Reformatio legum ecclesiasticarum ex authoritate primum Regis Henrici. 8. inchoata: deinde per Regem Edouardum 6. prouecta, adauctaq́[ue] in hunc modum, atq[ue] nunc ad pleniorem ipsarum reformationem in lucem ædita.

DE SENTENTIA ET RE IVDICATA.

Iudex quando allegata & probata sequi potest contra conscientiam. Cap. 1.

VTile est, quòd à doctis & sapientibus praecipi∣tur, ne quis in iudicando sequatur aliquam su∣am cogitationem, quam secum domo attulerit in iudicium, sed secundum allegata & probata pronunciet. Sed haec regula locum habere debet, quando iudex leuibus quibusdā argumentis ductus existimat aliter se rem habere quàm probatū sit. Nam isto casu potius sequi debet allegata & probata, quàm suam opinionem & consci∣entiam, ex quadam imaginatione conceptam. Si verò iudex habet conscientiam rei indubitatam, tunc nullo modo debet aliquid statuere, contra eam, propter allegata & probata. Sed & in hoc casu rursum distingui debet. Nam si iudex habe∣at conscientiam reum & tamen in actis reus proba∣tur

innocens, tum propter suam conscientiam, qua scit 〈◊〉〈◊〉 innocentem, condemnare eum non debet, sed illum, secundū id quod probatum est, absoluere. Quia etiamsi hoc faciat, nō tamen potest dici eum contra conscientiam fecisse, cum re∣um non vt innocentem, sed ab instantia iudicij tantum ab∣soluat. Si verò iudex habeat conscientiam proreo, contra al∣legata & probata, tum non debet contra indubitatam con∣scientiam * 1.1 in causa decernere.* Quia iudici credendum est, qui allegat consciētiam in praeiudicium alterius, si eam pro∣bare possit.

Quoniam iudex non potest supplere omissa in facto, ope∣raepretium est iudicare, quonam modo possit conscientiam suam proreo contra allegata & probata adducere, vt non impingat in constitutiones, quibus prohibetur aliquid sup∣plere in facto. In tali igitur casu iudex per consultationem superiori iudici declaret suam conscientiam. Petat igitur à parte vrgente, ac precibus instet, vt det sibi spatium consu∣lendi superiorem iudicem, cui suam, cum exposuit conscien∣tiam, potestatem facit, vt sitanquam veritatis testem audi∣at, ac deinceps iuxta allegata & probata sententiam pronū ciet, ne{que} vt iudex factum supplet, sed vt minister iustitiae cauet in eius culpa innocentia proximi oneretur.

Iudex primum certam exquirere debet facti notitiam. Cap. 2.

IVdex in hoc potissimum incūbat, vt ante omnia cersus sit de facto, & praecipuè in criminalibus quosuis audiat, inno centiam cuiusuis probaturos, donec in plenā causae cognitio∣nē veniat. Nam in iudicijs ordinarijs iudices iubentur plenae inquisitione rei qualitatem discutere. In criminalibus verò iudicijs tam clara requiritur facti notitia, vt non permitta∣tur iur amenti dilatio, in defectu apertarum probationum, sicut in causis ciuilibus.

Deinde exquitat quod in facto ius sit. Cap. 3.

POst certam facti cognitionem, proximum est vt senten∣tia, qua declaraturus est ius, facto probato sit conueniēs, & iuri at{que} consuetudini, quibus quae{que} regio, aut ciuitas in ea specie facti vtitur. Si verò ne{que} ex lege, ne{que} ex consuetu∣dine manifesta, iudici constare possit, quid in casu proposito pro iure habendum sit, procedendum illi est, de similibus ad similia iura, donec argumento aliquo ex vsitato iure ducto, constituere possit quid eum sequi in pronunciando oporteat.

Si ambigat fauendum est reo. Cap. 4.

SI verò ne{que} id quidem consequi sua inuestigatione, aut pe∣ritorum consultatione possit, tum in dubio iuris potius pro reo, quàm pro actore pronunciandum est, nisi actor foueat causam fauor abiliorem.

Quid sit sententia. Cap. 5.

HActenus traditum est, quae sunt iudici consideranda, an∣tequam ad ferendam sententiā progrediatur. Statuen∣dum nunc est de ipsa sententia, vt intelligi possit, quae pro∣nunciatio iudicis mereatur dici sententia, ea solū pronūcia∣tio iudicis meretur dici sententia, qua finis imponitur con∣trouersiae, legitima disceptatione in iudicium ductae.

Quomodo sententia recte feratur. Cap. 6.

ST atuimus igitur, vt in obseruatione solennitas circa fe∣rendas sentētias, partes ad sententiam audiendam citen∣tur. Alioqui (cum maximi praeiudicij sit sententia) cam, partibus non citatis, pro nulla haberi volumus. Deinde sta∣tuimus, vt praesentibus partibus, vel alter a contumaciter, absente, sententia à iudice pro tribunali, vel alio loco hone∣sto

vel publico sedente, promulgetur quod{que} sententia con∣cepta ex breuiculo, in quo est descripta, per iudicem aut ta∣bellarium recitetur, iudice clarè attestante, se iuxta recita∣ta ex scripto, de causa pronunciare, nisi talis sit casus, de quo verbo tenus, abs{que} breuiculo, liceat pronunciare.

Si lis debeat per sententiam dirimi inter contendentes, * 1.2 necesse est eius orationem non esse exegentiam, sed definiti∣uam, & decisoriam. Porrò non sufficit sententiam esse abso∣lutoriam, vel condemnatoriam, nisi in ea etiam disertè res exprimantur, ad quas prae standas, aut ferendas, reum con∣demnet, aut à quibus eum liberet. Est enim iudici omnino conandum, vt quam fieri possit, sententiam ferat certam, & praecipuè secundum libelli petitionem, dirigenda est certitu∣do sententiae.

Vitandum quo{que} est ratione certitudinis, quae in causarū decisione requiritur, ne sententia sub conditione feratur. O∣peraepretium non est vt causa, quae iudicem mouet, vt sen∣tentiam ferat, in sententia exprimatur. Verùm si propter in∣eptitudinem libelli lata sit sententia, tunc necesse est vt cau∣sa ineptitudinis sententiae inseratur, qua reus ab instantia iudicij absoluatur. Sed tamen est necessarium in causa ap∣probationis, vt iudex ad quē appellatum est, semper inserat causam in sententia. Nam iudicare eū oportet, quare latam sententiam ab inferioriiudice, vel approbet, vel improbet.

Sententiarum species. Cap. 7.

FOrma sententiarum generali absoluta, tandem ad sen∣tentiarum species est descendendum, & primum de in∣terloquutoria est decernendum, quia ad eam ordine proce∣dendi in causis prius peruenitur.

De sententia interloquutoria. Cap. 8.

SEntētiam igitur interloquutoriam eam esse decernimus,

qua aditus ad principalis causae cognitionē paratur. Id verò duobus fit modis, aut enim iudex simpliciter aliquid impe∣rat 〈◊〉〈◊〉 vt faciant, aut remor as exceptionum (quas vtrin{que} 〈◊〉〈◊〉) sua pronunciatione aufert, vt abs{que} ob∣staculis ad decisionem principalis causae venire possit. Vnde eam sic 〈◊〉〈◊〉 volumus. Inter loquutoria sententia est, quae inter loquutoria, & finem causae fertur, super ijs quae inci∣dunt, vel emergunt, citra principalis causae cognitionē. Ta∣lis igitur sententiae non sit tanta vis, quanta in definitiua. Nam ea lata semper potest reuocari per iudicem, nisi per e∣am iusserit partem alteri aliquid restituere, vel dare. Tunc 〈◊〉〈◊〉 iudex eam reuocare non potest, quia definitiuae speciem habet, vt cum propter aliquam contumaciam, aliqua pars alteri condemnatur in expensis soluendis, aut si iusserit ex∣poliatum restitui in possessionem, priusquam procedatur in petitorio. Idem 〈◊〉〈◊〉 est de omnibus exceptionibus percmptorijs. Nisi enim lata de eis sententia firma habere∣tur, at iudici liceret, quoties illi visum esset, eam reuocare, tum incerta admodam esset progressio ad principalis causae decisionem.

De sententia definitiua. Cap 9.

IMpensius verò in sententia definitiua (qua de principali causa prenunciatur) operam nauari decernimus. Nam si quid ex illis, quae circa actus, aut quae in ipsa forma oratio∣nis obseruanda esse iudicauimus, omissum sit, tanquam ille∣gitimam eam reijciendam esse volumus.

Sententia definitiua retractari non potest nisi contraius diuinum feratur. Cap. 10.

POrrò si nihil talium in sententia definitiua desideretur, vt tāquam illegitimo modo lata, pro nulla haberi possit,

nec ab ea intra spatium, quo appellari permissa est, appella∣tum sit, tunc eam in rem iudicatam transire volumus, hoc est, talem consequi authoritatem, vt cōtravenire nemo pos∣sit: nec iudici quidem liccat eam reuocare, mutare, aut ali∣quam eius partem tollere, vel emendare, siue bene, siue male suo officio in ea parte ferenda functus sit. Sed in hacregula magnopere obseruandum, quòd sententia contra ius litigan tium male lata transeat in rem iudicatam, modò ab ea ap∣pellatum non sit. Sed secus esse statuimus, si sententia contra ius diuinum, aut naturale lata sit. Nam sententia manife∣stam iniquitatem continēs est ipso iure nulla, nec debet quis iure cogi, vt ei stet, etiamsi ab ea appellare sit prohibitus. Proinde sententia, quae sine peccato mortali seruari non po∣test, rectè à iudice reuocatur, & à litigantibus tanquam nul∣la negligitur, quia transire in rem iudicatam non potest, propter offensionem conscientiae, licitè etiam iudex mutabil sententiam, si viderit eam obesse reipublicae.

Iudici quando liceat sententiam mutare, addere, & minuere. Cap. 11.

VItium grammaticum, si quod est in verbis sententiae, il∣lud per iudicem tolli liceat. Porrò iudex sententiam de∣sinitiuam latam non solum mutare, sed & supplere in pro∣nunciando, de accessionibus & immunitionibus actionum, si tamen eadem die, qua ferat sententiam, id ab eo siat, & antequam pronuncietur in actis id petitum sit. Nephas e∣nim videtur, peracto semeliudicio, iterum permittere, vt ex sopita lite, noua lis de actionibus & immunitionibus actio∣num * 1.3 moueatur.

De impugnatione sententiae. Cap. 12.

POrrò nobis nunc pergendum est, vt de impugnatione sē∣tentiae interloquutoriae, & definitiuae decernamus. Cum procliue admodum sit falsam sententiam ferre, operaepretiū est modos quosdam tenere, quibus occurri ei possit, ne nobis fraudi sit illius ratihabitio, aut nostra in ea admittenda su∣pinitas. Caeterum antequàm quis conetur sententiam impu∣gnare, videre debet, an secundum allegata, & probata, & vt exigant iura & consuetudo, at{que} legitima forma, cum obseruatione solennitatum lata sit. Nam si tale quid circa eam non obseruatum esse appareat, non est opus eam impug∣nare, quia ipso iure illam pro nullo haberi volumus, quae manifestum iuris crrorem continet, 〈◊〉〈◊〉 vt nec in rem iu∣dicatam transeat, etiamsi ab ea appellatum non sit, aut pro∣uocatio ab ea facta deserta sit. Igitur contra quem talis sen∣tentia lata est, defendere se nullitatis exceptione potest, si ex ea conueniatur, & talis exceptio competit illi perpetuò, hoc est, quadraginta annis, quibus omnis actio, & obligatio tol∣litur.

In casibus, quibus iudex sententiam suam reuocare po∣test, sententiae eius emendationem simpliciter petitam esse sufficiat. Quia in talibus casibus, aut euidens est causa eius reuocandae, aut solennitas processus iudicari nō requiritur. Sed si ratione nullitatis petatur mutari, aut corrigi senten∣tia, necesse est errorem, aut fraudem iudicis legitimis docu∣mentis declarari, vt causa, propter quam contenditur, fiat manifesta. Et probandum erit, si quid eorum, quae 〈◊〉〈◊〉 legitimam necessariò requiruntur, à iudice neglectū fuerit, vt si amissa sit citatio partiū, aut nō oblatus libellus, aut lis non contestata, aut de calumnia nō iuratum, aut sen∣tentia non sit lata secundum legitimam formam, quae supra

est descripta, tunc ea debet dici nulla. Quia ea iudiciorum rectè constituendorum causa obseruari iubentur, vt iudex rectè & ordine peruenire in causae notitiam possit.

Quoties vero exigit casus, vt de nullitate sententiae,pro∣nuncietur,non apud alium iudicem superiorem, sicut in ap∣pellationibus, sed apud eundem, qui de causa principali iu∣dicauit causa agenda est. Sed hoc tunc solum fit, quando co∣ram Ordinario causa agitata est, non cum apud deligatum iudicem. Nam eius iurisdictio extinguitur, cum ab eo male iudicatum est, quoad sentētiam definitiuā & nō interloquu∣toriam, reuocare potest, ne{que} propter illam officio suo est fun∣ctus: verum si definitiua sententia male iudicauit, potest ab eo ad delegantē appellari, 〈◊〉〈◊〉, vt aut ipse causam cogno∣scat, aut alteri eam cognoscendam demandet.

Subsidium impugnationis sententiae. Cap. 13.

REliquum est vt de subsidio impugnandae sententiae ali∣quid decernamus, quod huc videtur referendū, nem∣pè quaerela falsi. Nam & illud subsidium generaliter omni∣bus competit, qui falsorum instrumētorum, aut testium au∣thoritate, & subornatione, se iudicio succubuisse ostendere possunt: si in peruestigatione causae, cognitum de crimine falsi non sit, & apparet iudicem specie talium probationum deceptum esse, tunc propter odium eius criminis, non solum iubemus sententiam rescindi, antequ àm ab ea appellatū sit: sed volumus, vt postquam ea transierit in rem iudicatam, laesus per eam in integrum restituatur, vt denuò experiri iudicium possit. Ac si quid secundum eam solutum sit, licet ei illud repetere.

De re iudicata. Cap. 14.

DEcisio litis estres iudicans, sed illud quod in ea decisione

statuitur, sitres iudicata, siearitè & legitimè facta sit, ita vt tanquam nulla impugnari possit, nec ab ea appellatum sit.

Quando res inter quosdam iudicata praeiu∣dicat alijs. Cap. 15.

ET cum tanta sit vis rei iudicatae, obiter consider andum venit, an illis solum ea praeiudicet, inter quos iudicatum est, an illis etiam, quos controuersia, de qua iudicatum est, velratione communis rei, vel contractus contingat. Viden∣dum igitur quàm latè ius sententiae se extendat, ad nocen∣dum alijs, vel eos 〈◊〉〈◊〉. Est generalis regula, quòdres inter quosdam gesta non nocet alijs. Et habet haec regula locum, siue in iudicio, siue extra iudicium aliquid actum sit. In re autem in iudicio acta, hoc addendum est regulae: quòd ne tum quidem nobis praeiudicent acta aliorum, si nostro nomine quid fecerint, si id siue nostro mandato, aut ratiha∣bitatione factum sit. Licet autem haec regula sit generalis, attamen si quid fiat (me sciente, & non prohibente) ab eo, qui commune ius, in ea re, de qua actum est, mecū habeat, cum potuerim cum prohibere, tum sententia contra cum la∣ta mihi praeiudiciū parit: secus est, si eius molitionē nescie∣rim, ne{que} potestatem eum prohibendi habuerim.

Sunt{que} casus, in quibus sententia simpliciter omnibus praeiudicat, quorum interest non esse ita iudicatum, si ea in rem iudicatam transijt: vt si quaerela inofficiosi testamēti, resciscum sit test amentum, ea, quae ex eius dispositione, no∣mine legatorum debita fuissent, si contra illud non fuisset iudicatum, peti non possunt, imò etiam soluta repetuntur. Cum vbi maius est periculum, ibi cautius est agendum, ae∣terni{que} tribunal iudicis illum reum non habere certum sit, quem iniustè iudex condemnat, maximoperè cauendum est ecclesiasticis iudicibus, at{que} prudenter attendendū, vt in cau sarum, quibuscun{que} processibus nihil vendicet odium, vel

fauor vsurpet, sed timor exulet, praemium aut expectatio praemij iustitiam non euertat: sed stateram in manibus ge∣stent acceptationem personarum non habentes, lances pro li∣bramine appendentes, vt in omnibus, quae in causis agenda fuerint (praesertim in concipiendis sententijs & ferendis) prae oculis habeant solum deum, illius imitantes exemplum, qui querelas populi (tabernaculum ingressus) ad dominum referebat vt secundum 〈◊〉〈◊〉 imperium indicaret. Quisquis enim iudex ordinarius siue etiam delegatus, famae siue pro∣digus, & proprij persecutor honoris, contra conscientiam & contra iustitiam, in grauamen alterius partis quicquam, per gratiam, vel per sordes in iudicio fecerit, per annum ab ex∣ecutione officij, nouerit se remotum, ad aestimationem litis, parti, quam be serit, nihilominus condemnandus.

Notes

• * 1.1

  Videtur re∣dundare.
• * 1.2

  Alias exe∣geticam.
• * 1.3

  Alias im∣mutationi∣bus.