est) non cessabat Ludovicum ur∣gere, ut rogaret Legatum potestatem sibi faceret abeundi; in quo ille ipsi non obtemperabat, putans brevi fore ut melius esset Legato: videbatur enim sibi perspexisse cupere illum magnopere cum Bernardino loqui; qui sane usque ad id tempus magnum sibi nomen ex facultate illa dicendi, & opinione sanctitatis conciliarat. Cum autem, magis magisque semper timore crescente, instaret, Ludovicus importuno sane tempore coactus est, cum aestu febris in lectulo Le∣gatus jactaretur, eo irrumpere, rogareque ut pateretur ipsum abire: in quo sane humanissimus vir ei morem gessit, quumque ad eum Bernardinus intro∣ductus esset, haec ipsa verba protulit. Vides quo in statu sim, excusatio haec apud te justa sit: & ora, ut Deus opt. max. mihi propitius sit: faeliciterque

institutum iter perage, cui ille tantum, demisso (ut moris est) capite, respon∣dit se prorsus ita facturum: illicoque abiit. Hic est sermo, quem Bononiae habuit cum sanctissimo, & modestissimo viro Bernardinus, nec verbum praete∣rea additum est, qui tamen postea, quum susceptam vitae rationem deservisset: accerrimumque se hostem Pontificiae potestatis praebuisset, ut se sapienter id fecisse ostenderet: à perditaque causa & flagitiis multis contaminata, meri∣to defecisse: habereque se multos socios ejus consilii probare vellet, non veri∣tus est criminari amicum, memoriaeque ac litteris prodere: questum secum es∣se eo tempore Contarenum de moribus institutisque Romanorum antistitum: & insectatione saeva atque injusta bonorum: hujuscemodique alia multa scri∣bere prorsus inania, & quae non solum à veritate abhorrerent, sed etiam vitae ejus, cui afficta erant, nullo modo convenirent, quae cuncta Ludovicus (ut est vir optimus & omnis officii, quod in amicitia coli debeat, observantissimus) as∣severabat, refellendi ejus mendacii causa, & purgandae innocentiae viri illius mortui, quem vivum magnopere dilexerat, nec tantum hoc se ita habere, te∣stimonio suo confirmabat, sed alios etiam testes hujus rei producebat, qui prae∣sentes illic adfuerant: in quibus etiam nominabat Julium Contarenum, fra∣tris Legati filium: qui post ejus mortem & ob naturae probitatem, & ob com∣mendationem patrui, creatus est Pont. Civitalis, cui praefecturae regendae prae∣positus antea fuerat. Cum hoc tanti momenti sit ad integritatem Contareni ostendendam, abstergendamque maculam illi falso aspersam, volui totam rem, ut factam eam accepi, ac paene iisdem verbis, quibus mihi exposita est, com∣memorare.

Rebus autem gestis ab eo dum vixit enarratis, nunc quae monimenta ingenii reliquerit, fructusque otii ipsius indicabo, prius tamen, quod adhuc valet ali∣quid ad confirmandam doctrinam hominis, testimonium de ea re gravissimi & eruditissimi viri citabo: quod additum superioribus testimoniis, quae prodidi de eximio ingenio ipsius, praestantique cognitione omnium disciplinarum, ve∣ra esse declarabit: simulque non sinet quempiam dubitare, quomodo ille, in vita plerumque occupata, tot tamque praeclara opera efficere potuerit, quae multum etiam posteris prosint, perpetuoque testentur, qualis ille, quantusque vir fuerit. Ludovicus igitur, cui cognomen ferrei oris fuerit, nobilis philoso∣phus, & qui multos annos in Bononiensi gymnasio summa cum laude & admi∣ratione omnium, qui aliquando ipsum disputantem audierunt, matrem eam omnium optimarum artium coluit, mortuo Contareno, quum sermo ipsi esset institutus cum honestis quibusdam viris de damno, quod eo tempore factum es∣set interitu illius, plurimisque animi dotibus, ac maximis virtutibus, una cum eo extinctis, inquit doloris plenus: (nam virum eum valde dilexerat, in fami∣liaritatemque se ejus insinuarat illo tempore, quo Legati nomine urbem eam rexit.) Ego, quod mihi videor meo jure facere posse: nec enim malum me omnino esse existimatorem harum rerum arbitror; affirmo hunc hominem omnibus, quos aliquando cognovi in philosophiae studiis merito laudatos, qui sane non pauci fuere, praestitisse & scientia multarum rerum, & judicii firmi∣tate: ipsumque vere philosophi gravissimo nomine dignum fuisse judico. Cer∣te quum ego de aliqua re, propria ejus studii, cum eo disserebam, videbar mi∣hi prae illo minutus quidam philosophus esse; vel potius novus quispiam au∣ditor,

& plane rudis ejus artis, quam profiterer, quare ad ipsum saepe me con∣serebam, ubi locus aliquis obscurior mihi negotium facesseret: in qua quaesti∣one quum paulo antea ipse toto animo versatus essem, & aliquas etiam horas, evolutis pluribus voluminibus, praeterita die consumpsissem: ille vero, ut ex∣istimari potest, spatio multorum annorum nullam cogitationem de ipsa sus∣cepisset, ita tamen apte & exquisite nodos illos dissolvebat, ut videretur diu multumque non multo antea de ea cogitasse, quare (inquit) saepe ego paene stupidus evasi; mihique potius cum caelesti aliqua natura, quam cum mortali homine visus sum loqui: idque nunc, quia res ita se habet, verumque id pror∣sus est, praedico, nulla alia causa impulsus, quis enim non videt assentationi nunc locum non esse; quae praeterea à persona, quam sustineo longe semper abesse debet? Haec asseveranter tunc ab illo prolata quum essent, auxerunt magnopere opinionem, quam, qui aderant, de praestanti Contareni ingenio antea in animis habebant. Sed etiam scripta, quanta fuerit eruditio ipsius, a∣periunt: quae sane, ut ordine à me tradantur, haec sunt. Edidit juvenis ad∣huc (xxx. enim tertium aetatis annum tunc agebat) librum contra judicium Petri Mantuani doctoris sui; nec tamen ea de causa minus pius, quamvis con∣tra pietatem facere videretur, fuit: ille enim in omni sermone suo affirmare solitus erat, ex opinione sententiaque Aristotelis existimari debere animos nostros esse mortales, quum contra ipse, sedulo adversus eum disputans, citatis multis locis, & tanquam tabulis obsignatis, ostenderit longe aliter principem Peripateticorum de ea re sensisse: viderique potius immortalitate donatos ip∣sos Aristotelem esse voluisse, cujus opinionis antea Plato, unde didicerat, sine ulla dubitatione fuerat. Argumenta autem illa firma ad probandum & gravia fuisse, opusque totum valde elaboratum, perspicitur, quia acutissimus ille phy∣sicus in libro, quo defendit opinionem illam suam, acriter oppugnatam ab eo, quem instruxerat, tradit eum librum & doctissimum omnium & uberrimum esse, qui omni tempore materiam illam persecuti sunt: additque videri pror∣sus eum divina opera & manu fabricatum fuisse. Scripsit etiam de Elementis libros quinque; in quibus viam omnem, rationemque Aristotelis diligenter expressit: misit autem illos ad Mattheum Dandalum sororis suae virum: cujus hic supra mentio cum magnis verisque ipsius laudibus facta est. Addidit his, in altiore philosophiae parte, libros quatuor, quos dicavit Paulo Justiniano, nobilissimo & clarissimo suo civi, qui odio rerum humanarum, quum pertaesum esset varietatis ipsarum; ut facilius divinas contemplaretur, Deoque ipsi to∣to animo serviret; in Etruscos montes coetumque Camaldulensium se contu∣lerat. Hi libri ei, qui attente legerit, nullo negotio patefacient, quae fuerit vis animi ipsius, & quanta prudentia in rebus gravioribus tractandis. Sed idem etiam (ut melius adhuc intelligatur factum illum natura et studio fuisse ad personam eam sustinendam, quam ipsi multo postea sapientissimus Pontifex, multumque semper omni in re providens, imposuit) juvenis adhuc, vitamque colens liberam, ac nullis sacris astrictam: occasionem hanc ejus rei nactus, quod familiaris ipsius Pontifex Bergomas destinatus fuerat, ipsum institueret cupiens, duos libros scripsit de officio eorum sacerdotum: finxitque ita atque informavit talem virum, quales si forent, quibus tantum hodie commissum est, non laboraremus. Quis enim non fateatur pias in primis castasque fuisse cogita∣tiones

ipsius: totaque mente ac studio solitum esse in illis volutari optimum virum, postquam alium instruere & ornare in ea vita ausus est, quam ipse ad∣huc non attigerat: nec unquam cogitarat, praecepta illa sibi utilia aliquando futura? Praeterea, quum orta quaestio esset in senatu de Pontificis max, po∣testate, divinitusne illa stabilita foret, an humanis consiliis regeretur: quum∣que multum de ea re illic in utramque partem disputatum esset, domum rever∣sus, ut quid ipse de eo sentiret, ostenderet: omnique errore cives suos libe∣raret, spatio unius noctis libellum confecit, qui nunc excusus in manibus ver∣satur. Sed, ut iisdem etiam in suo proprioque ipsorum munere prodesset: effigiemque ejus reipublicae, in qua natus erat, exprimeret, quinque libros confecit de magistratibus, reque publica Venetorum, qui itidem divulgati sunt. Postquam vero in amplissimorum Antistitum collegium cooptatus est, perlectis diligenter synodis omnibus, quae variis temporibus ob emendandum statum Christianae reip. coactae sunt, in breve quoddam corpus gravissimas quasque ipsarum collegit: servato temporum ordine, materiaque omni, quam persecutae sunt, demonstrata. Utile vero mirifice potuit esse volumen illud ei synodo, de qua tunc summis contentionibus agebatur: quamque Paulus III. adversariis, reconciliandorum animorum gratia, proponebat: multumque o∣pis afferreillis omnibus, qui in eo certamine versari deberent, misit autem o∣pus hoc multarum vigiliarum ad eum, cujus maxime intererat, quid de ea re fieret: & qui eo tempore tota mente in illam curam incumbebat. Absoluto autem illo, par huic opus; & quod eundem finem haberet, aggressus est: scrip∣sit enim quatuor libros de ritibus cerimoniisque nostrae religionis persuasio∣nisque Christianae, quae Sacramenta appellant: quibus libris complexus est materiam illam omnem, &, quae radix visque ipsarum fuisset, declaravit: quidque demum pie credi, & custodiri de illis deberet, veris rationibus, argu∣mentisque satis firmis comprobavit, nam ipsum, argumento hoc sumpto, si, quod pollicitus erat, praestare voluisset, debuisse omnem quaestionem, de qua nunc tot tantaeque lites & concertationes inter dissidentes partes reip. exi∣stunt, explicare planum & exploratum est, quare sic quoque praeclare instrux∣it & armavit illos, qui pro veritate comminus congressuri erant cum homini∣bus magno errore inflatis, & causam eam malam obstinate defendentibus.

Ut autem libellum alium, admodum utilem pravis opinionibus ex animis hominum evellendis, conficeret, occasionem hanc habuit. Factum est, quum ille Bononiam Legati nomine obtineret, ut vir prudens, salutisque gregis il∣lius, qui fidei ipsius potestatique commissus foret, ut pastorem bonum decet, valde studiosus, ad eum veniret, medicinam ab eo petens; rationemque acci∣pere cupiens, qua salvum ipsum incolumemque redderet, quum graviter aegro∣tare non parvam partem ipsius cognosset: quam tamen totam rem ille ita tract∣ari volebat, quum honestam nobilemque civitatem regeret, ut ne ignominia illa notaretur, & tamen remedium cito adhiberet, ne magis malum serperet. Consilium ipsius quum mirifice probasset Contarenus, multa animo revolvens, ut erat summus & accuratus medicus hujus pestilentis morbi, statuit demum ita rem esse agendam. Confecit tanquam institutionum quandam brevem Christiani hominis: collegitque, quae magis mordere animum debent, pro∣bra omnia: & ita, ut aperire ipsa oporteat cum dolore sacerdoti: illum au∣tem

commentariolum 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellavit, qui sane non uni illi civitati fanandae factus videretur, sed Christianis omnibus in officio retinendis, & ab illa con∣tagione liberandis; eum vero gravis ille vir ad suos comportavit, divulgatum∣que studio quodam & arte effecit, ut vulgo reciperetur, cunctique se viae illi tenendae, legibusque servandis astringerent: statim enim probatus fuit omni∣bus, exceptis paucis illis, qui plane perditi ac desperati forent: posteaque & ipse formis excusus est. Quum autem, ut gesta tunc res est, temporique illi aptum fuit, nomen & civitatis & praefecti ipsius in sacris rebus curandis cela∣verim, illa postea patefacta, quum incommodi nihil amplius inde nasci possit, deberi puto personam etiam à me indicari. Moronus enim Mutinensium Epis∣copus is fuit, qui & ipse non multo post ob singularem prudentiam in rebus gerendis, praeclarasque alias animi dotes, auctus dignitate est à Pontifice maximo: cujus amplissimi sacerdotii insigne Bononiae manibus fuis Legatus capiti ipsius imposuit. Illustravit etiam Scholiis quibusdam suis Contarenus multos obscuros locos in Epistolis Divi Pauli, quum ipsas accurate legeret, quo sane in studio toto animo occupatus erat, cum mors eum oppressit. Sed etiam Epistolas ipse non paucas conscripsit eruditas, & optimorum praeceptorum plenas: ut libellos etiam nonnullos alios, aliquam occasionem illorum confi∣diendorum nactus: praecipue autem studiis amicorum, variisque eorum tem∣poribus serviens, in quibus est quaestio diligenter explicata, perdifficilis sane, magnique semper momenti habita ad vitam bene beateque degendam; qua traditur liberam esse potestatem nostram, omnique nexu causarum ac necessi∣tate solutam, veteres illi 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ipsam vocabant, & qui de fato disse∣runt, re huic contraria, necessario de ipsa disputationem suscipiunt, eum vero librum misit ad Victoriam Columnam: faeminam lectissimam, & quae ob exi∣mium amorem erga virum mortuum, admirabilemque ingenii laudem in con∣dendo carmine, maximo quoque honore digna est. Sed etiam, ut sorori suae, quae se in castissimum coetum mulierum Muranarum conjecerat, morem gere∣ret: animumque ipsius suavissimo cibo aleret in ea solitudine, cui se dicave∣rat, interpretatus est duos Hebraeorum illorum cantus Italico nostrae aetatis sermone: cum enim ille doctrina ingenioque suo prodesse quoque alienis stu∣deret; non visus sibi est posse suis ullo modo deesse.

Quin etiam, eodem honesto desiderio incensus, ut utilitatibus fratrum suo∣rum serviret, qui crebro, mercaturis faciendis operam dantes, navigabant, confecit libellum de aestu maris, &, quam causam reciproca illa fluctuum agita∣tio haberet, diligenter monstravit: qui tamen liber amico ipsius commodatus magno adhibito studio, recuperari nunquam potuit. Sed ne omnia diligenter minutiora ipsius opera, quae plurima sunt, enumerem: in quibus tamen appa∣reret specimen illius doctrinae ac judicii, finem faciam: possum enim vere affir∣mare, quodcunque temporis vacuum à negotiis nanciscebatur, in his rebus ipsum consumere solitum: omnesque vigilias suas cum consuesse temporibus amicorum necessariorumque suorum consecrare: neque enim ostentationis & gloriae causa hujuscemodi scriptiones suscipiebat: in hisque se dies atque noctes macerabat: quamvis justus inde honos, nec magnopere reprehenden∣dus consequatur: sed ut dixi, voluntati amicorum, commodisque indulgens: sive studiis suis memoriaeque serviens, à scribendo nunquam cessabat.