Thomæ Bradwardini Archiepiscopi olim Cantuariensis, De causa Dei, contra Pelagium, et De virtute causarum, ad suos Mertonenses, libri tres: iussu reverendiss. Georgii Abbot Cantuariensis Archiepiscopi; opera et studio Dr. Henrici Savilii, Colegij Mertonensis in Academia Oxoniensi custodis, ex scriptis codicibus nunc primum editi

[unspec A]

[unspec B] THOMAE BRADWARDINI LIBER II. (Book 2)

CAP. I. Quòd liberum arbitrium sit, & quid sit.

TRactatu siquidem praemissorum huc∣vsque [unspec C] continuo, progressoque in longius quàm putaui, timeo ne fortè si continuata serie prolongetur vlteriùs, lassitudinem inferat fatigatis, & fastidium ingerat delica∣tis. Quare sicut congruitas postulat intercisionem quan∣dam, hic facio; sequentia breuiùs tractaturus. Rursum igitur aliud faciendo principium, ammodo de libero ar∣bitrio disserendum. Quaedam enim praehabita, viden∣tur liberum arbitrium penitus tollere: quaedam autem eius potestatem adimere: quaedam verò eius perimere libertatem: quae tamen omnia, maiorum meorum regu∣lis innitendo, & sanctorum Patrum inhaerendo vestigijs, iuuante me Domino, pro suae libertatis arbitrio, spero [unspec D] fideliter concordare. Inprimis igitur videtur mihi ipsum liberum arbitrium statuendum: Et quod liberum arbitrium sit ponendum, omnes Theologi, omnes Logici, omnes Morales Philosophi, & ferè omnes Philosophi Naturales vnanimiter contestantur. Veruntamen, propter aliquos, qui fortè trepidarent timore vbi non est timendum, videtur hoc mihi breui∣ter ostendendum: Constat siquidem ex secundo, tertio, & quarto primi, Deum omnia extra se seruare, facere, & mouere, & hoc non ex necessitate naturae, sicut potentiae purè naturales cognitione carentes: nec ex sola cognitione sensitiua & appetitu naturali irrationali, sicut caeterae potentiae naturales irrationales, sed ex rationali iudicio, seu arbitrio intellectus, sicut sextum Capitulum primi docet: nec ex illo solo, sed cum libera voluntate, sicut octauum & nonum capita primi probant. Quare constat Deum habere arbitrium liberum voluntatis; arbitrium inquam, propter iudicium rationis seu intellectus: & liberum, propter potestatem spontaneam voluntatis: Nam propter has duas operationes harum duarum potentiarum in [unspec E] vna mente, liberum arbitrium ‖ 1.1 hac duo nomina pro vno nomine sibi sumpsit, sicut ipsa ratio nominis manifestat: & quia arbitrium rationis debet praecedere voluntatem, melius ar∣bitrium liberum, quàm liberum arbitrium vocaretur. Vnde Augustinus Hypognostic. 31. dicit, cur liberum arbitrium dicatur esse paululum disserendum: Arbitrium, inquit,* 1.2 ab arbitrando rationali consideratione, vel discernendo quid eligat quidue recuset, puto quod nomen accepit: Idem, liberum dictum, quod in sua sit positum potestate, habens agendi quod velit possibilitatem. Cui & concordat Bernardus de gratia & libero arbitrio 4. pla∣nè: Liberum quoque arbitrium, non tantùm Deo, sed & rationali competit creaturae: Nam necessitas & contingentia seu libertas, circa creaturam, naturaliter contrarie op∣ponuntur; & vnum illorum est naturale, scilicet necessitas, ergo & reliquum: Con∣traria

namque in tantum sibi mutuo correspondent, quod nedum si vnum est naturale reli∣quum [unspec A] est naturale, verum quod si vnum est terminatum, & reliquum est termina••um, & hoc eodem gradu:* 1.3 Dicit enim Philosophus 1. de Coelo 44. Contrariorum si alterum determina∣tum est, & reliquum determinatum erit: Super quod dicit Auerroes in commento, hoc est manifestum ex descriptione contrariorum quae sunt in fine remotionis. Nam 10. Metaph. 14. describuntur contraria, quod sunt, Ea quae posita sunt in eodem genere & maximè diffe∣runt;* 1.4 & addit Auerroes, vbi supra. Et cum vtrum{que} eorū maximè distet, necesse est vt sint aequa∣liter in contrarietare: scilicet, vt neutrū sit fortius reliquo: & manifestum est per se vt sint in eo∣dem gradu contrarietatis, quod statim probat dicens; Et si non, non in fine distabunt. Possibile enim esset addere super minorem, vt esset magis contrarium, & tunc idem haberet plura con∣traria: Et illud quod erat positum in maxima distantia, non est ita quod est contrarium positi∣onis. Ex quo patet quod nedum est contingentia & libertas in creatura, sed & tant•• quanta ne∣cessitas est in ipsa.* 1.5 Regula quoque Apostolica docet idem: scilicet quod si vnum contrario∣rum [unspec B] est, & reliquum debet esse: si est inquit, Corpus animale est, & spirituale, 1. ad Cor. 15. Si igitur est necessitas, est & libertas; & si in aliqua creatura sit contingentia & libertas, inter om∣nes creatura rationalis videtur isto priuilegio difformi honoranda. Item nulli dubium, quod aliquam creaturam esse liberi arbitrij est absolutè possibile, quum nullam contradictionem in∣cludat: quare & possibile est Deum omnipotentem talem creare: Nam alias non esset omni∣potens; quae creata non videretur alterius rationis à creatura rationali praesenti, quare & crea∣tura rationalis nunc praesens, cum libero arbitrio est creata. Item omnis argutia, quae molitur ostendere nullam creaturam liberum arbitrium actualiter nunc habere, procedit similiter de creatura possibili habere liberum arbitrium si actualiter poneretur, & contra ipsam nequa∣quam concluderet: quare nec concludit contra creaturam rationalem actualiter existentem. Ex his autem euidenter apparet, quod liberum arbitrium, seu potius arbitrium liberum po∣test definiri seu describi hoc modo,* 1.6 Quod ipsum est potentia Rationalis rationaliter iudi∣candi, [unspec C] & voluntariè exequendi. Istis autem concordat, Hugo 3. Sent. 20. & 1. de Sacrament. part. 5. cap. 20. & 21. & Pet. 2. Sent. dist. 24. & 25. Alij quo{que} multi, alijs locis multis.

CAP. II. De actu liberi arbitrij & eius obiecto.

STabilita igitur libera voluntate, restat consequenter inquirere de actu, & obiecto ipsius. Docet siquidem experientia & natura, [Quaestio 1] quod Actus eius est velle, & nolle; diligere, & odire; Obiectum vero ipsius, bonum, & malum apparens. Verum qui vellet profundius fodere, posset rationabiliter quaerere, Nunquid v∣terque [unspec D] actus praedictus, scilicet velle, & nolle sit aequè primus, & proprius voluntati; quod non videtur. Quia omnis potentia vna sicut habet essentiam & formam vnam, ita finem, perfecti∣onem & operationem vnam saltem primam & maximè pro∣priam & essentialem. Si autem illi duo actus non sunt aequè primi & proprij voluntati, vel vnus eorum reducitur ad alte∣rum, vel ambo ad tertium, qui est primus & proprijssimus actus eius; virtute cuius alij ei insunt, iuxta praemissa, secundo primi. Sed nullus videtur actus vo∣luntatis prior naturaliter velle, & nolle; diligere & odire; aut magis proprius voluntati. Simili quo{que} modo potest inquiri de obiecto primo & proprijssimo voluntatis, An illud sit bonum vel malum, vel aliquod tertium, quod est neutrum. Videtur igitur, quod breuiter posset dici, [unspec E] quod actus primus & proprijssimus voluntatis est, velle obiectum suum primum & proprijs∣simum, quod est bonum, & quia vult bonum, ideo non vult malum, ideo odit malum, ideo fu∣git malum: Bonum namque est naturaliter prius malo, sicut patet ex secundo, & 26. primi. [Quaestio 2] Verum cum constet voluntatem velle bonum & nolle malum, inquirendum vlterius; An possit scienter velle malum, & neutrum aliquid, scilicet, quod nec apparet sibi bonum nec malum. Ego puto quod sic; etsi non per se, cum magno tamen bono coniuncto: puta si quis non haberet A magnum bonum nisi cum illo, vel prius haberet B paruum malum; pos∣set velle B malum, etsi non per se, nec propter se, vt tamen per illud conseque••etur A bonum; sic{que} adhuc iuxta praemissa, primò & principaliter vellet bonum; imò & quodammodò ad modum loquendi multorum, nihil aliud vellet, quam bonum, sicut patet 26. primi, & idem

[unspec A] est de neutro. Amplius autem ex istis potest & alia quaestio suboriri; Nunquid videlicet vo∣luntas possit scienter velle per se purum malum? quod scilicet appareat ei omnibus modis malum? nec habens aliquod bonum aliquo modo coniunctum subsequens vel praecedens? nec etiam ipsa volutio appareat sibi bona, sed etiam omnibus modis mala?* 1.7 Quibusdam au∣tem videtur quod sic, quia aliàs voluntas non haberet plenariam libertatem. Oppositum ta∣men huius videtur consequi ex praemissis: Si namque bonum sit obiectum primum & pro∣prium voluntatis, & velle bonum primus & proprius actus eius; non potest quicquam velle nisi virtute istorum, & fiualiter propter bonum. Item natura humana proposito sibi malo horret & refugit; licet fortassis delectabile & vtile concupiscat, sicut cuiuslibet animus in se sentit, nisi quis fuerit forsitan manichaeus, animam essentialiter malam habens, & essentiali∣ter tenebrosam, ab essentialiter malo Deo & Principe tenebrarum contra 1. & 26.1. Item per 26. primi quaelibet res est bona, quare & experientia generali mōstrante videmus, quod omnes [unspec B] res naturales, inanimatae, animatae; insensibiles, sensibiles; & irrationales appetunt eis bonum, & sugiunt eis malum; qua ergò irrationali ratione sola res rationalis quae irrationalibus cunctis praestat, appetet & diliget sibi malum, & odiet ac fugiet sibi bonum? Si etiam per 26. pri∣mi, quaelibet res naturalis sit bona, & quilibet actus eius, & quicquid est positiuum in ea; quo∣modò potest aliqua res naturalis amare per se aliquid quod apparet omnibus modis malum, & nullo penitus modo bonum, nec bono coniunctum cum omnis amicitia siue amor semper sit ratione similitudinis & conuenientiae aliqualis, & nunquam ratione dissimilitudinis,* 1.8 aut contratietatis perfectae, sicut vniuersalis experientia manifestat? Quis vnquam hominum, hominem sibi per omnia contrarium & aduersum, inimicantem, insidiantem, nocentemque in omnibus, nec vnquam prodesse volentem aut valentem propter hoc ipsum dilexit? & non potius odio habuit? vel si eum nequaquam odio habuit, sed dilexit, hoc fecit forsitan prop∣ter virtutem patientiae acquirendam siue firmandam, sicut legitur apud multos de Socrate [unspec C] Philosopho, quod ideo duxit Xantippen Calfurniam contentiosissimam in vxorem. Vel for∣tè hoc fecit propter meritum & praemium augmentandum: vel propter Deum qui praecepit diligere inimicos, & sic per se & finaliter dilexit bonum, & malum huiusmodi finaliter prop∣ter bonum. Quare & dicit Boetius primo Musicae in prologo; Amica est similitudo,* 1.9 dissimi∣litudo odiosa, atque contraria; gaudet enim gens modis, morum similitudine.* 1.10 Neque enim fieri potest, vt mollia duris, dura moli••oribus adnectantur, quia gaudeant, quia amorem dele∣ctationemque similitudo conciliat. Quod & multi antiqui Philosophi contestantur, vt patet 8. Eth. 1. dicentes; Similem ad similem; vt Koloyum, ad Koloyum, & quod simile simile ap∣petit. Quare & vulgariter dicitur;

Est, & semper erit, similis similem sibi quaerit.

Vnde & Ecclesiast. 13. Omne animal diligit simile sibi; sic & Omnis homo proximum sibi; Omnis caro ad similem sibi coniungetur, & omnis homo simili sibi sociabitur. Item si quis [unspec D] potest velle & diligere per se malum, potest & aliquem diligere propter puram malitiam, & alius eum simili modo è contra, sicque erit amicitia inter eos solummodò propter malum, si∣ne vllo respectu ad bonum, quod est contra Aristotelem 8. Ethic. 2. contra Tullium de Ami∣citia, contra Senecam de Beneficijs: imo & vniuersaliter contra omnes Philosophicos & Theologicos de Amicitia pertractantes; qui omnes dicunt concorditer causam amicitiae esse bonum. Quare & Aristoteles vbi prius, volens considerare de Amicitia, & speciebus ipsius;* 1.11 Deipsis, inquit, fiet manifestum cognito amabili; videtur enim non omne amari, sed ama∣bile, hoc autem esse bonum, scilicet honestum vel delectabile, vel vtile: Videbitur autem vti∣le esse per quod fit bonum aliquod vel delectatio; quare amabilia vtique erunt & bonum, & delectabile, & fines. Vbi & statim quaerendo sic ait; Vtrum ergo bonum amant, vel quod ip∣sis bonum. Dissonant enim quandoque haec & respondendo subiungit; Videtur autem & quod ipsi bonum amare vnusquisque; & esse simpliciter, quod bonum, amabile: vnicuique [unspec E] autem, quod vnicuique. Amat autem vnusquisque non ens ipsi bonum sed apparens, & infra 3. Differunt autem haec, scilicet tria bona amabilia supradicta adinuicem specie, & amationes,* 1.12 ergo & amicitiae aequales numero amabilibus. Item, si quid sit desideratum & amatum per se quia tale, quanto magis fuerit tale, tanto erit desiderabilius & amabilius, vt patet de bono ho∣nesto, delectabili, & vtili manifestè. Patet etiam ex consideratione Philosophi, secundo To∣pic. de magis & minus, vt si voluptas bonum, & magis voluptas, magis bonum. Dicitque Auerroes super duodecimum Metaphysicorum, com. 36. quod primò affectatum est bonum, & cum quanto magis aliquid aestimatum fuerit magis bonum, tanto desiderium erit maius. Si ergo purum malum sit per se desideratum, maius magis desiderabitur, & maximum maximè, puta summa miseria, quam tamen maximè fugeret omnis miser pariter & non miser.

Vnde & Augustinus Enchiridio 86. Nec, inquit, culpanda est voluntas, aut voluntas [unspec A] non est, aut libera dicenda non est? qua beati esse sic volumus, vt esse miseri non solum no∣limus, sed nequaquam velle prorsus possimus. Item, malum ex ratione mali est odibile, & inimicabile cuicunque; & non videtur quod idem sub eadem ratione omnino, eidem non aliter sed similiter omnino disposito possit esse odibile, inimicabile; seu oditum, inimicum & etiam amabile, amicabile, amatum siue amicum, & maxime summè tale, & etiam summè ta∣le. Item omne amabile, seu amatum, & praecipuè propter se tantum est finis, vel in ratione finis se habet, sicut cuiuslibet animus in se sentit; quod etiam testatur Autoritas Philosophi 8. Eth. 2. praemissa, & aliae autoritates quamplures; Finis autem praesertim vltimus, & propter se solùm desideratus est bonum, vel apparens bonum, & sub ratione boni se habet; sicut omnes Philosophi tractantes de causis concorditer attestantur. Item, simili ratione, qua quis potest diligere purum malum, potest & odire similiter purum bonum quia scilicet pu∣è bonum, bonum scilicet quod esset sibi omnibus modis bonum vtile, delectabile & hone∣stum, [unspec B] & nullo penitus modo malum, [nec aliquod malum] habens annexum; ita etiam quod per illud odium nullum aliud bonum acquireret, nec malum excluderet, quod alias e∣mineret: Quare & potest quis odire bonum quodlibet, quia bonum; & maius magis, & maximum maximè, puta faelicitatem & Deum; cuius contrarium cuiuslibet animus experi∣tur, & multiplex ratio manifestat. Multiplex quoque autoritas Philosophica, & Theologi∣ca attestatur nullum posse velle per se aut appetere purum malum, sed in omnibus suis ope∣ribus appetere semper bonum, vel saltem apparens aliquo modo bonum, vtile scilicet, delectabile & honestum.* 1.13 Vnde Philosophus 1. Eth. 1. Omnis, inquit ars, & omnis doctri∣na similiter autem & actus, & electio bonum quoddam appetere videtur; ideo bene enuntiaue∣runt bonum,* 1.14 quod omnia appetunt. Et infra 17. Manifestum quoniam est faelicitas hono∣rabilium & perfectorum; videtur autem ita habere, & propter esse principium: Huius enim gratia reliqua omnia omnes operantur. Cui & concorditer Augustinus 8. de Ciuit. Dei 8. Est, inquit, Philosophiae pars moralis, quam Graeco vocabulo dicunt Ethicam, vbi quaeritur [unspec C] de summo bono, quo references omnia, quae agimus, & quod non propter aliud, sed propter se ipsum appetentes, idque adipiscentes, nihil quo beati simus vlterius requiramus. Ideo quippe & finis est dictus, quia propter hunc & caetera volumus, ipsum autem non nisi prop∣ter ipsum.* 1.15 Qui & 13. de Trin. 5. Verum est, inquit, quod omnes homines esse beati vo∣lunt, idque vnum ardentissimo amore appetunt, & propter hoc caetera quaeque appetunt, & supra eiusdem 3. Si quis diceret, Omnes beati esse vultis, & miseri esse non vultis dice∣ret aliquid, quod nullus in sua non cognosceret voluntate. Quicquid enim aliud quisquam latenter velit,* 1.16 ab hac voluntate quae omnibus & in omnibus satis nota est, non recedit. Qui & super illud Psalmi 32. Beata gens cuius est Dominus, Deus eius, tractatu 3. Amant, in∣quit, omnes beatitudinem, & ideo peruersi sunt homines, quia mali volunt esse, miseri no∣lunt; & cùm sit malitiae indiuidua comes miseria, quid est, ideo volunt mali esse ne miseri [unspec D] sint? Considerate paululum hoc in omnibus hominibus qui mala faciunt, beati esse semper volunt: Furtum facit; quaeris quare? propter famem, propter necessitatem; Ergo ne mi∣ser sit malus est, & ideo miserior est quia malus est. Depellendae ergo miseriae causa, & ac∣quirendae beatitudinis causa, faciunt omnes homines, quicquid vel boni faciunt, vel mali. Quare & Boetius 3. de Cons. Philosophiae,* 1.17 prosa 2. Omnis, inquit, mortalium cura quam multiplicium studiorum labor exercet, diuerso quidem calle procedit, sed ad vnum tamen bea∣titudinis finem nititur peruenire.* 1.18 Anselmus quoque de casu Diaboli 22. & post, pro mani∣festo supponit quod malus Angelus non potuit velle vnde miser esset, qui accepit inseparabi∣liter velle vt beatus esset.* 1.19 Amplius autem Philosophus 1. Polit. 1. Eius, inquit, quod vide∣tur boni gratia, omnia operantur omnes; manifestum quod omnes bonum aliquod conie∣cturant.* 1.20 Et 3. Eth. 10. supponit quod voluntas est respectu alicuius finis; & opinione du∣plici recitata, vna quod sit respectu per se boni, & altera quod sit respectu apparentis boni; secundum propriam opinionem subiungit dicendum simpliciter quidem & secundum veri∣tatem voluntabile esse per se bonum, vnicuique autem quod videtur. Et 2. Phys. 31. dicit quod causa finalis est bonum aliorum, quae enim est cuius causa, potissima est, (&) finis alio∣rum vult esse, differt autem nihil eandem dicere bonam, vel videri bonam. Qui & 5. Met. 3. sub verbis parum distantibus dicit idem, & 3. de Animas 51. dicit quod appetibile est bo∣num aut apparens bonum.* 1.21 Auicenna quoque 8. Met. 6. dicit: Bonitatem desiderat omni∣no quicquid est; illud autem quod desiderat omnisres est esse, & perfectio in esse; in quam est esse, & esse est bonitas pura & perfectio pura, & omnino bonitas est id quod desiderat om∣nis res iuxta modulum suum,* 1.22 quoniam per eam perficitur eius esse. Quare & Boetius 3. de

[unspec A] Cons. Philosophiae prosa 10. Omnium, inquit, expetendorum summa atque causa bonum est: Quod enim nec re, nec similitudine vllum in se retinet bonum, id expeti nullo modo po∣test contraque etiam quae natura bona non sunt, tamen si esse videantur, quasi vera bona sint, appetuntur: quo fit vt summa, cardo, atque causa expetendorum omnium bonitas esse creda∣tur iure. Cuius verò causa quid expetitur, id maximè videtur optari; veluti salutis causa quis∣piam velit equitare, non tam equitandi motum desiderat, quàm salutis effectum. Cùm igi∣tur boni gratia omnia petantur, non ilia potiùs, quam bonum ipsum, desiderantur ab omni∣bus; sed propter quod caetera optantur, beatitudinem esse concessimus; quare sic quoque sola quaeritur beatitudo. Dionysius quoque de diuinis nominibus 4. sic ait:* 1.23 Existentia pul∣chrum & bonum desiderant, & omnia quaecunque faciunt, propter hoc, quod videtur bo∣num faciunt; & omnis existentium intentio principium habet & finem bonum. Nihil enim ad mali naturam respiciens facit: Et infra, Boni gratia sunt omnia, & quaecunque bona, & [unspec B] quaecunque contraria; etenim ista facimus bonum considerantes; Nullus enim ad malum respiciens facit quae facit.* 1.24 Cui & concorditer Augustinus in quaest. super lib. Numerorum quaest. 23. exponens illud verbum, peccatum nolentium, sic ait: Omnes quippe homines qui scientes faciunt quod non licet, vellent licere, vsque adeò ipsum peccare nemo appetit propter hoc ipsum, sed propter hoc quod ex eo consequitur.* 1.25 Dicitque Petrus 2. sent. dist. 39. quod superior scintilla rationis, quae etiam, vt ait Hieronymus, in Cain non potuit extingui, bonum semper vult & malum odit. Quod & testantur multae autoritates praemissae 26. primi, aliae quoque Philosophicae, & Theologicae plures valdè. Consequenter autem posset ‖ 1.26 quaeri, [Quaestio 4] An voluntas posset scienter nolle positiue seu odire bonum. Et credo quod posset saltem per accidens, si videlicet nolendo & respuendo aliquod paruum bonum posset consequi aliquod maius bonum, vel vitare aliquod maius malum, sicut & potest velle malum vt superiùs dice∣batur. Hic autem posset quaeri vlteriùs, An voluntas posset scienter nolle & odire per se pu∣rum [Quaestio 5] [unspec C] bonum, quod scilicet apparet, & quia apparet omnibus modis bonum: Et arguunt qui∣dam quod sic; quia aliter voluntas non esset libera omniquaque: Sed istud stare non potest;* 1.27 Sicut enim prima ratio volubilis & amabilis est bonum vel apparens bonum, vt praemissa te∣stantur, ita nolubilis & odibilis, malum, vel apparens malum; contrariorum namque sunt contrariae rationes: Non potest igitur quis nolle per se, quod non apparet aliquo modo ma∣lum, inhonestum scilicet, inutile, neque triste. Videtur quoque aequè possibile diligere per se malum, & odire per se bonum, quia scilicet purum bonum, sed hoc non est possibile sicut su∣perius est ostensum, quare nec istud. Post haec autem rationabiliter inquirendum; Nunquid [Quaestio 6] voluntas possit non velle purum bonum sibi oblatum. Si enim non possit, cùm non sit in po∣testate ipsius quid & quando sibi appareat purum bonum, non est in potestate sua quid aut quando velit, quare nec quid faciat dicente Philosopho. 9. Metaphys. 10. Potens secundum rationem omne necesse quando desiderat, cuius habet potentiam, & vt habet, hoc facere, [unspec D] qui & 5. Polit. 7. & 2. Rhetor. 24. dicit hoc idem, sed hoc libertatem destrueret volunta∣tis, quam proximum construebat. Si autem posset non velle purum bonum sibi oblatum, & per praemissa necesse est quod non nolit illud, nec odiat, potest ergo nullum actum habere circa illud obiectum, quare & simili ratione circa vnum aliud obiectum, & aliud, & circa quodcunque, & ita penitus otiari per tempus, & tempus quodcunque cuius oppositum sen∣tire videmur. Item tunc causa sufficienter disposita ad agendum, posset vna vice agere, & a∣lia non agere, stante eadem dispositione praecisè, quod videtur contrarium rationi, cùm nulla sit ratio potior cur agat aut quiescat vna vice, quàm alia.* 1.28 Pro his autem sciendum quod velle & nolle quandoque accipitur pro actu rationali voluntatis, quandoque verò pro actu natu∣rali, scilicet pro concupiscentia vel ira, qui sunt motus virtutis concupiscibilis, & irascibilis irrationalis; Primo modo loquendo, velle & nolle est liberum, & in hominis libera pote∣state, sicut ex proximo huius patet; sicque potest voluntas circa aliquod purum bonum sibi [unspec E] oblatum neque elicere velle, nec nolle, sed penitùs otiari; potestque eadem voluntas, eodem modo praecisè disposita aliàs illud velle. Hoc enim euidenter apparet ex differentia inter potentiam rationalem & irrationalem 9. Metaphys. 10. rationabiliter assignata, sicut 34^a pars Corollarij primi, primi pleniùs manifestat. Secundo autem modo loquendo velle & nolle non est liberum, nec in hominis, sicut nec in bestiae libera potestate, sed necessa∣rium necessitate naturali, & frequenter inuitum sicut nimis certitudinaliter & frequenter do∣lentes & gementes cum sanctiss^o Apostolo experimur. Sunt tamen hi motus quodammodo in hominis potestate, quatenus scilicet habet virtutem rationalem superiorem, qua potest eis re∣sistere, eos reprimere & plurimum refraenare, quam quia non habent bestiae, non sic possunt. Quod benè aduertens Philos. 1. Eth. vlt. distinguens multipliciter species & potentias animae

irrationalis, inquit; haec quidem assimilatur communi & plantatiuo; dico autem causam eius [unspec A] quod est nutriri & augeri; videtur vti{que} & alia quaedam natura animae irrationalis esse, partici∣pans quidem aliqualiter ratione; Incontinentis enim & continentis rationem habens lauda∣mus, rectè enim & ad optima deprecatur ratio; videtur autem in ipsis aliud praeter rationem innatum, quod aduersatur & obuiat rationi. Firmiter enim quemadmodum dissolutae corpo∣ris particulae, in dextrum praeeligentium mouere, in sinistrum prauè feruntur, & in anima sic; ad contraria enim motus incontinentium. Sed in corporalibus quidem videmus, quod per∣uersè motum est; in anima verò non videmus. Fortassis autem nihil minus in anima existi∣mandum aliquid esse praeter rationem, contrarians huic & obuians; qualiter autem alterum, nihil differt. Ratione autem & hoc videtur participare quemadmodum diximus. Obedit igi∣tur rationi quod continentis; Amplius autem forsitan subiectius est quod sobrij & fortis; Om∣nia enim consonant rationi. Videtur vtique & irrationale duplex; plantatiuum, quoddam e∣nim nequaquam communicat ratione; Concupiscibile verò & vniuersaliter appetibile parti∣cipat [unspec B] aliqualiter secundum quod exaudibile est ei, & obaudibile; Ita vtique & patris & ami∣corum dicimus habere rationem, & non quemadmodum Mathematicorum. Quoniam au∣tem suadetur aliqualiter à ratione irrationale, nunciat & suasio, & omnis increpatio & depre∣catio; si autem oportet & hoc dicere rationem habere, duplex erit & rationem habens, hoc [Quaestio 7] quidem principaliter & in seipso, hoc autem quemadmodum à patre audibile aliquid. Simili quoque modo posset inquiri; Nunquid voluntas possit non nolle purum malum sibi obla∣tum, [Quaestio 8] ad quod & potest similiter argui, & similiter responderi. Amplius autem posset quis quae∣rere consequenter,* 1.29 Nunquid voluntas possit velle, & nolle quodcun{que} suum obiectum sub quocun{que} gradu, cum non sit ibi resistentia qualiscunque. Sed cum sit determinatae entitatis, videtur similiter determinatae actiuitatis. Aliter etiam qui diligeret quippiam secundum vlti∣mum sui posse, diligeret illud sub gradu infinito simpliciter intensiuè contra prius ostensa par∣te [Quaestio 9] 40^a. Corollarij primi, primi. Adhuc fortassis quaereretur; Nunquid de essentia liberi arbi∣trij [unspec C] sit naturaliter libertas, seu possibilitas contradictionis, & hoc respectu cujuslibet actus sui. Hoc enim videtur ex significato nominis importari.* 1.30 Oppositum tamen est certum, de libe∣ro arbitrio Dei quo diliget se, quo quaelibet personarum diuinarum diligit quamlibet aliam [Quaestio 10] & scipsam, sicut per primam suppositionem potest ostendi. Ampliùs autem & iuxta istud vl∣teriùs quaeri potest; Nunquid liberum arbitrium, quod de se naturaliter est concradictionis, semper liberè secundum contradictionem possit in oppositum cuiuslibet actus sui; hoc enim videtur in significato nominis contineri.* 1.31 Oportet tamen distinguere tempora & liberi arbitrij qualitates: Pro tempore namque & qualitate beatitudinis confirmatae non potest, sicut ratio beatitudinis confirmatae demonstrat, & omnes Doctores Catholici vnanimiter contestantur. Pro tempore verò & qualitate viae, potest in oppositum priuatiue non agere, scilicet, talema∣ctum, non tamen semper potest in oppositum positiuè, in actum scilicet contrarium positiuum respectu cuiuscunque obiecti, sicut praecedentia manifestant. [unspec D]

COROLLARIVM.

Corollarium, quòd non idea dicitur liberum Arbitrium, quia liberè potest velle & nolle quodcunque, sed quia liberè potest velle quodcumque obiectum suum volubile, & nolle quodcunque obiectum suum nolubile.

EX his autem reputo manifestum, quod non ideo dicitur liberum arbitrium, quia liberè potest velle, & nolle quodcunque, sed quia liberè potest velle quodcun{que} obiectum suum volubile, & nolle quodcunque obiectum suum nolubile; sicut si visus esset potentia libera, non ideò tamen posset videre sonum, & inuisibilia caetera, sed visibilia suà tantum. Nec ideò dici∣tur liberum, quia liberè potest velle aut nolle quodcunque suum obiectum quocunque modo sicut praecedentia docuerunt, sed modo potentiae suae apto. Nec ideò dicitur liberum arbi∣trium [unspec E] quia liberè potest in oppositum cuiuslibet actus sui, vt praemissa demonstrant, sed quia ex rationali arbitrio siue iudicio spontaneè illum agit, sicut primum huius ostendit. Nec ideò dicitur liberum arbitrium quia liberè potest benefacere & peccare, sicut ex praemissis conse∣quitur euidenter, sed propter causam proximo assignatam.

[unspec A]

CAP. III. Quod nulla causa inferior potest necessitare voluntatem crea∣tam ad rationalem & liberum actum suum ad meri∣tum propriè, vel peccatum.

COnsequenter autem restat ostendere, quod nulla causa inferi∣or, vel secunda, potest necessitare voluntatem creatam ad rationalem & liberum actum suum, ad meritum propriè vel [unspec B] peccatum. Nam secundum primo huius ostensa, creatura ra∣tionalis est liberi atbitrij, & naturaliter libera; Imò & ita libera, sicut creatura irrationalis est naturaliter necessaria; seu necessitabilis siue serua. Sed haec est tam necessitabilis & serua naturaliter quod potest necessitari à causa secunda; er∣gò & ipsatam libera quod non potest necessitari ab aliqua cau∣sa secunda: Si enim bestia necessitetur ab aliqua causa secunda, necessitabitur à qualibet fortiori; quare nec ab illa, nec ab a∣liqua fortiori causa secunda necessitabitur voluntas creata, multò magis nec a debiliori qua∣cunque: Item si voluntas humana posset necessitari per aliquam causam secundam, hoc plu∣rimum videretur per stellas, & virtutes coelestes, quae videntur habere efficaciam maximam in subiecta, etiam in homines, in tantum, vt periti in Astrologia & alijs scientijs indiciarijs in [unspec C] influentia coelesti fundatis videantur frequenter praedicere ipsorum mores & actus. Sed istud non congruit rationi: Stellae nam{que} & virtutes coelestes sunt res materiales & irrationales; A∣nima autem humana rationalis & immaterialis, sicut Philosophi & Theologi contestantur, quare perfectior & superior naturaliter quam res illae. Constat autem esse contrarium ordini naturali, vt immateriale materiali, rationale irrationali perfectius imperfectiori, & supe∣rius inferiori necessariò supponatur, & per irrationalem motum eius ordinetur in omnibus & regatur, praesertim in proprio scilicet rationali & libero actu suo. Quis enim nisi forsitan asinus, dixerit asinum debere naturaliter regere hominem, non è contra? aut quis irrationabi∣lior asino dixerit rem inanimatam imperfectiorem asino debere naturalitèr hominem regu∣lare? non sic autem, non sic; sed contrarium ordinem naturalem naturaliter experimur, quem & omnes Philos. contestantur, qui & Gen. primo exprimitur euidentèr. Nec solùm videmus hominem ipsa insensibilia, & irrationalia debere naturalitèr regulare, verùm inter ipsos homi∣nes [unspec D] sapientem insipientem, & magis sapientem minus sapientem ordine congruo regulare de∣bere. Quarè & dicit Philo. 1. Met. principalior est subseruiente magis esse sapientiā: Non enim ordinari oportet sapientem, sed ordinare, ne{que} hunc ab altero, sed ab hoc minus sapienten sua∣deri. Et 6. Eth. 6. dicit, quod sapientia est quemadmodū caput habens scientiā ‖ 1.32 honorabilissimo∣rū, & 1. polit. 1. Principans inquit, & subiectū naturâ propter salutē. Quod enim potest, mente praevidere principans naturâ & dominans naturâ, quod & consequenter 2. & 3.6. manifestat; & infra 3.9. Qui intellectum iubet principari, videtur iubere principari Deū, & leges: qui au∣tem hominē iubet, apponit & bestiā: qui & 5 Eth. 11. Non si minus inquit principari hominē, sed rationē. In secreto quo{que} secretorū partis 3.5. Dicitur quod inuentū est scriptum in vno la∣pide lingua Chaldaea, Rex & Intellectus sunt fratres. Quare & sapientissimus Regū terrae, Intel∣ligens, inquit, gubernacula possidebit. Parab. 1. & Augustinus, 1. de libero arbitrio 16. Irratio∣nabilibus, inquit, animae motibus cùm ratio dominatur ordinatus homo dicendus est. Ne{que} [unspec E] enim ordo rectus, aut ordo appellandus omnino est, vbi deterioribus meliora subijciuntur. Ratio ista ergo vel mens, vel spiritus cùm irrationales animi motus regit, id dominatur in homine, cui dominatio aeterna lege debetur. Et infra 19. ostenso quod nullus animus vitio∣sus animum virtutosum valeat superare subiungit, iam corpore omni qualemlibet ani∣mum meliorem, potentiotemque esse non te arbitror negaturum: Nemo id negat qui quod facilè est, videt, aut substantiam viuentem non viuenti, aut eam quae vitam dat, ei quae acci∣pit, esse praeferendam: Multo minus ergo corpus, qualecunque id sit, animum virtute praedictum vincit. Finget forsitan aliquis respondendo corpora caelestia esse animata & perfectiora hominibus animatis; quarè & satis congruere ordini naturali, quod ipsa hominibus dominetur. Verùm si sint animata, vel anima materiali & extensa, vel im∣materiali

& indiuisibili; si materiali illa necessariò est irrationalis, & imperfecti∣or [unspec A] anima hominis immateriali & rationali, sicut plurima Philosophia testatur, qua∣re & ipsa imperfectiora hominibus. Talis insuper anima in sphaera coelesti vel stella Phi∣losophicè reprobatur. Si autem dicatur animata anima rationali puta intelligentia, adhuc non vitat: Non enim ‖ 1.33 agunt in inferiora & homines per animam illam immediatè, cùm ipsa sit tantum in coelo; sed tantum per aliquam virtutem materialem & irrationalem defluen∣tem ab eis in medium & in homines animasque humanas, puta per lumen, vel motum. Ip∣samet quoque intelligentia, etfi esset immediatè applicata ad animam hominis, non posset eam necessitare ad velle, quia nec per suam solam substantiam, neque per aliquem suum actum: Non per solam suam substantiam, cum ipsa per se sit indifferens ad causandum velle, & nolle, & vnum velle & aliud: Nec per aliquem suum actum, cùm quilibet actus eius sit accidens, quare & imperfectior, inferior, & impotentior naturaliter anima homi∣nis. Vna etiam intelligentia non potest necessitare aliam ad volendum, quare nec homi∣nem. [unspec B] Si etiam coelum per huiusmodi animam posset necessitare hominem ad bonum; ita & ad malum: Multi namque per quasdam stellas tam fortiter inclinantur ad malum, sicut alij per alias inclinantur ad bonum, sicque sancti Angeli cùm nulli alij sint in coelo impelle∣rent homines ad peccatum.* 1.34 Quare & Augustinus 3. de libero arbitrio 19. probat, & tenet, quod neque libido, nec animus vitiosus, nec corpus, nec animus vel mens habens virtutem potest aliam mentem virtuosam ab arce virtutis deijcere, & libidini subiugare; & subdit, Quare illud restat vt respondeas; si potes, vtrum tibi videatur rationabili & sapienti mente quicquam esse praestantius. Nihil praeter Deum arbitror; & mea ista sententia est. Item tunc Angeli essent animae; Coelum quoque posset, seu potuisset mereri, & peccare, salua∣ri atque damnari, beatificari, & miserum fieri, quare & esset proximus noster, & sicut prox∣imus ab hominibus diligendum. Sed haec esse deliramenta & phantasmata vana quis Phi∣losophorum, aut Theologorum, vulgariumue ignoret? Quare & Stephanus Parisiensis [unspec C] Episcopus damnauit articulum affirmantem, quod corpora coelestia mouentur à principio intrinseco quod est Anima, & quod mouentur per animam & per virtutem appetitiuam, sicut animal; & alium astruentem quod anima coeli est intelligentia; & orbes coelestes non sunt instrumenta intelligentiarum sed organa, sicut auris, & oculus est instrumentum vir∣tutis sensitiuae; & alium asserentem, quod natura quae est principium motus in corporibus coelestibus est intelligentia mouens; error, inquiens, si intelligitur de natura intrinseca; quae est actus vel forma. Item experientia docet contrarium: Capta namque conceptione, vel natiuitate alicuius optima vel pessima quoad mores, potest per parentes, per amicos per se∣ipsum contrariè educari, & in contrarijs moribus confirmari; sicut posset, qui vellet, faci∣liter experiri, multique Astrologi multipliciter sunt expetti. Vnde Pater Philosophorum Hermes de Coelo & mundo 9. agens de potestate Planetarum super hominem à tempore conceptus vsque ad tempus partus, & ab illo vsque ad tempus mortis, sic ait: Haec pote∣stas [unspec D] naturalis apta à primordio format & operatur, & naturam humanam non lege coactio∣nis sed amicitiae moderatur. Natura enim humana ex ipsa superiorum potestate nec talis, nec talis efficitur, sed aptitudinem naturalem & solam sortitur, vnde postmodum natura vel vi∣ta qualitates vel actus tales vel tales potentius suscipit. Quare & dicit Ptolomaeus in centi∣logio verbo primo: Haec indicia, quae tibi trado, sunt inter necessarium & possibile, hoc est apud cum qui rerum naturas, & stellarum opus considerat, & verbo 5. Astrologus opti∣mus multum malum prohibere poterit, quod secundum stellas venturum est, cùm eius naturam praesciuerit, & verbo 95. Ferè semper accidit, vt id quod ascendit in omni facie harum figurarum, simile sit operi eius: Facies figurarum singularum, id est, signorum sin∣gulorum sunt tres secundum totidem denarios graduum distributae.* 1.35 Super quod Haly in commento sic ait, Figurae quae ascendunt cum faciebus scriptae sunt in Dazange, ‖ 1.36 nec non & Indi commendant eas, & alijs indicijs praeferunt. Ego quippe vidi quosdam qui indi∣cabant [unspec E] per illas in his quae accidunt, & noui etiam quendam, cuius natiuitatis Ascendens fuit prima facies Arietis, & plures signatores eius in terminis Saturni: Erantque indumen∣ta eius splendida & munda, bene redolentia & ipse splendidè viuebar. Accidit autem quod vna die dum sederem cum eo; erat enim mihi familiaris, dixi ei; Haec quidem indumenta sig∣natoribus tuis sunt contraria; & ille ait, Quicquid vides, ego facio propter oculos homi∣num; & si denudarem tibi desiderium meum, addisceres quod valdè nitor contra volunta∣tem animi mei, & quod sum in maximo labore: Et ego dixi ei, Nullum est dedecus id operari, quod eius natura exquirat, sed tunc est maximum dedecus, cùm mala consue∣tudo naturam superat, & ipse mihi dixit. Nil ego ago quod meo sedeat animo ‖ 1.37 nunc qui∣dem

[unspec A] appeto vt amplecterer nigram aliquam vel aliquem nigrum cum qua forem inuolutus in guadagna alba de pilis hircinis texta, & vt iacerem cum eo per noctem: scit tamen Deus semper abhorrui coïtum virilem; & licet hoc appetam, nolo tamen reuelare volunta∣tem animi mei propter milites meos, & homines circumstantes; & hoc probat viam indi∣ciorum, quia in prima facie Arietis ascendunt quaedam, quorum vnum est vir niger inuo∣lutus guadagna alba. Item omnes Doctores Catholici reprobant fatum stellicum seu stel∣larum, praesertim si necessitatem importet, sicut vicesimum octauum primi aliqualiter reci∣tauit. Quare & Stephanus Parisiensis Episcopus damnauit articulum affitmantem,* 1.38 quod voluntas nostra subiacet potestati corporum supracoelestium, & alium asserentem quod vo∣luntas & intellectus non mouentur in actu per se, sed per causam sempiternam, scilicet per corpora coelestia; & alium astruentem, quod orbis est causa voluntatis Medici vt sanet, & [unspec B] alios similes istis multos. Ampliùs autem si voluntas humana posset necessitari ad libe∣rum actum suum per aliquam causam secundam, videretur quòd per vehementem temp∣tationem, hoc posset: sed quantacunque sit tentatio, tanta posset esse incitatio per stellas, & virtutes coelestes, cùm sit certissimum quod multum incitant homines & inclinant, & in∣citatio nulla per stellas potest necessitare voluntatem humanam, sicut superiùs est ostensum. Item quantum aliqua temptatio excitat, tantum potest & aliqua dispositio in corpore, ex stellis & complexione resultans: sed istud conuincitur esse falsum per experientiam ab Haly superius recitatam; potest quoque conuinci per experientiam de Hypocrate in secreto se∣cretorum 4. partis 1. ab Aristotele recitatam, vbi sic scribit: Discipuli Hypocratis sapien∣tis depinxerunt formam eius in Pergameno, & portauerunt eam Philimoni dicentes; con∣sidera hanc figuram, & indica nobis qualitatem complexionis eius; qui respiciens compo∣sitionem & dispositionem figurae comparauit partes eius dicens: Iste homo luxuriosus est, deceptor, amans coitum; ob quam rem voluerunt eum interficere, dicentes; O stulte, haec [unspec C] est figura dignioris & melioris hominis qui sit in hoc mundo. Philimon autem pacificauit eos, & correxit dicens, haec est figura sapientis equidem, sed haec quae quaesiuistis de mea scientia, ostendi vobis, & quid inde sentio secundum ipsam. Quando ergo peruenerunt ad Hypocratem, dixerunt ei quid fecerunt, & quid respondit eis Philimon & indicium, quibus dixit Hypocrates, certè verum dixit Philimon, non praetermisit vnam literam. Veruntamen ex quo ego respexi & consideraui haec turpia esse & reprobanda, constitui a∣nimam meam regere supra ipsa; & retraxi eam ab ijs, & triumphaui super retentione con∣cupiscentiae meae. Haec est itaque laus & sapientia Hypocratis; quia Philosophia nihil a∣liud est quàm abstinentia, & victoria concupiscibilium. Quare & Aristoteles in libro Ethic. quasi per torum, Plato, Socrates, Seneca, & omnes Morales Philosophi in Philosophia sua Morali frequenter ostendunt, frequentiusque supponunt, benè operari & malè, virtutes & vitia esse in hominis libera potestate; quod & Autor humanae naturae in institutione ip∣sius [unspec D] euidenter expressit. Quando namque Cain iratus fuerat vehementer in fratrem suum Abel, Dominus dixit ei, Quare iratus es, & cur concidit facies tua? Nonne si bene egetis, recipies? sin autem malè statim peccatum in foribus aderit: sub te erit appetitus eius & tu dominaberis illius. Quare & Augustinus 1. de libero arbitrio 18. Iam, inquit,* 1.39 & regnum humanae mentis, humanam esse sapientiam, & eam posse etiam non regnare compertum est; & sequitur 19. Putasne ista mente cui regnum ‖ 1.40 in libidines aeterna lege concessum esse cognoscimus, potentiorem esse libidinem? Ego enim nullo pacto puto: nec enim esset ordi∣natissimum vt impotentiora potentioribus imperarent. Quare necesse arbitror esse, vt plus possit mens quàm cupiditas, eo ipso quo cupiditati rectè iuste{que} dominatur. August. quoque de lib. arbit. 5. probat diffusè nullam tentationem posse vincere voluntatem: vnde sic ait; Quis potest dicere voluntatem non esse liberam ad seruandam rectitudinem, & liberam à tentati∣one & à peccato? Si nulla tentatio potest illam nisi volentem auertere à rectitudine ad pecca∣tum, [unspec E] id est, ad volendum quod non debet? Cum ergo mentitur, non aliena mentitur potestate, sed sua. Nonne vides ex dictis cōsequi quod nulla tentatio potest vincere rectam ‖ 1.41 voluntatem. Nam si potest habet potestatem vincendi, & sua potestate vincit; sed hoc esse non potest, quo∣niam voluntas non nisi sua potestate vincitur; quare nullatenus potest tentatio vincere rectā voluntatem. Et cum dicitur, impropriè dicitur: non enim aliud intelligitur quàm quod volun∣tas potest se subijcere tentationi. Et infra 7. Intellige, inquit, voluntatē insuperabilem & nulla alia vi superabilem fortitudinem habere. Vides igitur quod cum homo habitam rectitudinem voluntatis aliqua ingruente tentatione deserit, nulla vi aliena abstrahitur, sed ipsa se conuertit. Si quis forsitan cogitet similiter esse de bestijs, ecce dissimilitudinem magnam valdè. Bestiae nam{que} naturali necessitate appetitum sequuntur delectabilia prosequendo & tristia fugiendo;

homo autem nulli necessitati subijcitur naturali.* 1.42 Quare & Anselmus de libero arbitrio 5 dy∣alogizando [unspec A] sic scribit: Quomodo non est libera voluntas, quam aliena potestas sine suo assen∣su subijcere non potest? Nonnè simili ratione possumus dicere voluntatem equi esse liberam, quae non appetitui carnis seruit nisi volens? N. Non hic est similiter. In aequo nam{que} non ip∣sa voluntas se subijcit, sed naturaliter subiecta semper necessitate appetitui carnis seruit: In homine verò quamdiu ipsa voluntas recta est, nec seruit, nec subiecta est cui non debet, nec ab ipsa rectitudine vlla vi aliena auertitur, nisi ipsa, cui non debet volens consentiat; quem con∣sensum non naturaliter, nec ex necessitate sicut equus, sed ex se apertè videtur habere. Am∣plius autem duplex est temptatio, per tristia, per delectabila; per aduersa, per prospera; & vni∣uersaliter per mali timorem, & boni amorem: Harum autem prima fortior est & maior; Qui∣libet enim naturaliter plus horret & refugit triste malum, quam bonum delectabile concu∣piscat, sicut tam in nobis, quam in bestijs experimur: Naturaliter enim magis videmur ama∣re bonum quod habemus, & timemus per triste malum auferri, quam desideremns bonum [unspec B] non habitum, nondum nostrum. Quilibet namque naturaliter magis amat seipsum, & sua, quam appetat, vel amet, non sua, cum non appetat aut amet naturaliter alia nisi prop∣ter seipsum,* 1.43 sicut patet 39. primi. Quare & Philosophus 3. Ethic. 18. Difficilius, inquit, est tristia sustinere, quàm à delectabilibus abstinere. Cui & concorditer Augustinus 83 Quae∣stionum 36. Nemo est inquit, qui non magis dolorem fugiat, quam appetat voluptatem. Videmus enim quasdam immanissimas bestias ideò maximè voluptatibus absterreri, dolo∣rum metu: Est ergo temptatio per tristia fortior aliâ, & haec humanam non potest ‖ 1.44 subigere voluntatem, quare nec illa. Quod autem haec non possit humanam vincere voluntatem eui∣denter apparet, quia fortissima temptatio huius specici non potest voluntatem humanam sub∣ijcere, quare nulla. Fortissima nam{que} temptatio per tristia, est per mortem, praesertim per mor∣tem tristissimam dicente Philosopho 3. Ethic. 14. quod fortis est circa terribilia maxima; Nul∣lus enim magis sustinet pericula; terribilissimum autem mors. Sed haec humanam non supe∣rat [unspec C] voluntatem: Quot enim fideles, haeretici, & infideles potius elegerunt & voluntariè susti∣nuerunt mortem durissimam, quam professionem, voluntatem, operauè mutarent, sicut hi∣storiae plurimae contestantur? Quot etiam Gentiles Philosophi viuendo moraliter, & secun∣dum regulam honestatis temptationes fortissimas superarunt, & appetitus belligeros rationis imperio subiugarunt, sicut historiae de vitis eorum conscriptae lucidè manifestant? Amplius autem si aliqua causa secunda posset humanam subijcere voluntatem, hoc de diabolo pluri∣mum videretur, cuius est permagna potestas, de qua Iob. 41. Non est super terram potestas, quae comparetur ei, sed ipse non potest voluntatem hominis superare, sicut praecedentia mani∣festant, testatur{que} August. 1. de libeto arbitrio 19. superius allegatus. Nec etiam potest per es∣sentiam suā solam voluntatem hominis superare, sicut de bonis Angelis superius monstraba∣tur; nec per aliquem actum suum; quia ille actus esset aliqua temptatio; sed nulla temptatio po∣test humanā vincere voluntatem; sicut iam proximo est ostensum. Quanta etiam mala face∣ret [unspec D] spiritus ille malus in mundo, si haberet dominium super hominum voluntates? Quot etiam viri & foeminae eius temptationibus inuectissimè restiterunt, tam inter fideles, quam etiam [Obectio 1] infideles? Potest tamen rationabiliter obijci contra dicta. Obiectum nam{que} delectabile, siue triste est alicuius virtutis in mouendo voluntatem humanam ad volendum vel nolendum, & ipsa voluntas est virtutis tantum finitae in resistendo sicut in essendo, vel ergo minoris; aequa∣lis, vel maioris; si minoris, necessariò superatur; si ae qualis vel maioris, augeatur obiectum donec sit maioris potentiae in mouendo quam voluntas humana in resistendo, vel capiatur ‖ 1.45 aliud obiectum tanto potentius voluntate humana, quanto ipsa est potentior primo obiecto, & ab illo necessitabitur ad volendum vel ad nolendum. Voluntas quoque humana resisten∣do illecebrae patitur difficultatem, sicut nimis certè saepius experimur, sicuti etiam Philo∣sophi & Theologi contestantur: Dicit enim Philosophus secundo Ethicorum 3. Diffici∣lius esse voluptati pugnare, quàm irae; circa difficilius autem semper ars fit & virtus. Et ter∣tio [unspec E] Ethicorum ‖ 1.46 secundo, Est inquit, difficile quandoque iudicare quale pro quali eligendum, & quid pro quo sustinendum; adhuc autem difficilius immorari ‖ 1.47 cognitis; vt enim multum est, quae quidem expectantur tristia, quae autem coguntur, turpia. Et infra ‖ 1.48 18. Difficilius est tristia sustinere, quam à delectabilibus abstinere. Et Anselmus de libero arbitrio 5. dicit, quod difficile est non mentiri propter mortem vitandam, Et 6. dicit quod difficile est nobis seruare rectitudinem voluntatis, cum temptationibus consentimus, quod etiam tam ipse, quàm alij saepius attestantur. Quare & morales Philosophi, & Theologi ac Canonistae tenent concorditer, quod quantitas temptationis maior vel minor minuit, vel augmentat, alleuat vel aggrauat culpam consentientis, & poenam. Cum ergo voluntas humana resistendo

[unspec A] illecebrae difficultatem aliquam patiatur, & sit tamen finitae potentiae sicut & essentiae, tam fortis potest esse illecebra, & tantam difficultatem causare, quod voluntas humana illam non valeat superare, sed necessariò ei ‖ 1.49 cedet. Item obiectum delectabile & triste irresistibiliter su∣perat voluntates paruulorum, morionum, furiosorum, & perfectè forsitan ebriorum; sed vo∣luntas [Obectio 2] adultorum benè disposita non est infinitè potentior essentialiter nec accidentaliter vo∣luntatibus praedictorum; potest ergò ab obiecto aliquo superari. Constat quoque volunta∣tem saeui & voluntatem furiosi vel alteriùs similis esse essentialiter & naturaliter aequipotentes; Illa quoque passio in corpore furiosi cum obiecto extrinseco est finitae potentiae ad mouen∣dum. Si ergò tentatio vel obiectum quodcunque tam potens sanam sani moueat volunta∣tem, ipsam necessariò superabit propter aequalitatem proportionis hinc indè. Item bestiae ne∣cessitantur [Obectio 3] ab obiectis, & homo non est infinitè fortior bestia, potest ergò & ipse ab aliquo obiecto necessitari similiter ad volendum. Item beatitudo finalis est aliqua creatura, & ipsa [Obectio 4] necessitat voluntatem beati ad beatificum actum suum, & ad non peccandum: Ipsa enim [unspec B] ratio beatitudinis perfectè conuincit; tenentque omnes Doctores concorditer quod beatus perfectè & finaliter confirmatus non potest miser fieri aut peccare. Item aliqua fortis tenta∣tio potest superare tentatum, & facit quandòque sicut multi se dicunt esse expertos. Vndè [Obectio 5] Philosophus 7. Eth. 7. Non, inquit, si quis à fortibus,* 1.50 & superexcellentibus delectationi∣bus vincitur vel tristitijs, admirabile, sed condonabile, si contratendens quemadmodum continere tentantes risum repentè effundunt. Quod benè videtur expressisse Apostolus,* 1.51 1. ad Cor. 10. Fidelis inquiens Deus est, qui non patietur vos tentari supra ‖ 1.52 illud quod potestis, sed faciet cum tentatione etiam prouentum, vt possitis sustinere. Quare & Anselmus de li∣bero arbitrio, 6. in persona discipuli; Non possum inquit, dissimulare quandam impotenti∣am esse in voluntate, quam ferè omnes experimur; cum tentationis violentia superamur. Monet{que} August. de vera & falsa poenitentia 14. quod poenitens consideret quanta virtus fue∣rit impugnatione. Sunt qui non solum non vincuntur, sed vltrò peccato se offerunt,* 1.53 nēc expe∣tant [unspec C] tentationem sed praeueniunt voluptatem. Haec quo{que} autoritas Augustini allegatur de poenitentia, Dist. 5. Consideret & 4. Sent. Petri. Dist. 16. Gregorius quo{que} 2. Moral. 8. super illud Iob 1. Ecce vniuersa quae habet in manu tua sunt,* 1.54 tantum in eum ne extendas manum tu∣am. Consideranda est, inquit, in verbis Domini dispensatio sanctae pietatis: quomodò hostem nostrum permittit, & retinet, relaxat & refraenat; alia ad tentandum dat, sed ab alijs religat; v∣niuersa quae habet, in manu tua sunt; tantum in eum ne extendas manum tuam; substantiam perdit, sed tamen corpus protegit, quod quidem postmodum tentatori traditurus est. Sed ta∣men non simul ad omnia relaxat hostem, ne vndi{que} feriens frangat eum: Mala enim cum mul∣ta electis eueniant, mira conditoris gratia ex tempore dispensantur, vt quae coaceruata perime∣rent, possint diuisa tolerari. Hinc Paulus ait, Fidelis Deus, qui non patietur vos tentari supra quā potestis, sed faciet cum tentatione etiam exitū, vt possitis sustinere. Hinc Dauid ait; Proba [unspec D] me Domine & tenta me, ac si apertè dicat, priùs vires inspice, & tunc vt ferre valeo, tentari me permitte. Qui & 3. Mor. 2. super illud Iob. 2. Ecce in manu tua est, verumtamen animam illius serua; Ecce, inquit iterum permissionem verberis, comitatur custodia protectionis, & electum suum diuina dispensatio custodiendo deserit, & deserendo custodit; alia ‖ 1.55 primus prodit, alia protegit: Si enim totum Iob desereret in manu tanti aduersarij, homo quid esset? In ipsa ergò iustitia permissionis, permiscetur quaedam libra pietatis, quatenus in vno eodem{que} certamine & seruus humilis expressione proficiat, & hostis superbiens ex permissione succumbat. Qui e∣tiam 34. Mor. 16. super illud Iob. 41, Non est super terram potestas quae comparetur ei, sic ait, potestas eius super terram cunctis eminentior perhibetur, quia etsi actionis suae merito in∣fra homines cecidit, omne tamen hominum genus naturae Angelicae conditione transcendit: Quamuis enim internae faelicitatis beatitudinem perdidit, naturae suae tamen magnitudinem non amisit, cuius adhuc viribus humana omnia superat, licet sanctis hominibus meritorum [unspec E] suorum deiectione subiaceat. Aliquis etiam timore vnius magni mali, puta mortis immi∣nentis, nisi forsitan mentiatur, cijciat thesaurum aut merces in mare, aut aliquid huiusmo∣di [Obectio 6] faciat; compellitur necessariò sic facere in hoc casu: Vnde Dan. 14. recitato quomodo Babylonij congregati aduersus Regem dixerunt, Trade nobis Danielem, alioquin interfi∣ciemus te, & domum tuam, subiungitur; Vidit ergo Rex quod irruerent in eum vehemen∣ter, & necessitate compulsus tradidit eis Danielem. Quare & iura Ciuilia, & Canonica sanciunt multis locis, quod quae vi metusuè causâ fiunt, nulla debeant firmitate subsistere, sed in irritum reuocari. Quamobrem & Philosophus 3. Eth. 2. dicit,* 1.56 quod in aliquibus coactis fit venia, quando propter haec, operatur aliquis quae non oportet, quae humanam naturam excedunt, & nullus vtique sustineret. Ad haec autem, si voluntas esset tam libera, possibile [Obectio 7]

esset eam scienter bonum non velle, & malum velle, eligere, facereque scienter, quod vide∣tur [unspec A] contra Philosophum 3. Eth. 3. sic dicentem; Ignorat quidem omnis malus, quae opor∣tet operari, & à quibus fugiendum, & propter tale peccatum iniusti & vniuersaliter mali fi∣unt. Qui & 7. Eth. 2. allegat à Socrate, nullum existimantem operari praeter optimum, sed propter ignorantiam. Qui & infra 3. distinguens de scire, scilicet in vsu seu actu, & in ha∣bitu; & in vniuersali, & in parte seu particulari, dicit quod sciens in actu, seu in v∣su & in particulari,* 1.57 non potest agere quae non oportet. Et infra eodem, Cùm inquit, v∣na fiat ex ipsis, necessarium conclusum; vbi quidem (scilicet in speculatiuis) oportet dicere animam, in factiuis autem operari confestim; puta si omne dulce gustare oportet, hoc autem dulce, vt vinum, aut aliquod singularium; necessarium potentem, & non prohibitum simul hoc operari. Qui etiam de causa motus Animalium, qui est duo decimus de Animalibus se∣cundum nouam translationem,* 1.58 diffusiori processu idem ostendit. Item indicia Astrologo∣rum & similium Physionognomicorum & similium de moribus actubusque humanis sunt [unspec B] vera & certa: Mores ergo & actus humani stellas & complexionem necessariò conse∣quuntur.

* 1.59Pro primo autem istorum, soluendo; secundum Philosophos Naturales & Medicos, est sciendum quod delectatio cuiuscunque virtutis seu potentiae perceptiuae causatur ex conue∣nientia, & certa proportione, seu habitudine naturali obiecti delectabilis creati cum poten∣tia delectante: cuiuscunque autem rei delectabilis creatae ad quamcunque potentiam natam delectari in illa, est aliqua maxima conuenientia, & aliqua proportio seu habitudo conueni∣entissima naturalis, puta A delectabilis ad B potentiam liberam, C conuenientissima habi∣tudo: A verò delectabili sub C gradu, potest B resistere, & ‖ 1.60 esse maioris virtutis in resisten∣do, quam illud in mouendo, sicut praecedentia manifestant. Quare A quantumlibet aug∣mentato potest B resistere faciliùs tunc quàm priùs: Licet enim A sit delectabilius absolutè, & fortius tunc quàm prius & magis motiuum, non tamen respectu B, sed tunc minus delecta∣biliter [unspec C] vel forsitan indelectabiliter seu tristabiliter eam mouet propter dissolutionem illius proportionis conuentissimae praecedentis. Huius autem rei exemplum conueniens est in vi∣sibili, & in visu: Certum est enim visum videre lucem, & hoc optimè ac delectabilissimè in proportione ac conuenientia quadam certa, vltra quam vel citra si lux intendatur, vel remit∣tatur, non ita bene videbitur, nec tantam delectationem causabit, sed fortassis tristitiam, quod & patet similiter in alijs sensibus & sensatis. Quare & euidenter apparet, quod tales argutiae sunt fallaces; hoc delectabile tantum mouet hunc hominem; ergo duplum in duplo plus, seu fortiùs, & quadruplum in quadruplo, & sic deinceps, propter causam praedictam. Patet quo∣que in simili, quod forma arguendi non tenet, sicut nec ‖ 1.61 haec, sphaera luminosa maior tene∣brosa illuminat incidenter medietatem ipsius & aliquam pa••tem vltra, ergo sphaera lumino∣sa in duplo maior priore, in duplo magis illuminat tenebrosum, vel vltra ‖ 1.62 medietatem tene∣brosae [unspec D] partem duplam respectu prioris, & quadrupla quadruplam; & ita deinceps; sic enim aliqua sphaera luminosa finita aliam tenebrosam illuminaret secundum totam superficiem in∣cidenter; quod qui vel atrium exterius Perspectiuae paululum introspexit, videt clarissimè falsum esse, & impossibile manifestum. Simile est de oculo vidente sphaeram maiorem ocu∣lo secundum aliquam sui partem in distantia certa data, quia in maiori distantia maius, sci∣licet maiorem partem videt de illa, & in maiori distantia semper maius, non tamen propor∣tionaliter semper maius; tunc enim in aliqua distantia certa data videret hemisphaerij eius to∣tum, & in vlteriori distantia adhuc vltra, & ita in distantia aliqua totam superficiem talis sphaerae, quae qui de perspectiua modicum quid perspexerit, perspicit impossibilia magna esse. Imò & patet clarissimè, quod agutia talis fallit. Hoc delectabile tantū allicit, & mouet hunc hominem, ergo magis delectabile magis eum allicit atque mouet. Si enim delectabile datum ponatur in proportione conuenientissima ad mouendum hunc hominem, & per intentionem delectabilis soluatur proportio, minùs delectabiliter ipsum mouet, vel tunc forsitan indelecta∣biliter, [unspec E] immò & tristabiliter eum mouet. Ex quibus etiam patet similiter quod in hac propor∣tione conuenientissima est difficultas maxima resistendi, quare & si per augmentum delectabi∣lis soluatur proportio, minuitur difficultas. De tristabili autem sicut de delectabili idem sen∣tiendū. Patet ergò quod nullum delectabile tristabileue creatum potest necessitare hominem ad volendum vel ad nolendum,* 1.63 praesertim quamdiu liberum arbitrium manet sanum. Obijci∣tur forsitan contra dicta. Sit enim A gradus delectabilissimus, B potentiae praeceptiuae, & A sit in aliqua specie naturali quae sit C. Erit C species maximè delectabilis tali potentiae, in tantum quod nulla species magis delectabilis tali potentiae posset esse etiam per omnipotentiam Dei magnam. Ad istud autem iuxta ‖ 1.64 priora dicendum videtur, quod sicut inter omnes gra∣dus

[unspec A] possibiles vnius specici, est aliquis gradus maximè delectabilis B potentiae assignatae, quia maximè proportionatus & conueniens in habitudine naturali; sic & aliqua species inter om∣nes species possibiles, propter similem rationem: neque istud repugnat omnipotentiae Dei magnae, sicut nec ei repugnat, quod A posito aequali, vel simili B perfectè, non potest ei quicquam aequalius aut similius fabricare. Adhuc autem potest & probabiliter obijci isto modo, Viator potest proficere in merito & in gratia, in peccato, & in malitia vltra quemcun{que} terminum assignatum. In quo namque instanti vitae praesentis, in qua aetate, aut in quo ter∣mino figes metam; quod & maximè apparebit, si vita praesens viatoris per eius potentiam, qui vitae & mortis habet imperium, quantum volueris prolongetur, etiam vltra terminum naturalem, sicut de Enoch & Elia creditur factum esse:* 1.65 alioquin etiam rediret haeresis Begar∣dorum, Extra de haereticis. Ad nostrum damnata: quae dixit quod homo in vita praesenti tan∣tum & talem perfectionis gradum potest acquirere quod reddetur penitus impeccabilis, & [unspec B] ampliùs in gratia proficere non valebit: Nam vt dicunt, si quis semper posset proficere po∣test aliquis Christo perfectior inueniri. Et si homo possit proficere in merito & peccato, in gratia & in malitia vltra terminum quemlibet assignatum, potest & in praemio & in poena, in delectatione & afflictione, in laetitia & in tristitia consequenter, cùm Deus vnicuique se∣cundum opera sua reddet. Adhuc autem creatura rationalis quaecunque est capacitatis sim∣pliciter infinitae, & capax gratiae quantaecunque. Ex quo namque haec creatura est gratiae tantae capax, est & cuiuscunque maioris; cùm maior quaecunque sit subtilior, perfectior & conuenientior in natura, nec maior gratia locum aut situm maiorem requirat, cur etiam non posset Deus omnipotens gratiam maximam quam creauit in aliqua creatura rationali permagna, in aliqua minori creasse, & in asino, vel in ligno? si insuper anima ista parua non sit capax gratiae huius magnae, Deus omnipotens totius Autor naturae potest eam augere vt fiat capax illius: Quodlibet enim finitum potest Deus omnipotens quantumlibet augmen∣tare, [unspec C] & si anima quaelibet sit capax gratiae quantaecunque, est & consequenter gloriae quantae∣cunque, quare & delectationis quantaelibet in praesenti. Amplius autem quaelibet anima rationalis & quilibet homo videtur habere in vita praesenti bonitatem quodammodò infini∣tam intensiuè, & etiam extensiuè, videlicet numerosè; innocentiam scilicet, libertatem & immunitatem à peccato quantolibet intensiuè, & peccatis quantislibet & quotlibet nume∣rosè, etiam infinitis, quorum nullum commisit, & quorum quodlibet, aut quae omnia po∣tuit commisisse, aut posset committere in futuro, praesertim si status vitae praesentis quan∣tumlibet prolongetur, etiam in aeternum. Est ergo anima rationalis quaecunque capax bo∣nitatis vel innocentiae infinitae simpliciter; quare & delectationis & gloriae simili ratione. Anima namque rationalis sincera quae immaculato calle transit ad coelum, debet rationabi∣liter delectari, super vna innocentia sua, puritate, & libertate huiusmodi inuiolata finali∣ter custo dita, & super duabus magis, & hoc in duplo: cur enim amplius de hac quàm de il∣la, [unspec D] maximè si ponantur aequales? Imò plus quàm in duplo, si secunda sit maior quàm prima, & correspondenter de tribus & de quatuor, ac deinceps, quare & de infinitis sim∣pliciter infinitè. Imò & quaecunque talis innocentia, libertas, & immunitas à peccato quo∣cunque videtur bonitatis & eligibilitatis simpliciter infinitae. Est enim eligibilitatis maio∣ris quantiscunque bonis alijs naturae, fortunae, gratiae, seu gloriae positiuis, vel etiam pri∣uatiuis, cuiusmodi sunt priuationes malorum, etiam infinitis & infinities infinitis, quo∣rum non electio repulsio, seu contemptus non includit peccatum, sicut ex tricesima parte Corollarij primi claret, quapropter, & delectationis correspondenter; proportionaliter∣que maioris: Quid enim magis delectat quemcunque nisi illud quod magis desiderat, & affectat? Vnde Philosophus 1. Ethic. 13. Vnicuique est delectabile ad quod dicitur a∣micus talium, vt puta equus quidem amanti equum, spectaculum autem amanti specta∣culum: eodem autem modo & iusta amanti iustum, & ideo quae secundum virtutem a∣manti [unspec E] virtutem, quod & descriptio deliaca contestatur, definiens delectabilissimum quo quis optat frui. Quare & Sapiens; Desiderium si compleatur, delectat animam, Parab. decimo tertio: Propterea quicquid est finitae capacitatis potest satiari plenariè aliquo bo∣no finito; sed anima rationalis non sic potest: Quocunque namque bono habito, aut quotcunque & quantiscunque bonis habitis citra Deum simpliciter infinitum nequaquam finaliter quietatur, sed semper maius bonum & maius, & Deum maximum bonum possi∣bile spretis alijs concupiscit; imò & si Deus esset bonitatis finitae tantummodo non satiare∣tur illo plenariè, sed appeteret meliorem. Adhuc autem & omnis beatus in patria habe∣bit claram scientiam omnium & distinctam; Alioquin posset falli, quod beatitudini per∣fectae repugnare videtur, quod & potest multis Catholicis testimonijs confirmari. Ha∣bebit

ergo omnis beatus in patria scientiam infinitam, quare & nunc omnis viator beatifi∣candus, [unspec A] & vniuersaliter omnis homo est capax scientiae infinitae, & capacitatis simpliciter in∣finitae.* 1.66 Amplius autem specialiter Anima Christi est finitae entitatis sicut apparet ex 40. parte Corollarij primi, & 39. primi, & ipsa est & fuit capacitatis infinitae simpliciter, scientiae, gra∣tiae, & gloriae: quare & quaelibet alia. Ipsa enim habet, & semper habuit claram scientiam omnium:* 1.67 Dicit enim Lucas quod ipse puer sapientia plenus erat. Luc. 2. & Iohan. 3. non ad mensuram dat Deus spiritum, & cui alij nisi Christo? quod & Doctores glossantes tes∣tantur: quod & Anselmus, 2. Cur Deus homo 13. per rationes, & Petrus 3. Sentent. distinct. 13. & 14. per Autoritates ostendunt. Ha•• uit ergo Christus, & habet secundum animam sa∣pientiam, & scientiam infinitam, quare & gratiam & gloriam consequenter. Alioquin vide∣retur quod Deus posset eum plenius praemiare & beatificare perfectius, & per amplius quàm sit modo.* 1.68 Dicitque Petrus 3. Sentent. distinct. 13. Christum, secundum Iohannem, tantum à conceptione accepisse sapientiae & gratiae plenitudinem, vt Deus ci plenius conferre non [unspec B] potuerit.* 1.69 Ad haec autem sub correctione maiorum, potest non improbabiliter responderi, di∣stinctionibus aliquibus praelibatis. Beatitudo quidem & gloria potest sumi pro beatitudine & gloria increata,* 1.70 atque creata. Prima est Deus, quaipsemet, & beati beatificantur & glorifi∣cantur licet dispariter, ipsomet testante, Ego protector tuus sum & merces tua magna ni∣mis,* 1.71 Gen. 15. Quare & Ecclesia tota rogat, Tu esto nostrum gaudium, qui es futurus prae∣mium, quod & suadent praemissa in Corollario primi, primi. Beatitudo, & gloria creata est aliquod bonum creatum simplex vel congregatum ex multis, à prima beatitudine & gloria deriuatum,* 1.72 videlicet a Deo creatum. Gratia etiam seu charitas potest sumi similiter bino modo, pro increata scilicet & creata, sicut 42. primi plenius declaratur. Proficere quoque in merito habet duplicem intellectum; vnum, quantum ad vim virtutemvè meriti, ita videli∣cet quod proficiens siat melior intensiue; alterum quantum ad numerum meritorum. Et haec est distinctio Petri 3. Sentent. distinct. 18. de merito capitis nostri Christi. Loquendo igitur [unspec C] de beatitudine, gloria, seu gratia increata; est creatura rationalis capax quodammodò beati∣tudinis, gloriae, & gratiae infinitae, Dei videlicet, qui est beatitudo, gloria, & gratia infinita, modo tamen finito, & dispari in diuersis, nec sic procedit obiectio contra dicta. Loquendo autem de beatitudine, gloria, gratiauè creata, dicendum videtur iuxta praemissa; quod con∣siderata mensura & gradu entitatis cuiuscunque substantiae rationalis creatae, est aliqua species gloriae, & gratiae, naturalissimè, conuenientissimè, & proportionalissimè correspondens, & illius speciei aliquis certus gradus, & cur, sicut supra. Ad illud autem quod obijcitur de viatore, quod potest proficere in merito, & in gratia vltra quemlibet terminum assignatum, quantum ad profectum in gratia; praemissa respondent. Et similiter quantum ad capacita∣tem gratiae de qua fiebat postetius argumentum. Sicut enim visus exterior est capax alicuius lucis, & specici luminis aut coloris & maioris ac maioris quantilibet sinc fine, sicut aer & aqua, non tamen ad melius videndum, & melius infinitè; sed cuilibet oculo est aliquis [unspec D] gradus conuenientissimus, & proportionalissimus quo optimè potest vti ad actum videndi, & de gustu similiter respectu saporum & saporabilium specierum, Sic & aspectus & affectus interior videtur aliquo modo capax alicuius luminis gloriae & gratiae secundum essentiam ip∣sam rei, & maioris ac maioris quantumlibet, sicuti forsitan Asinus siue lignum, sicuti superius est argutum; non tamen ad maiorem & meliorem vsum, & maiorem & meliorem vlterius infinitè. Sed cuicunque creaturae rationali est aliquis gradus luminis, gloriae seu gratiae con∣uenientissimus, proportionalissimus & aptissimus, ad videndum gustan dumque Deum, De∣um videlicet gratuitò diligendum, & beatificè perfruendum: Ad hos enim effectus indiget anima rationalis lumine gloriae,* 1.73 & dono gratiae, teste Papa Clemente, Extra de haereticis vbi prius, & 39. primi. Tali ergo gradu gratiae habito in praesenti à viatore quocunque, non po∣test vlterius proficere in gratia, ita videlicet quod gratia eius vlterius augeatur, quanquam in statu vitae praesentis quantumlibet conseruetur, & talis videtur gradus gratiae, quem viator [unspec E] adultus in gratia constitutus, optime se exercens toto tempore vitae suae, per totam videlicet suam periodum naturalem in termino illuis haberet, animauè illius per totumuè tempus me∣rito deputatum, quod secundum Petrum 2. Sent. dist. 5. & 11. est in Angelis vs{que} ad diem iu∣dicij. Quamobrem & forsitā videretur, quod de animabus humanis haberet idem dicere con∣sequenter,* 1.74 vel aliquis gradus notus Deo. Sed obijcitur contra ista; Viator habens gradum huiusmodi gratiae est optimè dispositus ad merēdum, & si vita sua conseruetur vlterius, potest vlterius multipliciter benefacere & mereri, quare & acquirete gratiam pleniorem. Alioquin opportunitate benefaciendi concessa, tantum sibi valeret quiescere, quantum optimè operari. Talis quoque potest peccare, & deficere cadereque à gratia sua magna, quare & proficere in

[unspec A] merito, & in gratia consequenter. Aliàs etiam rediret haeresis Begardorum praetacta.* 1.75 Pro his soluedis non irrationabiliter dici potest, quod gradus huiusmodi gratiae non habetur in vita praesenti secundum cursum communem, sed in termino huius vitae, vel in foelicitate futura, & si ponas quod Deus talem hominem miraculosè conseruet, potest vlteriùs responderi quod Deus de cuius gratia est quod aliquid boni meremur ab eo, in illo gradu praestituit terminum meritorum, ita quòd opera huiusmodi hominis non sint ex tunc meritoria, sed potiùs praemia∣toria & glorificatoria operanti, & alijs fructuosa, sicut est de pijs operibus beatorum perfectè (cujusmodi sunt vt creditur à quibusdam, Christus, Maria, Iohannes, & Angeli confirmati) quae miseris ex hibentur. Vel aliter dici potest, quod talis potest proficere in merito quantum [Responsio. 2] ad numerum meritorum, & ad merendum forsitan aliis multa bona, sed non secundum vim meriti aut virtutem, nec etiam sibi ipsi vt gratia sua aut gloria augeatur: Habet enim actuali∣ter in praesenti tantam plenitudinem ‖ 1.76 gratiae, debetur{que} sibi etiam in praesenti tanta plenitudo gloriae pro futuro, quantae est capax modo praedicto, quanta scilicet optimè & delectabilissi∣mè [unspec B] potest vti. Et si forsitan replices,* 1.77 quod si talis fuisset sanctificatus in vtero ad gradum gra∣tiae praetaxatum, nunquam in tota vita sua potuit quippiam meruisse; dicendum quod potuit, & non potuit modis dictis. Nec aliquis seruulus reputet istud graue: sic enim fuit de Domino nostro Christo, dicente Gregorio primo super Ezechielem, homil. 6^a.* 1.78 Redemptor noster qui ex conceptione & natiuitate perfectus Deus & homo existit, iuxta virtutes animae, quo potu∣isset proficere omninò non habuit, in membris autem suis, quae nos sumus quotidiè proficit. Quod & Petrus 3. Sent. dist. 18. planissimè contestatur:* 1.79 Neque etiam sancti Angeli confir∣mati per officia nobis exhibita aliquid nunc merentur, sicut multis videtur, quod de Enoch & Elia nonnullis apparet. Et constat certissimè quod post diem iudicij, & adeptionem beatitudi∣nis consummatae, neque Angeli, neque homines diligendo Deum, & inuicem Deum laudan∣do, & ipsi in omnibus seruiendo aliquid merebuntur. Alioquin beatitudo creaturae rationalis nunquam foret perfecta, nun quam finaliter consummata. Adhuc autem aliquis subtilis for∣tasse [Responsio. 3] [unspec C] subtilius & si non veriùs respondebit, quòd aliquem fieri meliorem dupliciter potest in∣telligi, vno modo per bonitatem absolutam, & realiter positiuam, cuiusmodi est bonitas gra∣tiae & virtutis, aliter autem quodammodo relatiuè: Videtur enim quod homo habens gratiam & virtutes morales non in summo, benè operando fieret melior, & si Deus secundum possi∣bile absolutum non daret ei augmentum gratiae, nec virtutis, melior, inquam, relatiuè per re∣lationem videlicet ad opera bona quae fecit & dicet forsitan consequenter, quòd homo ha∣bens gradum gratiae praetaxatum bene operando fit melior secundo modo non primo. Sed quomodo fit quis melior nisi in aliquo bono crescat, acquirat, & habeat maius bonum, quod per positionem hic non facit, dicitque Augustinus Enchirid. 127. Charitas quanto in quocun∣que maior est, tanto melior est in quo est. Secundum istam quoque sententiam Christus pro∣fecit in bonitate & melior continuè, meliorque fiebat, nec adhuc desiuit fieri melior opem mi∣seris [unspec D] impendendo. Quinimo & Deus ipse fieret continuè melior, benè continuè operando. I∣sta quoque responsio non multum difficultatem nostram concernit. Licet enim talis bonitas possit augeri in homine quantumcunque, non tamen gratia nec virtus, habitus nec actus, de∣lectatio nec gloria augeretur vltra terminum limitatum. Quod autem fuit obiectum, si ha∣bens huiusmodi gradum gratiae benè operando nequaquam augmentum gratiae mereretur, tantum valeret sibi quiescere, quantum optimè operari nusquam procedit, nec tenet sicut praecedentia manifestant. In casu etiam nisi talis benè operaretur proximo succurrendo, vel legem Dei tuendo, iustè amitteret gratiam suam totam: valeret igitur sibi operatio sua bona, ad gratiam habitam conseruandam. Nec mouet quod argutum fuit consequenter; Talis po∣test peccare & cadere à gratia, ergo & proficere in merito & in gratia, nisi fortassis intelliga∣tur de profectu in merito quantum ad numerum meritorum & in gratia, quantum ad grata o∣pera facienda, & gratiam conseruandam. Nec redit haeresis Begardorum praemissa. Volue∣runt [unspec E] enim astruere, quod homo in vita praesenti, supposita aetate communi, & conuersatione religionis communi sine alio sanctitatis priuilegio excellenti, posset tantum ac talem gradum perfectionis acquirere, & habere, quod omninò impeccabilis redderetur, & amplius in gratia proficere non valeret, & quod ita posset longo tempore conuersari,: quare & consequenter dixerunt sicut Decretalis recitat vbi prius, quod ieiunare non oportet hominem, vel orare posiquam gradum perfectionis huiusmodi fuerit assecutus, quia tunc sensualitas est ita perfe∣cte spiritui & rationi subiecta, quod homo potest liberè corpori concedere quicquid placet; quod etiam illi qui sunt in praedicto gradu perfectionis, & spiritu libertatis non sunt humanae subiecti obedientiae, nec ad aliqua praecepta Ecclesiae obligantur, quia vt asserunt, vbi spi∣ritus Domini, ibi libertas, quod insuper homo ita potest finalem beatitudinem secundum

omnem gradum perfectionis in praesenti aslequi, sicut eam in vita obtinebit beata. Sed [unspec A] haec constat esse delitamenta inania & mendosa, nec ex praecedentibus consequuntur. Sed adhuc fortassis mussitans cogitabit, quod etsi ista sint vera de merito, gratia & gloria, non tamen de peccato, malitia, atque poena. In his ‖ 1.80 enim non potest terminus aliquis possibilis homini assignari, vltra quem si viuat quantumlibet non posset peccare vlterius, & vlterius sine fine,* 1.81 faciendo videlicet scienter & liberè quae sunt mala: quare & potest semper fieri ma∣gis malus & magis & amplius puniendus. Circa istud potest esse duplex opinio responsiua; Vna, quod est aliquis gradus maximus peccati, malitiae & poenae cuicunque creaturae ratio∣nali possibilis, quo adepto non potest in illis vltra proficere intensiuè, & iste videtur gradus quem daemones post iudicium finale habebunt, & homines reprobati; alioquin ciuitas Ba∣bylonis atque diaboli nequaquam tunc acciperet finem suum, sed adhuc esset in via, ciuitate Dei finaliter consummata; cùm tamen consonum videatur, & consonum dictis Patrum, quod Deus simul perficiat totum mundum, dicitque Augustinus Enchir. 121. post resurre∣ctionem [unspec B] vere facto vniuerso impletoque iudicio, suos sines habebunt ciuitates duae, vna Christi, altera diaboli; vna bonorum, altera malorum, vtraque tum Angelorum & homi∣num, istis voluntas, illis facultas non poterit vlla esse peccandi. Sed ista opinio non satis plene respondet: Si enim quaelibet creatura rationalis sit capax certi gradus peccati, & ma∣litiae & non vltra, & damnati vsque ad gradum illum inclusiuè proficient vt supponit, ali∣qui damnati diu peccabunt post iudicium consummatum, illi videlicet qui cum patuo pecca∣to mortali modico tempore ante iudicium morientur, nec attingent ante iudicium gradum illum. Adhuc autem ponatur per omnipotentiam Dei magnam, quod aliquis homo tam diu viuat in vita praesenti semper peccando, donec attingat & habeat gradum illum peccati atque malitiae, & adhuc si vita sua & vites prolongentur vlterius, potest peccare vlterius, [vlteriusque peccare] Potest enim furari, occidere, & maechari scienter, sciendo videlicet quod est contra Deum & contra Dei mandatum. Dicetur fortassis quod talis, habito tali gra∣du, non potest operari vlterius liberè, sed necessariò & coactè. Amittit enim tunc plenè v∣sum [unspec C] liberi arbitrij, & subijcitur necessariò seruituti peccati, diaboli, & cuiuslibet tentamenti, quare nec peccare propriè reputandus. Sed istud non est necessarium absolutè: Posset enim Deus omnipotens seruare in eo plenam arbitrij libertatem, restituereuè ablatam sine praeser∣uatione à peccato, aut dimissione peccati, quod si fiat potest peccare vlterius sicut ante. Ali∣ter forsitan dicitur quod quaecunque creatura rationalis est finitae capacitatis & certae; qua∣propter habito maximo gradu peccati & malitiae cuius est capax, non potest peccare vlterius; sed istud non videtur propter rationem praemissam. Malitia etiam non est res aliqua positiua teste 26. primi, sicut gratia & virtutes, sed solummodo priuatiua, & hoc nequaquam chari∣tatis aut gratiae, immediatè essentialiter proprieque loquendo, sed libertatis à peccato, & à peccatis omnibus possibilibus non commissis, puritatis, immunitatis, & innocentiae natu∣ralis, & haec videtur tanta naturaliter in quocunque, quanta peccata posset committere nec [unspec D] commisit. Opinio autem secunda existimat quod homo potest in infinitum peccare vltra quemcunque terminum possibilem assignari, & quod mali post finale indicium sic pecca∣bunt, & similiter de puniri videlicet poena sensus. Sed secunda particula opinionis istius * 1.82 de∣struitur per praemissa. Si insuper masi post finale iudicium peccabunt vlterius, qua ratione & boni nō similiter merebuntur, contra praemissa? Tertia quo{que} eius particula refellitur per pri∣ora. Omnis nam{que} potētia perceptiua creata, materialis, aut immaterialis, sicut est entitatis de∣terminatae, finitae, & certae, ita videtur capacitatis, actiuitatis, & perceptiuitatis determinatae, finitae, & cer••e; Non ergo potest aliqua creatura rationalis aliquod perceptibile, seu sensibi∣le puta ignem bene sen••e siue percipere, & aliquem in duplo meliùs, & aliquē in quadruplo, & sic vlterius sine sine; ita videlicet quod sensatio sua, siue perceptio, actus videlicet senti∣endi seu percipiendi fiat in duplo intensior, melior & perfectior, & in quadruplo & deinceps; & nisi he multiplicetur sen satio suo, non sic multiplicabitur sua poena, videlicet poena sensus: Res enim animata, quidquid patiatur, eo quod non sentit, non punitur; homo etiam si pone∣retur in igne, & eum non senti••et, non esset ei poena, sicut fuit de tribus pueris in camino. Et si duo disparis complexionis ponetentur in igne aequali, & omnia dimitterentur suis natu∣ris, non aequaliter punirentur, sed tenerior & passibilior amplius puniretur non propter po∣tentiam extrinsecam ampliorem, sed propter sensationem intrinsecam poenalem maiorem. Si quis insuper sub certo gradu finito & paruulo cruciaretur ab igne, quantumcunque ignis multiplicaretur, si eius sensatio nullatenus augeretur, non ampliùs puniretur. In ipsa namque sensatione seu perceptione est tota afflictio, tota poena, videlicet poena sensus; quod & ex hoc euidenter apparet, quod si per potentiam Dei magnam ignis quantussibet

[unspec A] cuipium apponatur, sine sensatione non cruciatur in aliquo nec punitur; si autem sola sensatio poenalis intrinseca conseruetur igne remoto, punitur aequaliter sicut priùs. Ad∣huc autem simili ratione qua quis est capax poenae & tristitiae infinitae, aut infinitae poenae, tristitiae que est capax, est & delectationis creatae, gratiae, gloriae, & beatitudinis infinitae con∣tra priora: Igitur sub correctione maiorum videtur consequenter dicendum,* 1.83 quod sicut curlibet creaturae rationali est aliqua delectatio maxima creata possibilis, sic & aliqua tristitia maxima, & aliqua maxima poena sensus, & haec videtur consistere in maxima sensatione rei maximè contrariae & poenalis. Videtur tamen propter praemissa contra opinionem prio∣rem, quòd homo vltra quemcunque terminum possibilem assignari, in infinitum potest pec∣care. Sed obijcies forsitan supponendo quod quis peccauerit,* 1.84 donec meruerit maximum gra∣dum sibi possibilem poenae sensus, & quod adhuc peccet vlterius: aut ergo punietur poena [unspec B] sensus, & destruitur responsio nunc praemissa, aut non sic punietur vlterius, & remanebit pec∣catum aliquod impunitum contra 31^am partem Corollarij primi, primi; & contra 39^um primi. Item tunc damnati odiendo & contemnendo Deum, & mala similia faciendo, semper pecca∣rent, contra priora. Hic non improbababiliter dici potest, quod omnis damnatus punietur illa poena quam habebit pro peccatis suis omnibus non dimissis, & in casu praetacto, vbi duo peccantes inaequaliter, vnus videlicet donec meruerit maximum gradum illum praecise, & a∣lius capacitatis aequalis plus peccans puniretur aequaliter poena sensus, quia maior peccator non potest sic magis puniri, non tamen simpliciter aequaliter punirentur, sed magis peccans, magis etiam puniretur: Pro quo sciendum quòd duplex est poena peccati, vna accidentalis, vt puta verbera, vincula, carceres, ignes, amissiones bonorum & damna & caetera talia quae pos∣sunt adesse & non adesse peccanti: Et de tali poena loquendo, saepè videtur contingere quòd peccantes aequaliter, inaequaliter puniuntur; sicut videtur de duobus homicidis aequalibus, quorum vnus impoenitens occiditur in praesenti, & alter impoenitens naturali morte decedit; [unspec C] quorum insuper primus si habuit maxima bona talia, diuitias, & terras, omnia confiscantur; omnia illa perdit pro se & haeredibus sius semper; Alter verò & si habeat tanta bona, si non fuerit conuictus legitimè, & damnatus, nequaquam: vel si nulla habeat, etiam damnatus le∣gitimè nulla perdit. Similiter quoque videtur de habente maximam charitatem, cui & secun∣dum praesentem iustitiam debetur maxima beatitudo in coelo, peccante mortaliter aequaliter cum habente charitatem minorem aut nullam. Alia est poena essentialis, essentialiter annexa peccato, & inseparabiliter concomitans ipsum, semper videlicet esse malum, seruitus peccati, amissio libertatis prioris, ‖ 1.85 puritatis, immunitatis & innocentiae praecedentis, sicut ex 31^a parte Corollarij primi, primi, magis apparet: & haec poena incomparabiliter excedit omnem aliam poenam sensus aut damni non importantem peccatum, sicut & patet ex eadem 31^a parte; & ista ••na, qui plus peccat, necessariò plus punitur. Et si obijcias illud Apoc. 18. Quantum se glorificauit, & in delicijs fuit, tantum dato illi tormentum [& luctum;] Dicendum quod ve∣••um [unspec D] est ad literam, imò magis: pro glorificatione namque, & deliciarum affluentia temporali habebit tormentum & luctum aeternum, & si per tantum & quantum intelligas proportionali∣ter intensiuè, verum est caeteris paribus, & si sit capax, sicut & illud legis talionis, Reddet o∣culum pro oculo & caetera talia, oportet intelligi & exponi. Si namque caecus oculum viden∣tis erueret, quomodo oculum suum pro oculo illi reddet? Aliter potest dici quod illud Apoc. est verum de facto, sicut & multa similia in Scriptura; quia de facto, & secundum legem com∣munem, sicut verisimiliter creditur, nullus merebitur poenam sensus maiorem quàm sit capax, imò nec tantam: Ne{que} ex dicto priori de possibili consequitur de inesse, quod damnati sem∣pet peccabunt, loquendo propriè de peccato quod (secundum August. 3. de libero abitr. 30.) libera voluntate & à sciente committitur: Videtur enim quod damnati post finale iudicium amittent libertatem arbitrij quantum ad liberum vsum suum; Tunc enim veritate testante in tenebras exteriores mittentur. Et nonne eadem veritate docente lumen corporis est ‖ 1.86 oculus, [unspec E] oculus interior spiritalis; Fienti igitur tunc vt videtur insani, caeci, amentes & penitus furiosi. Tunc enim secundum vocem Propheticam oculus talis turbabitur à furore,‖ 1.87 & hoc forsitan tunc continget, vel quia Deus in poenam abusus libertatis arbitrij, vel ex alia forsan causa au∣feret eam ab eis, vel quia propter vehementiam nimiam tormentorum, amittent omne exer∣citium liberum rationis. Vnde August. Psal. 6^um exponens; Sunt, inquit, tenebrae exteriores, quae magis ad diem iudicij pertinere intelliguntur, vt penitus extra Deū sit, quisquis dum tem∣pus esset, corrigi noluit; penitus autem esse extra Deum quid est, nisi esse in summa caecitate? Ad illud autē quod arguebatur superiùs quod Deus potest capacitatē animae rationalis quan∣tumlibet augmentare; dicendū videtur, quòd si capacitatē animae rationalis augmentet, aug∣mentat & proportionaliter potentiā resistendi tentationibus, ne succumbat. Veruntamen, ex

quo capacitas animae non est sibi ‖ 1.88 accidentalis, sed essentialis, videtur quod nullius animae capa∣citas [unspec A] posset augeri, nisi essentia animae essentialier augeretur; quod fieri nusquam potest eadem anima numero permanente. Potest tamen Deus omnipotens quacun{que} anima assignata facere aliam animam capacitatis maioris quantumlibet, aliam{que} maioris. Quod verò fuit argutum, quemlibet hominem in praesenti habere bonitatē simpliciter infinitam non est verum: Nulla enim est nec esse potest bonitas infinita simpliciter nisi Deus; sicut docet Coroll. primi, primi. Et si esset verum, vtcun{que} non obstat: Bonitas enim talis non est actiua, nec motiua voluntatis, sicut obiectum delectabile cam mouet, quare nec coactiua aut necessitatiua ipsius. Probatio quo{que} vlterius non procedit; quoniam etsi homo haberet bonitatem innocentialem huiusmo∣di infinitam, non delectaretur de illa simpliciter & propriè infinitè; sicut nec de infinita multi∣tudine suarum partium, aut punctorum vel instantium temporis, quo benè, meritoriè & iu∣cundè vixit, seu viuet, aut thesauro infinito intensiuè, extensiuè, & numerosè verè vel secun∣dum firmam opinionem ipsius habito aut habendo, ne{que} simul delectatur de qualibet infini∣tarum [unspec B] bonitatum innocentialium si ponantur delectatione singulari, propria, & distincta, sed de aliquibus forsitan successiuè, aut simul de omnibus vna delectatione communi, sicut & in exemplis alijs praelibatis. Illud autem quod arguitur consequenter, quod bonum libertatis & innocentiae à peccato est melius & eligibilibus bonis alijs quibuscunque etiam infinitis, quo∣rum non habitio non importat peccatum, quare & delectationis maioris & simpliciter infini∣tae, fallit, deficit, non procedit nisi fortassis ad aliquem extraneum intellectum; videlicet quòd firmius, constantius, amantius, & praeligentius delectatur de bono praedicto, quam de quantis∣cunque alijs supradictis, & hoc est infinitè quodammodò extensiuè, aut etiam numerosè, ad bona videlicet alia innumerabilia comparando; non tamen infinitè simpliciter intensiuè. Tunc enim tantū gauderet de vno minimo tali bono, sicut de bono maiori, & bonis alijs simi∣libus, & melioribus vniuersis, etiā ipso Deo: Omnes quo{que} beati, etiam paruuli aequaliter tunc gauderent, & viatores & cōprehensores similiter, quilibet enim horū gauderet infinitè simpli∣citer [unspec C] intensiuè.* 1.89 Sed forsitan replicabis dicendo, Si talis homo non gaudet de tali bono inno∣cētiae infinitè simpliciter intensiuè, gaudet sub aliquo gradu finito, & capiatur aliquod bonum, quo posset sine peccato carere, quod vocetur bonum indifferens, de quo habito gaudeat; vel ergò gaudet aequaliter de his bonis, vel de altero horum magis: Non aequaliter, quia bonum innocentiae est infinite eligibilius, & amabilius alio, nec minus de bono innocentiae propter idem; minus ergo gaudet de illo bono indifferenti accepto, & hoc non infinite, sed tantum fi∣nite. Potest ergò illud bonum indifferens tantum augeri, quod aequaliter imò & plus gaudeat de illo, quam de alio, contra praemissa. Rursum sit A gradus delectationis finitus, quo hic gau∣det de bono innocentiae supradicto, & B gradus multum intensior delectationis beatificae cu∣ius est capax, qua tamen potest carere sine peccato. Hic igitur magis desiderat, eligit, atque amat illud innocentiae suae bonum, quam delectationem illam B quantumcun{que} maiorem; quare & secundum praemissa magis gaudet de illo, contra hypothesin vt videtur, cum de [unspec D] maioti gaudio videatur magis gaudendum. Pro istis soluendis, sciendum quod hominem magis gaudere de isto bono quàm de illo dupliciter potest intelligi, sicut superius tange∣batur; Vno modo firmius, amantius, praeeligentius, extensius seu numerosius ad bo∣num videlicet aliud, bonauè alia comperando, & sic homo magis infinitè quodammo∣dò delectatur de innocentiae suae bono, quam de bono indifferenti, aut bonis indifferen∣tibus quantiscunque, sub gradu tamen delectationis finito intrinsecè intensiuè, & forsitan mul∣tum remisso. Sic parentes magis gaudent in filio vnico, quàm de Asinis infinitis; sic virtuosus magis gaudet in bono virtutis quàm in bonis fortunae quantumlibet cumulatis: & sic vniuersaliter de bono maiori cuilibet caeteris paribus amplius est gaudendum. Alio modo recentius, feruentius & intensius, & sic plerunque aliquis magis gaudet de bono minori, quàm de maiori, puta de vna auicula, de vno ludicro paruulo, de strenuitate vni∣us Leporarij aut Falconis, quam de maiori, puta de vna villa, comitatu, aut regno; sic quis∣piam [unspec E] magis gaudet de vna re perdita & inuenta, quàm de pluribus & melioribus conseruatis; sic dux exercitus magis gaudet de ‖ 1.90 vno milite probo à periculo incolumi redeunte, quàm de mille alijs, aut exercitu toto residuo tutè morantibus infra castra. Per haec, vt puto, patet quae∣dam responsio ad obiecta. Ad illud autem quod superius erat obiectum; quod quicquid est capacitatis finitae potest satiari plenariè aliquo bono finito; dicendum videtur, quod hoc est verum de anima rationali, & de bono finito creato, non tamen quatenus est bonum creatum finitum solummodo, & ibi finaliter persistendo, sed quatenus ipsam copulat, & coniungit fi∣naliter cum bono increato, aeterno, simpliciter infinito, ipsam plenatiè satiante, & tale bonum finitum creatum videtur aliqua dispositio Deiformis, aliqua lux sincera purgans & eleuans

[unspec A] animam ad lucem inaccessibilem tam distantem perspicuè contemplandum, ipsamque ani∣mam connectens & copulans cum hac luce, ad ipsam beatificè perfruendum; & haec dispo∣sitio, seu lux à quibusdam Doctoribus, & à Papa Clemente de haereticis vbi prius, lu∣men gloriae nuncupatur, sicut apparet ex 39. primi. Aliter posset dici quod quanquam anima sit capacitatis finitae, non potest tamen satiari plenariè nisi bono infinito, quod tamen bo∣num non capit simpliciter infinitè, nec omninò ita plenè sicut illud bonum scipsum, sed mo∣do quodam finito iuxta capacitatis suae mensuram, & anima excellentior in gradu essen∣tiae, seu naturae excellentius & plenius ipsum capit. Nulla tamen creatura ipsum potest ca∣pere infinitè simpliciter omniquaque, sicut ipsum seipsum, sicut diuinae personae mutuò se capiunt & fruuntur. Nec istud in anima, seu creatura rationali est singulariter admiran∣dum. Nulla enim creatura irrationalis exigua satiatur plenariè nisi per Deum simpliciter in∣finitum. Ipse enim est causa finalis omnium vltimata, sicut apparet ex Corollario pri∣mi, primi: quod & Philosophia saepè testatur. Omnia igitur naturaliter ipsum desiderant, [unspec B] quare nec quietantur finaliter sine ipso, absque hoc, quòd ipsum participent modis suis, se∣cundum mensuram & varietatem capacitatum suarum ipsis naturaliter inditatum.* 1.91 Quare & Philosophus, 2. de Anima, 34. Naturalissimum, inquit, omnibus viuentibus inest, quaecun{que} perfecta, & non orbata, aut generationem spontaneam habent, facere alterum, quale ipsum, animal quidem animal, planta autem plantam, quatenus ipso semper & diuino, & immortali participent secundum quod possunt. Omnia enim illud appetunt, & illius causa agunt omnia quaecun que agunt secundum naturam. Qui & 3. Phys. 30. recitans & approbans sententias omnium antiquorum Philosophorum naturalium de infinito, videlicet quòd est principium,* 1.92 non ex principio, & ingeneratum, & incorruptibile quod continet omnia & gubernat, & quod hoc infinitum est, diuinum, seu Deus, sic ait; Rationabiliter autem & principium ‖ 1.93 ipsum po∣nunt omnes: nec enim frustra possibile est ipsum esse, neque aliam inesse ipsi potentiam, nisi sicut principium. Omnia enim principium sunt, vel ex principio, infiniti autem non est princi∣pium: [unspec C] esset enim vtique ipsius finis; amplius autem, & ingeneratum & incorruptibile, ‖ 1.94 si est quoddam principium; quod enim fit, necesse est accipere finem, & finaliter omnis est corrup∣tionis. Quare sicut dicimus, non huius principium; sed hoc aliorum videtur esse, & continere omnia, & omnia gubernare, sicut affirmant, quicunque non faciunt extra infinitum aliquam causam; vt intellectum aut concordiam; & hoc esse diuinum. Immortale enim & incorrupti∣bile est, sicut affirmant Anaximandros, & plurimi Philosophorum, & vbi translatio ista noua & antiqua similiter ita dicit, (& hoc esse diuinum; immortale enim & incorruptibile est) trans∣latio, quam Auerroes habet, sic dicit; Et quod hoc est Deus; est enim immortalis & incor∣ruptibilis. Et notandum quod dicit, sicut affimant quicunque non faciunt extra infinitum ali∣quam causam, supple agentem; & isti sunt, vt dicit Auerroes, omnes Antiqui praeter Anaxa∣goram, qui posuit causam agentem intelligentiam, & Empedoclem, qui posuit litem & amici∣tiam, [unspec D] & Democritum. Nec debet mouere, quod Auerroes ibi sic dicit; Sed vt mihi videtur, non ponit infinitum. Verum est enim quod Aristoteles non ponit infinitam quantitatiuè, sed Deum infinitum qualitatiuè & virtualiter, sicut series textus pandit, & probat ratio Antiquo∣rum. Haec enim videtur ratio Antiquorum; Nullum generatum aut corruptibile est primum principium; omne finitum est corruptibile, quia finalitas omnis est corruptionis, cuius ratio potest vlterius assignari, quia nihil finitae entitatis, potentiae, & virtutis est de se necesse esse, sed possibile esse secundū contradictionē Non enim repugnaret illud nō esse, sicut etiam 17. pars corollarij primi, & secundum primi ostendunt. Quare & semper indiget aliquo per se necesse esse, ad ipsum in esse continuè sustentandum, sicut idem secundum monstrauit. Quapropter & voluerunt dicere consequenter, quod primum terum principium est infinitum, infinitae scilicet entitatis, potentiae, & virtutis, & ideo necesse esse purè per seipsum, & propterea quod istud principium omnia alia possibilia secundum contradictionem continet, & gubernat: continet [unspec E] omnia in essendo, gubernat omnia in agendo, sicut secundum, tertium, & quartum primi do∣cebant. Quamobrem & benè dixerunt vlterius quòd istud principium est diuinum, seu Deus. Modus siquidem loquendi apud Graecos creberrimus est, vti hoc concreto, seu denominatiuo Diuinū, pro hoc abstracto, seu principali, Deus. Quare & vna translatio dicit Diuinum, & alia dicit Deus. Et ecce ratio Antiquorū, quare dixerunt quod istud principium est diuinum. Im∣mortale enim & incorruptibile est, scilicet Diuinum: quare & alia translatio habet ita & quod hoc est Deus: Est enim immortalis & incorruptibilis; quod oportet intelligere exclusiuè hoc modo; Quia solus Deus est de se & per se immortalis, & incorruptibilis, & necesse esse sim∣pliciter, sicut docet 17. pars Corol. 1. primi, & primum principium rerum est tale similiter, sicut superius dicebatur, primum principium rerum est Deus; & haec, vt arbitror, est vera expo∣sitio

huius loci, quem negligens Auerroes, & vt timeo neglectus à Deo, sic ait; Sermo eius [unspec A] in hoc manifestus est per se.* 1.95 Et si sermo eius in hoc sit manifestus per se, cur dicis simpliciter sine distinctione aut determinatione quacunque, sed vt mihi videtur non ponit infinitum; cum ipse Aristoteles approbet praemissam sententiam Antiquorum: Dicit enim, Rationali∣ter autem & principium ipsum ponunt omnes: & infra tam in noua translatione quàm anti∣qua sic ait; Quare sicut dicimus, non huius principium, sed hoc aliorum videtur; dicimus, in∣quit, non dicunt: Rationes quoque ipsorum approbare videtur, sicut & debent necessariò approbari, sicut praecedentia probauerunt: Si etiam conclusionem & rationes ipsorum nulla∣tenus approbasset, ex quo tam ex quisitè has recitat videtur quod secundum consuetudinem suam communem illas in aliquo reprobasset, sicut in eodem libro atque capitulo, & aliàs de alijs opinionbus & rationibus Antiquorum circa candem materiam saepè facit. Si etiam mi∣hi non credis, crede ipsi Aristoteli Deo tuo: Ipse namque primo de Caelo & mundo 100. dicit ita: Hoc nomen diuinè enuntiatum est ab antiquis, Finis enim continens id quod v∣niuscuiusque [unspec B] vitae tempus, cuius nihil est extra secundum naturam, aeternum vniuscuiusque vocatum est; secundum eandem autem rationem & totius caeli finis & omne tempus, & infi∣nitatem continens perfectio, aeternum est à semper esse sumens denominationem, immortalis & diuinus, vnde & alijs communicatum est, his quidem clariùs, his autem obscurius esse & viuere. Etenim quemadmodum in Eucyclijs philosophismatibus circa diuina multoties de∣claratum est rationibus quod diuinum intransmutabile necessarium esse primum & sum∣mum, quod sic habens testificatur dictis; neque enim aliud melius est quod mouebit. Illud enim vtique erit diuinius, neque habet prauum nihil, neque indigens corum, quae ipsius, bo∣norum,* 1.96 nullo est. Idem quoque 8. Phys. 78. & consequenter tradit expressè, quod omnis potentia in corpore est finita, & quod mouens caelum per tempus infinitum est potentia infi∣ta, quod tamen pessimè intelligis & exponis, contradicens planissimè Aristoteli tuo Autori, Alexandro, Platoni, Ioanni Grammatico, Auicennae, & etiam tibi ipsi, sicut commento. 79. [unspec C] patet.* 1.97 Quaeris enim si haec propositio, Omnis corporis protentia est finita, contineat corpus coeleste, dicis quod ista quaestio est valde difficilis & multum scrupulosa, & quod est fortior omnibus dubitationibus, quae possunt accidere hic: & respondendo dicis, quod ex vi ver∣borum Aristotelis apparet, quod potentia eius passiua, scilicet susceptiua motionis est finita. Sed hic proculdubio, nec capis vim verborum Aristotelis nec virtutem. Constat enim cla∣rissime Aristotelem ibi loqui de potentia actiua, & motiua, atque mouente corpus caeleste per tempus infinitum vt dicit, & hoc de prima & summa tali potentia; & probare ipsam non habere magnitudinem corporalem, nec esse in magnitudine corporali, cùm sit infinita, & omnis potentia in magnitudine sit finita: Aliter enim moueret & ageret in non tempore, in instanti: & quia omnis potentia in magnitudine finita similiter est finita, & magnitudo infi∣nita non est ponenda; haec est certissimè abbreuiata sententia huius ••oci; & cui dubium quin [unspec D] ibi loquitur de magnitudine corporeuè caelesti? Quis enim vel leuiter somniaret potentiam mouentem caelum esse in aliquo elemento, aut ex elementis composito, & non potius in ip∣somet caelo, in corpore ipso caelesti? hoc & enim aliqui, scilicet Zabij putauerunt, teipso su∣per 12. Met. 41. teste, alius autem nemo. Videtur igitur quod Aristoteles innititur hic vir∣tualiter illi communi conceptioni, & concordi sententiae Antiquorum, ex 3. Phys. 30. iam praemissae; quod scilicet finalitas omnis est corruptionis, & quod velit dicere, quod corpus caeleste, cùm sit finitae quantitatis & ent••tatis, est similiter finitae potentiae & virtutis, quare & quod non est de se & per se necesse esse, sed possibile esse secundum contradictionem: qua∣propter & quod indiget aliquo per se & de se necesse esse, ac ideo potentiae infinitae, ipsum in esse continuè sustinente atque mouente, sicut secundum, & quartum primi pleniùs docue∣runt. Ouare & bene dixerunt Antiqui, 3. Phys. 30. quod infinitum quod est rerum princi∣pium omnia continet, & gubernat: Haec igitur videtur sententia Aristotelis istis locis & plutibus alijs, sicut secundum primi pleniùs manifestat. Haec est sententia Alexandri, Plato∣nis, [unspec E] Ioannis Grammatici, & Auicennae teste teipso, illo commento 79. praedicto, imò & haec est sententia tua in de substantia orbis, & alibi, sicut secundum primi diffusius patefecit. Moues ibidem & aliam quaestionem, quomodo sequitur, si potentia infinita esset in corpore, quod moueret in instante,* 1.98 & non sequitur si fuerit extra corpus, & respondendo nihil res∣pondes: dicis tamen si potentiam infinitam posueris in corpore, sequitur quod motio eius sit non in tempore; si verò illam posueris non in corpore, tunc non dicetur finita nec infinita, eo quod non est in corpore: Non igitur sequetur quod sit mouens non in tempore, cum in his non possit intelligi vna potentia maior alia: Maius enim & minus solus est quantitatis. Sed quis tam rudis vt non palbabiliter videat, quomodo hic contradictoria implicentur, quàm

[unspec A] vanum sit totum hoc dictum, fictum, friuolum, & inane: Non sic igitur, non sic debet quaestio ista solui. Imò sic magis, si potentia infinita esset in aliquo corpore, sicut forma corporea & extensa, non esset potentia rationalis, sed irrationalis sicut liber de Anima manifestat; quare & non ageret ex electione, sed ex necessitate naturae, & secundum vltimum potentiae suae sem∣per, sicut 9. Met. 10. & alibi declaratur. Si verò ponatur à corpore separata, est potentia rati∣onalis agens & mouens ex arbitrij libertate sicut 9^um primi suasit. Adhuc autem & Aristoteles 12. Metaphys. 41. simili modo probat primam & sempiternam substantiam esse à magnitu∣dine sepatatam, cùm habeat potentiam infinitam, & nulla potentia in magnitudine habeat in∣finitam; quare & tu ipse ibidem moues eandem quaestionem, quam priùs, sed alio modo re∣spondes & contrario responsioni priori, dicendo, quod motus coelestis componitur ex duobus motoribus, quorum vnus est finitae motionis, & est anima existens in eo, & alter motionis in∣finitae, & est potentia quae non est in materia, vbi, etsi in multis delires; videris tamen conce∣dere, [unspec B] quod motor coelestis à materia separatus est potentiae infinitae nedum in duratione, quia secundum te sic est anima illa coeli quam fabricas, sed & in fortitudine & virtute. Haec pro sa∣lute veritatis, contra expositionem expulsoriam veritatis & peruersoriam tantorum Docto∣rum tam solennium testium veritatis, quod tamen fortassis 17. parte Corollarij primi, aut se∣cundo primi fuisset conuenientiùs pertractandum: sed quod ibi incuria praetermisit, curiosius hic supplendum. Ad illud autem quod obijciebatur superiùs de infinita scientia beatorum in patria; Respondendum videtur quod duplex est scientia Beatorum in proprio genere & in verbo; vna creata, & altera increata. Prima non videtur ponenda infinita simpliciter, propter praemissa in ostensione vltimae partis Corollarij primi, primi; & licet secunda ponatur infini∣ta in cis, non obuiat supradictis, neque videtur consequens vllo modo, quòd si Beatus nesciat omnia in proprio genere, perscientiamue creatam, ideo possit falli, propter certam claritatem scientiae, qua fruitur increatè. De scientia autem animae Christi cum reuerentia summa Chri∣sti, [unspec C] potest & similiter responderi; de gratia verò eius & gloria sicut supra, cùm sicut tangebatur superiùs, anima Christi videatur creatura entitatis finitae, quare & capacitatis, intellectiuitatis, amantiuitatis, & cuiuslibet virtutis finitae respectu cuiuslibet habitus & actus creati, siue crea∣bilis, modo superiùs praetaxato: Neque ex isto consequitur inconueniens Begardorum, quod posset aliquis Christo perfectior inueniri. Non enim est, nec esse deceret aliquod membrum Christi tantae capacitatis spiritualium munerum, quantae caput. Veruntamen hic sciendum quòd gratia Christi est duplex, vna dilectionis, alia vnionis: Gratia dilectionis est habitus cre∣atus animae eius infusus, qua diligit Deum & proximum, & haec videtur finita, sicut & alij eius habitus atque actus: Gratia vnionis potest dici illa gratia, qua diuinitas Verbi sic est vnita hu∣manitati Christi, vt Deus & homo vnus sit Christus in eiusdem suppositi vnitate, & haec quo∣dammodò est infinita. Infinitum namque munus diuinae gratiae gratis collatum est illi homi∣ni, vt sit & realiter & veraciter ipse Deus simpliciter infinitus; quae gratia nulli alij vnquam [unspec D] fuit concessa, nec est nec erit; & quantumcun{que} gratia dilectionis in alijs augeretur, nunquam attingerent istam gratiam vnionis. Et sic potest intelligi, quod Deus non ad mensuram spiri∣tum illi dedit. Ipse namque sic conceptus est de spiritu sancto, & natus in virgine, vt esset idem veraciter, essentialiter, & substantialiter filius Dei & virginis Deus, & homo; vel aliter intelli∣gendo per spiritum Spiritus Sancti dona; Deus dedit ei spiritum ad satietatem suae capacitatis omnimodam extensiuè, numerosè & etiam intensiuè: non ad aliquam mensuram minorem sicut dedit alijs membris Christi. Quare & de ipso antonomasticè & discretiuè videtur dix∣isse Propheta: Requiescet super cum spiritus Domini, spiritus sapientiae, & intellectus, spiritus consilij & fortitudinis, spiritus scientiae & pietatis, & replebit cum spiritus timoris Domini, Es. 11.2. Quapropter & Augustinus 1^a parte super Iohan. serm. 14. scribit ita, quid est hoc; Non enim ad mensuram dat Deus spiritum? inuenimus quia ad mensuram dat Deus spiritum; Audi Apostolum dicentem, secundum mensuram donationis Christi; hominibus ad mensu∣ram [unspec E] dat, vnico filio non dat ad mensuram. Quomodo hominibus ad mensuram? alij quidem per spiritum datur sermo sapientiae, alij sermo scientiae secundum eundem spiritum, alij fides in codem spiritu, alij Prophetia, alij dijudicatio spirituum; alteri genera linguarum, alij donatio curationum; aliud habet ille, & aliud habet iste; & quod habet iste, non habet ille; mensura est diuisio quaedam bonorum, ergo hominibus ad mensuram datur, & concordia ibi vnum cor∣pus facit: quomodo aliud accepit manus vt operetur, aliud oculus vt videat, aliud auris vt au∣diat, aliud pes vt ambulet, sic sunt etiam diuersa dona fidelium, tanquam membris ad mensu∣ram cuique proptiam distributa; sed Christus qui dat, non ad mensuram accipit. Ad haec au∣tem & aliter intelligendo per spiritum opera spiritus, potest dici, quod Deus non ad mensuram spiritum ei dedit. Potuit enim Christus & potest operationes Spiritus sancti omnimodas exer∣cere,

& hoc, vt videtur insinuat textus sequens, Pater diligit filium, & omnia dedit in manu e∣ius, [unspec A] per manum enim solent potestas operatiua & opera designari, vndè & Chrysostomus (& recitat ibi glossa) Spiritum, inquit, hic actionem Spiritus dicit: Vult enim ostendere quoniam omnes quidem nos in mensura spiritus actiones suscipimus; Christus autem om∣nem spiritus suscipit actionem. Secundum haec quoque potest intelligi & exponi verbum Petri Lumbardi superius allegatum. Ex his igitur omnibus patere videtur quod nullum de∣lectabile tristabileuè creatum potest necessitare voluntatem rationalem creatam, ad ratio∣nalem actum suum volendi siuè nolendi, praesertim quamdiu iudicium rationis & libe∣rum arbitrium manet lanum, licet possit ad actum concupiscentialem, ad concupiscentiam scilicet sensualem siue carnalem, quae non subijcitur legi mentis, sed aduersus spiritum re∣luctatur. Veruntamen pro istis & alijs obiectionibus, quae sequuntur, sciendum quod sicut experientia nimis certè nos docet, obiectum delectabile actualiter mouens hominem & titil∣lans aliquantulum minuit & obscurat iudicium rationis, debilitat, & absorbet. Quis hoc se [unspec B] in se ipso ex pertum saepius diffitetur? quis vt temptationes alias praetermittam, febribus aestu∣ans, oblata aqua fontali, aliovè delectabilissimo sibi potu, aequaliter iudicat abstinendum, sicut faceret extra febres, etiam & si sit Medicus sapiens & expertus? Pro statu tamen liberiat∣bitrij benè sani aliter suisse videtur: Videtur enim quod nulla illece bra, ante peccatum minu∣ebat in aliquo iudicium rationis; sed hoc accidere homini in poenam peccati prioris. Quare & pro statu liberi arbitrij infirmati & taliter vulnerati videtur quòd licet iudicium rationis non esset depressum per obiectum delectabile vel vtile ipsum mouens, hominem posse illud eli∣gere ratione etiā actualiter prohibente, semper tamen de facto, vel in maiori parte opinor ac∣cidere modo dicto, pro statu infirmitatis liberi arbitrij, sicut omnes communiter experimur. Secundum hoc autem puto intelligi illud Philosophi allegatum cum suis similibus,* 1.99 Ignorat quidē omnis malus, quae oportet operari, & à quibus fugiendum, & propter tale peccatum in∣iusti, & vniuersaliter mali fiunt, 3. Eth. 3. quare & 6ⁱ 10. Peruertit, inquit, malitia & mentiri fa∣cit [unspec C] circa practica principia; & 7ⁱ 3^o & 10. dicit quòd incontinens & in passione existens habet scientiam non in vsu, seu in actu perfecto, sed in habitu, sicut dormiens & vinolentus. Et sexto dicit quòd concupiscentia insidiatur, quemadmodum Venerem aiunt; Dolosae enim Cyprigenae, & variam Corrigiam, & Homerus, deceptioque furata est intellectum spissè sapientis. Et infra 11^o. Impedimentum, inquit, ei, quod est prudentem esse, delectationes, & quanto magis gaudet, puta eum quae Venereorum: Nullum enim vtique posse intellige∣re aliquid in ipsa.* 1.100 Cui & concorditer Daniel 13. species inquit decepit te, & concupiscentia subuertit cor tuum. Vndè & Ecclesiastici 9^o. Auerte faciem tuam à muliere compta, & non circumspicias speciem illius; propter speciem mulieris multi perierunt, & ex hoc concu∣piscentia quasi ignis exardescit. Dicitque Propheta; Supercecidit ignis, & non vide∣runt Solem,* 1.101 Psalmo 57. Supercecidit inquam, ignis concupiscentiae, & non viderunt Solem intelligentiae manifestè, de quo Sapientiae 5. Sol intelligentiae non est ortus no∣bis; [unspec D] quod & clarè testatur expositio Augustini. Quare & Philosophus 2. Eth. vltim. di∣cit, quòd in omni maximè obseruandum delectabile, & delectationem 1. Quod igitur ple∣bis Senes patiebantur ad Helenam pulchertimam, scilicet meretricem, hoc oportet pati, & nos ad delectationem,* 1.102 & in omnibus illorum dicere vocem, scilicet Fuge, Fuge. Quamob∣rem & Iob concordanter sic ait; Pepigi foedus cum oculis meis, vt ne cogitarem quidem de virgine, Iob. 31. quod Gregorius 21. Moral. exponit diffuse ad intellectum praeta∣ctum. Ex his igitur euidenter apparet, delectationem & concupiscentiam, posse liberum arbitrium & iudicium rationis multum obnubilare, inficere & ligare; Imò & tam vehe∣mens potest esse, quod omnem vsum rationalem liberi arbitrij absorbebit, & reddet ho∣minem amentem similem ebrijs pueris, morionibus & jumentis. Experimur namque certissime in ebrijs & infirmis, in pueris, morionibus, & insanis contrarijsque isto∣rum.* 1.103 Probat quoque Philosophus in De Philosophia, quod animae sequuntur cor∣pora, [unspec E] dispositionem scilicet corporalem. Ego autem vidi, & noui quendam quasi sto∣lidum & amentem, qui dicebatur ex concupiscentia cuiusdam mulieris in statum hu∣iusmodi incidisse: Quis enim nesciat vires mirabiles cardiacae passionis? quare & di∣cit Philosophus septimo Ethic. tertio. Irae & concupiscentia Venereorum, & quaedam talium manifeste & corpus transmutant, quibusdam autem & insanias faciunt, qui & 2. Post. 4. dicit Achillem fuisse magnanimum, nec velle tolerare iniuriam, & ideò insani••sse. Secun∣dum haec igitur forsitan potest concedi aliquod obiectum delectabile siue triste posse ne∣cessitate hominem ad aliquod faciendum, non tamen ad rationalem & liberum actum suum. Potest enim adimere homini vsum rationis, & liberi arbitrii, & reddere eum amentem, &

[unspec A] tunc sicut nauis nautae regimine destituta ab impellentibus iacietur, sicut equus indomitus ruptis loris à voluptatibus attrahetur, & sicut puer, morio, seu insanus concupiscentiam in omnibus prosequetur. Potest tamen dici iuxta praemissa, quòd bestiae, puéri, moriones, & similes, non omninò necessitantur à suis obiectis, sed quod ipsa ex seipsis quadam necessitate naturali obiecta sua cognita necessariò prosequuntur vel fugiunt, sicut lapis descendit, & si∣cuti planta crescit. Adhuc autem quisnam fortassis aliter respondebit, dicendo pueros, mo∣riones, ebrios, & insanos habere liberam voluntatem, & liberum vsum eius, quamuis care∣ant vsu & arbitrio rationis, sicut si Deus omnipotens faceret creaturam intellectu carentem, sed aliam potentiam cognitiuam habentem cum libera voluntate: Hoc enim omnipotentiae Dei videtur possibile, praesertim cùm intellectus & voluntas sint potentiae diuersae, saltem in opere. Nec ideo potest inferri eos posse mereri: Non enim sola libertas sufficit ad meren∣dum, sed requiritur rationalis cognitio obiecti, & finis praecedens & iudicium congruum ra∣tionis. [unspec B] Nec etiam potest inferri ipsos habere liberum arbitrium, propter causam praedictam: Liberum enim arbitrium, seu potius arbitrium liberum secundum primo huius ostensa duo importat; rationale scilicet arbitrium iudicandi, & potestatem liberam exequendi. Nec obstat quòd dicit Philosophus 3. Eth. 5. quod pueri non communicant electione: Electio namque vt patet per cundem infra eiusdem 6. est cum ratione & intellectu, vbi & 9. sic ipsam definiuit; Electio est consiliabile desiderium eorum quae in nobis; consilium autem, sicut nullus igno∣rat, & Phil. ibi testatur non est nisi cum ratione & iudicio intellectus. Nec obstat quod dicit, 2. Phys. 59 quòd infans non habet propositū. Propositum enim intellectū & rationē importat;* 1.104 quare & textus quem habet Auer. dicit ibi, quòd infans non habet electionē. Nec obstat quòd dicunt Theologi paruulos non habere lib arbit. seu vsum ipsius propter causam praedictā. Mi∣hi tamen magis videtur quòd sicut per ‖ 1.105 malas dispositiones praedictas in corpore hominis im∣peditur, & omninò suspenditur ratio & vsus rationalis intellectus, ita & vsus rationalis & li∣ber [unspec C] affectus. Et sicut pro tunc ligatur potentia intellectiua, ita & potentia voluntatiua, & do∣minatur totaliter appetitus & concupiscentia sensitiua, sicut superius dicebatur.* 1.106 Pro illo au∣tem quod arguitur consequenter, sciendum, iuxta praemissa, quòd pueri, moriones, bestiae, & similes nullam habent potentiam resistendi motionibus obiectorum, sed ipsas, cùm possunt, hoc est si impediti non fuerunt, necessariò prosequuntur; homo autem non sic, sed eodem mo∣do dispositus habet potentiam contradictionis liberè resistendi, & liberè prosequendi, sicut primum & secundum huius ostendunt. Quare & euidenter apparet quòd homo non habet in∣finitè maiorem potentiam, imo nec maiorem in minimo taliter resistendi, quàm illa; cum illa nullam potentiam habeat taliter resistendi, nisi fortassis alicui placeat dicere multum impro∣priè, quodlibet quantum esse infinitè maius non quanto, & omne potens infinitè potentius non potente, & omnem liberam creaturam infinitè liberiorem non libera creatura.* 1.107 Quod autem arguitur beatitudinem finalem creatam necessitare voluntatem beati ad actum beati∣ficum, [unspec D] & ad non peccandum, quia talis beatus non potest fieri miser, neque peccare; ne∣quaquam concludit. Potest enim similiter argui, quòd tempus & locus immortalitas, actus beatificus, & quaecunque conditio sit beati, ipsum simili modo necessitat. Licet enim nullus beatus finaliter possit cessare ab actu beatifico, vel peccare, non tamen de necessitate consequitur hoc esse propter ‖ 1.108 necessitationem beatitudinis creatae, imo sicut magis videtur, stat quod sit ex necessitate obiecti beatifici, finis, & agentis, scilicet Dei, qui beatos efficit & confirmat. Quod autem obijcitur fortem temptationem posse superare temptatum, sol∣uitur per praemissa: Potest enim fortassis alienare temptatum ab vsu liberi arbitrij, & sic eum prosternere, non alienatum autem nulla temptatio superat propriè, potest tamen dici impropriè superare, quia videlicet tantam difficultatem resistendi infert temptato, quòd mauult cedere, quàm ipsam diutius sustinere. Tanta quoque est aliquoties difficultas, quòd dicitur impossibilitas resistendi, sicut & difficile dicitur impossibile aliquando. Sic enim lo∣quitur [unspec E] Philosophus 3. Topic. vbi dicit, quod possibile est magis eligendum impossibili,* 1.109 hoc est facile difficili, quoniam impossibile propriè non est eligendum, ipsomet teste 3 Eth. 5. Vnde & Ansel. de lib. arbit. 5. Est, inquit, ratio, quam frequens habet vsus,* 1.110 cur inuitus & nolens & ex necessitate dicitur aliquis facere, quod tamen volens facit. Nam quod non nisi dif∣ficile facere valemus, & ideo non facimus, dicimus nos hoc facere non posse, et necessitate nos, siue inuitos deserere, & quod sine difficultate dimittere nequimus, & idcirco facimus, hoc nos inuitos nolentes & ex necessitate facere asserimus. Hoc ergo modo qui mentitur ne moriatur, mentiri inuitus, & nolens dicitur, & ex necessitate, quia mendacium vitare non valet sine mortis difficultate: sicut igitur qui mentitur propter vitam, impropriè dicitur inui∣tus mentiri, quoniam mentitur volens, itaque non propriè dicitur inuitus velle mentiri, quo∣niam

hoc non nisi volens vult. Et infra 6. Dubitare, inquit, non debes hanc impotentiam [unspec A] seruandi rectitudinem, quam dicis in nostra voluntate cum temptationibus consentimus, non esse ex impos••ibilitate, sed ex difficultate; frequenti namque vsu dicimus, nos non posse ali∣quid, non quia nobis est impossibile, sed quia illud sine difficultate non possumus: haec au∣tem difficultas non perimit voluntatis libertatem. Per haec autem soluuntur Autoritates ob∣iectae: Si quis autem innitatur Autoritati Iob dicentis, quod non est super terram potestas, quae comparetur diabolo, & Autoritati Gregorij exponentis, dicendo quod in omnibus mo∣tiuis & mobilibus experimur fortius mouete debilius, etiam inuitum, seu contra appetitum, & inclinationem naturalem, dicendum quod hoc non est verum, si intelligatur vniuersaliter de omni motiuo & mobili, & de omni specie motionis: Non enim quia terra magna est, & maioris virtutis in mouendo quam aër paruus in resistendo, ideo est maioris virtutis ad ele∣uandum seu calefaciendum aërem, quam ipse ad resistendum, sed ad deprimendum & fri∣gefaciendum aërem. Hae namque sunt actiones propriae terrae in aërem. Eodem modo & si [unspec B] diabolus sit fortior homine ad mouendum ipsum localiter, & ad ipsum multipliciter alteran∣dum, quàm homo ad resistendum his motibus; non tamen ad faciendum hominem velle, ra∣tionali scilicet actu volendi, sicut nec fortior potest necessitare debiliorem ad sic volendum, quod & praecedentia manifestant. Veruntamen iuxta praemissa potest fortassis diabolus ali∣enare hominem ab vsu liberi arbitrij, & ipsum tunc ducere vt iumentum. Nec etiam quis timore mali horribilis imminentis necessitatur propriè ad * 1.111 volendum, seu aliquid facien∣dum, sicut superiùs est ostensum, sed tantum impropriè modo praedicto propter magnam dif∣ficultatem illatam: Actio namque talis est voluntaria quoquomodo, non tamen simpliciter: A voluntate namque procedit motus operatioque membrorum. Quare & Philosophus 3. Eth. 1. loquens de talibus operationibus coactis quodammodo,* 1.112 ita dicit: Mixtae quidem igi∣tur sunt tales operationes, assimulantur autem magis voluntarijs; voluntariae enim sunt tunc, cum operatae sunt; finis autem operationis secundum tempus est, & voluntarium au∣tem [unspec C] & inuoluntarium dicendum, quando operatur; operatur autem volens. Etenim princi∣pium mouendi organicas partes in talibus operationibus, in ipso est: Quorum autem in ip∣so principium, in ipso & operari; Et voluntaria itaque talia, simpliciter autem forsitan inuo∣luntaria: Nullus enim vtique eligeret secundum seipsum talium aliquid. Cui & concor∣dat Anselmus de libero arbitrio 5. superius recitatus. Quod autem allegatur à Philosopho 3. Eth. 2. quod in illis coactis sit venia, quae humanam naturam excedunt, & nullus vtique su∣stineret, potest exponi per magnitudinem difficultatis, quam homo refugit sustinere iuxta su∣perius praelibata; ita quod non est ibi necessitas propriè sicut & praecedentia docuerunt: qua∣re & Philosophus immediatè subiungit; Quaedam autem fortassis non est cogi, sed magis moriendum patientem dutissima: Etenim Eu••ipidis Alemoeonae derisoria videntur cogentia matrem occidere.* 1.113 Quomodo autem omnis malus ignorat, exponebatur superius, ex quo & patet similiter quomodo sciens, vel nesciens in actu, & in particulari agit, quae non opor∣tet. [unspec D] Illud autem dictum Socratis allegatum, erat superius reprobatum, & Philosophus illud damnat, nisi fortassis illud antiquum Socraticum; (Hoc tantum scio quod nescio) ipsum valeat excusare, quod tamen ind••fendibiliter ipsum accusat, & insolubiliter ipsum ligat. Pro syllogysmo autem practico respondendum, quod qui habet huiusmodi syllogismum, Om∣ne dulce est gustandum, Hoc est dulce, Hoc ergo est gustandum. Si habeat voluntatem conformem, & non sit prohibitus, necessario conformiter operatur; aliter non est verum: Alias etenim Philosophus incidit in illam sententiam insensatam Parisijs condemnatam, quod homo necessariò obedit in omnibus rationi, sicut & Socrates videtur damnabiliter in∣cidisse. Pro iudicijs autem Astrologorum, Phisiognomonicorum & caeterorum similium; aduertendum quod stellae & virtutes coelestes multum disponunt, & vehementer inclinant corpus humanum ad aliqua conuenientia prosequenda, & contraria fugienda; Et haec dis∣positio est virtus seu vitium naturale, de qua multi Philosophi naturales, morales, & Astro∣logisaepe [unspec E] tractant: de qua & 34. primi breuiter tangebatur: Haec autem virtus seu vitium naturale tam vehementer inclinat ad delectationes & operationes proprias, sicut virtus moralis ad suas; imò & multo vehementius aliquando. Manifestè namque videmus quosdam statim à puero ita affici ad aliqua persequenda, quod vix & difficillimè refrae∣nantur, sicut trigesimum nonum primi aliqualiter ostendebat. Vnde & Philosophus 5. Polit. ‖ 1.114 9. recitat Socratem affirmantem, Naturam quandoque producere prauos, & * 1.115 meliores disciplina; prauos quidem, quorum epitritus fundus quinario coniugatus du∣as harmonias exhibet, quando numerus diagrammatis huius solidus fuerit. Vbi & secun∣dum sententiam prop••am sic subiungit; Contingit enim esse aliquos, quos disciplinari & fieri

[unspec A] studiosos viros impossibile est Quare & dicunt Astrologi quod si quis habeat natiuitatem for∣tem ad aliquod vitium. quantumcunque exerceatur in virtute opposita, nunquam firmabitur in illa perfectè, quin ad huiusmodi vitium facillimè relabetur. Haec ergo pronitas, dispositio, seu concupiscentia naturalis tam firmè inhaerens, tam vehementer impellens, & tam delecta∣biliter attrahens non auellitur, non vincitur, non subijcitur, nisi cum forti pugna, cum tristi lucta, cum labore multiplici, & dolore: at plurimi hominum diffugiunt tristitias & labores; delicias, & mollities amplectuntur; quare & prosequuntur vt plurimum suas concupiscen∣tias naturales: & hinc est quòd Astrologi, Phisiognomonici, & similes multoties dicunt ve∣rum; circa habitus autem dispositiones, & aptitudines naturales iudicia certa habent; circa actus verò humanos non habent iudicia ita certa, quia nulla necessitate firmata, sicut praece∣dentia docuerunt, sicuti etiam qui vult, potest multoties experiri in natiuitatibus plurimo∣rum, & alijs iudicijs consuetis. Dicat enim mihi talis Iudex; Tu tunc duces vxorem, tunc [unspec B] filium generabis, tunc recipies diuitias & honores, cras talem locum adibis, & facies hoc vel illud; & pro tunc & fortè pro semper à talibus abstinebo. Dicat etiam mihi talis de par∣uulo meo nato, Iste erit tam inhonestus, tam malus; tot & tantis vitijs deditus, & ego pro∣curabo omnia vitiabilia in tantum remoueri ab eo; ipsumque in tantum ad contrarium ar∣tificialiter alterari, tam studiosè in virtutibus omnibus educari, & tanta diligentia custodiri, ipsummet quoque ita ‖ 1.116 praemuniam & inducam, quòd non erit tam malus, imò nec malus, sed bonus, licet forsitan non tam bonus moraliter, sicut si fuislet natus habilior ad virtutes. Nam sicut secundum Ptolomaeum in Centilogio verbo 8. Anima sapiens adiuuat opus stel∣larum, quemadmodum seminator fortitudines naturales; sic secundum eundem supra eius∣dem verbo 5. Astrologus optimus multum malum prohibere poterit, quod secundum stellas venturum est, cùm eius naturam praesciuerit: sic enim praemuniet eum cui malum futurum est, vt possit aliquid pati, sicut & testantur experimenta superiùs recitata.

[unspec C]

COROLLARIVM.

Corollarium, quod voluntas creaturae rationalis non est passinatantummodo, sed actiua; & quòd voluntas per causas secundas sufficientissimè disposita ad agendum potest vna vice non agere, & alias agere liberum actum suum: quare & quod bonis inaequalibus propositis voluntati non necessariò volet maius; imo & proposito bono honesto, & malo inhonesto delectabili, tamen multum vel vtili, potest scienter bono illo neglecto eligere illud malum. Quare & quod cum recta ratione in intellectus esterror possibilis in affectu. Quod etiam appetitus irrationalis non necessitat hominē ad agendum; quod corpora coelestia non necessitant voluntatem: Quod Diabolus non necessitat volun∣tatem; [unspec D] & quod nulla tentatio necessitat voluntatem: Quod tantum purum malum voluntati ostensum ipsam necessitat ad non volendum, & purum bonum, ad non nolendum positiuè, id est, ad non odiendum: ipsaue voluntas naturali necessitate necessario haec non potest, vbi etiam ostenditur consequenter quod fortè multum dece∣ret & plurimum expediret Theologis & perfectis Catholicis Astrologiam & alias tales scientias non nescire.

EX his autem existimo refulgere quòd voluntas creaturae rationalis non est passiua tantum∣modo sed actiua; & quòd voluntas per causas secundas sufficientissimè disposita ad agen∣dum, potest vna vice non agere, & alias agere liberum actum suum; quare & quod bonis in∣aequalibus propositis voluntati non necessariò volet maius; imò & proposito bono honesto & malo inhonesto, delectabili tamen multùm vel vtili, potest scienter bono illo neglecto eligere [unspec E] illud malum; quare & quòd cum recta ratione in intellectu est error possibilis in affectu, quod etiam appetitus irrationalis non necessitat hominem ad agendum, quòd corpora coelestia non necessitant voluntatem, quod diabolus non necessitat voluntatem, & quod nulla ten∣tatio necessitat voluntatem; quomodo etiam est capacitatis finitae & quomodo infinitae. Quod tamen purum malum voluntati ostensum ipsam necessitat ad non volendum, & pu∣rum bonum ad non nolendum positiuè, id est, ad non odiendum, ipsave voluntas naturali ne∣cessitate necessario haec non potest; quod insuper forsitan multum deceret, & plurimum ex∣pideret Theologos & perfectos Catholicos Astrologiam & alias tales scientias non nescire. Haec autem ex praemissis hic et proximo tam lucidè consequuntur, quod alia declaratione non egent. Per quae & multi errores damnati per Stephanum Parisiensem Episcopum repro∣bantur;

quod videlicet voluntas de se est indeterminata ad opposita sicut materia; deter∣minatur [unspec A] ab appetibili, sicut materia ab agente; quod appetitus intellectiuus cessantibus impedi∣mentis necessariò mouetur ab appetibili; quòd voluntate existente in dispositione in qua na∣ta est moueri, & mouente sic disposito quod natum est sic mouere, impossibile est volunta∣tem non velle; quod etiam post conclusionem factam de aliquo faciendo, voluntas non manet libera, quòd voluntas hominis necessitatur per suam cognitionem sicut appetitus bruti; quòd voluntas necessario persequitur quod principaliter creditur à ratione, & quòd non potest abstinere ab eo quod ratio dictat; & quod si ratio est recta, voluntas est re∣cta; quòd voluntas manente passione & scientia in particulari & in actu non potest age∣re contra eam; quòd homo agens ex passione coactè agit; & quod homo in omnibus actionibus suis sequitur appetitum, & semper maiorem, quibus & quidam alij similes supe∣rius recitantur. Sunt quo{que} plurimi similes, quos nec hic nec ibi oportuit recitare. Nonnè & diligenter consideratis, & debitè ponderatis piaemissis, & alijs similibus praetermissis videretur [unspec B] multum decere, & plurimum expedite Reip. Christianae, quod Theologi & perfecti Catho∣lici Astrologiam, & alias doctrinales seu Mathematicales scientias non nescirent, vel prop∣ter vtilitates carum praeclaras, si opot tuerit, exercendas, vel saltem propter abusores earum, & falso nomine sapientum gloriantes efficacius confutandos. Quomodo nam{que} non logicus logicum, non Mathematicus Mathematicum, iners artificem in arte propria artificialiter re∣darguet,* 1.117 & conuincet, quin magis in se risum astantium concitabit? Magnus quo{que} Ptolomae∣us 1. Almagesti Prol. 2•• sic ait, O quam bonum fuit quod Aristoteles diuisit theoricā, cum eam in tria prima genera distribuit, in Naturale, Doctrinale, & Theologicum; & dicto de Naturali, & Theologico; de Doctrinali, id est, Mathematico sic adiungit. Hoc quo{que} non parum valet ad duorum reliquorum modorum scientiae compraehensionem, & praecipuè scientiae Dei ex∣celsi. Ipsa nam{que} est scientia ad sciendum Deum altissimum propter rationem cum perscruta∣tione & intellectu, quae & eius similia verè & manifestè significant Deum qui non alteratur, & [unspec C] non mouetur, & non est accidens, ne{que} est factus; quoniā ipsa, * 1.118 nostra scientia quam de ipso habemus altissimo, vicina existit, & quia ipsa est semita ducens ad * 1.119ipsum. Praeterea in actioni∣bus quo{que} & honestatibus morum laudabilium non est eius necessitas parua; Imò nihil est eâ magis adiuuās ad acuendos nostrae mentis oculos, & intellectus ad considerandum ea, quae o∣peribus assimilantur diuinis propter bonitatē moderaminis & paruitatem arrogrintiae, & quo∣nia ipsa facit eū qui perseueranter inquirit eam, hanc coelestem pulcherrimè diligere, & ducit eum ad perseuerantiam diuini studij, & coniungit cum ipsi, quod animae simile est propter bo∣nitatem formae,* 1.120 & assimulat eum creatori suo. Quare & Auicen. 1. Metaph. 3. scribit ita, Ordo huius scientiae, s••ilicet diuinae est, vt discatur post scientias naturales & disciplinales; post na∣turales ideò quia multa quae hîc conceduntur ibi probantur; post disciplinales verò ideò, quia intentio vltima in hac scientia est cognitio gubernationis Dei altissimi, & cognitio singulorum spiritalium, & ordinum Angelorum suorum, & cognitio ordinationis in compositione circu∣lorum, [unspec D] ad quam scientiam impossibile est peruenire nisi per cognitionem Astrologiae; ad scien∣tiam verò Astrologiae nemo potest venire nisi per scientiam Arithmeticae & Geometricae In his quo{que} scientijs plurimum claruerunt filij Seth, Enoch, Noe, Abraham, Moses, Solomon, Daniel, & alij sancti Patres, sicut quamplures historiae contestantur, sicuti & ostensio 35. partis Corollarij primi primi aliquantulū recitauit.* 1.121 Nonnè & Creator ipse in ex ordio rerum dixit, fiant luminaria in firmamento coeli, & diuidant diem & noctem, & sint in signa? Annon & veritas ipsa dicit; erunt signa in Sole, & Luna, & stellis, & quis nescit signum ad signatum refer∣ri? Cur ergo per haec signa non est iudicandum de eorum signatis? Nonnè & Dominus ipse dixit, Cum videritis nubem orientem ab occasu, statim dicitis nimbus venit, & ita fit, & cum Austrum flantem, dicitis{que} aestus erit, & ita fit? hypocritae, faciem coeli & terrae potestis proba∣re, hoc autem tēpus quomodò non probatis? Luc. 12. & Mat. 16. facto vespere dicitis, serenum erit, rubicundum enim est coelum; & mane, hodie tempestas, rutilat enim triste coelum: Fa∣ciem [unspec E] ergo coeli dijudicare nostis; signa autem temporum non potestis? Licet ergo & expedit per signa inferiora & superiora, de futura temperie & intemperie iudicare; ista namque iu∣dicia temporum, non videtur Christus Autor temporum reprobare, sed potius approbare, sed in hoc specialiter ipsos redarguit; quod non potuerunt, nescierunt, seu noluerunt pro∣bare, nec dijudicare tempus seu tempora sui aduentus, aduentumuè suorum. Quare & beatus Hieronymus super illud Matth. praemissum,* 1.122 sensus, inquit, manifestus est, quòd ex elemen∣torum ordine & consonantia possunt & sereni, & pluuiosi dies praenosci. Historia quoque Scholastica tractans illud verbum Gen. 1. praemissum, dicit quòd luminatia coelestia sunt sig∣na serenitatis & tempestatis;* 1.123 quod & tractans beatus Basilius homilia sexta sui hexamcron;

[unspec A] Necessitas, inquit, humanae vitae, sicut longior vsus docet, signorū vocationes & obseruatio∣nes inuenies; si tamen non ampliùs eas quàm oportet, inquiras: Multa enim super futuris im∣bribus possumus dicere, plurima quoque de vaporibas terrarum, motibusque ventorum, seu per partes venientium, seu generaliter vbique spirantium, & vttum violenter an placidè sint venturi: Vnum itaque ex demonstrationibus habetur solis, quod ostendit nobis Dominus dicens, futuram tempestatem cùm coelum caeperit igneo rubore tristari, [supra de mane Mat∣thaei 16.] & infra; Horum igitur obseruatio quantum commoditatis impendat hominibus, quis ignorat? Possunt enim nauigaturi intra portum retinere classem, futura pericula praeuidē∣tes; viator item cautus effectus ex coeli tristitia tranquillitatis tempus expectat; Agricultores quoque seminibus & plantis solidam diligentiam commodantes, & memoratis instructi sig∣nis opportunitatem congruam praestolantur: Siquidem solutiones etiam rerum omnium in sole, & luna & stellis videnda prodigia Dominus praedicauit dicens, Sol conuertetur in te∣nebras, [unspec B] & Luna non dabit lucem suam: Verum haec iudicia sunt mundanae consummationis. Historia quoque Scholastica agens de ortu Iubilaei, sic ait; Abraham peritus erat astrotum,* 1.124 in quibus etiam secundum quosdam Zoroastrem Magicae artis inuentorem, instituit; noue∣ratque quod aëris intemperies quae fit ex eleuatis vel depressis Planetis semper vsque ad quin∣quaginta annos ad temperiem redit, & quod vidit fieri in astris, voluit imitari in terris. An non & vtilitas scientiarum huiusmodi videtur euidenter patere ex praecognitione, promo∣tione, & repressione possibili virtutum & vitiorum moralium, & intellectualium, naturali∣um quodammodo, sicut testantur hic praemissa & trigesimum nonum primi?* 1.125 Quare & Phi∣losophus 2. Eth. 10. inquirens quod ‖ 1.126 vnum extremum magis contrarietur virtuti in medio; ostendit quod in aliquibus vnum, cuius causa est ex re ipsa; in alijs verò aliud, cuius causa est ex nobis; & haec duplex, generalis, & specialis: pro generali sic ait; Ad quae enim ipsi ma∣gis nati samus aliqualiter, haec magis contraria medio videntur, puta ipsi magis nati sumus [unspec C] ad delectationes, ideo facilius mobiles sumus ad intemperantiam, quàm ad temperantiam: pro speciali verò infra 11^o. dicit; Et intendere oportet & ad quae & ipsi facilè mobiles sumus; Alij enim ad alia apti nati sumus; Hoc autem erit notum ex delectatione & tristitia facta cir∣ca nos; In contrarium autem nos ipsos attrahere oportet: Multum enim abducentes, à pec∣cando in medium veniemus. Annon & vtilitatem scientiae istius ostendunt praemissa 32^a. & 35^a. & 39^a. parte Corollarij primi, primi? Amplius autem quantam virtutem habeat arti∣ficiosa congregatio & disgregatio radiorum seu luminum, quis eruditus ignorat? Annon per istud magisterium possent qualitates, conditiones & mores hominum, ciuitatum, atque regnorum mutari in melius & firmari? per quod aliud magisterium posset id fieri?* 1.127 De quo in secundo prologo in Secretum Secretorum Aristotelis scribitur quod Alexander direxit su∣am epistolam ad Aristotelem sub hac forma, O Doctor egregie, rector iustitiae, significo tuae prudentiae me inuenisse in terra Persidis quasdam gentes abundantes ratione & intelle∣ctu [unspec D] penetrabili, studentes super alios dominari, & regnum acquirere: Vnde nos proponi∣mus occidere vniuersos: quicquid super hoc decreueris, nobis significa tuis scripturis; & se∣quitur, Cui Aristoteles ita respondit; Si non potes mutare illius terrae aërem & aquam, in∣super dispositionem ciuitatum, imple tuum propositum si potes, & dominare super eos cum bonitate & exaudi eos cum benignitate; quod si feceris, fiduciam habeas cum Dei adiuto∣rio, quod omnes erunt subiecti ad tuum beneplacitum, & praeceptum, & per amorem quem habebunt in te, dominaberis in eis pacificè cum ••riumpho. Alexander igitur accepta episto∣la suum adimpleuit consilium diligenter; & erant Persae magis obedientes suo imperio, quàm omnes aliae nationes. Nonne & Arthesius Philosophus Magisterij huius virtute, mil∣le & vigesimo quinque annis astruit se vixisse, & alia mirabilia perfecisse, quod & alij simili∣ter asseuerant? Nonne & de Mose Act. 7. scribitur isto modo, Eruditus est Moses omni sa∣pientia Aegyptiorum, & erat potens in verbis, & in operibus suis, de quo & historia schola∣stica [unspec E] super exod. recitato, quomodo Moses nutritus in Aegypto transiuit in Aethiopiam, & Aethiopes debellauit, & Tharbis filiam Regis Aethiopum in vxorem assumpsit, & quomo∣do Mosi redire volenti ipsa nullatenus acquieuit, subiungit; Proinde tanquam vir peritus astrorum imagines sculpsit in gemmis huius efficaciae, vt altera memoriam, alia obliuionem conferret, cumque paribus annulis eas inseruisset, alterum, scilicet obliuionis annulum prae∣buit vxori, alterum ipse tulit, vt sicut pari amore, ita paribus annulis insignirentur: Caepit ergo amoris viri mulier obliuisci, & tandem liberè in Aegyptum regressus est.* 1.128 Qui & sicut dicunt Hebraei, tradidit eis quantitatem mensis Lunaris, quo festa legalia obseruarent: Hic autem sicut eorum computus attestatur, est 29. dies, 12. horae, 793. puncta: Punctum autem est species mirabilis fractionis, scilicet 1080. pars horae, quod est 3. secunda, & 20. tertia, ita

quod mensis Lunaris medius secundum Mosen continet, 29. dies 12. horas 44. minuta, 3. [unspec A] secunda, & 20. tertia; qui eius quantitatem melius & verius posuit, quàm Abrachis, qui con∣siderauit in Rodo; quam Ptolomaeus, qui considerauit in Alexandria; quàm Arzachel, qui composuit canones & tabulas secundum annos Arabum ad Toletum; & quam multi alij eum sequentes: Abrachis enim, sicut recitat Ptolomaeus 4. Almagesti 2. posuit quantitatem me∣dij mensis Lunaris 29. dies, 31. minuta diei 50. secunda 8. tertia, 9. quarta & 30. quinta ferè; vnum autem minutum diei est 24. minuta horae; quoniam sicut dies ad suum minutum, ita ho∣ra ad suum minutum igitur permutatim: quantitas ergo mensis secundum eum est, 29. dies, 12. horae 44. minuta horae, tria secunda, quindecim tertia, quadraginta octo quarta fe••e. Pto∣lomaeus verùm multum posterior Abrachis, 4. Almagesti 3. concordat cum eo in quantitate mensis in omnibus, exceptis quintis diei quae ponit praecisè 20. quantitas ergo secundum eum mensis Lunaris est in diebus, horis, minutis horae, secundis & tertijs sicut priùs & 44. quarta praecisè. Arzachel autem posterior istis multum videtur ponere quantitatem mensis [unspec B] Lunari, multo minorem, videlicet 29. dies 12. horas; 44. minuta sicut tabulae suae testantur, quod & videtur eum necessariò oportere, cùm secundum eum in suis canonibus, & secun∣dum omnes concorditer annus Arabum communis contineat praecisè 354. dies, & quintam, & sextam diei partem, quae sunt vndecim trigesimae diei; trigesima autem diei cùm sit dupla ad vnum minutum diei, continet 48 minuta horae, sicut constat ex praemissis: Continet igi∣tur talis annus 354. dies 8. horas & 48. minuta horae, cuius 12^a. pars, scilicet vnus mensis Lunaris est, 29. dies; 12. horae, & 44. minuta praecisè. Iste ergo diminuit à quantitate men∣sis per Mosen posita vnum punctum, à qua etiam Abrachis, & Ptolomaeus diminuunt, sed non tantum. Qui & sibi ipsis repugnant, sicut ex quantitatibus medij motus solis, & medij motus Lunae in vno die, quas ponunt extracto centro lunae in die, & tabulato continuè per 60. dies, vel per 15. dies, & 60. horas, cliciendo demonstratiuè quantitatem dimidij vel in∣tegri mensis lunaris medij; cùm in omni coniunctione & oppositione media centrum lunae [unspec C] sit nihil omnino, id est 12. signa praecisè, & ab omni coniunctione media ad oppositionem mediam & è contra, pertranseat, 12. signa praecisè, & ab omni coniunctione, seu oppositio∣ne media ad proximam similem, 24. signa praecisè potest clarissimè demonstrari. Per quam viam rectissimam rectissimè incedendo est alibi demonstratum quantitatem medij mensis lu∣naris continere ad minus quantum posuit Moses & fortassis vlterius aliquas fractiones, quod & moderni Astronomi confitentur. Ex his autem euidenter apparet defectus lunationum & mensium lunarium in Calendario Latinorum, quibus Pascha, & festa Christianorum mo∣bilia regulantur, ex quibus & patet quomodo rectificari deberent. Et quis huiusmodi scien∣tijs non adiutus ista rectificare praesumet, aut transferre Calendarium Iudaeorum ad vsum fa∣cilem Latinorum, & sic reducere Pascha Christianorum vt secundum statutum Concilij Niceni, & alia plurima plurimorum Patrum statuta semper fiat dominica sequente Pascha [unspec D] Iudaeorum; scilicet, aliquo die azymorum, videlicet à 14. luna primi mensis lunaris vsque ad 21. diem eiusdem, quod nunc, & à prima creatione Calendarij Christiani frequenter con∣tingit posterius, quandoque per 4. quandoque per quinque integras septimanas, quandoque autem continget posterius semper per vnum mensem, quandoque verò semper per duos, & ita deinceps, donec annus integer taliter transigatur, & tunc reincipiet cum errore priore. Quis etiam huius ignarus scientiae veraciter capiet introitum solis in Arietem, aequinoctium∣que vernale, seu temporis verni principium, vt secundum exigentiam proximi pleni lunij fiat Pascha secundum praeceptum legis Deut. 16. in haec verba;* 1.129 obserua mensem nouarum fru∣gum, & verni principium temporis, vt facias phase Domino Deo tuo. Salomon quoque diuinitus inspiratus vt patet 3. Reg. 3. & 2. Paralip. 1. tantam sapientiam, intelligentiam & scientiam recepit à Domino, vt nullus ante eum similis ei fuerit, nec post eum, de quo & 3. Reg. 3. scribitur, Dedit quoque Dominus sapientiam Solomoni, & prudentiam multam nimis, & praecedebat sapientia Solomonis sapientiam omnium Orientalium, & Aegyptio∣rum,* 1.130 [unspec E] & erat sapientior cunctis hominibus. De quo & Iosephus octauo Antiquitatis Iudai∣cae 2^o. dicit; quod Deus dedit ei intellectum & sapientiam, qualem nullus alter hominum habuit, nec Regum, nec priuatorum, vt etiam homines antiquos praecelleret, & nec Ae∣gyptijs, qui sapientia omnibus differre dicuntur, comparatus, modicum vel minus esset; cu∣ius vtique multum nimis sapientia praecedebat. Composuit autem libros 5. & 4. millia. Nul∣lam namque naturam ignoratam inexanimatamque praeterijt, sed de omnibus Philosopha∣tus est, & disciplinam proprietatem que earum eminenter exposuit, praestitit autem ei Deus vt etiam contra daemones ad vtilita tem hominum, & eorum curas edisceret, & incantatio∣nes instituit quibus aegritudines solea nt mitigari; Modos etiam coniurationum quibus ob∣stricti

[unspec A] daemones ne denuò redeant effugati, inuenit, & haec cura hactenus apud nos multum praeualere dignoscitur. Vidi etenim quendam Eleazarum de gente nostra, praesente Vespa∣siano & eius filijs & Tribunis, alioque simul exercitu, curantem eos qui à Daemonibus vexa∣bantur: Modus autem medicinae fuit huiusmodi; Intulit naribus eius qui à daemonio vexa∣batur annulum habentem subter signaculum radicem à Solomone monstratam; deinde dae∣monium per nares odorantis abstraxit, & repente cecidit homo, Postea coniurauit eum, iu∣ramentum obijciens Solomonis, ne ad eum denuo remearet, id est cantica quae ille compo∣suit, super eum edicens; volens satisfacere atque probare praesentibus Eleazarus hanc se ha∣bere virtutem, ponebat ante eos aut calicem aqua plenum, aut peluem, & daemoni impera∣bat, vt haec ab homine egressus verteret, & videntibus praeberet iudicium quod hominem re∣liquisset, quo facto sapientia Solomonis cunctis innoruit.* 1.131 Daniel insuper vt patet Dan. 1. di∣dicit excellenter omnem sapientiam, & scientiam Chaldaeorum decaelestibus & terrenis sicut [unspec B] glossa testatur, qui tamen in corde suo proposuit ne pollueretur de mensa Regis immundis vescendo: Vbi dicit Hieronymus, sicut recitat ibi glossa,* 1.132 qui de mensa Regis & de vino po∣tus eius non vult comedere ne polluatur, vtique sapientiam & doctrinam Babyloniorum, si sciret esse peccatum, nunquam acquiesceret discere quae non licebat; discunt autem, non vt sequantur, sed vt iudicent atque conuincant; quomodo si quispiam aduersum Mathemati∣cos velit scribere imperitus Mathematices risui pateat, & aduersus Philosophos disputans si ignoret dogmata Philosophorum; Discunt ergo ea mente doctrinam Chaldaicam, qua Moses omnem sapientiam Eegyptiorum didicerat: Qui & in Prologo in Esaiam sic ait,* 1.133 Le∣gant priùs & postea despiciant, ne videantur non ex iudicio sed ex odij praesumptione igno∣rata damnare: qui etiam epistola 74. ad Mineruium & Alexandrium Monachos, de resurre∣ctione sic scribit; Meum propositum est antiquos legere, probare singula, quae bona sunt, & à fide Catholicae Ecclesiae non recedere.* 1.134 Septimo quoque historiae Ecclesiasticae 7^o. scri∣bitur [unspec C] isto modo, quòd Dionysius Episcopus ita dixit; Ego & tractatus haereticorum lego, & traditiones eorum perscrutor, etiamsi videar ad horam, verbis eorum pollui; sed & mul∣tum mihi confert hoc ipsum, quod ex eorum verbis arguere eos possum: denique cùm ali∣quis ex fratribus cum presbyteris me à lectionibus talibus prohiberet, diuina me visio con∣firmauit, euidenter proloquens in hunc modum; Lege omnia quaecunque in manus tuas peruenerint, quia probare quaeque & discernere potes, quandoquidem ex initio haec tibi fuit causa credendi: amplexus sum visionem quae & Apostolicae sententiae concordabat dicenti, Omnia legite, quae bona sunt tenete. Illa quoque Autoritas suprascripta Hieronymi super Daniclem cum multis similibus; dist. 37^a. in canone recitatur. Vnde & Augustinus 5. Con∣fess. 5. loquens de quodam haeretico Manichaeo, qui se Spiritum Sanctum habere, & scire omnia impudentissimè asserebat, sic ait; Non parui se aestimari voluit, sed Spiritum San∣ctum consolatorem & ditatorem fidelium tuorum, autoritate plenaria personaliter in se esse [unspec D] persuadere conatus est: Itaque cùm de coelo ac stellis, & de solis ac lunae motibus falsa dixisse reprehenderetur, quamuis ad doctrinam religionis ista non pertineant, tamen ausus eius sa∣crilegos fuisse satis emineret, cùm ea non solum ignorata, sed etiam falsa tam vesana super∣biae vanitate diceret, vt ea tanquam diuinae personae tribuere sibi niteretur. Sciui & ego quādam famosam maleficam, quae in quadam eclipsi lunae quam aspicientes plurimi miraban∣tur iuxta opinionem laicam laicorū putantium eclipsin accidere ex maleficio alicuius fortile∣gae, dixisse vicinis, Ecce qualem potestatem habeo super lunam; Nisi permiseritis me in pa∣ce, & satisfeceritis de contumelijs & opprobrijs mihi illatis, tollam à vobis lunam, stellas, & solem, ac coeli beneficium vniuersum; Cui duxeram respondendum, quod faceret sic de luna nocte proxima, aut mense proximo, vel sequente; aut faceret sic de sole in crastino, aut aliquo die septimanae sequentis, vel saltem quod diceret, quando proximè sic faceret de luna, vel sole, & quantam partem auferret, à qua parte inciperet & quamdiu duraret huiusmodi [unspec E] passio alterius luminaris, & omnes faceremus sibi in omnibus quicquid vellet: sin autem; ego dicerem ei, quando primò similiter contingeret circa lunam & solem, quanta pars lumi∣nis tolleretur, ex qua parte inciperet eclipsari, & quamdiu duraret eclipsis etiam ipsa inuita, & cum cunctis suis maleficijs renitente, quae non potuit respondere. Apud Iudaeos autem à tempore Mosis fuerunt septuaginta ordinarij Iudices, praecipiente Domino per Mosem; Congrega mihi septuaginta viros, &c. Num. 11. imò secundum Talmud eorum septua∣ginta vnus, quia talem numerum Moses cum illis septuaginta constituit: De his verò Iudi∣cibus & gestis eorum, est vnus liber, qui vocatur Hebraicè Sanhedrim, id est Iudicium Or∣dinariorum, in quo scribitur isto modo: Non erant constituentes in Sanhedrim, scilicet in ordine seu officio septuaginta, seu septuaginta vnius Iudicum ordinariorum, nisi dominos

sapientiae, staturae, apparentiae atque senectutis, & Dominos incantationum atque scientes [unspec A] septuaginta linguas, ne oporteat eos audire ab ore Interpretis: statura, & apparentia require∣batur vt haberentur in reuerentia; & quod essent Domini incantationum, vt conuincerent & occiderent incantantes siue maleficos in suis incantationibus & maleficijs confidentes. Haec autem non sine causa digrediendo paulisper sufficiat breuiter tetigisse.

CAP. IV. Quod liberum arbitrium tentatum non potest proprijs viribus sine Dei auxilio & eius gratia tentatio∣nem aliquam superare.

[unspec B]

OStenso iam proximo quod nulla causa secunda, nec vlla temp∣tatio potest necessitare liberum arbitrium ad rationalem & libe∣rum actum suum; restat non impertinenter ostendere, quod li∣berum arbitrium temptatum, non potest proprijs viribus sine Dei auxilio & eius gratia temptationem aliquam superare. Op∣positum enim huius superbus Pelagius astruebat: Dixit enim quod homo solius liberi arbitrij viribus potest perficere Dei mandata; sicut ‖ 1.135 tertio primi plenius recitatur: in fine quoque libri Beati Prosperi pro praedicatoribus gratiae Dei contra Cas∣sianum, vbi recitantur 13. errores Pelagij; duo huius proferun∣tur, Non esse liberum arbitrium si Dei indigeret auxilio, quo∣niam [unspec C] in propria voluntate habet vnusquisque facere aliquid, aut non facere, & victoriam no∣stram non esse ex Dei adiutorio, sed ex libero arbitrio. Hoc idem testatur Concilium Mileui∣tanum, cui interfuit Augustinus & Anselmus Ecclesiae Romanae legatus contra Pelagianos, in quo scribitur isto modo. Placuit omnibus Episcopis qui fuerunt in hac sancta Synodo, constituere haec quae in praesenti Concilio definita sunt; & sequitur; Placuit, vt qui dixerit gratiam Dei qua iustificamur per Iesum Christum Dominum nostrum ad solam remissionem peccatorum valere, quae iam commissa sunt, non etiam ad adiutorium vt non committan∣tur,* 1.136 anathema sit, & recitatur in canone de Consecratione dist. 4. in fine. Vnde & Augusti∣nus 1. contra Pelagium & Caelestinum, de gratia Christi, & de peccato Originali 23. scribit ita in libro ad virginem sacram scilicet Demetriadem; cùm dicit diuinam mereamur gratiam, vt facilius nequam spiritui, Sancti Spiritus auxilio resistamus, significat profectò quid sa∣piat; [unspec D] vt quid enim hoc verbum interposuit, illud est facilius? an verò non erat integer sen∣sus vt nequam spiritui, Sancti Spiritus auxilio resistamus? sed quantum detrimentum hoc additamento fecerit, quis non intelligat? Volens vtique credi tantas esse naturae vires, quas extollendo praecipitat, vt etiam sine auxilio Spiritus Sancti, & si minus facile, tamen aliquo modo nequam spiritui resistatur. Iste igitur error Pelagij, licet per iam dicta videatur destructus; potest tamen ex abundanti per alia aliter, & non inutiliter destrui & conuinci: Omnis namque temptatio vel excitat ad agendum prohibitum, vel retrahit ab agendo prae∣ceptum; quare & omnis temptatio propriè superatur, vel à prohibito quiescendo, vel prae∣ceptum agendo; Sed nullus potest agere sine Deo agente, sicut tertium, & quartum primi o∣stendunt; nec aliquis potest ab agendo quiescere sine Deo quietem eius causando; si enim quiescere sit agere patet per praedicta; si verò sit pure non agere, patet per 10^um. & Corolla∣ria 13ⁱ. primi libri. Item per 22^um. primi, quemlibet temptatum Deus necessariò vel vult su∣perare temptationem, & tunc per 10^um. eiusdem insuperabile auxilium fert temptato, vel [unspec E] non vult ipsum superare, imò vultipsum non superare, & tunc per idem 10^um. nullatenus su∣perabit. Vel arguatur hoc modo; Ponat falsarius temptatum temptationem sine Dei auxi∣lio superare; tunc per 22^um. primi, Deus habet actum voluntatis circa istud superare: vel er∣go volutionem vel nolutionem; si volutionem, ergo per 10^um. primi insuperabile auxilium dat temptato; si nolutionem, ergo per idem 10^um. nullatenus superat temptamentum. Aliter breuiùs, Temptatus superat; verum est ergo temptatum superare; quare & per Corolla∣rium 22ⁱ. primi Deus vult illum superare, &c. sicut prius. Nec potest quis fingere, quod temptatus prius naturaliter superat, & ideo post naturaliter Deus vult ipsum superare, sicque illa diuina volutio non facit temptato auxilium, quia per 22^um. & 24^um. primi illa volutio est

[unspec A] aeterna, & per vigesimum & vigesimum primum, eiusdem illa non causatur ab huius separa∣re. Item talis victoria placet Deo, ergo approbat & vult illam, & non volutione nouella, nec causata posterius à tali victoria, vt proximo est argutum, sed priori illa aeternaliter tempore & natura, vt decimum octauum primi cum tribus sequentibus manifestat: ergo per deci∣mum primi ipsa est auxiliatrix insuperabilis superanti. Item alias non omnis temptati victo∣ria esset à diuina prouidentia praestituta, sed aliqua dimitteretur casui & fortunae contra vige∣simum septimum primi, & alia quae sequuntur. Item per trigesimum primum primi, victoria corporalis sub diuina prouidentia continetur, sed victoria spiritualis melior est quam illa, ergo per trigesimum primi, ista sine diuina prouidentia esse non potest. Item omnes ratio∣nes & autoritates probantes victoriam corporalem dari à Domino, probabunt idem de vi∣ctoria spirituali: Omnia namque scripta de victorijs corporalibus in veteri testamento, spi∣rituales victorias praefigurant: Nam secundum Apostolum primae ad Cor 10. Omnia in fi∣gura [unspec B] contingebant illis, sicut trigesimum primum primi plenius per tractauit. Vnde & Gre∣gorius, & allegatur in Canone 23. quaestione prima: Nisi bella, (sic ait) Nisi bella ista car∣nalia figuram bellorum spiritualium gererent; nunquam vt opinor Iudaicarum historiarum libri discipolis Christi, qui venit pacem docere, legendi in Ecclessis fuissent ab Apostolis tra∣diti. Item resistere maiori temptationi est maioris virtutis, & minori minoris, ergo quan∣tumlibet paruae resistere est alicuius virtutis: sed nulla virtus quicquam potest sine Domino virtutum, qui est virtutum omnium prima virtus, sicut 2^um. 3^um. & 4^um. capitulum primi do∣cent, quod & Psalmista fideliter protestando dicebat Psalmo 139. Domine, Domine, virtus salutis meae, obumbrasti super caput meum in die belli; ne tradas me Domine à desiderio meo peccatori; & Psalmo 59^o. Da nobis Domine auxilium de tribulatione, quia vana salus homi∣nis; in Deo faciemus virtutem; & ipse ad nihilum deducet tribulantes nos, qui & Psalmo 32^o. magis expressè; Verbo, inquit, Domini caeli firmati sunt, & spiritu oris eius omnis virtus eo∣rum; [unspec C] Vbi Augustinus tractatu primo per Coelos intelligit iustos; & tractatū tertio ita dicit;* 1.137 Non habuerunt aliquid ex se, & tanquam supplementum à Domino perceperunt: Spiritu enim oris eius, non pars, sed omnis virtus eorum; & infra eodem tractatu tertio, dicit, quod Coeli sunt Apostoli, & loquens eis quasi ex persona Domini, ita dicit; Ecce ego mitto vos si∣cut oues inter lupos: Iam ergo armate vos virtute propria? Absit; imò nolite cogitare quo∣modo, aut quid loquamini; dabitur enim vobis in illa hora quid loquamini; Non enim vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis, quia spiritu oris eius om∣nis virtus eorum. Item cùm maioris virtutis & difficultatis existat magnae temptationi resi∣stere, quàm elicere paruum actum; si quis sine Dei auxilio potest hoc maius, potest & hoc minus, contra 3^um. & 4^um. Capitulum primi libri, & contra Augustinum proximè allegatum. Quare & Gregorius 22. Moral. 9. super illud Iob 31. Si laetatum est,* 1.138 &c. & osculatus sum manum meam, &c. Sancti, inquit, virisciunt se non virtute propria, sed praeueniente super∣na [unspec D] gratia ad meliora vota vel opera commutatos, & quicquid in se boni inspiciunt, immorta∣lis gratiae cognoscunt donū, eique de accepto munere debitores fiunt, qui & praeueniendo de∣dit eis bonū velle, quod noluerunt; & subsequenter concessit bonum posse quod volunt. Vnde bene per Ioan. dicitur, Adorauerunt viuentem in saecula saeculorum, mittentes coronas suas ante thronum Domini: Coronas namque suas ante thronum mittere est certaminum suorum victorias non sibi tribuere, sed autori; vt ad illum referant gloriam laudis, à quo se sciunt vi∣res accepisse certaminis: Beatus ergo Iob qui sic bona quae operatus est, narrat, vt tamen haec suae operationi non tribuat, sed ad Autoris laudem recurrat; manum suam ore suo se oscula∣tum fuisse denegat; ac si patenter dicat; Ego mea opera tanquam mea non profero, quia Autoris sui gratiam negare conuincitur quisquis sibi tribuit, quod operatur: Vnde & proti∣nus subdit, quae est iniquitas maxima & negatio contra Deum altissimum. Liquet enim quia illum negat cuius despecta gratia sibi vires boni operis arrogat, quod rectè quoque & iniqui∣tas [unspec E] maxima vocatur; quoniam omne peccatum quod ex infirmitate est, spem nequaquam perdit, quia à superno Iudice veniam requirit; praesumptio autem virtutis propriae tanto gra∣uius in desperatione est, quanto longiùs ab humilitate, cùmque vires sibi tribuit operis, ad adiutorium non recurrit Autoris. Quare & Augustinus super Ioannem parte prima,* 1.139 & ho∣milia 53^a. recitans duplicem haeresin ita scribit; Quosdam nimia voluntatis suae fiducia ex∣tulit in superbiam, & quosdam nimia voluntatis suae diffidentia deiecit in negligentiam: Illi dicunt, quid rogamus Deum ne vincamur temptationē, quod in nostra est potestate? Isti dicunt, vt quid conamur bene viuere, quod in Dei est potestare? O Domine, O Pater qui es in coelis ne nos inferas in quamlibet istarum temptationum, sed libera nos à malo: Audiamus Dominum dicentem, Rogaui pro te Petre, ne fides deficiat tua: Ne sic existimemus fidem

nostram esse in libero arbitrio, vt diuino non egeat adiutorio. Audiamus & Euangelistam [unspec A] dicentem, dedit eis potestatem filios Dei fieri, ne omnino existimemus in nostra potestate non esse quod credimus; veruntamen in vtroque illius beneficia cognoscamus: Nam & agendae gratiae sunt, quia data est potestas, & orandum ne succumbat infirmitas. Ipsa est fides quae per dilectionem operatur, sicut eius mensuram Dominus cuique partitus est, vt qui gloriatur, non in seipso, sed in Domino glorietur. Item si homo posset proprijs viribus sine gratia Dei & Deo temptationem aliquam superare, posset similiter peccata nondum commissa vitare, quod est haeresis Pelagiana teste Augustino, de gratia & libero arbitrio 29. Dicunt, inquit, scilicet Pelagiani, gratiam Dei quae data est per fidem Iesu Christi, quae neque est lex, nec na∣tura, ad hoc tantum valere vt peccata praeterita dimittantur, non vt futura vitentur, vel re∣pugnantia superentur: sed hoc si verum esset, vtique in oratione Dominica cùm dixissemus, Dimitte nobis debita nostra, sicut & nos dimittimus debitoribus nostris, non adderemus, Et ne nos inferas in temptationem: Illud autem dicimus vt peccata dimittantur, hoc autem vt [unspec B] caueantur, siue vincantur, quod à Patre, qui in coelis est, nulla ratione peteremus, si virtute voluntatis humanae hoc possemus efficere: Et 6^o. contra Iulianum, 26. Verum tu à vestro dogmate non recedis,* 1.140 quo putatis gratiam Dei per Iesum Christum Dominum nostrum, sic in sola remissione peccatorum versati, vt non adiuuet ad vitanda peccata, desideria vincen∣da carnalia, diffundendo charitatem in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui ab illo datus est nobis.* 1.141 Concilium quoque Mileuitanum recitatum superius dicit idem: Et siquis dixerit, ista debere sic accipi, quod per gratiam facilius possunt vitari peccata, conuincitur per idem Concilium, & per alia testimonia satis authentica recitata 39^o. primi. Si autem quis finxerit,* 1.142 ideo gratiam esse necessariam ad vitanda peccata, quia facit hominem cognoscere peccata, & discernere inter peccata & non peccata, qua discretione per gratiam habita, per liberum arbitrium potest ea vitare, reuincitur per idem Concilium, & alia testimonia eodem 39^o. capitulo recitata. Adhuc autem fortassè aliquis tam effronter proteruiet vt dicat gra∣tiam [unspec C] quae est necessaria ad vitandum peccata esse liberum arbitrium homini gratis datum, vt sciat reprobare malum, & eligere sibi bonum: Sed & iste Pelagianus refellitur per praehabita, capitulo memorato. Ampliùs praeter istas est alia falsigraphia quae sibi videtur subtilior, as∣serens tantum illam gratiam Dei necessariam homini ad vitanda peccata, qua sic temperat temptatoris potentiam, vt non permittat ipsum temptare quemcunque supra id quod potest proprijs viribus sustinere: Haec autem subtilitas haereticae vanitatis statim retunditur malleo catholicae veritatis. Supponit enim quod aliqua causa inferior, vel secunda posset necessitare liberum arbitrium ad volendum contra 3^um. huius 2ⁱ. Item tunc liberum arbitrium posset esse ex naturalibus suis tam potens, & temptator tam impotens, quod ista gratia nullatenus indigeret, quia quantumcunque Deus ‖ 1.143 ipsum dimiserit effrenatum, liberum arbitrium viribus proprijs vires illius excederet; quare sic temptatus ad superandam temptationem huiusmodi, & minorem quamcunque nulla Dei gratia penitus indigeret, contra praemissa hoc eodem Ca∣pitulo. [unspec D] Item Christus secundum animam humanā excellebat in naturalibus, vt rationabiliter creditur, excellentissimum Angelorum; & similiter beata virgo gloriosissima mater eius, & forsitan aliquis alius, nec dubium quin Deus posset talem creare; posset ergo beata virgo & talis creatus forsitan vel creandus omnem Diabolum proprijs viribus sine aliqua gratia supe∣rare, quare & mundum & carnem facilius: Non enim est super terram potestas quae compa∣retur ei, Iob 41. Item iste fuit implicitè error Pelagij, & explicitè cuiusdam Pelagiani, scilicet Cassiani in libro suo praenotato de protectione Dei, in quo sicut recitat sanctus Prosper in li∣bro suo pro praedicatoribus gratiae Dei,* 1.144 contra dictum librum Cassiani, 25.12. definitiones ponebat, quarum tantum prima fuit catholi••a, reliquae verò vndecim haereticae & Pelagiano veneno praegnantes, in quarum decima vt recitatur Capitulo eodem 25. & 20. ita scripsit; Quod etiam in Iob probatissimo athleta suo, cùm eum Diabolus expetisset ad singulare cer∣tamen, diuinam legimus prouidisse iustitiam; Si enim contra inimicum non sua virtute sed Dei solius fuisset gratia protegente congressus, & absque vlla virtute patientiae suae, diuina [unspec E] tantum opitulatione suffultus, multiplices illas & tota inimici crudelitate quaesitas temptati∣onum moles & exitia portulisset, quomodo non illam calumniosam diabolus quam prius e∣miserat vocem aduersus eum iustiùs iterasset, Nunquid Iob gratis colit Deum? Nonne tu vallasti eum, & vniuersam substantiam eius per circuitum? Sed aufer manum tuam; hoc est sine eum suis mecum viribus decertare, nisi in faciem tuam benedixerit tibi: sed cùm nullam huiusmodi quaeremoniam calumniosus hostis post conflictum audeat iterare, non Dei sed il∣lius se victum viribus confitetur, licet etiam Dei gratia non in totum defuisse credenda sit, quae tantam temptatori tribuit potestatem, quantam & illum resistendi nouerat habere virtutem,

[unspec A] non eum ab illius impugnatione sic protegens, vt nullum virtuti humanae relinqueret lo∣cum, sed hoc tantum procurans, ne violentissimus inimicus animam eius amentem faciens, & impotem sensu, impari eum, atque iniquo certaminis pondere praegrauaret. Contra quem Prosper eodem capitulo 20^o. multis oppositis inter caetera ita quaerit;* 1.145 Cur inuictissimae veri∣tatis arce deserta, gradatim ad praecipitia Pelagiana decurris, vt remoto longiùs Deo, & à sustentatione hominis separato, tantam libero arbitrio potentiam tribuis' vt non solum amis∣sionem multiplicium facultatum, & totius simul familiae ac necessitudinum acerbissimum fi∣nem constanter aequanimiterque suscipiat, sed & ipsius quoque corporis proprij ineffabiles cruciatus proposito nudae voluntatis euincat: Quicunque ergo sic dixerit praecipitio Pela∣giano dilabitur. Item arguit contra eum quia dixit Iob gratia Dei protectum in temptatio∣ne minori, scilicet in amissione exteriorum bonorum, & non in maiori, scilicet in afflictione proprij corporis, animaeque tormentis; quasi, inquiens, vir ille in damnis atque orbitatibus [unspec B] debuerit superna protectione circumtegi; in carnis autem suae anim aeque tormentis non egu∣erit adiuuari. Et iterum, si magnitudine animi, qua illata per singulos omnesque artus tot mortium poena non superat nihil plus inter sanctorum palmas memorabilius, nihil inueni∣tur illustrius, eamque asserit ex humana tantum ••irtute subsistere; quid erit laudis ac meriti quod inter studia quietis & pacis nequeat arbitrij obtinere libertas, quam in tanti fine certa∣minis de suis viribus coronasti. Item arguit contra eum, quod habuit gratiam Dei qua vicit, quia habuit Spiritum Sanctum & Deum quo vicit: Vnde sic dicit; Quaero ergo abs te, videa∣turne tibi vir iste, cùm illis quae legimus supplicijs probaretur, habuisse in se Spiritum San∣ctum? si habuisse dicis, certum est, quia Deus quem non deseruit, adiuuit; si autem recessis∣se ab eo Spiritum Sanctum dixeris, propheticus te eiusdem sermo conuincit dicens; Scio enim quod redemptor meus viuat, & in nouissimo die de terra surrecturus sum, & rursum, Circumdabor pelle mea, & in carne mea videbo Deum Saluatorem meum, quem visurus [unspec C] sum ego ipse, & oculi mei conspecturi sunt, & non alius: Reposita est haec spes mea in sinu meo: quod si de Incarnatione Domini nostri Iesu Christi, ac resurrectione eius qui est primi∣tiae dormientium, & de spe redēptionis quae in ipso reposita est omnibus sanctis, rectè intelli∣gitur prophetatum, manifestè apparet non discessisse à templo suo gratiam Dei, & fecisse iam tunc dominium in hoc sancto suo, quod postea in Apostolis, & Martiribus suis spondebat esse faciendum, dicens; Cùm autem tradent vos, nolite cogitate quomodo aut quid lo∣quamini. Dabitur enim vobis in illa hora, quid loquamini; Non enim vos estis qui loqui∣mini, sed spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis: Et infra eodem ait, Nesciebat ex illo se habere quod habebat; sed ait, Apud ipsum est sapientia & fortitudo; ipse habet consilium & intelligentiam, de quo dicit, In cuius manu anima omnis viuentis, & spiritus vniuersae carnis hominis: Et iterum, Operi manuum tuarum porrigis dexteram; tu quidem gressus meos dinumerasti, sed parce peccatis meis; signasti quasi in sacculo delicta mea, sed curasti [unspec D] iniquitatem meam: Non ergo deseruerat Dominus quem curabat; neque opem suam abstu∣lerat ab eo, cui purificatoria remedia quibus clariùs nitesceret, admouebat. Et capitulo 21^o. quod autem dicis gratiam Dei ad Iob ex eo intelligendam non penitus recessisse, quod temp∣tatori eius tantam dederat potestatem, quantam & illum resistendi nouerat habere virtutem; nonne rectius veraciusque loquereris, si vbi dixisti quantam & illum resistendi nouerat habere virtutem, diceres potiùs quantam & illi resistendi nouerat se dedisse virtutem: In eius enim verbi correctione totam istam gloriam, quam humanis viribus assignare voluisti, so∣brietate aliqua temperares; vt illa mirabilis in tanta afflictione patientia, & Dei adiutorio, & libero hominis ascriberetur arbitrio; sed veritus es naturae humanae minuere laudem, si ei profiteatis à Deo datam esse virtutem: Ideo conflictus illius atque victoriae non vis credi De∣um cooperatorem fuisse, sed tantummodo spectatorem, vt cui persuadere potueris per natu∣ralem liberi arbitrij facultatem tam arduum certamen victum, dubitare non audeat in leuio∣ribus [unspec E] causis, multo liberiores esse bonae voluntatis effectus, atque ita in illius damnatae sen∣tentiae foueam cadat, qua dicitur à Deo nobis gratiam iustificationis dari, vt quod facere per liberum iubemur arbitrium, facilius possimus implere per gratiam, &c. sicut 39. primi ple∣nius recitauit. Et 25^o. capitulo recitata ista 10^a. definitione Cassiani, Prosper ipsam redar∣guendo subiungit; Si Deus sciuit tantummodo quod Iob posset, non etiam donauit, vt pos∣set, testis patientiae eius non auxiliator fuit, & in quo erit necessarium gratiae adiutorium, si humanis solis viribus tanta illi est parta victoria? Item in fine libri, vbi recitantur 13^a. capi∣ta Pelagiani haeretici in Palaestina synodo condemnata; istud ponitur 12^um. victoriam no∣stram non esse ex Dei adiutorio, sed ex libero arbitrio: Tredecim verò capitulorum sequen∣tium contra praedicta 13. condemnata, in eadem synodo sancitorum 12^um. ita dicit, vt fatea∣tur

quando contra temptationes concupiscentiasque illicitas dimicamus, quamuis illic de∣beamus [unspec A] & propriam voluntatem, non tamen ex illa, sed ex adiutorio Dei nostri victoriam: Non enim aliter verum erit, quod Apostolus ait, Non volentis, nec currentis, sed mise∣rentis est Dei. Dicit adhuc forsitan Pelagij procurator, praemissa sic debere intelligi, quod gratia Dei est necessaria homini vt temptatio meritoriè superetur, & peccatum meritoriè ca∣ueatur, non autem vt temptatio superetur simpliciter, vt peccatum simpliciter caueatur: qui refelletur similiter, sicut similem vaniloquum refellebat 39^um. primi. Item quomodo euadet iste sententiam Palaestinae synodi memoratam, in qua praeter illa quae quomodo potuit, ausus est defendere Pelagius, obiecta sunt sibi, 13. capita memorata damnata, quae nisi re∣mora omni tergiuersatione anathematiset, ipse anathema factus esset, & quomodo iste se ab omni tergiuersatione purgabit? Et de 13. capitulis memoratis sancitis, sic dicitur; Haec om∣nia simpliciter sine vllis fateatur ambagibus, si quis in autoritatem catholicam & ipsius Pela∣gij expressa in Ecclesiasticis gestis verba consentit: sed quomodo iste haec fatetur simpliciter, [unspec B] & sine vllis ambagibus, qui diffitetur, & negat simpliciter duodecimum capitulum iam praemissum, scilicet quando contra temptationes & concupiscentias dimicamus, non ex pro∣pria voluntate, sed ex adiutotio Dei nostri esse victoriam? & vix cum ambage extraneae glos∣sae omni intellectui dissonae confitetur, quod victoria temptationum meritoria est à Deo, cùm neutrum capitulum nec damnatum scilicet, nec sancitum aliquam mentionem fecerit de victoria meritoria, sed tantum planè loquebatur de victoria absolutè: Nec ille est commu∣nis modus loquendi nec intelligendi, sed sicut est communis loquutio de victoria absolutè, sic est & communis intellectio de victoria absolutè, quare & sic accipiendae sunt huiusmodi dicta semper, sicut plenius docuit quadragesimum sextum primi. Item si aliquis sine gratia potest temptationem proprijs tantum viribus superare, licet non meritoriè, sic posset in gra∣tia constitutus (Gratia enim non impedit naturam sed promouet) posset ergo gratiosus si∣ne gratia vel Deo iuuante proprijs tantum viribus temptationes superare, sicut prius potuit, [unspec C] quando fuit gratia destitutus, vel sicut potest alius gratia Dei carens: Posset ergo gratiosus omnia pati & facere pro temptationibus superandis & peccatis vitandis nihil penitus prome∣rendo cum absurditatibus alijs contra similem fictionem deductis 39^o. primi. Item tunc posset homo sine gratia saltem non meritoriè vitare peccatum quod est contra Augustinum de gratia & libero arbitrio 23. vbi dicit, Quando cognoscit homo peccatum, si non adiuuet gratia vt cognitum caueatur, sine dubio lex iram operatur, ergo & peccatum, imò secun∣dum Apostolum 2. ad Cor. 3. litera occidit, spiritus autem viuificat, id est, secundum Augu∣stinum per totum librum suum de spiritu & litera qui totus est expositorius huius dicti, lite∣ra legis prohibens peccatum, occidit per peccatum mortale constitutum sub lege nisi spiri∣tus gratiae viuificans iuuet cum: Vnde idem Apostolus ad Rom. 7. Peccatum, vt appareat peccatum per bonum, id est, legem, operatum est mihi mortem, vt fiat supra modum pec∣cans peccatum per mandatum. Vnde Augustinus de spiritu & litera 3. Attende, inquit, Apost. [unspec D] ad Rom. explicantem quod scripsit ad Corint. Litera occidit, spiritus autemviuificat, sic ma∣gis accipiendum, quemadmodum supradiximus; quoniam legis litera, quae docet non esse peccandum, si spiritus viuificans desit, occidit: sciri enim facit peccatum potius quā caueri, & ideo magis augeri quàm minui, quia malae concupiscentiae etiam praeuaricatio legis accidit, & idem dicit 256. propositione sententiarū Prosperi hinc excerpta. Item Bern. de gratia & libero arbitrio 20. Inter diuinum spiritum & carnis appetitum, tenet medium quendam locum li∣berum arbitrium, & tanquam in deuexo latere montis admodum ardui inter vtrumque pen∣dens, ita in appetitu, infirmatur per carnem, vt nisi sedulò spiritus adiuuet infirmitatem eius per gratiam, non solum non valeat iustitiae, quae est iuxta Prophetam sicut montes Dei, as∣cendendo de virtute in virtutem apprehendere culmen, sed etiam de vitio semper in vitium suo ipsius pondere deuoluta ruat in praeceps: de multis autem similibus sufficiant ista pauca. Et si quis obijciat,* 1.146 quod superbus temptatus de furto potest resistere, fur temptatus de adul∣terio [unspec E] potest resistere; adulter temptatus de homicidio potest resistere, & quod multi infideles sicuti morales Philosophi multis temptationibus sine gratia restiterunt, & illas strenuè supe∣rarunt:* 1.147 Dicendum quod gratia accipitur multis modis; sicut 25^um. & corollarium 42ⁱ. pri∣mi docebant. Ad propositum autem cum dicitur, nullum temptatum posse sine gratia Dei temptationi resistere, vel ipsam superare, seu vincere; intelligitur gratia gratis iuuans, scili∣cet Spiritus Sanctus, & quodcunque adiutorium increatum vel creatum, quod gratis iuuat temptatum, vel gratis datur temptato vt temptationi resistat, superet, siue vincat; & hoc patet per illud, quod à beato Prospero superius allegaui. Probans enim quod Iob non pro∣prijs viribus, sed Dei gratia superauit, ostendit quod habuit Spiritum Sanctum in eo, qui

[unspec A] ipsum adiuuit, & gratiam illam quandoque vocat Spiritum Sanctum iuuantem, quandoque gratiam Dei, quandoque adiutorium Dei, quandoque Deum seu Dominum adiuuantem, & vtitur his omnibus pro eodem; sicque loquitur synodus Palaestina in duobus capitibus alle∣gatis: Damnat enim capitulum Pelagij, quod dicebat victoriam nostram non esse ex Dei ad∣iutorio, sed ex libero arbitrio, & sanxit aliud capitulum quo docemur, quod quando con∣tra temptationes & concupiscentias illicitas dimicamus, non ex propria voluntate, sed ex adiutorio Dei nostri victoriam. Item Augustinus de gratia & libero arbitrio 9. recitat scrip∣turam liberum arbitrium sic mouentem, Noli vinci à malo, sed vince in bono malum, & addit, Quod tamen vt fiat, adiuuat gratia, quae nisi adiuuerit, nihil lex erit, nisi virtus pecca∣ti; Et ideo dicit Apostolus; Gratias autem Deo, qui dat nobis victoriam per Dominum nostrum Iesum Christum, ergo & victoria qua peccatum vincitur,* 1.148 nihil est aliud quàm do∣num Dei in isto certamine liberum arbitrium adiuuantis. Sacra quoque Scriptura sub tali∣bus [unspec B] nominibus, adiutorium, fortitudo, virtus, firmamentum, salus, & huiusmodi, quando∣que intelligit ipsum Deum adiuuantem,* 1.149 fortificantem & caetera facientem quandoque verò non ipsum Deum, sed talia dona Dei, sicut de vtraque intelligentia simul Eccles. 34. pul∣chrè scribitur in haec verba; Oculi Domini super timentes eum, protector potentiae, firma∣mentum virtutis, tegimen ardoris, & vmbraculum meridiani, deprecatio offensionis, & ad∣iutorium casus, exaltans animam, & illuminans oculos, dans sanitatem, & vitam, & benedi∣ct••onem. Quod autem sub talibus nominibus intelligantur talia dona Dei, patet copiosis∣simè in Scriptura; quod etiam sub talibus nominibus intelligatur aliquoties Deus ipse, pa∣tet per Psalmistam Psalmo 17. sic dicentem; Diligam te Domine fortitudo mea,* 1.150 Dominus firmamentum meum & refugium meum, & cornu salutis meae, & multa similia occurrunt saepissime in Psalmis, & alibi in Scriptura: & quia Deus tam multipliciter gratis se praebet hominibus, & tam multiplicia dona hominibus gratis donat, haec omnia gratiae nomine nun∣cupantur. [unspec C] Patet ergo quod & quomodo nullus temptatus solius liberi arbitrij viribus sine gratia Dei & eius auxilio potest temptationem aliquam superare.

CAP. V. Quod liberum arbitrium quantacunque gratia crea∣ta suffultum sine alio Dei auxilio speciali non po∣test temptationem aliquam superare.

HHis autem quid conuenientius quàm monstrare, quod liberum arbitrium [unspec D] quantacunque gratia creata suffultum sine aliquo Dei auxilio speciali, non potest temptationem aliquam superare. Hoc siquidem euidenter demon∣strant proximè iam praemissa. Quod etiam clarè patet ex Corollario 41^o. primi. Praeterea, aliter viator reprobatus finaliter, praesentialiter tamen existens in gratia quantacunque posset per se, sine alio Dei auxilio supera∣re quamcunque temptationem de peccato mortali, vel aliquam certam datam quod si fecerit morietur in gratia, & erit praedestinatus ad vitam; sicque aliquis re∣probatus ad mortem posset ex operibus praedestinari ad vitam: imò & reprobatus posset fa∣cere se praedestinatum ad vitam contra 43^um. primi libri. Hîc semel audiui quendam respon∣dere dicendo, quod nullus potest facere se praedestinatum, potest tamen aliquis facere,* 1.151 quod sit praedestinatus, id est, secundum eum potest facere aliquid quo facto ipse praedestinatus erit ad vitam. Haec autem responsio peccat in duobus; primò in hoc, quod nititur separare, [unspec E] quae separari non possunt, scilicet quod quis faciat se praedestinatum, & quod faciat, quod sit praedestinatus: Si enim faciat quod sit praedestinatus, hoc est per aliquod meritum, quod est causa totalis, vel saltem partialis efficiens quod sit praedestinatus, quia scilicet per illud me∣ritum mouet & excitat Deum ad ipsum praedestinandum: ergo illud meritum est similis cau∣sa efficiens, mouens & excitans ad ipsum esse praedestinatum, ergo similiter efficit se praede∣stinatum, ergo similiter facit se praedestinatum. Peccat secundò, dicendo quod quis potest facere quod sit praedestinatus, id est, secundum eundem, potest facere aliquid quo facto ipse erit praedestinatus: Nam ille ablatiuus quo facto, vel significat ibi causam praedestinatio∣nis, vel ordinem prioris ad posterius, vel nec causam, nec ordinem, sed aliquid disparatum; si causam, ergo factum suum est causa praedestinationis diuinae contra 43^um. primi libri; si or∣dinem,

ergo post illud factum est praedestinatus, & prius non fuit, ergo praedestinatio est tem∣poralis, [unspec A] & quotidiana, non aeterna contra quadragesimum secundum capitulum primi libri; si aliquid disparatum, ergo eadem ratione canis potest facere quod quis sit praedestinatus: Potest enim canis facere aliquid, vt latrare, quo facto aliquis homo erit praedestinatus, sicut aeternaliter ante fuit. Hic adhuc respondit, dicendo diuisionem priorem esse insuffici∣entem & addit quartum membrum, scilicet quod ille ablatiuus ‖ 1.152 signat ibi effectum prae∣destinationis, & hoc modo exposuit dictum suum; Aliquis potest facere quod sit praedesti∣natus, quia potest facere aliquid quo aliquid, quo facto ipse erit praedestinatus, id est, quo facto, sequitur tanquam ab effectu ad causam, & à posteriori ad prius quod ip∣se sit praedestinatus. Quare & consequenter dicendo habet concedere quod potest facere Deum esse, vel quod Deus sit, & mundum esse vel quod mundus sit: Potest enim facere ali∣quid quo facto sequitur sicut ab effectu ad causam, & à posteriori ad prius, Deum aut mun∣dum esse, vel quod Deus sit aut mundus. Item eadem ratione haberet concedere, quod po∣test [unspec B] facere se praedestinatum, quia potest facere eius effectum. Si autem dicatur, quod ille ab∣latiuus est absolutus, & potest exponi tripliciter, scilicet per si, quia, vel dum, quare prae∣missa ratio non procedit, hoc faciliter excludetur, quoniam si exponatur per si, eadem ra∣tione habet concedere, quod potest facere Deum esse, vel quòd Deus sit. Nam si ipse quic∣quam facit, sequitur Deum esse, & quod Deus sit, sicque omnis effectus posterior facit suam causam priorem esse, Nam si ille effectus est, illa causa est: Si autem exponatur per quia, sequitur opus suum esse causam suae praedestinationis contra quadragesimum tertium primi libri: Si verò exponatur per dum, eadem ratione canis potest facere quod quis sit praedesti natus; Potest enim latrare, & dum ipse latrat aliquis est praedestinatus, sicque quodlibet o∣perans facit seipsum esse & quodlibet aliud; facit enim aliquid, & dum facit illud, ipsummet est & quodlibet aliud. Item si quis potest facere vt sit praedestinatus, faciat; tunc illud facere est prius naturaliter quam vt sit praedestinatus; quia omne facere praecedit naturaliter suum [unspec C] factum quod falsum est: Quia quicunque nunc est, vel post erit praedestinatus, fuit prius aeter∣naliter praedestinatus sicut quadragesimum secundum primi docebat. Item omnis factio est mutatio de contradictorio in contradictorium scilicet de non facto in factum; nam alias fa∣ciens faceret prius factum, & factum simul esset in termino à quo & in termino ad quem, sic∣que vanum esset mouere: * 1.153 Patet quoque Philosophum 5. Phys. 7. & post; & 6. Phys. 32. & per Auerroem in comment: Qui ergo facit quod sit praedestinatus, prius fuit non praede∣stinatus & nunc est praedestinatus contra capitulum allegatum. Item si quis posset fortem temptationem proprijs viribus superare, posset similiter meritum suum augere (illud enim est difficultatis longè maioris) contra quadragesimum quartum primi. Item cum superare temptationem sit meritorium, posset temptatus per multiplicatas superationes proprijs viri∣bus, sine Dei auxilio similiter multiplicare meritum suum, & virtutes, & acquirere sibi prae∣mium vltra terminum diuinitus sibi praestiturum contra quadragesimum quartum primi. [unspec D] Item si gratus reprobatus temptatus posset ex se superare temtationem de peccato mortali, posset ex se mori in gratia, & saluari, quare posset ex se augere numerum electorum, vel vni∣tates illius numeri permutare, quod est contra praehabita 46. primi. Hic forsitan responderet Lumbardus, sicut respondet 1. sent. dist. 40. in haec verba; respondemus ex ea ratione di∣ctum esse,* 1.154 & verum esse numerum electorum non posse augeri vel minui, quia non potest v∣trumque simul esse, scilicet vt aliquis saluetur & non sit praedestinatus, vel vt praedestinatus sit & damnetur. Sed ista expositio siue glossa nimis extraneatur à textu. Nam Sacra Scrip∣tura, & sacri Doctores cùm dicunt numerum talium vel talium non posse augeri vel minui, intelligunt sicut Philosophi & Logici, & sicut caeterarum artium caeteri professores, & sicut communitas hominum intelligere semper solet, scilicet quod numero talium vel talium non potest apponi vlterius talis vnitas vel auferri; non quod aliqua eius vnitas simul sit talis, & non talis:* 1.155 sic & Dominus ipse videtur intellexisse Gen. 17. cum dicebat, Super Ismael quo∣que [unspec E] exaudiuite; ecce benedicam eum, & augebo & multiplicabo eum valde; non aliud vo∣lens intelligi nisi quod Ismael aliquem numerum hominum generaret, quem augeret appo∣nendo multas similes vnitates, non autem quod aliquis simul esset Ismaelita, & non Ismaelita; quare & immediatè subiungit; Duodecim duces generabit, & faciam illum in gentem mag∣nam;* 1.156 & Exod. 23. paulatim expellam eos de conspectu tuo, donec augearis, & possideas terram; & 1. Paralip. 21. Augeat Dominus populum suum in centuplum quàm sunt, & Psal∣mo 104. Auxit populum suum vehementer; & Act. 5. augebatur credentium multitudo; vbi nihil aliud datur intelligi, nisi quod numero siue multitudini credentium apponebantur aliae similes vnitates scilicet credentium; non autem quod quis simul sit fidelis, & non credens,

[unspec A] vel credens & non fidelis. Imò secundum istam responsionem sequitur multitudo creden∣tium non posse augeri vel minui, quia non potest vtrumque simul esse, scilicet vt aliquis sit fidelis & non credens, vel credens & non fidelis; & vlterius sequitur, quod numerus viuorū ac mortuorum, numerus virginum aut corruptarum non potest augeri vel minui: Nullus enim potest simul esse viuus & mortuus, nec vlla simul virgo & corrupta; & ita de similibus vniuersis; quare & habet dicere consequenter, quod nullorum numerus potest augeri vel mi∣nui propter similem rationem. Item sicut ipsemet dicit ibidem, in his & huiusmodi loquutio∣nibus, ex ratione dicti diiudicanda est sententia dictionis;* 1.157 ratio verò dicti Augustini de Cor∣reptione & gratia 61. scilicet, Praedestinatorum ita certus est numerus, vt non addatur ei quis∣quam, nec minuatur ab eis; & infra, eodem; Certus est numerus electorum; est ista quia alius non est accepturus coronam, nisi iste perdiderit, iuxta illud Apoc. 3. Tene quod habes,* 1.158 ne alius accipiat coronam tuam, quod dictum cum sua ratione recitat ibi Lombardus: Cum [unspec B] ergo haec sit ratio Augustini; Nullus extra numerum electorum est accepturus coronam ni∣si aliquis de numero electorum suam perdiderit; ergo certus est numerus electorum, & in ra∣tione sua non intelligit aliud, nisi quod siquis electorum suam coronam perdiderit, alius ap∣ponetur loco suo, & coronam illius accipiet, non quod simul sit reprobatus, & praedestinatus, aut saluandus & non praedestinatus, vel praedestinatus & non saluandus; ergo conclusio est intelligenda similiter; scilicet, quod certus est numerus electorum nec augendus ita quod ali∣qua vnitas apponatur, nisi alia subtrahatur; nec minuendus ita quod aliqua vnitas subtraha∣tur nisi alia apponatur; non autem quod non possunt augeri vel minui, ita quod aliquis si∣mul esset praedestinatus & reprobatus. Eadem quoque videtur ratio dicti Iob 34. Conteret multos & innumerabiles & stare faciet alios pro eis, & dicti beati Gregorij super illud, sicut recitauit quadragesimum quartum primi, quare & eadem sententia dictionis. Item si Au∣gustinus intelligeret modo dicto, quid doceret vtile aut ignotum? Nullus enim catholicus, [unspec C] imò nec haereticus sciens quid nominum dubitauit, an aliquis simul soluetur & non sit prae∣destinatus vel è contra. Nec ista verba, numerus electorum est certus, nec potest augeri vel minui significat communiter iam modo dicto; sed quod numero electorum non potest addi aliqua vnitas nec auferri: quare in doctrina Christiana debent accipi isto modo, vt quadra∣gesimum tertium primi docet. Item ista responsio Lumbardi habet pro eodem, numerum electorum posse augeri vel minui & praedestinatum posse damnari, vel reprobum posse salua∣ri, sicut patet volentibus legere passum illum, quae tamen veraciter non sunt idem: Potest e∣nim quis imaginari faciliter quod A qui est praedestinatus possit damnari, & B qui est repro∣batus possit saluari absque hoc quod numerus electorum, vel etiam reproborum possit au∣geri vel minui; per hoc scilicet, quod A coronam suam amitteret, & B ipsam acciperet, iuxta dictum Angeli Apoc. 3. & per hoc, quod A contereretur, & B restitueretur pro eo, iuxta di∣ctum Iob 34. sicut etiam non est idem, numerum signorum super horizontem posse augeri [unspec D] vel minui, & aliquod signum super horizontem posse occidere, vel aliquod signum sub ho∣rizonte posse oriri: talis enim occasus vel ortus est possibilis, imò & necessarius; augmentum verò vel decrementum signorum super horizontem est impossibile: Semper enim necessa∣rio sunt tantum sex signa super horizontem, & necessario tantum reliqua sex sub illo, sicut in alijs libris demonstratur, semperque sicut vnum occidit, aliud oritur, & è contra. Item ista responsio non euacuat argumentum, quia signatus reprobatus potest per se superare tempta∣tionem de peccato mortali, & mori in gratia; potest hoc facere nullo praedestinato cadente nec casuro; ergo ad communem modum loquendi sacrae Scripturae, & Doctorum praedicto∣rum; ipse potest augere numerum electorum contra allegata 44^o. primi: Ponatur enim quod numerus electorum praestitutus à Deo sit septem, & parum ante iudicium finale sint sex saltem, & sint A B duo viatores in gratia; A praedestinatus, B verò reprobatus, nec sint plures, & temptentur similiter: Si ergo B posset ex gratia sua & seipso sine alio Dei auxilio su∣perare [unspec E] finaliter omnem temptationem de peccato mortali, & faciat; non propter hoc coge∣tur A ad peccandum finaliter & ad mortem; imò potest similiter superare, quod si faciat, erit numerus electorum octo: ergo B potest augere numerum electorum. Ad idem potest ex∣pressius argui, si ponatur parum ante iudicium numerum electorum esse completum, & A in gratia viatorem reprobatum temptatum, &c. sicut priùs.* 1.159 Et si quis concesserit numerum electorum posse augeri vel minui modo dicto, habet contra eum allegata superius 44^o primi. Item si possit augeri, ponatur in esse, tunc numerus electorum augetur, ergo prius fuit minor quàm sit modo, quod falsum est, quia quantuscunque nunc est, tantus fuit ae∣ternaliter praestitutus & praedestinatus à Deo futurus, vt 23^um. & 42^um. primi docebant. Item si electorum & praedestinatorum numerus augeatur, hoc est per appositionem alicuius vnita∣tis,

quae sit A; ergo A est nunc de isto numero & prius non fuit: ergo A nunc est electus & [unspec A] praedestinatus, & priùs non fuit, contra capita memorata. Quare forsitan aliquis subtilius respondebit,* 1.160 dicendo numerum electorum non posse augeri vel minui, sed posse esse maio∣rem vel minorem, quàm praefuit, vel sit modo, cùm tamen vnum videatur inferre opposi∣tum alterius, & è contra; Videtur quoque si talis numerus possit esse maior, quod posset fie∣ri maior per oppositionem alicuius vnitatis, &c. sicut prius. Item tunc aliquis, puta B qui non est praedestinatus, posset esse praedestinatus remanentibus omnibus alijs praedestinatis, vt prius contra illud Apoc. 3. Tene, quod habes, ne alius accipiat coronam tuam; vbi significatur expressè secundum expositionem Augustini, & Gregorij recitatam, quod alius non est accepturus coronam electionis, aut praedestinationis diuinae, nisi iste vel alius sibi si∣milis suam perdiderit. Et simili ratione, aliquis sicut A qui est praedestinatus, posset reproba∣ri manentibus omnibus reprobis, sicut prius; contra illud Iob 34. Conteret multos & innu∣merabiles & stare faciet alios pro eis, & contra beatum Gregorium super illud. Item tunc nu∣merus [unspec B] electorum posset esse maior vel minor, perfectus vel imperfectus, abundans vel dimi∣nutus contra rationem Anselmi & Augustini recitatam, 44^o. primi. Item tunc numerus e∣lectorum posset esse maior vel minor, quasi in omni specie numeri saltem finiti, ergo non est aliter definitus & certus, nisi sic quod est finitus: cur ergo Scriptura sacra & doctores tan∣tum laborant inaniter ad ostendendum quod ille numerus est definitus & certus, si nihil aliud intelligant nisi quod est finitus, non autem praecisè tantus aut tantus; cùm hoc nulli sit du∣bium, nec vtile ad sciendum, quare nec docendum, vt quadragesimum tertium primi docet? Cur etiam dixit Augustinus verborum subtilissimus ponderator, praedestinatorum ita certus est numerus, vt non addatur eis quisquam nec minuatur ab eis, si nihil aliud intelligi voluit ni∣si quod numerus praedestinatorum est ita certus, quod non addatur eis quisquam nec minua∣tur ab eis de facto, sicut est de omni alio numero quorumcunque numeratorum: Nam quae∣libet numerata aliquo certo numero continentur, ita quod de facto non addatur eis quicquam [unspec C] simile, nec minuatur ab eis, quia tunc essent in alio numero non in illo: Ad quid ergo tam sol∣licitè docuit, & per loca Scripturae tam studiosè probauit specialiter ergo sic esse de numero electorum, cum hoc sit generaliter verum de quolibet numero quorumcunque, & sine auto∣ritate scripturae aut alia probatione quacunque notis terminis satis notum? Item tunc nume∣rus electorum dependeret à voluntatibus hominum, scilicet à meritis eorum futuris bonis vel malis; sed secundū ponentes hominem posse ex se sine Deo superare temptationem, & e∣licere bonum velle, tales hominum voluntates sunt simpliciter ad vtrumlibet contingentes, & respectu Dei penitus casuales, quia praeter suum propositum accidentes, & quod fit à contin∣genti seu casuali est contingens seu casuale similiter vt patet ex 29^o. primi, ergo numerus ele∣ctorum est contingens ad vtrumlibet & casualis, ergò non est definitus & certus, contra supe∣rius allegata. Item secundum istud numerus electorum non esset praeordinatus à Deo, sed re∣lictus contingentibus voluntatibus hominum, casui, & fortunae, contra superius allegata, & [unspec D] specialiter contra illud Sap. 11. Omnia in mensura, numero & pondere disposuisti, quia se∣cundum data, homines magis disponunt electos & praedestinatos in numero, quam faciat Deus ipse: Nam antecedenter & causaliter quia homines disponunt voluntates suas hoc modo vel illo, ideo Deus subseruienter & subexecutiuè disponit numerum electorum tantum vel tantum. Item si homo posset ex se superare tentationem quamlibet sine Deo, vanum es∣set orare Deum vt tentationem aliquam superaret, vanum esset pro tentationis victoria gra∣tias agere Domino Deo nostro, vt docent quadragesimum quartum & trigesimum primum primi, quod quicunque concesserit, nedum vanus, sed & prophanus haereticus ab omnibus est habendus, cùm etiam ethnicus ille Philosophus 1. partis secret. secretorum 1. pro Alex∣andro,* 1.161 sic oret; Dominus custodiat te ab omni opere inhonesto; cùm & tota Ecclesia Chri∣stiana secundum doctrinam capitis sui Christi, non vanè, sed sanè Patrem suum qui est in coe∣lis, sic orent, Ne nos inducas in tentationem, vt patet Matth. 6. & Luc. 11. Idemque Magi∣ster [unspec E] praecepit discipulis suis, dicens, Vigilate, & orate ne intretis in tentationem, Marc. 14. & Luc. 22. Et si quis non erubuerit fingere allegata intelligi de magnis tentationibus, sed quod paruas potest homo vincere per seipsum, conuincitur per Philosophum vbi prius. Cur etiam non docuit Christus sic orare, Ne nos inducas in magnam tentationem, sed simplici∣ter, Ne nos inducas in tentationem, nisi quia de omni tentatione hoc volebat intelligi? & quis tam praesumptuosus & fatuus, vt ipsum super fatuitate orationis argueret qui Patrem coelestem oraret ne ipsum in aliquam omnino tentationem induceret, magnam, aut paruam, cùm tota Ecclesia ipsum sic oret, ab omni malo libera nos Domine; & iterum, Concede quae sumus omnipotens Deus Sanctum nos Spiritum votis promereri sedulis, quatenus eius

[unspec A] gratia ab omnibus liberemur tentationibus; & iterum, Ductore sic te praeuio, vitemus om∣ne noxium; & iterum, Omnipotens & misericors Deus, vniuersa nobis aduersantia propi∣tiatus exclude, cum multis similibus multis locis?* 1.162 Et hoc est quod Apostolus ad Rom. 8 fi∣deliter profitetur, Quis nos separabit à charitate Christi? tribulatio, an angustia? an perse∣cutio? an fames? an nuditas? an periculum? an gladius? sicut scriptum est, quoniam propter te mortificamur tota die; aestimati sumus sicut oues occisionis; sed in his omnibus supera∣mus propter eum qui dilexit nos; non dicit, in aliquibus, sed, in his omnibus superamus, & hoc sicut dicit Glossa, non propter nos, sed propter eum qui dilexit nos.* 1.163 Aug. verò de gra∣tia & libero arbitrio 17. & 37. & Prosper contra Cassianum 21. allegant eandem autoritatem ad eandem conclusionem probandā, non cum ista praepositione (propter) sed (per) sed in his omnibus, superuincimus, dicit Augustinus; superamus, dicit Prosper; & ambo, per eum qui dilexit nos. Quis etiam tam ingratus vt Deo non referat gratias cùm vicerit tentamentum?* 1.164 [unspec B] & si quis sit talis audiat Apostolum 1. ad Cor. 15. sic dicentem, Deo autem gratias qui dedit nobis victoriam, per Dominum nostrum Iesum Christum; & 2. ad Cor. 2. Deo autem gra∣tias qui semper triumph at nos in Christo Iesu; Audiat & Psalmistam Psalmo 65. dicentem,* 1.165 Benedicite gentes Deum nostrum, & auditam facite vocem laudis eius, qui posuit animam meam ad vitam, & non dedit in commotionem pedes meos, id est, affectus & amores meos; sed illud commune Augustini, Pes meus, amor meus, illo feror quocunque feror:* 1.166 Qui & de libertate arbitrij ad Hilarium 4. dicit, Animus velut pondere amore fertur, quocunque fer∣tur; & 11. de ciuitate Dei 28. ita corpus pondere sicut animus amore fertur, quocunque fertur. Vbi Psalmista Dominum benedicit & quia posuit animam suam de morte culpae ad vitam gratiae, & quia non dedit eam per affectus aliquos vel amores à gratia commoueri ad culpam. Audiant etiam Machabaeos,* 1.167 qui in hymnis & confessionibus benedicebant Domi∣num qui magna fecit in Israel, & victoriam dedit illis 2. Machab. 10. audiat inquam talis, & [unspec C] non minus gratè referat gratias Domino pro victoria spirituali, quàm ipsi retulerant pro vi∣ctoria corporali. Amplius autem proportionaliter se habere videntur fortitudo corporalis ad victoriam corporalem; & fortitudo spiritualis, scilicet gratia, ad victoriam, spiritualem; sed ex sola fortitudine corporali sine Deo iuuante non prouenit victoria corporalis, sicut probat 31^um. primi; quare nec ex fortitudine spirituali seu gratia sine Deo iuuante victoria spiritua∣lis poterat prouenire: Vnde & 1. Reg. 2. sic scribitur, Pedes Sanctorum suorum seruabit,* 1.168 & impij in tenebris conticescent, quia non in fortitudine sua roborabitur vir; & Psalmo 32. Non saluatur Rex per multam virtutem, & Gigas non saluabitur in multitudine virtutis suae: fallax equus ad salutem, in abundantia autem virtutis suae non saluabitur. In quo ergo? in eo quod sequitur; Ecce oculi Domini super metuentes eum, & in eis qui sperant super miseri∣cordia eius. Ad quem effectum? ad eum qui sequitur, vt eruat à morte animas eorum, & alat eos in fame: Dicant ergo & verè dicant corde & ore omnes Catholici versum sequen∣tem; [unspec D] Anima nostra sustinet Dominum, quoniam adiutor & protector noster est, ita quod non sit quisquam de quo veraciter possit dici; Ecce homo, qui non posuit Deum adiutorium suum, sed sperauit in multitudine diuitiarum suarum, in multitudine scilicet, seu magnitudi∣ne virtutum suarum, Psalmo 51. Nec sint, qui Deo dicant cum impijs, Recede à nobis Iob 21. sed dicat quilibet cum Psalmista, Adiutor meus esto Domine, ne derelinquas me, Psalmo 26. Vnde Aug. de Correptione & gratia 3. In bono autem liber esse nullus potest,* 1.169 nisi fuerit liberatus ab eo qui dixit, Si vos filius liberauerit, verè liberi eritis, nec ita vt cùm qu••sque fuerit à peccati damnatione liberatus, iam non indigeat sui liberatoris auxilio, sed ita potiùs vt ab illo audiens, Sine me nil potestis facere; Dicat ei & ipse, Adiutor meus esto, ne derelinquas. Idem de perfectione iustitiae hominum 33. Deo dicitur, Adiutor meus esto ne derelinquas me; Non vtique ad corporalia capessenda, & mala cauenda, sed ad ge∣rendam perficiendamque iustitiam; propter quod dicimus. Ne nos ‖ 1.170 inferas in tentationem, [unspec E] sed libera nos à malo. Nec adiuuatur, nisi qui & ipse aliquid agit; adiuuatur autem si inuo∣cat, si credit, si secundum propositum vocatus est: Currimus ergo cum proficimus, dum sa∣nitas nostra in proficientibus currit, vt ex omni parte perfecti, sine vlla simus omnino infirmi∣tate peccati; quod non solum vult Deus, verum etiam vt impleatur facit atque adiuuat; & hoc nobiscum agit gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum, non solum praeceptis, sacramentis, exemplis, sed etiam Spiritu Sancto per quem latenter diffunditur charitas in cordibus nostris; & supra eodem 21. osten dit quomodo Dei praecepta sint grauia, & quomo∣do leuia, & dicit quod grauia sunt timenti, leuia sunt amanti. Vnde sic ait, Laborant in Dei praeceptis qui ea timendo conantur implere, sed perfecta charitas foras mittit timorem, & fa∣cit praecepti sarcinam leuem, non solum non praementem onere ponderum, verumetiam sub∣leuantem

vice pennarum, quae tamen charitas vt habeatur etiam tanta, quanta in corpore [unspec A] mortis huius haberi potest, parum est nostrae voluntatis arbitrium, nisi adiuuet gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum: Diffunditur quippe in cordibus nostris, quod sae∣pè dicendum est, non per nosipsos, sed per Spiritum Sanctum qui datus est nobis: qui enim dicit, Fiat cor meum immaculatum, & itinera mea dirige secundum verbum tuum, & non dominetur mei omnis ‖ 1.171 iniustitia; & Fiat voluntas tua sicut in coelo & in terra, & Ne nos in∣feras in tentationem, &c. huiusmodi; hoc vtique orat vt praecepta Dei faciat, quae vt fierent nec iuberentur si nil ibi nostra voluntas ageret, nec oraretur, si sola sufficeret. Et capitulo 22^o. debent commoneri charitati Dei non esse graue mandatum Dei, quae non nisi per spiritum diffunditur in cordibus nostris, non per arbitrium humanae voluntatis, cui plus dando quàm oportet, ignorant iustitiam Dei: Quantacunque ergo charitas habeatur, non sufficit liberum arbitrium ad facienda Dei praecepta, quae omnem concupiscentiam illicitam prohibent, & consensum in omnem tentationem nefariam interdicunt: sed adhuc indiget auxilio Spiritus [unspec B] Sancti, per quem charitas diffundatur in eo ad talia facienda. Glossa quoque super illud Psal∣mi 32. Non saluatur Rex per multam virtutem, &c. ita dicit; Agit de spiritualibus: sicut enim supra dixit, Quomodo fiant iusti, scilicet à Deo per gratiam, ita & hic dicit, Quod post∣quam facti sunt, ab eodem adiuuantur, & in bono conseruantur, quasi sic fiunt iusti, sed nec facti sua virtute saluantur, quia non saluatur Rex, &c. Hoc idem posset ostendi per 42^um. ca∣pitulum primi libri, vbi docetur, quod gratia seu charitas nihil agit, nisi quatenus à Spiritu Sancto dirigitur in agendo:* 1.172 Vnde Augustinus 5^o. contra Iulianum 3. Quando, inquit, Deo donante ex vera viuitur fide, ipse Deus adest & menti illuminadae, & concupiscentiae su∣perandae & molestiae perferendae. Item si gratiosus posset omni tentationi resistere, vel hoc esset per auxilium gratiae, vel per liberum arbitrium suum tantum; si per auxilium gratiae, hoc esset quia gratia in illa resistentia aliquid ageret, aut moueret, vel fortificaret tentatum, aut eius fortitudinem conseruaret, & quicquid horum gratia faciat, hoc sola non facit sed Deus [unspec C] per eam, sicut 2^um. 3^um. 4^um. & 42^um. capitula primi docent. Si per liberum arbitrium suum tantum, ergo frustra datur sibi gratia ad hoc faciendum, nisi dicatur quod per gratiam hoc fa∣cilius faciat, quod erat superiùs reprobatum; imò tunc sequitur, quod homo sine gratia, vel alio Dei auxilio qualicunque per liberum arbitrium suum tantum potest omni tentationi resi∣stere, & strenuè superare, quod superiùs est damnatum. Item aliquis habens paruam chari∣tatem,* 1.173 per illam sine alio Dei auxilio speciali tentationem superare non valet, dicente Augu∣stino de gratia & libero arbitrio 36. qui vult facere Dei mandatum, & non potest, iam qui∣dem habet voluntatem bonam, sed adhuc paruam & inualidam; poterit autem cùm magnam habuerit & robustam: quande enim Martires illa magna mandata fecerunt, magna vtique vo∣luntate, hoc est magna charitate fecerunt; de qua charitate ipse Dominus ait, maiorem hac charitatem nemo habet, quam vt animam suam ponat pro amicis suis. Ipsam charitatem A∣postolus [unspec D] Petrus nondū habuit, quando timore ter Dominum negauit: Timor enim non est in charitate,* 1.174 sicut ait Ioannes Euangelista in Epistola sua; sed perfecta charitas foras mittit timo∣rem; & tamen quamuis parua & imperfecta non deerat, quando dicebat Domino, Animam meam pro te ponam: Putabat enim se posse, quod se velle sentiebat. Item quamtamcunque gratiam quis habeat,* 1.175 adhuc semper indiget auxilio Dei ne peccet. Vnde Augustinus de na∣tura & gratia 26. dicit, Medicus homo cum saluauerit hominem, iam de caetero sustentan∣dum clementis & alimentis corporalibus Deo dimittit: Ipse autem Deus cum spiritualiter sa∣nat aegrum vel mortuum, id est, iustificat impium, & eum ad perfectam sanitatem, hoc est ad perfectam vitam iustitiamque perduxerit, non deserit, si non deseratur, vt prè semper iusteque viuatur; sicut enim oculus corporis etiam plenissimè sanus, nisi candore lucis adiutus non potest cernere; sic & homo etiam perfectissimè iustificatus, nisi aeterna luce iustitiae diuinitus adiuuetur, rectè non potest viuere: Sanat ergo Deus non solum vt deleat quod peccauimus, sed & praestat etiam ne peccemus. Et idem ostendit 8. super Genesin ad literam 19. pulchrè [unspec E] multum & diffusè.* 1.176 Item si quis etiam in charitate sine Deo iuuante, posset resistere tentatio∣ni, & faceret, ipse haberet magnum patientiae meritum, & hoc à seipso, non à Deo, quod fal∣sum est; quia omne bonum non primum à primo bono descendit, & quia bona merita ipsis merentibus praedestinantur à Deo,* 1.177 sicut trigesimum primum & 45. capitula primi docent; di∣citque Augustinus de gratia & libero arbitrio 16. Quoniam Pelagiani merita humana sic praedicant vtex semetipso habere hominem dicant, prorsus rectissimè respondet Apostolus; quis enim te discernit?* 1.178 Quid habes quod non accepisti? Si autem acceperis, quid gloriaris, quasi non acceperis? prorsus talia cogitanti verissimè dicitur, Dona sua coronat Deus, non merita tua, si tibi à teipso, non ab illo sunt merita: Haec enim si talia sunt, mala sunt, quae non

[unspec A] coronat Deus; si autem bona sunt, Dei dona sunt; quia sicut dicit Iacobus,* 1.179 Omne datum optimum, & omne donum perfectum de sursum est descendens à patre luminum: Vnde di∣cit & Ioannes Domini nostri praecursor, non potest homo accipere quicquam,* 1.180 nisi fuerit ei datum desuper, vtique de coelo: Inde etiam venit Spiritus Sanctus; quando Iesus ascendit in altum captiuam duxit captiuitatem, dedit dona hominibus; & sequitur capitulo 17. Si ergo dona Dei sunt bona merita tua, non Deus coronat merita tanquam merita tua,* 1.181 sed tan∣quam sua dona; qui & ad Sixtum Presbyterum vt recitat Lumbardus 2. sent. dist. 27. ita scri∣bit; Cùm Deus coronat merita nostra, nil aliud coronat quàm munera sua. Hanc quoque sententiam sacra Scriptura & eius sacri Doctores saepissimè contestantur: Vnde praeter ea quae superius fuerant allegata, Psalmista Psalmo 17. Deo dicit; quoniam in te eripiar à tenta∣tione, & in Deo meo transgrediat murum; glossa, in te & per te, non à me eripiar à tentatio∣ne diaboli: & Psalmo 90. Deus ipse cum ipso sum in tribulatione eripiam eum; & Ecclesia∣stici [unspec B] 33. timenti Deum non occurrent mala, sed in tentatione Deus eum conseruabit, & libe∣rabit à malis; & Iob 5. In sex tribulalationibus liberabit te, & in septima non tanget te ma∣lum; & hoc est quod dicit Psalmus trigesimus tertius; Multae tribulationes iustorum,* 1.182 & de omnibus his liberabit eos Dominus, & Psalmo 65. Qui posuit animam meam ad vitam, & non dedit in commotionem pedes meos; & Psalmo 24. Firmamentum est Dominus timen∣tibus eum; & oculi mei semper ad Dominum, quoniam ipse cuellet de laqueo pedes meos, & Psalmo 93. Quis consurget mecum aduersus malignantes, aut quis stabit mecum aduer∣sus operantes iniquitatem; nisi quia Dominus adiuuit me, paulo minus habitasset in inferno anima mea: Si dicebam motus est pes meus, misericordia tua adiuuabat me; secundum nu∣merum dolorum meorum in corde meo, consolationes tuae laetificauerunt animam meam; & Psalmo 103. Aperiente te manum tuam omnia implebuntur bonitate; auertente autem te faciem turbabuntur; auferes spiritum eorum & deficient, & in puluerem suum reuertentur: [unspec C] vbi glossa; Manus est potestas Dei, quae abundè replet omnia, ergo aperiente te manum tu∣am, id est, potestatem tuam, omnia implebuntur bonitate; auertente autem te faciem,* 1.183 multi impleti bonitate Dei, sibi tribuerunt, quod habebant, & facti sunt sibi placentes; volens autem eos probare Deus, quod non à se habent sed à Deo, vt cum bonitate habeant humilitatem, ali∣quando eos perturbat; auertit ab eis faciem, & cadent in tentationem, & ita ostendit illis, quia quod iusti erant, & rectè ambulabant, eo regente fiebat. Et Psalmo 117. Dominus mihi adiutor, non timebo, quid faciat mihi homo; imò & ‖ 1.184 ego despiciam inimicos meos: bonum est confidere in Domino, quàm confidere in homine, aut in principibus; omnes gentes circui∣erunt me, & in nomine Domini, quia vltus sum in eos, &c. talia. Impulsus & euersus sum vt caderem, & Dominus suscepit me, fortitudo mea, & laus mea Dominus, & factus est mihi in salutem; dextera Domini fecit virtutem, dextra Domini exaltauit me, & Psalmo 137. Si am∣bulauero in medio tribulationis, viuificabis me, & super iram inimicorum meorum ‖ 1.185 extendes [unspec D] manum tuam, & saluum me fecit dextra tua; & Psalmo 22. Si ambulauero in medio vmbrae mortis, non timebo mala, quoniam tu mecum es;* 1.186 quem versum allegat Prosper contra Cas∣sianum 21. ad eandem conclusionem probandam: & illud, Salus iustorum à Domino; & protector eorum est in tempore tribulationis, & illud Apostoli ad Rom 8. superius allega∣tum, & illud quod Christus dixit Petro Luc. 22. Ecce Satanas postulauit vt tereret vos ve∣lut triticum; ego autem rogaui pro te Petre ne fides deficiat tua; & immediatè subiungit,* 1.187 Quis∣quis in tribulationibus non deficit ab illo, se non dubitet adiuuari; ad quem quotidiè corda v∣niuersorum fidelium clamant, Ne nos inducas in tentationem, sed libera nos à malo; quoni∣am custodit Dominus animas Sanctorum suorum, de manu peccatoris liberabit eos; quod dictum Euangelicum recitat Augustinus de gratia & libero arbitrio 10. ad hoc idem. Item Iob 6. quae est fortitudo mea vt sustineam, & infra 17. Libera me & pone iuxta te,* 1.188 & cuius∣uis manus pugnet contra me; sicut dicit Apostolus ad Rom. 8. Si Deus nobiscum, quis [unspec E] contra nos; & Psalmista vbi prius; si ambulauero in medio vmbrae mortis, non timebo mala, quoniam tu mecum es Item Dominus ipse Iob 40. Iob dicebat, Accinge sicut vit lumbos tu∣os, interrogabo te, & indica mihi; Nunquid irritum facies iudicium meum, & condemnabis me vt iustificeris? Si habes brachium sicut Deus, & si voce simili tonas, circunda tibi deco∣rem & in sublime erigere, & esto gloriosus; disperge superbos in furore tuo & respiciens om∣nem arrogantem humilia, & ego consiliabor quod saluare te possit dextera tua; quasi diceret, Si potes facere supra dicta, potest & tua dextera te saluare; sin autem non potest, quod patet per beatum Gregorium 32. Moral. 8. dicentem, cum qua haec Dominus intentione praemise∣rit, fine subditae quaestionis ostendit, dicens;* 1.189 Et ego consiliabor tibi quod saluare te possit dextera tua, ac si apertè diceret; Si potes terribilia haec facere, ipse quae protuli; tibi, & non

mihi deputo omnia bona quae fecisti; si verò peccantes alios respiciendo non potes perdere, [unspec A] liquet quod à reatu nequitiae tua te non vales virtute liberare. Ecce diuina voce ad B. Iob di∣citur, quod sua virtute non saluetur, & tamen nonnulli hominum, qui ab huius viri viribus longe sunt, despecto Dei adiutorio, sua se fortitudine saluari posse confidunt. Item 1. ad Corinth. 10. dicit Apost. fidelis autem Deus, qui non patietur vos tentari supra id quod pote∣stis,* 1.190 sed faciet cum tentatione etiam prouentum, vt possitis sustinere; ex quo patet, quod si Deus cum tentatione prouentum non faceret, tentatus sustinere non posset: Vnde Augusti∣nus de libertate Arbitrij ad Hilarium 2. sic ait; Valet itaque liberum arbitrium ad opera bo∣na si diuinitus adiuuetur; Docet hoc ipsa Dominica oratio; Frustra enim Dominum rogan∣tes dicimus, Ne nos inferas in tentationem, ne nos inferri deserendo permittas: Fidelis e∣enim Deus ait Apostolus qui vos non permittit tentari super id quod potestis,* 1.191 sed faciet cum tentatione etiam exitum vt possitis sustinere; vt quid hoc dixit ipsum Dominum facere, si hoc sinc ipsius adiutorio in sola nostra potestate est? Nam & ipsa lex in hoc adiutorium da∣ta [unspec B] est illis, qui ea legitime vtuntur, vt per illam sciant, vel quid iustitiae iam acceperant, vnde gratias agant, vel quid adhuc eis desit, quod instanter petant; qui autem sic audiunt, quod ait lex, Non concupisces, vt hoc, quod didicerunt, sufficere sibi arbitrantur, nec adiutorio gratiae ad faciendum quod iussum est, dari sibi virtutem credunt & potentiam, ad hoc eis lex subintrauit, vt abundet delictum. Idem dicit idem Apostolus ad Rom. 8. Si secundum car∣nem vixeritis, moriemini; si autem spiritu facta carnis mortificaueritis, viuetis; & ne crede∣remus hoc fieri spiritu nostro non Dei, continuò subiungebat; quicunque enim spiritu Dei a∣guntur, hi sunt filij Dei. Quare Beatus Augustinus de gratia & libero arbitrio 26. sic dicit; nec debetis in homine, hoc est in vobis ipsis, non in Domino gloriari, quando non secundum carnem viuitis, sed spiritu actiones carnis mortificatis; vt autem non se extollerent quibus ista dicebat, existimantes se suo spiritu tanta haec bona opera facere posse, non Dei; propterea cùm dixisset, si autem spiritu actiones carnis mortificaueritis, viuetis; continuò subiecit; Quot∣quot [unspec C] enim spiritu Dei aguntur, hi filij Dei sunt: quando ergo spiritu facta carnis mortificaue∣ritis, vt viuatis, illum glorificate, illum laudate, illi gratias agite, cuius spiritu agimini, vt ista valeatis, vt vos filios Dei esse monstretis; & candem autoritatem Apostoli ad eundem sensum exponit de praedestinatione Sanctorum, 13. & 6. contra Iulianum 14. Item Sapientiae 8. di∣cit Sapiens isto modo; Vt sciui quoniam non possum aliter esse continens nisi Deus det; & hoc ipsum erat sapientia scire, cuius esset hoc donum; adij Dominum, & deprecatus sum illum; & Matth. 19. loquens Saluator de continentia virginali dicebat, Non omnes capi∣unt verbum istud; sed quibus datum est, & qui potest capere, capiat. Apostolus quoque 1. ad Cor. 7. loquens de continentia virginali, viduali, & coniugali, sic ait, volo autem omnes ho∣mines esse sicut memet ipsum, scilicet virginaliter continentem; sed vnusquisque proprium donum habet ex Deo, alius siquidem sic, alius verò sic: Ergo nullus potest ex se sine do∣no [unspec D] Dei virginaliter, vidualiter aut coniugaliter continere: Et ad istum sensum istas autorita∣tes tractat Prosper contra Cassianum 22. & Augustinus de gratia & libero arbitrio 8. dicens, Non omnes capiunt verbum hoc, sed quibus datum est; quibus enim non est datum, aut no∣lunt, aut non implent, quod volunt, ita vt hoc verbum, quod non ab omnibus capitur, aba∣liquibus capiatur, & Dei donū est, & liberi arbitrij. De ipsa quo{que} pudicitia coniugali, Aposto∣lus ait; Quid vult, faciat; non peccat si nubat, & cùm hoc Dei donum est, dicente scriptura, à Domino iungitur mulier viro: Ideo Doctor gentium & pudicitiam coniugalem per quam non fiunt adulteria, & perfectiorem continentiam per quam nullus concubitus quaeritur ser∣mone suo commendans, & hoc & illud donum Dei esse monstrauit, scribens ad Corinthi∣os & admonens coniuges ne se inuicem fraudent, quos cùm admonuisset, adiecit; Vel∣lem autem omnes homines esse sicut meipsum, quia vtique ab omni concubitu concinebat, & continuò subiunxit, sed vnusquisque proprium donum à Deo habet, alius sic, alius autem sic: Et sequitur nono capitulo, Nunquid tam multa quae praecipiuntur in lege Dei, ne fornicatio∣nes [unspec E] & adulteria committantur; indicant aliud quam liberum arbitrium: Neque enim iube∣rentur nisi homo haberet propriam voluntatem, qua diuinis praeceptis obediret, & tamen do∣num Dei est, sine quo seruari castitas praecepta non potest: Vndè ait ille in libro Sapientiae; Cum scirem quia nemo esse potest continens nisi Deus det, & hoc ipsum erat sapientia scire cuius esset hoc donum; vt autem ista non seruentur castitatis sancta mandata, vnusquisque tentatur à concupiscentia sua abstractus, & illectus, vbi si dixerit, volo seruare, sed vincor à concupiscentia mea, mihi respondet Scriptura, Noli vinci à malo, sed vince in bono malum, quod tamen vt fiat, adiuuat gratia, quae nisi adiuuerit, nihil lex erit, nisi virtus peccati: Auge∣tur enim concupiscentia, & maiores vires accipit lege probibente nisi adiuuerit spiritus gra∣tiae,

[unspec A] & addit captulo 10^o. propter quod dicit & caelestis Magister, Vigilate & orate ne intre∣tis in tentationem: Ergo vnusquisque contra suam concupiscentiam dimicans, oret ne intret in tentationem; Nemo autem intrat in tentationem, si voluntate bona vincat concupiscen∣tiam malam, nec tamen sufficit arbitrium voluntatis humanae, nisi à Domino victoria conce∣datur: Si enim dixisset Saluator, ‖ 1.192 Vigilate ne intretis in tentationem, admonuisse tantum∣modo videretur hominis voluntatem; cùm verò addidit & orate, ostendit Deum adiuuare, ne intret in tentationem, & per eandem rationem probat 4. contra Iulianum 2. continen∣tiam coniugalem esse donum Dei; & similiter cap. 3^o. & 5^o. contra Iulianum 15. Bene, in∣quit, discernis inter bonum minus coniugale, & bonum amplius continentiae, sed tuum dog∣ma non deseris inimicissimum gratiae Dei: Dicis enim quod Deus continentiae gloriam li∣bertate electionis honorauerit, dicens, Qui potest capere, capiat; tanquam haec capiatur, non Dei munere, sed arbitrij libertate; & taces, quod supra dixerat, non omnes capiunt hoc [unspec B] verbum, sed quibus datum est; vide quae dicas, vide quae taceas, & cap. vlt. Augustinus sic alloquitur Iulianum; quod vos dicitis, Christiana doctrina non dicit, id est vt verba tua po∣nam, hominem sufficere ingenitis sibi motibus scilicet, concupiscentiae dare leges; hoc non dicimus, sed dicimus quod dixit Apost. cum hinc loqueretur, vnusquis{que} proptium donum habet à Deo, & quod dixit Deus, sine me nihil potestis facere; & non omnes capiunt verbum hoc, sed quibus datum est, cum posset dicere non omnes capiunt verbum hoc,* 1.193 sed qui volue∣tunt, si verum est quod dicitis vos. Idem quoque de sancta virginitate 17. ita dicit, de ipsa continentia loquens; Apostolus ait, Volo autem omnes homines esse sicut meipsum, sed vnusquisque proprium donum habet ex Deo, alius sic, alius quidem sic: Quis ergo donat ista? Quis distribuit propria, vnicuique sicut vult? Nempe Deus, apud quem non est iniquitas; ac per hoc qua aequitate ille faciat alijs sic, alijs autē sic, homini nosse aut impossibile aut omni∣no difficile est, quin tamen aequitate faciat dubitare fas non est. Quid itaque habes quod non [unspec C] accepisti? aut qua peruersitate minus diligis à quo amplius accepisti? Quapropter ‖ 1.194 hoc pos∣sit indubitandae humilitatis cogitatione, à se sibi putet esse Dei virgo, quod talis est, ac non potius hoc donum optimum descendere de super à Patre luminum. Et 18. cap. probat idem per illud Sap. 8. superius allegatum; & infra, Quisquis ab initio pudicus permanet ab illo regitur, & quisquis ex impudico fit, ab illo corrigitur, & quisquis in finem impudicus est, ab illo deseritur, & quasi per totum illum librum conclusionem istam cum suis annexis osten∣dit, ipsomet dicente, 2. Retract. 23. Posteaquam scripsi de bono coniugali,* 1.195 expetebatur vt scriberem de sancta virginitate, nec distuli; at id Dei munus, & quàm magnum, & quanta hu∣militate custodiendum esse, vno sicut potui, volumine ostendi. Imò quod est maius miracu∣lum, quilibet homo quodcunque peccatum committeret, nisi Deus eum specialiter praeserua∣ret, teste beato Augustino in De sancta virginitate; qui postquam virginitate plurimum ex∣tollebat, & sibi charitatem assignauit custodem, tollens virginibus fatuis occasionem quae [unspec D] posset earum minuere charitatem, quia scilicet ipsis semper castè viuentibus parum dimitti∣tur; ostendit eas ardentius debere Deum diligere, qui eas in peccata cadere non permisit, quàm lapsas quibus quaecunque peccata dimisit, & quod debeant deputare tanquam eis omnino di∣missum, quicquid mali ab eis non est illo regente commissum, quod tamen non esset aliquo∣modo verum, nisi Deus sic praeseruaret quemcunque à quocunque peccato non commisso, quod aliter illud committeret nisi quoque praeseruatus, amplius reparato Deum diligere te∣neretur. Vnde cap. 17. ita dicit; fortè minus timebis, magisque inflabis,* 1.196 vt modicum dili∣gas eum, qui te tantum dilexit, quia modicum tibi dimisit, viuenti videlicet à pueritia religio∣sè, pudicè pia castitate, ‖ 1.197 illibata virginitate, quasi non tu mustò ardentius debes diligere eum qui flagitiosis ad se reuersis quaecunque dimisit, in ea te cadere non permisit; aut verò ille Pha∣risaeus qui propterea modicum diligebat, quia modicum sibi dimitti aestimabat, nunquid ob aliud hoc errore caecabatur, nisi quia ignorans Dei iustitiam, & suam volens constituere, iu∣stitiae [unspec E] Dei subiectus non erat? Vos autem genus electum, & in electis electius virginei chori sequentes agnum, etiam vos gratiâ salui facti estis per fidem, & hoc non ex vobis, sed Dei donum est, non ex operibus ne forte quis extollatur: Ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu, in operibus bonis, vt in illis ambulemus: Ergone hunc quanto eius donis orna∣nores estis, tanto minus amabitis? auertat tam horrendam ipse dementiam. Proinde quo∣niam verum veritas dixit, quod ille cui modicum dimittitur, modicum diligit; vos vt arden∣tissimè diligatis, cui diligendo à coniugiorum nexibus libere vacatis, deputate vobis tanquam omnino dimissum, quicquìd mali à vobis non est illo regente commissum: Oculi enim no∣stri semper ad Dominum, quoniam ipse euellet de laqueo pedes nostros; & nisi Dominus cu∣stodiat ciuitatem in vanum vigilat, qui custodit eam, & continuò de continentia specialiter

probat idem vt superius allegaui; & addit, Ita non putabit modicum sibi dimissum, vtmo∣dicum [unspec A] diligat, & ignorans Dei iustitiam, ac suam volens constituere, iustitiae Dei non subij∣ciatur. In quo vitio Simon ille laborauit, quem superauit mulier, cui dimissa sunt peccata multa, quoniam dilexit multum; sed cautius atque verius cogitabit omnia peccata sic haben∣da tanquam dimittantur, à quibus Deus custodit ne comittantur: & capitulo 23. Quicquid mali ipso custodiente non committitis, tanquam ab illo remissum deputate, ne modicum vobis existimantes dimissum,* 1.198 modicum diligatis. Qui & in sermone de Magdalena 6. O in∣quit, Pharisaee, ideo parum diligis, quia parum dimitti suspicaris; non quia parum dimittitur, sed quia parum reputas esse quod dimittitur: Quid ergo, inquit ille? Ego qui homicidium non feci, homicida deputandus sum? qui adulterium non commisi, pro adulterio puniendus sum? aut ista mihi dimittenda sunt, quae non commisi? Ecce iterum constitue duos, & loqua∣mur ad eos; Venit vnus supplex peccator coopertus spinis tanquam hericius, & nimis timi∣dus tanquam lepus; sed petra est refugium herinacijs & leporibus; venit ad petram, inuenit [unspec B] ad petram refugium, auxilium accipit; Alius non multa commisit, quid ei faciemus vt mul∣tum diligat? quid persuadebimus? contra Domini verba veniemus, cui modicum dimitti∣tur, modicum diligit? Ita planè, cui modicum dimittitur: sed ô tu qui dicis te non multa com∣misisse, quaero, quo regente? Nonne Deo? Deo gratias quòd motu & voce vera intellexisse vos significastis. Iam vt video soluta quaestio est: Hic multa commisit, & multorum debi∣tor factus est; ille gubernante Deo pauca commisit; cui deputat iste quod dimisit, hinc & ille deputet quod non commisit; adulter non fuisti in illa tua vita praeterita plena ignorantiae, nondum illuminatus, nondum bonum malumque discernens, nondum credens in illum, qui te nescientem regit; hoc tibi dicit Deus tuus, regebam te mihi, seruabam te mihi, vt adulte∣rium non committeres; suasor defuit, & vt suasor deesset, ego feci; locus & tempus defuit; & vt haec deessent ego feci; affuit suasor, non defuit locus, non defuit tempus; vt non consenti∣res, ego terrui; Agnosce ergo gratiam eius, cui debes, & quod non commisisti. Mihi debet [unspec C] iste, quod factum est, & dimissum vidisti; mihi debes & tu, quod non fecisti; Nullum est e∣nim peccatū quod fecit homo, quod non possit facere alter homo, si desit rector à quo factus est homo.* 1.199 Item 22^a. propositio sententiarum Prosperi, cui & praemittitur titulus de adiutorio Dei, sic dicit, Diuini est muneris cum & rectè cogitamus, & pedes nostros à falsitate atque iniustitia continemus.* 1.200 Sed hîc forsitan aliquis respondebit, & dicet, quod liber Augustini praedictus intitulatur non de virginitate simpliciter, sed de sancta virginitate; Ideoque om∣nia illa de virginitate seu continentia superius allegata, debent intelligi de sancta virginitate, aut continentia sancta, & alia similia, cuiusmodi tantum in fidelibus reperitur, propter sancti∣moniam castitatis quae omnes virtutes perficit, & consummat, quia omnis sancta continentia quantum ad suam sanctitatem est à Deo, sed quantum ad continentiam ipsam simpliciter est à libero arbitrio voluntatis, ideoque & in infidelibus reperitur. Hoc autem refellitur per ca∣pitulum [unspec D] proximum manifestè, & per autoritatem Augustini in sermone de Magdalena prae∣missam. Nec ista falsigraphia effugerat sanctos Patres: Haec enim fuit proteruia Iuliani haeretici Pelagij sectatoris, quam opposuit Augustino dicenti quod continentia fuerat do∣num Dei; Continentia enim vt dixit Iulianus in infidelibus reperitur ex libero voluntatis arbitrio sine alio dono Dei.* 1.201 Vnde Augustinus 4. contra Iulianum 5^o. sic dicit; Acerbissimi genere inimici exempla nobis opponitis impiorum, quos dicitis alienos à fide abundare vir∣tutibus, in quibus sine adiutorio gratiae, solum est naturae bonum, licet superstitionibus mancipatum; qui solius libertatis ingenitae viribus, & misericordes crebro & modesti & casti inueniuntur & sobrij: Ad haec autem Augustinus respondet dupliciter; Primò quod haec etiam in infidelibus sunt dona Dei, nec tantum à libero procedunt arbitrio; Secundo quia haec & huiusmodi in infidelibus non sunt verae virtutes. Vnde & in eodem 5^o. capitulo, sic redarguit Iulianum; Quanto satiùs, si te impios ita landare delectat, vt non audias dicen∣tem Scripturam, qui dicit impium iustum esse, maledictus erit in populo, & detestabilis in [unspec E] gentibus, sed virtutibus veris eos praedices abundate? Quanto, inquam, satius haec ipsa in eis dona Dei esse fatereris, sub cuius occulto iudicio, nec iniusto, alij fatui, alij tardissimi ingenij, alij obliuiosi, alij acuti memoresuè nascuntur; & ita de omnibus differentijs alijs vitiorum at∣que virtutum prosequitur iuductiuè, & addit in fine capituli; quanto ergo tolerabilius illas quas dicis impijs esse virtutes diuino muneri, potius quam eorum tribueres tantummodo vo∣luntati, licet ipsi hoc nesciant, donec si ex illo sint prae destinatorum numero accipiant spiri∣tum qui ex Deo est, vt sciant quae à Deo donata sunt eis. Et infra 6^o. capitulo probat idem per autoritatem scholae Pythagoricae & Platonicae, ita dicens; Verum tu in hac causa, etsi ad scho∣lam Pythagorae prouoces aut Platonis; vbi cruditissimi atque doctissimi viri multo excelsio∣res

[unspec A] caeteris Philosophica nobilitate, veras virtutes non esse dicebant, nisi quae menti quo∣dammodo imprimuntur, à forma illius aeternae immutabilis{que} substantiae qui est Deus; etiam illic aduersum te, quantum donat, qui nos vocauit, pietatis libertate, clamabo, nec in istis est vera iustitia: & infra eodem probat specialiter quod continentia infidelium non sit vera virtus; & dicit, nec continentia siue pudicitia vera virtus est impiorum, quia cùm non ad suum referuntur Autorem Dei dona, hoc ipso malè his vtentes efficiuntur iniusti: Ergo conti∣nentia & pudicitia etiam impiorum sunt dona Dei, & capitulo 10. dicit quod omnia bona in∣fidelium, siue in animi siue in corporis bonis sint, Dei dona sunt, & inferius 12. post longum processum finaliter sic concludit, Ex quo colligitur etiam ipsa bona opera quae faciunt infi∣deles, non ipsorum esse, sed illius qui bene vtitur malis. Quem venerabilis Beda sequens contra eundem Iulianum haereticum fecit specialiter vnum librum; in cuius capituto 12. in∣ter multos eius errores recitat istum vnum; Quam multos Philosophorum, inquit Iulianus, [unspec B] audiuimus, & legimus, & ipsi vidimus castos, patientes, modestos, liberales, abstinentes, be∣nignos, honores simul ac delicias mundi respuentes, & amatores iustitiae non minus quàm sa∣pientiae, vnde quaeso hominibus alienis à Deo, quae Deo placent? Vnde haec illis bona nisi de naturae bono? & cùm vt dixi, vel vnum omnia vel singulos singula habere videamus; cum∣que hominum vna natura sit, exemplo suo inuicem sibi ostendunt omnia in omnibus esse pos∣se quae vel singula inueniuntur in singulis, quod & iam sine Deo homines ostendunt quales à Deo facti sint. Vide quid Christiani facere possint, quorum in melius per Christum restau∣rata natura est, & qui diuinae gratiae iuuantur auxilio; cui Beda capitulo 13. sic respondet,* 1.202 quod dicit multos Philosophorum patientiam, castitatem, modestiam aliasque de naturae bono habere virtutes, constat quod quicunque Philosophorum Christum Dei virtutem & Dei sapientiam nescierunt, hi nullam veram vittutem nec veram sapientiam habere vllam potuerunt: In quantum verò vel gustum aliquem sapientiae cuiuslibet, vel virtutis imagina∣tionem [unspec C] habebant, desuper hoc totum acceperunt, non solum munere primae conditionis, ve∣rumetiam quotidiana eius gratia, qui creaturam suam nec se deserentem deserens, dona sua prout ipse iudicauerit hominibus, & magna magnis, & parua largitur paruis. Augustinus quo{que} in sermone de patientia qui est quadragesimus nonus inter eius sermones capitulo 12.* 1.203 Si quis, inquit, non habens charitatem quae pertinet ad vnitatem spiritus, & vinculum pacis quo Catholica Ecclesia congregata connectitur, in aliquo schismate constitutus ne Christum neget patitur tribulationes, angustias, famem, nuditatem, pericula, persecutionem, carceres, vincula, tormenta, gladium, vel flammas, vel bestias, vel ipsam crucem timore gehennarum & ignis aeterni; nullo modo ista culpanda sunt, imò verò & hic laudanda patientia est: Non enim dicere poterimus melius ei fuisse, vt Christum negando nihil horum pateretur quae pas∣sus est confitendo, sed aestimandum est fortasse tollerabilius ei futurum iudicium, quàm si Christum negando cuncta illa vitaret; sed merito quaeri potest vtrum & ista patientia do∣num [unspec D] Dei sit, an viribus tribuenda sit voluntatis humanae, qua quisquis ab Ecclesia separatus, non pro errore qui eum separauit, sed pro veritate sacramenti seu verbi quae apud eum re∣mansit, timore poenarum aeternarum poenas patitur temporales. Cauendum est enim ne fortè si Dei donum istam patientiam dixerimus, hi quibus inest, etiam ad regnum Dei cre∣dantur pertinere; si autem illam donum Dei negauerimus, cogamur fateri sine adiutorio & munere Dei in voluntate hominis esse posse aliquid boni: Neque enim hoc non est bonum vt credat homo, aeterno supplicio se esse puniendum si negauerit Christum, & pro ista fide qualecunque supplicium perferat, & contemnat humanum: proinde sicut negandum non est hoc esse donum Dei; ita intelligendum est, alia esse dona filiorum illius Ierusalem quae sur∣sum est libera mater nostra. Haec sunt enim quoddammodo haereditaria in quibus sumus haeredes Dei, cohaeredes autem Christi: Alia verò quae possunt accipere etiam concubina∣rum filij, quibus Iudaei carnales, & schismatici, vel haeretici comparantur; quamuis enim [unspec E] scriptum sit, Eijce ancillam & filium eius, neque enim haeres erit filius ancillae cum filio meo Isaac, & Abrahae dixerit Deus, In Isaac vocabitur tibi semen; quod sic est Apostolus inter∣pretatus, vt diceret, id est, non qui filij carnis, hi filij Dei, sed filij promissionis deputantur in semine, vt intelligeremus semen Abrahae secundum Isaac propter Christum ad filios Dei pertinere, qui sunt corpus Christi & membra, id est, Ecclesia Dei vna, vera, germana, catho∣lica, tenens piam fidem; non eam quae per elationem vel timorem, sed eam quae per dilectio∣nem operatur; Tamen etiam filios concubinarum, quando à filio suo Isaac dimisit Abraham, nonnulla eis largitus est munera, ne relinquerentur omnino inanes, non vt tenerentur haere∣des. Sic enim legimus, Dedit autem Abraham omnem censum suum Isaac filio suo, & fi∣lijs concubinarum suarum dedit Abraham munera, & dimisit eos ab Isaac filio suo: Si ergo

filij sumus liberae Ierusalem, alia dona exhaereditatorum, alia intelligamus haeredum: hi enim [unspec A] haeredes sunt, de quibus dicitur; Non enim accepistis spiritum seruitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis filiorum in quo clamamus Abba Pater. Item haec respon∣sio supradicta non stat cum illo dicto Sapientis; Vt sciui, quod non possum esse continens nisi Deus det: Loquitur enim ibi de continentia absolutè, non tantum de sancta continen∣tia in sanctitate, scilicet castitatis: Nec stat cum illo dicto Saluatoris, Non omnes capiunt verbum istud, sed quibus datum est, ipso indicente, quia quicunque dimiserit vxorem suam, nisi ob fornicationem, & aliam duxerit, maechatur, & qui dimissam duxerit, maechatur; dis∣cipuli eius dixerunt; si ita est causa hominis cum vxore, non expedit nubere, sed supple, ex∣pedit continere; quibus ita dicentibus sic respondit, Non omnes capiunt verbum istud, sed quibus datum est: Sicut ergo ipsi loquebantur absolutè de nubere, & intellexerunt de conti∣nere; similiter videtur quòd Saluator responderit ad similem intellectum; nec etiam potest stare cum illo dicto Apostoli, Vnusquisque proprium donum habet ex Deo, alius quidem [unspec B] sic, alius verò sic: Ipse enim loquebatur fidelibus iam conuersis habentibus charitatem; er∣go illa proprietas, siue alietas non potest intelligi de alietate continentiae quantum ad habi∣tum seu ‖ 1.204 carentiam sanctitatis, & quia ‖ 1.205 sanctitatis carentia non dicitur ibi ab Apostolo do∣num Dei, intelligitur ergo de proprietate, seu alietate ipsius continentiae essentialiter, scilicet virginalis, vidualis; & etiam coniugalis; Fidelium habentium sanctitudinem castitatis; & sic illum locum exponunt omnes catholici tractatores. Item Augustinus vt erat superius al∣legatum,* 1.206 tractans illud dictum Apostoli, dicit quod impossibile, aut omnino difficile est ho∣mini nosse, qua aequitate Deus faciat alijs sic, alijs autem sic; ergo Deus facit alium fidelem virginaliter, alium coniugaliter continere; quod etiam clarè patet, quia si continentia virgi∣nalis, vel coniugalis fidelium dependeret tantummodo ex libero arbitrio voluntatis humanae, facile esset homini nosse, cur alius continet sic, alius verò sic; quia scilicet, alius liberè vult sic, alius verò liberè vult sic. Item continentia à quocunque peccato est donum Dei, vt erat [unspec C] ab Augustino superiùs allegatum, ergo continentia coniugatorum fidelium ab actu coniugali culpabili venialiter; imò & omnis continentia fidelium vel infidelium à quocunque lapsu fornicationis, adulterij vel incestus est specialiter donum Dei; omnis ergo continentia nedum secundum suam circumstantiam quae est sanctitas castitatis, sed secundum suam substantiam, siue sit castitati coniuncta, siue seiuncta, est veraciter donum Dei. Nec debet videri mirabi∣le, quod Deus donat infidelibus castitatem, quia sicut 31^um. primi demonstrat, omnes res e∣tiam infidelium diuina prouidentia gubernantur; ipse enim gratis, dat eis corpus & animam, & quicquid boni qualitercunque habent:* 1.207 Vnde Gen. 20. legitur, quod Abimelech Rex Ie∣rare tulit Saram vxorem Abrahae, sed eam non tetigit, cuius causa redditur ibi talis; Dixit ad eum Deus, Ego scio quod simplici corde feceris, & ideo custodiui te ne peccares in me, & non dimisi vt tangeres eam; & supra eodem 12. scribitur simile, scilicet quod Sarai vxor Abraham sublata est in domum Pharaonis Regis Aegypti, & quod Deus flagellauit Pharao∣nem [unspec D] & domum eius plagis maximis propter eam; in tantum quòd eam omnino non tetigit, vt supplent omnes Catholici tractatores. Patet ergo quod quicunque superat tentationem carnis nefariam, non tantum liberi arbitrij viribus, sed auxilio Dei hoc facit: Quare & in omnibus tentationibus alijs patet idem.* 1.208 Vnde Psalmista Psalmo 120. Dominus custodit te, Dominus protectio tua super manum dexteram tuam; Per diem Sol non vret te, nec Luna per noctem; Dominus custodit te ab omni malo; & Psalmo 123. Nisi quia Dominus erat in nobis, dicat nunc Israel, nisi quia Dominus erat in nobis, cùm exurgerent homines in nos, fortè viuos deglutissent nos, cum irasceretur furor eorum in nos; forsitan aqua absorbuisset nos; Iste autem est quintus Psalmus gradualis, & quintus gradus vt dicit ibi glossa, est, vt li∣berati à periculis non sibi, sed Domino tribuant; & ne hoc aduerbium dubitandi fortè seu forsitan quenquam ad dubitandum inducat, nunquid Psalmista haec dixerit asserendo, an po∣tius dubitando, sciendum secundum glossam, quod pro hoc Graeco (〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉) verbo dubitationis; [unspec E] Latini posuerunt forsitan, quod intelligibilius diceretur, An putas; vt sit sensus cùm exurge∣rent homines in nos, an putas quod viuos deglutissent nos; quasi diceret, imò certè, ideoque secundum glossam in prima parte Psalmi sancti memores quanta euaserunt, soli misericordiae Dei ascribunt; in secunda verò gratias agunt, quia liberati sunt, dicentes; Benedictus Do∣minus qui non dedit nos in captionem dentibus corum; Anima nostra sicut passer erepta est de laqueo venantium, laqueus contritus est, & nos liberati sumus. Adiutorium nostrum in nomine Domini, qui fecit coelum & terram; & Psalmo 124. Non relinquet Dominus vir∣gam peccatorum super sortem iustorum, vt non extendant iusti ad iniquitatem manus suas. Item Apostolus 2. ad Cor. 4. dicit;* 1.209 Habemus thesaurum istum in vasis fictilibus, vt subli∣mitas

[unspec A] sit virtutis Dei, & non ex nobis. In omnibus tribulationem patimur sed non angusti∣amur; aporiamur, sed non destituimur, persecutionem patimur, sed non derelinquimur; de∣ijcimur, sed non perimus; & hoc sicut ipsemet dicit supra eadem 1. Vt non simus fidentes in nobis, sed in Deo. Ad hoc idem facit planissimè & plenissimè vtriusque series testamenti in lege, Prophetis, Psalmis, Hagiographis, Euangelijs, ac etiam Epistolis vniuersis. Satis er∣go reputo cuilibet humili catholico persuasum, nullum tentatum solius liberi arbitrij viribus sine gratia vel cum gratia quantacunque, sine alio Dei auxilio ‖ 1.210 speciali posse tentationem ali∣quam superare; & si quis aliter sapiat quantumlibet gratiosus, caueat ne fortè non sobriè sa∣piat; sed potius plus sapiens quàm oportet; desipiat, praesumat talis de sua virtute, sed caueat, quia Deus de sua virtute praesumentes humiliat; Dicat in abundantia sua, non mouebor in aeternum; sed aduertat quid sequitur, Domine in voluntate tua praestitisti decori meo virtu∣tem, & caueat ne fortè auertat faciem suam ab eo, & factus sit conturbatus, nec vlla sit vtili∣tas [unspec B] in sanguine suo, dum in corruptionem descendat; Dicat cum Angelo Laodicaeae Eccle∣siae, Diues sum, & locupletatus, & nullius egeo, sed caueat quod Amen testis fidelis & ve∣rus Angelo illi dicit; Scio opera tua, quod neque calidus neque frigidus es: Vtinam calidus esses aut frigidus, sed quia tepidus es & non frigidus nec calidus, incipiam te euomere ex ore meo, quia dicis quod diues sum,, & locupletatus & nullius egeo; & nescis quia ‖ 1.211 miser es, & milerabilis, & pauper, & caecus, & nudus. Non dicat Patri coelesti ne nos inducas in tenta∣tionem, & dicam sibi audacter quod in tentationem pessimam est inductus; nec dicat, Deus in adiutorium meum intende nec caetera talia, quae verax & humilis Dei Ecclesia cum omni deuotione dicere nusquam cessat, sed in arcu suo speret, & eius gladius saluet eum, & sine dubio ipse auertat adiutorium gladij eius, & non auxiliabitur ei in bello. Destruet eum ab e∣mundatione, & sedem eius in terra collidet; Minorabit dies temporis eius, & eum confusio∣ne perfundet; videbunt quoque iusti, & timebunt, & super eum ridebunt, & dicent; Ecce [unspec C] homo qui non posuit Deum adiutorem suum: Non sic autem sobrij ecclesiae filij, non sic sapiunt, non sic desipiunt, non sic insaniunt, sed humiliter & veraciter sanè dicunt; Deus noster, refugium, & virtus, adiutor in tribulationibus, quae inuenerunt nos nimis; propte∣rea non timebimus, dum turbabitur terra, propria firmitate praesumens, & montes elati, vires proprias extollentes, in cor maris profundissimi transferentur.

CAP. VI. Quod illud Dei auxilium speciale est voluntas eius inuicta.

[unspec D]

POstquam in praecedentibus est ostensum nullum tentatum soli∣us liberi arbitrij viribus sine gratia, vel cum gratia quantacun∣que absque alio Dei auxilio speciali posse tentationem aliquam superare; Restat consequenter inquirere, quod sit illud auxili∣um quo tentati omnia superanttentamenta, & sine quo in omni∣bus superantur. Illud autem auxilium cùm non sit liberum ar∣bitrium, nec gratia creata seu charitas, quae sunt maxima dona Dei creata, & maximi auxilij, quid potest esse nisi diuina volun∣tas? Nam cuicunque Deus auxiliatur, voluntariè auxiliatur, si∣cut quicquid agit ad extra non natura, nec ex sola cognitione, [unspec E] sed voluntate illud agit, sicut octauum & nonum capitula primi docent. Absit etiam quod quenquam fortuito aut casualiter adiuuaret, quia tunc vigesimum secundum, vigesimum septimum, vigesimum octauum, & vigesimum nonum primi eum turpiter obiurgarent: Voluntas ergo diuina est illud auxilium sine quo tentatus quilibet superatur, sicut ex 22^o. primi, & alijs praehabitis sciri potest, & per quod tentatus quilibet superans efficaciter superat ‖ 1.212 tentatorem, sicut 10^um. primi cum prae∣missis ostendit: Vnde sanctus Dauid in pugna spirituali satis expertus, quia frequenter su∣peratus & superans, ita dicit; Ira in indignatione eius, & vita in voluntate eius; Ira scilicet, in culpam prosternens cui Dominus indignatur, & vita in innocentia sustinens cui Dominus voluntariè auxiliari dignatur; quanquam & aliter exponatur, sed istam expositionem totus

processus illius Psalmi 29ⁱ. praetendit: Exaltabo, inquit, te Domine, quoniam suscepisti me, [unspec A] nec delectasti inimicos meos super me, Domine Deus meus, clamaui ad te, & sanasti me; Domine eduxisti ab inferno animam meam, saluasti me à descendentibus in lacum: & tunc excitando ad gratiarum actionem pro tantis beneficijs Domino statim subdit; Psallite Do∣mino sancti eius, & confitemini memoriae sanctitatis eius, quoniam ita in indignatione eius, & vita in voluntate eius,* 1.213 & secundum glossam super versum sequentem, Illa ira est fletus qui est omnimoda hominis miseria tam culpae, quàm poenae. Idem Psalmo 5^o. Domine, inquit, vt scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos; vbi glossa, Bona voluntas qua nos coronasti, nobis est vt scutum contra inimicum quo protegimur, & ipsa est vt corona, id est arma, qui∣bus expugnatur inimicus; haec est scutum contra eum qui tentationibus & tribulationibus suggerit desperationem, & est sensus, bona voluntas tua protegit nos & vincere facit; vel ita, scutum quod à rotunditate dicitur, duo facit, quia corpus munit, & caput coronat; Ita gra∣tuita Dei voluntas qua nos vocat, est defensio hic contra omnia; & in futuro corona. Idem [unspec B] Psalmo 43.* 1.214 Nec enim in gladio suo possederunt terram, & brachium eorum non saluauit eos, sed dextera tua, & brachium tuum, & illuminatio vultus tui, quoniam placuisti in ijs; & Psalmo 88. Gloria virtutis eorum tu es, & in beneplacito tuo exaltabitur cornu no∣strum,* 1.215 Glossa; Tu es gloria, id est, exaltatio virtutis eorum quos non solum illuminat, sed etiam posse dat,* 1.216 & in bene placito tuo, id est, quia tibi beneplacuit, non quia digni sumus, ex∣altabitur cornu nostrum. Item 2. Machab. vlt. Dominus non secundum armorum poten∣tiam, sed prout ipsi placet dat ignis victoriam. Et ne qua fallacia malitiae Pelagianae tibi sur∣repat,* 1.217 audi vnde quisquis fit dignus hoc enim honore condignus est quemcunque rex volue∣rit honorare; Hesterae 6. dicitque Augustinus de praedestinatione sanctorum 12. Item quod dixi, salutem, religionis illius nulli vnquam defuisse qui dignus fuit, & dignum non fuisse cui defuit; Si discutiatur & quaeratur vnde quisque sit dignus, non desunt qui dicant vo∣luntate humana, nos autem dicimus gratia vel praedestinatione diuina: Quicunque ergo est [unspec C] dignus victoria, non est ex se dignus, sed ex Dei gratuita voluntate, quae & dignum victoria efficit, & victorem.

CAP. VII. Quod nullus non tentatus, solius Liberi Arbitrij viri∣bus, sine gratia vel cum gratia quantacunque creata absque alio Dei auxilio potest pec∣catum aliquod euitare. [unspec D]

VT autem tractatum de vitatione peccati perficiam, tantum su∣perest vt praehabitis consequenter ostendam, nullum etiam non tentatum solius liberi arbitrij viribus sine gratia, vel in gratia quantacunque absque alio Dei auxilio posse peccatum aliquod euitare. Facilius namque est tentato vitare ‖ 1.218 peccatum, quàm non tentato vitare tentationem; Nam tota die tentamur inuiti, sed nunquam propriè peccamus inuiti; sed nullus tentatus soli∣us liberi arbitrij viribus sine gratia, vel cum gratia quantacun∣que absque alio Dei auxilio potest vitare peccatum de quo ten∣tatur, vt tria praemissa capitula docuerunt; ergo nullus non ten∣tatus solius liberi arbitrij viribus sine gratia vel in gratia quanta∣cunque [unspec E] absque alio Dei auxilio potest vitare, quin de peccato tentetur, & si tentatus fuerit de peccato, & auxilium Dei non assit, necessariò superatur se∣cundum capitula memorata. Item quicunque non tentatur, hoc necessariò est à Deo, quod non tentatur, sicut 11^a. pars 13ⁱ. primi probat; & per 22^um. primi Deus necessariò habet a∣liquem actum voluntatis circa talem non tentari, & non nolutionem, quia tunc per deci∣mum primi, non tentaretur, ergo volutionem, quae per idem decimum ipsum tentari non si∣nit:* 1.219 Vnde Augustinus in sermone suo in natali sanctae Mariae Magdalenae cap. vlt. Hoc, in∣quit, tibi dicit Deus tuus; regebam te mihi, seruabam te mihi vt adulterium non committe∣res, suasor defuit, & vt suasor deesser, ego feci; locus & tempus defuit, & vt haec deessent,

[unspec A] ego feci. Item si quis non tentatus ‖ 1.220 hoc & sic posset, ponatur in esse; tunc per vigesimum se∣cundum primi Deus habet aliquem actum voluntatis circa istam euitationem, & non nolu∣tionem, quia tunc per decimum primi, ipsa non fieret; ergo volutionem; ergo per idem de∣cimum ipsa insuperabile auxilium sibi praestat. Item illa vitatio vel fit agendo, vel non agen∣do; si agendo, Deus est ibi prima causa agens, sicut tertium, & quartum capitula primi pro∣bant; si non agendo, adhuc Deus est prima causa illius non actionis, sicut vndecima pars 13ⁱ. primi docet. Item secundum allegata capitulo tertio huius secundi; Gratia est necessa∣ria ad cauendum peccata, & hoc vt videtur etiam non tentatis: Quaedam enim allegatorum ibi loquuntur generaliter de quibuscunque indistinctè, non faciendo mentionem aliquam de tentatis, & illa gratia vel est Spiritus Sanctus, vel aliquod eius donum creatum, quod nihil facit nisi ipso Sancto Spiritu dirigente, vt patet ex eodem tertio & quarto sequenti. Item se∣cundum ostensa eodem quarto, quilibet homo committeret quodcunque peccatum, si non [unspec B] esset à Deo specialiter praeseruatus.

COROLLARIVM.

Corollarium, quod diuina voluntas sicut tentatos à ruinâ conseruat, sic & non tenta∣tos tam à tentatione quàm à peccato praeseruat.

VNde manifestum est quod diuina voluntas sicut tentatos à ruina conseruat, sic & non tentatos tam à tentatione, quàm à peccato praeseruat: Istud corollarium per praehabita potest similiter demonstrari, sicut quintum capitulum conclusionem similem demonstrauit. O ergo mira circa nos miseros & ingratos diuinae pietatis dignatio, quae non tentatos à tot & tantis tentationum turbinibus intactos praeseruat; tentatos in tot & tantis tentationum incur∣sibus [unspec C] inuictos conseruat, & per ipsam non per ipsos vincentibus tot & tanta praemia coacer∣uat: vt igitur ipsa ducente ab ingratitudine redeamus, rogemus humiliter vt & ipsa donante accipere mereamur non spiritum huius mundi, sed spiritum qui ex Deo est, vt saltem sciamus quae à Deo donata sunt nobis, in quo clamantes Abba Pater humillimas gratias in omnibus rependamus.

CAP. VIII. De perseuerantia quid sit, & quod nullus viator quanta∣cunque gratia creata subnixus, solius Liberi Ar∣bitrij [unspec D] viribus, vel etiam cum adiutorio gra∣tiae possit perseuerare finaliter sine alio Dei auxilio speciali.

POst haec de perseuerātia est agendum: superbus nam{que} Pelagius astruere praesumebat, quod homo solius liberi arbitrij viribus possit omnia Dei mandata perficere, & omnia peccata vitare, si∣cut ex quarto secundi huius apparet; quare & perseuerare fina∣liter ex seipso, quod & diuersi libri beati Augustini contra Pe∣lagianos editi contestantur: In primis igitur videndum de Per∣seuerantia, quid sit ipsa: Hanc autem Tullius 2. veteris suae [unspec E] Rhetoricae sic definit; Perseuerantia est in ratione bene consi∣derata stabilis & perpetua mansio: Aristotelis verò 7. Eth. 7. ipsum perseuerare definit hoc modo; Perseuerare est in eo quod est detinere, & pro differentia illius ad continere, subiungit; Continentia autem in eo quod est superare, quemadmodum & non vinci in vincere, propter quod & eligibilius continentia perseuerantia. Cognito autem quid sit perseuerantia restat consequenter ostendere, nullum viatorem corrupto corpore ag∣grauatum in quantacunque creata gratia constitutum, solius liberi arbitrij viribus, vel etiam cum adiutorio gratiae posse perseuerare finaliter sine alio Dei auxilio speciali: Nam per cap. proximum, Nullus viator quantumlibet gratiosus potest sic vitare peccatum mortale. Item

Nullus viator quantumlibet gratiosus potest sic vitare tentationem de peccato mortali, sicut [unspec A] Corollarium proximum inferebat; & satis constat ex capitulo proximo, quod & de se mul∣tum euidenter apparet, & si sit tentatus de quocunque peccato mortali, non ‖ 1.221 potest illud vita∣re, sicut quartum & quintum huius ostendunt. Item istam conclusionem omnia penè ar∣gumenta probabunt, quae similes conclusiones de tentationibus superandis & peccatis vitan∣dis in quatuor cap. proximis probauerunt; & pro ista conclusione similiter facit totum se∣cundum capitulum primi libri. Ad hoc idem sunt satis multae autoritates Scripturae canoni∣cae & Doctorum, quarum aliquae fuerant superius allegatae, quibus satis plures, si quis volue∣rit,* 1.222 remanent allegandae, ex quibus paucas & breuiter allegabo. Psalmus 118. Domido Deo dicit; Ordinatione tua perseuerat dics, id est, angelus siue homo lucidus luce iustitiae; Iosue quoque 14. scribitur Caleb sic dixisse; concelsit Dominus vitam mihi, sicut pollicitus est vs∣que in praesentem diem; quadraginta & quinque anni sunt ex quo Dominus loquutus est ver∣bum istud; Hodie octaginta quinque annorum sum sic valens, vt eo valebam tempore, illius [unspec B] in me temporis fortitudo vsque hodie perseuerat tam ad bellandum quàm ad gradiendum, sed per quem tanta fortitudo sibi perseuerauit,* 1.223 nisi per illum qui Num. 14. sic promisit? Seruum meum Caleb inducam in terram hanc. Et Deut. 29. Adduxit vos, ait Moses, quadragit ta annis per desertum; Non sunt attrita vestimenta vestra, nec calceamenta pedum vestrorum vetustate consumpta sunt; panem non comedistis, vinum & siceram non bibistis, vt sciretis, quod ipse est Dominus Deus vester: sed quia secundum Apostolum 1. ad Cor. 10. Omnia in figura contingebant illis,* 1.224 quid posset per ista melius figurari, quàm quod Domino nos ducente omnibus annis peregrinationis istius per desertum inuium huius mundi, ipso perse∣uerantiam largiente, non sunt attrita vestimenta nostra spiritualia, scilicet virtutes, nec calce∣amenta pedum nostrûm, scilicet dona genuinae charitatis, duplicisue amoris, scilicet Dei & proximi, vetustate consumpta sunt per abusum; panem doctrinae non comedimus, qui sine ipso confirmaret cor nostrum; vinum & siceram deuotionis non bibimus, quae cor nostrum [unspec C] perseueranter laetificent sine ipso; nec tamen defecimus vt sciamus, quia ipse Dominus Deus noster, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia sunt & constant; qui & omnia verbo suae virtutis sustinet, & supportat, teste eodem Apostolo ad Rom. 11. & ad Hebrae. 1. Simile est illud Gen. 27. Frumento, vino, & oleo stabiliuieum. Quid etiam aliud quam perseue∣rantiam sonant ista, Conserua me Domine; Verbo Domini Coeli firmati sunt, id est, secun∣dum Augustinum iusti siue Apostoli; Statuit supra petram pedes meos; Manda Deus virtuti tuae; Confirma hoc Deus quod operatus es in nobis; Qui fundasti terram super stabilita∣tem suam; Custodi nos Domine vt pupillam oculi; Nisi Dominus custodierit ciuitatem, frustra vigilat qui custodit eam; & multa similia multis Psalmis: Dicitque disertissimus E∣saias 26. cap. Vrbs fortitudinis nostrae Syon Saluator, ponetur in ea murus, & Antemura∣le ad custodiendum,* 1.225 scilicet ciuitatem. Sanctus quoque Dauid 1. Paralip. vlt. sic orans Do∣minum pro populo sibi deuoto, Domine Deus, custodi in aeternum hanc voluntatem cordis [unspec D] corum, & semper in venerationem tui mens ista permaneat; quid aliud petijt, quam perseue∣rantiam consummatam? & cur eam petebat à Deo, si non daretur ab eo, sed vnusquisque viribus proprijs illam posset habere, sicut quadragesimum sextum primi pleniùs arguebat? Vnde beatus Augustinus de bono perseuerantiae 2. per idem argumentum eandem conclusi∣onem ostendit:* 1.226 Cur, inquit, Perseuerantia ista ‖ 1.227 petitur à Deo, si non datur à Deo? An & ista irrisoria petitio est, cùm illud ab eo petitur, quod scitur non ipsum dare, sed ipso non dante, esse in hominis potestate? sicut irrisoria etiam est illa gratiarum actio, si ex hoc gratiae aguntur Deo, quod non donauit ipse, nec fecit: Sed nolite errare, inquit Apostolus, Deus non irridetur; & huic argumento multum inititur quasi per totum illum librum, vt patet cap. 3.6. & 9. vbi & allegat hoc à beato Martyre Cypriano, de Dominica oratione, & est e∣pistola sua quinta, & alijs locis multis. Et sicut ille Dauid pro perseuerantia populi sui Deum orauit,* 1.228 sic & Dauid noster Dominus Christus pro populo suo Deum Patrem orauit; Pater, [unspec E] inquiens, sanctè serua eos in nomine tuo, quos dedisti mihi, vt sint vnum, sicut & nos; cùm essem cum eis, ego seruabam eos in nomine tuo, quos dedisti mihi custodiui, & nemo ex his perijt nisi filius perditionis, vt Scriptura impleatur: & infra, Non rogo vt tollas eos de mundo, sed vt serues eos à malo: cuius doctrinam Sacerdotes sui sequentes sic orant; Cu∣stodi quaesumus Domine Ecclesiam tuam propitiatione perpetua, & quia sine te labitur hu∣mana mortalitas, tuis semper auxilijs & abstrahatur à noxijs & ad salutaria dirigatur. Item 3. Reg. 13. a•• Dominus ad Eliam,* 1.229 Dereliqui mihi in Israel septem millia virorum, quorum genua non sunt incuruata ante Baal; & omne os, quod non adorauerit eum osculans ma∣num * 1.230. Quicunque ergo non incuruat genua sua ante Baal, vt à iustitia deflectatur in opere,

[unspec A] nec ore cordis aut corporis eum adorauerit, aut osculatus fuerit manum eius in cogitatione velloquutione, non viribus suis aut meritis, sed data gratis perseuerantia à Domino custodi∣tur: Non enim diceret Dominus, Dereliqui mihi septem millia vit orū, &c. si non ipse, sed ipsi se potius Domino reliquissent, dum per se, non per eum, idola reliquerunt; sic etenim arguit Apostolus ad Rom. 11. ostendens quod reliquiae Israel per gratiam saluae ‖ 1.231 fiant; Nunquid, dicit Apostolus, Repulit Deus populum suum? Absit; An nescitis in Elia, quid dicit Scrip∣tura? quid dicit illi diuinum responsum? reliqui mihi septem millia virorum qui non curua∣verunt genua sua ante Baal; sic ergo & in hoc tempore reliquiae secundum electionem gra∣tiae Dei saluae factae sunt; si autem gratia, iam non ex operibus; ex hoc ergo quod Deus dicit, Reliqui mihi, &c. innuit Apostolus quod Deus hoc fecit, non ipsi, & quod Deus hoc gratis fe∣cit, scilicet secundum electionem gratiae, non pro meritis; si enim pro eorum meritis hoc fe∣cisset, ipsi per sua merita prius & principalius quodammodo hoc fecissent; sic ergo, inquit, [unspec B] & in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae Dei saluae factae sunt, sicut, supple in illo tempore illae reliquiae, seu illi relicti salui facti sunt, non à se, scilicet, sed à Deo, & hoc gratis, non ex operibus.* 1.232 Beatus etiam Augustinus de bono perseuerantiae 54. tractans istud Apostolicum argumentum, sic ait; Apostolus, vt ostenderet Dei gratia fuisse relictas reliqui∣as, non meritis operum eorum, secutus adiunxit, An nescitis in Elia quid dicit Scriptura? Quemadmodum interpellat Deum aduersus Israel, &c. sed quid dicit illi, inquit, responsum diuinum? Reliqui mihi septem millia virorum qui non curuauerunt genu ante Baal; Non enim ait relicta sunt mihi, aut reliquerunt se mihi, sed reliqui mihi; Sic ergo, inquit, & in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt; si autem gratia, iam non ex o∣peribus. Item Esai 40. Deus sempiternus Dominus, qui creauit terminos terrae,* 1.233 non defi∣ciet, nec labotabit, qui dat lasso virtutem, & his qui non sunt, fortitudinem & robur multi∣plicat; deficient pueri & laborabunt. Glossa, id est pueriliter viuentes, & iuuenes in infirmi∣tate [unspec C] cadent, scilicet de virtutibus proprijs praesumentes; & addit, Qui autem sperant in Do∣mino, mutabunt fortitudinem; assument pennas sicut Aquilae, current & non laborabunt, ambalabunt & non deficient. Et infra 48. Super Deum Israel constabiliti sunt; Et infra,* 1.234 Haec dicit Dominus gubernans te in via qua ambulas. Item Ierem. 32. Ecce ego congregabo eos de vniuersis terris, & reducam eos ad locum istum, & habitare cos faciam confidenter, & da∣bo eis cor vnum & animam, seu alias viam vnam, vt timeant me vniuersis diebus, & feriam eis pactum sempiternum, & non desinam eis benefacere, & timorem meum dabo in corde e∣orum vt non recedant à me: Vnde claret, quod tam reditio à malo, quàm permansio in bo∣no finaliter, scilicet vniuersis diebus, pacto sempiterno vt nunquam recedatur à Domino, quae est perseuerantia vsque in finem, non est sufficienter nec antecedenter ab homine, sed à Deo:* 1.235 Vnde & Augustinus de bono perseuerantiae 2. eandem conclusionem per eandem au∣toritatem ostendit; Hanc enim, inquiens, scilicet perseuerantiam promisit Deus, dicens, [unspec D] Timorem meum dabo in cor eorum, vt à me non recedant; quod quid est aliud, quàm quod talis ac tantus erit timor meus quem dabo in cor eorum, vt mihi perseueranter adhaereant? Cui & Sanctus Dauid, Sancti Spiritus cithara aptissimè concinit Psalmo 79. dicens,* 1.236 Deus virtutum, conuerte nos, respice de coelo, & vide, & visita vineam istam, quantum ad con∣uersionem à malo; & perfice eam, quam plantauit dextera, quantum ad perfectionem in bo∣no; & super filium hominis quem confirmasti tibi, fiat manus tua, scilicet perseueranter susti∣nens & confirmans super virum dexterae tuae, quem scilicet Spiritus Sanctus dexterae tuae di∣gitus, de sinistra ad dexteram conuertebat; & super filium hominis, quem confirmasti tibi ip∣sum nullatenus dimittendo; & non discedimus à te: More prophetico praeteritum ponit pro futuro; quasi diceret manifestè; Si haec cuilibet nostum feceris, non discedemus à te, sed per∣seuerabimus tecum vsque in finem; Et ideo subiungit reliqua de futuro; Viuificabis nos, scilicet vita aeterna, quia qui perseuerauerit vsque in finem, hic saluus erit, Matth. 10. Ideo∣que [unspec E] subiunxit, Domine Deus virtutum conuerte nos, scilicet de malo ad bonum, & Osten∣de faciem tuam, scilicet voluntatem tuam, nos in bono perseuerantes finaliter faciendo, & saluierimus: Vnde & Beatus Augustinus de bono perseuerantiae 11. ita dicit; Post casum hominis non nisi ad gratiam suam Deus voluit pertinere, vt homo accedat ad eum, neque ni∣si ad gratiam suam voluit pertinere, vt homo non recedat ab eo, hanc posuit in illo in quo sor∣tem consecuti sumus, praedestinati secundum propositum eius, qui vniuersa operatur, & per hoc sicut operatur vt accedamus, ita operatur ne discedamus; propter quod ei per prophetam dictum est; Fiat manus tua super virum dexterae, & super filtum hominis, quem confirmasti tibi, & non discedimus à te: Ille certè non est Adam primus, in quo discedimus ab eo, sed Adam nouissimus, super quem fit manus eius, vt non discedamus ab eo; Christus enim to∣tus

cum membris suis est propter Ecclesiam, quae est corpus eius, plenitudo eius: Cum ergo [unspec A] sit super eum manus Dei vt non discedamus ab eo, ad nos vtique peruenit opus Dei, haec est in manus Dei quo opere Dei fit, vt simus in Christo permanentes cum Deo; In Christo e∣nim sortem consecuti sumus praedestinati secundum propositum eius qui vniuersa operatur: Manus igitur Dei est ista non nostra vt non discedamus à Deo. Item 2. ad Cor. vlt. Ora∣mus,* 1.237 inquit Apostolus, vestram consummationem, & quid aliud est hoc quàm orare eorum perseuerantiam consummatam? sed à quo hoc orauit nisi à Deo? à quo ergo datur nisi ab eo? Idem ad Rom 14. Potens est Deus statuere illum de quo nullus ad literam dubitat; hoc er∣go nequaquam tantus doceret Apostolus, nisi aliud vellet intelligi, scilicet quod omnem stantem Deus per suam potentiam statuit, non illius, quia non dicit, potens est homo scip∣sum statuere,* 1.238 sed potens Deus illum statuere. Vnde Augustinus de bono perseuerantiae 18. sic ait; Voluntate Dei stat, qui stat; potens est enim Deus statuere illum; Non ergo scip∣se, sed Deus. Idem de correptione & gratia 56. tractans eandem autoritatem sic: Apostolus [unspec B] respiciens ad praedestinatos ait; Stabit autem; & ne hoc sibi arrogarent; Potens est enim Deus, inquit, statuere eum: Ipse itaque dat perseuerantiam qui statuere potens est eos qui stant,* 1.239 vt perseuerantissimè stent. Idemque Apostolus supra, eiusdem 4. similiter loquebatur, cùm dixit quòd Abraham in repromissione Dei non haesitauit, plenissimè sciens, quia quae∣cunque promisit Deus, potens est & facere, id est potenter faceret quae promisit; Alias enim rationabiliter haesitasset; quod & patet per Augustinum de Correptione & gratia 52. de Prae∣destinatione sanctorum 3. & 12. sicut allegatum est plenius 46^o. primi. Eodem quoque mo∣do loquitur beatus Iudas Apostolus in haec verba;* 1.240 Et autem qui potens est vos conseruare si∣ne peccato, & constituere ante conspectum gloriae suae immaculatos in exultatione gloriosa, &c.* 1.241 Vnde Augustinus de Correptione & gratia 17. Apostolus, inquit, Iudas, cùm dicit, Ei autem qui potens est, &c. Nonne apertissimè ostendit donum Dei esse in bono perseuerare vsque ad finem? Quid enim aliud sonat, qui potest conseruare vos sine offensione, & consti∣tuere [unspec C] ante conspectum gloriae suae imaculatos in laetitia, nisi perseuerantiam bonam? Item quis tam insulse desipiat, vt neget perseuerantiam esse donum Dei, cùm dicat sanctissimus Ie∣remias; Timorem meum dabo in corde eorum, vt non recedant à me: Multa quoque alia testimonia adducta superius hoc testantur, cùm etiam secundum beatum Apostolum Iaco∣bum,* 1.242 Omne datum optimum, & omne donum perfectum de sursum est, descendens à Parre luminum Iac. 1. & quod donum melius perseuerantia viatori? Quis etiam Christianus tam tepidus vt Deum non oret, vt in bono finaliter perseueret? sed ad quid perseuerantiam poscit à Deo, si non donetur ab eo? & quicunque eam donum Dei esse concesserit, concedet neces∣sariò consequenter, eam non esse sufficienter aut antecedenter ab homine, sed à Deo: Si enim sic esset homini ex seipso, non ita congruè donum Dei, sicut donum hominis diceretur, nec ab eo congruè peteretur, sicut 46. primi pleniùs ostendebat; cùm tamen nihil magis congru∣um videatur quàm ab eo hanc petere,* 1.243 qui hanc donat: Dicit etiam Apostolus ad Eph. 2. gra∣tia [unspec D] saluati estis per fidem, & hoc non ex vobis, Dei enim donum est; haec igitur est causalis Apostoli,* 1.244 quia est donum Dei, ideo non est ex vobis. Et per istam rationem probat Augusti∣nus de bono perseuerantiae ipsam non esse homini à seipso sed à Deo; vnde capitulo secundo sic dicit, Videamus vtrum haec perseuerantia de qua dictum est, Qui perseuerauerit vsque in finem hîc saluus erit, donum sit Dei; quod si non sit, quomodo verum est, quod ait Aposto∣lus, Vobis datum est pro Christo non solum vt credatis in eum, verum etiam vt patiamini pro eo? horum quippe vnum pertinet ad initium, alterum ad finem; vtrumque autem est Dei donum, quia vtrum que dictum est esse donatum; quid autem dici potest, cur perseueran∣tia vsque in finem non donetur in Christo, cui donatur pati pro Christo? aut vt expressiùs lo∣quar cui donatur mori pro Christo:* 1.245 Nam & Petrus Apostolus donum Dei hoc esse demon∣strans, Melius est, inquit, benefacientes, si velit voluntas Dei, pati, quàm malefacientes; cum dicit, Si velit voluntas Dei, ostendit diuinitus dari, nec omnibus Sanctis vt pro Christo pa∣tiantur; [unspec E] Neque enim quos non vult voluntas Dei peruenire ad experientiam gloriamque passionis, non perueniunt ad regnum Dei si perseuerauerint in Christo vsque in finem. Si quis dicat istis non dari istam perseuerantiam, qui aegritudine corporis vel quocun que casu mori∣untur in Christo, cùm longè difficilior donetur illis à quibus suscipitur & mors ipsa pro Chri∣sto; sed cui nihil difficile est, vtramque donat; hanc enim, scilicet faciliorem promisit Deus di∣cens, Timorem meum dabo in cor eorum, vt à me non recedant. Et infra eodem, Per hoc quod perseuerantia poscitur à Deo, ostendit eam esse donum Dei, & propter hoc quod est donum Dei, non esse homini à seipso, nec in hominis potestate si ipse non dederit: Vnde sic dicit; Cur perseuerantia ista poscitur à Deo, si non donatur ab eo? An & irrisoria petitio

[unspec A] est, cùm id ab eo petitur, quod scitur non ipsum dare, sed ipso non dante esse in hominis po∣testate? sicut irrisoria est etiam illa gratiarum actio, si ex hoc gratiae aguntur Deo, quod non donauit ipse nec fecit; sed nolite errare, inquit Apostolus, Deus non irridetur, ô homo; nec verborum tuorum tantum, verumetiam cogitationum testis est Deus; si aliquid à tanto diuite veraciter & fideliter poscis, ab illo à quo poscis te accipere crede quod poscis; Noli eum labijs honorare, & super eum corde te extollere, credens à teipso tibi esse, quod ab illo te fingis orare. An ab illo perseuerantia ista fortè non poscitur, cùm ipsa oratione quae do∣minica nuncupatur, quando oratur à Sanctis, nihil penè aliud quàm perseuerantia posci in∣telligatur? quod & per singulas petitiones illius orationis secundum expositionem beati Mar∣tyris Cypriani in libro suo quem de hac re condidit, cuius titulus est de Dominica oratione, & est inter epistolas suas quinta, & secundum expositionem similiter propriam satis diffusè & planè quatuor capitulis sequentibus manifestat.* 1.246 Vnde & capitulo 3^o. allegat Cyprianum [unspec B] dicentem; Dicimus, Sanctificetur nomen tuum, non quod optemus Deo, vt sanctificetur orationibus nostris, sed quòd petamus ab eo vt sanctificetur nomen eius in nobis. Caeterum à quo Deus sanctificatur, qui ipse sanctificat? sed quia ipse dixit, Sancti estote, quoniam & ego sanctus sum; id potius & rogamus, vt qui in baptismo sanctificati sumus, in eo quod esse ceperimus; perseueremus: Et infra eodem; Haec inquit, sanctificatio vt in nobis permaneat, oramus, hoc diebus ac noctibus postulamus, vt sanctificatio, & viuificatio, quae Dei gratia su∣mitur, ipsius protectione seruetur; & addit Augustinus, In sanctificatione igitur perseue∣tantiam, hoc est, vt in sanctitate perseueremus, nos ab eo petere: Iste Doctor intelligit, cum sanctificati dicimus, Sanctificetur nomen tuum: Quid enim est aliud petere, quod accepi∣mus, nisi vt id quoque nobis praestetur, ne habere desinamus; & ita prosequitur infra eodem capitulo, & in caeteris consequenter; & idem prorsus ad eandem conclusionem habetur de Correptione & gratia 16. & 17. vbi cap. 16^o. ita dicit; Negare quidem non possumus perse∣uerantiam [unspec C] in bono perficientem vsque in finem magnum esse Dei munus, nec esse nisi ab illo de quo scriptum est, Omne datum optimum, & omne donum perfectum de sursum est, de∣scendens à Patre luminum; & cap. 17. probat idem multis autoritatibus sacrae Scripturae; Si dixerimus, inquit, perseuerantiam sic esse hominis, vt ei non sit ex Deo, illud primitus euacu∣atur quod ait Dominus Petro, & est Luc. 22. Rogaui pro te vt non deficiat fides tua: Quid enim ei rogauit nisi perseuerantiam vsque in finem, quae profecto si ab homine homini esset, à Deo poscenda non esset? Deinde cùm dicat Apostolus, scilicet 2. ad Cor. vlt. Oramus autem Deum ne quid faciatis mali, proculdubio perseuerantiam eis orat ad Deum: Neque e∣nim nihil malum facit, qui bonum deserit, & à quo declinare non debet, inclinatur in malum, non perseuerans in bono: Illo etiam loco, vbi dicit, Gratias ago Deo, &c. quoniam qui ce∣pit in vobis opus bonum, perficiet vsque in diem Iesu Christi, quid aliud eis, quàm perseue∣rantiam in bono, vsque in finem vitae Dei miseratione promittit? Item vbi dicit, Salutat vos [unspec D] Epaphras sēper certans pro vobis in orationibus, vt stetis perfecti & pleni in omni voluntate Dei, quid est vt stetis, nisi vt perseueretis? Quid est etiam quod in Actibus Apostolorum le∣gimus, Crediderunt autem quotquot erant ordinati in vitam aeternam? Quis in aeternam vi∣tam potuit ordinari, nisi perseuerantiae dono, quandoquidem qui perseuerauerit vsque in finem, hic saluus erit? qua salute nisi aeterna? vbi & innuit notabile argumentum quod est tale; Si Deus quenquam praeordinat ad aliquem certum finem, praeordinat sibi omnia necessa∣ria media ad hunc finē, & quaecun{que} cuicun{que} praeordinat haec & donat. Et de bono perseue∣rantiae, 3. facit simile argumentum, quod scilicet quicunque vult aut poscit aliquem certum finem, vult & poscit quodlibet medium, sine quo non potest consequi illum finem: Vnde sic dicit; Cùm dicimus, Adueniat regnum tuum, Num aliud poscimus nisi vt veniat, & no∣bis quod esse venturum non dubitamus omnibus Sanctis? ergo & hic qui iam Sancti sunt, quid orant, nisi vt in illa sanctitate, quae eis data est, perseuerent? Nec enim aliter tibi veniat [unspec E] Dei regnum, quod non alijs, sed his qui perseuerant vsque in finem certum est esse venturum. Et adhuc consequenter eodem capitulo, scilicet de Correptione & gratia 17. probat idem per istam petitionem orationis dominicae; Sanctificetur nomen tuum, secundum expositio∣nem propriam & beati Martyris Cypriani, sicut ex capitulo 3^o. de bono perseuerantiae supe∣riùs allegaui. Idem infra eodem 26. Si confiteatis donum Dei esse perseuerare in bono vsque in finem, cur hoc donum * 1.247 illi accipiant, illi non accipiant? puto quod mecum pariter nostis; aut fi ad liberum arbitrium hominis, quod non secundum Dei gratiam, sed contra eam de∣fendis, pertinere dicis, vt perseueret in bono quisquis vel non perseueret, non Deo donante sic perseuerat, sed humana voluntate faciente. Idemque de Natura & gratia 27.* 1.248 Admonen∣tur, inquit, illi, ne dona Dei suae potestati tribuendo, seseque extollendo grauius pereant, quàm

si nihil operarentur boni; quibus dicitur cum tremore & timore vestram ipsorum salu∣tem [unspec A] operamini; Deus enim est qui operatur in nobis & velle & operari. Et vt in breui∣bus longa dicam, totus liber Augustini de bono perseuerantiae, & ferè totus liber eius de Cor∣reptione & gratia à 16^o. capitulo consequenter istam conclusionem, quod perseuerantia non est homini à seipso, per hoc medium quod est donum Dei, se reputat demonstrare. Item Hieronymus super illud Dan. 1.* 1.249 Dedit Deus autem Danieli gratiam & misericordiam in conspectu principis Eunuchorum; Ex quo, inquit, intelligimus pro necessitate rerum, si quandoque sancti diliguntur ab infidelibus, Dei esse misericordiae, non bonitatis hominum peruersorum: ‖ 1.250 Cui & concordat Psalmus 105. dicens, Dedit eos in misericordias, in con∣spectu hominum qui caeperant eos. Audi adhuc quaeso Augustinum de Correptione & gra∣tia, 59. tuba Sancti Spiritus intonantem; In hoc, inquit, loco miseriarum vbi tentatio est vi∣ta humana super terram, virtus in infirmitate perficitur: quae virtus? nisi vt qui gloriatur in Domino glorietur, ac per hoc de ipsa perseuerantia boni noluit Deus sanctos suos in viribus [unspec B] suis, sed in ipso gloriari, qui eis non solum dat adiutorium, quale primo homini dedit, sine quo non possunt perseuerare si velint, sed in eis etiam operatur & velle, vt quoniam non per∣seuerabunt, nisi & possint & velint, perseuerandi eis & possibilitas & voluntas diuinae gratiae largitate donatur: Tantum quippe Spiritu Sancto ‖ 1.251 accenditur voluntas eorum, vt ideo pos∣sint, quia sic volunt, ideo sic velint, quia Deus operatur vt velint. Nam si in tanta infirmita∣te vitae huius ipsis relinqueretur voluntas sua, vt in adiutorio Dei sine quo perseuerare non possent, manerent si vellent, nec Deus in eis operaretur vt vellent, inter tot & tantas tentatio∣nes infirmitate sua succumberet voluntas, & ideo perseuerate non possent, quia deficientes infirmitate voluntatis nec vellent, aut non ita vellent vt possent: Subuentum est igitur infir∣mitati voluntatis humanae, vt diuina gratia indeclinabiliter & insuperabiliter ageretur; & ideo quamuis infirma, non tamen deficeret, nec aduersitate aliqua vinceretur. Et cap. 49. Nunc autem, id est, post lapsum, quibus deest tale adiutorium iam poena peccati est; quibus autem [unspec C] datur, secundum gratiam datur, non secundum debitum, & tanto amplius datur per Iesum Christum Dominum nostrum, quibus id dare Deo placuit, vt non solùm assit, sine quo per∣manere non possumus, etiam si velimus, verumetiam tantum ac tale sit vt velimus; sit quippe in nobis per hanc Dei gratiam in bono recipiendo & perseueranter tenendo non solum posse quod volumus,* 1.252 verumetiam velle quod possumus, quod non fuit in homine primo; & 53. Primo homine, qui in eo bono quo factus est, acceperat posse non peccare, posse non mori, posse ipsum bonum non deserere, datum est adiutorium perseuerantiae, non quo fieret vt per∣seueraret, sed sine quo per liberum arbitrium perseuerare non posset: Nunc verò sanctis in regnum Dei per gratiam praedestinatis, non tale adiutorium perseuerantiae datur, sed tale vt eis perseuerantia ipsa donetur, non solum vt sine isto dono perseuerantes esse non possint, ve∣rumetiam vt per hoc donum non nisi perseuerantes sint: Non enim solum dixit, Sine me nihil potestis facere; verumetiam dixit, Non vos me elegistis, sed ego elegi vos, & posui vos, [unspec D] vt eatis, & fructum faciatis, & fructus vester maneat; Quibus verbis non solum eis iustitiam, verumetiam in illa perseuerantiam se dedisse monstrauit. Item ponere hominem gratum pos∣se perseuerare in gratia per scipsum,* 1.253 fuit error Pelagij: quod patet per Aug. de bono perseue∣rantiae 3. vbi volens ostendere per petitiones orationis Dominicae, secundū expositionem B. Martyris Cypriani perseuerantiam in bono esse gratuitum donum Dei, & non esse homini à seipso, sic ait; Legite aliquanto intentius eius expositionem, B Cypriani martyris libro qué de hac re condidit, cuius titulus est de dominica oratione, & videte an••e quot annos, contra ea quae erant futura Pelagianorum venena, quale hic antidotum praeparauit. Nam ibi sunt quae maximè contra eos catholica defendit Ecclesia; quorū est vnum, gratiā Dei non secundū me∣rita nostra dari, quoniam dona Dei sunt, & Dei gratia etiā conferuntur vniuersa merita iusto∣rum; Et infra eodem; horū tertium hoc loco vlt. posui, solum non tractatur nisi in supradicto gloriosi martyris libro: De duobus verò caeteris tanta illic prosperitate disseritur, vt supradi∣cti [unspec E] haeretici noui inimici gratiae Christi longè ante reperiantur conuicti esse quàm nati. In his ergo meritis sanctorum, quae nulla nisi Dei dona sunt, etiam perseuerantiam donum Dei esse sic loquitur; Dicimus ergo, inquit, Sanctificetur nomen tuum, &c. sicut erant superiùs recitata; hoc idem patet per autoritates Augustini & Concilij Mileuitani, & Synodi Palaesti∣nae, vt capitulum tertium huius secundi superius allegauit; Quare & in sententijs Prosperi propositio 131. dicit, Sicut duo sunt officia medicinae, vnum quo sanatur infirmitas, aliud quo custoditur sanitas: Ita sunt duo dona gratiae, vnum quod aufert carnis cupiditatem, aliud quod facit animae perseuerare virtutem; cuius simile ex libro de natura & gratia 26. quartum capitulum huius secundi superius recitauit. Cui etiam simile 8. super Genes. ad literam 19.

[unspec A] scribitur in haec verba; Neque enim tale aliquid est homo, vt factus deserente eo qui fecit eum, possit aliquid agere bene tanquam ex seipso; sed tota actio sua bona est ad eum conuerti à quo factus est, & ab eo iustus, pius, sapiens, beatusque semper fieri, & non recedere sicut à corporis medico, sanari, & abire; quia medicus operarius corporis fuit extrinsecus seruiens naturae intrinsecus operanti sub Deo, qui operatur omnem salutem gemino illo opere proui∣dentiae, de quo supra locuti sumus; Non ergo ita se debet homo ad Deum conuertere, vt cùm ab eo factus fuerit iustus, abscedat; sed ita vt ab illo semper fiat; eo quippe ipso cùm ab illo non discedit, eius sibi praesentia iustificatur, & illuminatur, & beatificatur operante & custodiente Deo, dum obedienti, subditoque dominatur: Nec enim vt dicebamus, (sicut operatur ho∣mo tertam, vt culta atque foecunda sit, qui cum fuerit operatus abscedit, relinquens eam vel aratam vel satam, vel rigatam, vel si quid aliud, manente opere quod factum est cum opera∣tor abscessit) Ita Deus operatur hominem iustum, id est, iustificando eum, vt si abscesserit, [unspec B] maneat in abscedente quod fecit; sed potius sicut aer praesente lumine non factus est lucidus, sed fit, quia si factus esset, non vtique fieret, sed etiam absente lumine lucidus maneret; sic homo Deo sibi praesente illuminatur, absente autem continuò tenebratur; à quo non loco∣rum interuallis, sed voluntatis auersione disceditur, & ab hoc loco 285^a. propositio senten∣tiarum Prosperi est excerpta, & sequitur cap. 20. Ille vtique operetur hominem bonum & cu∣stodiat, qui incommutabiliter bonus est; semper ab illo fieri, semperque perfici debemus in∣haerentes ei, & in ea conuersione, quae ad illum est, permanentes, de quo dicitur, Mihi ad hae∣rere Deo bonum est, & cui dicitur, Fortitudinem meam ad te custodiam. Item Anselmus de concord 9. dicit, Quibus autem modis post rectitudinem eandem acceptam, gratia libe∣rum arbitrium adiuuet, vt seruet quod accepit, quamuis non omnes valeam enumerare, (mul∣tifariam enim hoc facit,) tamen non er••t inutile aliquid inde dicere. Nemo certè seruat re∣ctitudinem hanc acceptam nisi volendo, velle autem illam aliquis nequit non haben∣do, [unspec C] habere autem illam nullatenus valet nisi per gratiam; sicut ergo nullus eam accepit nisi gratia praeueniente, ita nullus eam seruat, nisi eadem gratia subsequente: Nempe quam∣uis illa seruetur per liberum arbitrium, non tamen est tantum imputandum libero arbitrio quantum gratiae, cum haec rectitudo seruatur, quoniam illam liberum arbitrium non nisi per gratiam praeuenientem & subsequentem habet & seruat; sic autem gratia subsequitur donum suum, vt nunquam, siue magnum, siue paruum sit, illud date deficiat, nisi liberum arbitrium volendo aliud, rectitudinem quam accepit, deserat. Idem in meditationibus suis in quadam oratione quae intitulatur pro inimicis, sic ait; Omnipotens & piè Domine Iesu Christe,* 1.254 sicut nihil boni potui incipere sine te, ita nec possum consummare vel custodire absque te.

COROLLARIVM.

[unspec D] Corollarium, Quod nullus Viator solius Liberi Arbitrij vel gratiae viribus, aut ambo∣rum coniunctim sine alio Dei auxilio speciali potest perseuerare per aliquod tempus omnino.

VNde manifestum est, nullum hominem pro hoc statu solius liberi arbitrij viribus, vel gra∣tiae creatae quantaelibet, sine alio Dei auxilio posse nedum perseuerare finaliter, sed nec per aliquod tempus omnino, quod per praecedentia satis patet. Item si quis posset sic perseuerare per vnam horam, cùm in fine illius horae esset ita fortis spiritualiter sicut prius, vel forsitan po∣tius fortior, posset adhuc aequè faciliter vel facilius perfeuerare, similiter per aliam horam sequentem, & sic per omnes, & ita finaliter contra capitulum iam praemissum. Item si quis sic posset perseuerare per vnam horam, posset & finaliter: Nam finis illius horae erit sibi forsitan [unspec E] finis vitae; si enim duorum aequalium vnus multis annis victurus potest sic perseuerare per ho∣ram, potest & alter victurus tantum per horam; quare potest sic perseuerare finaliter, quod praemissum cap. non permittit. Item sicut secundum cap. primi docet, omne quod est natu∣rale, & non est per se tale, sed est mutabile in non tale, si manere debeat immutatum, oportet quod innitatur continuè alicui per se fixo; quare & continuè quilibet iustus Deo;* 1.255 Vnde Esa. 50. Speret in nomine Domini, & innitatur super Deum suum; Vbi Glossa, Vt humana fra∣gilitas diuina maiestate sustentetur; & Canticorum vltimo, Quae est ista quae ascendit de de∣serto delicijs affluens, innixa super dilectum meum, seu suum?* 1.256 Vnde Augustinus de gratia & libero arbitrio 15. dicit, Ita necessarium est homini, vt gratia Dei non solum iustificetur impius, sed etiam cùm fuerit iustificatus ambulet cum eo gratia, & incumbat super ipsam ne

cadat: Propter hoc scriptum est in Canticis Canticorum de ipsa Ecclesia, quae est ista quae [unspec A] ascendit dealbata incumbens super fratruelem suum; dealbata est enim quae per seipsam al∣ba esse non posset, iam verò alba facta bene ambulat, sed si super eum à quo dealbata est, per∣seueranter incumbat.

CAP. IX. Quod nec homo nec Angelus cum quantacunque gratia ante lapsum potuit perseuerare finaliter, vel ad tempus sine alio Dei auxilio speciali.

[unspec B]

OStenso, quod homo post lapsum per gratiam reparatus non po∣test solius liberi arbitrij viribus, seu etiam gratiae creatae quan∣taelibet, sine alio Dei auxilio perseuerare finaliter, nec ad tem∣pus; Restat ostendere consequenter quod homo nec Angelus ante lapsum quantacunque gratia creata suffultus sic potuit per∣seuerare finaliter, vel ad horam: hoc nempe per rationes osten∣dentes conclusionem principalem capituli proximi similiter o∣stendetur. Item si liberum arbitrium in gratia ante lapsum sic perseuerate valebat, valebat similiter tentationem quamlibet superare, & peccatum quodlibet praecauere, & cum iam post lapsum non sit infinitè debilius, quia sic totam suam fortitudi∣nem [unspec C] penitus amisisset, posset & nunc cum tanta gratia quantam tunc habuit tentationem aliquam superare, tentationem scilicet debiliorem in tantum, in quantum ipsum liberum ar∣bitrium est debilius nunc quàm prius, sicut proportionalitas debita clare probat; quod est con∣tra quartum capitulum huius secundi. Vel etiam sic ad idem, quantum liberum arbitrium est debilitatum per lapsum, tantum habeat gratiam ampliorem, ita quod semper eadem pro∣portio conseruetur, &c. sicut prius. Et si quis voluerit respondere dicendo, quod ante lapsum nulla fuit difficultas omnino resistere tentatori, sed post lapsum semper est aliqua difficultas, quare ratio non procedit: Imò illa responsio retrocedet: Si enim liberum arbitrium pro∣prijs viribus, vel cum gratia sine alio Dei auxilio tunc potuit sine difficultate omni tenta∣tioni resistere, posset & nunc, licet cum difficultate * 1.257 aliqua. Difficultas enim nequaquam to∣tam liberi arbitrij possibilitatem excludit, & impossibilitatem includit, quia si sic esset, nequa∣quam difficile, sed impossibile diceretur; adhuc enim vires liberi arbitrij licet debilitate & [unspec D] cum difficultate aliqua resistentes alicuius tentationis seu tentatoris vires excedunt. Multi quoque sancti in hoc statu sine aliqua difficultate aut molestia, imò cum magna facilitate & laetitia tentationes quamplurimas, vt creditur, superabant, multa quoque peccata de quibus nullatenus tentabantur sine dificultate aliqua, imò & cum facilitate maxima praecauebant. Nec est omnino clarissimum, quod Angelo vel homini ante lapsum nulla fuerit penitus diffi∣cultas: Mirum enim videtur si homo tunc potuit omne pondus sine quacunque difficultate, imò & aequali facilitate qualitercunque mouere; Nec minus videtur mirabile si omnem lite∣ram seu colorem in ‖ 1.258 qualicunque lumine intenso vel remisso, & ad quamlibet distantiam magnam vel paruam, sine aliqua difficultate, incertitudine aut errore, imò cum aequali facili∣tate, certitudine & verificatione tunc potuit discreuisse; ista tamen propensiori studio dere∣linquo, prosequens quod incaepi. ‖ 1.259 Sanctus igitur Augustinus loquens de homine ante lapsum Enchirid. 88. sic dicit; Sic factus est homo rectus, vt & manere in eadem rectitudine posset [unspec E] non sine diuino adiutorio, & suo fieri peruersus arbitrio. Idem de eodem de correptione & gratia 48. sic ait, Tunc dederat homini Deus bonam voluntatem; in illa quippe eum fece∣rat rectum; dederat adiutorium sine quo in ea non posset permanere si vellet, & capit. 49. de homine & Angelo ante lapsum, Si, inquit, hoc adiutorium vel angelo vel homini cum pri∣mum facti sunt, defuisset, quoniam natura talis non erat facta, vt sine diuino adiutorio pos∣set manere si vellet, non vtique sua culpa cecidisset; adiutorium quippe defuisset, sine quo ma∣nere non posset; & infra eodem, primus homo vt reciperet bonum gratia non egebat, quia nondum perdiderat; vt autem in eo permaneret, egebat adiutorio gratiae sine quo omnino non posset. Idem que de natura & gratia 50. recitatis cuiusdam argumentis per locum à si∣mili

[unspec A] ostendere molientis, quòd non peccare in nostra potestate sit positum, ita dicit; Sicut istae similitudines falsae sunt, ita & illud propter quod eas voluit adhibere; sequitur enim, & dicit, Simili ergo modo de non peccandi possibilitate intelligendum est, quod non peccare nos∣trum sit, in nostra scilicet potestate; & addit Augustinus, Si de integra & sana hominis natura loqueretur, quam modò non habemus, nec sic rectè diceret, quod non peccare nostrum tan∣tummodo sit, quamuis peccare nostrum esset natura, & ibi esset adiutorium Dei, & tanquam lumen sanis oculis, quo adniti videant. Idem quoque ad idem: 14. de Civitate Dei penult. dicit ita, Cur non permitteret Deus vt à malo Angelo primus homo qui rectus, hoc est bonae voluntatis creatus fuerat, tentaretur, quando quidem sic erat institutus, vt si de adiutorio Dei fideret bonus homo, malum Angelum vinceret; si autem creatorem atque adiutotem Deum superbè sibi placendo desereret, vinceretur, meritum bonum habens in adiuta diuinitus vo∣luntate recta, malum vero in deserente Deum voluntate peruersa; quia & ipsum fidere de ad∣iutorio [unspec B] Dei non quidem posset sine adiutorio Dei, nec tamen ab his diuinae gratiae beneficijs sibi placendo recedere non habebat in potestate: Nam sicut in hac carne, viuere sine adiuto∣rio Dei & sine adiumentis alimentorum non est, non autem in ea viuere, in potestate est, quod faciunt qui seipsos necant; Ita bene in ea viuere sine adiutorio Dei etiam in Paradiso non erat in potestate, erat autem in potestate malè viuere. Ex his ergo patet prima pars conclusionis principaliter ostendendae ex quibus etiam cum corollario proximo & rationibus ipsum pro∣bantibus patebit similiter & secunda.

CAP. X. Obijcit & respondet.

[unspec C]

HIc fortassis obijciet aliquis contra dicta:* 1.260 Nam Lumbardus 2. sentent. dist. 24. postquam allegauit quasdam autoritatum dictarum asseren∣tium Dei adiutorium esse necessarium homini vel Angelo ante lap∣sum ad manendum in bono quod tunc acceperant, ita dicit; Hîc considerandum est quod fuerit illud adiutorium homini datum in creatione, quo poterat manere si vellet; & respondet; Illud vtique fuit libertas arbitrij ab omni labe & corruptela immunis, atque volunta∣tis rectitudo, & omnium naturalium potentiarum animae sinceritas, & viuacitas; & ad hoc facit, quod dicit Augustinus de Correptione & gratia,* 1.261 48. Dederat adiu∣torium sine quo non posset permanere si vellet; vt autem vellet in eius reliquit libero arbitrio; posset ergo permanere si vellet, & 57. vt ‖ 1.262 non acciperet hoc donum Dei, id est perseuerantiam [unspec D] in bono primus homo, sed perseuerare vel non perseuerare in eius relinqueretur arbitrio; ta∣les vires habebat eius voluntas, quae sine vllo fuerat instituta peccato, & nihil ipsi ex seipsa concupiscenter resistebat, vt dignè tantae bonitati, & bene viuendi faelicitati perseuerandi committeretur arbitrium. Idem de bono perseuerantiae, 10. Non discedere à Deo,* 1.263 & non inferri in tentationem non esse omnino in viribus liberi arbitrij quales nunc sunt; fuerat au∣tem in homine antequam caderet; quae tamen libertas voluntatis in illius primae conditionis praestantia, quantum valuerit, apparuit in Angelis, qui Diabolo cum suis cadente, in veritate steterunt. Idemque Hypognost. 28. vt liberum arbitrium cum possibilitatis bono,* 1.264 quo vale∣ret implere quod voluisset Adam, factum intelligas: audi quid dicat scriptura sancta in libro Ecclesiastico, Deus, inquit, ab initio fecit hominem, & reliquit illum in manu consilij sui &c. quid est, autem, reliquit eum in manu consilij sui, nisi, dimisit eum in possibilitate liberi arbi∣trij sui? In manu enim possibilitas intelligitur. Ipsa est prima gratia,* 1.265 qua primus homo stare [unspec E] potuisset, si seruare Domini mandata voluisset. Sed proculdubio miror non modicum, ma∣gistrum bonum, Doctorem catholicum, sectatorem Augustini praecipuum, eius vera doctri∣na contempta, ad Pelagianas fallacias in hac parte fallaciter deuolutum. Nam sicut. 39^um. primi retexuit, Pelagiani dixerunt, gratiam quae est necessaria homini ad implendum diuina mandata, esse naturalia hominis; & liberum voluntatis arbitrium à Deo homini gratis datum. Quomodo ergo ‖ 1.266 ponit illud ‖ 1.267 diuinum adiutorium homini & Angelo ante lapsum, ad stan∣dum in bono, necessariò requisitum, esse naturalia sua, & liberum arbitrium voluntatis? Di∣cet fortassis quod non est idem stare in bono, & implere diuina mandata. Quare licet liberum voluntatis arbitrium tunc fuerit homini vel Angelo adiutorium sufficiens ad standum in bo∣no, non tamen ad implendum diuina mandata, sicut Pelagius posuit. Verùm si liberum ar∣bitrium

tunc suffece at homini ad standum in bono, ergo & ad non comedendum de ligno [unspec A] scientiae boni & mali, quia per comestionem de illo cadebat; quare & fuit sufficiens homini ad implendum diuinum mandatum, de non comedendo de ligno praedicto, quod solum sibi fuerat imperatum, vt patet Gen. 2. quare & praedictus error Pelagiani adhuc redit, scilicet, hominem per solum liberum arbitrium posse seruare Dei mandata. Et si adhuc respondeat, quod secus est de homine pro statu ante lapsum, & pro statu post lapsum, (Nam post lapsum non potest homo per liberum arbitrium sine gratia seruare Dei mandata, sicut mentiebatur Pelagius, sed potuit ante lapsum.) Contra, si homo per solum liberum arbitrium sine gratia tunc potuit seruare Dei mandata, ergo & mereri: Non enim videtur alia ratio quare Deus sibi praecepit ne comederet de illo ligno, quod nullo modo fuisset malū si non fuisset prohibi∣tū, nisi vt haberet in quo posset mereri. Quis enim audeat dicere, quòd Deus praecepit homi∣ni aliquid vtile Deo, aut inutile homini, & quod nullius vtilitatis fuisset tunc homini diuinis iussionibus paruisse?* 1.268 Vnde Augustinus 8. super Genesin ad literam 21. inquirens causam il∣lius [unspec B] diuini mandati, ponit ptohibitionem trimembrem: Nam quandoque prohibetur ali∣quid per se malum, sicut gustare herbam mortiferam, quod siue prohibeatur, siue non, semper est malum facienti, & ideo prohibetur, ne prohibitus malum incurrat: Quandoque autem prohibetur aliquid, quod si siat est malum prohibenti, vt si diues prohibeat quempiam pecu∣niam suam contingere, & ideo prohibetur ne prohibens malum incurrat: quandoque verò a∣liquid prohibetur, quod non est malum prohibenti, nec illi cui prohibetur, nisi quia prohibi∣tum, & ideo prohibetur, non vt prohibens, aut prohibitus vitet malum, sed tantum vt prohi∣bitus captet bonum, bonum, inquam, meritum, obediendo scilicet prohibenti: & istud pro∣hibitorium Dei mandatum sub membro tertio continetur; qui & inter caetera ita dicit, Ab illo ligno, quod malum non erat, prohibitus est, vt ipsa per se praecepti conseruatio bonum illi esset, & transgressio malum: Et infra eodem; Cùm verò illud tangitur, quod nec tangenti obesset, si non prohiberetur, nec cuilibet alterī quamlibet tangeretur, quare prohibitum est, [unspec C] nisi vt ipsius per se bonum obedientia, & ipsius per se malum inobedientia monstraretur? Et adhuc inferius in eodem, Dominus quidem cur iusserit viderit, faciendum est à seruiente quod iussit, & tunc fortè videndum est à promerente cur iusserit; à promerente, inquit, & addit, Sed tamen vt causam iussionis huius non diutius requiramus, si haec ipsa magna est vtilitas homini quod Deo seruit, iubendo Deus vtile facit, quicquid iubere voluerit; & haec Autoritas allegatur in glossa Gen. 2. & 2. sententiarum Lumbardi dist. 17. Item si homo perstitisset in bono, meruisset per hoc confirmationem, & beatitudinem sempiternam, & hoc potuit per li∣berum arbitrium sine gratia, ergo & illud; quod autem per stationem, confirmationem & beatitudinem meruisset,* 1.269 satis apparet, quia si sic Angeli meruerunt, dicente Augustino de Correptione & gratia, [89] 39. Boni Angeli per ipsum liberum arbitrium in veritate stete∣runt, eamque de casu suo nunquam futuro certissimam scire meruerunt. Et capit. 40. Diabo∣lus [unspec D] & Angeli eius, et si beati erant antequam caderent, erat tamen adhuc quod eorum addere∣tur beatitudini, si per liberum arbitrium in veritate stetissent, donec istam summae beatitudi∣nis plenitudinem tanquam praemium ipsius mansionis acciperent. Et 41. Hominem fecit cum libero arbitrio, & quamuis sui futuri casus ignarum, tamen ideo bonum, quia & mori & miserum non fieri in sua potestate esse senticbat: In quo statu recto, ac sine vitio, si per ipsum liberum arbitrium manere voluisset, profecto sine mortis & infaelicitatis vllo experimento, ac∣ciperet illam, merito huius permansionis beatitudinis plenitudinem, qua & sancti Angeli sunt beati, id est, vt cadere non posset vlterius, & hoc certissimè sciret: & 48. Tunc dederat homini Deus bonam voluntatem; In illa quippe eum fecerat, qui fecerat rectum; Dederat adiutorium sine quo in ea non posset permanere si vellet, sed quia noluit permanere, profecto eius est culpa, cuius meritum fuisset, si permanere voluisset; sicut fecerunt Angeli sancti, qui cadentibus alijs per liberum arbitrium, per idem liberum arbitrium steterunt, & huius man∣sionis debitam mercedem recipere meruerunt, tantam scilicet beatitudinis plenitudinem, qua [unspec E] eis certissimum sit, semper se in illa esse mansuros. Et de bono perseuerantiae 10. Angeli qui, diabolo cum suis cadente,* 1.270 in veritate steterunt, ad securitatem perpetuam non cadendi per∣uenire meruerunt. Beatus quoque Gregorius 27. Moral. 25. super illud Iob 37. Tu forsitan cum eo fabricatus es coelos qui solidssimi quasi aere fusi sunt, sic ait; Possunt per coelos, hi, qui in coelestibus sunt conditi Angelici spiritus designari, de quibus bene dicitur, qui solidis∣simi quasi aere fusi sunt: Natura namque aeris est rubigine difficile consumi; & virtutes An∣gelicae, quae in diuino amore fixae perstiterint, lapsis superbientibus Angelis hoc in munere re∣tributionis acceperunt, vt nulla iam rubigine surripientis culpae mordeantur, vt in contempla∣tione conditoris siue faelicitatis fine permaneant, & in hoc, quod sunt conditae aeterna stabili∣tate

[unspec A] subsistant. Ex quibus Autoritatibus incidenter apparet,* 1.271 praeter praedictum errorem Lumbardi alius adhuc duplex: Primus dicit Angelos ante suam confirmationem ipsam nul∣latenus meruisse, qui ponitur 2. sententiarum suarum dist. 5. quem per multas alias multorum sanctorū autoritates possem conuincere, nisi per hoc ab incepti proposito cogerer declinare: Ad praesens namque tantum proponebam ostendere quod homo si mansisset in bono, & ser∣uando Dei mandatum restitisset tentanti, per hoc aliquid meruisset, sicut sancti Angeli simili∣ter meruerunt, quod & per autoritates praemissas me reputo ostendisse. Vnde patet secundus error Lumbardi qui ponit 2. sentent. dist. 24. vt vtar proprijs eius verbis, quod recedere à malo, & non consentire tentationi, non fecisset illi, scilicet Adae ante lapsum meritum, etiamsi non consensisset, quia nihil in eo erat, quod ad malum impelleret, sicut Angelis, qui non ceci∣derunt, non fuit meritum quod steterunt, id est, quod non corruerunt; Nobis autem meritum est aliquando, si malum non facimus, sed resistimus ibi duntaxat, vbi causa subest, quae nos [unspec B] id facere mouet, quia ex peccati corruptela proni sunt ad lapsum gressus nostri: Vbi autem non interuenit causa nos ad malum impellens, non meremur si ab eo declinamus; cum tamen di∣cat Augustinus 14. de Ciuitate Dei, penult. sicut capitulum proximum allegauit, quod pri∣mus homo sic erat institutus, vt si de adiutorio Dei fideret, bonus homo malum Angelum vinceret, meritum bonam habens in adiuta diuinitus voluntate recta.* 1.272 Anselmus quoque de casu diaboli 14. inquirens quomodo bonus Angelus suam beatitudinem meruit, ita dicit; An∣gelus nec potest, nec debet esse beatus nisi velit, & nisi iustè velit; necesse est vt sic faciat Deus vtramque voluntatem in illo conuenire, vt & beatus esse velit, & iustè velit, quatenus addita iustitia sic t••mperet voluntatem beatitudinis, vt & resecet voluntatis excessum, & excedendi non amputet potestatem; vt cùm per hoc quia & volet esse beatus, modum posset excedere, per hoc quod iustè volet & non volet excedere, & sic iustam habens beatitudinis voluntatem, possit & debeat esse beatus, qui non volendo, quod non debet velle cùm tamen posset, mere∣atur [unspec C] vt quod velle non debet, nunquam velle possit.* 1.273 Beatus etiam Gregorius 34. Moral. 6. super illud Iob 41. Cum sublatus fuerit, scilicet Leuiathan, timebunt Angeli, & territi pur∣gabuntur, dicit, quod sub futuri temporis modo praeterita describuntur, & addit; Nec rectae intelligentiae sensum reliquimus, si credamus, Leuiathan isto ab arce beatitudinis cadente in ruina eius etiam electos angelos expauisse, vt cum istum ex illorum numero superbiae lapsus e••jceret, illos ad robustius standum timor ipse solidaret: Vnde & subditur, & territi purga∣buntur; Purgati enim sunt, quia nimirum isto cum reprobis legionibus exeunte, soli in coe∣lestibus sedibus qui beatè in aeternum viuerent, remanserunt; Huius ‖ 1.274 itaque lapsus eos & terruit & purgauit; terruit, ne conditorem suum superbè despicerent, eius scilicet similitudi∣nem appetendo; purgauit verò, quia exeuntibus reprobis actum est, vt electi soli remane∣rent, & quia cunctorum opifex Deus scit ad bonorum custodiam bene vti etiam mala actio∣ne, reproborum lapsum cadentium vertit in prouectum manentium, & vnde punita est cul∣pa [unspec D] superbientium, in humilibus Angelis & inuenta & solidata sunt augmenta meritorum: Istis namque cadentibus, illis in munere datum est, vt cadere omnino non possint: Ergo se∣cundum Anselmum & Gregorium, Angeli confirmati, suam confirmationem per ‖ 1.275 huiusmo∣di meruerunt, quod non voluerunt, quod non debuerunt, & per hoc, quod cum Leuiathan superbiae lapsus eijceret, isti ex timore robustius & solidius perstiterūt, & per hoc quod territi, nequaquam conditorem suum superbè cum alijs despexerunt; ergo secundum vtrumque non consentiendo tentati, suam beatitudinem meruerunt: Nam sicut Eua per serpentem ten∣tabatur antiquum, sic & boni Angeli per illum Leuiathan tentabantur; de quo exponitur vno modo illud Apoc 12. Factum est praelium magnum in coelo, Michael & Angeli eius praelia∣bantur cum Dracone, scilicet resistendo; & Draco pugnabat, & Angeli eius, id est, tentando, & non valuerunt, ne locus eorum inuentus est amplius in coelo; & proiectus Draco ille mag∣nus, serpens antiquus, qui vocatur Diabolus & Satanas, qui seducit vniuersum orbem, pro∣iectus [unspec E] est in terram, & Angeli eius cum eo missi sunt. Vnde si ratio Lumbardi diligentiori scrutinio ventiletur, videbitur multum infirma: Licet enim in homine ante lapsum, & in An∣gelis iam beatis non erat aliquid, quod ad malum impelleret; erat tamen extra ipsos tentator fortissimus, qui ipsos quantum potuit, impulit ad peccandum: qui eos fortasse ad malum tan∣tum tunc impulit, quantum aliqua parua tentatio hominem nunc impellit: Non est enim super terram potestas, quae comparetur ei; Iob 41. quomodo etiam secundum catholicos tra∣ctatores, peccatum Angeli ideo est irremediabile, quia ex se non aliunde tentatus peccauit; peccatum verò hominis ideo remediabile, quia non penitus ex se, sed aliunde tentatus pecca∣uit, nisi illa tentatio hominem ad peccandum aliquantulum impulisset, alias in ‖ 1.276 nullo excu∣sabilior videretur, quia peccauit tentatus, quam si non tentatus peccasset: Quomodo etiam

mulier nullo modo impellebatur ad comedendum de ligno prohibito, cùm dicat Scriptura [unspec A] Gen. 3. Vidit igitur mulier, quod bonum esset lignum ad vescendum & pulchrum oculis aspectuque delectabile, & tulit de fructu illius, & comedit: Nonne illa apparens sibi boni∣tas, pulchritado, & delectabilitas, eam ad comedendum quoquo modo impulit & attraxit, cum dicat Virgilius in Bucol.* 1.277 — trahit sua quemque voluptas? cùm & hoc satis testetur Phi∣losophus 3. de Anima in fine cap. de mouente & in libro Ethic. quasi per totum. Dicit∣que beatus Gregorius 21. Moral. 2. super illud Iob 31.* 1.278 Pepigi foedus cum oculis meis, vt ne cogitatem quidem de virgine. Nec Eua lignum vitae contigisset, nisi hoc prius incaute respi∣ceret; scriptum quippe est, vidit mulier quod bonum esset lignum ad vescendum, &c. huic ergo pensandum est, cum quanto debemus moderamine erga illicita visum restringere, nos qui mortaliter viuimus; si & mater viuentium per oculos ad mortem venit: Hinc Propheta dicit, Oculus meus depraedatus est animam meam; concupiscendo enim visibilia, inuisibi∣les virtutes amisit: quae ergo interiorem fructum per exteriorem visum perdidit, per oculum [unspec B] corporis pertulit praedam cordis; Et allegat hoc glossa super Gen. vbi prius; Quomodo etiam malus Angelus similitudinem Dei appetijt, si non prius hoc apparuit sibi bonum, cum tam secundum Philosophos, quàm Theologos nil aliud appetatur; & qualiter consequenter ad huius appetitum per talem apparentiam nullo modo allectus fuerat, aut impulsus. Dicitque Augustinus Enchirid. 87. quod illam immortalitatem in qua posset non mori,* 1.279 natura huma∣na perdidit per liberum arbitrium, hanc immortalitatem in qua non possit mori, est acceptura per gratiam, quam fuerat, si non peccasset, acceptura per meritum, quamuis sine gratia; nec tunc vllum meritum esse potuisset, quia etsi peccatum in solo erat libero arbitrio constitu∣tum, non tamen iustitiae retinendae sufficiebat liberum arbitrium, nisi participatione immuta∣bilis boni diuinum adiutoriū praeberetur; quam Autoritatem recitat Lumbard. 4. sent. dist. 29. & addit,* 1.280 Ecce his verbis satis ostendit, quòd ante peccatū homo indigebat gratia operante & cooperante: Non enim habebat, quo pedē mouere posset sine gratiae operantis & cooperantis [unspec C] auxilio; habuit tamen quo stare poterat. Vnde patet expositio Lumbardi in principio ca∣pituli recitata, autoritatum Augustini dicentium diuinum adiutorium fuisse necessarium ho∣mini ante lapsum, ad standum in bono, asserens hoc esse liberum eius arbitrium, non est ve∣rax: Non enim veraciter exprimit mentem Autoris, sed est contraria menti eius, nec fideli∣ter recitat eius verba, ex quibus posset fideliter ‖ 1.281 conuinci mens ipsius: Cùm enim recitauit il∣lud Enchirid. 87. Sic prius oportebat hominem fieri, vt & bene velle posset, & malè; nec gratis seu frustra, si bene; nec impunè, si male; cur subticuit quod eodem capitulo ponitur consequenter, & erat superius proximo recitatum; videlicet, etsi peccatum erat in solo libe∣ro arbitrio constiturum, non tamen iustitiae retinendae sufficiebat liberum arbitrium, nisi par∣ticipatione immutabilis boni diuinum adiutorium praeberetur: Quomodo ergo adiutorium illud diuinum, per quod suffecisset iustitiae retinendae, & sine quo liberum arbitrium non suf∣ficit, [unspec D] liberum arbitrium dici potest? quia si sic, nihil aliud diceretur, nisi quod liberum arbi∣trium per seipsum suffecisset iustitiae retinendae, & sine seipso nullatenus suffecisset; quorum primum negat Augustinus expressè, & secundum nullus dubitet idiota. Cur itaque post hanc 2. sentent. dist. 29. recitatam ab eo, subiunxit, quod homo ante peccatum sine gratiae operan∣tis & cooperantis auxilio habuit quo stare poterat, cum tamen dicat Autoritas, quod tunc non sic sufficiebat liberum arbitrium iustitiae retinendae? Ergo nec tunc sic suffecit stare in ea. Cur etiam dist. 24. suppressit, quod Augustinus adhuc eodem capitulo immediatè sub∣iungit; sicut enim mori est in hominis potestate cùm velit; Nemo est enim qui non seipsum, vt nihil aliud dicam, vel non vescendo possit occidere; Ad tenendam ergo vitam voluntas non satis est, si adiutoria siue alimentorum, siue quorumcunque tutaminum desint, sic homo in Paradiso ad se occidendum, relinquendo iustitiam idoneus erat per voluntatem; vt autem ab eo teneretur vita iustitiae, parum erat velle, nisi ille, qui eum fecerat, adiuuaret; nisi forsan quia per hoc significatur expressè, quod ad tenendam iustitiam quam homo in Paradiso ha∣bebat, [unspec E] ipsius liberum voluntatis arbitrium sine alio Dei ‖ 1.282 adiutorio non suffecit. Cur etiam quaeso cum recitaret in eadem dist. Autoritates Augustini de Correptione & gratia 49. & 48. capitulis hic capit. proximo plenius recitatas? cur inquam, pertransiuit silentio alia dicta Au∣gustini ibidem, quae sua praedicta expositio destruit, vel potius ab eis destruitur? Nam capit. 47. dicit ita; Istam gratiam non habuerat homo, qua nunquam vellet esse malus, sed sane habuit, in qua si permanere vellet, nunquam malus esset, & sine qua etiam cum libero arbi∣trio bonus esse non posset, sed eam tamen per liberum arbitrium deserere posset. Idem ibi∣dem capit. 48. Tunc dederat homini Deus bonam voluntatem: In illa quippe eum fecerat, qui fecerat rectum. Dederat adiutorium sine quo in ea non posset permanere si vellet; vbi

[unspec A] semper distinguit inter hanc gratiam, seu hoc adiutorium, & liberum arbitrium voluntatis. Idem ibidem cap. 49. Si autem hoc adiutorium vel Angelo vel homini cum primum facti sint, defuisset, quoniam natura non erat facta vt sine diuino adiutorio posset manere si vellet, non vtique sua culpa cecidisset: Adiutorium quippe defuisset, sine quo manere non posset: Sed si hoc adiutorium sit liberum voluntatis arbitrium, quomodo potuit vel Angelo, vel ho∣mini defuisse? certe non aliter quàm natura sua sibi existenti potuit defuisse: Intelligit ergo de a••iutorio alio per quod liberum arbitrium iuuaretur, vnde & subdit; Nunc autem, scili∣cet pro statu hominis post peccatum, quibus deest tale adiutorium, iam poena peccati est: quibus autem datur, secundum gratiam datur, non secundum debitum. Idem ibidem, cap. 52. Primo vtique homini, qui in eo bono quo factus erat rectus, acceperat posse non pecca∣re, posse non mori, posse ipsum bonum non deserere, datum est adiutorium perseuerantiae, non quo fieret vt perseueraret, sed sine quo per liberum arbitruim perseuerare non posset. Et [unspec B] capit. 60. Ita factum est; vt voluntas hominis inualida & imbecilla, scilicet post peccatum, in bono adhuc paruo perseueret per virtutem Dei, cum voluntas primi hominis fortis & sana in bono ampliori non perseuerauerit, habens virtutem liberi arbitrij, quamuis non de futuro adiutotio Dei, sine quo non posset perseuerare, si vellet: Ex quibus, vt reor, satis apparet le∣gentibus, & non negligentibus literas Augustini allegatas à Lumbardo locis praedictis, ipsum Augustinum eisdem locis velle liberum arbitrium,* 1.283 & illud Dei adiu torium ad perseueran∣dum in bono, homini vel Angelo necessariò requisitum semper distingui realiter, & differre. Idem quoque ostendunt Autoritates eiusdem de Natura & gratia, & de Ciuitate Dei capit. proximo allegatae. Et siquid acutius dixerim, & cum minori reuerentia,* 1.284 quàm deceret con∣tra Dominum meum Magistrum Petrum Lumbardum, imò & Christum Dommi Parisien∣sem Episcopum; excuset me quaeso zelus Domus Dei & catholicae veritatis, qui me contra Pelagianorum commenta vehementer accendit: Non enim contra ipsum aliquid dixeram, [unspec C] sed contra suum errorem, quia errori Pelagij plurimum est affinis; Concesso namque quod Angelus vel homo ante peccatum, per solum liberum arbitrium potuit perseuerare in bono quod habuit, concederetur faciliter consequenter, quod homo post peccatum reparatus per gratiam, posset in ea perseuerare finaliter per solum liberum arbitrium voluntatis; sicut capi∣tulum proximum plenius deducebat, quod est contra capitulum septimum iam praemissum. Ad illud autem dictum Augustini de correptione & gratia 48. quod videtur facere pro hac parte, Dederat, inquit, adiutorium sine quo non posset permanere, si vellet; vt autem vellet in eius reliquit libero arbitrio; posset ergo permanere si vellet; dicendum, quod hoc non pro∣bat, quod illud adiutorium sit liberum arbitrium, sed magis videtur innuere contrarium, sci∣licet quod à libero arbitrio sit distinctū, sicut superius est ostensum: Posset, inquit, permanere si vellet; cuius causam immediatè subiungit, quia inquiens non deerat adiutorium, per quod posset per••eueranter bonū tenere, ‖ 1.285 si vellet; vult ergo dicere quod illud adiutorium fuit non [unspec D] ipsum liberum arbitriū, sed aliquid sibi oppositū, per quod si vellet illi inniti, perseuerare vale∣ret, & quod si desereret perseuerare non posset; pro quo supra eiusdem 47. expressius dicitur isto modo; Istam gratiā habuit primus homo, in qua si permanere vellet, nunquā malus esset, & sine qua etiam cum libero arbitrio bonus esse nō posset, sed eam per liberum arbitrium de∣serere posset, quoniā liberum arbitriū ad malum sufficit, ad bonum autem parū est, nisi adiu∣uetur ab omnipotenti Deo bono; quod adiutoriū si homo ille per liberum arbitrium non de∣seruisset, semper esset bonus; sed deseruit, & desertus est; tale quippe erat adiutorium quod de∣sereret cum vellet, & in quo permaneret si vellet. Illud aliud eius dictum c. 57. patet per idem: Non enim sequitur, licet perseuerare, & non perseuerare in hominis relinqueretur arbitrio, quod adiutorium Dei, sine quo perseuerare non posset si vellet, sit eius liberum arbitrium; imò quod potuit perseuerasse si voluisset, non tamen viribus solius liberi arbitrij, sed illius di∣uini adiutorij saepe dicti, quod eum ad perseuerandum finaliter adiuuisset, nisi illud prius [unspec E] culpabiliter impulisset, sicut superius proximo erat dictum. Cum autem dicit de bono per∣seuerantiae 10. Non discedere à Deo,* 1.286 & non inferri in tentationem non esse in viribus liberi arbitrij, quales nunc sunt, fuisse autem in homine antequam caderet; intelligit, quod cum ae∣quali adiutorio & caeteris paribus, hoc est minus & difficilius in viribus liberi arbitrij nunc, quā tunc erat Ita quod tunc non omnino nullo, sed minori adiutorio quā nunc egebat: Cuius causa est, quia tunc secundum Aug. de Corrept. & gratia 57. vt perseuerare vel non perseuerare in hominis relinqueretur arbitrio, tales vires habebat eius voluntas, quae sine vllo fuerat insti∣tuta peccato, & nihil ipsi ex seipsa concupiscentialiter resistebat, vt dignè tantae bonitati, & be∣ne viuendi faelicitati perseuerandi committeretur arbitrium; Nunc verò posteaquam est illa magna, peccati merito, amissa libertas, etiam maioribus donis adiuuanda remansit infirmi∣tas:

Nunc, inquit, maioribus donis adiuuanda remansit infirmitas, scilicet libertatis arbitrij, [unspec A] ergo tunc saltem minoribus fuit adiuuanda libertas; & supra eiusdem 54. sic ait, Maior quip∣pe libertas est necessaria aduersus tot & tantas tentationes, quae in Paradiso non fuerunt, do∣no perseuerantiae munita atque perfecta, vt cum amoribus omnibus, terroribus, & errori∣bus suis vincatur hic mundus: Et sequitur 55. Haec Sanctorum martyria docuerunt; Dein∣de ille Adam scilicet, & tertente nullo, & insuper contra Dei terrentis imperium, libero vsus arbitrio non steti in tanta faelicitate, in tanta non peccandi facilitate: Isti autem non dico ter∣rente mundo, sed saeuiente ne starent, steterunt in fide. Vnde hoc, nisi donante illo, à quo misericordiam consecuti sunt vt fideles essent, à quo acceperunt spiritum non timoris, quo persecutionibus cederent, sed virtutis, & charitatis, & continentiae, quo cuncta minantia, cuncta inuitantia, cuncta cruciantia superarent? Is ergo est vnus intellectus Augustini in au∣toritate sua praemissa.* 1.287 Alius eius intellectus est iste, quod homo pro statu huius miseriae indi∣get multiplicius adiutorio diuino ad perseuerandum in bono, quàm pro statu innocentiae in∣diguit [unspec B] primus homo. Nam pro isto duplici statu adiutorio Dei eget, vno vt liberetur à ser∣uitute peccati; alio vt conseruetur in libertate boni: Primo pro primo statu primus homo non eguit, sed secundo, vt partim ex prioribus, partim ex alijs satis patet. Pro quo & Au∣gustinus de Correptione & gratia 49. dicit; Nunc autem quibus deest tale adiutorium poe∣na peccati est; quibus autem datur, secundum gratiam datur, non secundum debitum; & tanto amplius datur per Iesum Christum Dominum nostrum, quibus id dare Deo placuit, vt non solum assit sine quo permanere non possumus etiamsi velimus, verumetiam tantum ac tale sit, vt velimus. Fit quippe in nobis per hanc Dei gratiam in bono recipiendo, & perse∣ueranter tenendo, non solum posse quod volumus, verumetiam velle quod possumus, quod non fuit in homine primo; vnum enim illorum in illo fuit, alterum non: Namque vt reci∣peret bonum gratia non egebat, quia nondum perdiderat; vt antem in eo permaneret, ege∣bat adiutorio,* 1.288 sine quo id ommno non posset. Idemque de eodem Enchirid. 87. ita dicit; Ho¦mo [unspec C] in Paradiso ad se occidendum, relinquendo iusticiam, idoneus erat per voluntatem; vt ab eo teneretur vita iustitiae, parum erat velle, nisi ille qui eum fecerat, adiuuaret; sed post illam ruinam maior est misericordia Dei, quando & ipsum arbitrium liberandum est à seruitute, cui dominatur cum morte peccatum. Illa verò Autoritas Hypognost. in contrarium alle∣gata, quae dicit liberum arbitrium Adae factum cum possibilitatis bono, quo valeret imple∣re quod voluisset, & quod ipsa fuit prima gratia, qua stare potuisset, si seruare mandata Do∣mini voluisset, non probat, quod illud possibilitatis bonum, & illa prima gratia, aut illud diui∣num adiutorium saepius memoratum sit liberum arbitrium, sed magis videtur probare con∣trarium: Cum enim dicit liberum arbitrium cum illo bono creatum, nec vult dicere illud cum seipso creatum, videtur distinguere inter illa, innuendo quod liberum arbitrium non fuit creatum ab initio totum nudum, sed tanta gratia splendidum & vestitum, vt quod volu∣istet, [unspec D] potuisset implesse, seruasse scilicet mandata dominica, & stetisse, si hoc facere voluisset; sed adhuc vltra gratiam iam praedictam indiguit alio Dei auxilio ad hoc volendum; Nam neque tunc quicquam potuit voluisse sine adiutorio manus eius, qui secundum Apostolum ad Philippen. 2. operatur in nobis velle,* 1.289 & perficere: Et quod Augustinus hoc modo in∣telligat, ipsummet in testem adduco de Correptione & gratia 47. de eadem materia sic dicen∣tem; Istam gratiam non habuerat homo primus, qua nunquam vellet esse malus; sed sane habuit, in qua si permanere vellet, nunquam malus esset, & sine qua etiam cum libero ar∣bitrio bonus esse non posset: ergo illa gratia à libero arbitrio differebat; & immediatè sub∣iungit; sed eam tamen per liberum arbitrium deserere posset; nec ipsum esse ergo Deus vo∣luit sine sua gratia, quem reliquit in eius libero arbitrio, quoniam liberum arbitrium ad ma∣lum sufficit, ad bonum autem parum est, nisi adiuuetur ab omnipotenti Dei bono, quod adiutorium si homo ille per liberum arbitrium non deseruisset, semper esset bonus; sed deser∣uit, & desertus est: Tale quippe erat adiutorium, quod desereret cum vellet, & in quo per∣maneret [unspec E] si vellet, non quo fieret vt vellet. Haec est prima gratia quae data est primo Adam, sed haec potentior in secundo Adam: Prima est enim qua fit, vt habeat homo iustitiam si ve∣lit, secunda ergo plus potest, qua etiam fit vt velit, & tantum velit, tanto ardore diligat, vt carnis voluntatem contraria concupiscentem voluntate spiritus vincat; nec illa quidem parua erat qua demonstrata est etiam potentia liberi arbitrij, quoniam sic adiuuabatur, vt sine hoc adiutorio in bono non maneret, sed hoc adiutorium si vellet, desereret; haec autem tanto maior est, vt parum sit homini per illam reparare perditam libertatem; parum sit denique non posse sine illa, vel apprehendere bonum, vel permanere in bono si velit, nisi etiam effi∣ciatur vt velit. Et infra cap. 49. sic ait, Si hoc adiutorium vel Angelo, vel homini, cum

[unspec A] primum facti sunt, defuisset; quoniam natura talis non erat facta, vt sine diuino adiutorio posset ‖ 1.290 manere si vellet, non vtique sua culpa cecidisset: Adiutorium quippe defuisset sine quo manere non posset; nunc autem quibus deest tale adiutorium, poena peccati est; quibus autem datur, secundum gratiam datur, non secundum debitum, & tanto amplius datur per Iesum Christum Dominum nostrum, quibus id dare Deo placuit; vt non solum adsit, sine quo permanere non possumus, etiamsi velimus; verumetiam tantum ac tale sit vt velimus; sit quippe in nobis per hanc Dei gratiam in bono recipiendo, & perseueranter tenendo, non so∣lum posse quod volumus, verumetiam velle quod possumus, quod non fuit in homine pri∣mo; vnum enim illorum in illo fuit, alterum non. Acceperat posse si vellet, sed non ha∣buit velle quo posset: Nam si habuisset, perseuerasset; posset enim etiam, si vellet, perseue∣rare. Hoc idem eiusdem testatur Autoritas 14. de Ciuit. Dei penult. cap. proximo allegata;* 1.291 Primus, inquit, homo sic erat institutus, vt si de adiutorio Dei fideret, bonus homo malum [unspec B] Angelum vinceret, meritum bonum habens in adiuta diuinitus voluntate recta; quia & ip∣sum fidere de adiutorio Dei non quidem posset sine adiutorio Dei. Patet ergo, quod licet pri∣mus homo ante peccatum potuit perseuerasse, si voluisset, tamen sine Dei auxilio non potuit illud velle; quare nec perseuerare finaliter, nec ad tempus, sicut capitulum proximum asserebat.

CAP. XI. Quod perseuerantia non est aliquod donum Dei cre∣atum à charitate & gratia realiter diffe∣rens [unspec C] & distinctum.

VT autem istud diuinum adiutorium necessarium libero arbitrio ad perseuerandum in bono, memoratum superius generaliter confusè, cognoscatur distinctius; iam ‖ 1.292 resiat ostendendum, quod perseuerantia non est aliquod donum Dei creatum à cha∣ritate & gratia realiter differens, aut distinctum: Si enim esset, non repugnaret illa separari ab inuicem, & aliquem habere cha∣ritatem & gratiam, qui perseuerantiam non haberet, & si hoc posset per vnum momentum, posset per aliud, & deinceps vs{que} ad sinem, sicque aliquis sine perseuerantia finali perseueraret [unspec D] finaliter, quod contradictionem includit. Item si sic, habens charitatem sine perseuerantia per momentum, posset in fine il∣lius momenti transire morte naturali, vel alia, sine perseueran∣tia finali diuinitus sibi data, & sic sine perseuerantia finali posset saluari; contra illud Matth. 10. Qui perseuerauerit vsque in finem, hic saluus erit, hic, scilicet diseretiue, quia hic & non alius, dicente Domino Ezech. 18. Si impius egerit poenitentiam ab omnibus peccatis suis quae operatus est, & custodierit omnia praecepta mea, vita viuet, & non morietur; om∣nium iniquitatum, quas operatus est, non recordabor, in iustitia sua quam operatus est, viuet; si autem auerterit se iustus à iustitia sua, & fecerit iniquitatem, nunquid viuet? Omnes iu∣stitiae eius non recordabuntur; in praeuaricatione sua qua praeuaricatus est, & in peccaro suo quod peccauit, in ipsis morietur. Et Ecclesiastis 11. Si ceciderit lignum ad Austrum, aut ad Aquilonem, in quocunque loco ceciderit, ibi erit. Nulli etiam dubium, quin quicunque [unspec E] habuit donum charitatis & gratiae, & non finaliter perseuerat in eo, cadit ab eo per pecca∣tum mortale, in quo perdurat ad mortem, & est filíus mortis aeternae: Talis ergo in charitate & gratia moriens, tamen sine perseuerantia finali simul aeternaliter haereditabit vitam & mor∣tem; Vitam, quia moritur in charitate,* 1.293 quae secundum Augustinum 15. de Trinitate [Dei] 18. sola est quae diuidit inter filios regni aeterni, & filios perditionis aeternae; Mortem, quia sine perseuerantia finali decedit. Item è contrario procedendo, si haec distinguerentur reali∣ter, posset aliquis sine charitate & gratia habere finalem perseuerantiam & saluari, quia qui perseuerauerit vsque in finem hic saluus erit, Matth. 10. quod est contra autoritatem Augu∣stini praemissam. Imò nec posset quisquam esse beatus perfectè sine charitate & dilectione Dei actiua & passiua: Maximum namque bonum maximè sibi deesset; videtur etiam quod

si perseuerantia posset esse sine charitate & gratia, posset esse sine quocunque alio tali bono, [unspec A] sed hoc videtur repugnantiam importare, quod scilicet aliquis perseueret, & non in aliquo ta∣li bono; Perseuerantia namque aliquod tale bonum in quo fundetur, & maneat, necessariò praesupponit. Item si haec sic differrent, perseuerantia esset maius bonum, & melius charita∣te; Esset enim forma ipsam perficiens & consummans, ac ad coronam perducens, sine qua charitas nihil valeret ad vitam, & in cuius virtute omnia bona merita faceret, non è contra, quod non est dandum, quia nullius virtutis actus proprius siue finis est melior actu seu fine proprio charitatis, qui est diligere Deum summè: Mandatum enim de dilectione Dei est maximum & primum mandatum,* 1.294 teste veritate Matth. 22. Apostolus quoque praedicaturus de charitate 1. ad Cor. capit. 13. immediatè ante, scilicet cap. 12. vt auditores beneuolos red∣deret, & attentos, talem propheticum ad commendationem charitatis praemisit, Aemula∣mini charismata meliora, & adhuc excellentiorem viam vobis demonstro; & statim cap. 13. de ipsa charitate prosequitur in hunc modum; Si linguis hominum loquar, & Angelorum, [unspec B] charitatem autem non habeam, factus sum velut aes sonans, &c. qui & in fine capit. sic con∣cludit,* 1.295 Nunc autem manent fides, spes, charitas, tria haec, maior autem horum est charitas; quem & secutus beatus Augustinus 15. de Trin. 18. loquens de charitate, sic ait; Nullum est isto dono Dei excellentius. Item si sic esset, perseuerantia haberet aliquem actum propri∣um, distinctum ab actibus proprijs aliarum virtutum: Habitus enim per actus proprios, si∣cut formae per operationes proprias discernuntur, sicut Naturalis & Moralis Philosophi pa∣riter & Theologi contestantur; sed talis actus perseuerantiae proprius assignari non potest: non enim potest poni actus memoriae, intelligentiae, nec etiam voluntatis, vt inductio per singulos manifestat, nec omnino alius dici potest. Item si perseuerantia à charitate differret realiter, cum ipsa sit necessaria ad salutem, Dominus dedisset aliquod speciale mandatum de ipsa; quod tamen nusquam reperitur in testamento veteri, nec in nouo, aut obseruantia mandatorum Domini non esset sufficiens ad salutem; cùm tamen quaerenti quid faceret vt [unspec C] vitam aeternam perciperet,* 1.296 Dominus sic respondit, Mandata nosti, ne adulteres, ne occi∣das, &c. Marc. 10. ac si diceret manifestè; Haec si facias, vitam aeternam ‖ 1.297 percipies; & Luc. 10. Legis perito, quaerenti à Domino quid faciendo vitam aeternam possideret, requisiuit ab eo, In lege quid scriptum est? quo respondente, Diligis Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, &c. & proximum tuum, sicut teipsum, Dominus dixit illi, Hoc fac, & viues: Nec mirum, quoniam in his duobus mandatis tota lex pendet, & prophetae, Matth. 22. Vel arguatur hoc modo, Obseruantia mandatorū sufficit ad salutem, & perseuerantia differt à charitate realiter, ergo non continetur sub mandato de charitate, seu dilectione, nec sub aliquo alio, quia hoc minus videtur, ergo sine perseuerantia potest quis saluari. Vel adhuc sic si libet, Obseruan∣tia mandatorum sufficit ad salutem, & non sine perseuerantia finali, ergo illa continetur sub aliquo praeceptorum,* 1.298 & hoc non erit nisi sub mandato de dilectione & charitate; ergo illa & charitas nequaquam realiter distinguntur: Quare mihi videtur, quod perseuerantia habi∣tualis [unspec D] sit charitas habitualis, seu perdurans; perseuerantia verò actualis sit peramatio, & ip∣sum perseuerare finaliter peramare. Vnde & Anselmus de casu Diaboli 3. Perseuerare in faciendo aliquid,* 1.299 vt vno verbo dicatur, est perficere: Nam perseuerare in scribendo ali∣quid dicimus perscribere, in ducendo, perducere: Dicamus ergo si etiam non sit in vsu, quod perseuerare in voluntate sit peruelle, quare & perseuerare in charitatis amore, de quo dici∣tur Matth. 10.* 1.300 Qui perseuerauerit vsque in finem, hic saluus erit, est finaliter peramare. Vel aliter potest dici consonantius ipsi voci, & fortè propinquius ipsi rei, quod perseuerare est per∣seruare mandata, & perseuerantia perseruantia mandatorū. Vel adhuc generalius isto modo; Perseuerantia habitualis est iustitia habitualiter perseruata; perseuerantia actualis est iustitiae perseruantia actualis, ipsum verò perseuerare est iustitiam perseruare.

COROLLARIVM.

[unspec E] Corollarium, Quod nomen perseuerantiae nullam rem absolutam essentialiter signifi∣cat, sed accidentaliter & relatiuè, charitatem videlicet siue iustitiam cum respe∣ctu futurae permansionis continuè vsque in finem, & quod non improbabiliter posset dici perseuerantiam esse ipsam relationem huius.

VNde manifestum est, quod nomen perseuerantiae nullam rem significat essentialiter aut etiam absolutè; sed accidentaliter & relatiuè tantummodo, ipsam scilicet charitatem siue

[unspec A] iustitiam, cum respectu ad finem, id est cum respectu futurae permansionis continuae vsque in finem, quare & non improbabiliter posset dici, perseuerantiam esse ipsam relationem huius∣modi, quod videtur innuere definitio Aristotelis, & maximè Tullij, cap. 7^o. recitata; de quo nolo disserere plus hoc loco: satis enim, vt arbitror, erat de relationibus alibi disputatum. Istud corollarium ex praemissis in isto capitulo satis patet. Potest tamen ex abundanti aliter sic ostendi; Si etenim perseuerantia significaret essentialiter & absolutè aliquam rem in via∣tore, cùm illa non sit de essentia viatoris, nec ipsam essentialiter consequens, vt patet in multis ipsa carentibus, posset viator habens finalem perseuerantiam, ipsam amittere; ita quod verum esset, ipsum finalem perseuerantiam amisisse, sicut est de habitibus caeteris, & alijs actionibus absolutis, quod tamen contrdictionem includit: Si enim perseuerantiam finalem amisit, ali∣quando eam habuit, ergo tunc fuit perseueraturus finaliter, quare & non cafurus, & tunc si∣militer fuit casurus, sicut euentus subsequens demonstrauit: vel aliter, si iste cecidit in pecca∣tum [unspec B] mortale, semper prius fuit casurus, ergo nunquant fuit non casurus, ergo nunquam ha∣buit perseuerantiam, ergo nunquam eam amisit, contra hypothesin prius datam. Vnde Au∣gustinus de bono perseuerantiae 7. ita dicit, Dicimus quippe castum, quem nouimus castum, siue sit, siue non sit in eadem castitate mansurus, & siquid aliud diuini muneris habeat, quod teneri & amitti potest, dicimus eum habere quamdiu habet; & si amisit, dicimus habuisse: Perseuerantiam verò vsque in finem, non habet quisquam, nisi perseuerauerit vsque in finem, multi eam possunt habere, nullus amittere, & supra eiusdem primo capit. probat idem.

CAP. XII. Obijcit & respondet.

[unspec C]

PEr hoc autem corollarium iam praemissum, patet responsio ad aliquas obiectiones possibiles fieri contra dicta:* 1.301 Si enim vt di∣ctum est perseuerantia non differret realiter à charitate, cum∣perseuerantia ipsa est idem realiter charitati, ergo & omnis ha∣bens charitatem habet perseuerantiā, quod falsum est, quia mul∣ti eam habentes sunt peccaturi mortaliter & casuri, sicut fuit de Saule & Iuda & alijs nimis multis. Adhuc autem sicut multi Doctores testantur, & sicut potuit indubitanter fuisse; ponatur omnes Angelos charitatem seu gratiam recepisse, & ipsam per tempus aliquod tenuisse; & sit A instans commune acceptionis [unspec D] gratiae: Omnes enim, vt videtur, gratiam, sicut & essentiam, pa∣riter acceperunt; & C instans confirmationis bonorum; & P peccationis malorum: Certum est autem secundum omnes Doctores, quod A P tempus esti∣dem A C tempori, vel pars eius. Constat namque quod post confirmationem bonorum, nullus malorum incaepit peccare in coelo, & cùm boni habuerunt perseuerantiam per totum A C tempus, quia charitatem seu gratiam continuè permanentem, habuerunt etiam perseue∣rantiam per totum A P tempus; ergo & mali similiter, quod est falsum; vel si mali nunquam perseuerantiam habuerunt, nec boni: Cur enim Deus aequissimus tantum discerneret inter illos ante omne demeritum vel peccatum, vt munus perseuerantiae istis daret, illis verò ne∣garet. Propter hanc etenim rationem,* 1.302 Augustinus 11. super Genesin ad literam 24. & 11. de Ciuit. Dei 11. & 13. Anselmus de casu diaboli 24. & Petrus 2. sentent. dist. 4. vidētur istam discretionem negare de praescientia Angelorum, quod videlicet boni fuerunt praescij suae bea∣titudinis [unspec E] futurae, & mali non fuerunt praescij sui casus, quod tamen videtur multo amplius ponderandum de perseuerantia sine qua non est salus. Item si perseuerantia sit idem realiter charitati, cum charitas in diuersis sit maior & minor, sic erit de perseuerantia consequenter: Petrus ergo fuit magis perseueraturus, quàm Linus, ergo magis non amissurus suam chari∣tatem, vel eam magis seruaturus, quod non oportet: in tantum enim potest quis seruare bo∣num suum minus ne cadat ab illo, sicut alius suum maius. Item cùm perseuerantia addat su∣pra charitatem respectum continuationis per totum tempus vsque ad finem, quantitas illius respectus sequatur aliquo modo quantitatem sui fundamenti, scilicet charitatis, sequitur ip∣sum in maiori charitate esse maiorem, ergo & perseuerantiam illam maiorem: Ille enim res∣pectus est quasi formale in perseuerantia, & charitas materiale. Sequitur etiam, quod cùm

tempus ad finem sit maius & minus & finis remotior & propinquior, quod ille respectus ex [unspec A] eis consurgens sit maior & minor, quare & perseuerantia consequenter. Imò & è contrario arguendo, cum ille respectus non possit augeri vel minui, & sit forma ipsius perseuerantiae, sequitur ipsam perseuerantiam non posse augeri vel minui, & cum perseuerantia sit donum Dei creatum, sequitur quod Deus de sua omnipotentia infinita, aliquod donum suum creatum finitum non possit augere vel minuere quouismodo. Item si perseuerantia sit idem realiter charitati, & superaddat respectum continuitatis ad finem, nullus qui habet, & habuit conti∣nuè charitatem, posset rationabiliter perseuerantiam à Domino postulare: Nihil enim potest à Domino rationabiliter postulare, nisi quod à Domino potest accipere, sed perseueran∣tiam non potest accipere; Si enim posset, ponatur, ergo, iste nunc accipit perseuerantiam, er∣go nunc accipit charitatem cum tali respectu, vel saltem talem respectum; sed charitatem il∣lam non recipit, quia illam prius habuit; nec illum respectum ad finem, quia si nunc sit perse∣ueraturus finaliter, ita fuit prius quamdiu continuè habuit charitatem. Vel aliter isto modo; [unspec B] Iste accipit perseuerantiam; ergo est perseueraturus vsque in finem, ergo ita fuit prius, quan∣diu habuit charitatem, ergo prius continuè habuit perseuerantiam, ergo non accipit illam modo. Item sit aliquis in charitate peccaturus mortaliter, & finaliter reuicturus, & eandem charitatem numero accepturus, & finaliter seruaturus; tunc iste non perseuerabit, quia pecca∣bit morraliter, & tamen habet perseuerantiam; Nam cras post poenitentiam habebit perse∣uerantiam: Supponatur, & nunc habet eandem charitatem numero, quam tunc habebit, & respectu finis eiusdem numero; ergo & nunc habet eundem respectum numero, ergo & ean∣dem perseuerantiam numero. Item iste, in ista charitate, quam nunc habet, est perseueratu∣rus vsque in finem, quia cras sic est perseueraturus, ergo nunc habet perseuerantiam. Item si iste non habet perseuerantiam, non perseuerabit, nec est perseueraturus, cum tamen cras perseuerabit, & erit perseueraturus, ergo iste incipiet esse perseueraturus, & propositio de futuro nunc falsa incipiet esse vera, haec scilicet, Iste perseuerabit finaliter. Item si sic; per∣seuerantia [unspec C] habita non posset amitti, sicut capitulum proximum demonstrabat, cum tamen illa charitas viatoris possit amitti, & per consequens ille respectus in prima fundatus: Sequitur etiam quod Deus dedit aliquod munus creatum alicui, quod ipsemet non potest auferre nec destruere vllo modo, imò & quod homo sit potentior ad retinendum, quam Deus ad aufe∣rendum illud munus. Item si perseuerantia esset huiusmodi donum Dei, aliquando illam perseueranti donaret; vel ergo in instanti, vel tempore; si in aliquo instanti, ergo cui datur tunc accipit, & habet perseuerantiam, & perseuerat; ergo prius perseuerauit, ergo prius continuè habuit perseuerantiam, ergo non accipit illam modo: Perseuerare namque quandam succes∣sionem importat, sicut mouere, cuius alia pars praecedit, aliaque succedit; Importat enim con∣tinuationem in bono. Alias etiam posset quis perseuerare finaliter tantum per instans, scili∣cet si immediatè post instans acceptionis perseuerantiae finalis per diuinam potentiam de me∣dio tolleretur; quod non est verum, quia ibi non esset principium nec finis; sed indiuisibili∣ter [unspec D] totum simul. Si autem donetur in tempore hoc ‖ 1.303 esset per tempus aliquod totum primo, sicut loquitur Philosophus 6. Phys. 44. vbi definit illud hoc modo; Dico autem, primum inquit, quod non per alterum aliquid ipsius esse huiusmodi sit, & arguo, sicut arguit ibi Phi∣losophus; Sit ergo illud tempus primum in quo Deus dat perseuerantiam A C, & B medium eius instans; tunc in B iste habet perseuerantiam; ergo illa vel datur e•• in B, vel dabatur in A B, & vtrūlibet concedatur, non datur tunc in B C, ergo non in toto A C primò. Item talis mu∣tatur de non perseuerante in perseuerantem, ergo secundum Philosophum vbi prius 44. cùm mutatus est primum est in illo, in quod mutatus, sicut à 40. vsque ad 44. demonstrat vniuer∣saliter in omni mutatione sic esse; & in illo 44. demonstrat, quod omne illud in quod aliquid mutatum est primò necesse est atomum esse. Idemque Philosophus 8. Phys. 69. ostendit, quod in omni mutatione de vna passione, seu dispositione in sibi oppositam est vnum signum, scilicet vnum nunc vtrisque commune & priori & posteriori, & vnum & idem numero, huius [unspec E] quidem finis, illius autem principium, quod semper est posterioris passionis, sicut si D sit non album toto A B tempore, & album toto B C tempore, erit album in B, nunc seu in instanti; quare si quis sit non perseuerans toto A B tempore, & toto B C tempore perseuerans, in B instanti erit necessariò perseuerans.* 1.304 Anselmus etiam de veritate 12. dicit, iustitiam mox cùm datur à voluntate seruari, quare & tunc perseueratur in ea. Item si perseuerantia esset huiusmodi donum Dei, daretur hominibus in vita praesenti, vel post eam; Non post, con∣stat, loquendo de finali perseuerantia viatoris; nec ante, quia ponatur tunc quod Petrus via∣tor habeat, & diu prius habuit perseuerantiam, tunc verum est Petrum habuisse perseueran∣tiam, ergo necesse est eum habuisse perseuerantiam. Nam secundum Philosophum 1. peri

[unspec A] hermenias, quodlibet verum de praeterito est necessarium; & si necesse sit Petrum habuisse perseuerantiam, cum ex illo sequatur ipsum esse perseueraturum finaliter, & ex necessario non sequitur nisi necessarium, vt liber Priorum ostendit, necesse est Petrum esse perseueratu∣rum finaliter, cum tamen sit viator potens peccare mortaliter, & sic amittere charitatem. Item tunc qui habet, & diu habuit charitatem, casurus tamen ab ea, non habet nunc, nec vnquam habuit perseuerantiam, & tamen potest eam habere pro nunc, imò & potest nunc eam prius continuè habuisse; potest enim non cadere, sed perseuerare finaliter, ex quo sequitur ipsum nunc perseuerare & prius perseuerasse toto tempore quo habuit charitatem, & quicquid sequi∣tur ex possibili est possibile, sicut nullus Logicus, nec Theologicus dubitat: Quare qui nunc non habet, nec habuit vnquam perseuerantiam, potest eam habere pro nunc, & eam prius continuè habuisse, ergo esset contingentia in propositionibus de praeterito & praesenti, sicut in illis de futuro, quod est contra Philosophum 1. peri hermenias capit. vlt. & contra Boe∣tium [unspec B] ibi in comment. Et 1. de Coelo penult. sic ait, Neque enim vna virtus eius quod est fa∣ctum esse est, sed eius quod est esse aut futurum esse, quod & satis plane dicit ibi Auerroes commentator. Lumbardus quoque 2. sentent. dist. 25. dicit, quod liberum arbitrium ad praesens vel ad praeteritum non refertur, sed ad futurum; ergo nec liberum arbitrium Dei; Deus ergo non potest dare nunc perseuerantiam, nec potest nunc dedisse perseuerantiam non habenti, & ei qui nun quam eam habebat, quare nec talis potest eam nunc habere, aut prius continuè habuisse. Item Augustinus de bono perseuerantiae 7. ita dicit; Non dicant homi∣nes perseuerantiam cuiquam datam vsque in finem, nisi cùm ipse venerit finis, & perseueras∣se cuidata est, repertus fuerit, vsque in finem; Et idem eandem quasi sententiam capitulo pri∣mo dicit. Sed illud soluit aliud, & aperit mentem eius: Dicit enim, Itaque vtrum quisque hoc munus acceperit, quamdiu hanc vitam duxerit, incertum est; Si enim priusquam mori∣atur cadat, non perseuerasse verissimè dicitur: Quomodo ergo perseuerantiam qui non per∣seuerauerit [unspec C] accepisse vel habuisse dicendus est? Vult ergo dicere, quod de nullo quamdiu dux∣erit istam vitam est determinatum & certum, quod perseuerantiam finalem accepit, non quod nullus eam accepit, imò frequentissimè ostendit eius oppositum, sicut praemissa capitu∣la recitabant: Alia autem obiecta reijcientur faciliter virtute corollarij praeostensi, communi Logica succurrente.

CAP. XIII. Quod illud auxilium sine quo nullus perseuerat, & [unspec D] per quod quilibet perseuerat, est Spiritus Sanctus, diuina bonitas & voluntas.

OStenso quod liberum arbitrium ante lapsum, vel post, quanta∣cunque gratia creata subnixum, non potuit perseuerare finaliter nec ad tempus, sine alio Dei auxilio speciali; nunc restat osten∣dere, quod sit illud * 1.305 auxilium, quo suffultus perseuerans qui∣libet perseuerat, & sine quo perseuerare penitus nullus potest: Hoc autem adiutorium est Spiritus sanctus, diuina bonitas & voluntas, sicut 8. & 9. capitula prima faciliter demonstrabant; quod & potest ostendi sicut quintum huius secundi suam princi∣palem conclusionem huic similem ostendebat: quod etiam te∣stantur [unspec E] Autoritates illis capitulis allegatae; quibus & alias paucas addam. Augustinus siquidem de Correptione & gratia,* 1.306 47. & 49. sicut finis noni huius secundi plenius allegauit, ostendit quod illud diuinum adiuto∣rium necessariò requisitum libero arbitrio ad hoc quòd perseueret in bono, non solùm est si∣ne quo perseuerare non possumus etiamsi velimus, sed & efficit vt velimus; sed quid est id sine quo velle non possumus, & quod velle nos facit, & volutiones nostras efficit, nisi Deus, qui secundum Apostolum ad Philipp. 2. operatur in nobis velle, & hoc per Spiritum sanctum,* 1.307 & suam omnipotentissimam voluntatem, sicut 8. & 9. capitula primi probant? Nam diuina bo∣nitas & voluntas frequenter in Scriptura canonica & Doctorum Spiritui sancto appropriatè quodammodo assignantur. Quare dicit Augustinus de Correptione & gratia, 47. Prima

gratia quae data est primo Adam, est qua‖ 1.308 fit, vt habeat homo iustitiam si velit, secunda plus po∣test, [unspec A] qua etiam ‖ 1.309 fit vt velit, & tantum velit, tantoque ardore diligat, vt carnis volūtatem con∣traria concupiscentem voluntate spiritus vincat, voluntate scilicet spiritus sancti, sicut intelli∣git Apostolus ad Rom. 8. cùm dicit, Si spiritu facta carnis mortificaueritis, viuetis; & vt osten∣dat quo spiritu illud fiat, statim subiunxit, Quot quot enim spiritu Dei aguntur, hi sunt filij Dei; & quod illud dictum Apostoli de mortificando facta carnis spiritu, non intelligatur de spiritu hominis, sed spiritu sancto Dei, testantur Autoritates Augustini de Gratia, & Libero arbitrio 26. de Praedestinatione sanctorum. 13. & 6. contra Iulianum. 14. sicut quartum huius secundi plenius allegauit Item de Correptione & Gratia. 59. De ipsa perseuerantia, inquit, Boni, noluit Deus sanctos suos in viribus suis, sed in ipso gloriari, qui eis non solùm dat adiu∣torium quale primo homini dedit, sine quo non possunt perseuerare, si velint; sed in eis etiam operatur & velle; vt quoniam non perseuerabunt nisi possint, & velint, perseuerandi eis pos∣sibilitas & voluntas divinae gratiae largitate donetur; tantum quippe spiritu sancto accenditur [unspec B] voluntas eorum, vt ideo possint quia sic volant, ideo sic velint, quia Deus operatur vt velint. Nam si in tanta infirmitate vitae huius ipsis relinqueretur voluntas sua, vt in adiutorio Dei, si∣ne quo perseuerare non possent, manerent si vellent, nec Deus in eis operaretur vt vellent, in∣ter tot & tantas tentationes infirmitate sua voluntas succumberet, & ideo perseuerare non possent, quia deficientes infirmitate voluntatis nec vellent, aut non ita vellent infirmitate vo∣luntatis vt possent.* 1.310 Idem de bono perseuerantiae 8. Petimus ne inferamur in tentationem, vt hoc non fiat, & exaudimur; vtique non fit, quia Deus non permittit vt fiat; Et capitulo 18. Vo∣luntate sua cadit qui cadit, & voluntate Dei stat, qui stat; Et 36. Vnde, inquit, satis dilucide ostenditur, & inchoandi, & vsque in finem perseuerandi gratiam Dei non secundum merita nostra dari, sed donari secundum ipsius secretissimam eandemque iustissimam, sapientissi∣mam,* 1.311 beneficentissimam voluntatem. Ad hoc etiam facit illud Psalmi 32. Verbo Domini coeli firmati sunt, & spiritu oris eius omnis virtus eorum, cum expositione Augustini supe∣rius [unspec C] recitata; Et illud Psalmi 36. Confirmat autem iustos Dominus, & illud Psalmi 50. Spi∣ritu principali confirma me, & illud 2. ad Tim. 1. Bonum depositum custodi per spiritum san∣ctum qui habitat in vobis; Et illud Psalmi 72. Tenuisti manum dexteram meam, & in volun∣tate tua deduxisti me &c. Et illud Psalmi 29. Domine in voluntate tua praestitisti decori meo virtutem; praestitisti, inquit, decori meo charitatis, & gratiae, virtutem perseuerantiae. Vnde Augustinus de Gratia & Libero arbitrio 14. ita dicit,* 1.312 Si gratia se subtraxerit, cadit homo non rectus, sed praecipitatus libero arbitrio; Quapropter nec quando coepit homo habere bona merita, sibi debet tribuere illa, sed Deo, cui dicitur in Psalmo, Adiutor meus esto, ne derelin∣quas me: dicendo ne derelinquas me, ostendit si derelictus fuerit, nihil boni valet ipse per se: Vnde & ille ait, Ego dixi in abundantia mea, non mouebor in aeternum: putauerat enim suum fuisse bonum, quod ei sic abundabat vt non moueretur, sed vt ostenderetur illi cuius esset il∣lud bonum, de quo tanquam de suo coeperat gloriari; paululum gratia dese••ente admonitus [unspec D] dicit, Domine in voluntate tua praestitisti decori meo virrutem; auertisti faciem tuam à me, & factus sum conturbatus.* 1.313 Idem de Correptione & Gratia 35. dicit, Discunt praedestinati, quibus omnia cooperantur in bonum in ipsa vita iusta, cum tremore se exultare debere, non sibi arrogando tanquam de sua virtute fiduciam permanendi, nec dicendo in abundantia sua, Non mouebor in aeternum; propter quod eis dicitur, Seruite Domino in timore & exul••ate ei cum tremore, ne quando irascatur Dominus, & pereatis de via iusta: neque enim ait, ne veniatis ad viam iustam,* 1.314 sed pereatis de via iusta. His verbis vsus est Apostolus vbi ait, Cum timore & tremore vestram ipsorum salutem operamini; & ostendens quare cum timore & tremore, Deus est, inquit, qui operatur in nobis & velle & operari. Non enim habebat hunc timorem & tremorem qui dicebat, In abundantia sua, Non mouebor in aeternum, sed quia filius erat promissionis non perditionis, expertus Deo paululum deserente, quid esset ip∣se Domine, inquit, In voluntate tua praestitisti decori meo virtutem; auertisti faciem tuam à [unspec E] me, & factus sum conturbatus; ecce doctior ob hoc & humilior, eam tenuit viam iam videns & confidens in voluntate sua, Deum decori eius praestitisse virtutem; quod ipse sibi tribuens, & de se praesumens in tali abundantia quam praestiterat Deus, non de eo, qui eam praestiterat, dicebat, Non mouebor in aeternum; factus ergo conturbatus vt se inueniret, & humiliter sa∣piens, non solùm aeternae vitae, verum etiam in hac vita piae conuersationis & perseuerantiae, in quo spes habenda esset,* 1.315 addisceret. Idem que de verbis Apostoli sermone primo, tractans eius autoritatem praemissam, sic ait; Iam inquis, ambulo viam iustam; opus erat vt discerem, opus erat vt per doctrinam legis scirem quid agerem, habeo liberum voluntatis arbitrium, quis me ab ista via separabit? si legas diligenter inuenies quiddam de sua quadam abundantia

[unspec A] quam tum acceperat extollere se coepisse, Dominum autem misericordem vt doceret humi∣litatem, quod dederat abstulisse, illum verò subitò inopem remansisse, & misericordiam Dei recordatione confessum, dixisse, Ego dixi in abundantia mea, non mouebor in aeternum; ego dixi, homo dixi, omnis homo mendax, ego ergo dixi in abundantia mea; tanta erat abun∣dantia mea vt hoc dicere auderem, non mouebor in aeternum; quid inde? Domine in volun∣tate praestitisti decori meo virtutem, auertisti faciem tuam à me & factus sum conturbatus: os∣tendisti, inquit, mihi, quia illud quod abundabam de tuo erat, ostendisti mihi vnde peterem, cui tribuerem quod acceperam, cui gratias agere deberem, ad quem currerem sitiens, vnde im∣plerer, & quo impletus essem, ad quem custodirem: fortitudinem enim meam ad te custodi∣am, vt quo te largitore impleor, te Saluatore non perdam: hoc vt ostenderes auertisti faciem tuam à me, & factus sum conturbatus; conturbatus quia siccatus; siccatus, quia exaltatus: quid ergo Dominus dicit, Seruite Domino in timore, & exaltate ei cum tremore; sic & Apo∣stolus, [unspec B] Cum timore, inquit, & tremore vestram ipsorum salutem operamini; Deus est enim qui operatur in vobis; ergo exultate cum tremore, ne quando irascatur Dominus & pereatis de via iusta: Nunquid dixit, ne quando irascatur Dominus, & non veniatis ad viam iustam; aut & non perducat ad viā iustam; aut & non ‖ 1.316 nos admittat ad viam iustam? Iam in illa ambula∣tis, nolite superbire, ne etiam de illa pereatis, Et pereatis, inquit, de via iusta, cū exarserit in ‖ 1.317 bre∣ui ira eius super ‖ 1.318 nos, non in longum: Nam vbi superbis, ibi quod acceperas perdis; hic territus homo quasi diceret, quid ergo faciam? sequitur, Beati qui confidunt in eo, non in se, sed in eo: Quare & Psalmo 35. bene dicit Psalmista, Non veniat mihi pes superbiae, & manus pecca∣toris non moueat me; Ibi ceciderunt qui operantur iniquitatem, expulsi sunt, nec potuerunt stare: Ecce quomodo Domino irato superbis, pereunt de via iusta, in tantum quod expelluntur ab ea, nec possunt stare in ea: nec mirum, quoniam ira in indignatione eius, & vita in volun∣tate eius, sicut sextum capitulum huius secundi diligentius exponebat.

[unspec C]

CAP. XIIII. Quod perseuerantia gratis detur à Deo, non me∣ritis comparetur.

POst haec autem restat inquirere, nun quid aliquis sibi possit perseue∣rantiam promereri, & quod sic, posset non improbabiliter apparere. Aliquis enim potest mereri perseuerantiam alteri per preces suas deuo∣tas: alias enim inutile videtur fundere preces Deo, vt in bono quem∣piam [unspec D] ‖ 1.319 confirmet, contra 8^o. huius praemissa; cur ergo non potest quis mereri perseuerantiam sibi ipsi? Item viator existens in gratia, & casu∣rus ab illa, posset & potest per deuotae orationis instantiam sibi à Deo perseuerantiam impetrare; curalias nobis ‖ 1.320 diceret Filius, quod quic∣quid peteremus patrem in nomine Filij daret nobis. Dicitque Iacobus, Si quis vestrum in∣diget sapientia, postulet à Deo, qui dat omnibus affluenter & non improperat, & dabitur ei; postulet autem in fide nihil haesitans: Cur ergo si quis nostrum indiget perseuerantia, non similiter faciet? & similiter ei fict? praesertim cùm Deus det omnibus affluenter, & omne datum optimum, & omne donum perfectum à Patre luminum de sursum descendat. Item homo potest mereri vitam aeternam, sicut tota fides Christiana testatur, & haec est maior & melior perseuerantia, ergo multo magis potest & illam mereri. Item homo potest mereri confirmationem finalem beatificam, & perseuerantiam sempiternam, sicut ex decimo huius, [unspec E] praemissis videtur sanctos Angelos meruisse; multo magis ergo perseuerantiam temporalem. Item Augustinus de bono perseuerantiae 7. hoc, inquit, Dei donum, scilicet perseuerantia sup∣pliciter emereri potest, amitti contumaciter non potest; Et infra 46. dicit quod alia Deus dat non orantibus, sicut initium fidei, alia verò non nisi orantibus praeparasse, sicut vsque in finem perseuerantiam. His tamen nequaquam obstantibus, opposita pars videtur magis probabilis, & magis consona rationi, autoritatibusque Sanctorum: Si quis namque possit mereri perse∣uerantiam, ponantur duo viatores, Ioannes & Petrus pares in omnibus naturalibus & gratui∣tis, & Deum neutri eorum dare perseuerantiam nisi secundum exigentiam meritorum; qui & aequaliter perseuerantiam mereantur vsque ad A tempus vel instans, in quo ambo tententur aequaliter de peccato mortali, & cùm non sit necesse quod vno consentiente alter consentiat,

nec quod vno resistente alter resistat, ponatur Ioannem resistere & sic mori, Petrum verò [unspec A] peccare; tunc Ioannes meruit perseuerantiam, & accepit in A vel ante; & Petrus omnino aequaliter meruit ante A: Ergo & ipse accepit perseuerantiam in A vel ante, quod falsum est, cùm non perseuerauit, sed cecidit. Vel sic, Petrus & Ioannes aequaliter meruerunt perseue∣rantiam eis dari, & Petrus non meruit perseuerantiam sibi dari, quare nec Ioannes contra prae∣missa. Vel ponatur disparitas quantalibet meritorum, & adhuc qui plus meruit perseueran∣tiam sibi dari, aequaliter vel minus tentatus potest cadere in peccatum mortale, & qui minus meruit, aequaliter vel plus tentatus potest resistere & sic mori, quare & perseuerare finaliter. Paruulis etiam baptisatis sic decedentibus perseuerantia quaedam datur; multis verò adultis qui multipliciter meruerunt, nequaquam: Imò & ponatur, quod vnus in maxima gratia con∣stitutus, excellentissimè mereatur perseuerantiam sibi dari, quod tamen tandem cadat in pec∣catum mortale; & quod alter in gratia paruula, scilicet baptismali nunquam bene mereatur, sed per totum tempus suum, quod potest esse maius vel minus, exerceat se in actibus indiffe∣rentibus, [unspec B] venialibusuè peccatis, sed abstineat à mortali, & ita decedat; iste ergo habuit perse∣uerantiam finalem, ille nequaquam; quare & videtur perspicuum perseuerantiam finalem non dari secundum eorum merita, quibus datur, sed secundum gratuitam gratiam, ipsam dantis. Et si quis respondeat, perseuerantiam quibusdam praedictis non dari, quia licet mul∣tipliciter meruerunt, postea tamen mortaliter peccauerunt, non soluit nodum, nec difficulta∣tem euadit: Perseuerantia namque finalis est praeseruatiua à peccato mortali, & conseruati∣ua finaliter aliorum munerum diuinorum, dicente Augustino de bono perseuerantiae 7. Quomodo potest donum perseuerantiae amitti, per quod fit vt non amittatur etiam quod posset amitti; Et supra 3. Qui accipiunt perseuerantiam, profecto magnum Dei donum, quo caetera eius dona conseruantur, accipiunt; qui ergo meruit perseuerantiam finalem, meruit praeseruari à Deo ab omni mortali peccato, & in bono finaliter conseruari: Cur ergo in casi∣bus praelibatis vnus praeseruatur à malo, & conseruatur in bono, & alter nequaquam? Rur∣sum [unspec C] iste nunc peccans mortaliter prius dignissimè meruit perseuerantiam sibi dari: Cur ergo non prius eam accepit, sicut alius qui aequaliter meruit, vel minus vel minimè? Nec potest vl∣terius dicere, quod ipsam meruit & accepit, sed per peccatum sequens amisit, sicut per osten∣sionem corollarij noni huius patet. Nec potest quis fingere, quod postquam quis meruit perseuerantiam, & accepit ipsum non posse peccare mortaliter; quicunque enim viator acce∣pit & habet perseuerantiam vsque in finem, nondum est in fine sed tendens ad finem; quare sicut potest perficere vsque ad finem, ita potest deficere circa finem. Quis etiam dubitat san∣ctos Martyres, Confessores & Virgines, qui multis annis in charitate continua vsque ad vi∣tae terminum perstiterunt, intra tantum tempus cadere liberè potuisse. Nec potest aliquis somniare, quod de nullo est verum, ipsum habere perseuerantiam, quamdiu fuerit in hac vi∣ta, sed cum migrauerit, verum est ipsum perseuerantiam habuisse, licet haec videatur senten∣tia [unspec D] Augustini de bono perseuerantiae 7. sicut 12. huius patet; licet etiam Solon, qui fuit vnus de septem sapientibus perantiquis dixerit nullum esse beatum dum viueret, post mortem ta∣men verum esse quod prius erat beatus: Hoc enim tam repugnantiam, quàm falsitatem in∣cludit; repugnantiam, quia si quis perseuerauit per aliquod totum tempus, tunc praesentia∣liter erat verum ipsum perseuerare per illud tempus, sicut est de eo quod mouetur per ali∣quod tempus totum; tunc ergo verum erat ipsum aliqua perseuerantia, aliquibusuè perseue∣rantijs, quare adhuc aliqua perseuerantia ipsum tunc perseuerare praesentialiter, ergo verum erat ipsum perseuerantiam tunc habere: Vel breuius, si quis mortuus habuit perseuerantiam, vel hoc fuit per instans tantummodo, vel per tempus; non per vnum instans tantummodo sicut ex 12^o. huius patet, & quia illud instans vel fuit in vita eius, & cum non fuit immedia∣tum instanti mortis eius, sicut alibi demonstratur, perseuerauit tempore medio; vel fuit in morte eius, & tunc non fuit vt aliquid habuit neque fecit; si autem habuit perseuerantiam per tempus, toto illo tempore verum fuit ipsum habere perseuerantiam de praesenti. Et si quis [unspec E] proteruiat dicendo ipsum habuisse perseuerantiam per aliquod tempus, sed per nullum tem∣pus habuisse perseuerantiam; semper ergo pro quolibet suo tempore & instanti non habuit, & fuit non habens perseuerātiam, quare nunquam habuit, nec fuit habens perseuerantiam con∣tra hypothesin. Rursum sic; Iste perseuerauit & habuit perseuerantiam, & non semper; Ali∣quando ergo, scilicet in aliquo instanti incaepit perseuerare, perseuerantiamque habere, quod instans dicatur A, & A non fuit instans mortis eius, quod sit B, quia tunc non incaepit sed de∣fijt perseuerare, perseuerantiamque habere; nec fuit post B, sicut constat omnibus; ergo an∣te per totum ergo A B tempus iste perseuerauit, & perseuerantiam habuit. Prior quoque res∣ponsio falsitatem includit, quia secundum prius ostensa 11^o. huius, persenerantia non differt

[unspec A] realiter absolutè à charirate seu gratia; qui ergo habet charitatem seu gratiam finaliter per∣mansuram, & perseuerantiam ipsam habet. Si etiam ista responsio esset vera, nullus perse∣ueraret, nec posset perseuerare in via, nec perseuerantia donum Dei, aut bonum, imò nec esset, nec insuper esse posset, contra octauum huius secundi. Nec potest quis vlterius cauil∣lare, dicendo perseuerantiam nihil esse, nec aliquem praesentialiter cam habere, nec in praete∣rito habuisse, sicut nullus bene dispositus dubitat, & octauum huius certificat, & Ecclesia to∣ta tenet. Post has autem proteruias ad priorem materiam redeundum: Siquis igitur potest perseuerantiam sibi mereri, vel hoc potest in charitate & gratia constitutus, vel sine; Non si∣ne, sicut 39^um. & sequentia primi docent; si etiam potest sine, multò magis potest, si habeat gratiam; ponatur ergo aliquem non habentem perseuerantiam, habere gratiam, & prius con∣tinue habuisse, & mereri continue perseuerantiam, & quòd in A tempore, vel instanti futuro ipsam recipiet & habebit, & sequitur euidenter quòd habuit eam prius, toto scilicet tempore [unspec B] quo continuè habuit charitatem, sicut vndecimum huius probat. Item meritum non est re∣spectu praeteriti, vt scilicet faciat aliquid fuisse in praeterito, quod in rei veritate non fuit in praeterito, cùm faciens praecedat factum tempore vel natura; si tamen iste continuè prius, nunc, & post existens in gratia & sine perseuerantia mereatur perseuerantiam & eam accipiat, habuit eam prius toto tempore, quo prius continuè habuit gratiam, sicut iam proximo est o∣stensum, hoc per meritum suum bonum. Item tunc non perseueraturus nec praedestinatus existens in gratia posset mereri sibi perseuerantiam finalem in bono, quare & posset mereri quod esset praedestinatus, & de numero electorum, siue de numero saluandorum contra prae∣habita quinto huius, & 45. primi. Amplius autem si quis sibi perseuerantiam mereretur, ali∣qua esset causa & ratio assignanda circa voluntatem diuinam, quare vnus finaliter perseue∣rat, alius verò cadit, quia videlicet vnus perseuerantiam sibi mererur, alius verò nequaquam; cùm tamen aliquoties videamus vnum qui vixit sanctissimè toto penè tempore vitae suae, in [unspec C] ipso quasi exitu resilire, cadere, & sic mori; alium verò qui vixit sceleratissimè toto fere tem∣pore vitae suae, tandem in ipso quasi hiatu postremo resurgere, & sanctè transire; multi etiam paruuli baptizati lauacro, merito transeuat sic ad vitam, multi verò adulti, qui diu multi∣pliciter meruerunt, tandem peccant mortaliter, & transeunt sic ad mortem. Quare & Domi∣nus in persona Iob, humanam ignorantiam in hac parte insinuans, dicit ei, Indica mihi si no∣stiomnia, in qua via habitet lux, & tenebrarum quis locus sit, vt ducas vnum quodque ad ter∣minos suos, & intelligas semitas domus eius, Iob 38. Quid autem est lux nisi iustus? quid verò tenebrae nisi peccator? quid via vel semita nisi actio? & quid terminus, locus, vel domus nisi terminus actionis, seu vitae, & perpetua mansio in gloria vel in poena? Dicit igitur Domi∣nus, Si nosti omnia, indica mihi ista; quasi diceret manifestè, qui nescit omnia, haec indica∣re non nouit. Huic autem expositioni Gregorius 29. Moral. 12. consonanter; Multos,* 1.321 in∣quit, videmus quotidie quia iustitiae luce resplendent, & tamen ad finem suae nequitiae obscu∣ritate [unspec D] tenebrantur, & multos cernimus peccatorum tenebris obuolutos, & tamen iuxta vi∣tae suae terminum repentè reddi luce iustitiae liberos; Multos etiam nouimus semel inuentam viam iustitiae illibatae vsque ad obitum tenuisse, & plerosque conspeximus vsque ad exitum caepta semel crimina sine cessatione cumulasse; quis verò inter ista occultorum iudiciorum nubila mentis suae radium mittat, vt aliqua consideratione discernat, vel quis perduret in malo, vel quis perseueret in bono, vel quis ab infimis conuertatur ad summa, vel quis à summis reuerberetur ad infima? Latent haec sensus hominum, nec quic quam de cuiuslibet fine cognoscitur, quia diuinorum iudiciorum abyssus humanae mentis oculo nullatenus pene∣tratur. Videmus namque quod illa Deo aduersatrix gentilitas iustitiae luce perfusa est, & Iu∣daea dudum dilecta, perfidiae est nocte caecata. Scimus etiam quod latro de patibulo transi∣uit ad ••egnum, Iudas de Apostolatus gloria est lapsus in tartarum: Rursumque quia aliqua∣do sortes quae caeperint, non mutantur, & latronem nouimus aliquando peruenisse ad suppli∣cium, [unspec E] & Apostolos scimus percepisse propositum quod desiderauerunt regnum; quis ergo discutiat in qua via habitet lux, &c?* 1.322 Qui & 25. Moral. 14. super illud Iob. 34. ipso conceden te pacem, quis est qui condemnet? ex quo absconderit vultum suum, quis est qui contemple∣tur eum? Nemo, inquit, discutiat, cur stante Iudaico populo dudum in infidelitate gentili∣tas iacuit; & cur ad fidem gentilitate surgente, Iudaicum populum infidelitatis culpa prostra∣uit. Nemo discutiat, cur alius trahatur ex dono, alius repellatur ex merito: Si enim gentil∣tatem miraris assumptam ipso concedente pacem quis est qui condemnet? si Iudaeam obstu∣pescis perditam, ex quo abscondit vultum suum, quis est qui contempletur eum?* 1.323 Augusti∣nus quoque de bono perseuerantiae 19. Ex duobus, inquit, paruulis originali peccato pari∣ter obstrictis, cur iste assumatur, & ille relinquatur, & ex duobus aetate iam grandibus impijs,

cur ista ita vocetur vt vocantem sequatur; ille autem aut non vocetur, aut non ita vocetur; [unspec A] Inscrutabilia sunt iudicia Dei: Ex duobus autem pijs, cur huic donetur perseuerantia vsque in finem, illi non donetur; Inscrutabilia sunt iudicia Dei; eandemque sententiam in eodem libro suprà & infrà saepius recitat & ostendit.* 1.324 Idemque de Correptione & gratia 25. loquens de bene pieque viuentibus, sed non perseueraturis, sic ait; Hic si à me quaeratur, cur eis Deus perseuerantiam non dederit, quibus eam, qua Christianè viuerent, dilectionem dedit, me ignorare respondeo. Non enim arroganter sed agnoscens modulum meum, audio dicentem Apostolum; O homo, tu quis es, qui respondeas Deo, &c. & ô altitudo diuitiarum sapien∣tiae & scientiae Dei, quàm inscrutabilia sunt iudicia eius, & inuestigabiles viae eius: Quantum itaque nobis iudicia sua manifestare dignatur, gratias agamus; quantum verò abscondere, non aduersus eius consilium murmuremur, sed hoc quoque nobis saluberrimum esse creda∣mus.* 1.325 Et 26. immediatè subiungitur, Tu autem quisquis inimicus es gratiae, sic interrogas ipse qui dicis bene quod te non negas esse Christianum, & Catholicum iactas; si ergo confi∣teris [unspec B] donum Dei esse perseuerare in bono vsque in finem; cur hoc donum illi accipient, illi non accipient; puto quod mecum pariter nescis, & ambo hic inscrutabilia iudicia Dei penetrare non possumus. Et sequitur 27. Mirandum est quidem multumque mirandum, quod filijs suis quibusdam Deus quos regenerauerit in Christo, quibus fidem, spem, dilectionem dedit, non dat perseuerantiam, cum filijs alienis scelera tanta dimittat, atque impertita gratia faciat filios suos: Quis hoc non miretur? quis hoc non vehementissimè stupeat? sed etiam illud non minus verum est, & tamen verum, atque ita manifestum, vt nec ipsi inimici gratiae Dei, quomodo id negent, valeant inuenire, quod filios quosdam amicorum suorum, hoc est regene∣ratorum bonorumque fidelium sine baptismo hinc paruulos exeuntes, quibus vtique si vellet, huius lauacri gratiam procuraret, in cuius potestate sunt omnia, alienat à regno suo, in quod parentes mittit ipsorum; & quosdam filios inimicorum suorum facit in manus Christiano∣rum venire, & per lauacrum introduci in regnum, à quo eorum parentes alieni sunt, cum & [unspec C] illis malum, & istis bonum meritum nullum sit paruulis ex eorum propria voluntate: Certè haec iudicia Dei quoniam iusta & alta sunt, nec vituperari possunt nec penetrari. In his est & illud de perseuerantia, de qua nunc disputamus; De vtrisque igitur exclamemus, O altitu∣do diuitiarum sapientiae, & scientiae Dei, quàm inscrutabilia sunt iudicia eius, nec miremur nos inuestigate non posse inuestigabiles vias eius: Vt enim alia innumerabilia taceam, quae a∣lijs dantur hominibus, nec retribuuntur meritis voluntatum, alijs verò non dantur à Deo, apud quem non est acceptio personarum, illos intueamur, de quibus agitur; De his enim dis∣setimus qui perseuerantiam bonitatis non habent, sed ex bono in malum deficiente volunta∣te moriuntur: Respondeant, si possunt, cur illos cum fideliter & piè viuerent, non tunc de vitae huius periculis rapuit, ne malitia mutaret intellectum eorum, & ne fictio animas deci∣peret corum: Vtrum hoc in potestate non habuit? An eorum mala futura nesciuit? nempe [unspec D] nihil eorum nisi peruersisimè atque insanissimè dicitur; Cur ergo non fecit? respondeant, qui irrident, quando in rebus talibus exclamamus; Quàm inscrutabilia sunt iudicia eius, & inuestigabiles viae eius: Nec enim hoc non donat Deus quibus voluerit, aut verò Scriptura illa mentitur quae de morte velut immatura hominis iusti ait, raptus est ne malitia immutaret intellectum eius, aut ne fictio deciperet animam eius. Cur igitur hoc tam magnum benefi∣cium alijs donat, alijs non dat Deus, apud quem non est iniquitas aut acceptio personarum, & in cuius potestate est quamdiu quisque in hac vita maneat, quae tentatio dicta est super ter∣ram. Sicut ergo coguntur fateri Dei donum esse, vt finiat homo vitam suam, antequam mu∣tetur homo in malum, cur autem id alijs donetur, alijs non donetur, ignorant; Ita donum Dei esse in bono perseuerantiam secundum Scripturas, de quibus testimonia multa iam posui, fateantur nobiscum, & cur alijs detur, aljs non detur sine murmure aduersus Deum, dignen∣tur ignorare nobiscum.* 1.326 Propter haec ergo huiusmodique motiua, probabilius mihi videtur, & magis consonum rationi, catholicaeque doctrinae, quod perseuerantia non redditur meri∣tis, [unspec E] sed gratis datur à Deo secundum eius gratuitam gratiam, gratuitam praedestinationem, & gratuitam voluntatē, sicut prima gratia operans & iustificans peccatorem. Huius rei testis est Aug. de bono perseuer. 36. dicens,* 1.327 satis dilucidè ostēditur, & inchoandi, & vs{que} in finē perseue∣randi gratiā Dei non secundū merita nostra dari, sed donari secundū ipsius secretissimam, ean∣demque iustissimam, sapientissimam, beneficentissimam voluntatem, quoniam quos praede∣stinauit, ipsos & vocauit vocatio ne illa, de qua dictum est, Sine poenitentia sunt dona & voca∣tio Dei. Et infra 48. A Pelagianorum, inquit, haeretica peruersitate tantum isti remoti sunt propter quos hoc agimus, vt licet nondum velint fateri praedestinatos esse, qui per Dei grati∣am fiant obedientes atque permaneant, iam tamen fateantur, quòd eorum praeueniat volun∣tatem,

[unspec A] quibus datur haec gratia, ideo vtique ne non gratis dari credatur gratia, sicut veritas lo∣quitur, sed potius secundum praecedentis merita voluntatis, sicut contra veritatem Pelagia∣nus error obloquitur praeuenit ergo ad fidem, id est, actum fidei gratia, alio quin si fides eam praeuenit, proculdubio praeuenit, & voluntas, id est, actus volendi, quoniam fides sine volun∣tate non potest esse: si autem gratia praeuenit fidem, quoniam praeuenit voluntatem, profe∣ctò praeuenit omnem obedientiam, praeuenit etiam charitatem, id est, actum charitatis quâ vnicâ Deo veraciter & suauiter obeditur, & haec omnia gratia in eo cui datur, & cuius haec om∣nia praeuenit, operatur. Haec autem debent intelligi secundum expositionem praemissam 36^o. primi; & sequitur, Restat in his bonis vsque in finem perseuerantia, quae frustra quotidie à Domino poscitur, si non eam Dominus per gratiam suam in illo cuius orationes exaudit, ope∣tatur. Videte iam à veritate quàm sit alienum, negare donum Dei esse perseuerantiam vs∣que in finem huius vitae, cùm vitae huius, quando voluerit ipse, det finem, quem si dat ante im∣minentem [unspec B] lapsum, facit hominem perseuerare vsque in finem; sed mirabilior, & fidelibus eui∣dentiot largitas bonitatis est Dei, quòd etiam paruulis, quibus obedientia non est illius aetatis vt detur, datur haec gratia. Ista igitur sua dona quibuscunque Deus donat, proculdubio se do∣naturum esse praesciuit, & in sua praescientia praeparauit: Quos ergo praedestinauit, illos & vo∣cauit vocatione illa, quam me saepe commemorare non piget, de qua dictum est, Sine poeni∣tentia sunt dona & vocatio Dei. Namque in sua, quae falli mutarique non potest, praescientia,* 1.328 sua futura opera disponere, id omnino nec aliud quicquam est praedestinare. Et supra 19. si∣cut allegabatur superius, Ex duobus, inquit, pijs cur huic donetur perseuerantia vsque in fi∣nem, illi non donetur, Inscrutabilia sunt iudicia Dei: Illud tamen fidelibus debet esse certis∣simum, hunc esse ex praedestinatis, illum non esse; Nam si fuissent ex nobis, ait vnus praede∣stinatorum, qui de pectore biberat Domini hoc secretum, manfissent vtique nobiscum. Quid est quaeso, Non erant ex nobis, nam etiamsi fuissent, mansissent vtique nobiscum? Nonne [unspec C] vtrique à Deo creati? vtrique ex Adam nati? vtrique de terra facti erant? & ab eo qui dixit, Omnem flatum ego feci, vnius eiusdemque naturae animas acceperant? Nonne postremo vtrique vocati fuerant, & vocantem necessitatem secuti? vtrique ex impijs iustificati, & per lauacrum regenerationis vtrique renouati? sed si hoc audiret ille qui sciebat proculdubio quod dicebat, respondere posset & dicere, vera sunt haec, secundum haec omnia ex nobis e∣rant, veruntamen secundum aliam quandam discretionem non erant ex nobis: Nam si fuis∣sent ex nobis, manfissent vtique nobiscum: Quae est tamen ista discretio? Patent libri Dei, non auertamus aspectum; clamat Scriptura diuina, adhibeamus auditum; Non erant ex ijs, quia non erant secundum propositum vocati; Non erant in Christo electi ante mundi con∣stitutionem; non erant in eorum sortem secuti, non erant praedestinati secundum propositum eius qui vniuersa operatur. Et superius 17. quaerenti haeretico, cur quibusdam qui eum bo∣na fide coluerunt, perseuerare vsque in finem non dedit; respondet, Cur putas, nisi quia non [unspec D] mentitur, qui dicit, Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis. Nam si fuissent ex nobis, man∣fissent vtique nobiscum? Qui & de Correptione & gratia, 28.29 & post,* 1.329 hoc idem per ean∣dem autoritatem 1. Ioan. 2. & similes manifestat. Idem de bono perseuerantiae 13. loquens de conuersione ad fidem, & perseuerantia in fide, sic ait; Haec Deus facturum se esse praesci∣uit; Ista est praedestinatio Sanctorum quos elegit in Christo, ante mundi constitutionem, vt essent sancti & immaculati in conspectu eius, in charitate praedestinans eos in adoptionem fi∣liorum per Iesum Christum, in ipsum secundum placitum voluntatis suae; in qua gratificauit eos in dilecto Filio suo, in quo habent redemptionem per sanguinem ipsius, redemptionem peccatorum secundum diuitias gratiae suae, qua abundauit in eos in omni sapientia & pruden∣tia, vt ostenderet eis mysterium voluntatis suae, secundum bonam voluntatem suam, quam proposuit in illo in dispositionem plenitudinis temporum instaurare omnia in Christo, quae in coelis sunt, & quae in terris in ipso. In quo etiam & fortem consecuti sumus, praedestinati [unspec E] secundum propositum eius, qui vniuersa operatur. Contra istam veritatis tam claram tubam, Apostolum scilicet ad Eph. 1. quis homo sobriae vigilantisque fidei voces vllas admittat hu∣manas? Et infra 15. Sed cur, inquis, non solum in paruulorum,* 1.330 verum & geminorum seu grandaeuorum, vna eadem causa tam diuersum iudicium? Nonne similis quaestio est, cur in diuersa causa iudicium idem? Recolamus igitur illos operarios in vinea, qui tota die labora∣uerunt, & eos qui vnica hora; nempe causa diuersa est impensi laboris, & tamen idem iudi∣cium in redditione mercedis;* 1.331 Nunquid & hi aliud audierunt murmurantes à Patrefamilias nisi hoc volo? Cui & concordanter Gregorius 25. Moral. vbi proximo fuerat allegatus; Ne∣mo, inquit, discutiat, cur stante Iudaico populo, dudum in infidelitate gentilitas iacuit, & cur ad fidem gentilitate surgente, Iudaicum populum infidelitatis culpa prostrauit, &c. sicut

supra, & immediatè subiungit; Itaque consilium summae & occultae virtutis satisfactio sit a∣pertae [unspec A] rationis: Vnde in Euangelio Dominus cùm de huius rei causa loqueretur, ait; Con∣fitebor tibi Pater Domine coeli & terrae, qui abscondisti haec à sapientibus & prudentibus, & reuelasti ea paruulis; Ita Pater; atque mox tanquam rationem quandam absconsionis, ac re∣uelationis adiungens, ait, quia sic fuit placitum ante te. Quibus nimirum verbis exempla hu∣militatis accipimus, ne temere discutere superna consilia de aliorum vocatio••e, aliorum verò repulsione praesumamus: Cùm enim intulisset vtrumque non mox rationem reddidit, sed sic Deo placitum dixit, hoc videlicet ostendens, quia iniustum esse non potest quod placuit iusto; Vnde & in vinea mercedem laborantibus reddens, cùm quosdam operarios inaequa∣les in opere aequaret in praemio, & plus in mercedem quaereret, qui labori amplius insudas∣set, ait, Nonne ex denario conuenisti mecum? Volo autem & huic nouissimo dare, sicut & tibi: An non licet mihi quod volo facere? In cunctis igitur quae exterius exponuntur, a∣perta causa rationis est occultae iustitia voluntatis: Dicatur itaque, Ipso enim concedente pa∣cem, [unspec B] quis est qui condemnet? ex quo abscondit vultum suum, quis est qui contempletur eum? & quia sic minima sicut maxima, sic singula Deus iudicat sicut cuncta, aptè subiungitur, & super gentem, & super omnes homines; ac si apertè admoneamur intendere, quia hoc iudici∣um quod super vnam gentem describitur, etiam super omnes homines inuisibili examinatio∣ne celebratur, vt alius repellatur, alius eligatur occultè, sed nullus iniuste. Hoc ergo quod in maximis fieri cernimus, etiam in nobis singulis caute timeamus: Sic enim intenduntur di∣uina iudicia super vnam animam, sicut super vnam vrbem; sic super vnam v••bem, sicut su∣per vnam gentem, sic super vnam gentem sicut super vniuersam generis humani multitudi∣nem, quia & sic intendit Dominus singulis, ac si vacet à cunctis, & sic simul intendit omnibus, ac si vacet à singulis.* 1.332 Et si opponendo quaesierit, quare Deus dat illis tanta munera gratia∣rum, quos non vult perseuerare in eis; Respondeo qui mihi in nullo tenetur, & dat vel ac∣commodat mihi magnum bonum ad tempus, quam iniuriam mihi facit? vel si det mihi mag∣num [unspec C] bonum, quod non possum tenere, nisi ipso seruante, & propter culpam meam, ipso desinente seruare, illud amisero, quam iniuriam mihi facit? imo magnam gratiam mihi fa∣cit.* 1.333 Et si adhuc quaesieris, cur sic facit? adhuc respondeo, propter tuum commodum tem∣porale, [& propter tale] & aeternum commodum electorum, sicut potest haberi ex 32^o. & 39^o. primi.* 1.334 Quare & Augustinus de bono perseuerantiae 17. Hominibus, inquit, videtur, om∣nes qui boni apparent fideles, perseuerantiam vsque in finem accipere debuisse; Deus autem melius esse iudicauit, miscere quosdam non perseueraturos certo numero Sanctorum suo∣rum, vt quibus non expedit in huius vitae tentatione securitas, non possunt esse securi: Mul∣tos enim à perniciosa elatione reprimit, quod ait Apostolus. Quapropter qui videtur stare, videat ne cadat, voluntate autem sua cadit, qui cadit, & voluntate Dei stat qui stat: Potens est enim Deus statuere illum; non ergo se ipse, sed Deus; Veruntamen bonum est non altum [unspec D] sapere,* 1.335 sed timere. Et infra 37. Non inquit, sicut iam supra diximus, non perseueraturi per∣seueraturis prouidentissima Dei voluntate miscentur, vt esse discamus non alta sapientes, sed humilibus consentientes, & cum timore & tremore nostram ipsorum salutem operemur: Deus est enim qui operatur in nobis & velle, & operari ‖ 1.336 probona voluntate: Nos ergo volu∣mus, sed Deus in nobis operatur & velle, Nos ergo operamur, sed Deus in nobis operatur etiam operari ‖ 1.337 pro bona voluntate: Hoc nobis expedit & credere & dicere, hoc est pium, hoc est verum, vt sit humilis & submissa confessio & detur totum Deo. Qui & de sancta virgini∣tate 16. humilitatem virginibus persuadens, sic ait; An non propter aliud credendum est, permittere Deum, vt misceantur numero nostrae professionis multi & multae casuri, & casu∣rae, nisi vt his cadentibus timor * 1.338 inde augeatur, quo superbia comprimatur, quam sic odit Deus, vt contra hanc vnam se tantum humiliaret altissimus: Aliae autem obiectiones pos∣sunt hic fieri & solui,* 1.339 sicut 35. primi. Si autem pars ista alicui placeat & melior responsio non occurrat, potest dicere ad primum obiectū, quod & si quis posset mereri perseuerantiam [unspec E] alteri, non oportet, quod posset & sibi; non enim quicquid quicunque potest mereri alteri, potest mereri & sibi: Potest enim fortassis quis sanctus vt Stephanus mereri alteri, puta Pau∣lo, primam gratiam, gratiam conuersionis, gratiam operantem, & sibi ipsi nequaquam, sicut 35^um. primi, & sequentia manifestant. Christus etiam per suam pijssimam passionem me∣ruit liberationem à peccato, redemptionem à carcere, & alia multa nobis, & sibi ipsi nequa∣quam, sicut nullus dubitat Christianus; & patet per Gregorium in super Ezechielem, homi∣lia sexta;* 1.340 per Anselmum 2. Cur Deus homo 19. per Petrum 3. sent. dist. 18. & per eosdem ac alios alijs locis multis. Potestque Petrus mereri Ioanni, vt Deus reuelet ei quod Petrus errat credendo A falsum, quod Petrus nihil intelligit, quod B est verum & non reuelatum

[unspec A] Petro, vel forsitan quod nil Petro diuinitus reuelatur, & similia, & sibi ipsi haec mereri non potest, quod enim Petrus haec mereatur & habeat, includit repugnantiam manifestam.* 1.341 Nec quia quicquid petimus Patrem in nomine Filij, fiet nobis, ideo quicquid sic petimus, prome∣remur: Potest enim quis viator in gratia constitutus, rationabiliter petere vt sit de sorte prae∣destinatorum ad vitam, de numero electorum, in libro vitae ascriptus; sic enim orat Ecclesia in secreto Missae; Deus, cui soli est cognitus numerus electorum in superna foelicitate locan∣dus, tribue quae sumus, vt vniuersorum, quos in oratione commendatos suscepimus, & om∣nium fidelium nomina, beatae praedestinationis liber ascripta retineat;* 1.342 Sic & videtur Sapiens Deum orare, Noli, inquiens, me reprobare à pueris tuis, Sap. 9. & tamen nullus potest sibi praedestinationem mereri, sicut patet ex 45. primi, & quinto secundi.* 1.343 Et si quaeras cur ergo petitur, quod per petitionem nullatenus ‖ 1.344 impetratur, respondeo, quod quaedam sunt opera, [unspec B] quibus nouum aliquod impetratur, quaedam verò quibus antiquum bonum seruatur; per aliquod enim opus acquiritur sanitas & per aliquod custoditur; sic & opera pia praedestinati non acquirunt ei praedestinationem, sed seruant: Aliquando namque nisi oraret, eleemosy∣nas faceret, & reliqua opera pietatis pro temporibus oportunis, non seruaret suam praedesti∣nationem, non teneret quod haberet, sed alius coronam eius acciperet, deleretur de libro viuentium, nec cum iustis filijs scriberetur. Quare & sicut est praedestinatio finis, scilicet virae aeternae, sic & operum praeuiorum, sicut patet ex 45. primi: De perseuerante verò & per∣seuerantia similiter dici potest; Nolo tamen negare, quin huius opera mercedem in coelo perpetuam mereantur. Vel aliter dici potest, quod ideo voluit Deus vt homines impoten∣tes peterent praedestinationem & perseuerantem sibi à Deo, vt euidenter cognoscerent se non habere à se bona huiusmodi, sed à Deo. Vnde Augustinus de bono perseuerantiae 11^o. Post casum, inquit, hominis, non nisi ad gratiam suam Deus voluit pertinere, vt homo accedat ad eum, nec nisi ad gratiam suam voluit pertinere, vt homo non recedat ab eo: Hanc posuit in [unspec C] illo, in quo sortem consecuti sumus, praedestinati secundum propositum eius qui vniuersa o∣peratur, & per hoc, sicut operatur vt accedamus, sic operatur ne discedamus; propter quod ei per Prophetum dictum est, Fiat manus tua super virum dexterae tuae, & super Filium ho∣minis, quem confirmasti tibi, & non ‖ 1.345 discedimus à te. Ille certè non est Adam primus in quo non discedimus ab eo, sed Adam nouissimus super quem fit manus eius vt non discedamus ab eo: Christus enim totus cum membris suis est propter Ecclesiam, quae est corpus eius, ple∣nitudo eius. Cum ergo sit super eum manus Dei vt non discedamus ab eo, ad nos vtique per∣uenit opus Dei: Hoc est enim manus Dei, quo opere Dei fit vt simus in Christo permanen∣tes cum Deo; In Christo enim sortem consecuti sumus, praedestinati secundum propositum eius qui vniuersa operatur: Manus igitur Dei est ista non nostra, vt non discedamus ‖ 1.346 à Deo. Et sequitur 12. propter quod & posci à se voluit ne inferamur in tentationem, quia si non in∣ferimur in illam, ab eo non discedimus, quod poterat nobis etiam non orantibus dari, sed o∣ratione [unspec D] nostra nos voluit admoneri, à quo accipiamus haec beneficia; à quo enim nisi ab illo accipimus, à quo iustum est vt petamus? Adhuc autem fortassis & aliter respondendum, di∣stinguendo de merito; Quoddam enim videtur impetratiuum; quoddam verò conseruati∣uum; quoddam impetratiuum alicuius boni noui; quoddam conseruatiuum antiqui: Primo modo iuxta praemissa nullus perseuerantiam, sicut nec praedestinationem sibi meretur; secun∣do modo meretur, sicut ex praemissis apparet: Sicut si Princeps det militi certum feudum, vt faciat ei certum seruitium, alioquin illud perdat; cum facit seruitium debitum potest dici feu∣dum suum mereri, non nouiter impetrando, sed ne amittatur feruando.* 1.347 Nec est euidens vs∣quequaque quod quicunque potest mereri maius, possit & quodcunque minus mereri: Non enim quia quis meretur regnum aeternum coeleste, ideo potest mereri regnum temporale ter∣tenum, nec quia quis potest mereri vltimum bonum suum magnum, ideo potest mereri pri∣mum bonum suum paruum; nec quia quis accepta prima gratia gratis data, potest mereri ma∣ius [unspec E] bonum temporale vel aeternum, ideo potest & primam gratiam promereri,* 1.348 sicut ex 35^o. & sequentibus primi patet. Quomodo tamen quis mereatur vitam aeternam, non est per om∣nia satis clarum: Non enim sine gratia illam meretur, sicut 39^um. primi & sequentia manife∣stant, nec videtur quod illam in gratia mereatur, quoniam eo ipso quod est in gratia, etiam si∣ne merito proprio qualicunque est filius regni, & haeres, sicut ex quadragesimo tertio primi patet, sicut etiam clarè patet de paruulis baptizatis.* 1.349 Imò & videtur quod ante infusionem gratiae, ex gratuita & aeterna Dei praedestinatione, quae non sequitur causaliter aliquam cau∣sam secundam, puta gratiam aut merita, sicut potest patere ex quadragesimo quinto primi, sit filius regni & vitae. Item iuxta praehabita 35^o. 45^o. primi; Deus vult hinc regnum & me∣rita, & haec finaliter propter regnum, non ergo propter haec antecedenter & causaliter ac∣ceptat

Dominus hunc ad regnum. Quomodo tamen quispiam mereatur vitam aeternam po∣test [unspec A] cognosci ex hic praemissis & trigesimo nono primi. Per haec autem & huiusmodi potest ad alia responderi; quicunque tamen in his vel alijs melius dixerit, deuotus amplector, obe∣diens veneror, laetus sequor.

CAP. XV. De perseuerantia sempiterna, de confirmatione vide∣licet * 1.350 beatorum & causa ipsius, quod ipsa est aeterna charitas Dei voluntas.

[unspec B]

EXpedito igitur de perseuerantia temporali in via, restat inqui∣rere de perseuerantia sempiterna in patria; de confirmatione scilicet beatifica beatorum, & de causa ipsius: Haec autem per∣seuerantia seu confirmatio beatorum efficit eos certos, perse∣uerantia miserorum nequaquam: Haec facit suos non posse peccare, illa nequaquam: Haec facit beatos comprehensores ab actu beatifico à fruitione Dei resilire non posse, illa miseros viatores nequaquam, sicut ratio beatitudinis perfectae requirit, sicut etiam multi Philosophi & Theologi omnes pariter conte∣stantur, sicut & Petrus 2. sent. dist. quinta & septima aliqualiter recitat & declarat: quare circa ostensionem huius hoc loco, non reputo mihi ad alia properanti diutius immorandum. Cir∣ca [unspec C] causam verò istius multiplex sententia reperitur; Quibusdam enim videtur quod sit gratia, dicente Augustino tertio contra Maximinum 13.* 1.351 Cuicunque rationali creaturae praestatur, vt peccare non posset, non est naturae proptiae, sed Dei gratiae; & Isidoro 1. de summo bono 10. Natura Angelorum mutabilis est, quia inest illis mutabilitas in natura, sed facit eos incor∣ruptos charitas sempiterna: Gratiâ est, non naturâ esse incommutabiles Angelos; quod & Petrus 2. sentent. dist 7^a plane tenet.* 1.352 Istud tamen in forma, qua dicitur, videtur pati calum∣niam: Si enim gratia indistinctè sufficienter confirmet, gratia viatoris ipsum confirmat, prae∣sertim cùm sit eiusdem naturae sicut gratia beatorum. Item in daemonibus, & hominibus ob∣stinatis non oportet ponere aliquem huiusmodi habitum velut causam obstinationis eorum, quare nec in Angelis aut hominibus confirmatis simili ratione.* 1.353 Quapropter & quibusdam vi∣detur, quod non quaelibet nec quantalibet gratia, sed magna abundantia gratiae confirmet [unspec D] beatos.* 1.354 Vnde Augustinus de Correptione & gratia 40. Diabolus, inquit, & Angeli eius etsi beati erant antequam caderent, & se in miseriam casuros esse nesciebant, erat tamen ad∣huc quod eorum adderetur beatitudini, si per liberum arbitrium in veritate stetissent, donec istam summae beatitudinis plenitudinem, tanquam praemium ipsius mansionis acciperent, id est, vt magna per Spiri••um Sanctum data abundantia charitatis Dei, cadere vlterius omnino non possent, & hoc de se certissimè noscerent; hanc plenitudinem beatitudinis non habe∣bant, sed quia nesciebant suam futuram miseriam, minori quidem, sed tamen beatitudine sine vllo vitio fruebantur.* 1.355 Et sequitur 41. sic & hominem fecit cum libero arbitrio, & quamuis si i futuri casus ignarum, tamen ideo beatum, quia & non mori & miserum non fieri in sua po∣testate esse sentiebat, in quo statu recto ac sine vitio, si per ipsum liberum arbitrium manere voluisset, profectò sine mortis & infaelicitatis vllo experimento acciperet illam, merito huius permansionis, beatitudinis plenitudinem, qua & sancti Angeli sunt beati, id est, vt cadere non posset vlterius, & hoc certissimè sciret. Et 4 contra Iulianum 11. dicit, quod in fine quando videbimus summum bonum, superbiae malum animum nostrum tentare non pote∣rit, & contra quod certemus, omnino non erit, quoniam tanta satiabitur vnusquisque cha∣ritate superioris boni, vt ad seipsum sibi placendo deficere, ab illius delectatione, seu dilecti∣one non possit.* 1.356 Dicitque Lumbardus 2. sent. dist. septima, quod boni Angeli in tanta gratia confirmati sunt, vt nequeant fieri mali. Sed nec illud videtur certissimum; Ostensum est enim 3^o huius, quod nulla causa secunda potest necessitare liberum arbitrium, quare nec vlla charitas vel gratia quantacunque. Item aliquis viator perfectus habet vt videtur, tantam cha∣ritatem seu gratiam, vel maiorem, in via; quantam vnus minimus beatorum puta infantu∣lus,

[unspec A] per baptismū circumcisionem vel aliunde ab originali purgatus, habet in patria; & haec non sufficit confirmare: Quomodocunque autem sit de facto, videtur Deum posse conferie viatori charitatem maiorem, quam habeat talis infantulus, & confirmare infantulum, ali∣quemque adultum sine tanto munere charitatis, quo posito reponitur difficultas. Item in ob∣stinatis non est ponenda aliqua abundantia huius habitus, velut causa obstinationis in malo;* 1.357 quare nec in confirmatis in bono. Quibusdam videtur quod contemplatio Dei sit causa con∣firmationis beatorum in bono: Dicit siquidem Isidorus, primo de summo bono 10. Mutabi∣litatem naturae suffragatur in bonis Angelis contemplatio Creatoris, vnde priuatus est Apo∣stata Angelus, & dum sunt mutabiles natura,* 1.358 non tamen sinit eos contemplatio mutari diui∣na. Dicitque Augustinus de vera religione 33. quod contemplatione & visione Dei Angeli & homines sunt beati; quibus & multa similia saepe leguntur à multis:* 1.359 Sed haec opinio sicut proxima arguetur. Praeterea Angeli ante suam confirmationem contemplabantur & vide∣bant [unspec B] Deum; homo etiam secundum Petrum 4. sentent. dist. 1. ante peccatum sine medio Deum videbat, & post peccatum multi Sancti Prophetae contemplabantur, & videbant De∣um, sicut clare demonstrant loca plurima Scripturarum. Item si visto Dei confirmet bonos in bono, quae visio confirmat malos in malo? Et si dicatur quod priuatio visionis diuinae con∣firmet eos in malo, cur ergo non omnes viatores dormientes & similes priuati visione diuina non confirmantur in malo? Alij fortè dicent, quod non quaelibet visio Dei confirmat,* 1.360 sed clara, & multum intensa: Haec autem opinio potest refelli vt proxima à secunda. Iuxta haec autem vlterius posset fingi opinio quinta & sexta, quae dicerent quod delectatio in Deo seu quaedam certa delectatio multum intensa in Deo est causa confirmationis quaesita: Sed hae duae possunt refelli sicut duae proximae praecedentes. Alij verò opinantur,* 1.361 quod adhaesio ad Deum, & quasi conglutinatio quaedam cum eo sit causa confirmationis beatificae beatorum: Dicit enim Augustinus 12. de Ciuit. Dei 1.* 1.362 Beatitudinis Angelorum bonorum causa est adhae∣rere [unspec C] Deo. Sed ista opinio videtur posse redargui vt priores. Et si quis eam correxerit vt quas∣dam priores dicendo magnam adhaesionem Deo esse causam confirmationis quaesitam; Et haec eius opinio corrigetur vt similes praecedentes.* 1.363 Alij arbitrantur quod quia sancti in coelo non vident quicquam boni quo careant, quod possent malè appetere, ideo non possunt pec∣care, sed in bono quod habent immobiliter confirmantur.* 1.364 Vnde Anselmus de casu diaboli 6. dicit de bonis Angelis, quod à Deo sunt prouecti, vt sint adepti quicquid velle potuerunt, nec iam videant quid plus velle possunt, & propter hoc peccare nequeunt. Sed istud stare non potest; Confirmatio namque est effectus posituus; habet igitur causam aliquam posi••uam, quare non sufficit causa huius priuatiua. Secundum hoc etiam viato•• habens aliquod paruum bonum, nec videns maius, aut aliud (sic enim possent oculi eius teneri) esset immobiliter confirmatus. Nec ratio oppositionis rationabiliter ipsam fundat; Licet enim quis volens seu amans vnum bonum, non possit peccare volendo aliud seu amando, posset tamen peccare [unspec D] non volendo * 1.365 seu non ‖ 1.366 amando illud simpliciter omittendo; vel si non possit à tali actu desi∣stere, sed de necessitate illum semper continet, quae causa positiua confirmationis in illo? Item si sic esset, aliqua esset causa proportionalis obstinatiua malorum in malo, quae tamen non vi∣detur posse rationabiliter assignari. Alij sequentes Anselmum de casu diaboli 22. & post, ae∣stimant quod causa confirmationis beatorum [perfecta est,] quaesita est, quia sciunt se futu∣ros aeternaliter miseros si peccarent, & nullus potest illud velle, vnde scit, quod aeternaliter miser erit. Sed absit; secundum hoc enim beati potius vitarent peccata timore poenae, quàm amore iustitiae, quod non decet. Rursum & si miseria infernalis nunquam fuisset peccanti∣bus ordinata, posset Deus bonos in bono aeternaliter confirmare: Item tunc oporteret assig∣nare causam proportionalem in obstinatis, quae tamen non videtur possibilis assignari.* 1.367 Alij somniant, quod beati ex magna vehementia beatitudinis & delectationis annexae efficiuntur quasi ebrij, sicque ligatur in ipsis liberum arbitrium, vt omnino nequeant ab actu beatifico [unspec E] re••ilire, nec in aliquem alium actum prodire, iuxta similia tertio huius praemissa. Vnde & Propheta, Inebriabuntur ab vbertate domus tuae, & torrente voluptatis tuae potabis eos,* 1.368 &c. Psal 35. & Cantic. 5. Comedite amici & bibite, & inebriamini Charissimi. Sed haec nul∣lus sobrius ‖ 1.369 existimat, nec quisquam sic somniat, nisi forte fuerit ebrius aut insanus: Quis e∣nim in tantum desipiat, imò magis insaniat, vt affirmet in beatitudine, quae tam secundum Phi∣losophos, quàm Theologos est vltima perfectio hominis, animam humanam cum suis po∣tentijs non fore summè perfectam, aut cùm fuerit summè perfecta, non posse habere vsum li∣beri arbitrij, & actum suum perfectum? Vnde Apostolus 1. ad Cor. 13.* 1.370 Charitas non agit perperam, charitas nunquam excidit; ex parte cognoscimus, & ex parte prophetamus; cùm autem venerit quod perfectum est, euacuabitur quod ex partè est; Videmus nunc per specu∣lum

in aenigmate, tunc autem facie ad faciem; nunc cognosco ex parte, tunc autem cognos∣cam [unspec A] sicut & cognitus sum:* 1.371 Alij adhuc videntes quod nullum vnum bonum per se solum pos∣sit esse causa sufficiens confirmationis, existimant, quod beatitudo totalis, quae est omnium bonorum collectio simul & summa, est causa confirmationis quaesita: Illa namque plenatiè satiat, cùm omne desiderabile ibi assit, & omne fugibile longè absit, estque finis liberi arbitrij naturalis,* 1.372 & quodlibet mobile habito fine naturali quiescit. Vnde Boetius 3. de consolatio∣ne Philosophiae prosa 2^a. Omnis, inquit, mortalium cura quam multiplicium studiorum la∣bor exercet, diuerso quidem calle procedit; sed ad vnum tamen beatitudinis finem nititur per∣uenire; id autem est bonum, quo quis adepto nil vlterius desiderare queat; quod quidem est omnium summum bonorum, cunctaque bona intra se continens, cui si quid abforet, sum∣mum esse non posset,* 1.373 quoniam relinqueretur extrinsecus quod posset optari: Liquet igitur esse beatitudinem statum bonorum omnium congregatione perfectum. Dicitque Augustinus 1. Confess. 1. Domine quia fecisti nos ad te, inquietum est cor nostrum, donec requiescat in [unspec B] te: Sed haec opinio, sicut & aliae, videtur errare, maximè si loquatur de beatitudine totali crea∣ta; Nulla enim res creata simplex, vel multiplex potest necessitare rationalem & liberam vo∣luntatem, sicut ‖ 1.374 tertio huius patet. Voluntas etiam volens vnum duorum bonorum aequaliū potest illud non velle, & aliud velle, imò & dimittere volutionem boni maioris, & velle liberè minus bonum; potest quoque vacare à dilectione cuiuslibet talis boni, sicut ex secundo & tertio huius patet. Item beatitudo totalis continet in se confirmationem tanquam partem eius praeclaram, non est ergo tota beatitudo primò causa confirmationis quaesita, cùm idem, puta ipsa confirmatio non sit causa sui ipsius. Item si sic esset, esset & causa aliqua correspon∣dens obstinationis malorum, quam tamen videtur impossibile assignare. Sunt autem praeter has, & multae aliae opiniones possibiles, quas gratia breuiandi melius ‖ 1.375 aestimo silentio com∣mittendas. Mihi autem videtur, quod gratia, abundantia gratiae, contemplatio Dei, & hu∣iusmodi supradicta sunt causa quodammodo confirmationis in bono; sed nulla istarum suffi∣cit [unspec C] per scipsam; causa autem confirmationis sufficiens non est, nec potest esse aliqua causa in∣ferior, aut secunda, sed suprema, & prima, videlicet Deus ipse, Spiritus Sanctus, gratia & charitas increata, aeterna, insuperabilis & immutabilis Dei voluntas, sicut ex 13^o. huius. 6^o. & 3^o. ex 2^o. primi 9^o. & 10^o. cum 23^o. potest elici manifestè. Hoc autem specialiter testifi∣cari videtur illud Platonis in 2. Timaei, introducentis Deum ad Angelos sic loquentem: Dij quorum opifex paterque sum ego; Opera siquidem vos mea dissolubilia natura, mea tamen voluntate indissolubilia, quia voluntas mea est maior nexus, & vegetatior ad aeternitatis cu∣stodiam, quàm illi vitales nexus ex quibus aeternitas vestra coagmentata atque composita est,* 1.376 sicut primo & secundo primi plenius allegatur. Cui & concordanter Propheta, Verbo Domini coeli firmati sunt, & spiritu oris eius omnis virtus eorum, Psalmo 32. & qui conueni∣entius sunt hi coeli, quam creaturae rationales coelestes in coelestibus habitantes? Quod [unspec D] tractans Augustinus,* 1.377 cum illo versiculi praecedentis, Misericordia Domini plena est terra, tractatu 3^o. ita scribit; Misericordia domini plena est terra, quid coeli? audi quid coeli: Non enim indiget misericordia, vbi nulla est miseria. In terra abundat hominis miseria, supera∣bundat Domini misericordia; Miseria hominis plena est terra, & misericordia Domini plena est terra: Coeli ergo vbi nulla est miseria, nunquid quia non indigent misericordia, non indi∣gent Domino? Omnia indigent Domino, & misera, & faelicia; sine illo miser non subleua∣tur, sine illo faelix eget: Ergo ne fortè de coelis quaereres, cùm audires, Misericordia Domini plena est terra, audi quia Domino & coeli indigent, sermone Domini coeli solidati sunt, non à se sibi solidamentum fuerunt, nec ipsi coeli firmitatem sibi propriam praestiterunt: Verbo Domini coeli firmati sunt, & spiritu oris eius omnis virtus eorum; non habuerunt aliquid ex se, & tanquam supplementum à Domino perceperunt; Spiritu enim oris eius non pars sed omnis virtus eorum. Hoc autem verbum non incongruè potest intelligi verbum seu actus intellectus,* 1.378 seu voluntatis diuinae: Nam sicut dicit Rabbi Mose de duce dubiorum 63. Ver∣bum [unspec E] est triplex, scilicet lingua prolatum, conceptus mentis, (dixit insipiens in corde suo:) vo∣luntas, dixit Saul vt interficeret Dauid, Duo vltimi modi competunt Creatori, vbi & tractans illud Psalmi praemissum, Verbo Domini coeli firmati sunt, &c. dicit quod sicut spiritus oris, & os sunt verba accommodata ei, sic & verbum & dictum accommodanturei, hoc est dice∣re quia sunt inuenta cum intentione & voluntate sua. Quod & Moses in prima rerum origine figuratè ostendens,* 1.379 primò dicit coelum creatum, & postea factum firmamentum, & hoc per dictum Dei seu verbum; Dixit, inquit, Deus, Fiat firmamentum, &c. & factum est ita. Qua∣re & Iob 37. sub eadem metaphora primo recitat coelos fabricatos, & postea solidatos; Tu, inquiens, forsitan cum eo fabricatus es coelos, qui solidissimi quasi aere fusi sunt. Super quod

[unspec A] Gregorius 27. Moral. 25.. Possunt, inquit, per Coelos hi qui in caelestibus sunt conditi An∣gelici spiritus designari, de quibus bene dicitur, quod solidissimi quasi aere fusi sunt: Natura namque aeris est tubigine difficile consumi, & virtutes Angelicae, qui in diuino amore fixè per∣stiterunt, lapsis superbientibus Angelis, hoc in munere retributionis acceperunt, vt nulla iam rubigine surripientis culpae mordeantur, vt in contemplatione conditoris, ‖ 1.380 sine felicitatis fi∣ne permaneant, & in hoc quod sunt conditae, aeterna stabilitate subsistant: Quod bene apud Mosen ipsa de mundi origine historiae verba testantur, cùm & prius factum coelum dicitur, & hoc idem postmodum firmamentum vocatur, quod videlicet natura Angelica & prius sub∣tilis est in superioribus condita, & post ne nunquam potuissent cadere, mirabilius confirmata.

[unspec B] CAP. XVI. De perseuerantia sempiterna, seu obstinatione ma∣lorum in malo, & causa ipsius.

POstquam nunc tractatum est de perseuerantia sempiterna, seu confirmatione bonorum in bono; quod conueni n••us quàm tractare de perseuerantia sempiterna, seu obstinatione malo∣rum in malo? Porrò sicut confirmatio facit confirmatos non posse peccare, sic & obstinatio obstinatos non posse bene velle, aut facere: & sicut illa facit illos ab actu beatifico cessare non posse, sic & haec facit istos ab actu misero vacare non posse; [unspec C] quod benè figuratè ex primitur Iob 41. cùm dicitur, Cor eius in∣durabitur quasi lapis & stringetur quasi malleatoris incus.* 1.381 Di∣cit{que} Aug. de fide ad Pet. 21.* 1.382 Nec diabolus nec aliquis Angelo∣rum eius, ex quo ruinae illius merito in hanc scilicet inferiorem detrusi caliginem, bonam potuit aut poterit resumere volunta∣tem; quod si possibile esset vt humana natura, postquam à Deo auersa perdidit bonitatem voluntatis, ex seipsa rursus eam habere potuisset, multo possibilius haec natura haberet an∣gelica, quae quanto minus grauatur terreni corporis pondere, tanto magis hac esset praedita facultate: Sed ostendit Deus vnde bona voluntas hominibus detur, quam sic amiserunt An∣geli cùm haberent, vt amissam deinceps habere non possint. Et infra 26. dicit,* 1.383 quod in hac vita tantum est tempus poenitentiae fructuosae, quam qui in hac vita non fecerit, habebit qui∣dem poenitentiam in futuro saeculo de malis suis, sed indulgentiam in conspectu Dei non in∣ueniet; [unspec D] quia et si erit ibi stimulus poenitudinis, nulla ibi erit correctio volūtatis: A talibus enim ita culpabitur iniquitas sua, vt nullatenus ab eis possit vel diligi, vel desiderari iustitia: volun∣tas enim eorū talis est, vt habeat in se semper malignitatis suae supplicium, nunquam tamen recipere possit bonitatis affectum; quia sicut illi, qui cum Christo regnabunt, nullas in se malae voluntatis reliquias habebunt; ita illi qui erunt supplicio ignis aeterni cum diabolo & eius An∣gelis deputati, sicut nullam vlterius habebunt requiem, sic bonam nullatenus habere pote∣rant voluntatem. Et supra 19. partem Angelorum, quae à Deo discessit,* 1.384 in aeterno sic totam praecepit remanere supplicio, vt etiam ignem ei aeternum pararet, in quo illi omnes praeuari∣catores Angeli nec mala possunt voluntate vnquam carere nec poena, sed manente in eis iniu∣stae auersionis malo, permaneat etiam iustae retributionis aeterna damnatio. Anselmus quo∣que de casu diaboli 6. ait; Sic disiuncti sunt Angeli, vt adhaerentes iustitiae nullum bonum velle possint quo non gaudeant, & deserentes illam nullum velle queant quo non careant, [unspec E] quod & multi Doctores multis locis testantur, sicut etiam Petrus 2. sent. dist. 5^a. & 7^a. & 4. sent. dist. vlt. ostendit & tenet. Circa causam verò obstinationis variae sententiae proferuntur;* 1.385 Aliqui namque ponunt causam tantummodo priuatiuam, alij positiuam, alij verò nullam. Ponentium causam priuatiuam quidam dicunt eam esse defectum, seu desertionem charitatis seu gratiae, sicut videtur Petrum velle sentire 2. sentent. dist. 5^a. & 7^a. Sed si sic esset, cùm se∣cundum cundem Petrum 2. sentent. dist 5^a. & 24. Angeli & primi parentes fuerunt creati si∣ne gratia, tunc fuerunt finaliter obstinati, omnisque viator carens gratia esset immutabiliter obstinatus. Item si defectus gratiae sit causa sufficiens obstinationis; & habitus gratiae est cau∣sa sufficiens confirmationis, contra proximo praeostensa. Item obstinatio & continuatio malae voluntatis est effectus realiter positiuus: Habet ergo causam realiter positiuam, & non

[Opinio 2] solummodo priuatiuam. Alij vero dicunt hanc causam esse defectum beneuolentiae miseri∣cordiaeue [unspec A] diuinae, Deum scilicet non velle misero misereri. Sed istud destruitur per proxi∣mam rationem. Item per 23. primi voluntas Dei est immutabilis, quare si Deus aliquando non velit huic misero misereri, nec vnquam voluit: Quilibet ergo obstinatus, quandocun∣que [Opinio 3] fuit, fuit immutabiliter obstinatus. Alij verò dicunt hanc causam es••e defectum confir∣mationis in bono: Sed hi refellentur, vt alij praecedentes; praeterea si sic esset, quilibet via∣tor [Opinio 4] qui non est confirmatus, esset aeternaliter obstinatus. Alij aestimant, quod sit in potentia vtendi libero arbitrio; Dicunt enim quod vehementia poenae quam sustinent obstinati ipsos infatuat, & juxta tertio huius praemissa omnem vsum liberi arbitrij eis aufert, & in exteriores tenebras eos mittit,* 1.386 sicque ipsos efficit obstinatos. Vnde Propheta, Turbatus à furore ocu∣lus meus, vel sicut habeat Psalterium Romanum, Turbatus est ab ira oculus meus, Psalmo 6. quod Augustinus exponens dicit,* 1.387 quod ira Dei erit in futuro judicio, & hîc est quaedam eius inchoatio, dum homines dolores & tormenta patiuntur, & maximè damnum intelligentiae [unspec B] veritatis, sicut jam commemoraui, quod dictum est; Dedit illos Deus in reprobum sensum. Nam ea est caecitas mentis; In eam quisquis datus fuerit, ab interiore Dei luce secluditur, sed nondum penitus cum in hac vita est: Sunt enim tenebrae exteriores, quae magis ad diem judicij pertinere intelliguntur; vt penitus extra Deum sit, quisquis dum tempus esset, corri∣gi noluit;* 1.388 penitus autem esse extra Deum, quid est, nisi esse in summa coecitate? De his eti∣am exterioribus tenebris Petrus 4. Sentent. dist. vlt. ita scribit; Sanc exteriores tenebrae intel∣ligi possunt quaedam malignitas odij & voluntatis, quae tunc excrescet in mentibus reprobo∣rum, & quaedam obliuio Dei, quia tormentorum interiorum & exteriorum doloribus à Deo afficientur, & turbabuntur, vt ab illis ad cogitandum aliquid de Deo vix, & rarò vel nun∣quam in mentem reuocent; vt qui nimio pondere premuntur adeo stupescunt & turbantur, vt interim in aliam cogitationem non se extendant, sed illuc tendit impetus cogitationis, vbi sentitur vis doloris.* 1.389 Sed qualitercunque erit post diem iudicij, ante non videtur sic esse: Nunc enim daemones obstinati scientiam magnam habent, multa vera praedicunt ingeniosè, cir∣cumueniunt [unspec C] homines, & multa artificiosa & mirabilia subtiliter operantur, sicut & experi∣entia,* 1.390 & libri multiplices historici & alij prophani & catholici contestantur. Vnde & Gen. 3. dicitur, quòd Serpens erat callidior cunctis animantibus; Et in Euangelijs scribitur, quod daemonia sciuerunt Dominum esse Christum: Quorum etiam magnam scientiam Augusti∣nus, Gregorius, Isidorus, & quamplures Doctores Catholici contestantur concorditer mul∣tis locis, sicut & Petrus 2. Sentent. dist. 7. aliqualiter recitat & ostendit. Videtur etiam quòd Deus omnipotens potuit percussisse apostatas Angelos poena obstinationis sine tanta vehe∣mentia poenae sensus, & fortè sine aliqua poena sensus, imò & cum delectatione, sicut & de ip∣sis [Opinio 5] aliquoties legitur, quòd in rebus aliquibus delectantur. Alij verò putant, quòd causa ob∣stinationis in daemonibus est naturalis immutabilitas voluntatis: Dicunt enim quod potentia volutiua, seu appetitiua proportionatur potentiae cognitiuae, seu apprehensiuae, à qua moue∣tur [unspec D] Angelus autem quia non est depressus mole corporis, cognoscit & apprehendit immu∣tabiliter sine discursu, quare & immutabiliter vult & appetit. Sed ista positio videtur pecca∣re & in materia & in forma; In materia supponendo falsum; Sicut enim Angelus est mutabi∣lis in se, & in sua natura, quia de non esse in esse, & è contra; Sic & in sua actione, praesertim cùm habeat liberum arbitrium naturaliter habile ad meritum & peccatum: Angelorum namque similium, quidam peccauerunt, quidam peccato restiterunt, & laudabiliter merue∣runt. Item mali Angeli priusquam peccarent, habuerunt bonam voluntatem, sicut & alij Angeli, & primus homo: Non enim videtur, quòd toto tempore, quo steterunt, fuerunt penitus otiosi. Nam si primo erant otiosi in voluntate, & postea actuosi, mutabantur in vo∣luntate; si etiam erant tunc otiosi in voluntate, & non in intellectu, quia tunc cognouerunt Deum, & seipsos, sicut nullus dubitat, & Autoritates multae testantur, sicut etiam Petrus 2. Sentent. dist. 3. manifestat, voluntas eorum non necessariò conformatur cognitioni corum, quod tamen hypothesis supponebat. Quod etiam mali Angeli ante lapsum habuerunt actum voluntatis, imò & actum bonum, testantur expressè multae Autoritates nono huius & decimo allegatae: Quod & de Lucifero videtur Prophetam innuere figuratè cum dicit, Tu signaculum similitudinis, plenus sapientia & perfectus decore in delicijs Paradisi Dei fuisti; Omnis lapis pretiosus operimentum tuum &c. tu Cherub extentus & protegens, & posui te in monte Sancto Dei, in medio lapidum ignitorum ambulasti, perfectus in vijs tuis à die conditionis tuae;* 1.391 Donec inuenta est iniquitas in te Exech. 28. Quod & Gregorius 32. Moral. & Homilea 34. super Euangelia de ipso Lucifero euidenter exponit; Habuit ergò Diabolus ante lapsum aliquam cognitionem, volutionem, & dilectionem, quam peccando

[unspec A] amisit; quare & habuit mutabilem voluntatem. Item ponatur Angelium aliquid volnisse quod apparuit ei bonum, & quod postea illud idem ipsi eidem apparuit purum malum; tunc sicut secundo huius ostensa testantur, primam volutionem dimisit. Item Angelus ap∣patente ei obiecto sub ratione boni, non necessariò statim vult illud, sicut ex praeostensis cir∣ca sextam quaestionem secundi huius apparet: Quare potest circa bonum sufficienter osten∣sum per aliquod tempus otiari in voluntate, & per aliud, illud velle; est ergo mutabilis vo∣luntatis. Quare etiam non potest ab actu illo liberè cessare, sicut & potuit liberè vacare? Quid magis necessitat Angelicam volūtatem ad perpetualiter continuandum liberum actum suum, quàm ad ipsum, post liberam vacationem ductiuam temporaliter producendum? Non potest dici quòd actus, ex quo est productus, necessitat Angelicam voluntatem ad ip∣sum incessabiliter continuandum; quià simili ratione proportionalis actus voluntatis huma∣nae ipsam necessitaret similiter. Et si quis dicat, quòd actus liber voluntatis Angelicae non [unspec B] producitur, nisi sufficienti deliberatione praehabita, & tunc necessariò producitur, ipsaque deliberatio habita necessariò semper manet, quare & actus voluntatis similiter dicit falsum, destruit hypothesin, nec difficultatem euitat. Dicit falsum: capiatur enim primus actus liber in Angelo, illum non praecedit deliberatio, cùm ipsa liberum actum importer. Potest quo∣que liberum arbitrium in liberum actum suum ex sola simplici apprehensione sine delibera∣tione syllogistica praecedente, & sic debere agere concludente; imò & contra deliberatio∣nem huiusmodi, sicut corollarium tertij huius monstrat: Alias enim in Lucifero qui malè voluit, erronea deliberatio, & error praecessisset peccatum, contra Autoritatem Ezechielis praemissam cum ex positionibus Gregorij memoratis; & contra Augustinum, vt videtur 11. super Gen. ad literam 24. & post, diffusè & contra multos Doctores materiam hanc tra∣ctances. Nulla etiam ratio, aut deliberatio antecedens necessitat voluntatem, sicut tertium huius cum suo Corollario manifestat. Destruit hypothesin affirmantem in Angelis non [unspec C] esse discursum: Nec difficultatem euitat; Ipsum enim deliberare vèl est necessarium, vel vo∣luntarium; si necessarium, & ex illo necessariò sequitur velle; est ergo & ipsum velle neces∣sarium, non liberum; si liberum, vel ergo quodlibet deliberare Angeli producitur per aliud deliberare praecedens, & sic in deliberare huiusmodi erit infinitus processus, quod nullus de∣liberatè concedet, vel est aliquod primum eius deliberare, & euacuatur responsio, ac reuerti∣tur difficultas. Item eadem ratione, causa confirmationis Angelorum bonorum esset simili∣ter priuatiua, immutabilitas scilicet voluntatis contra proximo huius ostensa. Item ex eo∣dem principio quiescit res naturaliter in termino, ex quo mouetur ad eum, sicut patet de ele∣mentis & alijs, & autoritas Philosophica contestatur; sed ex sola immutabilitate nunquam mouetur voluntas ad actum, sed ex aliquo principio positiuo. Item cùm Angeli ante confir∣mationem non omnia sciuerunt, quia non praesciuerunt suum casum, nec suam confirmati∣onem, sicut docet Augustinus 11. super Gen. vbi prius; & Anselmus de Casu diaboli 21. [unspec D] & post Imò nec post confirmationem omnes Sancti Angeli omnia sciuerunt, sed quidam eorum quaedam nouiter didicerunt, sicut euidenter potest haberi ex Zacharia, Daniele alijs∣que Prophetis, ex linguis & locutionibus Angelorum, ex Angelica hierarchia Dionysij, & scriptis authenticis Catholicorum Doctorum, ex quibus apparet quòd non solùm à Deo, sed quidam eorum ex alijs illuminantur, & per reuelationes nouiter instruuntur, imò nedùm per Deum, & alios Angelos, verum & per homines quaedam quibusdam Angelis nouiter innotescunt, dicente Apostolo ad Eph. 3. Mihi omnium sanctorum minimo data est gratia haec, in gentibus Euangelizare inuestigabiles diuitias Christi, & illuminare omnes, quae sit dispensatio sacramenti absconditi à saeculis in Deo qui omnia creauit, vt innotescat princi∣pibus, & potestatibus in coelestibus per Ecclesiam multiformis sapientia Dei, secundum prae∣finitionem saeculorum quam fecit in Christo Iesu Domino nostro. Vbi Glossa, Sacramenti absconditi à saeculis, id est, celati ab omni saeculorum creatura: & existentis in Deo, id est, [unspec E] sola notitia Dei; vt innotescat, id est, datum est mihi Euangelizare, & illuminate, & videre quantum hoc est, quia per hoc aliquid accreuit Angelis, qui multa secreta in his didicerunt, & hoc est quod ait, Euangelizare, Dico, ita vt multiformis sapientia Dei de reparatione ho∣minum innotescat per Ecclesiam, quae dona Dei recipit, id est, per Apostolos in Ecclesia praedicantes; Principibus & potestatibus, id est, diuersis ordinibus Angelorum, qui sunt in coelestibus, id est, in coelo; vbi & nos erimus, & subdit, Dicit namque beatus Hycronimus, Angelicas dignitates supra memoratum mysterium ad primum non intellexisse, donec com∣pleta est passio Christi, & Apostolorum praedicatio per gentes dilatata. Vnde in Esaia Angeli admirantes dixerunt. Quis est iste qui venit de Edom? & in Psalmo quis est istae Rex gloriae? Non solū ergo Patriarchis & Prophetis, sed principibus, & potestatibus in coelestibus multi∣formis

sapientia Dei per Ecclesiam, id est, per ea quae dicta & facta sunt in Ecclesia [unspec A] est reuelata. Chrysostomus quoque super Iohannem Homilia prima; Nihil, inquit, nobis Ioannes humanum dicit, sed omnia spiritualia abyssis Spiritus Sancti, ab occul∣tis illis thesauris, & quae nec Angeli antequam hic dixisset, nouerant: Nobiscum enim & hi per Ioannis vocem, & per nos didicerunt, & quoniam nobiscum; & hoc ostendit bea∣tus Paulus dicens, Vt nota sit nunc Principibus & Potestatibus per Ecclesiam multipliciter varia sapientia Dei. Si igitur & Principatus, & Potestates, & Cherubin, & Seraphin per Ec∣clesiam didicerunt haec, manifestum est quoniam & ipsi cum multa alacritate circa hanc oc∣currerunt auditionem: Etenim in hoc honorati sumus non modicum, quod nobiscum Angeli didicerunt, quae ignorabant. Petrus etiam 2. sent. dist 11. per easdem Autoritates idem o∣stendit & tenet: Si ergo Angeli sint mutabilis intellectus, cur non & mutabilis voluntatis? Si etiam Angeli non omnia semper sciant, sed aliqua de nouo addiscunt, non est omniqua∣que perspicuum ipsos non posse discurrere, sed magis videtur quod possint. Item Augusti∣nus [unspec B] de Fide ad Petrum 21. Si possibile esset vt humana natura, postquam à Deo auersa bo∣nitatem perdidit voluntatis, ex seipsa rursus eam habere potuisset, multo possibilius hoc na∣tura Angelica haberet, quae quanto minus grauatur terreni corporis pondere, tanto magis hac esset praedita facultate, sicut superius plenius allegatur. Secundum ergo sententiam Au∣gustini voluntas Angelica à Deo auersa, de sui natura est magis redibilis, conuertibilis, qua∣re & mutabilis, quàm humana. Ista quoque positio peccat in forma; Non enim difficulta∣tem euitat: Anima namque humana à corpore separata, damnata; & totus homo in corpo∣re & anima simul damnatus post finale iudicium; quae & qui de sui natura est mutabilis appre∣hensionis & similiter voluntatis, redduntur sicut & daemones obstinati. Ponentium autem causam positiuam, quidam dicunt eam esse obstinationem voluntariam, seu voluntatem ob∣stinatam in malo; Vnde Bernardus de Gratia, & Libero arbitrio 18. Nec Deus inquit, ca∣ret libero arbitrio, nec diabolus; quoniam quod ille non potest esse malus, non infirma ne∣cessitas, [unspec C] sed firma in bono voluntas & voluntaria firmitas; quodque is non valet in bonum respirare, non aliena facit violenta oppressio, sed sua ipsius in malo obstinata voluntas, ac vo∣luntaria obstinatio. Sed istud stare non potest: Nihil enim potest esse causa sui ipsius. Item cùm dicitur, quod causa quare diabolus non potest respirare in bonum est sua ipsius in malo obstinata voluntas ac voluntaria obstinatio,* 1.392 quaero quae sit causa illius obstinationis. Hic for∣sitan dicetur, & potest esse secunda opinio ponentium causam positiuam obstinationis in ma∣lo, quod est liberum arbitrium ipsius obstinati, refugiens liberè omne bonum, & continuans libere actum malum. Et hoc videtur sentire Bernardus vbi fuerat allegatus: Quare & imme∣diatè subiungit; Nunc igitur ex eo potius dicitur liberum esse arbitrium, quod siue in bono, siue in malo aequè liberam facit voluntatem, cùm nec bonus quispiam nec item malus dici debeat, aut esse valeat, nisi volens. Tali iam ratione non incongruè dicetur ad bonum se & ad malum habere aequaliter quidem vtrobique, videlicet par sit ei, non quidem in electione [unspec D] facilitas, sed in voluntate libertas: Hac sane dignitatis diuinae, vt dictum est, praerogatiua ra∣tionalem singulariter creaturam conditor insigniuit, quod quemadmodum ipse sui iuris erat, suaeque ipsius voluntatis non necessitatis erat quod bonus erat; Ita & illa quoque sui quodam∣modo iuris in hac parte existeret, quatenus non nisi sua voluntate aut mala fieret, & iustè damnaretur, aut bona maneret, & meritò saluaretur. Et supra 5^a. Libertas, inquit, à ne∣cessitate ae què & indifferenter Deo vniuersaeque creaturae rationali conuenit tam bonae quàm malae, nec peccato nec miseria dimittitur, vel minuitur, nec maior in iusto est, quàm in pec∣catore, nec plenior in Angelo, quàm in homine. Quomodo namque ad bonum conuersus per gratiam humanae voluntatis consensus eo liberè bonum, & in bono liberum hominem fe∣cit, quo voluntarius efficitur, non inuitus pertrahitur: sic sponte deuolutus in malum, in ma∣lo nihilominus tam liberum quàm spontaneum constituit, sua vtique voluntate ductum, non aliunde coactum vt malus sit. Et sicut coelestis Angelus, aut etiam ipse Deus permanet liberè [unspec E] bonus, quia sua voluntate, non aliqua extrinseca necessitate: sic profectò diabolus aequè li∣berè in malum & corruit, & persistit, suo vtique voluntario nutu, non alieno impulsu. Ma∣net ergo voluntas libertatis, vbi etiam fit ‖ 1.393 capacitas mentis tam plena quidem in malis, quàm in bonis, sed in bonis ordinatior; tam integrè quoque pro suo modo in creatura quàm in Cre∣atore,* 1.394 sed in illo potentior. Sed nec istud causam obstinationis sufficientem assignat: Si nam∣que solum liberum arbitrium faciat quempiam obstinatum in malo, vel hoc est mutabiliter vel immutabiliter; non mutabiliter liberè, sicut natura obstinationis importat, & praeceden∣tia manifestant; nec immutabiliter, quoniam liberum arbitrium per se, & de sua natura est mutabile secundum contradictionem; sicut primum huius & sequentia docuerunt, sicut &

[unspec A] constat ipsum fuisse & esse in viatoribus non obstinatis net confirmatis: Si ergo liberum at∣bitrium per se solum aliquando obduret immutabiliter quempiam in actu malo, & semper; vel si aliquando non, nec vnquam. Quare & dicit Philosophus 2. de Generat. penult. quod idem & similiter habens semper idem innatum est facere: Si ergo habens liberum arbitrium cum actu malo aliquando, puta pro tempore peregrinationis possit liberè secundum contra∣dictionem ipsum dimittere vel tenere, & non sit immutabiliter obstinatus in illo; aliquando verò, puta pro tempore obstinationis non sic, sed sit immutabiliter obstinatus in illo * 1.395 solum liberum arbitrium nullatenus sufficit, sed aliqua alia causa requiritur, quae liberum arbitrium in huiusmodi actu suo liget insolubiliter & captiuet. Item si solum liberum arbitrium obdu∣raret malos in malo; cur non similiter solum liberum arbitrium confirmaret bonos in bono contra proximo declarata?* 1.396 Alij autem dicunt quod causa obstinationis quaesita est malitia & vitium obstinati. Vnde Petrus 2. lentent. dist. 7. Mali, inquit, à Deo per malitiam sunt ob∣stinati, [unspec B] quod bonam voluntatem habere, siue bene velle non valent. Et infra, Mali, in∣quit, in vitio obdurati sunt, vt bene viuere nequeant: Sed malitia illa & vitium, vel est pura priuatio, vel aliquid positiuum; Si pura priuatio, reprobatur per priora; Si sit aliquid positi∣uum, vel actus, vel habitus; Si actus, aliquis actus creatus esset similiter causa confirmatio∣nis beatificae beatorum, contra proximo huius ostensa. Ostensum est etiam tertio huius, quod nulla res creata potest necessitare liberum arbitrium ad volendum, quare nec ad conti∣nuandum aeternaliter suum velle. Item ille actus vel est necessariae continuationis, vel non; Si sic, quae causa necessitatis illius? Si non, quomodo necessitabit aliud in aeternum? Si au∣tem dicatur, quod sit aliquis habitus, reprobabitur sicut actus. Alij adhuc credunt, quod causa obstinationis sit vehementia volutionis; Dicunt enim quod quanto voluntas est perfe∣ctior, tanto perfectius in suum volubile se immergit; Voluntas autem Angelica, quia à cor∣pore separata, est maximè perfecta & perfectè libera, quare & tam vehementer in suum vo∣lubile [unspec C] se immergit, quod retrahere se non valet. Sed ista positio sicut & quinta, peccat in ma∣teria, & in forma, & potest similiter reprobari: Ponit enim Angelos habere naturaliter im∣mutabilem voluntatem, sicut & illa, nec vitat difficultatem de causa obstinationis animae hu∣manae, totiusue hominis obstinati. Praeterea specialiter contra istam; Sicut agens rationale habet libertatem contradictionis respectu sui actus, sic & respectu gradus illius, & quanto fuerit perfectius & liberius, tanto magis. Item immergat se viator quantum potest in ali∣quod volubile bonum vel malum; & cùm actus Angeli, & iste actus hominis sint proportio∣nales istis agentibus, quia secundum vltimum potentiae vtriusque, si vnus actus ita ligat suum actorem, quod retrahere se non valet, & alius ita suum; praesertim cum potentia libertatis hu∣manae imperfectior sit & minor potentia Angelicae libertatis, quod nullus dubitat esse falsum, cùm homo maneat adhuc viator; vel si impotens homo se possit retrahere, & Angelus po∣tens potest, cùm vterque mutabilis sit natura. Item eadem ratione sancti Angeli essent per se∣ipsos [unspec D] sufficienter confirmati in bono contra proximo huius ostensa. Item quantum causa agit ad continuationem actus voluntatis Angelicae, tantum potest & aliqua causa secunda a∣gere ad productionem actus Angelicae voluntatis; sed aliqua causa secunda, puta actus ipse seu modus volendi voluntatis Angelicae tantum agit, quod ipsam necessitat ad continuationem illius; quare & aliqua causa secunda posset ipsam necessitare ad liberum actum suum, contra tertio huius praemissa. Item ex eodem principio mouetur res ad terminum, & quiescit in ter∣mino, sicut patet de elementis & compositis de irrationabilibus & rationabilibus, sed Ange∣lus ex libertate arbitrij secundum contradictionem & contingenter mouetur ad actum volen∣di; quare & quantum ex se est, ex eadem libertate secundum contradictionem & con∣tingenter, non ex necessitate contraria in eodem actu quasi in termino requiescit. Dicentes verò nullam esse causam obstinationis ponendam,* 1.397 dicunt obstinationem nihil esse, quare nullam causam habere: Dicunt enim, quod obstinatio est sola impotentia, seu [unspec E] priuatio potentiae bene volendi, & à malè volendo cessandi, & quod ipsa mala volutio obsti∣nati est vnus effectus liberi arbitrij positiuus, sed non est ipsa obstinatio nec aliqua pars ipsius. Sed isti peccant dupliciter; In materia, & in forma; In materia, quia falsum supponunt, nul∣lam scilicet priuationem habere causam; quis enim nesciat obliuionem, ignorantiam, caeci∣tatem, eclipsin, & caetera talia aliquas causas habere? Quis etiam nesciat Philosophiam mul∣tis locis docere eandem causam nunc praesentem, nunc absentem, nunc agentem, nunc ces∣santem, esse causam nunc ‖ 1.398 praesentis alicuius effectus, nunc priuationis, seu defectionis ipsius? Quomodo etiam fiet mutatio de vno contra dictoriorum in reliquū, & de vero in falsum, vel è contrario, sine causa? Simili quoque modo potest quis fingere nullam esse causam confir∣mationis in bono, & ipsam non esse aliquid positiuum, sed solam impotentiam, seu priuatio∣nem

potentiae malè volendi, & à bene volendo cessandi, & quod ipse actus beatificus con∣firmati [unspec A] est vnus effectus liberi arbitrij positiuus, sed non ipsa confirmatio aliquiduè ipsius. Peccant quoque in forma, quia difficultatem non vitant. Si namque liberum arbitrium, quan∣tum est de se, posset, & prius potuit liberè secundum contradictionem continuare actum suum & non, & nunc necessariò ipsum continuat, hoc est ex aliqua causa ipsum nouiter ne∣cessitante, aut ex aliquo impedimento ipsum nouiter prohibente, & ‖ 1.399 impossibilitante cessare. Liberum quoque arbitrium quantum est de se posset & prius potuit in actum contrarium a∣ctui misero obstinati, & nunc non potest, hoc ergo est ex aliqua causa, aut ex aliquo impedi∣mento ipsum nouiter prohibente & impossibilitante elicere talem actum: Quae est igitur ista causa,* 1.400 aut impedimentum huiusmodi? & reueritur difficultas. Sunt & alij modi dicendi minus probabiles, sed sufficiat istos paucos probabiliores hac vice breuiter tetigisse. Salua igitur Maiorum sententia, videtur quod obstinationis sit aliqua causa ponenda, causa vide∣licet priuatiua, & similiter positiua; Priuatiua, quantum ad illud quod ibi ponitur priuati∣uum, [unspec B] scilicet non posse bene velle, & hanc puto priuationem gratiae seu defectum secundum praehabita 39. & 43. primi libri, nec hanc possunt mereri, per 35^um. & sequentia dicti primi, nec Deus vult illam talibus gratis dare; Imò, vt iuxta praemissa 13. primi ista causa priuatiua reducatur ad causam positiuam priorem, ideo carent gratia & carebunt, quia in poenam iu∣iustissimam peccari sui prioris Deus vult eos carere aeternaliter gratia, quam si non peccassent aeternaliter habuissent. Est & causa obstinationis similiter positiua, quantum ad illud quod ibi ponitur positiuum, quod est continuatio actus aeterna, & haec est liberum arbitrium ob∣stinati, sicut Bernardus videtur sentire: Sed quia haec sola non sufficit, sicut superius est osten∣sum, videtur iuxta proximo huius praemissa, quod Deum indignati & nolle hunc actum vn∣quam cessare, ac velle eum aeternaliter continuari in poenam aeternam iustissimam praeceden∣tis peccati, sit causa huius sufficiens & suprema. Vnde Propheta, Ira, inquit, in indignatio∣ne eius,* 1.401 & vita in voluntate eius Psalmo 29. haec autem ira seu vita ex indignatione seu vo∣luntate [unspec C] diuina non est transitoria, sed morosa, sicut statim subiungit; Ad vesperum demora∣bitur fletus, & ad matutinum laetitia, ad vesperum, inquam, & matutinum speciale in praesen∣ti, vel generale in futuro iudicio, quando nunc vel tunc peccatoribus occidit, vel occidet: Iu∣stis autem oritur vel orietur Sol verus, & sic morabitur in aeternum: Vn de haecira seu poena, vita seu laetitia tam morosa, nisi ex eadem indignatione seu voluntate diuina? vbi Glossa; Ad vesperum, &c. Duobus praedictis duo alia reddit hoc modo; quia ira est in indignatione eius, ideo ad vesperum demorabitur fletus, & quia vita est in voluntate eius, ideo ad matutinum erit laetitia. Prose quere ordinem literae & verborum expositionem sic; Ira processit ex eius indignatione, & illa ira non est breuis, imò longa, quia fletus, id est omnimoda hominis mi∣seria, tam culpae, quàm poenae, demorabitur; quanquam vesperum & matutinum ibidem ab alijs aliter exponatur:* 1.402 Quis enim, sciens foecunditatem multiplicem sacrae Scripturae, nesci∣at quod multipliciter exponatur? Dicitque Augustinus 1. Confess. 12. Iussisti, inquit, Do∣mine, [unspec D] & sic est, vt poena sibi sit omnis inordinatus animus; qui & de fide ad Petrum 26. dicit, quod voluntas eorum talis erat, vt habeat in se semper malignitatis suae supplicium, sicut supe∣rius plenius allegatur.* 1.403 Quare & sicut recitat Petrus 4. sent. dist. vlt. licet Doctores in hoc dis∣cordent de ista voluntate obstinatorum, quod aliqui dicunt, quod non est peccatum, & alij dicunt quod est peccatum, in hoc tamen omnes concordant, quod ipsa est supplicium mali meriti praecedentis. Quod & satis potest haberi ex 39. primi, vbi monstratur quod nullum malū est impunitum, & ex 34. primi, vbi docetur quod vnum peccatum est poena alterius. Haec ergo obstinatorum voluntas, etiam etsi sit peccatum, secundum substantiam tamen actus, bo∣na est; teste 26. primi, & in quantum est poena peccati prioris iusta est, sicut nullus ignorat, & patet ex 34. primi huius: Ergo causa suprema est diuina voluntas, sicut nonum, & 21^um. pri∣mi demonstrant. Haec autem vult Deus in reprobis obstinatis propter eruditionem electo∣rum in via, & gloriam beatorum in patria, sicut patet 39. primi: Et si quis obijciat tunc Deum [unspec E] esse Autorem peccati, & velle peccatum, & quemlibet obstinatum velle, sicut Deus vult eum velle, quare & iustè velle, & caetera talia, 26^um. & 34^um. primi cum suis similibus respondebunt.

[unspec A]

CAP. XVII. Quod nulla creatura rationalis potest confirmari vel obstinari immutabiliter per naturam.

OStenso siquidem quod creatura rationalis quaedam est immobi∣liter confirmata in bono; quaedam verò immutabiliter obstina∣ta in malo, & hoc non solum per liberum arbitrium, propriam∣que naturam: Inquirendum vlterius, Nunquid hoc possit fie∣ri [unspec B] per naturam; Et quod sic, arguitur à quibusdam. In confirma∣tione Beati non apponitur naturae adiutoriū infinitum, sed tan∣tū finitū & tātum posset ei apponi per appositionē maioris, for∣tioris naturalis, & de obstinato similiter. Sed istud non videtur nisi fortassis loquēdo aequiuocè, & nimis sophisticè de creatura rationali, supponendo videlicet Deum posse creare creaturam rationalem, quae haberet solum iudicium rationis sine libertate agendi; vel è contra, quae haberet libertatem contradictionis agendi cum sola cognitione sen∣sitiua sine iudicio rationis. Non sic autem loquendo, sed vniuocè de creatura rationali eius∣dem rationis, sicut est modo: Non videtur aliquem posse confirmari in bono morali, aut su∣pernaturali tantum per naturam; Magis enim videtur creaturam rationalem posse confir∣mari in bono naturae per se tantum, aut per solam suam naturam, quàm in bono non na∣turali, [unspec C] puta morali, vel supernaturali: Sed hoc non potest sicut 2^um. & 9^um. primi ostendunt. Item si fortitudo, & potentia naturalis creaturae rationalis naturalitèr augeatur, sicut augetur potentia intellectus, ità, id est, proportionaliter potentia libera voluntatis; quantum ergo naturaliter potest vti potentia intellectus, tantum & potentia libera voluntatis: quare & ita mutabilitèr velle, sicut voluntas inferior minus potens. Item talis potentia, quantacunque ponatur, creata est potentia rationalis, & quantum est de sui natura, sicut est mutabilis in na∣tura & in esse, quia de non esse in esse & è contra: sic est & mutabilis actionis, atque mutabi∣lis voluntatis, & valet ad opposita successiuè, sicut de Angelis proximo est ostensum. Item quaecunque creatura rationalis ponatur, ipsa est de se mutabilis intellectus: Potest enim scire aliquid postquam nesciuit, & è contra; potest & decepi, dum id quod credit esse verum, re tali clam mutata sit falsum; quare & est similiter mutabilis, deceptibilis, & peccabilis volun∣tatis. Item si haec creatura rationalis necessitate naturali in cessabiliter habeat istum actum; [unspec D] vel hoc est necessitate naturali antecedente huius potentiae rationalis, vel necessitate sequen∣te huius actus; Non necessitate naturali antecedente huius potentiae rationalis; hoc enim repugnat formalitèr potentiae rationali, quae quantum est de sui natura, & quatenùs praecedit naturaliter liberum actum suum, liberè secundum contradictionem potest illum producere & non producere, nec praedeterminatur necessitate naturali antecedente ad alteram partem tantum sicut potentiae irrationales, sicut docet Philosophus 9. Metaph. 10. & primum ac se∣cundum istius, quare & de continuatione perpetua similiter sentiendum. Nec habet inces∣sabiliter istum actum ex necessitate sequente naturaliter istum actum; ita, videlicet, quod iste actus post quam est productus necessitat producentem, ad ipsum incessabiliter retinendum; quia simili ratione similis actus simili modo productus in quacun{que} creatura rationali ipsam necessitaret similiter, vt ipsum incessabiliter retineret; est enim eadem proportio hic & ibi. Item sicut creatura rationalis debilis, quantum est de sui natura potest liberè confirmare, aut [unspec E] difformare se suo debili iudicio rationis, & sic mereri, atque peccare; sic & creatura rationa∣lis potentior suo potentiori iudicio propter proportionalitatem eorum. Item si aliqua crea∣tura rationalis excellens naturali necessitate immutabiliter confirmetur in bono, vel in malo, & quaelibet praesertim eiusdem naturae & gradus in perfectione naturae; est enim per se talis, per se autem importat necessariò vniuersalitatem temporis & suppositorum sicut patet ex 26. primi; quod quis nesciat esset falsum? cum vna talis possit esse beata, & alia misera; hoc enim nullam repugnantiam implicat sicut nullus ••rat. Item sub quantocunque gra∣du perfectionis naturae, potest esse creatura rationa•• ••mutabiliter confirmata in bono vel in malo; potest esse & similis creatura mutabilis in sta•• ••ndi; hoc enim nullā contradicti∣onem includit, imo & sub quantocunque gradu finitae per••ctionis naturae potest esse creatu∣ra

rationalis mutabilis & meribilis, seu habilis ad meren dum: Alias etenim omnipotens ma∣nus [unspec A] Dei mutilaretur turpissimè, & nimium impotens redderetur: Alias etiam esset certus terminus perfectionis naturae naturaliter limitatus & meribilis, quem creatura rationalis tran∣sire non posset, & vltra quem Deus omnipotens non posset creare huiusmodi creaturam, quod nulli conuenit rationi; Cur enim ad hunc terminum & non vltra? Admittatur etiam in positione possibili aliquam esse creaturam rationalem mutabilem, & meribilem supra A. terminum illum datum, & nulla contradictio ‖ 1.404 inferetur; est ergo istud possibile absolutè se∣cundum praehabita primo primi, quod & posset ostendi alijs vijs multis. Capiatur ergo A. creatura rationalis secundum falsigraphum immutabiliter confirmata in bono vel in malo, & immutabilis, atque immeribilis per naturam, & sit B. alia huiusmodi creatura aequalis in naturalibus, mutabilis & meribilis per praemissa: B. igitur de natura sua est mutabilis volun∣tatis, atque meribilis, & est per se, quia per naturam & essentiam suam talis; Per se autem in∣cludit vniuersalitatem suppositorum & temporis, sicut ostensum est 26. primi. Omne ergo [unspec B] tale suppositum, & semper, quantum est de se & de natura sua est mutabilis voluntatis atque meribilis benè vel malè: Si vero firmetur immutabiliter & immeribiliter in bono vel in ma∣lo, hoc non est de se sufficienter, nec de sui natura, sed ex alia causa firmante, sicut 15. & 16. huius docent.

COROLLARIVM.

Corollarium, quod nulla creatura rationalis est, aut esse potest immutabilis, inuertibilis aut impeccabilis per naturam.

EX his autem reputo manifestum, nullam creaturam rationalem esse, aut esse posse immu∣tabilem, immeribilem, aut impeccabilem per naturam. Istud tam euidenter consequi∣tur,* 1.405 quod non indiget probamento. Dicitque Augustinus 3. contra Maximinum 13. Crea∣turarum [unspec C] natura coelestium mori potuit, quia peccare potuit; nam & Angeli peccauerunt, & daemones facti sunt, quorum est diabolus princeps; & qui non peccauerunt, peccare potue∣runt; & cuicunque rationali creaturae praestatur vt peccare non possit, hoc non est naturae propriae, sed Dei gratiae: Ideoque solus Deus est, qui non gratia cuiusquam, sed natura sua propria nec potuit,* 1.406 nec potest, nec poterit peccare. Hieronimus etiam Epistola 13. ad Dama∣sum Papam de filio prodigo 16. scilicet penult. dicit, quod ex multis scripturae testimonijs e∣docemur Dei solius perfectam esse iusticiam, & infra in Psalmis dicitur, Non iustificabitur in conspectu tuo omnis viuens; non ait, non iustificabitur homo, sed omnis viuens, id est, non Euangelista, non Apostolus, non Propheta; ad maiora conscendo, non Angelus, non Thro∣ni, non Dominationes, non Potestates, caeteraeque virtutes: Solus Deus est, in quo peccatum non cadit; caeteri cum sint liberi arbitrij, iuxta quod & homo ad imaginem & similitudi∣nem Dei factus est, in vtraque parte possunt flectere suam voluntatem, quod oportet intel∣ligi, [unspec D] quantum est de nuda eorum natura. Anselmus quoque 2. cur Deus homo. 10. postquam ostendit Christum ‖ 1.407 Deum & hominem non posse peccare, & tamen esse laudandum, de sua iusticia, ita quaerit; Quaerendum existimo cum Deus talem posset facere hominem, cur non tales fecit Angelos, & duos primos homines, vt similiter & peccare non possent, & de iusti∣tia sua etiam laudandi essent? & respondendo subiungit; Quoniam non debuit, nec potuit fi∣eri, vt vnusquisque eorum esset idem ipse qui Deus, sicut de homine isto decimus. Quod au∣tem arguebatur superius de appositione adiutorij tantum finiti in confirmatione boni, vide∣tur loqui tantummodo de appositione adiutorij creati; sed nullum tale sufficit, sed necessa∣rio requiritur adiutorium per se firmum, quod ideo necessario est increatum & infinitum, sci∣licet Dei voluntas, Deus ipse, sicut 15. huius docet. Quantumcunque etiam naturaliter ad∣augetur fortitudo solummodo naturalis creaturae rationalis, tantum & eius libertas contra∣dictionis, ac mutabilitas coaugetur, sicut superius est argutum. Tale ergo augmentum ne∣quaquam [unspec E] confirmat, aut immobilitat augmentatum.

[unspec A]

CAP. XVIII. Contra quosdam dicentes actum Liberi Arbitrii nihil esse.

HIs igitur per Dei auxillum expeditis, iam restat de actu proprio li∣beri arbitrij, cum eiusdem adiutorio perscrutari. Sed quia sunt aliqui de quibus non tacuit Esaias, palpantes sicut caeci parietem, & quasi absque oculis attrectantes, impingentes in meridie quasi in tenebris, & in caliginosis velut mortui dormientes, tam insensibiles atque exa∣nimes, [unspec B] vt actus proprios nequaquam percipiant, asserentes actum li∣beri arbitrij nihil esse, ideo immorabor paulisper, vt qui oculos cae∣corum illuminat, eis & mihi dignetur infundere veram lucem. Luce siquidem clarius patet cunctis, quod si actus liberi arbitrij nihil sit, nec actus alicuius alterius potentiae siue formae est aliquid: Nam liberum arbitrium est perfectissima potentia, seu for∣ma creata; quare & proprius actus eius non erit imperfectior actu proprio cuiuscunque alte∣rius; quare nec minus clare videtur, quod haec caeca positio habet ponere consequenter om∣nem actionem & passionem, omne agere & pati, omriem motum & mutationem, omne mouere seu moueri, mutare seu mutari vniuersaliter nihil esse, quod quantum aduersetur om∣nibus pene scientijs, scientes faciliter deprehendent; omnes scientias molitur extinguere, quae se non abstrahunt ab actione & motu, & hae sunt omnes scientiae, vix Arithmetica & Geometria exceptis; quoniam Geometria Euclidis in libro vndecimo, & Iordanus de trian∣gulis [unspec C] vtuntur in definitionibus & theorematibus suis motu; & Boetius secundo suae Arith∣meticae vltimo musicas consonantias omnes tractat, quae nusquam possunt fieri sine mo∣tu. Quia igitur omnes scientias iniustè conatur destruere, iustè ab omnibus destruetur; primo à scientijs quadriuialibus, Grammatica, scilicet, Dialectica, Rhetorica, & Musi∣ca, quae de sono & voce considerant: Si enim tam sonus quam vox sit aliquid, sicut scientiae istae docent, sonatio & vocatio est aliquid, sonare & vocare est aliquid, imo & percussio seu percutere vnde generatur sonus, & vox est similiter aliquid; Nihil enim ex nihilo genera∣tur. Respondebit forsitan consequenter, negando sonum aut vocem esse aliquid:* 1.408 Sed istam responsionem praedictae scientiae conuincunt vt insciam & ignaram, docentes concorditer sonum & vocem veram rem esse, quod & sensus auditus experientia certa docet. Sonus enim est proprium eius obiectum, sed nihil nullius sensus est obiectum; Quomodo namque po∣test nil mouere medium & sensum? Quomodo potest nil in medio, & in sensu suam similitu∣dinem, [unspec D] seu speciem generare? Quomodo purè nihil imprimeret speciem tam firmiter & tam diu in memoria remanentem? Quomodo purè nihil tot proprietates mirabiles & tot differen∣tias in auditu, memoriaque causare? Si etiam sonus & vox sit nihil, quomodo secundum praedictas scientias, & secundum scientiam naturalem causatur, generatur, atque formatur? si insuper sonus sit nihil, quomodo sonus excellens sensum auditus debilitat, & corrumpit? Nonne & secundum Auicennam 7. de Animalibus vlt. tonittus nocet piscibus, & secundum eundem 8. de Animalibus 2. oues & caprae impregnatae cùm audiunt tonitrua abortiunt? Ad∣huc autem si sonus sit nihil, quomodo consonantia & dissonantia musicalis delectat, aut con∣tristat auditum, & totum hominem audientem, & etiam animalia carentia ratione? quomo∣do haberent modi Musici tam vehementem virtutem, tam multiplicem potestatem, & tam mirabilem actionem? Quis enim non audiuit, ‖ 1.409 & legit, quanta miracula vereres per Musi∣cam perfecerunt? Nonne Tullius in libro consiliorum suorum, & Boctius 1. Musicae suae in [unspec E] Prologo recitant, quomodo Pythagoras stellarum cursus, vt ei mos erat, nocturnus inspici∣ens, vbi intellexit adolescentem Tauromilitanum ebrium & furentem sono modi Phrygij in∣citatum, vt domum scorti clausam vellet comburere, nec multis amicorum monitionibus à facinore vellet desistere, mutari modum praecepit, & succinente Spondaeo animum furiosi ad statum mentis pacatissimè temperauit? Referunt quoque Tullius & Boetius vbi prius, quod cum quidam adolescentes vinolenti tibiarum cantu instincti, mulieris pudicae fores infringe∣rent, Pythagoras admonebat tibicinem vt modum verteret, caneretque Spondaeum; quod cum fecisset, tarditate modorum & grauitate canentis, illorum furentem petulantiam conse∣dauit; Quod & 5. contra Iulianum 9. commemorat Augustinus. Et subdit Boetius vbi pri∣us; Sed vt similia breuiter exempla conquiram, Terpander, atque Arion Methym••us Les∣bios

atque Iones grauissimis morbis cantus eripuere praesidio. Ismenias verò Thebanus Bae∣otorum [unspec A] pluribus, quos sciatici doloris tormenta vexabant, modis fertur cunctas abstersisse molestias. Similiter Empedocles, cùm eius hospitem quidam gladio furibundus inuaderet, quod eius ille patrem accusatione damnasset, in flexisse dicitur modum canendi, atque adoles∣centis iracundiam temperasse. Istis quoque similia testatur Aristoteles 8. Polit. vlt. & per to∣tum, & in de problemat. particula 19^a. quae & Pythagoras, Socrates, Plato, & omnes antiqui Philosophi similiter contestantur; imò & concorditer putauere harmonias & numeros musi∣cales animos humanos & corpora pariter possidere. Qua propter & Plato cauendum maxime aestimat, ne de bene morata Musica aliquid permutetur: Negat enim esse vllam tantam mo∣rum in Republica labem, quàm paulatim de pudenti ac modesta musica inuertere: Statim quo{que} enim idem audientium animos pati, paulatim{que} discedere, nullumque honesti ac recti retinere vestigium; sed vel per lasciuiores modos inuerecundum aliquid, vel per asperiores fe∣rox atque immane mentibus illabatur. Verùm quid opus in exteris diuagari? cum literae no∣strae [unspec B] sacrae perhibeant, quomodo Dauidica cithara temperauit malitiam maligni spiritus in Saule,* 1.410 quomodo etiam Psalte canente, facta est manus Domini super Elizaeum in spiritu Pro∣phetiae: Quare & Philosophus 8. Polit. vlt. agens generaliter de Musica, & specialiter de mo∣ralibus harmonijs, & sacris melodijs, & earum vtilitatibus, dicit quod vna earum est raptus. An non & verba sacramentalia, & forsitan alia habent miram efficaciam & virtutem? Prop∣ter haec igitur & similia,* 1.411 aliter forsitan respondebit dicendo, quod sonus generatur à percu∣tiente, quod est aliquid, non autem à percussione, quae est aliquid; vel ergo ferrum percuti∣ens aes per se facit sonum, vel non per se; si per se, semper sic faceret; Per se namque prae∣supponit de omni, pro vniuersalitate suppositor ū & temporis, sicut 2^um. & 26^um. primi plenius ostendebant; ferrum ergo & aes contiguata in aëre sine aliqua percussione, aut motione qua∣cunque facerent semper sonum. Si autem ferrum per accidens causet sonum, illud accidens necessariò requisitum ad sonum causandum non potest dici aliud, quàm percurere, siue per∣cussio: [unspec C] Ergo percussio est saltem concausans cum ferro & congregans ipsum sonum; est er∣go aliquid & non nihil.* 1.412 Dicetur fortassis quod ferrum per accidens causet sonum, id est, ac∣cidentaliter, non tamen per aliquod tale accidens realiter distinctum ab eo. Quare ergo nunc, scilicet quando percutit, causat sonum & non prius, cùm omnia omni eodem modo realiter se habeant nunc vt prius; Si dicatur, quia nunc percutit, & non prius; tunc haec responsio si sit conueniens, cum per quare quaeratur causa, per quia respondet de causa; ferrum ergò nunc percutere est causa, & causa efficiens huius soni; ergo ferrum percutere est aliquid: Si enim non esset aliquid, non causaret nec efficeret aliquid; quare & ferri percussio non est ni∣hil. Item si per quia respondeatur ibi causa, tunc ferrum percutere est aliqua causa soni: aut ergo illa causa est ipsummet fetrum tantum, vel aliud; si ipsummet ferrum tantum, ergo ad∣huc ferrum percutere est aliquid etiam, cum ipsummet ferrum prius fuit cum omni causa reali, cum qua nunc est, & aes, & aër disponebantur similiter, priùs causabatur sonus ab eo, seu ab [unspec D] eis; falsum est etiam quod nunc est illa causa, & prius non fuit: Si autem illa causa sit aliud realiter ab illo ferro, & non potest poni aliud quam percutere, vel ipsa percussio; ergo percu∣tere, vel percussio est causa realis efficiens ipsum sonum; est igitur aliquid & non nihil. Item si ista ratiocinatio non valeret, nulla via rationis valeret ad ostendendum diuersitatem agen∣tium aut formarum: Nam ex diuersitate effectuum aut operationum non potest concludi talis diuersitas; quoniam ab eodem ferro agente per omnem eandem formam, nunc, scilicet, quando quiescit, producitur vnus effectus, & nunc, scilicet quando percutit, diuersus omnino; quae tamen via in Philosophia vbique sola ad illum terminum valida reputatur. Item qui ne∣gat percutere seu percussionem esse aliquid, negat eam posse sentiri; quare & habet conse∣quenter negare omnem castigationem percussoriam paruulorum, quae per praeceptores gram∣maticos fieri consueuit: Vtinam igitur efficiatur, vt paruulus, & toties & tam valde percutia∣tur ferula Prisciani, & virga Donati, donec experientiâ certâ discat percutere seu percussio∣nem [unspec E] se posse sentire, sicque percutere & percussionem esse aliquid fateatur. Item Logica specialiter ipsum redarguit isto modo; Aliqua est propositio categorica in intellectu habens copulam actualem, quae est actualis compositio intellectus: Nam illa copula, illud scilicet quod correspondet in intellectu huic verbo, est, in voce nihil aliud dici potest quàm actus in∣tellectus, seu eius compositio actualis, quo vel qua copulat & componit extrema propositio∣nis adinuicem:* 1.413 Vnde Philosophus 1. peri hermenias 3. (Est,) inquit, consignificat quandam compositionem,* 1.414 quam sine compositis non est intelligere. Et Auerroes super illud Philoso∣phi 5. Metaphys. 14. Amplius esse & est significant quia verum, sic dicit; Intendebat distin∣guere inter hoc nomen ens quod significat copulationem in intellectu, & quod significat es∣sentiam

[unspec A] quae est extra intellectū; & siilla cōpositio, seu copulatio nihil sit, nihil iuuat ad com∣ponendum, ad sciendum, ad discurrendum, seu quidlibet aliud faciendum; imò & tunc nulla est differentia inter talem propositionem & sua extrema; per nihil enim differrent. Et etiam tunc actualis negatio in intellectu nihil est; Ergo negatiua & affirmatiua de eisdem terminis in intellectu nullatenus differunt, quia per nihil; quare & contradictoria sunt simul vera; Imò quod magis est impossibile, eadem propositio numero sibi ipsi planissimè contradicit. Item aliae scientiae triuiales, Arithmetica, & Geometria, & Astronomia asserunt motum esse, licet fortassis Arithmetica & Geometria hoc accidentaliter faciant; sed Astronomia essentialiter: est enim de integritate illius. Philosophia etiam naturalis essentialiter maximè tractat de mo∣tu, saepissime asserens ipsum nedum generaliter esse aliquid, sed specialiter, quod aliquid sit, ostendens: Ostendit enim quod est actus entis in potentia, quod est actus diminutus, quod [unspec B] est perfectio motoris & moti, & similia, vt patet 3. Physicae diffusè, & alibi multis locis. Item motus est causa efficiens caloris, sicut scientia naturalis frequenter testatur, & sine ipsa quili∣bet experitur; Motus ergo est aliquid: Omnis enim causa efficiens alicuius effectus realis, est aliquid verè reale. Respondebitur forsitan quod motus non propriè est causa effectiua ca∣loris, sed tantum impropriè, quia scilicet per ipsum partes calidae congregantur adinuicem, quae congregatae calefaciunt fortius quam dispersae. Sed proculdubio sic motus non magis esset causa caloris quàm frigoris, vel cuiuslibet alterius qualitatis: Sicut enim congregat par∣tes calidas, ita & frigidas, humidas, atque siccas, albas & nigras, dulces & amaras, ac alias qualescunque. Item si sic esset, corpora quae sunt magis frigida quàm calida, habentque plu∣res partes frigidas quàm calidas, mota velociter & fortiter adinuicem confricata deberent amplius infrigidari; quia partes frigidae amplius vniuntur, cùm tamen amplius calefiant, sicut lapides, metalla, & ligna frigida manifestant: Lapides enim collisi generant clarum ignem, & metalla mota velociter liquefiunt, dicente Philosopho 1. Metaphys. 2.* 1.415 Videmus itaque [unspec C] motum, quod potest disgregare aërem & ignire, vt lata etiam liquefacta videantur saepè: Lig∣num etiam durum & frigidum contra aliud fortiter agitatum procurat incendium, sicut no∣runt euntes ad nemora sine igne. Haec etiam responsio peccat in alio, quia ponit motum cale∣facere per hoc quia congregat; Videtur enim potius disgregare, sicut experientia satis do∣cet. Dicit{que} Philos. 1. Met. 2. Videmus ita{que} motum quod potest disgregarea ërem & ignire; & infra eodem, Violentia latus vicinus aër maximè fit calidus, & hoc rationabiliter accidit, max∣imè autem motus solidi disgregat ipsum: propter hanc igitur causam pertingit ad hunc locū caliditas. Item cùm motus disgreget partes moti, & per consequens partes eius calidas segreget quodammodo & exhalet, si non haberet virtutem propriam calefactiuam, quanto mixtum di∣utius moueretur, tanto amplius infrigidaretur, quia tanto amplius recederent partes calidae, & remanerēt frigidae puriores. Item si nulla alteratio est aliquid, quomodo per eam tot acciden∣tia & substantiae generantur, & tot similiter corrumpuntur? Quomodo etiam medicina per [unspec D] eam viuificat, & mortificat? sanum efficit & infirmum? quomodo etiam Alchymia per ean∣dem tot miracula operatur? Sed haec & huiusmodi alijs derelinquo, accedens ad illa quae ma∣gis ad propositum pertinent, & de quibus nobis conceditur plenior certitudo, ad operationes scilicet sensuum, animae que humanae. Porrò quicquid verè sentitur, est aliquid; & sentire, verè sentitur vt quilibet experitur. Philosophus quoque 2. de Anima, 134. ostendit quod eo∣dem sensu exteriori sentimus obiectum extrinsecum, & sentimus nos illud sentire; & Auerro∣es similiter in Comment. Et secundum alios sensum exteriorem sentire, sentitur à sensu com∣muni, ita quod secundum omnes sensum exteriorem sentire, à sensu materiali sentitur: Est er∣go aliquid, & non nihil. Item imaginatio, cogitatio, concupiscere, irasci, gaudere, tristari, & multa similia sentiuntur à sensu materiali; Sunt ergo aliquid & non nihil. Haec etiam mul∣tipliciter & verè realiter alterant corpora & causant multos reales effectus, & nihil, nihil alte∣rat siue causat. Illud autem quod assumpsi omnes multipliciter experimur; dicitque Philo∣sopus [unspec E] in de Causa motus Animalium, qui est duodecimus de historijs Animalium,* 1.416 in noua translatione cap. penult. & vlt. quod ex sensatione, phantasia, meditatione, & intellectione, fi∣unt multae alterationes & passiones in corpore secundum caliditatem & frigiditatem, vt in ru∣boribus, & palloribus, & timoribus; & ferè omnia delectabilia & tristabilia cum caliditate & frigiditate, vt in passionibus audaciae, & timoris & venereorum, & haec quidem partem cor∣poris occupant, haec autem vniuersaliter totum corpus; imò & quod magis videtur inter na∣turae miracula, haec habent similem virtutem agendi, sicut & res quarum sunt; Vnde capi∣tulo illo penultimo ita dicit; Alterant autem phantasiae, & sensus & meditationes; sensus enim statim sunt alterationes quaedam existentes; Phantasia autem & intelligentia habent rerum virtutem; Aliquo enim modo species intellecta calidi, aut frigidi, delectabilis aut tristabilis

talis existit, qualis quidem & rerum vnaquaeque, propter quod tremunt & timent intelligen∣tes [unspec A] solum; haec autem omnia passiones & alterationes sunt; alteratis autē haec quidem maio∣ra, haec autē minora fiunt. Quod autē modica permutatio facta in principio multas & magnas facit differentias deinceps, non immanifestum, velut gubernaculo secundum modicum aliquid transposito, magna pro••ae transpositio. Adhuc autem secundū caliditatem aut frigiditatē, aut secundum aliquam aliam talem passionem, cum fiat alteratio circa cor, & in hoc secundum magnitudinem in sensili parte multam facit corporis differentiam in ruboribus, & pallori∣bus, & tremoribus, & timoribus, & horum contrarijs; principium quidem quemadmodum dictum est, motus quod in operabilibus, persequibile & fugibile; ex necessitate autem con∣sequitur meditationi & phantasiae ipsorum, caliditas & frigiditas; tristabile enim, fugibile; de∣lectabile autem persequibile: sed latet circa modica accidens hoc. Sunt autem tristabilia & delectabilia omnia ferè cum frigiditate aliqua aut caliditate; hoc autem palam ex passioni∣bus: Audacia enim, & timores, & ad venerea motus, & alia corporalia tristabilia & delecta∣bilia, [unspec B] haec quidem secundum partem cum caliditate & frigiditate sunt, haec autem secundum totum corpus; Memoriae autem & species, quasi idolis vtentes his, aliquando minus, ali∣quando magis causae eorundem sunt. Et capit. vlt. ponens distinctionem trimembrem de motibus Animalium, voluntarijs scilicet, & inuoluntarijs ac non voluntarijs; de inuolunta∣rijs ita dicit; Mouentur autem & aliquibus inuoluntarijs quaedam partium; dico autem in∣uoluntarios, vt puta eum qui cordis, & eum qui pudendi. Mu••oties enim apparente aliquo, non tamen iubente intellectu mouentur.* 1.417 Idem 1. de Anima. 14. videntur, inquit, animae passiones omnes esse cum corpore, puta mansuetudo, timor, misericordia, confidentia, ad∣huc gaudium, & amare & odire; Simul enim his patitur aliquid corpus. Super quod dicit ibi Auertoes in comment.* 1.418 quod omnia accidentia animae concupiscibilis fiunt cum alteratione & transmutatione in corpore. Philosophus insuper 7. Eth. 3. ita dicit, Ira, & concupiscentia ve••reorum & quedam talium manifestè & corpus transmutant, quibusdam autem & insa∣ni•• [unspec C] faciunt.* 1.419 Hoc & ostendit Auicenna 4. de Anima 4. dissusè; vbi inter caetera ita dicit; Nos autem dicimus ad summam, quod ex anima solet contingere in materia corporali per∣mura iocōplexionis quae acquiritur sine actione & passione corporali; ita quòd calor accidat non ex calido, & frigiditas non ex frigido. Cū enim imaginatur anima aliquā imaginationē, & corioboratur in ea••statim materia corporalis recipit formā habentē operationē ad illā aut qualitatem, & infra codē, Attende dispositioni infirmi, cum credit se conualescere, aut sani, cum credit se aegrotate; multoties enim contingit ex hoc, vt cum corroboratur forma in ani∣ma eius, patiatur ex ea ipsius materia, & proueniat ex hoc sanitas aut infirmitas; & est haec actio efficatior, quam id quod agit medicus instrumentis suis & medijs; & propter hoc po∣test homo ambulare super trabem quae est in media via, sed si positus fuerit pons super aquam profundam, non audebit ambulare super eum, eo quod imaginatur in anima eius formam cadendi vehementer impressam, cui obedit natura eius, & virtus membrorum eius, & non [unspec D] obediunt eius contratio scilicet ad erigendum & ambulandum: Ergo cum esse formarum impressum fuerit in anima, & constiterit animae quod habent esse, contingit saepe materiam pati ex eis,* 1.420 & vt habeant esse. Idem 8. de Animalibus vlt. agens de moribus Annimalium, scribit ita; De mirabilibus etiam est, quod gallina, quando vincit gallum, erigit se quasi es∣set gallus, & percutit suis alisin sua luxuria, quasi esset gallus, & eleuat suam caudam sicut gallus, & aliquando ei nascitur cornu in crure quasi gallo; & in hoc potest percipi obedien∣tia naturae cogitationibus animae, quando propter suam cogitationem nascebatur cornu in cr••re.* 1.421 Item Algazel. 5. Physicae suae 5. sic ait, Cum venit in animam forma horribilis, con∣uertitur complexio corporis, & prouenit inde humiditas sudoris; cum vero venit in animam forma victoriae, calescit complexio corporis & rubescit facies; cum autem venit in animam forma desiderata, fit in commeatu spermatis calor vaporabilis mouens ventum, ita vt im∣pleantur venae instrumenti coitus, & appetatur ad illud, hic autem calor, & humiditas, & fri∣giditas quae fiunt in corpore ab his imaginationibus non sunt ex alio calore, vel ex alia frigi∣ditate vel humiditate, sed ex sola imaginatione; ergo sola imaginatio est causa fiendi istas permutationes in 〈◊〉〈◊〉 corporis. Quis enim nesciat, quantum somnia, & imaginationes in som•• is alterant somniantes? Quis est enim qui non habeat experientiam certam huius, quod & satis ostendit Auicenna 4. de anima 2. vbi inter caetera ita dicit;* 1.422 Mirum est, quod sicut ali∣qua••do accidit ex motu naturae ad expellendum sperma, sic aliquando accidet imaginatio aliqua formae de••ideratae propter aliquam causam, & mouetur natura ad coniungendum sper∣ma, & aliquando emittit sperma, & aliquando contingit hoc in somnis aliquando in vigilia. Haec autem & multa similia omnes medici pariter contestantur: Dicunt enim quod imagi∣nans

[unspec A] fortiter de lepra, & quibusdam infirmitatibus alijs, ex sola imaginatione incidit in eas quandoque, praesertim si et ad infirmitates huiusmodi disponatur. Imaginatio quoque fir∣ma nedum corpus imaginantis, verum etiam corpus alterius quandoque alterat manifestè: vt autem de fascinatione & superstitiosis similibus taceam, de quibus tamen Auicenna, Alga∣zel, Plinius, Virgilius, alijque non tacent, sicut in ostensione 37. partis corollarij primi, primi aliquantulum recitatur, vnum experimentum de sacris literis profero, nulli Theolo∣go dubium aut suspectum: Quis enim Theologorum ignorat, quomodo oues Laban vnico∣lores concipiendo virgas varias intuentes, foetus conceptos coloribus varijs affecerunt, sicut ex Gen. 30. omnibus est vulgatum. Nec potest quis fingere hoc tantum ex obiectis colori∣bus, & nihil ex imaginatione ouium contigisse, quia colores obiecti hoc non fecerunt im∣mediatè per seipsos, sed mediatè sensatione & speciebus colorum receptis in imaginatiua & alijs potentijs interioribus; sed illae species receptae solae sine actuali & forti imaginatione de [unspec B] ijs minimè suffecerunt, quia tunc quaelibet ouis seu faemina habens varias species variorum prius visorum retentas, nec quicquam de eis imaginans quando conciperet,* 1.423 varium faceret suum foetum, cuius contrarium experientia certa docet. Vnde & Augustinus 11. de Trini∣tate 2. Aliorum, inquit, animalium, quia non est ad conuersationem facilis corpulentia foe∣tus, plutiumque produnt libidines matrum ‖ 1.424 quid cum magna delectatione conspexerint: quam enim teneriora, atque vt ita dix etim, formabiliora sunt primordia seminum, tam effica∣citer & capaciter sequuntur intentionem maternae animae, & quae in ea facta est phantasia per corpus quod cupidè aspexit. Sunt exempla quae copiosè commemorati possunt, sed vnum sufficit de fidelissimis libris; quod fecit Iacob vt oues & caprae varios coloribus parerent foe∣tus, supponendo eis variata virgulta in canalibus aquarum, quae potantes intuerentur eo tempore quo conciperent. ‖ 1.425 Item ad idem 5. contra Iulianum 19. sic ait; Rerum corpora∣lium qualitates in res incorporales transcunt, quando formas corporum, quas videmus, hau∣rimus [unspec C] quodammodo & in memoria recondimus, & quocunque pergimus, nobiscum feri∣mus; quomodo autem de corpore ad spiritum, eo modo transcunt de spiritu ad corpus. Iam colores virgarum, quas variauit Iacob, afficiendo sensus, transierunt in animas pecorum ma∣trum, atque inde rursus eadem affectione transcundo apparuerunt in corporibus filiorum. Tale vero aliquid etiam in foetibus humanis posse contingere Soranus medicinae Autor no∣bilissimus scribit, & exemplo confirmat historiae: Nam Dionysium tyrannum narrat, eo quod ipse deformis esset, nec tales habere filios vellet, vxori suae in concubitu formosam pro∣ponere solere imaginem seu picturam, cuius pulchritudinem concupiscendo quodammodo raperet, & in prolem quam concipiebat afficiendo transmitteret. Multa quoque istis similia & multi alij medici contestantur. Quis etiam studiosus vel medicatiuus ignoret, quantum, & quam multipliciter vehemens studium, & intensa meditatio alteret corpus suum calefacien∣do, consumendo, sensuum officia suspendendo, somnum saepius auferendo, quandoque vero [unspec D] somnum vel syncopen, seu extasin procurando, delectationem multiplicem ingerendo, & multa similia faciendo? Vnde Ecclesiastici 31. Vigilia honestatis tabefaciet carnes,* 1.426 & vigi∣lia illius auferet somnum. Item Auerroes in com. super librum Aristotelis de somno & vi∣gilia ita dicit; Illi qui multum cogitant, intrant suae virtutes sensibiles intra corpus, ita quod accidit eis somnus magnus: Istae enim virtutes interiores quando mouebuntur forti motu, contrahentur virtutes exteriores adeo, quod forte accidit syncope.* 1.427 Dicitque Auicenna 4. de Anima 2. quod lassitudo aliquando contingit ex curis, aliquando ex pauore; ex pauore etenim ali quando accidit somnus, & etiam mors: aliquando vero curae faciunt som num, non eo modo, sed quia calefaciunt cerebrum, & humores attenuabuntur ad illud, & cum imple∣tur cerebrum, fit dormitatio propter humorem. Vnde & Psalmista, Dormitauit anima mea prae taedio,* 1.428 Psalmo 118 Adhuc autem & Auicenna 7. de Animalibus vlt. refert de quodam homine, qui tempore Auicennae erat in terra Vassaciae, quod potuit paraliticare corpus suum [unspec E] quando voluit, cuius filium & vidit, vt dicit, multa mirabilia facientem.* 1.429 Beatus quoque Augustinus 14. de Ciuit. Dei 24. refert quod quidam presbiter nomine Restitutus in paro∣chia Calamensis Ecclesiae quando ei placebat, rogatus ab eis qui scire rem mirabilem cupie∣bant, ita se auferebat à sensibus, & iacebat simillimus mortuo, vt non solum vellicantes at∣que pungentes minimè sentiret, sed aliquando etiam igne vreretur admoto, sine vllo doloris sensu, nisi postmodum ex vulnere, non obnitendo, sed non sentiendo: Non mouere corpus eo probabatur, quod tanquam in defuncto nullus inueniebatur anhelitus. Item omnis ap∣prehensio actualis conuenientis obiecti causat delectationem, & maior & conuenientioris maiorem, sicut quilibet experitur, et omnes Philosophi contestantur.* 1.430 Vnde Philosophus duodecimo Metaphysicorum 39. sic ait, vigilatio sensus intelligentia delectabilissimum,

‖ 1.431species verò & memoriae propter haec: super quod Auerroes sic ait, Signum quod compre∣hendo [unspec A] est causa voluntatis, quia vigilia & sensus & intellectus sunt in nobis voluptuosa; spes autem & rememoratio quamuis sint voluptuosae, tamen sunt de rebus non existentibus in a∣ctu, & sunt voluptuosae, quia sperans imaginaturea esse comprehensa in actu, & similiter com∣memorans, & innuit quod comprehensio voluptuosa non est nisi illius quod est in actu, non in potentia: & infra eodem; Manifestum est, quod intelligere per intellectum qui est in no∣bis valde est voluptuosum, & nobilius omnibus rebus existentibus in nobis; & adhuc inferi∣us in eodem, Voluptas ita consequitur comprehensionem, sicut vmbra corpus: Eadem quo∣que sententia habetur 10. Eth. à Philosopho, & ab omnibus eum exponentibus satis plane. Hoc idem testantur clarissimè verba ‖ 1.432 Auehanoch recitata 4. de Anima Auicennae 4. Gaudi∣um, inquit, est delicia; Omnis autem delicia est apprehensio perfectae acquisitionis propriae virtuti apprehendenti, sicut sentire dulce, & odorate bonum odorem sensui, ‖ 1.433 parare vindi∣ctam virtuti irascibili, & ‖ 1.434 parare spem virtuti cogitatiuae & aestimatiuae; Omnis autem percep∣tio [unspec B] est res naturalis, & omnis perceptio rei quae est naturalis virtuti est delicia. Quas delicias expertus Propheta Sanctissimus, Dominosic dicebat, In via mandatorum tuorum delecta∣tus sum, sicut in omnibus diuitijs, Psalmo 118. & infra eodem, Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel ori meo: Sed haec tam delicata dulcedo nobis miseris animalibus, ho∣minibus illecebrosis sili quis saturatis non sapit; imò & meritò nec ostenditur talibus degu∣standa;* 1.435 Anima namque saturata calcabit fauum. Parab. 27. sed spiritualibus viris abscon∣ditur reseruata, quare & ille sanctus Dauid spiritu Dei plenus, Quam magna, inquit, multitu∣do dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti timentibus te? Perfecisti autem eis, qui spe∣rantin te, Psalmo 30. Quin nihil melius quàm timor Dei, & nihil dulcius, quàm respicere in mandatis Domini: Ecclesiast. 33. Item si intelligere, cogitare, componere, diuidere, dis∣currere & caetera talia non sunt aliquid, nec faciunt aliquid, & cùm faciant scientiam, & alios habitus intellectuales; patenter consequitur quod nullus illorum est aliquid: Quare vt verbis [unspec C] Philosophi 3. de Anima 14. vtar, Accidit intellectui sic dicentis, quod sit sicut tabula in qua nihil est actu scriptum, quod licet ipse de suo intellectu concesserit, alij tamen Philosophi, Theologi, & vulgares de suis intellectibus non concedent; quod quia intelligentibus reputo manifestum, tantum vnam probationem breuissimam affero ista vice. Est quidem articu∣lus damnatus & excommunicatus per Dominum Stephanum Parisiensem Episcopum sub his verbis, Quod intellectiua scientia non differt à substantia intellectiuae: ‖ 1.436 Ibi enim non est diuersitas intellecti ab intelligente, nec diuersitas intellectorum. Item si hominem intelli∣gere, non est aliquid, nec hominem esse intelligentē est aliquid; ergo nec hominem esse calcea∣tum, aut armatum est aliquid, quare & praedicamentum habitus deperibit. Et si hominem in∣telligere non est aliquid, nec hominem sedere aut stare est aliquid, quare & praedicamentum situs seu positionis etiam simul perit. Item Philosophus 5. Metaphys. 13. diuidit ens, in ens [unspec D] secundum accidens, & in ens secundum se; & 14. sic dicit; Secundum se verò esse dicuntur, quae cunque significant figuras praedicationis: Quoties enim esse dicitur, toties esse significa∣bit. Quoniam ergo praedicatorum alia quid est significant, alia quale, alia facere, alia pati, &c. horum vnicuique idem esse significat: Nihil enim refert, homo conualescens est, vel homo conualescit; vel homo vadens est, aut stans; vel hominem vadere aut stare. Similiter autem & alijs.* 1.437 Idem 7. Metaphys. 3. Dubitat aliquis, vtrum vadere, & sanare, & sedere vnumquod∣que ipsorum sit ens aut non ens, similiter autem & in alijs; Nihil enim ipsorum est, nec se∣cundum se aptum natum,* 1.438 nec separari possibile à substantia: vbi textus Auerrois sic habet; Quaeret aliquis vtrum ambulatio, sanitas, & sessio significant ens aut non ens; & soluit Trans∣latio noua dicens, Palam igitur, quod propter eam, scilicet substantia & illorum singula sunt; vbi translatio Auerrois sic habet, Manifestum est igitur quod haec est causa essentiae cuiusli∣bet istoram, & ista sunt propter illud, super quod dicit Auerroes, id est, manifectum est quod substantiae sunt causae essentiae accidentium, & accidentia non sunt nisi propter substantias; & [unspec E] hoc est necessarium, quoniam cùm declaratum est, quod hoc nomen ens dicitur de decem praedicamentis, & dignius de substantijs; & declaratum est quod cùm plura communicant in eodem nomine, & quaedam dignius quibusdam, illud quod est dignius isto nomine est causa caeterorum. Item si hominem intelligere, aut esse intelligentem non est aliquid, nec homi∣nem esse est aliquid; quia nec esse est aliquid, quare nec esse est, cùm tamen per ipsum existat quaelibet creatura, imo & esse non est, & est non ens & nihil, quod quanta absurditate dica∣tur, pene non est qui nescit. Item si hominem intelligere, esse intelligentem, aut esse non sit aliquid, eadem ratione nec Deum intelligere, esse intelligentem, & esse, nec intellectio diuina est aliquid,* 1.439 quod est contra Philosophum 12. Metaphys. 51. vbi inquirendo quid & qualiter

[unspec A] Deus intelligit, ostendit quod non intelligit principaliter aliud à seipso, ita quod perficiatur ab illo, per demonstrationem ducentem ad hoc impossibile, quod ipse non sit hoc, quod sua intelligentia, & quod non sit optima substantia consequenter. Vnde sic ait, Si non intelli∣gat, quid vtique erit insigne venetabile, sed habet quemadmodum vt sit dormiens; siue intelli∣gat, huius verò ad aliud principale non est hoc quod est sua intelligentia, sed potentia, non v∣tique erit optima substantia; per intelligere enim honorabile est; & intelligit ibi per intelli∣gentiam actum intelligendi, siue intellectionem actiuam, seu ipsum intelligere, vt ipsemet sta∣tim exprimit subsequenter, per intelligere inquiens honorabile est, & vbi textus nouus habet;* 1.440 Non est hoc quod est sua intelligentia, textus antiquior, quem Auerroes commentator expo∣nit, sic habet, hoc intelligere non est & substantia eius. Vnde & Augustinus de Verit. 8. Quip∣pe secundum id quod agit, magis propriè videtur dici agentia, & percutientia; & secundum id quod patitur, actio & passio: Nam agentia & percutientia ab agente & percutiente dicun∣tur, [unspec B] sicut prouidentia à prouidente, & continentia à continente; quae, scilicet agens & percu∣tiens, prouidens & continens actiua sunt; actio verò & passio ab acto & passo quae passiua sunt, deriuantur. Philosophus verò vbi prius, prosequens quod incepit,* 1.441 sic arguit consequen∣ter; Si non est intelligentia, sed potentia rationale, laboriosum esse ei continuationem intel∣lectiuae. Et addit deinde palam, quia aliud aliquid erit dignius quàm intellectus, scilicet intelle∣ctum: Etenim intelligere, & intellectiua inerit indignissimum intelligenti; quare fugiendum hoc; etenim non videre quaedam, dignius quàm videre; non, si sit optimum intelligentia; se∣ipsum ergo intelligit siquid est potentissimum, & est intelligentia intelligentiae intelligentia; vbi textus Auerrois sic habet, & ipse intelligit intelligere, super quod sic ait;* 1.442 & ipse intelligit intelligere, id est, & intelligit suam actionem, quae est intelligere; sua enim substantia est sua actio. Item si Deum intelligere non est aliquid, nec Deum viuere, aut Deum esse viuentem est aliquid; imò nec vita Dei est aliquid; Nam vita est actio seu actus viuentis:* 1.443 Dicit enim Phi∣losophus [unspec C] 9. Metaphys. 16. Quorum non'est aliquid aliud opus praeter actionem, in ipsis existit actio, vt visio in vidente, & speculatio in speculante, & vita in anima; quare & faelicitas; Vita namque qualis quaedam est. Idem 12. Metaphys. 39. Intellectus actus vita, vbi trans∣latio Auerrois sic habet, Actio intellectus est vita; vbi & probat Philosophus,* 1.444 quod Deus est vita, sic dicens, & vita vtique existit, etenim intellectus actus vita, id autem ipse actus, actus autem quae secundum se illius vita optima, & sempiterna; dicimus autem Deum esse animal sempiternum optimum, quare vita, & duratio continua & aeterna existit Deo, hoc enim Deus:* 1.445 Super quod dicit Auerroes, Actio intellectus est vita, id est, & dicitur de eo vita (hoc enim nomen, scilicet vita dicitur de comprehensione) & cùm actio intellectus est comprehensio, ergo actio intellectus est vita, & cùm intellectus est viuus, & cùm actio eius est vita: Illud igi∣tur quod intellectus est, quia intelligit aliud illud esse vnum, quod habet vitam in fine nobili∣tatis, [unspec D] & ideo vita & scientia propriè dicuntur de Deo. Et infra, Sic est intelligendum cùm di∣cimus, ipsum esse viuum & habentem vitam, non quia ‖ 1.446 significant idem omnibus modis, sicut nomina synonyma, nec sicut significant nomina substantialia, nec sicut significant principale, & sumptum, quia sumptum significat illud quod significat principale & magis, vita enim sig∣nificat aliquid non in subiecto; viuum autem significat, aliquid in subiecto, scilicet formam in materia, & habitum in subiecto. Hae igitur sunt omnes dispositiones significationum nomi∣num in eis quae sunt forma in materia, in eis autem quae sunt forma non in materia, disposi∣tio & dispositum reducuntur ad vnum in esse & duo in consideratione. Ista enim essentia cum fuerit accepta, secundum quod est posita, & fuerit disposita aliqua dispositione, tunc dispositio & dispositū vnum erit in praedicatione, & duo in intentione; quia praedicatū differt à subiecto, sed tamē non sicut praedicatū differt in propositionibus categoricis substantialibus: Dispositio enim non idem est & dispositum, sicut in rebus abstractis; quando autem fuerit considerata dispositio & dispositum in eis, quae non sunt in materia, tunc reducuntur ad vnam intentionē [unspec E] omnibus modis, & nullus modus erit quo distinguatur praedicatum à subiecto & disposito extra intellectum, scilicet in esse rei:* 1.447 Multiplicitas igitur in Deo non est nisi in intellectu dif∣ferentia, non in esse. Hanc quoque sententiam ostendit Anselmus Monolog. diffusè 16. & 17. Vnde & 16. ita dicit; Quoniam igitur summa natura non propriè dicitur quia habet iusti∣tiam, sed existit iustitia, cum dicitur iusta propriè intelligitur existens iustitia, non autem ha∣bens iustitiam; quare sicut dicitur existens iustitia, non dicitur qualis est, sed quid est, conse∣quitur, vt cùm dicitur iusta non dicatur qualis sit, sed quid sit. Deinde, quoniam de illa supre∣ma essentia, idem est dicere quod est iusta, & quod est existens iustitia, & cùm dicitur existens iustitia, non est aliud quàm est iustitia, nihil differt in illa, siue dicatur, est iusta, siue est iustitia: Quod verò in exemplo iustitiae ratum esse conspicitur, hoc de omnibus quae similiter de ipsa

summa natura dicuntur, intellectus sentire per rationem constringitur: Quicquid ergo eo∣rum [unspec A] de illa dicatur, non qualis vel quanta, sed magis quid sit monstratur: Sed palam est quia quodlibet bonum summa natura sit, summè illud est; illa est igitur summa essentia, summa vita, summa ratio, summa salus, summa iusticia, quod non est aliud quam summum ens, sum∣mè viuens, & alia similiter: Est ergo summè cognoscens, & summa cognitio, summè intelli∣gens,* 1.448 & summa intellectio, summè agens, & summa actio, & similiter de similibus vniuersis. Cui satis concorditer dicit Augustinus 1. Confess. 6. hoc modo; Domine, tibi esse & viue∣re, non aliud atque aliud est, quia summè esse & summè viuere id ipsum es; & eadem senten∣tia habetur ab eodem 7. de Trinitate 1. & per magnum processum sequentem; & 15. de Tri∣nitat. 5.13. & 14. & saepissimè in multis libris & capitulis inuenitur, quod esse, viuere, scire, & sapere sunt idem in Deo, imò & vnus simplicissimus idem Deus. Et hoc est, quod fidelis Dei Ecclesia in die Sanctae Trinitatis profitetur, cum in quadam antiphona Deo dicit; Te semper idem esse viuere & intelligere profitemur; & in legenda sic ait, Cui, scilicet Deo pro∣prium [unspec B] est, cui sempiternum est, cui idem est, esse, viuere, & intelligere, & haec tria vnus Deus; & vt in paucis multa concludam, hanc sententiam tenent omnes Philosophi & Docto∣res Catholici propter rationem Aristotelis 12. Metaphis. supra tactam: Omnes enim faten∣tur Deum esse substantiam optimam, & per consequens simplicissimam, nec aliquo alio in∣digentem. Quare nulla est in ipsa realis huiusmodi multitudo, sed omnia talia quae sibi mul∣tifariè tribuuntur, sunt realiter cadem ipsa vna. Quis etiam praesumet abnuere loquutio∣nem Dei. qua semel loquutus est Deum &c. esse aliquid, qua etiam efficit vniuersa: Ipse enim dixit, & facta sunt, ipse mandauit & creata sunt, sicut nonum primi plenius pettractauit. Si quis autem sit talis, legat Monologium A•• & libros Augustini de Trinitate & aliorum Doctorum; Et nisi ipsos negare voluerit, Istum errorem abnegare cogetur. Item habitus morales generantur ex actibus, vt patet 2. Eth. & 3. & hihil, nihil facit aut generat; actus ergo est aliquid, vel habitus virtuosus est nihil. Item actus est melior habitu, & potentia [unspec C] seu forma a qua procedit, & eius perfectio propria, sicut 22^um & 26^um primi plenius ostende∣bant.* 1.449 Item Augustinus 2. de libero arbitrio 31. & 1. retractationum 9. diuisis omnibus bo∣nis in tria, in minima & media, & magna; dicit, quod bonus vsus liberi arbitrij in magnis re∣peritur bonis, & quia omnia bona magna, media, & minima sunt ex Deo, sequitur vt ex Deo sit etiam bonus vsus liberae voluntatis. Quis etiam Christianus audebit negare incar∣nationem Christi, natiuitatē & vitam, baptismū, praedicationē, miraculorū operationē, eius omnimodam actionē esse aliquid? Quis insuper Christianus, & non magis prophanus infiti∣ari praes••mpserit passionem Christi, orationem & quodlibet eius meritum esse aliquid? Si e∣nim nihil fuit, nihil valuit; quomodo ergo fuit redemptionis nostrae pretium copiosum? quia teste Psalmista, redemptio apud eum copiosa; quomodo etiam fuit illa redemptio copiosa, si illa redemptio nihil fuit? Secundum istam quoque sententiam, quin verius insaniam insensa∣tam, baptizatio, consecratio Eu••haristiae, & vniuersaliter omnis sacramentalis operatio in [unspec D] Christi Ecclesia instituta nihil est, quare & profectò nullius est efficaciae aut valoris. Formae quoque propriae habent operationes sibi realiter proprias, sicut tota Philosophia testatur; Dicitque Auerroes super 9. Metaphis. 7. contra quosdam, Cum omnia entia non habeant a∣ctiones proprias, non habebunt essentias proprias: Actiones enim non diuersantur, nisi per essentias diuersas; & ista opinio est valde extranea à natura hominis, & qui recipiunt huius∣modi non habent cerebrum habile naturaliter ad bonum. Item omnis actus secundum sub∣stantiam actus est bonus naturaliter, & a Deo, sicut docet 26. primi; ergo omnis actus habet bonitatem naturalem, ergo & entitatem naturalem, ergo est aliquid. Item omne meritum bonum positiuum est aliquid, & omne bonum meritum positiuum est actus voluntatis, quia vel est actus vel habitus, & non habitus, quia tunc infans dormiens, furiosus & mortuus ha∣bens habitum charitatis continue meretur, quod & satis patet per Autoritatem Augustini ad Sixtum presbiterum,* 1.450 quam allegat Lumbardus 2. sentent. dist. 27. Omne bonum, inquit, [unspec E] meritum nostrum non in nobis facit nisi gratia. Dicitque ibi Lumbardus, sicut ex ‖ 1.451 fidei ver∣tute & hominis libero arbitrio generatur in mente bonus quidem motus, & remunerabilis, scilicet ipsum credere, ita ex charitate & libero arbitrio alius quidem motus prouenit valdè bonus, scilicet deligere; sic de caeteris virtutibus intelligendum est, & isti motus boni, vel af∣fectus merita sunt, & dona Dei: Quare & bonus motus, seu actus est aliquid: Omnes enim Autores supponunt, quod omne bonum meritum positiuum est aliquid, & ostendunt pecca∣tum nihil esse, sicut 26. primi plenius allegauit. Et si quodlibet tale meritū sit donum Dei, sicut dicit Lumbardus & praecedentia manifestant, & etiam factum in nobis a Deo; quoniam ipse est qui operatur in nobis velle & perficere, sicut dicit Apostolus ad Phil. 2. quodlibet tale me∣ritum

[unspec A] est opus Dei, & eius effectus, ergo & aliquid.* 1.452 Vnde & Augustin. 12. de Ciuit. Dei 8. & 9. probat quod bona voluntas babet causam efficientem, scilicet Deum, & quod mala volun∣tas non habet causam efficientem, sed deficientem, quia ipsa non est effectus sed defectus, quod intelligitur de deformitate malae voluntatis, non de substantia actus, sicut docet vigesi∣mum sextum primi; sicut & dicit quidem articulus condemnatus & excommunicatus per Stephanum Patisiensem Episcopum sub his verbis: Quod omnes motus voluntarij redu∣cuntur in motorem primum, error est nisi intelligatur, in motorem primum simpliciter non causatum, & intelligendo de motu secundum substantiam, non secundum deformitatem. Actus ergo voluntatis secundum suam substantiam habet Deum causam efficientem, & est ali∣quid; secundum deformitatem suam, quae nullam habet essentiam, sed tantum priuationem essentiae, minimè. Vnde & cap. 8. ‖ 1.453 Augustinus sic dicit; Nemo quaerat causam efficientem malae voluntatis: Non enim est efficiens, sed deficiens, quia nec illa affectio, sed defectio est. [unspec B] Scio naturam Dei ex nulla parte posse deficere, & ea posse deficere quae ex nihilo facta sunt, quae tamen quanto magis sunt, & bona faciunt, (tunc enim aliquid faciunt) causas habent ef∣ficientes; in quantum autem deficiunt, & ex hoc male faciunt,* 1.454 (quid enim tunc faciunt nisi ••ana) causas habent deficientes. Dicitque Anselmus de conceptu virginali 5. Ex his ergo facilè cognoscitur, quia iniustitia nullam habet estentiam, quamuis voluntatis affectus, & a∣ctus, qui per se considerati aliquid sunt, vsus iniustitiam vocet, illa autem essentia quamuis mala dicatur, est nihil. Idem de casu Diaboli 8. Nec voluntatem, inquit, nec conuersionem voluntatis puto negari posse aliquid esse; Nam etsi non sunt substantiae, non tamen probari potest eas non esse essentias, quoniam mul••ae sunt essentiae praeter illam, quae propriè dicitur substantia; & cap. 20. Nec negare possum verè aliquid esse quamlibet actionem & 26. Tri∣stitia & dolor est aliquid; & 28 scilicet vlt. Velle secundum essentiam bonum est; sed quoniam iniustè factum est, malum est, & cùm sit à Deo à quo est omne quod est aliquid. Amplius au∣tem, [unspec C] quis fidelis praesumet asserere fidem, scilicet actum fidei, puta credere nihil esse? Quid enim est fides, nisi sicut dicit August 1 parte super Ioannem, sermone 40. credere quod non vides? Vnde & Autor fidei fidelis, Hoc est opus Dei vt credatis in eum, quem misit ille. Ioan. 6. & infra eisdem; Nemo potest venire ad me nisi fuerit ei datum à Patre meo; venire autem ad Christum, quid est nisi credere in Christum, & hoc datur à Patre. Credere ergo non est nihil sed aliquid, quia Dei donarium pretiosum. Quare & Augustinus 1. partis super Ioan∣nem, sermone 27. verbum Christi praemissum exponens immediatè subiungit; Ergo & crede∣re datur nobis; Non enim nihil est credere, si autem aliquid magnum est, gaude quod cre∣didisti, sed noli ex tolli: Quid enim habes quod non accepisti? Quomodo etiam fides sic di∣centis non sterilis quin veriù, mortua reputanda, cùm nihil boni operis parturiat, aut produ∣cat; imò nec possit, cum omne partum sit aliquid & productum? Adhuc autem & haec dicens, habet dicere consequenter, diligere, & amare, dilectionem, amorem, & amicitiam nihil esse: [unspec D] Sed quis amicitiam cum tali homine copulabit? Huius etiam perniciosum errorem experi∣entia nostra certa, moralis scientia, omnis politia, omnis ciuilitas & omnis vrbanitas destru∣it & ‖ 1.455 refutat. Quis etiam audebit concedere nihil esse dilectionem seu amorem Dei & proxi∣mi, quos Scriptura canonica, & canonizati Doctores tot & tantis laudibus praedicant & extol∣lunt? Quis etiam tam insensibilis & tam rudis, vt non experiatur in alijs vel seipso tam multi∣plices amoris effectus? Quis enim ignorat illud experimentum etiam inter rudissimos laicos tam vulgatum, quomodo per variationem pulsuum varietas deprehendatur amorum, sicut & Democritus docuit Hippocratē. Vnde Boetius 1. Musicae suae in prologo scribit ita;* 1.456 Vt sese corporis, id est, hominis corporalis habet effectus, ita etiā pulsus cordis motib•• agitātur, quod Democritus Hippocrati medico tradidisse fertur, cùm eum medendi causa viseret: Huius quoque experientiae veritatem & alij medici confitentur. Quis etiam nesciat, colorem viro∣rum & foeminarum in amore & ira, laetitia, & tristitia, verecundia, audacia, & timore multi∣pliciter [unspec E] variari, sicut frequens experientia, & Philosophi naturales, & Medici contestantur? Quis etiam ignoraret, quod amore mouetur animal processiuè quocunque mouetur? Nam sicut allegauit sextum huius secundi; Pes meus, amor meus, illo feror quocunque feror; & 3. Reg. 19. dicitur de Elia, quod surgens abijt, quocunque cum ferebat voluntas.* 1.457 Philoso∣phus etiam 3 de Anima cap. de mouente, & 12. de Animalibus nouae translationis 8. in de causa motus Animalium ostendit, quod voluntas, id est actualis volutio mouet hominem, & appetitus, scilicet appetitio actualis mouet caetera Animalia processiuè; Omnis autem vo∣lutio & appetitio, quaedam amatio est & amor. Item si nullus actus sit aliquid, cum beatitu∣do sit actus, ipsa non est aliquid; imò nihil: Quod autem beatitudo sit actus, patet per Philo∣sophum 1. Eth. & 3. & 10. vbi demonstrat multis capitulis quod faelicitas est operatio,* 1.458 & a∣ctus

faelicis & 9. Metaphys. 16. dicit quod faelicitas est operatio in anima, quia est quaedam vi∣ta, [unspec A] sicut erat superius allegatum. Quod & veritas ipsa concorditer attestatur, haec est, inqui∣ens, vita aeterna, vt cognoscant te solum verum Deum, & quem misisti Iesum Christum. Ioh. 17. Vnde & Augustinus 2. de libero arbitrio 33.* 1.459 Vita beata est animi affectio inhaerentis in∣commutabili bono. Omnes enim Philosophi, puta Aristoteles, Auerroes, Auicenna, Alga∣zel, & caeteri praeter Epicureos qui non sunt dicendi Philosophi; sed magis philouoli, amato∣res scilicet voluptatis, & omnes Theologi, nullo excepto, in hoc vno conueniunt, quod faeli∣citas & beatitudo finalis est Dei visio seu fruitio actualis, vel hanc & illam pariter comprehen∣dens, sicut libri eorum copiosissimè & clarissimè contestantur; nec aliquis, sicut spero, in tantū desipit, aut insanit, quod vitam aeternam, faelicitatem & beatitudinem esse aliquid denegabit: Actus ergo voluntatis est aliquid, & non nihil. Ad hanc autem conclusionem satis plures & subtiliores rationes possent adduci; sed quia nullus subtilis ipsam negat, aut dubitat, sed tan∣tum pauci rudes & grossi, sufficiant eis hae paucae rudes, grossae & palpabiles rationes. [unspec B]

CAP. XIX. Obijcit & respondet.

* 1.460SEd obijciet forsitan aliquis contra ista: Dicit enim Augustinus de Perfectione humanae iustitiae 5. quod peccatum est actus, non res. Idem Hypognost. 19. dicit, Malum natura non est, sed actus verissimè accedens boni defectu; & in sententijs Pros∣peri, propositione 176. Nulla est substantia mali, quia quod [unspec C] Autorem Deum non habet, non est; itaque vitium corruptio∣nis nihil est aliud, quam inordinatae desiderium vel actio vo∣luntatis.* 1.461 Idem quoque de vera religione 37. dicit, Quod a∣gere & pati non est substantia. Ad primum dicendum, quod ad modum loquendi Augustini, res dupliciter sumitur; gene∣raliter scilicet & specialiter; generaliter vt conuertitur cum isto vocabulo ens, vel aliquid in sua generalissima communitate, vt scilicet est commune ad omne ens verum seu fictum, imaginatum, seu qualitercunque intel∣lectum, sicut loquitur Philos. 2. peri hermenias 5. & 6. Metaphys. & alibi multis locis; & An∣selmus de casu diaboli 11. manifestè, & sic dicitur à reri, sicque est commune ad quodcunque existens vel non existens, de quo potest quis reri; quare & sic comprehendit puram priuatio∣nem, cuiusmodi est peccatum; specialiter autem dicitur à ratitate seu rato, & sic tantummo∣do [unspec D] comprehendit ratè existens, siue ratè existat per se, sicut substantia, siue per aliud, sicut ac∣cidentia per substantiam, & sic est commune ad decem praedicamenta tantummodo. Adhuc autem specialius dicitur res à rato permanenti, cuius esse non est in fluxu aut fieri; & adhuc specialissimè dicitur res à rato quod per se ratè existit, sicut sola substantia. Loquendo autem primo modo vel secundo, actus est res, loquendo verò tertio modo vel quarto, non; & hunc sensum verba Augustini testantur. Respondemus, inquit, peccatum quidem actum dici esse, non rem; sicut etiam in corpore claudicatio, eadem ratione actus est non res, quoniam res pes est ipse, vel corpus, vel homo, Ipsum sane vitium quo claudicat homo, nec pes est, nec cor∣pus, nec homo. Quaerat ergo quod eidem vitio nomen imponat, vtrum rem velit dicere, an a∣ctum, an rei potius qualitatem malam qua deformis actus existit; sic & in homine interiore animus res est, rapina actus est, auaritia vitium est, id est qualitas secundum quam malus est animus, etiam quando nihil agit: Ecce quomodo hic vult nihil nisi substantiam rei nomine [unspec E] appellari; imò & qualitatem contra rem distinguit, innuens, quod ipsa non debeat res vocari. Ecce & alium testem Thomam de malo, quaestione 19. qui eandem Autoritatem sibi obie∣ctam eodem modo intelligit & exponit, vnde sic ait; Ad tertium dicendum, quod ens & res simpliciter dicitur de substantia, de accidentibus autem secundum quid: Et secundum hoc Au∣gustinus dicit; Actus non est res. Aliter autem nec recedendo à mente Augustini potest dici, quod Augustinus hoc dicit non secundum veritatem, nec secundum sententiam propriam, sed secundum famo siorem quàm veriorem modum loquendi ipsius Celestij, contra quem ibi disputat, & suorum similium, contra quos similiter disputat in libro de natura & gratia prae∣notato, quod satis ostendunt eius verba superius recitata; Respondemus, inquit, peccatum

[unspec A] quidē actum dici esse, non tem: non respondet quod peccatum est actus non res, nec quod ipse dicat sic esse, sed dici sic esse, secundū scilicet famosum & communem modum loquendi quo∣rundam; & addit, sed etiam in corpore claudicatio eadem ratione actus est non res: ipse ta∣men illam non approbat rationem. Et infra, Quaerat ergo quod eidem vitio nomen impo∣nat, vtrum rem velit dicere, an actum, an rei potius qualitatem. Ecce quod Augustinus vtitur nominibus secundum impositionem & modum loquendi Caelestij.* 1.462 Vnde & infra eodem cap. 25. recitato à Caelestio testimonio Scripturae dicentis de Iob; Erat vir abstinens se ab omni re mala; quo volebat ostendere hominem posse hic viuere sine peccato, subiungit; Miror quod ausus est ponere hoc testimonium, vbi dictum est, Abstinens se ab omni re mala, cum hoc ab omni peccato vellet intelligi, cùm superius dixerit peccatum actum malum esse, non rem: Reminiscatur ergo, quia etiam si actus sit, res potest dici. Idem de Natura & Gratia 19. recitat ab vno Caelestiano, contra quem ibi disputat, isto modo; Ante omnia quaerendum [unspec B] puto, inquit, scilicet Caelestianus, quid sit peccatum; substantia? an omnino substantia carens? nomen, quo non res, non existentia, non corpus aliquod, sed perperam factus actus exprimi∣tur. Deinde adiungit, scilicet idem Caelestianus, Credo ita est; & cap. 20. Augustinus secun∣dum sententiam propriam respondendo, dicit quod peccatum non est substantia, & tamen vi∣tiat humanam naturam: Et capitulo 65. recitat Caelestianus à Ioanne Constantinopolitano Episcopo, peccatum non esse substantiam, sed actum malignum; & subdit Augustinus, Quis hoc negat? Augustinus ergo negans actum peccati esse rem, per rem intelligit rem per se ra∣tam, scilicet substantiam, secundum famosum modum loquendi potius aliorum, quàm suum; Quare & de perfectione iustitiae 25. reprobato illo modo loquendi secundum sententiam pro∣priam, dicit actum esse rem, quod & dicunt multae aliae eius Autoritates capitulo proximo al∣legatae. Autoritates etiam sacrae Scripturae hoc idem copiosissimè attestantur.* 1.463 Vnde Gen. 34. quòd filij Iacob irati sunt valde, eò quod Sichem opprimendo Dinam sororem eorum [unspec C] rem foedam operatus est in Israel, & violata filia Iacob rem illicitam perpetrasset. Et 38. dici∣tur quod percussit Onan Dominus, qui semen fundebat in terram,* 1.464 eo quod rem detestabi∣lem faceret; & 44. Pessimam rem fecistis, scilicet furando. Et Numer. 11. dicitur quod mur∣mur populi & desiderium carnium Mosi intoleranda res visa est. Et Iudicum 19.* 1.465 Nunquam res talis facta est in Israel? Et Psalmo 100. Non proponebam ante oculos meos rem iniustam. Et 1. Reg. 2. Dixit Heli filijs suis, quare facitis res huiusmodi, quas ego audio res pessimas abomni populo, scilicet rapinam, & fornicationem, seu adulterium. Et infra 24. dicit San∣ctus Dauid, Propitius sit mihi ‖ 1.466 Deus, ne faciam hanc rem Domino meo, Christo Domini, vt mittam manum meam in eum. Et 3. Reg. 20. Hanc autem rem facere non possum, scilicet dare quae habuit. Et Parab. 12. Confusione res dignas gerit. Et Dan. 13.* 1.467 Non est inuenta in ea res turpis, scilicet adulterium. Et ad Hebr. 6. Vocat Apostolus promissionem seu pol∣licitationem Dei & eius iusiurandum duas res; per duas res, inquit, immobiles, quibus impos∣sibile [unspec D] est mentiri Deum, fortissimum solatium habeamus: Sic pater ad obiecta quae dicunt actum non esse rem. Ad alia verò quae dicunt, Malum non esse naturam aut substantiam, sed actum vel actionem, dicendum quod malum dupliciter sumitur, sicut docet 26^um. primi, scilicet pro ipsa malitia, quae est pura priuatio, & pro subiecto illius priuationis; actus etiam malus similiter potest sumi dupliciter; vno modo pro ipsa substantia, siue essentia actus; alio modo figuratiuè & tropicè pro malitia seu deformitate ipsius; sic enim loquitur articulus Pa∣risiensis, & aliae Autoritates capitulo proximo recitatae.* 1.468 Quare dicit Aug 12. de Ciuit. Dei 8. quod mala voluntas non est affectio, sed defectio. Et 2. de libero arbitrio vlt. dicit quod mo∣tus auersionis voluntatis, qui est peccatum, est defectiuus, & defectus, & ideo non est ex Deo. Et 1 contra Iulianum vltimo: Quid, inquit, est malitia, nisi boni indigentia? Non enim sunt mala, nisi quae priuantur bonis, quia indigentia boni radix malitiae est; & hinc intelligat ideo esse arborem malam, voluntatem malam, quia defectus est à summo bono. Et Bernardus de [unspec E] libero arbitrio 10. Velle, inquit, malum defectus est voluntatis. Augustinus etiam 6. contra Iulianum 19. exponens dictum quorundam Philosophorum, scilicet quod libido est quaedam pars animi, ita dicit; Illi Philosophi loquutione tropica mihi videntur vitiosam partem animi appellasse libidinem, in qua parte est vitium, quae vocatur libido, sicut appellatur Domus pro eis qui sunt in domo: & est iste tropus ‖ 1.469 quidam color Rhetoricus, qui vltimo nouae Rhetoricae Tullij vocatur denominatio, & ponitur ibi 33. inter colores, & est satis creber modus loquen∣di in sacra Scriptura. Vnde Apostolus ad Ephes. 5. Eratis, inquit, aliquando tenebrae,* 1.470 nunc autem lux in Domino. Et Zach. 8. Sicut eratis maledictio in gentibus domus Iuda, & do∣mus Israel, sic saluabo vos, & eritis benedictio in gentibus domus Iuda & domus Israel. Et Deuter. 17. Non immolabis Domino Deo tuo bouem & ouem in quo est macula,* 1.471 aut quic∣quam

vitij,* 1.472 quod abominatio est Domino Deo tuo & Parab. 3. Abominatio Domino om∣nis [unspec A] illusor. Et 11. Statera dolosa abominatio est apud Deum. Et 15. Abominatio Domini cogitationes malae.* 1.473 Et 16. Abominatio Domini est omnis arrogans. Et Esai 1. Incensum abominatio est mihi. Et infra 41. ad propositum planè dicit; Ecce vos estis ex nihilo, & o∣pus vestrum ex eo quod non est, abominatio est qui elegit vos: & multa similia occurrunt sae∣pissimè in Scriptura. Malum ergo primo modo est actus secundo modo, & malum secundo modo est actus primo modo. Illud verò Augustini de vera religione, quod agere & pati non est substantia, verum est ad literam & ad mentem: Intelligit enim quod non est substantia propriè dicta, quia non per se subsistit, vel magis communiter, quod non est essentia perma∣nens, sed consistens semper in fieri, aut in fluxu. Qua propter ex hoc probari non potest, quod agere, actus, siue actio nullam essentiam habeat &c sit nihil.

[unspec B]

CAP. XX. Quod cuiuslibet actus voluntatis creatae Deus est necessarius coeffector.

HIs itaque praeostensis, iam ordo debitus postulat consequenter ostendere quod cuiuslibet actus voluntatis creatae Deus est necessarius coeffector, cu∣ius oppositum,* 1.474 Nemphrotea & Pelagiana haeresis oblatrabat: Iosephus namque 1. Antiquitatis Iudaicae 2. sic ait, Quia iuuentutis multitudine feruebant, rursus eos Deus à semetipsis migrare fecit, quoniam non illius [unspec C] propitiatione putabant se habere bona, sed propria fortitudine causam si∣bi credebant esse diuitiarum: Vnde apposuerunt, vt voluntati Dei inobe∣dientes existerent. Et infra 3. Fecit, inquit, eos esse elatos ad iniuriam Dei atque contemp∣tum Nemphrot filius Cham filij Noc, qui cùm esset audacior, & manu fortissimus, suade∣bat eis vt non Deo ascriberent, quia hominibus per illum faelicitas eueniret, sed quia hoc eis propria virtute praeberetur, & cognatos generis sui ad causam tyrannidis adduxit, solus ipse praesumens homines à Dei timore reuocare, & spem suam in propria virtute reponere: Mul∣titudo autem prona erat vt Nemphrotae praeceptionibus obedirent, graue putantes seruitium obsequi Deo. Pelagius quoque 3. libro pro libero arbitrio tria distinguens in homine, videli∣cet posse, velle, & esse, id est. possibilitatem, voluntatem, & actionem, primum dixit hominem habere ex Deo & ex gratia Dei, reliqua verò duo à seipso solummodo sine Deo. Vnde & bea∣tus [unspec D] Augustinus 1. contra Pelagium & Caelestinum de gratia Christi,* 1.475 & de peccato originali 2. cùm tria constituat atque distinguat, possibilitatem, voluntatem atque actionem; horum trium primum datum confitetur a Creatore naturae, duo verò reliqua nostra esse asserit, atque ita nobis haec tribuit, vt nobis non esse nisi à nobis contendat. Et infra 3. Scire quippe debe∣mus, quod nec voluntatem nostram, nec actionem diuino adiuuari auxilio credit, sed solam possibilitatem voluntatis atque operis, quam solam in his tribus nos habere affirmat ex Deo; tanquam hoc sit in firmum, quod ipse Deus posuit in natura, caetera verò duo, quae nostra esse voluit, ita sint firma & fortia, & sibi sufficientia, vt nullo indigeant [eius] auxilio, & ideo non adiuuet vt velimus, non adiuuet vt agamus; sed tantummodo adiuuet vt velle & agere valea∣mus: quod & alia opera eiusdem Sancti Patris indicant multis locis. Deo igitur qui operatur in nobis velle & perficere actus nostros in suo beneplacito dirigente, aggrediendum est intre∣pidè hunc errorem. Porrò secundum duo capita proxima, quilibet actus voluntatis est ali∣quid, & non in aeternum; ergo factum; & hoc à voluntate creata, vt docer Corollarium tertij [unspec E] huius secundi & non ab ipsa sola, quia per tertium primi efficientia Dei est ibi necessariò re∣quisita; Ergo Deus est ibi necessarius coeffector, scilicet coeffector cum voluntate creata ne∣cessariò requisitus. Omnes etiam rationes probantes conclusionem principalem illius capi∣tuli tertij similiter & hanc probant, ex quibus tamen omnibus sufficiat nunc haec vna: Minus videtur seruare aliquam rem in esse, quàm eam producere de non esse in esse; sed per secun∣dum primi nulla creatura potest seruare aliquam rem in esse sine Deo etiam conseruante, qua∣re nec producere aliquam rem in esse: & secundum duo capita proxima, actus voluntatis est aliqua res, non nihil. Item minus est perseuerare finaliter, vel ad tempus in bono actu volun∣tatis, seu in bono quocunque, quàm efficere illud bonum: sed secundum 8^um. 9^um. & 10^um.

[unspec A] huius secundi, nullus sine auxilio Dei potest perseuerare in bono finaliter, vel ad tempus. Item omnis actus voluntatis est quidam motus: Ergo per quartum primi, Deus ibi necessa∣riò commouet; quod & satis ostendunt rationes & Autoritates illius capituli, ex quibus ad praesens sufficiant istae duae: Minus est esse quàm mouere, & per secundum primi, nulla crea∣tura sufficit per se esse, quare nec mouere. Item si homo posset velle & mouere ex forma sua sufficienter sine Deo commouente, posset & quaelibet res alia naturalis ex forma sua simi∣liter; quare nulla esset via sumpta à motu ad probandum vnum primum motorem, quod est contra Philosophiam, & Theologiam similiter, sicut memoratum capitulum allegauit.* 1.476 Et hoc nedum est verum in naturalibus, sed & in voluntarijs; Vnde Philosophus in de bona for∣tuna 2. sicut vigesimum nonum primi plenius recitauit, probat, quod appetitus non est causa qua quis est bene fortunatus per hoc quod illius appetitus est aliqua causa, & illa causa vel [unspec B] est natura vel fortuna. Et reprobato primo, subdit pro reprobatione secundi, si fortuna sit, fortuna erit causa omnium, scilicet actuum humanorum; etenim eius quod est intelligere & consiliari: Non enim consiliabatur consilians & antequam consiliaretur, sed est principium quoddam; neque intellexit intelligens priusquam intelligeret, & hoc in infinitum; Non er∣go eius quod est intelligere intellectus principium, nec consiliandi consilium; quid igitur aliud quàm fortuna? igitur à fortuna omnia sunt. Et respondet, Aut est aliquod principium cu∣ius non est aliud extra, ipsum autem quia tale secundum esse, tale potest facere: Quod autem quaeritur, hoc est, quid motus principium in anima? Palam, quemadmodum in toto, Deus: Mouet enim aliquo modo omnia quae in nobis diuinum; rationis autem principium non ra∣tio, sed aliquid melius: Quid igitur erit melius & scientia, & intellectu, nisi Deus? Virtus e∣enim intellectus organum. Ecce quod Deus est virtus motiua quasi artifex; & ars ipsa, & in∣tellectus est organum motum ab eo, quod & testantur multae Autoritates Philosophicae & Theologicae allegatae capitulo 4. primi. Imò & Deus ipse per Esaiam capit. 10. docet idem,* 1.477 [unspec C] vbi vocat Senacherib virgam furoris sui, baculum, securim & serram; vbi dicit glossa quod sicut haec instrumenta inanimata nihil per se faciunt, sed per eum qui mouet ea; sic nec Sena∣cherib per se, sed in Dei virtute operatus est: Quod & pulch••è multumque prosequitur Hie∣ronymus libro 4. super Esaiam; sicut 32^um. primi haec omnia plenius recitauit.* 1.478 Dicitque Aui∣cenna 10. Metaphysicae suae 1. sicut 29^um. primi plenius allegauit; Voluntates nostrae sunt postquam non fuerunt; quicquid autem est postquam non fuit, causam habet; Ergo omnis nostra voluntas causam habet: Causa autem huius voluntatis non intendit ad infinitum, sed ad aliqua quae accidunt ex trinsecus, terrena scilicet, vel caelestia; sed terrena perueniunt ad cae∣lestia; Collectio ergo horum omnium prouenit necessariò ex necessitate diuinae voluntatis. Istum quoque errorem & Abraham Patriarcha clarissimus Philosophus & Propheta redar∣guit & refellit per similem rationem, sicut apparet ex 35^a. parte corollarij primi, primi. Qua∣re & Sanctus Thomas de Christiana religione, siue de fide, spe,* 1.479 & charitate ad Raynaldum [unspec D] 129. sic dicit; Cùm omne mutabile & multiforme in aliquod principium immobile reduca∣tur, sicut in causam, hominis autem intellectus & voluntas mutabilis & multiformis apparet, necesse est quod in aliquam superiorem causam immobilem & vniformem reducantur: & quia non reducuntur, sicut in causam, in corpora caelestia, oportet eas reducere in causas alti∣ores. Et cap. sequenti, Quia verò secundae causae non agunt nisi per virtutem primae cau∣sae, sicut instrumenta agunt per directionem artis, necesse est quod omnia alia agentia, per quae Deus ordinem suae gubernationis adimplet, virtute ipsius Dei agant: Agere igitur cuius∣libet ipsorum à Deo causatur, sicut motus mobilis à motione mouentis; Mouens autem & motum oportet esse simul; oportet igitur quod Deus cuilibet agenti assit interius, quasi in ip∣so agens, dum ipsum ad agendum mouet. Quod etiam in libello quaestionum suarum de po∣tentia Dei, quaestione 20^a. de naturalibus & voluntarijs pariter probat & tenet, sicut in osten∣sione corollarij secundi capituli primi libri plenius recitatur: Et similiter tertio contra Gen∣tiles, [unspec E] & alijs locis multis.* 1.480 Item Iohannes Scotus super 1. sentent. dist. 2^a. Ostendens quod pri∣mum efficiens est intelligens & volens, arguit in hunc modum; Aliquid causatur contingen∣ter, ergo prima causa contingenter causat, ergo volens causat. Probatio primae consequen∣tiae, Quaelibet causa secunda causat in quantum mouetur à prima; Ergo si prima necessariò mouet, quaelibet alia necessario mouetur, & quidlibet necessariò causatur; Ergo si aliqua cau∣sa contingenter mouet, & prima contingenter mouebit, quia non causat causa secunda, nisi in virtute primae causae, in quantum mouetur ab ipsa. Probatio secundae consequentiae, Nul∣lum est principium contingenter operandi nisi voluntas vel aliquod concomitans volunta∣tem, quia quodlibet aliud ex necessitate naturae, & ita non contingenter. Et statim instat con∣tra primam consequentiam isto modo; Nostrum velle potest aliquid contingenter causare;

ergo non requiritur quod prima causa illud contingenter causet: & contra secundam conse∣quentiam, [unspec A] scilicet, Causat contingenter, ergo volens; sic instat, Alia naturaliter mota possunt impediri, & ita oppositum contingenter & violenter eueniet. Ad primam autem instantiam sic respondet; Dicendum quod si Deus est primum mouens vel efficiens respectu voluntatis nostrae, idem sequitur de ipsa, quod de alijs, quia siue immediatè necessariò mouet eam, siue aliud immediate, & illud necessariò moueat ex hoc quod mouetur, sequitur tandem, quod proximum voluntati necessariò moueat voluntatem, etiamsi proximum sit ipsamet voluntas, & ita necessariò volet, & sequitur vlterius impossibile, quod necessariò causat quodlibet suum creatum. Ad secundam instantiam sic respondet; Dico quod si alia causa potest impedire istam, non hoc potest nisi in virtute superioris causae, & sic vsque ad primam causam, quae si immediatam causam sibi necessariò mouet, vsque ad illam erit necessitas: ergo necessariò im∣pediet, & per consequens non potest alia causa naturaliter causare. Qui & infra super di∣stinct. 39. ista breuius recitat sub his verbis dist. 2^a. Probatum est Deum esse intelligentem [unspec B] & volentem per contingentiam rerum, quia nulla contingentia potest esse in causatione alicuius causae respectu sui effectus, nisi prima causa contingenter se habeat ad causam proximam sibi vel ad suum effectum: quod probabatur breuiter ex hoc, quod causa mouens in quantum mouetur, si necessariò mouetur, necessariò mouet: quaelibet igitur causa secunda, quae producit in quantum mouetur à prima, necessariò mouet proximam sibi, vel producit ef∣fectum suum: Tota igitur ordinatio causarum vsque ad vltimum effectum necessariò produ∣cet; si habitudo primae causae ad sibi proximam causam sit necessaria: & hoc satis testatur illa vulgata propositio prima de causis. Omnis causa primaria plus est influens supra causatum suum, quàm causa vniuersalis secunda, cum suo commento: sicut secundum primi pleniùs allegauit.* 1.481 Quare & Stephanus Episcopus Parisiensis iustè damnauit & excommunicauit duos articulos contrarios veritati praemissae: Quorum primus dicit, quod in causis efficientibus cau∣sa secunda habet actionem quam non accipit à prima causa: Secundus autem ponit, quod in [unspec C] causis efficientibus cessante prima, non cessat secunda ab operatione, dum tamen secunda o∣peretur secundū naturā suam: Ter. verò art. non damnat simpliciter, sed exponit, quod om∣nes scilicet motus voluntarij reducuntur in Motorem 1^um error est, inquit, nisi intelligatur in Motorem primum simpliciter non causatum, & intelligendo de motu secundum substantiā, non secundum deformita em. Item per 22^um. primi, Deus necessariò habet actum voluntatis circa quemlibet actū voluntatis creatae, & non nolutionē, quia tunc non fieret, vt 10^um. primi docet; ergo volutionem; & per idem 10^um. illa de necessitate est efficax; Ergo necesse est, quod ipsa efficiat quemlibet actum talem; imò dato huius opposito, voluntas Dei non esset effi∣cax, nec Deus omnipotens. Posito namque quod Deus velit voluntatem creatam producere suum actum, tunc si Deus nihil ibi agat, sed sola voluntas creata, ipsa potest libere ex se sola non producere suum actum, & per consequens frustrari voluntatem diuinam, & eius omni∣potentiam similiter mutilare; quia si Deus vult aliquid fieri, & illud non fit, Deus non potest [unspec D] facere quod hoc fiat▪ Nam ex opposito conclusionis cum maiori sequitur oppositum mino∣ris, vt idem 10^um. primi plenius deducebat. Et propter istas rationes tenet Iohannes Scotus i∣stam conclusionem super 2. sent. dist. 37. quaestione secunda,* 1.482 quae quaerit Vtrum voluntas cre∣ata sit totalis causa & immediata respectu sui velle, ita quod Deus respectu illius non habeat aliquam efficientiam immediatam, sed tantum mediatam; & recitata opinione ponente par∣tem affirmatiuam, sic ait, Contra istam opinionem arguitur dupliciter; Primò quia ex ipsa sequitur quod Deus non sit naturaliter praescius futurorum; Secundò, quod non sit optimus. Probatio primae consequentiae, Quia Deus non habet scientiam de futuris contingentibus, nisi quia certitudinaliter no uit determinationem voluntatis suae respectu eorum, quae volun∣tas est immutabilis & impotentialis; sed si voluntas sit totalis causa respectu sui velle, quan∣tumcunque ponatur voluntas diuina determinata ad vnam partem eorum quae dependent à voluntate creata, poterit voluntas creata aliter velle, & ita non sequitur certitudo ex cogni∣tione [unspec E] determinationis voluntatis diuinae. Probatio secundae consequentiae, Quia quicquid vult optimus, hoc fit: Sed si velit volutionem meam fore, & illa est in potestate voluntatis meae, vt totalis causae contingenter se habentis ad illam, ipsa de se potest determinari ad vnam partem vel ad aliam indifferenter; & ita potest non fieri illud ad quod voluntas diuina eam de∣terminat. Item si voluntas creata sola efficeret suum actum, non omnes actiones nec res hu∣manae per diuinam prouidentiam regerentur, contra vigesimum septimū, tricessimū, tricesi∣mum primum, & trigesimum secundum capitula primi libri: Si enim Deus tales actiones prouideat, hoc est, voluntariè, & voluntas sua est efficax per decimum primi libri: Quare di∣uina voluntas efficit omnes huiusmodi actiones? Item aliter multa esse possent causalia & for∣tuita

[unspec A] simpliciter, quia respectu causarum secundarum, & etiam primae causae vigesimum no∣num primi.* 1.483 Quare & Dominus Stephanus Parisiensis Episcopus iustè damnauit duos articu∣los erroneos; quorum primus dicebat, quod Humani actus non reguntur prouidentia diui∣na; Secundus verò ponebat quod aliqua possunt casualiter euenire respectu primae causae, & quod falsum est omnia esse praeordinata à prima causa, quia tunc euenitent ex necessitate. I∣tem si voluntas creata sola posset producere suum actum, posset & sola producere quando{que} actum intensiorem, & quandoque remissiorem, quare & posset sola intendere suum actum, & meritum suum bonum, contra quadragesimum sextum primi. Item si voluntas creata sola posset producere suum actum, posset & intellectus creatus similiter, quare posset intelligere, componere, & diuidere, discurrere, & multas ‖ 1.484 veritates cognoscere sine adiutorio intellectus agentis, qui est Deus; quod est contra Philosophos, sicut sextum primi plenius allegauit. Quomodo namque homo ignorans scientias habitu simul & actu, per studium suum ipsas ar∣tificiosè [unspec B] quaereret, & similiter inueniret, nisi dirigeretur ab aliquo sciente in actu, eumque do∣cente? Non enim potest hoc fieri à fortuna vel casu.* 1.485 Vnde & Auerroes super de somno & vigilia assignans causam cognitionis acquisitae in somno, sic ait; Manifestum est quod istam cognitionem quae acquiritur in somno, non antecedit modus agens; vtrum autem praecedit eam modus praeparans, habet dubitationem; & cum ista cognitio est acquisita post ignoran∣tiam, & postquam erat in potentia, & sine aliqua cognitione antecedenti, manifestum est, quod eodem modo acquiritur, sicut primae propositiones acquiruntur; & cùm ita sit, necesse est, vt a∣gens eas sit idem, & eiusdem generis; quia omne quod exit de potentia in actum habet agens quod est de genere illius rei, ‖ 1.486 quod exit de potentia in actum; Ergo necesse est vt faciens istam cognitionem sit intellectus in actu, & iste dat principia vniuersalia in rebus speculatiuis, cu∣ius esse declaratum est in libro de Anima. Item Deus agit vera somnia in intellectu hominis dormientis, & veram prophetiam in intellectu hominis vigilantis, vt docuit sextum primi; [unspec C] Ergo Deus est intellectus agens cognitionem humanam, & non mediante corpore caelesti, vt quidam fingunt, sed per seipsū, sicut multipliciter possit ostendi. Sed gratia breuitatis tantum adduco Stephanum Episcopum Parisiensem,* 1.487 damnantem & excommunicantem quendam articulum in haec verba, quod Deus, vel intelligentia non infundit scientiam animae humanae in somno, nisi mediante corpore caelesti: Item intellectus humanus de se est potentialis, & in potentia ad intelligendum; Ergo ad hoc, quod exeat in actum intelligendi, requirit necessa∣riò aliquod actuale quod moueat ipsum de hac potentia in hunc actum: Hoc non potest esse corpus, nec aliquid corporale, nec aliquid quod non est intellectus, nec intellectus non in actu, sicut facile est ostendere singula: Hoc ergo intellectus in actu; hoc igitur est intellectus om∣nem intellectionem nostram agens. Et per hanc rationem ostendit Aristoteles hanc conclu∣sionem 3. de Anima 17. & post, & Auerroes super illum locum similiter, & super 12^um. Me∣taph. 18. super de somno & vigilia: Et Auicenna 5. de Anima 5. & 6. Algazel 5. Physicae [unspec D] suae 1. & 6. Et est similiter vnus articulus damnatus & excommunicatus à Stephano Parisien∣si Episcopo in haec verba; Quod intellectus agens non copulatur nostro possibili; Isti tamen videntur aliqualiter discrepare: Nam Aristoteles & Auerroes volunt hunc intellectum agen∣tem esse Deum, vt patet cap. 6^o. primi; Auicenna verò & Algazel volunt eum esse intelligen∣tiam infimam, vt patet locis nunc allegatis; & etiam 9. Metaphysicae Auicen. 3. & 5. Meta∣phys. Algazelis. Sed hoc est erroneum, si sic intelligatur, quod illa intelligentia sola sine Deo est agens principaliter intellectionem humanam, quia illa cùm sit entitatis terminatae & finitae, est necessariò similis actiuitatis; quare tot possent esse homines, quod illa non sufficeret age∣re intellectionem in omnibus illis simul, cùm tamen omnes intelligere simul possent. Item cum mouens & motum debeant esse simul, vt docet Philosophus 7. Phys. & in quotlibet locis quantumcunque distantibus possunt homines intelligere simul in actu, & nulla talis Intelli∣gentia potest de se simul esse in quotlibet locis quantumcunque distantibus, cum ipsa de se sit [unspec E] determinatae entiratis; quare nulla talis intelligentia est intellectus agens. Ad idem posset ar∣gui per rationes sumptas à motu, & per multas alias Philosophicas & Theologicas rationes; sed sufficiant istae paucae: Oportet igitur quod intellectus agens sit actiuitatis infinitae, immen∣sus, illocalis, praesens vbique & immobilis omniquaque, & talis nulla finita intelligentia potest esse, sed tantum Deus omnifariè infinitus. Nec potest quis dicere quod intellectus a∣gens est necessarius intellectui possibili, vt intentiones materiales à materia abstrahat, & denu∣det, easque quodammodo ei infundat, sed ipsis iam habitis non indiget eius auxilio, sed po∣test facere omnia per seipsum; quia rationes praemissae concludunt, quod quando intellectus possibilis est intelligens vel sciens in potentia, ad hoc quod exeat in actum requirit necessariò aliquem motorem in actu: Quare & Philosophus 3. de Anima 18. sic ait; Est intellectus hic

quidem talis in omnia fieri, ille verò in omnia facere, sicut habitus quidam, sicut lumen: quo∣dam [unspec A] enim modo & lumen facit potentiâ existentes colores actu colores; vbi translatio, quam Auerroes exponit, sic habet; Oporret vt in ea, scilicet Anima, sit intellectus, qui est intellectus secundum quod efficitur omne, & intellectus, qui est intellectus secundum quod facit ipsum intelligere omne;* 1.488 & intellectus secundum quod intelligit omne, est quasi aliquis habitus, qui est quasi lux &c: vbi Auerroes super hoc verbum, & Intellectus secundum quod intelligit &c. ita dicit; Intendit per istum intelligentiam agentem, & per hoc, quod dixit, intelligit om∣ne, quasi aliquis habitus, intendit quod facit omnem rem intellectam in potentia, intellectam in actu, postquam erat in potentia quasi habitus in forma. Auicenna quoque 5. de Anima 5. dicit; Causa dandi formam intelligibilem non est nisi intelligentia in effectu, penes quam sunt principia formarum intelligibiliū abstractarum, cuius comparatio ad nostras animas est, sicut cōparatio solis ad visus nostros, quía sicut Sol videtur per se in effectu, & videtur luce ipsi∣us in effectu, quod non videbatur in effectu, sic est dispositio huius intelligentiae quantū ad A∣nimas [unspec B] nostras; & post multa dicta de ista materia 5. & 6. in fine sic ait, Possibile est ergo, vt ali∣cuius hominis Anima eò quod est clara & cohaerens principijs intelligibilibus, ita sit inspira∣ta, vt accendatur ingenio ad recipiendū omnes ‖ 1.489 quaestiones ab intelligētia agente, aut subitò aut penè subito, & firmiter impressas non probabiliter, sed cum ordine qui comprehendit medi∣os terminos; & hic est vnus modus prophetiae qui omnibus virtutibus altior est, vnde con∣gruè virtus sancta vocatur, & est altior gradus inter virtutes humanas. Algazel etiam 5. Physi∣cae suae, dicit quod Intelligentia agens est semper agens in animas nostras incessanter; & ca∣pit. 6. dicit, Clarificatur Anima in tantum, quòd coniungatur cum intelligentia agente, sic vt infundatur ei scientia: Nullus enim est speculator, qui non inveniat multa per se. Transit e∣nim per mentem eius priùs conclusio, & deinde exercitatur ad cognoscendum medium ter∣minum, quasi veniat in animam eius, & nescit vnde; vel priùs percipit medium terminum, & deinde praesentatur ei conclusio, & omne contingens eget causa, ex qua contingit; quare ani∣ma [unspec C] eget intelligentia; haec autem & consimilia non est impossibile percipi. Quod cùm intelle∣ctum fuerit, tunc non est impossibile sic peruenire vsque ad vltimum horum quae intelligun∣tur & in longo tempore, vel in paruo: Ille autem cui reuelantur haec omnia intellecta in tem∣pore paruo sine doctrina, dicitur Sapientissimus vel Propheta; & hoc est magnificentia vel miraculum. Similem quoque sententiam à Platonicis, ab Aristotele & Auerroe recitauit ca∣pitulum sextum primi. Item secundum omnes istos Philosophos, & secundum ipsam verita∣tem, sicut lux corporalis visionem efficit corporalem, sic lux aliqua spiritualis spiritualem ef∣ficit visionem; haec autem lux est intellectus agens vel aliqua virtus eius. Haec autem Ethni∣corum sententia Catholicorum Philosophiae concordat: Nam Sapientiae 7^o. De ipsa Sapi∣entia increata scribitur isto modo;* 1.490 Omnibus mobilibus mobilior est Sapientia; attingit au∣tem vbique propter suam munditiam: Vapor enim est virtutis Dei, & emanatio quaedam est claritatis omnipotentis Dei sincera; Candor est enim lucis aeternae, & speculum sine macula [unspec D] Dei maiestatis, & cùm sit vna, omnia potest, & in se permanens omnia innouat; & per notio∣nes in animas sanctas se transfert; Amicos Dei & Prophetas constituit, neminem enim dili∣git Deus, nisi eum qui cum sapientia inhabitat. Est enim haec speciosior sole, & super omnem dispositionem stellarum luci comparata,* 1.491 prior inuenitur. Et Ioh. 1. Deus lux est: Et Ioh. 1. Illu∣minat omnem hominem venientem in hunc mundum. Et Parabolarum 2. Dominus dat sapi∣entiam, & ex ore eius scientia & prudentia; & multa similia occurrunt saepissimè in Scriptura. Itē si homo iam habitis intentionibus denudatis posset ex se facere caetera, posset ex se per pro∣prium studiū, vel per Doctorem alium sine Deo adinuenire plurimas veritates, cum tamen ille Auerroes super 1. de Coelo, comment. 32. vbi ostenditur motum circularem non habere contrarium, ita dicat; Ego autem longo tempore feci moram, in quo non intellexi explana∣tionem istius loci vltimam, sed Deus induxit me ‖ 1.492 ad veritatem. Robertus quo{que} Lincol. Epis∣copus super 1. Poster. 1. sic ait; Non solum illud voco doctrinam, quod ab ore Doctoris audi∣mus, [unspec E] sed scripturā in loco Doctoris accipio: & si verius dicamus, nec qui exterius sonat, docet; nec litera Scripturae exterius visa docet; sed solum mouent haec duo, & excitant: sed verus Do∣ctor est, qui interuis mentē illuminat & veritatem ostendit. Cui & clarè concordant testimonia multa praeclara 38. primi praemissa. S. quo{que} Tho. de Christ. religione, siue de fide, spe, & cha∣ritate 129. ostenso quomodo homo mouetur ad intelligēdum ab homine, quia scilicet propo∣situm intelligibile, & quomodo ab Angelo, quoniam dupliciter, quia scilicet per Angelum proponitur homini obiectum, & quia lumen naturale hominis per lumen Angeli confortatur, subiungit; Deus autem ad intelligendum hominē iuuat, non solum ex parte obiecti quod ho∣mini proponatur à Deo, aut per additionē luminis, sed etiam per hoc, quod ipsum lumen na∣turale

[unspec A] hominis, quo intellectualis est à Deo; & per hoc etiam quod cum ipse sit veritas pri∣ma, à qua omnis alia veritas certitudinem habet, sicut secundae propositiones à primis insci∣entijs demonstratis, nihil intellectui certum fieri potest, nisi virtute diuina, sicut nec conclusio∣nes sunt certae in scientijs, nisi secundum virtutem primorum principiorum. Beatus etiam Augustinus in toto libro suo de Magistro,* 1.493 hanc vnam conclusionem principaliter & ex inten∣tione ostendit, quod in omni doctrina Deus tanquam summus Magister scientiam omnem docet: Vnde & 1. retract. 12. dicit ita; Scripsi liberum, cuius est titulus de Magistro, in quo disputatur & quaeritur, & inuenitur, Magistrum non esse qui docet hominem scientiam, nisi Deum; secundum illud quod in Euangelio scriptum est, Vnus est Magister vester; & supra eiusdem 4. dicit, propterea vera respondere de quibusdam disciplinis etiam imperitos earum quae bene interrogantur, quia praesens est eis quando id capere possunt lumen rationis aeter∣nae, vbi haec immutabilia vera respiciunt. Etiam in sententijs Prosperi cap. 382. praenotato de [unspec B] cognoscendis creaturis quae non videntur, Humana ‖ 1.494 anima naturaliter diuinis, ex quibus pen∣det, connexa rationibus, cùm dicit melius hoc fieri quàm illud, si verū dicit, & videt quod dicit in illis supernis rationibus videt: Non enim cogitatione cerneret faciendū fuisse, nisi in his ra∣tionibus quibus facta sunt omnia. Et 2. de lib. arb. c. 14. & post multis cap. ostendit, vnā esse veritatem communem, qua omnia vera sunt vera, & qua omnia vera cognita cognoscuntur; Vnde 21. sic ait; Hanc igitur veritatem, de qua iam diu loquimur, & in qua vna tam multa con∣spicimus, excel siorem putas esse quàm mens nostra est. Et cap. 22. Haec enim veritas ostendit omnia bona quae vera sunt, quae sibi suo captu intelligentes homines, vel singula, vel plura eli∣gunt quibus fruantur; sed quemadmodum illi qui in luce solis eligunt, quod libenter aspiciant, & eo aspectu laetificantur; in quibus si qui fortè fuerint vegetioribus sanisque & fortissimis o∣culis praediti, nihil libentiùs quàm ipsum solem intuentur, qui etiam caetera quibus in firmio∣tes oculi delectantur, illustrant; sic fortis acies mentis & vegeta, cùm multa & vera & incom∣mutabilia [unspec C] certa ratione conspexerit, diriget in ipsam veritatem qua cuncta monstrantur, ei{que} inhaerens tanquam obliuiscitur caetera, & in illa omnibus simul fruitur. Idem 8. de Ciuit. Dei 8. dicit quod Philosophi, quos caeteris non immeritò fama atque gloria praelatos videmus,* 1.495 lumen mentium esse dixerunt ad discendum omnia, eundem ipsum Deum à quo facta sunt omnia. Et cap. 9. Quicunque igitur Philosophi de Deo summo & vero ista senserunt, quod & rerum creatarum sit effector, & lumen cognoscendarum & bonum agendarum, & quod ab illo nobis sit & principium naturae & veritas doctrinae, & faelicitas vitae, siue Platonici ac∣commodatius nuncupentur, siue quodlibet aliud sectae suae nomen imponant, siue Ionici, siue Italici propter Pythagoram & Pythagoreos, siue Atlantici Libyes, Aegyptij, Indi, Persae, Chaldaei, Scythae, Galli, Hispani, alijue reperiantur qui hoc viderunt & docuerunt, eos om∣nes caeteris anteponimus, eosque nobis propinquiores fatemur. Et capit. 10. Haec itaque causa est cur istos caeteris praeferamus, quia cùm alij Philosophi ingenia sua, studia{que} contriue∣rint [unspec D] in requirendis rerum causis, & quinam esset modus discendi, atque viuendi; Isti, Deo cog∣nito, reperierunt, vbi esset & causa cōstitutae vniuersitatis & lux percipiendae veritatis, & fons bibendae faelicitatis: Siue ergo isti Platonici, siue quicunque alij quarumlibet gentium Philo∣sophi de Deo ista sentiunt, nobiscum sentiunt. Idemque 5. Confess. 6. sic ait, Me iam docue∣ras Deus meus miris & occultis modis, & propterea credo quod tu me docueris, quoniam ve∣rum est, nec quisquam praeter te alius Doctor est veri, vbicun{que} & vndecunque claruerit. Item B. Greg. 7. Moral. 25. super illud Iob 37. Nonne vestimenta tua candida sunt,* 1.496 cùm perflata fuerit terra Austro? per vestimenta Auditores; per terram, cor seu mentem; per Austrum Spiritum Sanctum intelligens, ita dicit; Nequaquam sibi Doctores tribuant, quod per ex∣hortationem suam ad summa proficere Auditores vident; quia nisi Spiritus Sanctus eorum corda repleat, ad aures corporum vox docentium incassum sonat: Formare enim vocem Ma∣gistri exterius possunt, sed hanc imprimere interius non possunt: Neque enim qui plantat est [unspec E] aliquid, nec qui rigat, sed qui incrementum dat Deus. B. quo{que} Ambr. super illud 1. ad Cor. 12. Nemo potest dicere Dominus Iesus, nisi in Spiritu Sancto, sic ait;* 1.497 Quicquid enim falsum est, ab homine est, & quicquid verum à quocunque dicitur, à sancto dicitur Spiritu; Vnde & Ioan. 11. recitato dicto Caiphae, scilicet, Expedit vobis vt vnus moriatur homo pro populo,* 1.498 & non tota gens pereat, subiungit; Hoc autem à semetipso non dixit, sed eum esset Pontifex anni illius prophetauit. Dicit{que} Origines, sicut allegatur in glossa, super illud Exod. 4. Obsecro Domine, non sum eloquens; Et infra; Ego ero in ore tuo. Eorum qui verba Dei loquuntur, os Deus aperit; eorum qui loquuntur mendacium, falsum testimonium, scurrilitates, turpitu∣dines, susurronum quoque & detractorum, & eorum qui otiosa loquuntur, Diabolus aperit os. Tertij quoque Reg. 3.* 1.499 Offerente Domino Salomoni vt daret ei quodcunque voluerit

postulare, ipsoque sapientiam postulante, & Domino eam dante, exemplo magnifico satis [unspec A] ostenditur,* 1.500 quod omnis sapientia à Domino Deo est. Ecclesiastici 1. quod & libri legales, sapientiales & prophetales sapissime & clarissime contestantur. Non solum autem Sapi∣entia speculatiua siue politca datur à Domino, sed & ‖ 1.501 Sapientia manualis, quae ars me∣chanica nuncupatur; vnde Exod. 31. loquutus est Dominus ad Mosen dicens; Ecce vo∣caui ex nomine Besaleel, & impleui eum spiritu Dei sapientia & intelligentia, & scientia in omni opere ad ex cogitandum fabrè quicquid fieri potest ex auro, & argento, & aere, mar∣more, & gemmis, & diuersitate lignorum, dedique ei socium Aholiab, & in corde eorum omnis eruditi posui sapientiam, vt faciant cuncta quae praecipi tibi, tabernaculum faederis & arcam testamenti &c. Nec etiam sapientia solorum fidelium, sed & infidelium à Domi∣no Deo datur;* 1.502 Vnde Apostolus ad Rom. 1. loquens ad literam de Philosophis gentium, ita dicit; Quod notum est Dei, manifestum est illis, Deus enim illis reuelauit; inuisibilia e∣nim ipsius a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, sempiterna quo∣que [unspec B] eius virtus & diuinitas, ita vt sint inexcusabiles, quia cum cognouiscent Deum, non si∣cut Deum glorificauerunt, aut gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, & ‖ 1.503 obscuratum est cor eorum insipiens; Dicentes enim se esse sapientes stulti facti sunt: Ecce quod Deus suam illis notitiam reuelauit, pro qua & sibi gratias agere debuerunt, quod ta∣men non debuerant facere, nisi ipsam accepissent ab eo, vt docet 31. primi. Di entesque se esse sapientes stulti facti sunt. Sed quare cum verum dixerunt? quia dixerunt se esse sapien∣tes, & hoc à se, non ab illo fonte sapientiae, à quo omnis sapientia velut quoddam flumen lu∣cidum deriuatur, qui & solem suum oriri facit super bonos & malos, & pluit super iustos & iniustos,* 1.504 Math. 5. Vnde Augustinus de Spiritu & Litera 7. Dicentes, inquir, se este sapien∣tes, quod non aliter intelligendum est, nisi hoc ipsum sibi tribuentes, stulti facti sunt: & ad hoc idem facit autoritas venerabilis Bedae contra Iulianum 13. huius secundi superius re∣citata.* 1.505 Et Esai 10. à Domino dicitur, visitabo super fructum magnifici cordis regis Assur, [unspec C] & super gloriam altitudinis oculorum eius: Dixit enim, In fortitudine manus meae, ego fe∣ci, & in sapientia mea intellexi. Quare & contra istud elationis venenum pestiferum pa∣rauit Dominus antidotum salutare: Non glorietur, inquit, sapiens in sapientia sua, & non glorietur fortis in fortitudine sua, & non glorietur diues in diuitijs suis, sed in hoc glorietur, qui gloriatur, scire & nosse me, quia ego sum Dominus qui facio misericordiam,* 1.506 iudicium & iusticiam in terra, Ierem. 9. ac si diceret manifestè, quod nihil horum facit sibi homo ex seipso, sed haec omnia omnibus secundum misericordiam & iu∣dicium facit Deus.* 1.507 Et huic satis concordat autoritas venerabilis Bedae contra Iulianum 13. superius memorata, aliaque eiusdem supra eodem 7. dicit Iulianum dixisse blasphemiam, eo quod dixit animum hominis per se posse fieri sapientem. Hoc aurem totum autoritates vtriusque testamenti concorditer attestantur.* 1.508 Vnde Exod. 4. dixit Dominus ad Mosen; [unspec D] Quis fecit os hominis? Glossa, exterius vel interius; aut quis fabricauit mutum? Glossa, in re, vel in spiritu; & surdum, videntem & caecum? nonne Ego? Perge igitur, & ego ero tecum in ore tuo,* 1.509 doceboque te quid loquaris. Et Math. 10. Nolite cogitate quomodo, aut quid loquamini; Dabitur enim vobis in illa hora quid loquamini; Non enim os estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis: & Ioh. 16. Cum ergo veneri ille spititus veritatis,* 1.510 docebit vos omnem veritatem, & 1. Ioh. 2. Vnctio docet vos de omnibus: & Psal. 17. Disciplina tua ipsa me docebit: & Psal. 70. Deus docuisti me a iuuentute mea: & 93. Qui docet hominem scientiam; Beatus homo quem tu erudieris Domine, & de lege tua docueris eum.* 1.511 Et Esaiae 48. Haec dicit Dominus; Ego Deus tuus docens te vtilia, & guber∣nans te in via qua ambulas, quod & glossae autoritatum istarum, & ceterae expositiones Ca∣tholicae clarè docent, quas silendo pertranseo gratia breuiandi. Veruntamen ecce ad haec testimonium Apostoli docti à Domino,* 1.512 doctorisque gentium satis clarum; Fiduciam, inquit, talem habemus per Christum ad Deum, non quod sufficientes simus cogitare aliquid à nobis, [unspec E] sed sufficientia nostra ex Deo est. 2. ad Corinth 3. Proculdubio ergo nec sufficientes su∣mus intelligere, componere, syllogizare, aut scientiam vllam acquirere à nobis quasi ex no∣bis, sed in omnibus istis & singulis sufficientia nostra ex Deo est, qui aperit aures surdorum, & oculos caecorum illuminat, qui scientiarum Dominus est, qui & docet hominem scienti∣am, diuidens singulis prout vult. Si igitur secundum praemissa Deus est necessario requisitus tanquam coeffector cuiuslibet actus intellectus creati, ergo & cuiuslibet actus voluntatis crea∣tae,* 1.513 & cuiuslibet operationis illius per similem rationem: & per hanc rationem Augustinus, Gregorius, Prosper & Bernardus eandem conclusionem ostendunt. Beatus igitur Augusti∣nus de praedestinatione sanctorum 2. sic ait; Quis non videat prius esse cogitare? Nullus

[unspec A] quippè credit aliquid nisi prius cogitauerit esse credendum. Si igitur non simus idonei cogi∣tare aliquid quasi ex nobismet ipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est, profecto non sumus i∣donei credere aliquid quasi ex nobismet ipsis, sed sufficientia nostra, qua credere incipiamus, ex Deo est. Quocirca nemo sibi sufficit ad incipiendum vel perficiendum quodcunque opus bonum, sed in omni opere bono & incipiendo, & perficiendo sufficientia nostra ex Deo est. Et idem argumentum facit Augustinus de bono Perseuerantiae 18. & de gratia & libero arbi∣trio 17. & alijs locis multis. Beatus quoque Gregorius 33. Moral. 22. super illud Iob. 41.* 1.514 Quis ante dedit mihi, vt reddam ei? sic ait: Si saltem dona bonorum operum virtute nostra bene cogitando preuenimus, vbi est quod rursum per Paulum tam subtiliter dicitur; vbi om∣nis de se humanae menti fiducia ab ipsa cordis radice succiditur, cum ait, Non quia sufficien∣tes simus cogitare aliquid à nobis, quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Sanctus etiam Prosper contra Cassianum 6. recitat quartam definitionem Cassiani ‖ 1.515 Dicentem; vt [unspec B] autem euidentius clareat etiam per naturae bonum quod beneficio creatoris indultum est, non∣nunquam bonarum voluntatum prodire principia, quae tamen nisi a Deo dirigantur, ad con∣summationem virtutum peruenire non possunt, Apostolus testis est dicens; Velle enim adia∣cet mihi, perficere autem bonum non inuenio, cui è contrario dicit Prosper, falso igitur secun∣dum hanc definitionem ante dixisti, non solum actuum, verum etiam cogitationum bonarum ex Deo esse principium, qui incipit quae bona sunt, & exequitur, & consummat in nobis. Sed hoc nullo modo ex aliqua parte potest esse falsum, cui nequaquam inferri contraria debue∣runt, vt quod rectè professus es ex gratia incipere, id postea confirmates per naturae bonum, & per liberum arbitrium nos habere. Dixit quidem beatus Apostolus, Velle enim adiacet mihi, perficere bonum non inuenio; sed idem dixit, Non quia idonei sumus cogitare aliquid à nobis, quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est; & idem dixit, Deus est enim qui o∣peratur in nobis & velle & operari pro bona voluntate; non ergo Apostolus sibi contrarius [unspec C] est, sed cum donatum nobis fuerit velle, non statim inuenimus & facere, nisi petentibus, que∣rentibus, atque pulsantibus nobis, vt qui dedit desiderium prestet effectum: Vox ista dicentis, Velle enim adiacet mihi, perficere autem bonum non inuenio, vocati est etiam sub gratia constituti, qui delectatur quidem lege Dei secundum interiorem hominem, sed videt aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis suae, & captiuantem se in lege peccati: & quamuis acceperit scientiam rectè volendi, virtutem tamen in se non inuenit ea quae optat operandi, donec pro bona voluntate quam sumsit, virtutum mereatur facultatem inuenire quam quaerit. Et infra 25. vult idem. Beatus quoque Bernardus de Gratia, & libero arbitrio 22. sic dicit, Hinc coadiutores Dei, cooperatores Spiritus Sancti, & promeritores regni, nos esse praesumimus, quod per consensum voluntarium diuinae voluntati coniungi∣mur. Quid igitur? Hoc ergo totum liberi arbitrij opus, hoc totum eius est meritum quod consentit? Est prorsus, non quidem quod vel ipse consensus in quo omne meritum consistit, [unspec D] ab ipso sit; cùm nec cogitare, quod minus est quàm consentire, à nobis quasi ex nobis suffi∣cientes simus. Verba sunt non mea sed Apostoli, qui omne quod boni potest esse 1. cogita∣re, & velle, & perficere pro bona voluntate attribuit Deo, non suo arbitrio; Ergo Deus tria haec, bonum cogitare, velle, & perficere operatur in nobis; primum sine nobis, secundum nobiscum, tertium per nos facit. Vnde & Esaias 40. Ecce, inquit, gentes quasi momentum staterae reputatae sunt ei: Super quod Glossa in comparatione eius, scilicet Dei, quod scilicet momentum ex nihilo in vtramlibet partem inclinatur. Et Parab. 21.* 1.516 Sicut diuisiones aqua∣rum, ita cor Regis in manu Domini; quocunque voluerit inclinabit illud; omnis autem creatura rationalis Rex dicitur, quia ratione se regit: Non enim potest hoc tantum intelligi de corde magni Regis terreni, & non de corde parui subiecti,* 1.517 quoniam pusillum & magnum ipse fecit & aequaliter est illi cura de omnibus, Sapientiae 6. Quare & singuli Dominum hu∣militer deprecamur, cum Psalmista dicentes, Inclina cor meum Domine, in testimonia tua,* 1.518 [unspec E] & non in auaritiam, Psalmo 118. super quod dicit Augustinus, Quid est inclinatum ad ali∣quid cor habere, nisi hoc velle? Quare & immediatè ante super illum versum priorem; De∣duc me in semita mandatorum tuorum, sic ait; Diuinum auxilium, quo deducatur, inquit; quia neque volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei: Denique quia & ipsum velle Deus operatur in omnibus, praeparatur enim voluntas à Domino. Ad hoc etiam facit illud Sapientiae 11. Omnia in mensura, & numero & pondere disposuisti;* 1.519 cum ‖ 1.520 expositione Au∣gustini 4. super Genesin ad literam 5. capitulo 9^o. & 46^o. primi plenius recitata; Est, inquit, pondus voluntatis & amoris, sed hoc pondus alio pondere rapitur; pondus sine pondere est, quo referuntur omnia vt quiescant. Item si homo posset velle ex se solo, posset similiter ex se solo resistere tentamento, contra 4.5. & 6. huius secundi; Item si homo posset velle ex

se solo, posset sic male velle, & cùm potentia rationalis possit in obiecta, posset ex se solo si∣militer [unspec A] bene velle, & sic sine Dei auxilio solius liberi arbitrij viribus posset mereri, quod est error Pelagij, sicut ex superioribus satis constat, possetque ex se solo se ad gratiam praepa∣rare, & aperire Deo, hominiue pulsanti, contra 37^um. & 38^um. capitula primi libri. Et li∣cet quis iam sit in gratia constitutus, adhuc per quintum huius secundi sine Dei auxilio non potest resistere tentamento, quare nec mereri. Nullus etiam, quantumlibet gratiosus, mere∣tur, nisi gratia cooperante, sicut 40.^um. primi docet, nec gratia operatur, nisi à Sancto Spi∣ritu dirigatur, per 42^um. eiusdem. Omnia quoque fidelium merita donantur à Deo, sicut su∣perius est ostensum; Nullus ergo ex se solo sine Deo potest bene velle; ergo nec velle omninò. Nec potest quis fingere quod homo quantum est de se, & de potētia liberi arbitrij posset per se in vtrumlibet oppositorum, in malū scilicet & in bonum; sed Deus non vult permittere eū benefacere sine ipso; quoniā sic rediret error Pelag. Et Sap. 7. dicitur quod est amans bonum actum, seu bonum qui ‖ 1.521 nullum vetat benefacere. Item nec Angelus, nec Adam ante lapsum [unspec B] potuit per se velle, vt docet decimum huius secundi, quare nec modo. Item si homo posset per se velle,* 1.522 posset & per se operari, & cùm secundum Philosophum 2. Ethicorum, virtus generetur ex operibus, posset per se acquirere sibi virtutes, contra tertium primi, & contra Augustinum & Bedam in libris suis contra Iulianum, vt sextum huius secundi plenius allega∣uit; vbi volunt, quod omnis virtus, etiam infidelium, est à Deo. Item nulla creatura habet liberum arbitrium potentius quam habuit Iesus Christus, sed ipse non potuit per se velle, ip∣somet testante: Non possum, inquit, ego à meipso sacere quicquam; sed sicut audio, iudico, & iudicium meum verum est, quia non quaero voluntatem meam, sed voluntatem eius, qui mi∣sit me,* 1.523 Patris, Ioh. 5. Vnde Augustinus super Iohannem lib. 2. Homilia 45. sic ait, Prop∣ter personam Filij vnam ex duabus substantijs, diuina, humanaque constantem, aliqu ando secundum id quod Deus est loquitur, vt est illud quod ait, Ego & Pater vnum sumus; ali∣quando secundum id quod est homo, vt est illud, Quoniam Pater maior me est, secundum [unspec C] quod accepimus ab eo dictum; & hoc vnde nunc disputo, Non possum à meipso facere quicquam, sed sicut audio, iudico, aliasque potuit Christus scienter voluisse contrarium vo∣luntati diuinae, mortaliterque peccasse. Item, Pater facit omnia opera Filij, ergo & ipsemet Filius secundum suam diuinitatem similiter ipsa facit; Nam Iohan. 14. Christus dicit, Pater in me manens ipse facit opera:* 1.524 Dicitque Augustinus 1. super Iohan. Hom. 20^a. Ambulauit Filius Dei super mare; caro ambulabat, & diuinitas gubernabat; quando ergo caro ambulabat & diuinitas gubernabat, Pater absens erat; si absens erat, quomodo Filius ipse dicit, Pater autem in me manens facit opera sua? Si ergo Pater in Filio manens facit opera sua, ambulatio illa carnis super mare à Patre fiebat, per Filium fiebat; ergo illa ambulatio opus est Patris & Filij inseparabile; vtrumque ibi operantem video. Item ostensum est 46^o. primi, quod illud quod petitur à Domino, sit ab eo, sed homo rectè petit à Deo, vt ipsemet homo velit, eligat, & faciat semper bonum, nolit semper & fugiat omne malum, dicens cum Psalmista, Inclina [unspec D] cor meum in testimonia tua, & non in auaritiam, Psalmo 118. & iterum, Domine deducme in iustitia tua, propter inimicos meos dirige in conspectu tuo viam meam, Psalmo 5. & He∣sterae 14. Da, inquit, mihi fiduciam Rex Deorum, & vniuersae Domine potestatis, tribue ser∣monem compositum in ore meo in conspectu Leonis, & transfer cor illius in odium hostis nostri, vt ipse pereat, & caeteri, qui ei consentiunt, cum multis similibus creberrimè in Scrip∣tura; oratque sancta Dei Ecclesia consequenter; Omnipotens sempiterne Deus, dirige actus nostros in beneplacito tuo, &c. & iterum, Fac nos amare quod praecipis. Orat etiam pro inimicis, vt Deus voluntates eorum malas conuertat in bonas; & Sacerdos in Missa Corpus Dominicum percepturus, Fac, inquit, me tuis semper obedire mandatis, &c. cum similibus suis multis. Item quicquid Deus promittit, facit; sicut docebatur in 46^o. primi, sed Deus pro∣misit hominibus voluntates & multa opera sua futura, vt idem capitulum allegauit, & patet Ismaele, Isaac, Samsone, Salomone, Ieremia, Iohanne Baptista, & Domino Iesu Christo, & alijs [unspec E] multis valde; Vnde & Ezech 36. Auferam, inquit Dominus, cor lapideum de carne vestra, & dabo vobis cor carneum, & spiritum nouum ponam in medio vestri, & faciam vt in prae∣ceptis meis ambuletis, & iudicia mea custodiatis, & operemini. Haec autem duo motiua ad∣ducit Augustinus ad hanc vnam conclusionem de Gratia & libero arbitrio 31. Item illud pro quo gratiae aguntur Deo, fit ab eo vt ostensum est 31^o. primi. Sed quis tam ingratus vt pro nullo actu voluntatis suae, aut alterius agat gratias Domino Deo suo? Dicitur etiam 1. Esdr. 7. Benedictus Dominus Deus,* 1.525 qui dedit hoc in corde Regis, vt glorificaret domum Domini; Deus ergo omnes omnium efficit voluntates. Ad hanc etiam conclusionem, & specialiter de malis actibus voluntatis faciunt multae rationes & Autoritates adductae 26.31.33. & 34^o. pri∣mi.

[unspec A] Hanc eandem quaestionem vtriusque series testamenti, & multiplex sanctorum Autori∣tas clarè probat, & hoc vniuersaliter de quacunque volutione bona vel mala; vnde Esa. 26. Domine dabis pacem nobis; omnia enim opera nostra operatus es in nobis. Et infra 45. Ego Dominus, & non est alter, formans lucem & creans tenebras, faciens pacem & creans malum; ego Dominus faciens omnia haec; quod & testatur planissimè textus & Glossa Esaiae. 10. supe∣rius allegati. Item Ier. 10. Scio Domine, quod non est hominis via eius, nec viri est vt ambulet & dirigat gressus suos: vbi Glossa, Erubescant, qui aiunt vnumquemque suo regi arbitrio: Non est enim hominis via eius, &c. Vnde Dauid, A Domino gressus hominis dirigetur;* 1.526 Et Parabolarum 20. A Domino diriguntur gressus viri: Glossa, Non à libertate arbitrij.* 1.527 Hinc enim Esaias dicit; Omnia enim opera nostra operatus es nobis: & sequitur consequenter,* 1.528 Quis autem hominum potest intelligere viam suam? Super quod Glossa, verè quod fecit, à [unspec B] Deo habet, quia qualis futurus sit, vel quamdiu victurus per se nescit, sed in Deo est. Et su∣pra 16. Placuerint Domino viae eius hominis, inimicos quoque eius conuertet ad pacem. Et infra 21. Sicut diuisiones aquarum, ita cor Regis in manu Domini, quocunque voluerit, incli∣nabit illud. Et Psalmo 104. Conuertit cor eorum vt odirent populum eius, & dolum facerent in seruos eius. Item Exod. 3. legitur, Dabo, inquit Dominus,* 1.529 gratiam populo huic coram Aegyptijs: & infra 4. Ego indurabo cor eius, scilicet Pharaonis: & inferius 9^o. Indurauit∣que Dominus cor Pharaonis, & non audiuit eos, sicut loquutus est Dominus ad Mosen: & iterum, Idcirco autem posui te, vt ostendam in te fortitudinem meam, & narretur nomen meum in omni terra; & 14. Ego indurabo cor Aegyptiorum, vt persequantur vos & glorifica∣bor in Pharao ne, & in omni exercitu eius.* 1.530 Hanc autem eandem conclusionem probat Apo∣stolus per hanc eandem Scripturam ad Rom. 9. Non volentis, inquit, nec currentis, sed mise∣rentis est Dei: Dicit enim Scriptura Pharaoni, Quia in hoc ipsum excitaui te, vt ostendā in te virtutem meam, &c. Item Iosue 11. Non fuit ciuitas quae se non traderet filijs Israel praeter E∣neum [unspec C] qui habitabat in Gabaon, omnes bellando caepit, scilicet Iosue; Domini enim sententia fuerat, vt indurarentur corda eorū & pugnarent contra Israel, & caderent, & non mererentur vllam clementiam, ac perirent, sicut praeceperat Dominus Mosi. Et 1. Esdr. 6. Dominus con∣uerterat cor Regis Assur ad eos, vt manus eorum adiuuaret in opere domus Dei: & 7. Benedi∣ctus Dominus qui dedit hoc in corde Regis, vt glorificaret domū Domini. Et Nehem. 7. Deus autem dedit in corde meo, & congregaui optimates. Item 1. Reg. 10. Saul abijt in domū suam,* 1.531 & abijt cum eo pars exercitus, quorum tetigerat Deus corda; sed quomodo corda eorum teti∣gerat? nisi quia eis inspirauit voluntatem. Et 2. Parab. 21. Ecce, inquit, Esaias ad Ioram,* 1.532 Domi∣nus percutiet te plaga magna cum populo tuo, & filijs & vxoribus tuis, vniuersaque substantia tua; & sequitur, Suscitauit ergo Dominus contra Ioram spiritum Philistinorum & Arabum, & ascenderunt in terram Iuda, & vastauerunt eam, diripueruntque cunctam substantiam,* 1.533 quae in∣uenta est in domo Regis, &c. Item Hester. 14. Hester orauit Dominū isto modo; Transfer cor [unspec D] illius, scilicet Assueri, in odium hostis nostri, vt ipse pereat: Et infra 15. Cum{que} cleuasset faciem, & ardentibus oculis furorem pectoris indicasset, Regina corruit, &c. conuertit{que} Deus spiritū Regis in mansuetudinem, & festinus ac metuens exiluit de solio, &c. Item Ioh. 1. Omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso factum est nihil: Et infra 3. Non potest homo accipere quicquā, nisi fuerit ei datum de coelo, & Pater, qui misit me, traxerit eum: Et 6. Nemo potest venire ad me, nisi Pater qui misit me, traxerit eum; & infra, Nemo potest venire ad me nisi fuerit ei datū à Patre meo: & inferius 15. Sine me nihil potestis facere; Et ad Philipp. 2. Deus est qui opera∣tur in nobis velle, & perficere pro bona voluntate; & ad Rom. 1. Tradidit illos Deus in repro∣bum sensum, vt faciant ea quae non conueniunt: Et 1. ad Cor. 3. Ne{que} qui plantat, est aliquid, ne{que} qui rigat, sed qui incrementū dat Deus. Dei agricultura estis, Dei aedificatio estis: & infra 4. Quid habes, quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? Et inferius 12. Diuisiones operationum sunt; idem verò Deus, qui operatur omnia in omnibus; [unspec E] cum multis suis similibus, tam in testamento veteri, quàm in nouo. B. etiam Aug. per Autori∣tates praemissas, & alias in varijs libris suis, sed specialiter in his quos contra Pelagianos con∣scripsit, hanc eandem conclusionem feruenti spiritu elaboratissimè demonstrauit: Vnde de Gratia & libero arbitrio 35. sic ait; Certum est nos seruare mandata si volumus,* 1.534 sed quia prae∣paratur voluntas à Domino, ab illo perendum est, vt tantum velimus, quantum sufficit vt volendo faciamus; certum est nos velle cum volumus, sed ille facit vt velimus bonum: de quo dictum est, quod paulò ante posui, quod voluntas praeparatur à Domino: de quo di∣ctum est, A Domino gressus hominis dirigetur, & viam eius volet; de quo dictum est, Deus est qui operatur in nobis velle: Certum est nos facere cùm facimus, sed ille facit vt faciamus, praebendo vires efficacissimas voluntati, qui dixit, Faciam vt in iustificationibus meis

ambuletis,* 1.535 & iudicia mea obseruetis & faciatis. Idem infra eodem 43. Scriptura [unspec A] diuina si diligentèr inspiciatur, ostendit non solas illas bonas hominum voluntates, quas ipse facit ex malis, & à se factas bonas in actus bonos, & in aeternam dirigit vitam; verumetiam illas, quae conseruant saeculi creaturas, ita esse in Dei potestate, vt eas quò voluerit, quando voluerit, faciat inclinari, vel ad beneficia quibusdam praestanda, vel ad poenas quibusdam ingerendas, sicut ipse iudicat occultissimo quidem iudicio, sed sine dubitatione iustissimo. Nam inuenimus aliqua peccata etiam poenas esse aliorum peccatorum, sicut sunt vasa irae∣quae perfecta dicit Apostolus in perditionem, sicut est induratio Pharaonis, cuius & causa di∣citur, ad ostendendam in illo virtutem Dei, sicut est fuga Israelitarum à facie hostium de ciuitate Hay. In animo enim factus est timor, vt fugerent, & hoc factum est, vt vindicare∣tur peccatum eo modo quo fuerat vindicandum. Vnde dicit Dominus ad Iesum naue; Non poterunt filij Israel subsistere à facie inimicorum suorum. Quid est, non poterunt sub∣sistere? quare non subsistebant per liberum arbitrium, sed per timorem turbati voluntate fu∣giebant, [unspec B] nisi quia Dominus dominatur & voluntatibus hominum, & quos in formidinem conuertit iratus?* 1.536 Et idem ostendit per illud Iosue 11. quod superius allegaui. Idem cap. 44. Nunquid non sua voluntate homo improbus filius Iemini, scilicet Semei, de quo 2. Reg. 16. maledicebat Regi Dauidi? & tamen quid ait Dauid plenus vera, alta, & pia scientia? quid ait illi qui maledicentem percutere voluit? Quid mihi, inquit, & vobis filij Zaruiae? Dimitte eum vt maledicat quia Dominus dixit illi maledicere Dauidi; sinite illum vt maledicat, quo∣niam dixit illi Deus, vt videat Deus humilitatem meam, & retribuat mihi bona pro maledi∣ctione eius in die isto. Quomodo dixit Dominus huic homini maledicere Dauidi? Quis * 1.537 sapiens, & intelliget: Non enin iubendo dixit, vbi obedientia laudaretur, sed quod De∣us eius voluntatem propriam vitio suo malam in hoc peccatum iudicio suo iusto & occulto inclinauit: ideo dictum est, Dixit ei Dominus. Nam si iubenti obtemperasset Deo, laudan∣dus potius quam puniendus esset, sicut ex hoc peccato postea esse punitum nouimus. Nec [unspec C] causa tacita est cur ei Dominus isto modo dixerit maledicere Dauidi, hoc est cor eius malum miserit, vel demiserit; vt videat, inquit, Dominus humilitatem meam, & retribuat mihi bo∣na pro maledictione eius in die isto.* 1.538 Et sequitur capit. 45. Ecce quomodo probatur Deum vti cordibus etiam malorum, ad laudem atque adjumentum bonorum: Sic vsus est Iuda tra∣dente Christum; sic vsus est Iudaeis crucifigentibus Christum: et quanta inde bona praestitit populis credituris? qui et ipso Diabolo vtitur pessimo, sed optimè ad exercendam & pro∣bandam fidem & pietatem bonorum, non sibi, qui omnia scit antequam fiant, sed nobis, quibus erat necessarium, vt eo modo ageretur nobiscum. Nunquid non sua voluntate Ab∣solon elegit consilium quod sibi oberat? & tamen ideo fecit, quia exaudierat Dominus eius patrem orantem vt hoc fieret; propter quod Scriptura ait, Et Dominus mandauit dissipa∣re consilium Achitophelis bonum, vt inducat super Absolon omnia mala: Bonum consili∣um [unspec D] dixerat, quod ad tempus proderat causae, quia pro ipso erat contra patrem eius, contra quem rebellauerat, vt cum posset opprimere, nisi Dominus consilium dissipasset, quod de∣derat Achitophel, agendo in corde Absolon, vt tale repudiaret consilium, & aliud quod ei expediebat,* 1.539 eligeret. Et sequitur cap. 46. Quis non ista diuina iudicia contremiscat, quibus agit Deus in cordibus etiam malorum hominum quicquid vult, reddens tamen eis secundum merita eorum? Roboam filius Solomonis repulit consilium salubre seniorum, & verbis coaeuorum suorum potius acquieuit: vnde hoc nisi propria voluntate? sed hinc ab eo reces∣serunt decem tribus Israel, & alium Regem sibi constituerunt Ieroboam, vt irati Dei volun∣tas fieret, quod etiam futurum esse praedixerat. Quid enim Scriptura dicit? Et non audiuit Rex plebem, quoniam erat conuersio à Domino, vt statueret verbum suum quod loquutus est in manu Achiae Shilonitae de Ieroboam filio Nabat: Nempe sic factum est, & illud per hominis voluntatem, vt tamen conuersio esset à Domino. Legite libros Paral. & inuenietis in secundo libro scriptum, Et suscitauit Dominus spiritum super Ioram, spiritum Philistino∣rum [unspec E] & Arabum, qui finitimi erant Aethiopibus, & ascenderunt in terram Iuda, & dissipa∣runt eam, & caeperunt omnem substantiam quae in domo Regis inuenta est. Hic ostenditur Deum suscitare hostes eis terris vastandis, quas tali poena iudicat dignas. Nunquid tamen Philistaei, & Arabes in terram Iudaeam dissipandam sine sua venerunt, aut sic venerunt sua voluntate, vt mendaciter scriptum sit, quod Dominus ad hoc faciendum eorum spiritum suscitauit? Imo vtrumque verum est, quia & sua voluntate venerunt, & tamen spiritum eo∣rum Dominus suscitauit: quod etiam sic dici potest, & eorum spiritum Dominus suscitauit, & tamen cum sua voluntate venerunt. Agit enim omnipotens in cordibus hominum etiam motum voluntatis eorum,* 1.540 vt per eos agat quod ipse agere voluerit. Et capit. 47. Quid est,

[unspec A] quod homo Dei dixit ad Amasiam Regem, non veniat tecum exercitus Israel? non enim est Dominus cum Israel, quoniam putaueris obtinere te in illis, in fugam conuertet Deus ante inimicos. Quomodo est virtus Deo vel adjuuare, vel in fugam vertere? quomodo virtus Dei alios juuat in bello, dando eis fiduciam, alios immisso timore vertit in fugam, nisi quae in coe∣lo & in terra omnia quae cunque voluit, fecit, etiam in cordibus hominum? Legimus quid dixerit Ioas Rex Israel, mittens nuntium ad Amasiam Regem volentem pugnare cum illo; Nam post aliqua dixit, Nunc sede id domo tua; quid prouocas in malum? & cades tu & Iu∣da tecum. Deinde Scriptura subjunxit, Et non audiuit Amasias, quoniam a Deo erat vt traderetur in malum, quoniam quaesierunt Deos Edom. Ecce Deus idolatriae peccatum vo∣lens vindicare, hoc operabatur in ejus corde, cui vtique juste irascebatur, vt admonitionem salubrem non audiret, sed ea contempta iret in bellum, vbi cum suo exercitu caderet. Idem ostendit per seductionem Prophetae à Domino, de quo Ezech. 14. & per Assuerum, de quo [unspec B] Hesterae 15. sicut superius allegaui, & infra 48. sic ait, Scriptum est & in Prouerbijs Salomo∣nis, Sicut impetus aquae, sic cor Regis in manu Domini, quocunque voluerit, declinabit il∣lud. Et in Psalmo 104. legitur dictum de Aegyptijs, quid eis fecerit Deus; Et conuerrit cor eorum, vt odissent populum eius, vt dolum facerent in seruos eius. In literis etiam A∣postolicis videte quae scripta sunt. In Epistola Pauli Apostoli ad Romanos, Propterea tradidit illos Deus in desidetia cordis eorum & in immunditiam. Item paulo post, sicut non probauerunt Domini habere notitiam, tradidit illos Deus in reprobam mentem, vt faciant quae non conueniunt. Et ad Thessalon. in Epist. 2. ait de quibusdam, pro eo quod dile∣ctionem veritatis non receperunt vt salui fierent, ideo mittet illis Deus operationem erroris vt credant mendacio, & iudicentur omnes, qui non crediderunt veritati, sed consenserunt falsitati: Et concludendo conclusionem principalem totius processus, sic ait; His & talibus testimonijs diuinorum eloquiorum satis, quantum existimo manifestatur operari Deum in [unspec C] cordibus hominum, ad inclinandas eorum voluntates quocunque voluerit, siue ad bona pro sua misericordia, siue ad mala pro meritis eorum, aliquando aperto, aliquando occulto judicio, semper autem justo.* 1.541 Idem de correptione & gratia multis capitulis hanc eandem conclusionem ostendit, sicut allegauit pro parte 10^um hujus secundi. Vnde & cap. 49. dicit de ipsa boni perseuerantia, Noluit Deus sanctos in viribus suis, sed in ipso gloriari, qui eis non solum dat adjutorium, quale primo homini dedit, sine quo non possint perseuerare si voluit, sed operatur & velle, vt quoniam non perseuerabunt nisi & possint & velint, perse∣uerandi eis & possibilitas, & voluntas diuinae gratiae largitate donetur. Tantum quippe spiritu sancto accenditur voluntas eorum, vt ideo possint, quia volunt, ideo sic velint, quia Deus operatur vt velint. Et infra ejusdem 70. dicit ita; Non est dubitandum,* 1.542 voluntati Dei, qui in coelo & in terra omnia quaecunque voluit, fecit, humanas voluntates non posse resistere, quo minus faciat ipse quod vult; quoniam quidem de ipsis hominum voluntati∣bus [unspec D] quod vult, facit: Nisi fortè, vt ex multis aliqua commemorem, quando Deus voluit Sauli regnum dare, sic erat in potestate Israelitarum subdere se memorato viro, siue non sub∣dere, quod vtique in eorum erat positum voluntate, vt etiam Deo valerent resistere; qui ta∣men hoc non fecit per ipsorum hominum voluntates, sine dubio habens humanorum cor∣dium quo placet inclinandorum omnipotentissimam potestatem. Sic enim scriptum est, Et dimisit Samuel populum, & abijt vnusquisque in locum suum, & abijt Saul in domum suam in Gabaa, & abierunt potentes, quorum tetigit Deus corda, cum Saule; & filij pestilentes dixerunt, ‖ 1.543 Num saluabit nos hic? & inhonorauerunt eum, & non obtulerunt ei munera. Nunquid aliquis dicturus est, non iuisse cum Saul quenquam corum, quorum tetigit Deus corda vt irent cum illo, aut isse aliquem pestilentium, quorum vt hoc facerent, corda non te∣tigit? Item de Dauide, quem Dominus in regnum successu prosperiore constituit, ita legitur; Et ambulabat Dauid proficiens, & magnificabatur, & Dominus erat cum illo. Et cum hoc [unspec E] praemissum fuisset, paulo post dictum est; ‖ 1.544 Spiritus vero Domini induit Amasai principem inter triginta, & dixit, Tui sumus Dauid, & tecum futuri, fili Iesle; Pax tibi, & pax adjutoribus tuis, quia auxiliatus est tibi Deus; Nunquid posset ipse aduersari voluntati Dei, & non potius eius facere voluntatē qui in eius corde operatus est per spiritū suum quo indutus est, vt hoc vellet, diceret, & faceret? Item paulo post ait eadē Scriptura; Omnis hi viri bellatores ducen∣tes aciem, corde pacifico venerunt in Hebron, vt constituerent Dauid super omnem Israel: sua voluntate vti{que} constituerunt regem Dauid, quis non videat? quis hoc neget? Non enim non ex animo, aut non ex bona voluntate corde fecerunt pacifico, & tamen in eis egit, qui in cor∣dibus hominū quod voluerit, operatur; Propter quod praemisit scriptura, Et ambulauit Dauid proficiens, & magnificabatur, & Dominus omnipotens erat cū illo, ac per hoc Dominus om∣nipotens

qui erat cū illo, adduxit istos vt eū regē cōstituerent: & quomodo adduxit? Nunquid [unspec A] corporalibus vinculis alligauit? Intus egit, corda tenuit, corda mouit, eos{que} voluntatibus eorū quas ipse in illis operatus est, traxit. Et sequitur cap. proximo; Si ergo cū voluerit reges in terra constituere, magis habet in potestate voluntates hominum, quàm ipsi suas, quis alius facit vt salubris sit correptio, & fiat in correpti corde correctio, vt caelesti constituatur in regno? Quid clarius, quid apertius posset dici? Ecce hic Augustinum velle expressè, quod nullus propria voluntate potuit iuisse cum Saule, nisi vt hoc faceret, Deus tetigisset cor eius; ergo eadem ra∣tione nullus potest se vertere huc vel illuc, imò nec velle quicquam omninò, nisi ad hoc ipsum Deus tangat cor eius, & efficiat ipsum velle. Vnde & 4. contra Iulianum 16. Quid, inquit, iam vtuntur voluntatis arbitrio? nisi eo volente atque subueniente, à quo praeparatur volun∣tas,* 1.545 velle non possunt. Idem de praedestinatione Sanctorum 28. Agit quippe Deus quod vult in cordibus hominum, vel adiuuando, vel iudicando, vt per eos etiam impleatur quod manus eius & consilium praedestinauit fieri: Frustra ita que etiam illud quod Regum & Paralip. Scrip∣tura [unspec B] teste probauimus, cùm Deus vult fieri, quod non nisi volentibus hominibus oportet fie∣ri, inclinari corda eorum vt hoc velint, eo scilicet inclinante, qui in nobis mirabili modo & in∣effabili operatur & velle, ad causam de qua disserimus, non pertinere dixerunt. Idem de bo∣no perseuerantiae 37. Deus est qui operatur in nobis & velle & operari pro bona voluntate: Nos ergo volumus, sed Deus in nobis operatur & velle: Nos operamur, sed Deus in nobis operatur etiam operari pro bona voluntate: Hoc nobis expedit & credere, & dicere, hoc est pium,* 1.546 hoc est verum, vt sit humilis & submissa confessio, & detur totum Deo. Hoc idem o∣stendit B. Prosp. contra Cassian. multis capitulis, vt patet aliqualiter ex superius allegatis: Vn∣de & 8. c. recitat ab Epis. Afris Papae Zozimo rescribentibus in hunc modum; Praeparatur vo∣luntas à Domino, & vt boni agant aliquid, paternis inspirationibus suorum ipse tangit corda filiorum: Quotquot enim Spiritu Dei aguntur, hi filij Dei sunt; vt nec nostrum deesse sentia∣mus arbitrium, & in bonis quo{que} voluntatis humanae singulis motibus magis illius valere non [unspec C] dubitemus auxilium. Idem in suis sententijs capit. 312. praenotato, Nil posse hominem sine Deo,* 1.547 recitat Aug. dicentem; Multa Deus facit in homine bona quae nō facit homo; nulla verò facit homo, quae non Deus facit vt faciat homo. Item Bernardus de Gratia & libero arbitrio 23. Quid, inquit, nostra verba aliud sonant, quàm illud quod, neque volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei? quod sane non ideo dicit Apost. quasi quis velle aut currere non possit in vanum, sed quod is qui vult & currit, non in se, sed in eo à quo accepit & velle & currere debeat gloriari: Denique ait, Quid habes quod non accepisti? & idem ostendit capit. 18.22. & alijs.* 1.548 Item Doctor & Martyr gloriosissimus Cyprianus, epistola 13. ad Quirinum intitula∣ta, De disciplina Christianae religionis capit. 4. tantum hanc vnam conclusionem ostendit; In nullo nobis gloriandum, quando nostrum nihil sit: Et hoc per illud Ioh. 3. Nemo potest quicquam accipere, nisi datum illi fuerit de Coelo: Et per illud Apostoli 1. ad Cor. 4. Quid habes, quod non accepisti? Si ergo accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? & per mul∣ta [unspec D] alia loca Scripturae.* 1.549 Item venerabilis Anselmus de casu Diaboli 1. & consequenter osten∣dit, quod illud dictum Apostoli dicitur tam Angelis quàm hominibus, & cuilibet creaturae; & quòd nulla creatura potest ex se sola quicquam habere, nec velle, nec peruelle. Vnde & capit. 7^o. opponenti discipulo per hunc modum; In nostra natura quaeri potest, quoniam credimus nullum hominem posse habere bonam voluntatem, nisi dante Deo, malam verò semper ha∣bere posse, sola permissione Dei, Cur Deus fecerit eam talē c. 8. Primo materialiter sic respon∣det, nec voluntatem, nec conuersionem voluntatis puto negari posse aliquid esse; Nametsi nō sunt substantiae, non tamen probari potest eas non esse essentias, quoniam multae sunt essentiae praeter illam quae propriè dicitur substātia. Deni{que} bona voluntas non magis est aliquid quàm voluntas mala: Nec enim magis est aliquid voluntas, quae vult dare misericorditer, quàm illa quae vult rapere violenter; & consequenter ostendit hanc conclusionē, quam concludendo in fine sic ait; Nec igitur voluntas mala, nec praua voluntatis conuersio est ipsum malū quo An∣gelus [unspec E] vel homo fit malus, quod nihil esse dicimus; nec bona voluntas, aut bona voluntatis cō∣uersio est ipsum bonum quo boni fiunt; Et per multa capitula consequenter ostēdit, quod ma∣lum siue malitia pura non sit res aliqua positiua, sed pura priuatio; Et ca. 20. vt formaliter ma∣gis respondeat, ostendit quod omnis actus voluntatis tripliciter sit à Deo. Vno modo, quia Deus, non, cū posset, prohibet, sed permittit: Alio modo, quod potestas volendi, scilicet ipsa voluntas, quae est potentia voluntaria, est à Deo: Tertio modo, quod ipsemet Deus vere per se coefficit omnem actum etiam malum secundum suam essentiā, quia sic bonus est; non autem secundū suā malitiam, sed sic tantum fit à voluntate iniusta. Vnde sic dicit, Quid mirum, si quemadmodum Deus dicitur inducere in tentationem, quando non liberet ab ea, ita fateamur

[unspec A] eum dare malam voluntatem non prohibendo eam cum potest, praesertim cum potestas vo∣lendi quidlibet non nisi ab illo sit? Ecce pro primo, & secundo, & addit pro tertio; cum Dia∣bolus conuertit voluntatem suam ad quod non debuit, & ipsum velle, & ipsa conuersio fuit aliquid; & tamen non nisi à Deo, & de Deo aliquid habuit; nec velle aliquid nec mouere potuit voluntatem, nisi illo permittente, qui facit omnes naturas substantiales & accidenta∣les, vniuersales & indiuiduas: In quantum enim voluntas & conuersio sine motus volunta∣tis est aliquid, bonum est, & Dei est; in quantum vero justitia caret, sine qua esse non debet, non simpliciter malum, sed aliquid malum est, & quod malum est non Dei est, sed voluntatis, siue mouentis voluntatem. Simplex quippe malum est iniustitia, quoniam non est aliud quam malum, quod nihil est; aliud verò malum est natura in qua est iniustitia, quoniam est aliquid, & aliud quam iniustitia, quae malum est, & nihil est. Quare quod aliquid est, à Deo [unspec B] fit, & Dei est; quod vero nihil est, id est, malum ab iniusto fit, & ejus est. Contra quae sta∣tim opponit Discipulus in haec verba; Quod quidem Deus rerum naturas omnium faciat, fa∣tendum est; quod vero singulas actiones peruersarum voluntatum, vt ipsum prauum motum voluntatis, quo ipsa mala voluntas se mouet, faciat, quid condecet? Et respondet, Nihil mirum, si dicimus Deum facere singulas actiones quae fiunt mala voluntate, cum dicamus e∣um facere singulas substantias quae fiunt ‖ 1.550 iniusta voluntate & inhonesta operatione. Et sequitur sub nomine Discipuli consequenter, Non habeo quid contradicam; quippe nec ne∣gare possum verè aliquid esse quamlibet actionem, nec fateri volo non fieri à Deo quod ve∣rè aliquam essentiam habet: nec ista tua ratio in vllo accusat Deum aut excusat Diabolum, sed omnino Deum excusat, & Diabolum accusat.* 1.551 Idem de Concor. 6. quaesito vtrum prae∣scientia siue scientia Dei sit à rebus, aut è contra, & destructa prima parte, & per consequens constructa secunda, objecto{que} contra hanc sententiam hoc modo; Si vero quaecunque sunt, à scientia Dei sumunt essentiam, Deus est factor & autor malorum operum; ergo non juste [unspec C] punit malos. Respondet in haec verba; Hoc autem facilè solui potest, si prius cognoscatur bonum, quod est iustitia verè aliquid esse; malum vero quod est iniustitia omni carere exi∣stentia: Non est enim iniustitia qualitas, aut actio, aut alia essentia, sed tantùm absentia de∣bitae iustitiae; omnis quippe qualitas, & omnis actio, & quicquid habet aliquam essentiam, à Deo est, à quo est omnis iustitia, & nulla iniustitia; facit ergo Deus omnia, quae iusta, siue in∣iusta voluntate fiunt, id est bona opera & mala. In bonis quidē facit quod sunt, & quod bona sunt; in malis verò quod sunt, sed non quod mala sunt: Nam omni rei esse iustam & bonam, est aliquid esse; nulli verò rei est esse aliquid, iniustam vel malam esse. Et infra eodem osten∣dit, quod Deus dupliciter efficit omnem volutionem, actionem & motum; primò, quia Deus efficit omnem rem actiuam & passiuam & omnem earum potentiam; secundò, quia vera ef∣ficienter mouet & agit; vnde sic dicit, Sicut Deus non facit iniustitiam, ita non facit aliquid iniustum esse, qui tamen facit omnes actiones, & omnes motus, quia ipse facit res à quibus, [unspec D] & ex quibus, & per quas, & in quibus fiunt, & nulla res habet potestatē volendi aut faciendi, nisi illo dante. Ecce pro 1. & sequitur pro 2. Ipsum quo{que} velle, quod aliquando iustū est, ali∣quando iniustū, nec est aliud quàm vti voluntate & potestate volendi, quas dat Deus in quantū est bonū, & est à Deo, quod tunc quidē quando est rectè, bonū & iustū est; quando verò non rectè, hoc solo quod non rectè est, malum est & iniustum. Est autem aliquid rectè esse, & hoc est à Deo: non esse verò rectè, non est aliquid, nec est à Deo. Sic itaque facit Deus in omnib voluntatibus & operibus ‖ 1.552 bonis, & quod essentialiter sunt, & quod bona sunt: in malis verò non quod mala sunt, sed tantum quod per essentiam sunt. Et 8. capit. dicit idem, vbi ponit modum alium faciendi, quo Deus dicitur facere mala, quia scilicet permittit, sicut dicitur ho∣minem in durare cum non emollit, ac inducere in temptationem cum non liberat. Idem de conceptu virginali 4. dantur, inquit, quibusdam actionibus nomina, quibus significatur eas iniustè fieri, vt fornicatio & mendacium; sed aliud intelligitur cum ipsa actio vel ‖ 1.553 proloquntio, [unspec E] aliud cum vtrumque, iustè aut iniustè fiat, consideretur. Denique omnis essentia est à Deo, à quo nihil est iniustum: & alijs locis multis saepissimè vult hoc idem.* 1.554 Item Williamus Altissi∣odorensis Episcopus super 2. sentent. quaerit, Vtrum mala actio sit à Deo operante & coo∣perante; & tenet quod sit, quod probat autoritate & similiter ratione. Primò autoritate E∣saiae superius allegata, Nunquid gloriabitur securis contra cum qui secat in ea? &c. Vnde con∣cludit quod destructionis Iudaeorum factae per Senacherib fuit Deus actor principalis, & Se∣nacherib instrumentalis, vt securis vel virga. Secundò probat idem duplici ratione: pima est, quia passio Christi fuit bona, ergo processit à causa bona; ergò à bona voluntate Dei, & non tantum à mala voluntate Iudaeorum: secunda est, Aliquis fornicando generat sanctum Prophetam; tunc haec actio est causa boni, ergo ipsa est bona; & est mala, ergo actio mala in

quantum actio est, bona est, & a Deo est: & subiungit, quod concedimus dicentes, quod De∣us [unspec A] est causa efficiens, formalis, & finalis malae actionis, sed non materialis: efficiens eius causa est,* 1.555 quia est eius principalis Actor. Sanctus quoque Thomas in quaestionibus suis de malo, quaestione 19. quaerit, vtrum actio peccati sit a Deo, & respondendo sic ait, Dicendum quod apud Antiquos circa hoc erat duplex opinio: Quidā enim dixerunt antiquitus peccati actionē non esse à Deo, attendentes ad ipsam peccati deformitatē, quae à Deo non est; Quidam vero dixerunt actionē peccati esse à Deo, attendētes ad ipsam essentiā actus, quam oportet ponere à Deo esse, duplici ratione: Primò quidē ratione cōmuni, quia cum ipse Deus sit ens per suam essentiam, quia sua essentia est suum esse, oportet quod omne quod quocunque modo est, de∣riuetur ab ipso; Nihil enim aliud est quod sit suum esse, sed omnia dicuntur entia per quandam participationem; omne autem quod per participationem dicitur tale, deriuatur ab eo quod est per essentiam tale, sicut omnia ignita deriuantur ab eo quod est per essentiam ignis. Ma∣nifestum est autem quod actio peccati est quoddam ens, & in praedicamento entis positum; [unspec B] vnde necesse est dicere, quod sit à Deo. Secundò autem idem patet ratione speciali: Necesse est enim omnes motus secundarum causarum causari à primo mouente: Deus autem est pri∣mum mouens respectu omnium motuum & spiritualium & corporalium; vnde cum actus peccati sit quidam motus liberi arbitrij, necesse est dicere quod actus peccati, in quantum est actus, sit à Deo. Hoc idem & plane testatur Iohannes Scotus super 1. sentent. dist. 41. sicut 18^o primi plenius recitatur. Ex praemissis, vt arbitror, satis claret, quod ad hoc quod voluntas creata efficiat suum actum quemcunque bonum vel malum, diuina coefficientia est necessa∣rio requisita.

COROLLARIVM.

Corollarium quod quicquid effecerit voluntas creata, necesse est vt & illud coefficiat [unspec C] increata; & quicquid operata fuerit voluntas Angelica, vel humana, necesse est vt & illud cooperetur diuina; & quod omnem actum voluntatis creatae totum efficit voluntas creata, & totum similiter increata.

VNde & elicitur facilè hoc porisma, Quicquid ‖ 1.556 effecerit voluntas creata, necesse est vt & illud coefficiat increata; & quicquid operata fuerit voluntas Angelica vel humana, ne∣cesse est vt & illud cooperetur diuina; & quod omnem actum voluntatis creatae totum efficit voluntas creata, & totum similiter increata. Istud corollarium probat clarissime nonum pri∣mi: potest quoque ex praemissis demonstrari facillimè, sicut & illud nonum fuerat demon∣stratum. Nam si Deus necessario requiratur ad coefficiendum & cooperandum omnem actum voluntatis creatae, & Deus nihil efficit aut operatur ad extra, imò nec hoc potest purè naturaliter aut ex sola cognitione, voluntas eius increata & efficax est necesiario requisita. [unspec D] Quare & Propheta sic ait,* 1.557 Inclina cor meum Deus in testimonia tua. Psalmo 108. & infra e∣odem,* 1.558 Inclinaui cor meum ad faciendas iustificationes tuas. Vnde & Augustinus de perfe∣ctione iustitiae 21. dicit. Orat homo vt praecepta Dei faciat, quae vt fierent, nec iuberetur, si nihil ibi nostra voluntas ageret, nec Deus oraretur, si sola sufficeret. Idem de correptione & gratia 7. Non se fallant, qui dicunt vt quid nobis praedicatur, atque praecipitur vt declinemus à malo, & faciamus bonum, si hoc nos non agimus, sed id velle & operari Deus operatur in nobis, sed potius intelligant, si filij Dei sunt, spiritu Dei se agi, vt quod agendum est agant, & cùm congruit, illi à quo aguntur gratias agant: Aguntur enim vt agant, non vt ipsi nihil a∣gant.* 1.559 Qui & in sententijs Prosperi 310. recitatur hoc modo; Plus est proculdubio agi quàm regi: Qui enim regitur, aliquid agit, & ideo regitur vt rectè agat; qui autem agitur, agere ip∣se aliquid vix intelligitur. Et tantum praestat voluntatibus nostris gratia Saluatoris, vt non dubitet Apostolus dicere, Quotquot spiritu Dei aguntur, hi filij Dei sunt: Nec aliquid in no∣bis [unspec E] libera voluntas melius agere potest, quam vt illi se commendet qui male agere non potest. Quare & Bernardus de Gratia & libero arbitrio 23. loquens de Gratia, scribit ita; Ipsa libe∣rum excitat arbitrium; cum seminat cogitatum, sanat; cum immutat affectum, roborat, vt producat ad actum; seruat, ne sentiat defectum: sic autem ista cum libero arbitrio operatur, vt tantum in primo illud praeueniat; in caeteris comitetur. Ad hoc vtique praeuenit, vt iam si∣bi deinceps cooperetur; ita tamen quod à sola gratia caeptum est, pariter ab vtroque perfici∣tur, vt mixtim, non sigillatim, simul non vicissim per singulos effectus operetur, non partim gratia, partim liberum arbitrium, sed totum singula opere indiuiduo peragunt: totum qui∣dem hoc, & totum illa, sed vt totum in illa, sic totum ex illa.

[unspec A]

CAP. XXI. Recitat sex falsas responsiones; quarum Prima dicit, quod ideò solum Deus dicitur facere omnem actum voluntatis creatae, quia facit omnem voluntatem creatam, quae sola verè & propriè efficit suum actum. Secunda, quòd Deus ideo dicitur facere actum bonum voluntatis creatae, quia facit charitatem seu grati∣am [unspec B] effectricem illius. Tertia, quòd Deus conseruat volunta∣tem. Quarta, quòd Deus facit obiectum & omnia mouentia voluntatem. Quinta, quòd permittit, Sexta, quòd Deus ef∣ficit propriè omnem actum bonum voluntatis, sed penitus nullum malum, & corrigit ipsas generaliter & coniunctim.

MVlti autem huic tam firmae veritati & tam validis eius testimonijs non audentes nec valentes omnino resistere,* 1.560 ipsam saltem fumosis quibus∣dam responsionibus conantur multipliciter obumbrare, dicentes De∣um non verè & propriè efficere actum voluntatis creatae, sed solum∣modo [unspec C] transumptiuè. Primi namque dicunt, quod Deus ideo dicitur [unspec 1] omnem actum creatae voluntatis efficere, quia fecit omnem volun∣tatem creatam, quae sola verè & propriè efficit suum actum. Secun∣di [unspec 2] ponunt consequenter cum istis, quòd Deus propterea dicitur fa∣cere omnem bonum actum voluntatis creatae, quia facit charitatem seu gratiam, à qua cum [unspec 3] sola voluntate creata efficitur bonus actus. Tertij ‖ 1.561 asserunt, Deum idcirco tantum facere omnem actum voluntatis creatae, quia conseruat omnem voluntatem creatam, quae sola effi∣cit propriè suum actum. Quarti, quia facit quodlibet obiectum mouens voluntatem creatam, [unspec 4] & caetera requisita. Quinti, quia permittit, cum posset liberè impedire. Sexti vero fingunt [unspec 5] quod Deus efficit propriè omnem bonum actum voluntatis creatae, sed penitus nullum ma∣lum. [unspec 6] Pro prima opinione potest adduci Philosophus 8. Phys. 32. & 33. & 4 de Coelo 25. vbi ostendit quod generans seu faciens graue & leue mouet ea localiter, quia tribuit eis for∣mas [unspec D] quibus sic mouentur. Ad idem videntur facere autoritates Anselmi de casu Diaboli 20. & de Concordia 6. superius allegatae. Praeterea cum Deus sit omnipotens,* 1.562 potest creare na∣turam quae per se sufficiat ad mouendum, & similiter ad agendum. Ponatur ergo quod faci∣at, & cessent omnes rationes ad contrariam partem factae; ergo formaliter non concludunt: & huic rationi licet satis irrationali multi pertinaciter innituntur. Pro secunda faciunt ea∣dem per locum à simili. Pro tertia, quia conseruans est aliqua causa conseruati, & quicquid est causa causae, est causa causati. Pro quarta, quia obiectum mouens voluntatem aliquo mo∣do efficit eius actum, vt videtur ex 3. de Anima, capit. de mouente. Item Augustinus,* 1.563 super illud Psalmi 104. Conuertit cor eorum vt odirent populum eius, & dolum facerent in seruos eius, sic quaerit; Nunquid nam intelligendum vel credendum, quod Deus cor hominum ad facienda peccata conuertat? aut peccatum non est, vel paruum peccatum est odisse populum Dei, & dolum facere in seruos eius? Quis hoc dixerit? Nunquid ergo istorum tam grauium [unspec E] peccatorum Autor est Deus, qui nullius vel leuissimi peccati Autor credendus est? Quis sapi∣ens, & intelliget haec? & pro responsione subiungit; Nam ipsa est illa mirabilis Dei bonitas, qua benè vtitur, etiam malis vel Angelis, vel hominibus. Cum enim ipsi [vitio] sunt mali, il∣le de malo eorum bene facit: Non enim antequam odissent populum eius boni erant, sed ma∣ligni & impij, tales erant qui facile incolis suis foelicibus inuiderent. In eo ergo quod popu∣lum suum multiplicauit, hoc beneficio malos ad inuidendum conuertit: Inuidia enim est o∣dium foelicitatis alienae. Sic ergo conuertit cor eorum, vt per inuidentiam odissent populum eius, & dolum facerent in seruos eius. Non itaque cor illorum malum faciendo, sed populo suo benefaciendo cor illorum sponte malum conuertit ad odium: Non enim rectum cor per∣uertit, sed sponte peruersum ad odium populi, vt eo malo bene vteretur, conuertit, non illos

malos faciendo, sed istis bona quibus mali facillimè possent inuidere, largiendo, quo illo∣rum [unspec A] odio & ad exercitationem populi sui, & ad gloriam, quae nobis est vtilis nominis sui, quomodo sit vsus,* 1.564 consequentia docent, quae in eius laude commemorantur. Pro quinta videtur illud Philosophi 8. Phys. & 4. de Coelo, vbi prius quod remouens impedimentum aut prohibens mouet localiter elementa. Dicitque Augustinus Enchirid. 75. Non fit ali∣quid,* 1.565 nisi omnipotens fieri velit, vel sinendo vt fiat vel ipse faciendo. Quare & Hugo de Sacramentis lib. 1. parte 4. cap. 2. & recitat Lumbardus 1. sentent. dist. 45. ostendit quod voluntas Dei, quinque vel sex modis accipitur in Scriptura, scilicet pro suo beneplacito, siue dispositione, pro eius praeceptione, prohibitione, consilio, permissione, & operatione. Pro sexta videtur illud Gen. 1.* 1.566 Vidit Deus cuncta quae fecerat, & erant valde bona. Et idem vide∣tur probare Autoritas Augustini pro tertia opinione superius allegata. Idem Hypognost. 29. Per se homo lapsum facere potuit,* 1.567 quia voluit, sed non sic per se, id est per propriam volunta∣tem resurgere valuit: satisque multae aliae Autoritates ipsius, & multorum aliorum testantur, [unspec B] hominem per se posse peccare & cadere, sed non mereri aut resurgere sine Deo. Vnde Ho∣seae 13.* 1.568 Perditio tua ex te Israel, tantummodo ex me auxilium tuum. Has autem responsio∣nes omnes & singulas redarguunt euidenter omnes rationes & Autoritates quamplurimae ca∣pitulo proximo iam praemissae, quae nullo modo possunt admittere talem glossam. Item Au∣toritates Scripturae & Doctorum accipiendae sunt ad intellectum communem, vt docet 45. primi: sed multae Autoritates Scripturae & Doctorum capitulo proximo allegatae praetendunt omnino quod Deus efficit propriè actum voluntatis creatae. Corollaria quoque tertij ac quar∣ti primi libri has omnes responsiunculas corrigunt aut corrumpunt. Item si Deus efficeret a∣ctum voluntatis creatae non propriè, sed solummodo transumtiuè aliquo praedictorum mo∣dorum, cur tantum inaniter laborasset sanctus Dauid, Solomon, Ieremias, Esaias, Paulus & Christus, caeterique Autores veteris Testamenti & noui; beatus quoque Cyprianus, Augu∣stinus, Gregorius, Prosper, Anselmus, Bernardus, Thomas & Iohannes, caeterique veteres [unspec C] & moderni tam studiose probando quod Deus efficit & operatur in nobis & velle & operari, cum hoc nulli philosopho, siue catholico fuerit dubium aut ignotum? Suffecisset enim dixis∣se, quod Deus omnia creauit aut fecit, & quando quaecunque res agit, non impedit ipsam a∣gere sed permittit. Item nullus Philosophus, vel Doctor catholicus, sed tantum Pelagius, vel Pelagianus exponit, glossat, aut intelligit praemissa philosophica, vel Theologica aliquo prae∣dictorum modorum: quare quaelibet talis responsio est suspecta. Vnde Pelagius postquam dixit, quod homo potest velle, & operari ex viribus liberi arbitrij per seipsum, sicut proxi∣mum huius pandit, opposuit sibi ipsi Autoritatem Apostolicam, & respondit, recitante Au∣gustino 1. contra Pelagium & Coelestium de gratia Christi, & de peccato originali 9. hoc mo∣do: & quomodo, inquit, stabit illud Apostoli; Deus est enim qui operatur in nobis & velle & perficere? Deinde vt hanc oppositionem veluti solueret, quam videbat dogmati suo vehe∣menter esse contrariam, ‖ 1.569 secutus adiunxit; Operatur in nobis velle quod bonum est, velle [unspec D] quod sanctum est, dum nos terrenis cupiditatibus deditos, & mutorum more animalium tantummodo praesentia diligentes, futurae gloriae magnitudine & praemiorum pollicitatione succendit, dum reuelatione sapientiae in desiderium Dei stupentem suscitat voluntatem, dum nobis suadet omne quod bonum est. Multae quoque responsiunculae Pelagij similes reci∣tantur 39. primi.

CAP. XXII. Specialiter corrigit primam harum.

* 1.570ITem specialiter contra primos, Nulla res facta à Deo potest per se exi∣stere, [unspec E] nec aliam rem seruare in esse sine eo, vt secundum * 1.571 praemon∣strauit; quare nec agere aut producere aliam rem in esse, vt capitulum proximum arguebat. Item Corollaria tertij & quarti primi cum ratio∣nibus & Autoritatibus illa probantibus specialiter hos refellunt. Item tunc Deus non haberet scientiam praesentium nec etiam futurorum, nec omnia per eius prouidentiam regetentur, multa que contingerent à casu & à fortuna, nec esset aliqua via sumpta à motu efficax ad pro∣bandum primum Motorem communem: Posset enim causa secunda mouere, causa prima to∣taliter quiescente, cum multis impossibilibus alijs & absurdis sicut capitulum proximum ple∣nius

[unspec A] manifestat. Item tunc posset homo ex se solo aperire pulsanti ianuam cordis sui, con∣tra 38. primi. Item hoc est contra Autoritates Anselmi de casu Diaboli 20. & de Concor. 6. & 7. vbi ostendit quod Deus tripliciter efficit omnem actum voluntatis creatae, sicut capitu∣lum proximum allegauit. Adhuc autem & secundum similem rationem Deus diceretur & esset factor & Autor peccati, contra Doctores:* 1.572 vnde & Augustinus de spiritu & litera 29. sic ait; Vtique voluntate credimus de hac quaeritur vnde sit nobis. Si naturâ; quare non omni∣bus, cum sit idem Deus omnium Creator? Si dono Dei, etiam hoc quare non omnibus, cum omnes homines velit saluos fieri, & in agnitionem veritatis venire? Prius igitur illud dica∣mus, & videamus vtrum huic satisfaciat quaestioni, quod liberum arbitrium naturaliter attri∣butum à Creatore animae rationali, illa media vis est, quae vel intendi ad fidem, vel inclinari ad infidelitatem potest, & ideo nec istam voluntatem, qua credit Deo, dici potest habere quam [unspec B] non acceperit, quando quidem vocante Deo surgit de libero arbitrio, quod naturaliter cum createtur, accepit. Et cap. 31. Si autem respondetur cauendum esse, ne quisquam Deo tribu∣endum putet peccatum, quod admittitur per liberum arbitrium, si in eo quod dicitur, quid ha∣bes quod non accepisti? propterea etiam voluntas qua credimus, dono Dei tribuitur, quia de libero existit arbitrio, quod cum crearemur, accepimus: Attendat & videat, non ideò tan∣tum istam voluntatem diuino muneri tribuendam, quia ex libero arbitrio est quod nobis na∣turaliter concretum est, verumetiam quod visorum suasionibus agit Deus vt velimus, & vt credamus, siue extrinsecus per Angelicas exhortationes, siue intrinsecus, vbi nemo habet in potestate quid ei veniat in mentem, sed consentire vel dissentire propriae voluntatis est. His ergo modis quando Deus agit cum anima rationali vt ei credat (Neque enim credere potest quodlibet libero arbitrio, si nulla sit suasio, vel vocatio cui credat) profectò & ipsum velle cre∣dere Deus operatur in homine, & in omnibus misericordia eius praeuenit nos. Et ne fortè moueat quempiam quod dicit consentire vel dissentire esse propriae voluntatis, quasi tantum [unspec C] sit voluntatis propriae & non Dei; Caueat, quaeso, quilibet, caueat;* 1.573 quia iste fuit error Pela∣gij, vt 37. & 38. capitulis primi patet: quem & Augustinus per totum librum de praedestina∣tione sanctorum nititur extirpare. Vnde & 4. cap. loquens de Autoritate Apostoli in de spi∣ritu & litera superius memorata, scilicet, Quid habes quod non accepisti? sic ait; Quo praeci∣puo testimonio etiam ictus ipse conuictus sum, cum similiter errarem, putans fidem, qua in Deum credimus, non esse donum Dei, sed à nobis esse in nobis, & per illam nos impetrare Dei dona. Et accipit ibi fidem non pro habitu, sed pro actu; addit, Neque enim fidem pu∣tabam Dei gratia praeueniri, nisi quia credere non possemus, si non praecederet praeconium veritatis; vt autem praedicato nobis Euangelio consentiremus, nostrum esse proprium arbi∣trabar: Quem meum errorem nonnulla opuscula mea satis indicant, in quibus est illud quod commemorastis in libris vestris, vbi expositio est quarundam propositionum ex epistola ad Romanos. Denique cum mea cuncta opuscula retractarem, cuius operis iam duos libros ab∣solueram, [unspec D] cum ad hunc librum retractandum in primo volumine peruenissem, sic inde loquu∣tus sum, & est 1. Retract. 23. Item quod disputans inquit, Quid elegerit in nondum nato, sci∣licet Iacobo? ad hoc perduxi ratiocinationem, vt dicerem, Non ergo elegit Deus opera cu∣iusquam in praescientia quae ipse daturus est, sed fidem, scilicet actum; Vnde subiungit, vt quem sibi crediturum esse praesciuit, ipsum eligeret, cui Spiritum Sanctum daret vt bona o∣perando etiam vitam aeternam consequeretur. Proinde quod continuò dixi, Dicit enim idem Apostolus, Idem Deus qui operatur omnia in omnibus; Nusquam dictum est, Deus qui cre∣dit omnia in omnibus. Ac deinde subiunxi, Quod enim credimus, nostrum est; quod autem bonum operamur illius est, qui credentibus dat Spiritum Sanctum. Profecto non dicerem, si iam scirem etiam ipsam fidem inter Dei munera reperij, quae dantur in codem spiritu. V∣trumque ergo nostrum est propter arbitrium voluntatis, & vtrumque tamen datum est per spiritum fidei & charitatis: Non enim sola charitas, sed sicut scriptum est, charitas cum fide [unspec E] à Deo. Et quod paulò post dixi, Nostrum est credere & velle; ecce quod loquitur de actu fi∣dei, Nostrum est, inquit, credere & velle, ipsius autem dare credentibus facultatem bene ope∣randi per spiritum sanctum, per quem charitas diffunditur in cordibus nostris. Verum est quidem, sed eadem regula & vtrumque ipsius est, quia ipse praeparat voluntatem, & vtrum∣que nostrum, quia non fit nisi volentibus nobis. Ecce quod Augustinus in his duobus locis retractat, quod dixit superepistolam ad Romanos, Credere & velle esse nostrum; & certum est ipsum nequaquam tam insani capitis tunc fuisse, quando scilicet post conuersionem suam exposuit illas propositiones epistolae memoratae, quod crederet, Credere & velle esse sic no∣strum, vt anima rationalis, intellectus, & voluntas esset nostra, seu noster, & nobis ex nobis, ita quòd non à Deo, imò sicut tam series illius expositionis, quam retractationis perhibet, tunc

credebat intellectū & voluntatē esse nobis à Deo creante, sed actus illorum esse nobis ex solis [unspec A] nobis illos agentibus, sine Deo vlterius coagēte; & hoc est quod posterius retractauit. Est ergo posterior eius sententia, quod Deus cum homine coefficiat propriè actus potentiarū illarū, & non tantum impropriè, quia scilicet potentias illas fecit. Vnde & infra eiusdē 18. de praedest. sanct. 6. tractans illud dictū Apostoli; Quis enim te discernit? quid autē habes quod non acce∣pisti? sic ait. In hac Apostoli intentione dona Dei naturalia suspicari, siue ipsam totam perfe∣ctam naturam; qualis in prima conditione donata est, siue vitiatae naturae qualescunque reli∣quias, nimis quantum existimo, absurdum est: Nunquid enim per haec dona, quae omnibus sunt cōmunia hominibus, discernuntur homines ab hominibus? Hic enim prius dixit, Quis enim te discernit? & deinde addidit, Quid autem habes quod non accepisti? Posset quippe homo dicere inflatus aduersus alterum, Discernit me fides mea, iustitia mea, vel si quid aliud. Qualibus occurrens cogitationibus bonus Doctor, Quid autem habes, inquit, quod non ac∣cepisti? à quo nisi ab illo qui te discernit ab alio, cui non donauit, quod donauit tibi? Ac per [unspec B] hoc quisquam audet dicere, Habeo fidem ex meipso; non ergo accepi? profectò contradicit apertissimae veritati; non quia credere, vel non credere non est in arbitrio voluntatis huma∣nae, sed in electis praeparatur voluntas à Deo; ideo ad ipsam quoque fidem quae in voluntate est pertinet; Quis enim te discernit? quid autem habes quod non accepisti? & sequitur cap. 7. Multi audiunt verbum veritatis; sed alij credunt, alij contradicunt: volunt ergo isti credere, nolunt illi. Sed cum in alijs praeparetur, in alijs non praeparetur voluntas à Domino, discer∣nendum est vtique quid eueniat de misericordia eius,* 1.574 quid de iudicio. Item Augustinus super illud Psalmi 118. Manus tuae fecerunt me &c. distinguens duplicem modum factionis homi∣nis à Deo, sic ait; Vtrum hoc secundum Adam dictum est, ex quo cum sint omnes homines propagati, quis hominum, quando ille factus est, & se factum non potest dicere originis se∣minisque ratione? An etiam secundum hoc rectè dici potuit, Manus tuae fecerunt me & plas∣mauerunt me, quod vnusquisque non sine opere Dei etiam de parentibus ‖ 1.575 sit, ipso creante, [unspec C] illis generantibus, quoniam si operatoria Dei potentia rebus subtrahatur, intereunt, nec ali∣quid omnino siue de mundi elementis, siue de genitoribus, siue de seminibus nascitur, si ea non operetur Deus. Item tunc habens naturalia integra posset ex ex se solo, vel per Doctorem alium sine Deo propriè coagente acquirere sibi morales & intellectuales virtutes; cuius oppo∣situm docet Augustinus 4. contra Iulianum multis capitulis, & Beda contra eundem Iulia∣num 13. sicut erat superius allegatum. Vnde & Beda satis expressè contra istam responsio∣nem sic dicit: Quod ergo dicit Iulianus multos Philosophorum patientiam, castitatem, mo∣destiam, aliasque de naturae bono habuisse virtutes, constat quod quicunque Philosophorum Christum Dei virtutem, & Dei sapientiam nescierunt; hi nullam veram virtutem, nec veram sapientiam vllam habere potuerunt: In quantum vero vel gustum aliquem sapientae cuiusli∣bet, vel virtutis imaginem habebant, desuper hoc totum acceperunt, non solum munere pri∣mae conditionis, verumetiam quotidiana eius gratia qui creaturam suam nec deserentem de∣serens, [unspec D] dona sua, prout ipse iudicauerit, hominibus & magna magnis, & parua largitur par∣uis.* 1.576 Ad illud autem quod pro ista opinione adducitur, potest faciliter responderi, quod ille est vnus bonus & verus modus loquendi, apud quos fuerit consuetus; sed per hoc non pro∣batur, quin formae elementares moueant elementa: Certum est enim, quod corrupto gene∣rante, & impediens remouente, elementa mouentur; ergo ob aliquo motore, & non à gene∣rante, vel prohibens remouente, quia neutrum illorum est, & per consequens nihil facit, cau∣sat, aut mouet; est igitur forma mouens. In omni quoque motu mouens & motum sent si∣mul, vt docetur 7. Phys. 8. & post. & 2. de Anima 74. sed neutrum praedictorum est simul cum elemento moto, quia omnino non est. Tunc etiam elementa mouentur naturaliter, er∣go à natura: Ipsa enim, vt docetur 2. Phys. 3. est principium & causa mouendi & quiescendi in quo primum est; & haec est duplex, scilicet materia, & forma, vt ibi ostenditur consequen∣ter: sed materia prima non est principium motiuum localiter, vt nulli Philosopho est igno∣tum, [unspec E] ergo forma elementi naturaliter ipsum mouet. Per idem quoque quod elementum qui∣escit in loco suo naturali mouetur ad eum: sed ibi quiescit per formam suam. Maior etiam terra vel ignis descendit velocius vel ascendit; ergo non tantum ab extrinseco, sed ab in••∣seca sibi forma. Corpora quoque mixta mouentur ad motum elementi dominant•• ••o ipsum elementum dominans per se naturaliter habet motum.* 1.577 Ipse etiam idem Philosophus 4. Phys. tractans de vacuo 71. & post, supponit planissime, elementa moueri naturaliter ex se∣ipsis: & similiter 1. de Coelo, vbi reprobat infinitum. Auerroes quoque super loca praedicta vult idem: & super 3. de Coelo. 28. & super 4.22. ostendit diffusè quod in corporibus sim∣plicibus, motor & motum non distinguntur in actu ab inuicem, & quod formae eorum sunt

[unspec A] motores eorum;* 1.578 & glossat ibi processum Philosophi in 7. Physicorum probantis quod nihil mouet se, sed quod omne quod mouetur, mouetur ab alio, isto modo; Aristoteles, inquit, non intendebat per istum sermonem quem scripsit in 7. Physicorum, nisi declarare quod ni∣hil mouet se, scilicet ita quod motor sit idem cum moto, & eodem modo, & ideo posuit, quod quicquid quiescit per quietem alterius, necesse est vt motus eius non sit nisi ab altero, id est, necesse est, vt motor in eo differat essentia & definitione à moto, licet non differat in subie∣cto. Et similiter potest glossari similis processus Philosophi 8. Physicorum, & 4. de Coelo su∣perius memoratus. Item si elementa non haberent ex se, sed tantum à generante, vel impe∣diens remouente, motum seu motionem ‖ 1.579 localē, eadem ratione nec aliquam aliam actionem: ergo nec ignis ex se combureret, vel luceret vtroque illorum corrupto, plurimumue remoto. Mirabilis quoque modus loquendi videtur, & à veritate nimis extraneus dicere, quod lucer∣na, seu candela socij mei, quae illuminauit lucernam meam, seu candelam illuminantem stu∣dium [unspec B] meum, illuminat studium meum cum camera sua, forsitan nimis dister, murisque lapi∣deis includatur, vel praedicta eius lucerna forsitan extinguatur. Per similem etiam rationem, quicquid nunc scribo Oxoniae, scriberet pater meus Cicestriae, quia genuit me scribentem, imò avus, & proavus, ac caeteri genitores, ipsi quoque primi parentes nunc facerent omnia facta nostra. Illud autem Anselmi non mouet, quia non dicit quod Deus illo modo tantum efficitactus nostros, sed illo modo ‖ 1.580 transumtine, & alio proprio, sicut capitulum proximum recitauit. Ad rationem dicendum, quod licet Deus sit omnipotens, nihil tamen potest face∣re quod contradictionem includit,* 1.581 sed sicut contradictionem includit aliquam naturam esse sine Deo per se, & propriè eam actualiter & specialiter conseruante, sicut secundum primi do∣cebat: sic vel amplius contradictionem includit aliquam naturam agere, seu mouere sine Deo per se & propriè actualiter & specialiter coagente & similiter commouente, sicut terti∣um & quartum primi plenius ‖ 1.582 ostendebant. Et sic respondet sanctus Thomas de potentia Dei [unspec C] quaestione 20. qua quaeritur, Vtrum Deus operetur in omni operatione naturae, ad simile ar∣gumentum pro parte negatiua, quinto loco adductum: quandocunque inquit arguens, De∣us aliquam naturam instituit, ex hoc ipso dat ei omnia illa quae sunt de ratione illius naturae. Similiter ex hoc ipso quod facit hominem, det ei animam rationalem: sed de ratione virtutis est quod sit principium agendi, cum virtus sit vltimum potentiae quae est principium agendi in aliud, secundum quod est aliud, vt dicitur in 5. Metaphys. ergo ex hoc ipso, quod virtutes naturales rebus indidit, dedit eis quod operationes perficerent: non ergo oportet quod vlte∣rius in rebus naturalibus operetur. Et post septimo loco adducit aliud argumentum simile huic quinto, ad quorum primum sic respondet; Ad quintum dicendum quod de ratione vir∣tutis inferioris est, quod sit aliquo modo operationis principium in suo ordine, id est, vt agat vt instrumentum superioris virtutis: vnde exclusa superiori virtute, inferior virtus operatio∣nem non habet. Et consequenter ad aliud sic respondet; Ad septimum dicendum, quod vir∣tus [unspec D] naturalis, quae est rebus naturalibus in sua institutione collata, inest eis vt quaedam forma, habens esse ratum & firmum in natura; sed id quod à Deo sit in re naturali quo actualiter a∣gat, est vt intentio sola habens quoddam esse incompletum, per modum quo colores sunt in aere, & virtus artis in instrumento artificis. Sicut igitur securi per artem dari potuit acumen, vt esset forma in ea permanens, non autem dari ei potuit, quod vis artis esset in ea quasi quae∣dam forma in ea permanens, nisi haberet intellectum: ita rei naturali potuit conferri virtus propria, vt forma in ipsa permanens, non autem vis qua agit ad esse, vt instrumentum primae causae, nisi daretur ei quod esset vniuersale essendi principium: nec iterum virtuti naturali conferri potuit vt moueret seipsam, nec vt conseruaret se in esse. Vnde sicut patet, quod in∣strumento artificis conferri non potuit, quod operaretur absque motu artis; ita rei naturali conferri non potuit, quod operaretur absque operatione diuina.

[unspec E]

[unspec A]

CAP. XXIII Secundam corrigit.

SEcunda autem opinio potest reprobari per eadem, per quae prima: Item per locum à simili. Voluntas nuda non potest agere actum nudum sine Deo propriè coagente, sicut superius proximo docebatur; ergo nec voluntas virtuosa potest agere actum virtuosum sine Deo propriè coagente. Item per 40. primi; Gratia seu charitas efficiet propriè bo∣num actum: & per 42. eiusdem, non sine Deo [propriè] coagente. Item per 46. primi, Deus efficit propriè omne augmentum actus me∣ritorij [unspec B] cuiuscunque; ergo & totaliter omnem actum. Item per quin∣tum & octauum huius secundi, Nullus habens charitatem, seu gratiam quantamcunque po∣test per se resistere tentationi alicui, nec perseuerare finaliter vel ad tempus sine Dei auxilio speciali, id est, sine voluntate diuina efficaciter hoc agente, sicut probant sextum & 13. huius secundi; quare nec actum elicere virtuosum. Item si Deus faciat habitum charitatis, & tu so∣lus actum, cum actus sit melior habitu, vt 22. primi, & 18. secundi plenius allegârunt, tu fa∣cis aliquid melius in teipso, & teipsum similiter meliorem, quam faciat Deus ipse, quod est contra allegata 37. primi libri.* 1.583 Et per istud idem argumentum probat Augustinus eandem conclusionem de Angelis 12. de ciuitate Dei 9. vbi probato quòd malae voluntatis malorum Angelorum nulla fuit causa efficiens, sic adiungit, Si dixerimus nullam esse efficientem cau∣sam etiam voluntatis bonae, cauendum est, ne voluntas bona bonorum Angelorum non fa∣cta, sed Deo coaeterna esse credatur. Cum ergo ipsi facti sint, quomodo illa non esse facta [unspec C] dicetur? Porro quia facta est, vtrum cum ipsis facta est, an sine illa fuerunt prius. Sed si cum ipsis, non dubium quod ab illo facta sit à quo & ipsi. Si autem boni Angeli fuerunt prius si∣ne bona voluntate, eamque in se ipsi, Deo non cooperante, fecerunt; ergo meliores à seipsis quàm ab illo facti sunt. Absit; aut si non potuerunt seipsos facere meliores, quam eos ille fe∣cerat, quo nemo melius quicquam facit, profectò & bonam voluntatem qua meliores essent, nisi operante adiutorio Creatoris habere non possent: & cum id egit eorum voluntas bona, vt non ad seipsos, qui minus erant, sed ad illum qui summè est conuerterentur, eique adhaeren∣tes magis essent, eiusque participatione sapienter beateque viuerent; quid aliud ostenditur, ni∣si voluntatem quamlibet bonam inopem fuisse in solo desiderio remansuram, nisi ille qui bo∣nam naturam ex nihilo sui capacem fecerat, ex seipso faceret implendo meliorem, prius faci∣endo, excitando auidiorem? Confitendum est ergo cum debita laude Creatoris, non ad solos sanctos homines pertinere, verumetiam de sanctis Angelis posse dici, quod charitas diffusa sit [unspec D] in eis per spiritum sanctum, qui datus est eis. Item cum beatitudo finalis sit actus, sicut 18. huius secundi plenius allegauit, & quilibet beatus solus sine Deo efficit totaliter suum actum, quilibet beatus per se sibi beatitudinem tribuit, beatificatque solus se; quod quanta absurdita∣te dicatur, quis non videt? Tunc enim creatura rationalis haberet bonum optimum & maxi∣mum à se sola; cum tamen dicat Iacobus, Omne datum optimum, & omne donum perfe∣ctum desursum est, descendens à patre luminum: sicque ratione beneficij accepti magis debe∣ret diligere se quàm Deum; maius enim beneficium recipit à se sola. Nimis quoque irratio∣nabile videretur, quod deberem facere omnia opera mea finaliter propter Deum, & ipse non esset vltimus finis meus, nec mihi tribueret vltimum finem meum, nec suae clementi iustitiae conueniret, quod facerem & paterer tot & tanta finaliter propter ipsum, & ipse non redde∣ret mihi finalem mercedem, quae est beatitudo, & faelicitas sempiterna, sed egomet redderem eam mihi;* 1.584 cum & Apoc. vlt. ipsemet sic dicat, Ecce venio citò & merces mea mecum est, red∣dere [unspec E] vnicuique secundum opera sua. Huic autem & multa similia occurrunt saepissimè in Scriptura. Si etiam sola creatura rationalis faceret actum suum beatificum, hoc esset liberè libertate contradictionis: Non enim necessitaretur a Deo, quia hoc esset per voluntatem su∣am, quae per 10. primi, non posset esse non efficax; quare Deus efficeret illum actum, cuius oppositum ponitur, nec necessitaretur ab aliqua re creata, vt per tertium huius secundi. Si er∣go sic liberè facit beatificum actum suum, eadem ratione sic liberè ipsum continuat: quare & similiter liberè posset eum omnino dimittere, vel ad tempus; ergo non esset finaliter confir∣mata, ergo nec beata: Beatitudinis namque finalis praeclarissima portio est securitas aeterna∣liter sic essendi.* 1.585 Vnde beatus Augustinus 13. de Trinitate 7. loquens de finali beatitudine ita

[unspec A] dicit; Quicquid amabitur aderit, nec desiderabitur quod non aderit; omne quod ibi ‖ 1.586 erit, bonum erit, & summum bonum Deus ipse erit, & se amantibus praestò ibi erit, & quod est om∣nino beatissimum, ita semper fore certum erit; Et idem ostendit 11. de Ciuit. Dei 13. Aliter∣que beatus finaliter posset sic liberè fieri miser, & esse, contra 15. huius secundi, & contra omnes Doctores Catholicos. Imò secundum istud videtur, quod Deus non posset beatitudi∣nem immediatè conferre, nec sic beatificare quemcunque: Esse namque beatitudinis, est a∣ctum beatificum immediatè fieri à solo beato: ergo si fieret immediate à Deo, iam non esset beatificus, quod est damnatum, & excommunicatum à Stephano Parisiensi Episcopo sub his verbis, quod faelicitas non potest à Deo immitti immediatè. Item si quis accepta charitate seu gratia, posset per se producere bonum actum, posset & semper discernere se ab alio, qui ‖ 1.587 rece∣pit similem gratiam, & actum similem non producit, possetque talis perseueranter bene vo∣lendo discernere se ab alio habente similem gratiam, sed casuro, sicut praedestinati à repro∣bis [unspec B] discernuntur, quod est contra illud Apostoli 1. ad Cor. 4, Quis enim te discernit? quasi di∣ceret non tu, sed Deus; vt patet per expositiones Augustini superius allegatas capitulo prox∣imo, & cap. 25. primi. Item si gratiâ gratis data à Deo solus homo efficiat bonum actum sine Deo proprie coagente, cum per 43. primi gratia iustificans praecedat naturaliter contritio∣nem, posset peccator adultus secundum legem currentem, infusa sibi huiusmodi gratia, liberè conteri; ergo & non conteri; quare & iustificari sine contritione quacunque, & sine actu quo∣libet voluntatis, quod est contra testimonia multa catholica eodem capitulo allegata. Item dicit Apostolus ad Eph. 2. Gratiâ saluati estis per fidem, & hoc non ex vobis; Dei enim do∣num est: non ex operibus, vt ne quis glorietur: Ipsius enim sumus factura creati in operibus bonis, quae praeparauit Deus vt in illis ambularemus; ergo Deus efficit propriè opera nostra bona. Nam per 10. primi praeparatio voluntatis diuinae inefficax esse non potest. Et si quis fingat, vt prius, quod pro tanto dicit Apostolus nos esse Dei facturam creatos in bonis operi∣bus, [unspec C] quia Deus fecit nos, & creauit in nobis bonos habitus, ex quibus nos soli bona opera fa∣cimus; quomodo ergo Apostolus per hanc suam doctrinam & huic similem in multis suis e∣pistolis amputaret hominibus occasionem superbiendi, & materiam de proprijs viribus prae∣sumendi, ac de meritis proprijs velut proprijs gloriandi, eosque ad humilitatem & confiden∣tiam in solo Deo, & ad gloriandum in ipso solo ex agnitione impotentiae propriae, & diuini praesidij reuocaret? Hoc enim nimis inefficaciter faceret si sic esset: quod tamen Apostolus principaliter intendebat, vt satis insinuant eius verba, vt ne quis, inquit, glorietur. Et 1. ad Cor. 1. Non glorietur omnis caro in conspectu eius: Ex ipso enim estis vos in Christo Iesu,* 1.588 vt qui gloriatur in Domino glorietur. Et infra eiusdem 4. Quid autem habes quod non accepi∣sti? quid gloriaris quasi non acceperis? Et 2. ad Cor. 3. Talem fiduciam per Christum habemus ad Deum, non quod sufficientes simus cogitare aliquid à nobis quasi ex nobis, sed sufficien∣tia nostra ex Deo est: & ad Romanos 9. Non volentis nec currentis, sed miserentis est Dei. [unspec D] Et ad Phil. 2. Cum metu & tremore vestram salutem operamini: Deus est enim qui operatur in vobis & velle & perficere; seu alias operari pro bona voluntate; vbi Glossa, Cum metu,* 1.589 id est, cum humilitate, non superbè: & ideo timendus est, quia non vos, sed Deus operatur &c. pro bona voluntate, scilicet sua, non pro meritis vestris: Et sequitur,* 1.590 & est Augustini de bono perseuerantiae 37. Nos ergo volumus, sed Deus operatur in nobis & velle; & nos ope∣ramur, sed Deus operatur in nobis & operari: Hoc nobis expedit & credere, & dicere, quia pium est & verum est, vt sit humilis confessio, & totum detur Deo. Idem de praedestinatione sanctorum 6. Hoc Apostoli testimonium ad reprimendam hominis inflationem dixit;* 1.591 Quid enim habes, quod non accepisti? Non siuit quenquam fidelium dicere, habeo quod non ac∣cepi. Reprimitur omnino his Apostolicis verbis tota huius responsionis elatio, & ponit duas falsas responsiones, seu expositiones huius dicti: Prima est, quod hoc ideo dicitur, quia homo non habet ex se fidem perfectam, habet tamen eius initium quo primo credit in Christum. [unspec E] Sed hanc responsionem euacuat per hoc idem; & hic, inquit, respondetur, Quid habes, quod non accepisti? &c. Ergo eadem ratione sic potest per idem dictum euacuari responsio supra∣dicta. Secunda est, quod hoc ideo potest dici de fide, quia bomo accepit naturalia sua a Deo, ex quibus credit. Sed contra sic respondentes subiungit, Illud nihil ad id quod volunt valere intelligitur, si, cur hoc Apostolus dixerit, cogitetur: Agebat enim ne quis gloriaretur in ho∣mine, quoniam dissentiones exortae fuerant inter Corinthios Christianos, ita vt vnus quidem diceret, Ego autem sum Pauli, alius quidem, ego Apollo, alius vero, Ego Cephae: Et inde ventum est, vt diceret, Stulta mundi elegit Deus, vt confundat sapientes, & infirma, vt con∣fundat fortia, & ignobilia & contemptibilia, & ea quae non sunt, tanquam sint, vt ea quae sunt, euacuet, vt non glorietur coram eo omnis caro. ‖ 1.592 Hic certè contra humanam superbiam satis

clara Apostoli intentio, ne in homine quisquam glorietur, ac per hoc, nec in seipso. Deni{que} [unspec A] cum dixisset, Non glorietur omnis caro coram eo, vt ostenderet in quo debeat homo gloria∣ri, mox addidit; Ex ipso autem vos estis in Christo Iesu &c. vt quemadmodum scriptum est, Qui gloriatur, in Domino glorietur: & sequitur, Videtisne nihil agere Apostolum, nisi vt hu∣milietur homo, & exaltetur Deus solus, quando quidem in eis qui plantantur & rigantur, nec ipsum plantatorem & rigatorem dicit esse aliquid, sed qui incrementum dat, Deum, quamuis hoc ipsum quod ille plantat, hic rigat, non ipsis sed Domino tribuat, dicens, vnicuique sicut dedit Dominus? Ego plantaui, Apollo rigauit. Hinc ergo in eadem intentione persistens, ad hoc venit vt diceret, Itaque nemo glorietur in homine. Idem de gratia & libero arbitrio 21. Apostolus,* 1.593 cum dixisset, Gratiâ salui facti estis per fidem, & hoc non ex vobis, sed Dei do∣num est; non ex operibus, ne forte quis extollatur, vidit, vtique putare posse homines hoc ita dictum, quasi necessaria non sint opera credentibus, sed eis fides sola sufficiat, & rursus posse homines de bonis operibus extolli, velut ad ea facienda sibi sufficiant: mox itaque ad∣didit, [unspec B] Ipsius enim sumus figmentum, creati in Christo Iesu in operibus bonis, quae praepara∣uit Deus vt in illis ambularemus. Quid est hoc quod gratiam Dei commendans dixisset, Gra∣tiâ salui facti estis per fidem? Et cur hoc dixerit rationem reddens, Ipsius enim sumus, inquit, figmentum, creati in Christo Iesu in operibus bonis? Quomodo ergo non ex operibus? ne forte quis extollatur. Sed audi & intellige, non ex operibus dictum tanquam tuis ex teipso tibi existentibus, sed tanquam his in quibus te Deus finxit, id est, formauit, & creauit, non illa creatione, qua homines facti sumus, sed ea de qua ille dicebat, qua vtique iam homo erat; Cor mundum crea in me Deus. Aut ex Deo fingimur, id est formamur & creamur in operi∣bus bonis, quae non praeparauimus nos, sed praeparauit Deus, vt in illis ambulemus. Idem En∣chirid. 78. reddens causam quare dicit Apostolus ad Romanos 9. Non volentis, neque cur∣rentis, sed miserentis est Dei, sic ait, Altissimo quippe ac saluberrimo sacramento vniuersa faciens, atque vt ita dixerim, vultus sanctarum Scripturarum bene intuens, id admonere inue∣nitur, [unspec C] vt, qui gloriatur, in Domino glorietur. Et idem ostendit diffusè de bono perseuerantiae multis capitulis versus finem. Vnde & cap. 69. dicit, hoc praedicari debere, vt qui obedien∣ter hoc audit,* 1.594 non in homine, ac per hoc nec in seipso, sed in Domino glorietur. Idem de spi∣ritu & litera 32. sed quia dici potest illa opera scilicet miraculosa esse diuina; iustè autem viue∣re, ad nostra opera pertinere; suscepi ostendere etiam hoc opus esse diuinum, & hoc egi in li∣bro isto loquacius fortasse quam sat est, sed contra inimicos gratiae Dei, etiam paruum mihi di∣xisse videor, nihilque tam multum dicere delectat, quàm vbi mihi & Scriptura eius plurimum suffragatur, & illud agitur, vt qui gloriatur, in Domino glorietur, & in omnibus gratias aga∣mus Domino Deo nostro sursum cor habentes: vnde a patre luminum omne datum optimum & omne donum perfectum est. Nam si ipsa est opus Dei, quia per nos non agitur, vel quia illo donante nos agimus, nec illud opus est Dei, vt mons transferatur in mare, quia per fidem hominum posse fieri Dominus dixit, & hoc ipsorum operi attribuit, dicens, Si habueritis in [unspec D] vobis fidem tanquam granum sinapis, dicetis huic monti, Tollere, & mittere in mare, fiet: & nihil impossibile erit vobis, certe vobis dixit non mihi aut patri; & tamen hoc nullo mo∣do facit homo, nisi illo donante & operante. Et infra in fine; Aliquid ergo est in abdito & profundo iudiciorum Dei, vt etiam iustorum. Omne os obstruatur in laude sua, & non ape∣riatur nisi in laudem Dei, iuxta illud Apostoli ad Romanos 3. Omne os obstruatur, & subdi∣tus fiat omnis mundus Deo. Et infra, Vbi est gloriatio tua? exclusa est. Hoc idem sentit Do∣ctor & martyr gloriosissimus Cyprianus,* 1.595 epistola sua 13. intitulata ad Quirinum, de discipl∣na Christianae Religionis capitulo 4. cuius capituli iste est titulus; In nullo nobis gloriandum, quando nostrum nihil sit: quod probat per totum illud capitulum, & per illud Apostoli saepè dictum, Quid habes quod non accepisti? &c. Et per multa alia loca Scripturae. Et infra eius∣dem 10. probat dilucidè, quod in solo Domino fidendum, & in ipso gloriandum. Ex his au∣tem manifestè videtur intentionem Apostoli in doctrina sua praetacta fuisse: ne dum bona na∣turalia, [unspec E] vel bonos habitus qualescunque propriè fieri & donari à Deo, sed etiam quoslibet bo∣nos actus: vt sic omnis materia extollendi de aliquo praemissorum à cordibus hominum pe∣nitus extirpetur, ipsos ad veram humilitatem in omnibus reuocaret, quod tamen minus effi∣caciter faceret, si habitus tantum haberet à Deo, & actus à se solo, cum per 22. primi actus sint habitus meliores. Item si filius miles, acceptis à patre naturalibus, ordine atque armis strenuè militaret, sicque forsitan in superbia erigeretur inflatus, quomodo in ipso eradicare∣tur superbia, & plantaretur humilitas, si ei ab aliquo diceretur, Non glorietur omnes miles in conspectu patris sui; Ex ipso enim est in militia, vt qui gloriatur, in patre suo glorietur; &, Quid habes quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? & re∣liqua

[unspec A] superius memorata: Posset enim rationabiliter respondere dicendo, quare non debe∣rem de mea militia gloriari? Accepi quidem à patre meo naturalia mea, quia nullus generat semetipsum; accepi & ordinem, quia nulli conceditur insignire tali ordine semetipsum; ac∣cepi & arma, quia similiter & caeteri militum non nascebar armatus, nec sum faber armorum, debitum tamen vsum istorum, qui omnibus praeualet, non accepi ab alio, sed habeo ex meip∣so; actus strenuos militares non accepi ab alio, sed habeo ex meipso; crebras victorias fama celebri diuulgatas non accepi ab alio, sed habeo ex meipso: pro huiusmodi igitur in meipso merito gloriabor, in alio autem nihil; sic & de quolibet milite Iesu Christi.

CAP. XXIV. [unspec B] Corrigit tertiam.

TErtia verò fatuitas praemissarum potest refelli similiter vt praemissae. I∣tem si voluntas creata non potest per se subsistere, sed necessariò indi∣get, vt Deus eam in esse conseruet, multo minus potest actus eius per se aut per solam voluntatem creatam subsistere, sed necessariò indiget con∣seruatione diuina, quare & multò magis comproductione seu coactione diuina: Si enim voluntas creata non potest sine Deo seruare in esse a∣ctum suum iam in esse productum, quod est minus, nec potest sine eo actum quenquam in esse producere, quod est maius, vt saepius est argu∣tum. Ratio verò pro hac opinione adducta superius tantum probat, quod Deus ideò dicitur quodammodo transumptiuè efficere actum voluntatis creatae, quia conseruat voluntatem [unspec C] creatam; sed non probat, quin efficiat etiam propriè quemlibet talem actum.

CAP. XXV. Quartam corrigit.

ADhuc autem quarta falsigraphia praemissa potest destrui vt priores. Haec quoque fuit specialiter glossa Pelagij, sicut patet ex 21. huius. Item tunc Deus aequaliter faceret siue daret bene operanti circa quodcun•• obiectum & non operanti, vel male operanti circa simile obiectum si∣bi similiter praesentatum: quare & ipsi tenerentur aequaliter gratias a∣gere [unspec D] Domino Deo suo; sicut potest haberi ex 31. primi; sicque Lu∣cifer, & Michael, Chain, & Abel, Linus & Petrus, imperfectus qui∣libet & perfectus, ad Dei dilectionem & gratiarum actionem aequali∣ter tenerentur, quod nullus gratus catholicus, aut vix ingratus haereticus affirmare praesumet. Primum argumentum hanc volens ostendere soluitur, vt praecedens pro opinione proxima praecedente. Autoritas etiam Augustini satis testatur, quod ille est vnus modus causandi,* 1.596 seu faciendi actum voluntatis, scilicet praesentare voluntati obiectum; sed non dicit quod De∣us nullo alio modo efficit actum voluntatis creatae; nec loquitur ibi vniuersaliter de quocun∣que actu voluntatis creatae, sed ‖ 1.597 tantum de malo, & illius negat Dominum esse Autorem, quod potest intelligi quantum ad deformitatem actus, non quantum ad eius substantiam, si∣cut vult ipsemet Augustinus de gratia & libero arbitrio 48. vbi inter multa testimonia sacrae Scripturae, etiam per hunc eundem locum Psalmi ostendit Deum operari in cordibus homi∣num [unspec E] omnem actum voluntatis bonum & malum iudicio suo occulto, sed iusto, sicut vicesi∣mum huius secundi plenius allegauit. Hoc idem volunt Esaias, Anselmus, & articulus Parisi∣ensis eum allegatis ca. 20.19. & 18. huius 2.26. & 34.1. Aliter autē potest istud conuenienter intelligi, quod Deus non conuertit cor Aegyptiorū, vt odirent populū eius, id est, non sic con∣uertit vt cogeret eos pro vt ipsi essent excusabiles, vel vt ipse esset accusabilis de peccato, cum alijs intellectibus Autoritatum similium 34. primi plenius declaratis.* 1.598 Vnde & Augustinus de Gratia & libero arbitrio 48. ostenso per hunc locum Psalmi cum alijs locis Scripturae, quod Deus operatur in cordibus hominum ad inclinandas eorum voluntates quocunque voluerit, siue ad bona, siue ad mala, quia hoc minus videtur de malis, possetque ex hoc forsitan videri cuipiam, quod Deus esset iniquus; ostendit quod Deus hoc facit pro meritis hominum iudi∣cio

suo aliquando aperto, aliquando occulto, semper autem iusto: Fixum enim, inquit, de∣bet [unspec A] esse & immobile in corde vestro, quia non est iniquitas apud Deum. Ac per hoc, quan∣do legitis in libris veritatis à Deo seduci homines aut obtundi, aut obdurari corda eorum, no∣lite dubitare praecessisse mala merita eorum, vt iustè ista paterentur, ne incurratis in illud Pro∣uerbium Salomonis, Insipientia viri violat vias eius, Deum autem causatur in corde suo.

CAP. XXVI. Quintam corrigit.

QVinto vero subterfugio praecludetur faciliter omnis via per eadem, quae ambages caeteras praecluserunt. Item istud plenè obstruitur per [unspec B] 33. primi libri. Item omnis malus actus voluntatis secundum sub∣stantiam actus & non secundum deformitatem eius fit à Deo, vt satis docetur 26. primi, & 18. 19. & 20. huius secundi, quod non potest intelligi de factione tantummodo permissiua, quia sic efficit deformi∣tatem quamlibet cuiuscunque: intelligitur ergo de factione propriè & realiter effectiua. Item dicere Deum tradere homines in peccata, quae etiam sunt poenae praecedentium peccatorum tantummodo permissiuè, fuit error Iulia∣ni haeretici Pelagiani, quem diffuse redarguit Augustinus 5. contra Iulianum, sicut 34. primi plenius allegauit. Ad illas verò Autoritates, quae istam opinionem probare videntur, potest breuiter responderi, Quod bene probant, quod permissio est vnus modus transumptiuus & improprius faciendi; sed non probant quod Deus tantum sic impropriè, & nullo modo pro∣priè efficit actus liberos voluntatis: cur autem Deus dicatur quosdam actus voluntarios face∣re, [unspec C] quosdam vero permittere, cum tamen omnes propriè faciat, satis indicant 33. & 34. pri∣mi. Pro illa verò multiplici voluntate diuina, quam ponunt Hugo & Lumbardus, sciendum quod vnares simplex quandoque nominum multiplicitatem admittit, vt patet de Deo, sicut tertium primi allegauit ab Aristotele in De mundo. Multiplicitas vero nominationum est duplex: Aut enim multa nomina candem rem significant, aut idem nomen multas res, & hac prima adhuc est duplex; aut enim multa nomina eandem rem significantia significant illam omni eodem modo, & eadem ratione, & tunc sunt synonoma; de quibus dicit Auerroes su∣per 1. Physicorum primo, Quod nomina synonoma non vsicantur in doctrina demonstra∣tiua; & idem vult super 12. Metaphysicorum 39. Aut significant illam diuerso modo, & ra∣tione diuersa; & tunc secundum Auerroem eodem 39. possunt vocari nomina dispositiua, eo quod se habent, sicut dispositio & dispositum, aut nomina attributalia, sicut Theologis ma∣gis placet, cuiusmodi sunt potentia, clementia, sapientia, & similia dicta de Deo. Si autem [unspec D] idem nomen multas res significet, hoc potest esle dupliciter: Aut enim hoc est aeque primo mediantibus diuersis modis & rationibus non relatis ad aliquod idem commune, & talia sunt aequiuoca, vt patet expresse per Philosophum in principio Praedicamentorum, & 4. Meta∣phys. 2. innuit illud idem, & de talibus nulla ars considerat, vt patet ibi per Auerroem: Aut hoc est non aeque primo, nec modo aut rationibus omnino diuersis, sed primo & principali∣ter significat aliquid vnum vno modo, & vna ratione principali & prima; ex consequenti ve∣ro, denominatiue & transumptiue significat alia alijs modis & rationibus, non tamen penitus alijs, sed relatis ad primum; & talia dicuntur denominatiua, vt patet per Philosophum in principio Praedicamentorum, seu principale & sumptum, vt patet per eundem in Topic. & Auerroem super 12. Metaphys. 39. & sunt media inter aequiuoca & vniuoca,* 1.599 vt dicit Auer∣roes super 4. Metaphys. 2. cuiusmodi nomina sunt ens vnum & similia quae in scientijs vsi∣tantur, vt patet 4. Metaphysicorum 2. & 5. Metaphys. quasi per totum. Vnde & Auerroes [unspec E] super 5. Metaphys. 1. sic ait; Intendit in hoc tractatu distinguere significationes nominum considerandas in hac scientia; & omnia ista nomina dicuntur secundum relationem ad vnum cum diuersis modis; & ideo expositio istorum nominum, est pars istius scientiae per se, quare & tota continentia huius quinti est ista; scire quot modis nomen quodlibet dicitur; & quare, & quod est primum ad quod caetera referuntur, & quis sit ordo illorum ad inuicem, & ad pri∣mum,* 1.600 sicut tota eius series manifestat. Philosophus quoque 4. Metaphys. 2. sic ait; Ens au∣tem multis modis dicitur, sed ad vnum, & vnam aliquam naturam, & non aequiuoce, sed quemadmodum salubre omne ad sanitatem, hoc quidem in conseruatione, illud vero in acti∣one, aliudque est signum sanitatis, hoc quia illius est susceptibile: vbi dicit Auerroes, quod

[unspec A] haec omnia attribuuntur eidem tanquam eidem fini; & infrad stinguens * 1.601 tres modos quibus a∣liqua attribuuntur eidem, sic ait; Intendebat per hoc declarare, quod ea quae attribuuntur ei∣dem fini, vt salubria vel sana sanitati, aut eidem agenti, vt medicinalia, seu medica medicinae, aut eidem subiecto, sicut nouem praedicamenta substantiae. Praetermittit autem quartum mo∣dum, quo, scilicet, aliqua attribuuntur eidem formae: Nam secundum quodlibet genus causae fit huiusmodi attributio transumptiua. Praetermisit similiter conuersiones horum 4. modo∣rum dictorum; quia non solum causata attribuuntur suis causis, sed & causae causatis. Nec solum fit huiusmodi transumptio secundum aliquod genus causae propriè dictae, sed etiam se∣cundum quamcunque connexionem, propinquitatem, comparationem, seu similitudinem qualemcunque, non autem secundum contrarietatem aut impertinentiam vllo modo. Om∣nis nam{que} transumptio notificat vnum per aliud, vel aliquam pertinentiam aut similitudinem inter illa. Vnde Philosophus 6. Topicorum sic ait; Translatio facit notum quodammodo, [unspec B] quod signatum est per similitudinem: Omnes enim transferentes, secundum aliquam simili∣tudinem transferunt. Quapropter & ille floridus Tullius, vlt. nouae suae Rhetoricae,* 1.602 agens de coloribus Rhetoricis, quosdam alios modos attributionum huiusmodi exprimit, & innuit multo plures: Huiusmodi enim attributio, siue transumptio est quidam color Rhetoricus, quem 33. ibi ponit, quem & denominationem appellat, quam etiam sic definit; Denomina∣tio est quae à rebus propinquis & finitimis contrahit orationem, qua possit intelligi res quae non suo vocabulo sit appellata, quam dicit aliquoties confici ab inuentore ad inuentum, ali∣quoties è contra: vt si quis Tarpeium Capitolinum aut capitolium nominet, aut Liberum vinum, aut Cererem frugem, vel è contra. Aliquoties verò Dominus vtens aliquo instru∣mento denominatur ab illo, imò & nominatur nomine instrumenti, vt Macedones sarissae, velut si Anglici dicerentur arcus & sagittae. Aliquando autem factum à faciente, vt si quis bel∣lum Martem vocet: aliquando vero è contra, vt si quis desidiosam artem dicat, quia desidio∣sos [unspec C] facit, & frigus pigrum, quia pigros efficit. Aliquando autem fit talis denominatio conten∣ti à continente, aliquando verò e contra. Iste autem color est vna figura grammaticae sub tro∣po contenta, quae à Beda, Donato, Isidoro, Hugone, & Grammaticis caeteris Metanomia, seu Methaomia vocatur, quod denominatio, seu transnominatio dicitur, qui & exprimunt hos praedictos & quosdam alios eius modos. Tullius autem reliquas diuisiones denomina∣tionum huiusmodi relinquit consuetudini poetarum, oratorum, & quotidiani sermonis: & bene, quia quaelibet scientia, lingua & patria in loquutionibus talibus, proprijs modis, tropis, figuris, coloribus, & schematibus suis gaudet. Haec autem ideo parum latius quàm proposi∣tum exigat, prosequebar; quia sacra Scriptura copiosissime talibus est respersa, nec istis incog∣nitis potest ipsa cognosci: Haec enim sensum eius obscurum clarificant, implicitum explicant, certificant dubium, & reserant sensum clausum, prout nullus sciens figuras grammaticae, & colores Rhetoricae, ipsamque considerans, permittitur ignorare, sicut & Augustinus libro lo∣quutionum, [unspec D] & 4. de doctrina Christiana, Beda, Cassiodorus, & caeteri patres in diuersis suis operibus plenius docuerunt. Vnde & omnes penè distinctiones nominum sacrae Scripturae, quas faciunt Mauricius, Nicolaus, & alij, non sunt distinctiones purè aequiuocorum in sua aequiuocata, sed potius denominatiuorum in sua denominata, siue transumptiuorum in ea ad quae sunt transumpta. Quare & omnes istae distinctiones reducuntur ad secundum modum aequiuocationis, de quo dicit Philosophus 1. Elenchorum; Alius autem transumptiue siue ex transumptione, quando soliti sumus sic dicere. Harum autem distinctionum haec est perfe∣cta scientia, scire quot modis quodlibet nomen dicitur, quod sit significatum eius primarium, quae ratio transumptionis ad caetera, quis ordo caeterorum in illo ordine ad inuicem & ad pri∣mum, sicut de distinctionibus nominum 5. Metaphys. Aristotelis superius dicebatur. Haec ergo ad pro positum applicando, dico quod voluntas diuina, sicut & angelica & humana, pri∣mo & principaliter accipitur pro instrumento volendi, siue pro potentia volutiua: secundo [unspec E] accipitur pro habitu huius voluntatis, cuiusmodi est charitas, quia ipse similiter est quodam∣modo instrumentum volendi, & quaedam potentia volutiua, eo quod simul cum ipsa coefficit actum suum, vt quadragesimum primi docet: tertio pro actu proprio & intrinseco volunta∣tis primo modo dictae, scilicet pro ipsa volutione, eo quod ab ipsa efficitur. Hae autem tres voluntates in creaturis realiter distinguntur; in Deo autem sunt vnum & idem realiter sua sim∣plicissima essentia Deus ipse. Quarto loco accipitur diuina voluntas pro operatione eius ex∣trinseca, eo quod fit à tribus prioribus, vel à prima per duas sequentes. Vnde Propheta Psal∣mo 110. Magna opera Domini exquisita in omnes voluntates eius:* 1.603 Cum enim sit tantum vna voluntas in Domino, in omnes inquit voluntates eius, id est, in omnes effectus volunta∣tis illius; sicut & Deus ipse secundum Philosophum in De mundo 12. cum sit vnus,* 1.604 multino∣mius

est, nominatus ab omnibus passionibus quas innouat ipse, & hoc tam in abstracto, [unspec A] quam in concrete. Dicitur enim nedum fulmineus, pluuialis, tonitrualis & huiusmodi, ve∣rum & indefessi ignis motus, radix ponti, sol, & luna, vt tertium primi plenius recitauit: sic & lingua, tam in sacra Scriptura, quàm in crebro modo lo quendi accipitur pro sermone for∣mato per linguam: sic etiam manus accipitur pro Scriptura. Et haec exempla ponit Augusti∣nus ad eandem conclusionem 3. de libero arbitrio, 30. & 14. contra Faustum, 2. & idem vult in ‖ 1.605 quaestionibus Orosij 18. exponens illud 1. ad Cor. 15. Caro & sanguis regnum Dei non possidebunt; id est opera carnis & sanguinis: & super illud Psalmi 50. Ecce in iniquitatibus conceptus sum: Et infra; Libera me de sanguinibus, vult hoc idem: Haec enim omnia artri∣buuntur eidem agenti, vt Auerroes dixit supra. Quinto accipitur diuina voluntas pro eius signo: Signum enim & signatum saepius correspondent. Sic secundum Philosophum supe∣rius allegatum vrina dicitur salubris vel sana, quia signum; sicque nomen & verbum in sacra Scriptura frequenter accipitur pro re significata per nomen & verbum;* 1.606 Vnde Psalmus 39. [unspec B] Beatus vir cuius est nomen Domini [eius] spes eius. Et Parab. 18. Turris fortissima nomen Domini. Ier. 29. Suscitabo super vos verbum meum bonum, vt reducam vos ad locum istum. Et Amos 3. Non faciet Dominus verbum, nisi reuelauerit secretum suum ad seruos suos Pro∣phetas:* 1.607 verbum inquit, id est, rem significatam per verbum. Et Matth. 7. Qui audit verba mea, & facit ea, assimilabitur viro sapienti. Et infra 24. Verba autem mea non transibunt. Sicque Christus dicitur serpens & aries,* 1.608 quia signatus per serpentem Mosis, Num. 21. & per arietem Abrahae, Genes. 22. Sic & Dan. 7. dicitur, Hae bestiae magnae quatuor, quatuor reg∣na sunt, quae consurgent de terra. Et infra euisdem 8. Aries, quem vidisti habere cornua, Rex Medorum est atque Persarum; porro hircus caprarum Rex Graecorum est, & cornu grande quod erat inter oculos eius, ipse est Rex primus &c. similia. Haec autem dicebantur propterea esse illa, quia fuerunt signa illorum. Signorum autem, vt dicit Philosophus 2. Pri∣orum penult. quoddam est Icos, & quoddam prodigium: Prodigium autem, vt dicit, est [unspec C] signum demonstratiuum & necessarium, quod ideo scire facit; Dicitur enim prodigium quasi pro digito habitum. Tale autem signum diuinae voluntatis est duplex, scilicet eius operatio exterior 1. voluntas eius quarto modo dicta: Nam necessario sequitur, si Deus aliquid ope∣retur extrinsecus, quod hoc velit, sicut 8. & 9. capitula primi docent. Permissio quoque Dei est huiusmodi signum demonstratiuum voluntatis illius, sicut 33. primi probat: Istud tamen signum non est ita euidens sicut primum. Primum enim est euidens omnibus, & in omni∣bus operibus liberis ne dum Dei, sed & creaturae cuiuslibet libere operantis; secundum autem non est euidens omnibus: Rationalis etiam creatura multa permittit fieri quae non proprie vult nec facit; Deus autem non sic propter actualitatem suae voluntatis infinitissime infinitam, si∣cut 22. primi docebat, & quia nulla creatura potest aliquid facere sine ipso coagente; quare & volente, sicut 2. 3. & 4. 8. & 9. primi satis ostendunt. Permissio itaque generaliter sumpta est superior ad velle & agere propriè. Quicunque namque voluntarie quicquam agit, permit∣tit, [unspec D] & non è contra vniuersaliter, quia non in creaturis, licet in Deo propter causas praedictas; Icos vero, vt dicit, est signum probabile: Quod enim vt in pluribus inquit, sciunt sic factum vel non factum, aut esse vel non esse, hoc est icos. Tale autem signum voluntatis tam increa∣tae quam creatae est triplex: scilicet praeceptum, prohibitio, & consilium: Quodlibet enim istorum est signum volutionis in quolibet qui hoc facit; non tamen demonstratiuum, sed pro∣babile, & ideo potest fallere, & fallit quandoque. Vnde & Deus ipse praecepit Abrahae filium immolare; nec tamen hoc voluit, vt patet Gen. 22. & per 10. primi libri: nec potest quis fin∣gere quod primo hoc voluit, & postea noluit propter immutabilitatem voluntatis diuinae 23 primi probatam. Prohibuit etiam duobus caecis illuminatis, ne quis sciret, Matth. 9. & le∣proso mundato, ne cuiquam diceret, Marc. 1. nec tamen hoc voluit, quia ipsi faciendo con∣trarium non peccabant, vt patet ibi per omnes catholicos expositores, dicentes dictos cura∣tos dicta miracula diffamantes ideo non peccasse, quia intellexerunt Deum non ideo prohibu∣isse, [unspec E] quin vellet sua opera praedicari, sed vt hominibus daret formam, laudem hominum de∣clinare. Consuluit etiam adolescenti vt venderet quae habebat, & ipsum veniens sequeretur, Matth. 19. nec tamen hoc voluit, cum hoc non fecerit adolescens, vt patet per Matthaeum adiuncto decimo primi libri. Quod autem ista tria signa sunt probabilia, fallacia ‖ 1.609 tamen re∣spectu voluntatis creatae, nullus ignorat. Est & quarta species huius signi, scilicet icotis, re∣spectu voluntatis creatae, scilicet permissio: Est enim signum probabile quod creatura ratio∣nalis sciens quempiam facere quippiam, & permittens cum possit libere impedire, hoc velit; veruntamen saepe fallit. Ex his igitur satis patet quod permissio, & caetera signa voluntatis diuinae, licet dicantur improprie modo praedicto Dei voluntas, non sunt tamen increata & in∣trinseca

[unspec A] eius voluntas, sed sunt signa creata illius: & haec est sententia Hugonis & Lumbardi in locis superius memoratis. Haec autem signa creata non propriè & sufficienter coefficiunt actum voluntatis creatae, sicut nec alicuius alterius creaturae, sed praeter illa necessariò requi∣ritur Deus ipse qui per se propriè coefficiat illum actum, sicut 3. & 4. primi, & 20. secundi docebant; & hoc per suam voluntatem & volutionem sibi intrinsecam, increatam, vt patet per 8. & 9. primi, & per corollarium 20ⁱ. huius secundi. Quare & vbique, cum dico simpli∣citer voluntas Dei, intelligo eius volutionem actualem, actum scilicet & proprium, & intrin∣secum voluntatis ipsius primo modo acceptae.

CAP. XXVII. [unspec B] Sextam corrigit.

VLtima verò cauillatio praedictarum destruetur faciliter, per quae priores a∣liae sunt destructae. Item omnis actus malus secundum substantiam actus essentialiter est aliquid, sicut bonus: Actus enim fornicationis non minus est aliquid, quam actus licitus coniugalis, sicut euidenter ostendunt argu∣menta per se loquentia, & gradientia super terram.* 1.610 Vnde & Anselmus de casu Diaboli 8. ostendens eandem conclusionem, sic ait; Denique bona voluntas non magis est aliquid, quàm mala voluntas? Nec enim magis est aliquid voluntas quae vult dare misericorditer, quàm illa quae vult rapere violenter. Om∣nis ergo actus malus secundum substantiam actus aequaliter efficitur sicut bonus, quare & ae∣qualiter habet causam efficientem, quae necessariò coefficientia Dei eget. Deus ergo vere & [unspec C] proprie efficit quemlibet actum malum, secundum substantiam seu essentiam puram actus,* 1.611 si∣cut 20. & 25. huius secundi plenius suadebant. Item Williamus Altissiodorensis super 2. sentent. quaerit vtrum mala actio fiat à Deo operante & cooperante, & recitat tres opiniones; quatum Prima dicit quod omnis actio mala est tantum ab homine, vel à Diabolo: Se∣cunda ponit, quod omnis actio mala est à Deo, eo quod solummodo Deus dat poten∣tiam ad illam exercendam; Tertia verò tenet, quod omnis actio mala, in quantum actio est, bona est, & à Deo; quam & reprobatis alijs ipse tenet, sicut vicesimum huius secundi plenius allegauit. Autoritas vero Geneseos in contrarium allegata, non vult, quod cuncta quae Deus fecerat, erant valde bona moraliter. Quomodo namque inanimata, * 1.612 vel irrationalia erant bona moraliter, cum non sint capacia bonitatis moralis? Cuncta tamen quae Deus fecerat, e∣rant naturaliter valde bona, sic sunt & actus mali quantum ad suam substantiam siue essenti∣am quam facit Deus, non quantum ad malitiam, quae per 26. primi nihil est, & ideo nec facta [unspec D] proprie ab homine, nec à Deo; improprie tantum ab homine. Ad primam autoritatem Au∣gustini respondet 25. huius: ad secundam verò & alias tales potest responderi per idem, & per tricesimum quartum primi.

CAP. XXVIII. Obijcit contra vicesimum & respondet.

OBijcitur etiam contra capitulum vicesimum isto modo. Si Deus neces∣sariò requiratur ad agendum propriè quemlibet actum voluntatis crea∣tae, cum Deum agere non sit in potestate voluntatis creatae, nullus actus [unspec E] esset in potestate illius, ergo nec liber, nec ipsa esset Domina suorum actuum liberorum: cum tamen dicat Philosophus 3. Eth. 13. quod [nostrarum] operationum à principio vsque ad finem domini sumus, & sententiam similem alibi multis locis. Et hoc idem in prima institutione hominum videtur etiam Dominus attestari: Nam Geneseos quarto le∣gitur Dominum dixisse ad Cain, Nonne si bene egeris, recipies? sin autem male, statim pec∣catum tuum in foribus aderit? sed sub te erit appetitus eius, & tu dominaberis illius. Item si homo non posset solis proprijs viribus perficere suos actus, irrationabile videretur quicquam sibi praecipere vel etiam prohibere, quia non esset in sua libera potestate sic facere vel vitare. Vnde Ecclesiastici 15. scribitur, Deus ab initio constituit hominem, & reliquit illum in manu consilij sui: adiecit mandata & praecepta; Si volueris mandata seruare, conseruabunt te,* 1.613 & in

perpetuum fidē placitā facere. Apposuit tibi aquam & ignē; ad quod volueris, porrige manū [unspec A] tuam. Ante hominē vita & mors, bonū & malū; quod placuerit ei, dabitur illi. Item si Deus faceret hominis actū malū, iniustè puniret pro illo, quia si Deus eum facit, facit eum voluntate diuina, cui non potest homo resistere, vt 10. primi docet. Item si Deus voluntate sua faciat ma∣lum actum, vult & diligit illum actum; imò & vult illū voluntate beneplaciti: Illa namque est voluntas sua essentialis & intrinseca, per quam facit quicquid facit exterius, vt patet per praemissa: Malum ergo bene placet Deo; ergo non iustè punit pro illo. Et 3. Regum 11. scri∣bitur,* 1.614 Fecitque Solomon quod non placuer at coram Domino, scilicet mulieres alienigenas adamando, idolaque colendo. Et ad Rom. 8. Qui autem in carne sunt, Deo placere non pos∣sunt.* 1.615 Et ad Hebr. 11. Sine fide impossibile est placere Deo. Item multae sunt volutiones & bonae & malae, quae nunquam implentur. Si ergo Deus has volendo causaret, faceret & vel∣let volutionem fieri in aliquod volutum, quam nollet effectuari, imò vellet non effectuari, vt per 10. & 23. cum 22. primi potest faciliter apparere; quare & vellet & faceret eam frustra. I [unspec B] tem Augustinus de Sapiritu & litera 27.* 1.616 Apostolus dicit, Non est potestas nisi à Deo: Nus∣quam autem legimus in Scripturis sanctis; Non est voluntas nisi à Deo, & recte non scriptum est, quia verum non est. Idem 5. de Ciuit. Dei 8. A Deo sunt omnes potestates, quamuis ab illo non sunt omnium voluntates.* 1.617 Idem in sententijs Prosperi propositione 288. Nocendi cupiditas potest esse à suo cuique animo prauo: non est autem potestas nisi à Deo. Idem 12 Confess. 11.* 1.618 Dixisti mihi Domine in aure interiore voce forti, quod omnes naturas & sub∣stantias quae non sunt quod tu es, & tamen sunt, tu fecisti, & hoc solum à te non est, quod non est;* 1.619 motusque voluntatis à te qui es ad id quod minus est, quia talis motus delictum at{que} peccatum est. Et idem probat diffusè 2. de libero arbitrio vlt. Idem 5. contra Iulianum 6. Deus non facit voluntates malas, sed vtitur eis vt voluerit, cùm aliquid iniquè velle non pos∣sit. Idem Hypognost. 33. Esse fatemur liberum arbitrium omnibus hominibus, habens qui∣dem iudicium rationis, non per quod fit idoneum quod ad Deum pertinet, sine Deo aut in∣choare, [unspec C] aut certe peragere, sed tantum in operibus vitae praesentis tam bonis quam malis. Bo∣nis dico, quae de bono naturae oriuntur, id est, velle laborare in agro, velle bibere, velle man∣ducare, velle habere amicum, velle habere indumenta, velle fabricare domum, vxorem du∣cere, pecora nutrire, artem discere diuersarum rerum bonatum, vel quicquid bonum ad prae∣sentem pertinet vitam, quae omnia non sine gubernaculo diuino subsistunt, imò ex ipso, & per ipsum sunt, & esse caeperunt: Malis vero, id est, velle idolum colere, blasphemare & si∣milia.* 1.620 Item Iohannes Damascenus in sententijs suis, 39. praetitulato de eo quod est in nobis, id est, de libero arbitrio, enumeratis sex causis effectiuis, sic ait; Cui igitur horum subijcimus quae per homines sunt, si equidem homo non est causa & principium actuum? Non enim Deo fas est inscribere quandoque actus turpes & iniustos, nec necessitati: non enim eorum quae semper similiter se habent, sunt: Nec fortunae; non enim contingentium, sed necessari∣orum quae fortunae ‖ 1.621 dominantur: Nec naturae; naturae enim opera sunt animalia & plantae: [unspec D] Nec euentui; nec enim rari & inopinabiles sunt hominum actus: Nec casui; Inanimatorum enim dicunt, vel irrationabilium symptomata casus. Relinquitur igitur vtique ipsum agen∣tem & facientem hominem principium esse propriarum operationum & arbitrio liberum. Et ad eandem conclusionem statim subiungit aliam rationem; Amplius, inquiens, si nullius est principium actus homo, super fluè habet consiliarium: ad quid enim vtetur consilio nul∣lius ens Dominus actus? Omne enim consilium actus gratia. Quod autem optimum est & pretiosissimum eorum quae in homine, superfluum enuntiare, inconuenientissimorum vtique erit; & capitulo sequenti rubricato, de his quae non sunt in nobis; Eorum, inquit, quae non in nobis, haec quidem ex his quae in nobis, habent principia, scilicet causas, hoc est remune∣rationes actuum nostrorum, & in praesenti, & in futuro saeculo, reliqua verò omnia à diuina voluntate dependent; ergo secundum eum, actus nostri non dependent à voluntate diuina, ergo nec à Deo.* 1.622 Item Ammonius super 1. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 hermenias vlt. vtuntur autem nobis Dij tan∣quam [unspec E] ‖ 1.623 autolomicis, id est, à nobis ipsis mobilibus; & hoc modo ea quae circa nos sunt guber∣nant, & omnia nobis nostramet dignitate distribuunt. Ad primum istorum ad praesens suffi∣ciat responsio talis breuis; In rerum temporalium & spiritualium administratione videmus quod respectu eiusdem sunt plures potestates, & plura dominia secundum superius & inferi∣us ordinata: vnde & in quibusdam partibus Maiores seu Praepositi Ciuitatum potestates di∣cuntur, qui tamen potestati superiori imperatoriae scilicet, per omnia sunt subiecti; sicut & quidem ordo medius Angelorum, qui Potestates similiter nuncupantur, potestati diuinae, & quidem alius medius aliorum qui dominationes dicuntur, dominationi diuinae; Quare & ille Centurio rectè dixit,* 1.624 Ego homo sum sub potestate constitutus, habens sub me milites, Mat. 8.

[unspec A] Quare nulli dubium debet esse, quin licet voluntas creata habeat potestatem & dominium sui actus, per hoc tamen non excluditur superior potestas, & dominans, scilicet ipse Deus à supe∣riori potestate, dominio, & efficientia respectu eiusdem.* 1.625 Vnde & sanctus Thomas in libro suo de potentia Dei, quaestione 20. qua quaetitur, Vtrum Deus operetur in omni operatione naturae, arguit isto modo; Voluntas est Domina sui actus: hoc autem non esset, si agere non posset, nisi Deo in ipsa operante, cum voluntas nostra non sit domina diuinae operationis: ergo Deus non operatur in voluntate nostra operante. Et respondet hoc modo; Dicendum, quod voluntas dicitur habere dominium fui actus, non per exclusionem causae primae, sed cau∣sa prima non ita agit in voluntate, vt eam de necessitate ad vnum determinet, sicut determi∣nat naturam, & ideo determinatio actus relinquitur in potestate rationis & voluntatis. Cui & concorditer exponit Glossa illud Geneseos 4. Sub te erit appetitus eius, & tu dominaberis il∣lius, [unspec B] sic dicens; Non super te, quia liberi arbitrij es, in potestate tua, quia liberi arbitrij es. Se∣cundum argumentum nullum debet mouere, qui Pelagio haeretico noluerit adhaerere: Nam sicut recitat Augustinus de haeresibus 88. & Petrus 2. sentent. dist. 28. & Isidorus 8. Eth. 14. & Canon 24. quaestione vlt. Quidam autem; Haeresis sua fuit, quod homo solius liberi arbi∣trij viribus posset implere Dei mandata; quam & per istud idem argumentum astruere nite∣batur. Vnde & Augustinus de gratia & libero arbitrio 35. dicit, Magnum aliquid se scire Pe∣lagiani putant, quando dicunt, non iuberet Deus, quod sciret non posse ab homine fieri. Quis hoc nesciat? Sed ideo iubet aliqua quae non possumus, vt nouerimus quid ab illo petere de∣beamus: Ipsa est enim fides quae orando impetrat, quod lex imperat. Denique ipse qui di∣xit, Si volueris, conseruabis mandata, in eodem libro Ecclesiastico aliquanto post dicit; Quis dabit in ore meo custodiam, & super labia mea signaculum astutum, ne fortè cadam ab eo, & lingua mea perdat me? Iam certè mandata acceperat, Prohibe linguam tuam à malo, & la∣bia tua ne loquantur dolum. Cum ergo verum sit quod dixit, Si volueris, conseruabis manda∣ta, [unspec C] quare quaerit in ore suo dari custodiam, similis ei qui dicit in Psalmo, Pone Domine custo∣diam ori meo? Non ei sufficit mandatum Dei & voluntas sua, quandoquidem si voluerit conseruabit mandata? Quam multa mandata Dei sunt contra superbiam? Nouit ea, si vo∣luerit, conseruabit ea. Quare ergo paulo post dicit, Domine Pater & Deus vitae meae, elatio∣nem oculorum ne dederis mihi. Iam dixerat ei lex, Non concupisces: velit ergo & faciat quod iubetur, quoniam si voluerit conseruabit mandata; quare sequitur, & dicit, Concupi∣scentiam auerte à me. Contra luxuriam Deus quam multa mandauit? Faciat ea, quia si vo∣luerit conseruabit mandata. Quid est, quod clamat ad eum ventris appetitio & concubitus ne apprehendat me? Si haec ei in praesenti diceremus, rectissime nobis responderet & diceret; Ex ista oratione mea, qua haec à Deo peto, intelligite quomodo dixetim, Si volueris conser∣uabis mandata: Certum est enim nos mandata seruare, si volumus, sed quia praeparatur vo∣luntas à Domino, ab illo petendum est, vt tantum velimus, quantum sufficit, vt volendo fa∣ciamus. [unspec D] Certum est nos velle cum volumus, sed ille facit vt velimus bonum, de quo dictum est quod paulo antè posui, quod praeparatur voluntas à Domino, de quo dictum est, A Domi∣no gressus hominis dirigetur, & viam eius volet: Deus est enim qui operatur in nobis & vel∣le. Certum est enim nos facere cum facimus, sed ille facit vt faciamus, praebendo vires effica∣cissimas voluntati, qui dicit, Faciam vt in iustificationibus meis ambuletis, & iudicia mea ob∣seruetis & faciatis. Idem de Correptione & gratia 7. docet idem. Petrus etiam 2. sentent. dist. 28. istud argumentum Pelagianum recitat & refellit. Iulianus quoque Pelagij discipulus & sectator in epistola sua ad Demetriadem, de qua 35. primi fit mentio, innuit simile argu∣mentum, Ascribimus, inquiens, iniquitatem iusto, dum eum aliquid impossibile praecepisse conquerimur. Hoc autem argumentum velut haereticum cum alijs sex haeresibus recitat ve∣nerabilis Beda contra Iulianum 12. ex epistola supradicta; Et infra 18. sic respondet,* 1.626 Quod dicit Dominum non impossibile aliquid praecepisse, qui iustus est, verum profectò dicit, si ad [unspec E] eius respicit auxilium, cui catholica vox supplicat, dicens; Deduc me in semita mandatorum tuorum. Si verò viribus animi sui fidit, refellit eiusdem iusti veridicam sententiam, qua dicit, Sine me nihil potestis facere.* 1.627 Item de perfectione iustitiae 7. recitat Augustinus tale argumen∣tum Coelestij Pelagiani; quaerendum est vtrumne praeceptum sit homini sine peccato esse: Aut enim non potest, & praeceptum non est, aut quia praeceptum est, potest; Nam cur prae∣ciperetur quod fieri omnino non posset? Et sequitur responsio Augustini, respondetur, con∣fultissime homini praecipi, vt rectis passibus ambulet, vt cum se non posse prospexerit, medi∣cinam requirat, quae interioris hominis ad sanandam peccati claudicationem gratia Dei est per Iesum Christum Dominum nostrum.* 1.628 Idem de praedestinatione sanctorum 13. Cum di∣citur, inquiunt, scilicet Pelagiani, Si credideris saluus eris, vnum horum exigitur, alterum of∣fertur.

Quod exigitur, in hominum, quod offertur, in Dei est potestate. Quos redarguit, [unspec A] subiungendo; Cur non vtrumque in Dei & quod iubetur, & quod offertur? Rogatur enim vt detur quod iubet, rogant credentes vt sibi fides augeatur, rogant pro non credentibus vt eis donetur fides. Et in suis igitur incrementis, & in suis initijs donum Dei est fides. Sic au∣tem dicitur, Si credideris saluus eris; quemadmodum dicitur, Si spiritu facta carnis mortifica∣ueritis, viuetis: Nam & hic ex duobus vnum exigitur, alterum offertur. Si spiritu, inquit, facta carnis mortificaueritis, viuetis. Vt ergo spiritu facta carnis mortificemus, exigitur; vt autem viuamus, offertur. Nunquid igitur placet, vt facta carnis mortificare non donum Dei esse dicamus, quoniam exigitur à nobis, praemio vitae, si hoc fecerimus, oblato? Absit, hoc vt placeat participibus, defensoribus gratiae: Pelagianorum est iste error damnabilis, quorum mox Apostolus ora obstruxit, adiungens; Quotquot enim spiritu Dei aguntur, hi filij sunt Dei, ne facta mortificare nos carnis non per Dei, sed per nostrum spiritum crederemus: de quo spiritu Dei etiam ibi loquebatur, vbi ait, Omnia autem haec operatur vnus atque idem spiri∣tus, [unspec B] diuidens propria vnicuique sicut vult, inter quae omnia nominauit & fidem. Sicut ergò quamuis Dei donum sit facta carnis mortificare, exigitur tamen à nobis proposito praemio vi∣tae: Ideo Dei donum est & fides, quamuis & ipsa cum dicitur, Si credideris saluus eris, propo∣sito praemio salutis,* 1.629 exigatur à nobis. Idem de sancta virginitate 17. Testes sunt voces pia∣rum deprecationum in Scripturis sanctis, quibus ostenditur, ea ipsa quae praecipiuntur à Deo, non fieri nisi dante & adiuuante qui praecipit: Mendaciter enim petuntur, si ea non adiuuan∣te eius gratia facere possemus.* 1.630 Idem 10. Confess. 30. dicit Domino, Da quod iubes, & iube quid vis. Imperas nobis continentiam; & cum scirem (ait) quidem quod nemo potest esse continens nisi Deus det; & hoc ipsum erat sapientiae, scire cuius esset hoc donum. O Deus meus attende me: Continentiam iubes; da quod iubes, & iube quid vis. Ex his Autoritati∣bus Augustini satis ostenditur ipsum velle, quod Actus praecepti non sit à solo homine sine Deo, nec à solo Deo sine homine, nec partim à solo homine, & partim à solo Deo, sed totus [unspec C] totaliter ab vtroque sicut corollarium 20. huius secundi demonstrat. Vnde & Propheta, Psalmo 118. Da mihi intellectum, & scrutabor legem tuam, & custodiam illam in toto corde meo.* 1.631 Ecce, primò petit actionem diuinam; Da mihi, inquit, intellectum; deinde promittit & suam; & scrutabor, inquit, &c. Rursumque petens actionem diuinam, subiungit, De∣duc me in semita mandatorum tuorum, Inclina cor meum in testimonia tua. Et infra actio∣nem propriam exprimens; Inclinaui, ait, cor meum ad faciendum iustificationes. Cor au∣tem inclinare est facere ipsum velle, vt patet per processum Psalmistae & per expositionem Augustini 20. secundi plenius allegatam. Item Ezech. 36. Faciam, inquit Dominus, vt in praeceptis meis ambuletis,* 1.632 & iudicia mea custodiatis & operemini. Super quod dicit Augu∣stinus de praedestinatione sanctorum 13. Ideò enim haec à nobis praecipiuntur, & dona Dei esse monstrantur, vt intelligatur, quod & nos ea facimus, & Deus facit vt illa faciamus, sicut per Prophetam Ezechielem apertissimè dicit: Quid enim apertius quam vbi dicit, Ego faci∣am [unspec D] vt faciatis? Locum ipsum Scripturae attendite, & videbitis illa Deum promittere se factu∣rum vt ‖ 1.633 faciant, quae iubet vt fiant. Non tacet eorum merita, sed mala; quibus ostendit se reddere pro malis bona, hoc ipso quo eos facit habere deinceps opera bona, cum ipse facit vt faciant diuina mandata. Et si tu quaeras, quare Deus illa praecipit homini, quae suis viribus sine Deo non sufficit adimplere, respondet 35. primi, quòd hoc ‖ 1.634 sit vt ostendatur hominem habere liberum voluntatis arbitrium, quo liberè potest perficere Dei praecepta: Cur enim non praecipitur homini, quod potest liberè facere quandcunque voluerit? Sed quia nihil po∣test facere solis proprijs viribus sine Deo, ideò docetur vt de sua virtute nihil superbè sentiat aut praesumat, sed diuinum semper auxilium imploret humiliter, in ipso spem ponat, per omnia{que} confidat. Cur quaeso Magister nauis non satis rationabiliter praecipit suo nautae vt trahat nauem huc vel illuc, erigat malum, leuet velum, & similia, quorum nullum potest face∣re sinc ipso? Hoc autem totum probant expresse autoritates 35. primi plenius allegatae. I∣tem [unspec E] Augustinus de gratia & libero arbitrio 39. Haec omnia praecepta dilectionis, id est cha∣ritatis, quae tanta & talia sunt, vt quicquid se putauerit homo facere benè, si fiat sine charita∣te, nullo modo fiat benè, inaniter darentur hominibus non habentibus liberum voluntatis arbitrium: sed quia per legem dantur & veterem & nouam, lex autem sine gratia litera est oc∣cidens, in gratia verò spiritus viuificans, vnde est in hominibus charitas nisi ex ipso Deo? Nam si non ex Deo, sed ex hominibus, vicerunt Pelagiani: si autem ex Deo, vicimus Pelagianos. Sedeat ergo inter nos iudex Iohannes, & dicat nobis, Charissimi, diligamus inuicem. In his verbis Iohannes, cum se illi extollere caeperint & dicere, vt quid nobis hoc praecipitur, nisi quia ex nobis habemus, vt inuicem diligamus? sequitur continuò illud Iohannis confundens

[unspec A] eos & dicens, Quia dilectio ex Deo est. Cur ergo dictum est, Diligamus inuicem, quia dile∣ctio ex Deo est, nisi quia praecepto admonitum est liberum arbitrium, vt quaereret Dei do∣num, quod quidem sine suo fructu prorsus admoneretur, nisi prius acciperet aliquid dilecti∣onis, vt addi sibi quaereret vnde quod iubebatur impleret? Cum dicitur, Diligamus inuicem, lex est; cum dicitur, Quia dilectio ex Deo est, gratia est: sapientia quippe Dei legem & mise∣ricordiam portat in lingua: vnde scriptum est in Psalmo; Etenim benedictionem dabit qui legem dedit. Idem de perfectione iustitiae 21. Praecepta vt fierent, non iuberetur,* 1.635 si nihil ibi no∣stra voluntas ageret, nec oraretur, si sola sufficeret. Et supra 12. Ad hoc enim lex ista praece∣pit, vt cum in his implendis homo defecerit, non se extollat superbia tumidus, sed ad gratiam fugiat fatigatus, ac si eum lex terrendo ad Christum diligendum paedagogi perducat officio. Ad illam autoritatem Ecclesiastici dicentem, quod Deus reliquit hominem in manu consilij sui, dicendum, quod per hoc ostendit hominem in possibilitate liberi arbitrij constitutum,* 1.636 [unspec B] qua, si voluisset Dei mandata seruasset. Vnde Augustinus Hypognost. 28. recitata tota auto∣ritate praedicta, subiungit; Quid est autem, & reliquit illum in manu consilij sui, nisi dimisit eum in possibilitate liberi arbitrij sui? In manu enim potestas intelligitur. Ipsa est prima gra∣tia qua primus stare potuisset, si seruare Dei mandata voluisset: sed hoc nec tunc sine alio Dei speciali auxilio potuit voluisse, sicut ostendit idem Augustinus tangendo eandem autorita∣tem de Correptione & gratia 47. & alijs locis multis, sicut 9. & 10. secundi plenius allegarunt. Idem de perfectione iustitiae 32. recitat Caelestium hanc autoritatem cum multis similibus allegantem; Apostolus, inquit, de quodam ait, Quid vult, faciat. Item inquit ad Philemo∣nem de Onesimo, quem ego volueram apud me detinere, vt pro te mihi ministraret, sed sine consilio tuo nihil volui facere, vt non quasi ex necessitate bonum tuum esset, sed voluntari∣um. Item in Deuteronomio, Vitam & mortem dedit ante faciem tuam, bonum & malum;* 1.637 elige vitam vt viuas. Item apud Solomonem, Deus ab initio constituit hominem, & reliquit [unspec C] eum in manu consilij sui &c. Item apud Esaiam, Si volueritis & audieritis me, quae bona sunt terrae manducabitis; si autem nolueritis nec obaudieritis me, gladius vos comedet; Os enim Domini lo quutum est haec. Haec scelestus Caelestius, non caelestis: & subdit caelicus Augu∣stinus; Hic verò quantumlibet isti se obtegant, aperiuntur: Declarant enim se contra Dei gratiam & misericordiam disputare, quam volumus impetrare cum dicimus,* 1.638 Fiat voluntas tua, sicut in coelo & in terra; vel, Et ne nos inferas in tentationem, sed libera nos à malo. Vt quid enim ista orando tanto gemitu petimus, si volentis hominis & currentis, non miserentis est Dei? Non quia hoc sine voluntate nostra agitur, sed quia voluntas non implet quod agit, nisi diuinitus adiuuetur. Haec est fidei sanitas, quae nos facit quaerere, vt inueniatur; petere, vt accipiatur; pulsare, vt aperiatur nobis: Contra istam qui disputat, contra seipsum claudit ostium misericordiae Dei. Nolo plura dicere de re tanta, quia melius eam committo fideli∣um gemitibus, quàm sermonibus meis: Videte tamen obsecro quale fit. Ideò volenti & cur∣renti [unspec D] misericordia Dei non est necessaria, quae etiam illum praeuenit vt curreret, quia de quo∣dam ait Apostolus, quid vult faciat? Ibi autem arbitror, vbi sequitur & dicitur, Non peccat si nubat, quasi pro magno habendum sit velle nubere, vbi de adiutorio diuinae misericordiae operosius disputatur: Aut verò etiam ibi prodest aliquid velle, nisi Deus prouidentia, qua gu∣bernat omnia, marem faeminamque coniungat: Aut verò quoniam ad Philemonem scripsit Apostolus, vt non quasi ex necessitate bonum eius esset, sed voluntarium, quasi aliter sit vo∣luntarium bonum, nisi cum Deus operatur in nobis & velle & operari pro bona voluntate: Aut quia in Deuteronomio scriptum est, Vitam & mortem dedit ante faciē hominis, bonum & malum, & admonuit vt eligeret vitam, quasi & ipsa admonitio non de misericordia veniat, vel aliquid prodesset eligere vitam, nisi Deus eligendi charitatem inspiraret, & electam habe∣re praestaret, de quo dictum est, Quoniam ita in indignatione eius & vita in voluntate eius: Aut quia dictum est, Si voles, praecepta seruabunt te; quasi non debeat Deo gratias agere, [unspec E] quia praecepta voluit qui desertus omni lumine veritatis haec velle non posset. Positis ante hominem igne & aqua, ad quod vult quidem porrigit manum: Sed altior est qui vocat, & ne∣mo potest venire ad me, ait princeps fidei, nisi pater, qui misit me, traxerit illum. Magnum autem aliquid pro sua causa [inuenire] se arbitratus est apud Esaiam Prophetam, quia Deus dixit, Si volueritis, & audieritis &c. quasi non lex tota huiusmodi conditionibus plena sit, aut ob aliud superbis praecepta ista data sunt, nisi quia lex praeuaricationis gratia posita est, id est, vt acciperet homo praecepta, superbè de suis viribus fidens, in quibus deficiens, & factus eti∣am praeuaricator, liberatorem saluatoremque requireret; at que ita eum timor legis humilem factum, tanquam paedagogus ad fidem gratiamque perduceret: ita multiplicatis infirmitati∣bus postea accelerauerunt; & ad hoc idem vadit directè totus eius liber de spiritu & litera no∣minatus.

Item Sanctus Thomas de potentia Dei,* 1.639 quaestione 20. supradicta arguit isto modo, [unspec A] Ecclesiastici 15. dicitur quòd Deus fecit hominem, & reliquit eum in manu consilij sui: non autem reliquisset, si semper in voluntate operaretur; ergo non operatur in voluntate ope∣rante. Et respondet, Dicendum quod Deus non dicitur reliquisse hominem in manu consi∣lij sui, quin in voluntate operetur, sed quia voluntati hominis dedit dominium sui a∣ctus, vt non esset obligata ad alteram partem contradictionis, quod quidem dominium naturae non dedit, cum per suam formam sit determinata ad vnum. Beatus quoque Prosper contra Cassianum,* 1.640 postquàm cap. 16. ostendebat actum voluntatis fieri tam à Deo, quàm ab homine, capit. 17. tecitat simile argumentum Cassiani Pelagiani, per similem autoritatem ad conclusionem praemissam, adiacere homini dicit Cassianus arbitrij libertatem. Etiam Liber, qui dicitur esse Pastoris,* 1.641 apertissimè docet, in quo duo Angeli vnicuique nostrum adhaerere dicuntur, id est, bonus & malus; in hominis verò optione consistere vt eligat quem sequetur, & idcircò manet in homine liberum semper arbitrium, quod gratiam Dei possit vel negligere [unspec B] vel amare. Qui & 19. capitulo respondendo primò dicit, librum Pastoris nullius autoritatis existere,* 1.642 & consequenter probat diffusè per multa loca Scripturae, quod voluntas non est sic libera quod possit facere aliquid sine Deo, sed quodcunque cum eo. Vnde & subdit, Ita nec libera est ista libertas, vt tantum ex se habeat fastidij vt negligat gratiam Dei, tantum ex se ha∣beat delectationis, vt diligat. Et probat, quia de ‖ 1.643 Lydia purpurata scribitur, quod Deus ap∣peruit cor eius, vt intenderet his quae à Paulo dicebant; & quia secundum Apostolum, chari∣tas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, & quia secundum Iohannem, di∣lectio ex Deo est: Ex quibus concludendo, subiungit; Agnoscat ergo humana egestas hoc quod de quibuslibet bonis rectè dicitur, multo rectius dici de eo sine quo bona cuncta non prosunt, Quid habes quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acce∣peris? Pro tertio argumento satis respondet 34. primi: Pro quarto verò respondet capitulum proximum, cum eodem 34. primi; Potest tamen pro isto specialiter ita dici, quòd cum argui∣tur [unspec C] malum actum benè placere Deo, hoc verbum (bene) potest determinare placere Deo ra∣tione placentiae diuinae, & sic nulli dubium est, quin sicut actus malus placet sibi, sic summe benè placet sibi, sicut prima suppositio primi, & tertia pars corollarij eius probant; aut ratio∣ne actus beneplaciti, & hoc vel ratione substantiae actus, vel ratione eius malitiae. Si ratione actus, adhuc dupliciter, quia vel bene naturaliter, & sic verum, vel bene moraliter, & sic fal∣sum. Si ratione eius malitiae, sic non efficitur propriè ab homine, nec à Deo, quia per 26. primi, sic non est effectum nec aliquid, sed priuatio pura tantum. Quintum argumentum fuit Cassiani Pelagiani ad eandem conclusionem probandam, sicut recitat sanctus Prosper in libro, quem edidit contra eum capit. 15. in haec verba; Volens, scilicet Cassianus, proba∣re quod religiosae cogitationes & sancta consilia nulla Dei inspiratione concepta de naturali possint prodire sapientia, ponit verba Salomonis dicentis; Voluitque Dauid pater meus aedi∣ficare domum nomini Domini Dei Israel; Et ait Dominus ad Dauidem patrem meum, Quòd [unspec D] cogitasti in corde tuo aedificare domum nomini meo, bene fecisti, hoc ipsum mente pertra∣ctans; veruntamen tu non aedificabis domum nomini meo. Haec ergo cogitatio atque iste tractatus Regis Dauidis, vtrumne bonus fuit & ex Deo, an malus, & ab homine fuisse dicen∣dus? Si enim bona & ex Deo fuit illa cogitatio, cur ab eo in quo inspirata est, denegatur effe∣ctus? Si autem mala & ex homine fuit, cur laudatur à Domino? Restat ergo vt & bona, & ab homine fuisse credatur, in quem modum etiam nostras quotidiè cogitationes possumus iudi∣care: Neque enim aut soli Dauidi bonum ex semetipso cogitare concessum est, aut nobis ne∣quid boni vnquam sapere aut cogitare possimus naturaliter denegatur. Cui Prosper respon∣dendo subiungit; Nullo modo hoc testimonio atque argumento probari potest, quod piae cogitationes ex solo libero arbitrio, & non ex Dei inspiratione nascantur: Non enim ideo voluntas Dauidis, quae vtique bona erat, non ex Deo fuisse credenda est, quia templum sibi Dominus non ab eo aedificari, sed à filio ipsius voluit; quod vt ex exemplis magis elucescat, [unspec E] requiramus vbi Deus noluerit, quod homines facere Deo volente voluerunt. Dominus Apo∣stolis praecepit, dicens; Euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos, in nomine Patris, & Filij & Spiritus Sancti, docentes eos seruare omnia quae mandaui vobis: Quod cum Apo∣stoli audierunt, sine dubio non verba nuda per corporales sonos exterioribus tantùm auribus acceperunt, sed virtute viuentis verbi accensa est in cordibus eorum inextinguibilis flamma charitatis, qua ardentissimè vellent Euangelium in omnibus gentibus praedicare. Sed cum vetiti sunt loqui verbum in Asia, & ire in Bythiniam prohibiti sunt à Spiritu Iesu; Nunquid non ex Deo hanc voluntatem habebant, quod etiam istorum optabant ad fidem corda con∣uertere, quos occulto iudicio Deus Euangelium tunc nolebat audire? Aut quia Ecclesia quo∣tidiè

[unspec A] pro inimicis suis orat, id est, pro his qui nondum Deo crediderunt, nunquid non ex spi∣ritu Dei facit? Quis hoc dixerit, nisi qui hoc non facit, aut qui putat fidem non esse donum Dei? Et tamen quod pro omnibus petitur, non pro omnibus obtinetur: nec est iniquitas a∣pud Deum, qui saepe postulata non tribuit quae postulare donauit. Hoc idem docet Augusti∣nus 22. de Ciuit. Dei 2. Sicut trigesimum tertium primi plenius allegauit.* 1.644 Nec debet hoc vi∣deri mirabile, quia sancti sic sanctè volentes, & si vno voluto careant, aliud tamen volutum consequuntur, scilicet ipsum Deum, propter quem finaliter caetera sanctè volunt, & quia si∣militer merito suo & praemio non fraudantur, & quia forsitan ipsi nolunt aliquid talium pe∣nitus absolutè, sed tantùm sub hac conditione expressa vel tacita; Si hoc fuerit placitum co∣ram Deo, sicut in vicesimo quinto primi fuerat persuasum: quare probari non potest quod volutiones huiusmodi fiant frustra. Sexto verò argumento respondet vicesimum quintum secundi, & tricesimum quartum primi. Ad illam vero autoritatem hypognost. 33. dicen∣tem, [unspec B] quod liberum arbitrium hominum non potest peragere aliquid quod ad Deum pertinet sine Deo, sed tantum opera vitae praesentis bona & mala, dicendum, tantum intelligere Au∣gustinum, quod liberum arbitrium non potest peragere aliquod opus suum ad Deum perti∣nens sine Deo, id est sine Dei gratia, & eius charitate per spiritum sanctum in cordibus no∣stris diffusa, sicut satis ostendit tricesimum nonum primi: Potest tamen opera vitae praesentis, licet non sine eius influentia generali ac prouidentia & efficientia speciali. Quare numeratis quibuscunque vitae praesentis operibus, reliquis vero vniuersaliter comprehensis, subiungit; Quae omnia non sine gubernaculo diuino subsistunt, imo ex ipso, & per ipsum sunt, & esse cae∣perunt. Et quod in loquutionibus talibus Augustinus intelligat modo dicto,* 1.645 ipsemet sit testis de perfectione iustitiae 32. vbi recitato argumento Caelestij, per quod volebat ostendere ex se solo hominem posse velle, quia de quodam dicit Apostolus, quid vult, faciat; sic subiungit; Videte tamen obsecro quale sit, ideò volenti & currenti misericordiam Dei non esse necessari∣am, [unspec C] quae illum etiam praeuenit vt curreret, quia de quodam ait Apostolus, Quid vult, faciat. Ibi arbitror, vbi sequitur, Non peccat si nubat, quasi pro magno habendum sit velle nubere, vbi de adiutorio diuinae misericordiae operosius disputatur: aut vero etiam ibi prodest, aliquid velle, nisi Deus prouidentia qua gubernat omnia marem foeminamque coniungat; vnde & Parab. 19. Domus & diuitiae dantur à parentibus, à Domino autem propriè vxor prudens:* 1.646 Glossa, à Domino autem propriè, id est, immediate & per se datur vxor bona. Quare & sacra Scriptura alij que Autores, vbi loquuntur similiter, sunt similiter exponendi, sicut & similia quaedam exposuit tricesimum quartum primi. Pro septimo argumento dicendum,* 1.647 quòd si ille Damascenus sic intellexit interius, sicut verba sua sonant exterius, ab omnibus Phi∣losophis & Theologicis incunctanter & simpliciter est negandus; & re vera secundum re∣gulam veritatis Magistri nostri Matth. 12. Ex verbis tuis iustificaberis, & ex verbis tuis con∣demnaberis: ex verbis eius intellectum eius conijciens, credo quod sicut verbaliter pro∣tulit, [unspec D] sic & mentaliter intellexit; maximè, quia illum intellectum toties exprimit, & se∣cundum illum totum processum capitulatim contexit, nec aliqua lateralia verba profert, ex quibus possit rationabiliter elici alius intellectus. Igitur cum dicit Deum non esse cau∣sam efficientem actuum humanorum, Interimo istam planè; & ad rationem suam primam di∣centem, Non enim Deo fas est inscribere quandoque actus turpes & iniustos, respondet vice∣simum quintum secundi, & tricesimum quartum, & vicesimum sextum primi. Ad secundam dicendum, quod illa non probat, quod homo sit aliter Dominus sui actus liberi voluntatis, quàm sui consilij intellectus; sed sui consilij non est sic Dominus, quin seruus & instrumentum superioris Domini, scilicetintellectus agentis Domini Dei nostri, sicut sextum primi, & vice∣simum secundi docebant: Vnde & Philosophus in De bona fortuna 2. Sicut sextum primi plenius allegauit; Non enim consiliabatur consilians, & antequam consiliaretur, sed est prin∣cipium quoddam, nec intellexit intelligens priusquam intelligeret, & hoc in infinitum: Non [unspec E] enim eius quod est intelligere intellectus principium, nec consiliandi consilium. Quid igitur? Et respondet; Aut est aliquod principium cuius non est aliud extra ipsum, aut quia tale se∣cundum esse, tale potest facere. Quod autem quaeritur, hoc est, quid motus principium in anima? Palam, quemadmodum in toto, Deus: mouet enim aliquo modo omnia, quae in no∣bis, diuinum; rationis autem principium non ratio, sed aliquid melius: Quid igitur erit me∣lius & scientia & intellectu nisi Deus? Virtus enim intellectus organum. Ipse quoque secun∣dum Prophetam est terribilis in consilijs super filios hominum.* 1.648 Psalmo 65. & Iob. 12. In cu∣ius manu anima omnis viuentis, & spiritus vniuersae carnis hominis, Ipse habet consilium & intelligentiam. Si destruxerit, nemo est qui aedificet; si incluserit hominem, nullus est qui aperiat; si continuerit aquas, omnia siccabuntur; si emiserit eas, subuertent terram. Quare

& Ioseph in Aegypto fratribus suis dixit,* 1.649 Non vestro consilio, sed Dei voluntate huc missus [unspec A] sum. Nec mirum; ipse namque est spiritus sapientiae & intellectus, & spiritus consilij, Esaiae 11. Haec enim omnia operatur vnus atque idē spiritus diuidens singulis prout vult. 1. ad Cor. 12 Ipse igitur diriget consilium, Ecclesiastici 39. Haec igitur ratio non concludit, quod homo sit Dominus sui actus liberi voluntatis, quin etiam seruus & instrumentum superioris Domi∣ni,* 1.650 sicut de actu consilij est ostensum. Et quia secundum Philosophum 1. Phys. 22. vno in∣conuenienti assignato, alia contingunt; & secundum eundem 1. de Coelo 31. Qui modicum transgressus fuerit à veritate in principio, discedēs fit longè plus decies millies; in isto vno prin∣cipio incōuenienti à veritate transgrediens scilicet, quod solus homo sine Deo efficit actus su∣os,* 1.651 vlterius procedendo in multa inconuenientia alia, imò & inconuenientiora decies millies est deductus. Ex isto enim primo inconuenienti sequitur hoc secundum, quòd omnia, quae sequitur laus & vituperatio, per nos solos aguntur; Et inde hoc tertium, quod omnia in [unspec 2] quibus est persuasio vel lex posita, possunt sic agi à nobis, vt patet cap quadragesimo [primi.] [unspec B] [unspec 3] Quod si intelligatur sine diuina gratia nos iuuante, est haeresis Pelagij, vt patet superius hoc eodem capitulo, & tricesimo nono primi; si autem intelligatur cum huiusmodi gratia, illa efficit actus nostros laudabiles & obseruationem legis diuinae, sicut ‖ 1.652 quadragesimum primi docet, & non sine Deo specialiter coagente, vt docet quadragesimum secundum eiusdem, & videtur quod intelligat sine gratia, quia de ipsa non facit in toto processu aliquam mentionem. [unspec 4] Sequitur etiam ex hoc quartum, quod in solis nobis sine Deo sit accipere omnem artem; quod & concedit cap. quadragesimo contra praeostensa de intellectu agente vicesimo huius secun∣di. [unspec 5] Quintum inconueniens, consequens tamen est istud, quod remunerationes nostrae in praesenti & in futuro, & per consequens tota praedestinatio electorum dependet à voluntate humana, & non diuina: vnde cap. quadragesimo secundo sic ait; Eorum quae non in nobis, haec quidem ex his, quae in nobis, habent principia & causas, hoc est, remunerationes actuum ‖ 1.653 nostrorum in praesenti & in futuro saeculo; reliqua verò omnia à diuina voluntate depen∣dent; [unspec C] ergo secundum eum ista non dependent à voluntate diuina, sed tantum humana; qua∣re & praedestinatio ipsa non est praeparatio gratiae in praesenti, & gloriae in futuro: ergo & praedestinatio esset ex operibus praedestinatorum, non ex Deo praedestinante; quod est hae∣resis Pelagiana, vt per totum patet quadragesimum quartum, & quadragesimum quintum [unspec 6] primi. Sextum est, quod actus humani nequaquam sub diuina prouidentia continentur, quia si Deus illos non facit, ergò non vult illos, vt per decimum primi patet, quare nec vnquam voluit, vt per vicesimum tertium primi patet; quare nec vnquam prouidit; vt per vicesimum septimum & sequentia primi patet:* 1.654 vnde & huic deductioni, seu huius deductionis principio ipsemet innitens capitulo quadragesimo secundo de prouidentia praenotato, sic ait; Necesse est enim eundem esse factorem eorum quae sunt, & prouisorem; neque enim decens, neque conueniens est, alium quidem esse factorem vniuersorum, alium autem prouisorem: Ita enim [unspec D] in imbecillitate omninò sunt vtrique, hic quidem faciendi, hic autem prouidendi. Et infra consequenter ostendit, quod omnia illa quae non sunt in nobis, sicut sub diuina efficientia, sic sub diuina prouidentia continentur; ea verò quae sunt in nobis nequaquam: vnde sic ait; Cogitationes nostrae, & actiones, & quae futura ei soli cognita. Omnia autem dico quae non in nobis; quae enim in nobis, non prouidentiae sunt, sed nostri liberi arbitrij; quod est contra [unspec 7] tricesimum & sequentia primi libri. Septimum autem ex isto sexto sequitur euidenter, scili∣cet quod Deus nulli praedestinauit opera sua bona, nec quenquam bonum futurum. Nihil e∣nim praedestinauit, quod non prouidit; quod est contra quadragesimum quartum, & qua∣dragesimum quintum primi. Quare & ipsemet cap. quadragesimo quarto intitulato de prae∣cognitione & praedestinatione, sic ait; Oportet autem scire, quoniam omnia quidem prae∣cognoscit Deus, non omnia autem praedeterminat, praecognoscit quidem & quae in nobis, non praedeterminat autem ipsa, id est, praedestinat. Et cap. nonogesimo primo, Oportet sci∣re, quoniam consuetudo est diuinae Scripturae permissionem Dei eius actionem vocare, vt [unspec E] quando dicit Apostolus in epistola ad Romanos,* 1.655 Aut non habet potestatē figulus ex eadem massa luti facere hoc quidem in honorem, vas illud autem in de honorationem? Nam quoni∣am quidem ipse fecit haec & illa: solus enim ille est vniuersorum conditor, sed non ipse hono∣rabilia construit vel dehonorabilia, sed propria vniuscuiusque voluntas; & hoc manifestum, ex quibus ipse Apostolus in epistola secunda ad Timotheum ait; In magna domo, non sunt solum vasa aurea & argentea, sed & lignea & fictilia, & haec quidem in honorem, illa autem in dehonorationem. Si quis igitur purgauerit seipsum ab his, erit vas in honorem sanctifica∣tum [in honorem Dei] & vtile dominatori in omne opus bonum paratum: manifestum au∣tem quod voluntariè purgatio fit. Si quis enim, ait, purgauerit seipsum. Et idem ostendit ex

alia parte in malo, & subdit, haec omnia non vt Deo agente suscipienda, sed vt Deo permit∣tente. Ex hoc autem septimo sequitur istud octauum, quòd peccator adultus quiscunque per [unspec 8] se sine Dei gratia, & sine aliquo eius auxilio potest resurgere à peccatis: Si enim Deus non praedestinauit peccatori actum poenitentiae quo resurgit; ergo nunquam illum voluit, nec vult nunc, cum sit immutabilis, per vicesimum tertium primi; ergo nec facit, quia nihil facit ad extra purè naturaliter, sed tantum voluntarie, vt docuit nonum primi. Et hoc plane testatur dictum eius proximo allegatum: Dicit enim quod dictum Apostoli ad Romanos asserens Deum facere vas in honorem, intelligitur tantum de permissione, & quod non [ipse] Deus honorabilia vasa constituit, sed propria vniuscuiusque voluntas. Nec ratio sua valet: Non ipse Deus, inquit, honorabilia constituit, sed propria vniuscuiusque voluntas; quia dicit Apo∣stolus, Si quis purgauerit seipsum erit vas in honorem. Manifestum autem quod voluntariè [unspec B] purgatio fit: Si quis enim ait, purgauerit seipsum: modo non sequitur, homo se purgat, er∣go Deus eum non purgat, quia & homo purgat manus suas & aqua similiter, & adhuc qui a∣quam infundit; & quia per corollarium vicesimi primi huius secundi, tam Deus quàm ho∣mo facit totum actum voluntatis humanae. Vnde sicut dicit hic Apostolus; Si quis purgaue∣rit se, vel secundum translationem Hieronymi, emundauerit; Ita & alibi idem dicit;* 1.656 Purgati∣onem peccatorum faciens, scilicet Dei filius Iesus Christus ad Hebr. 1. Et infra eiusdem no∣no, Sanguis Christi emundabit conscientiam nostram ab operibus mortuis.* 1.657 Et Dominus de Christo, Sedebit conflans & emundans argentum, & purgabit filios Leui, Malach. 3. Et filius de patre; Omnem qui fert fructum, purgabit eum, Ioh. 15. & Act. 15. Fide ‖ 1.658 purificans cor∣da eorum. Et Ezech. 36. Effundam super vos aquam mundam, & mundabimini ab omnibus ‖ 1.659 iniquinamentis vestris, & ab vniuersis idolis vestris mundabo vos, & dabo vobis cor nouum, & spiritum nouum ponam in medio vestri, & auferam cor lapideum de carne vestra, & dabo [unspec C] vobis cor carneum. Et Esaiae 43. Ego sum, ego sum ipse, dicit Dominus, qui deleo iniquitates tuas propter me: Et infra; Narra si quid habes vt iustificeris, quasi diceret, exte nihil. Quod sane videns Propheta ‖ 1.660 Domini humiliter precabatur, Secundum multitudinem miseratio∣num tuarum dele iniquitatem meam. Amplius, Laua me Deus ab iniustitia mea,* 1.661 & à delicto meo munda me. Asperges me Domine, hysopo, & mundabor; lauabis me, & super niuem dealbabor, Psalm. 50. Sed quia, sicut praedictum est, Deus non lauat peccatorem adultum.* 1.662 nisi etiam ipse collauerit, seu lauanti coegerit; ideo dicit idem Propheta, Lauabo per singu∣las noctes lectum meum; lacrymis meis stratum meum rigabo, Psalmo 6. Et Esaiae 1. Laua∣mini, mundi estote, & auferte malum cogitationum vestrarum.* 1.663 Et Ierem 4. Laua à malitia cor tuum Ierusalem, vt salua fias. Et Iacob. 4. Emundate manus peccatores, purificate cor∣da duplices animo. Et Augustinus de verbis Apostoli Sermone 15. Qui creauit te sine te, non iustificat te sine te: Istud autem octauum praedictum quàm impie sonet pijs auribus, quis ca∣tholicorum ignorat? Est enim peius haeresi Pelagiana, quae dixit gratiam non esse necessari∣am [unspec D] ad merendum, eamque omnem secundum merita nostra dari, hac sola excepta qua pec∣cata homini dimittuntur, vt dicit Augustinus de Gratia & libero arbitrio 16. Est etiam con∣tra quadragesimum tertium primi libri. Et ex isto octauo sequitur istud nonum, quod homo [unspec 9] potest primam Dei gratiam promereri cum tota Pelagiana haeretica prauitate: Si enim homo peccator inimicus Dei, & Deo ingratus ex se solo potest se purgare, potest ex se solo ab ira & inimicitia Dei ad eius amorem & amicitiam, & per consequens ad primam charitatem & gratiam se transferre. Quare & capit. 43. ita dicit; Oportet autem scire, quoniam electio quidem operationum in nobis est, finis autem bonarum quidem Dei operationis iustê coope∣rantis praeelegentibus bonum iusta conscientia secundum praecognitionem eius: Hoc autem est contra tricesimum quintum primi, & alia quae sequuntur. Ex hoc autem nono sequitur de∣cimum, [unspec 10] quod homo ex se solo potest sequi Deum vocantem; vnde & capit. 44. sic dicit; O∣portet autem scire, quoniam virtus quidem ex Deo data est naturae, & ipse est omnis boni [unspec E] principium & causa; In nobis autem est sequi Deum ad hanc vocantem, vel recedere. Et su∣pra 43. Finalis derelictio est, quando, Deo omnia quae ad salutem faciente, insensibilis & im∣medicabilis, magis autem incurabilis ex proprio proposito permanet homo. Vbi innuit eui∣denter, quod vocatio, seu pulsatio Dei exterior sufficit homini absque vocatione interiori, & apertione cordis humani digito dextro Dei: Hoc autem est contra tricesimum octauum pri∣mi. [unspec 11] Ex his etiam sequitur vndecimum manifestè, scilicet quod homo ex se solo potest perse∣uerare finaliter in virtute; quare & capit. quadragesimo quarto dicit; Oportet autem scire, quoniam virtus quidem ex Deo data est naturae, & ipse est omnis boni principium & causa; In nobis autem est vel permanere in virtute, vel recedere à virtute, quod est in malitia fieri. Hoc autem est contra octauum secundi, & alia quae sequuntur. Duo decimum inconueniens se∣quens [unspec 12]

ex praemissis, seu potius ex quo sequuntur praemissa, est istud, quod si Deus ageret actus [unspec A] voluntarios hominum, violentaret & compelleret voluntatem: nesciuit enim videre quomo∣do actio Dei in volutionibus hominum, & libertas arbitrij simul starent. Et hoc, vt opinor, fuit originalis causa totius sui erroris: vnde & capit. nonodecimo primo tractans quomodo Deus facit vnum vas in honorem, & aliud in dehonorationem, ostendit quod hoc est tantum∣modo permissiuè non propriè effectiuè, sicut in septimo inconuenienti erat superius recita∣tum; enumeratisque alijs locis similibus de Scriptura subiungit; Haec autem omnia non vt Deo agente suscipiendum, sed vt Deo permittente. Et statim exprimens causam, dicit, Prop∣terea quod liberum arbitrium est inuiolentum quoad bonum; vel secundum aliam literam, propterea quod liberi arbitrij est, inuiolentum quoad bonum. Et capit. quadragesimo quar∣to sic ait; Oportet autem scire, quoniam omnia quidem praecognoscit Deus, non autem omnia praedeterminat. Praecognoscit quidem & quae in nobis, non praedeterminat au∣tem ipsa: Non vult enim malitiam fieri, nec compellit virtutem; quasi diceret manifestè; [unspec B] Ideò Deus non praedeterminat virtuosa opera quae in nobis, quia tunc compelleret nos ad illa. Iste autem error damnatus est & excommunicatus à Domino Stephano Parisiensi Episcopo sub hac forma;* 1.664 Quod aliqua possunt casualiter euenire respectu primae causae, & quod falsum est, omnia esse praeordinata à prima causa, quia tunc euenirent ex necessitate. Iste similiter est error Pelagij damnatus in Synodo Palaestina, sicut satis testatur liber Prosperi contra Cassia∣num:* 1.665 vnde & in fine recitantur 13. errores Pelagij. Iste ponitur vndecimus sub his verbis, Et non esse liberum arbitrium si Dei indigeret auxilio, quoniam in propria voluntate habet vnus∣quisque facere aliquid, aut non facere. Non solum autem in isto, sed & in alijs multis incidit in articulos Parisijs condemnatos. Quorum vnus est, quòd humani actus non reguntur pro∣uidentia diuina: Alius est, quod in causis efficientibus causa secunda habet actionē quam non accipit à prima: Tertius est, quod in causis efficientibus cessante prima, non cessat secunda ab operatione sua, dum tamen secunda operetur secundum naturam suam: Quartus est, quòd [unspec C] omnes motus voluntarij reducuntur in motorem primum: error, nisi intelligatur in motorem primum simpliciter non causatum, & intelligendo de motu secundum substantiam, non se∣cundum [unspec 13] deformitatem. Adhuc autem praeter haec omnia est aliud inconueniens contrarie∣tatis & repugnantiae sibi ipsi: Nam capit. tricesimo nono dicit, quod Deus non efficit actus no∣stros:* 1.666 Et capit. quadragesimo quarto ait; Oportet autem scire quoniam virtus quidem ex Deo data est naturae, & ipse est omnis boni principium & causa, & sine eius cooperatione & auxilio impossibile est bonum velle vel facere nos. Et capit. 42. dicit quod permanentia no∣stra reponenda est Deo: est enim eius virtutis contentiuae. Si ergo substantia non potest per se permanere, sed necessariò indiget virtute diuina quae contineat, & continuè teneat ipsam in esse; à multo fortiori nec potest aliquod accidens, quare nec aliquis actus voluntatis creatae. Quamobrem sicut actus voluntatis iam factus non potest permanere, nisi ipso specialiter con∣seruante;* 1.667 [unspec D] ita nec poterit fieri, nisi ipso etiam specialiter faciente. Item capit. quadragesimo tertio, primo ‖ 1.668 probat, quod omnia diuina prouidentia gubernantur: secundò vero dicit quod ea quae sunt in nobis non sunt prouidentiae, sed nostri liberi arbitrij. Et si tu dicas pro eo, quod non intelligit illam primam vniuersalem dicentem; Omnia diuina prouidentia guber∣nari, vniuersaliter absolutè, sed de omnibus naturalibus rebus tantum, saltem omnes rationes quas fecit ad illam vniuersalem sub illo intellectu probandam, probant & de voluntarijs aequè bene vel melius, sicut cuilibet considerare volenti faciliter apparebit. Eodem quoque capit. primo dicit, quod prouidentia est voluntas Dei propter ‖ 1.669 quam omnia, quae sunt, conuenien∣tem deductionem suscipiunt: Secundo autem dicit, quod ea, quae sunt in nobis, non sunt pro∣uidentiae, sed nostri liberi arbitrij. Si ergo actus nostri non sunt prouidentiae, nec sunt volun∣tatis diuinae, nec Deus vult illos, quia nihil vult nouiter, per vicesimum tertium primi libri. Tertio verò dicit, Eorum autem quae in nobis, quae quidem bona antecedenter vult & accep∣tat. His autem non obstantibus, si quis eum glossare voluerit, potest dicere coloratè, quod [unspec E] ipse non intendit probare quod Deus nullo modo efficit actus humanos, sed quod Deus non sic istos efficiat, quin homo similiter faciat suos actus; nec etiam Deus sic facit actus humanos, quod compellat aut violentet hominem ad agendum, tollendo sibi vsum liberum voluntatis, laudemque & vituperium hominis excludendo: vnde & illo capit. trigesimo nono sic dicit; Cui ergo horum subijcimus quae per homines sunt, siquidem homo non est causa & principi∣um actuum &c. in principio recitata? Et capit. quadragesimo primo, Omnis consilians, in se∣ipso ente electione actibilium consiliatur, vt quod praeiudicatum est ex consilio eligat, & eli∣gens agat: si vero hoc ex necessitate existit rationali, liberum arbitrium non erit rationale, aut rationale ens Dominus actionum, & liberum arbitrio; Vnde & irrationalia non sunt li∣bera

[unspec A] arbitrio: aguntur enim magis à natura quàm agant, ideoque non contradicunt natura∣li appetitui, sed simul appetunt quid, & impetum faciunt ad actum; homo autem rationalis ens magis agit naturam quam agatur; ideoque appetens, si equidem velit, potestatem habet refraenate appetitum, vel sequi eum; vnde irrationalia quidem nec laudantur, nec vituperan∣tur, homo autem & laudatur, & vituperatur. Et ad hoc idem possunt adduci alia eius dicta de compulsione & violentia in ostensione vndecimi inconuenientis superius recitata. Vlti∣ma verò autoritas, scilicet ipsius Ammonij, nihil obstat, sed probat intentum: Dicit enim, Vtuntur nobis dij tanquam ‖ 1.670 autolomicis, id est, à nobis ipsis mobilibus; vult ergo quod De∣us in motibus nostris vtatur nobis tanquam suis instrumentis, non tamen vt instrumentis ina∣nimatis, aut animatis irrationabilibus quae de necessitate mouentur, sed velut rationabilibus quae ex seipsis, id est, sua libera voluntate mouentur. Quare & subdit, & hoc modo ea quae circa nos sunt gubernant; quod tamen non facerent, nisi etiam actus nostros liberos guber∣narent, [unspec B] nec eos gubernare valerent, nisi prouidentia mediante; nec prouidentia potest esse sine voluntate diuina, & ipsa est necessariò efficax, sicut decimum primi docet: ergo secundum ipsum, Deus per suam prouidam voluntatem efficit omnem actum liberum voluntatis hu∣manae.

CAP. XXIX. Quod voluntas increata & creata in coefficiendo actum voluntatis creatae, non sunt coaequales, nec coaequaeuae in ordine naturali.

[unspec C] NVncigitur stabilito quòd omnem actum voluntatis creatae propriè agit Deus & creatura similiter, voluntas increata etiam & creata, restat consequenter inquirere, an istae duae causae agentes sinc in ista sua actio∣ne communi aequales in ordine naturaliter & coaequaeuae, aut vna illa∣rum alteram naturaliter antecedat, & si sic fuerit, quae sit illa. Si au∣tem ponantur aequales in ordine actionis & naturaliter coaequaeuae, ambae reducuntur ad aliam tertiā naturaliter his priorem, per cuius a∣gentiam istae agunt; quoniam sic est in omnibus taliter ordinatis, sicut omnes Philosophi vnanimiter contestantur, quorum testimonia aliqua, primum, secundum, tertium, & quartum primi, & specialiter probatio [tertij] corollarij, secundi capituli primi libri plenius recitarunt: Ergo Deus agens habet causam agentem priorem, cuius virtute & a∣gentia [unspec D] ipse agit. Illa causa necessariò non est Deus, sed creatura; ergo in actione communi creaturae & Dei, creatura est prior in ordine agendi quàm Deus. Et si hoc sit verum de aliqua creatura in aliqua actione, hoc maximè videtur de creatura rationali in sua libera actione: sed hypothesis posuit ipsos pares. Docent quoque multi Philosophi multis locis, quod om∣nis motor, vel est primus simpliciter, vel ad illum reducitur in mouendo, vt patet quarto & tertio primi libri, & vicesimo huius secundi. Si ergo Deus & creatura rationalis in sua moti∣one communi sint pares in ordine, neuter illorum est simpliciter primus motor, vt patet per proximam rationem: & quia ille est vnicus, nec est possibile plures esse, sicut docet Philoso∣phus 8. Physicorum, & 12. Metaphys. & alij Philosophi alibi multis locis;* 1.671 quod & testatur illud vulgatum 5. Topic. scilicet, quod per superabundantiam dicitur, Vni solo inerit, vt ig∣nis esse leuissimum. Vnde & Propheta, Tu solus altissimus in omni terra, Psalmo 72. Ergo Deus in huiusmodi motione habet motorem priorem &c. sicut prius.

[unspec E]

[unspec A]

CAP. XXX. Quod in omni actione communi voluntatum increatae & creatae, in∣creata creatam naturaliter antecedit.

DEstructa siquidem prima parte diuisionis praemissae, quare & constructa secunda, de tertia inquirendum: Superbissimus namque Pelagius, quia superbior Lucifero, qui Deo voluit coaequari, compulsus vt De∣um coeffectorem humanorum actuum fateretur, prioritatem & supe∣rioritatem [unspec B] sibi vendicat super Deum, & in actione communi homi∣nem priorem naturaliter & superiorem constituit, Deum vero poste∣riorem naturaliter & subiectum, & voluntatem humanam diuinae praeficit voluntati, sicut in tractatu primi de gratia tangebatur. Vnde & humilis Augustinus de praedestinatione sanctorum ad Prosperum & Hilarium 3. destructo per testimonia sacrae Scripturae errore Pelagij affirmante fidem,* 1.672 sci∣licet actum fidei esse nobis ex nobis tantummodo sine Deo, subiungit; Nolens ergo his tam claris testimonijs repugnare, & tamen volens à seipso sibi esse quod credit, quasi componit homo cum Deo, vt partem fidei sibi vendicet, atque illi partem relinquat; & quod est elatius, primam tollit ipse, sequentem dat illi, & in eo quod dicit esse amborum, priorem se facit, po∣steriorem Deum. Idem de haeresibus 88. sic ait; Denique Pelagius à fratribus increpatus, quod nihil tribuerit adiutorio gratiae Dei ad eius mandata facienda, correctioni eorum hacte∣nus cessit, vt non eam libero arbitrio praeponeret, sed infideli calliditate supponeret. Verum [unspec C] quis Philosophicus in actione aut motione communi agentium aut mouentium primi natu∣raliter & secundi, secundum naturaliter primo naturaliter contrario ordine naturaliter ante∣ponat? Et quis Philosophicus dubitat Deum omnium secum agentium aut mouentium natu∣raliter esse primum, maximè cum à Philosophis vocetur communiter prima causa, primum agens siue efficiens, primum mouens seu etiam primus motor, sicut vicesimum huius tam à Philosophis quàm à Theologis recitauit? Quis enim Theologicus, aut catholicus, imò vel haereticus, schismaticus aut Paganus audeat se praeponere Deo suo, dicere seipsum Domi∣num in agendo, Deum autem suum seruum, seipsum superiorem, Deum inferiorem, scipsum architectum & principalem artificem, Deum verò subseruientem, & suum quodammodo in∣strumentum, seipsum ducentem, Deumque ductum, suam voluntatem primam, diuinam au∣tem pedissequam, suam voluntatem dominam, diuinam ancillam, suam praecipientem, diui∣nam obsequentem, suam trahentem, diuinam tractam, suam praefectam, diuinam verò sub∣iectam, [unspec D] cum hoc sit contra primam suppositionem primi capituli primi libri, quae ab omnibus qualemcunque Deum colentibus est admissa, cum nullus ignorat aliud esse perfectius quàm sit istud, quod & secunda suppositio ac tertia pars corollarij primi docent? Licet autem nulli sit rationabiliter dubium, quod scilicet Deus creaturam, & voluntas diuina humanam in qua∣libet actione eis communi praecedat naturaliter in agendo; veruntamen propter aliquos, qui forsitan trepidarent timore vbi non est timor, istud aliquibus breuibus certificare curabo. Porro volutio diuina qua vult voluntatem creatam producere suum actum, & illam produ∣cere suum actum secundum essendi consequentiam, conuertuntur: Nam quandocunque v∣num istorum est, est & reliquum, & è contra, vt patet per vicesimum secundi, & per decimum primi, & illa volutio diuina est causa alterius, quia causa efficiens, vt patet per nonum primi, & vicesimum secunditergo illa est prior natura, dicente Philosopho in praedicamentis, vbi di∣stinctis quatuor modis prioris, adiungit hunc quintum; eorum quae conuertuntur secundum [unspec E] essentiae consequentiam quod alterius quomodolibet causa est, dignè prius natura dicitur. I∣tem aliter voluntas humana esset liberior quam diuina: haec namque sicut domina semper praecederet, illa vt pedissequa sequeretur: haec de omnibus sibi possibilibus liberè praeeligeret facere hoc vel illud, illa necessariò consentiret: haec per omnia regeret, illa per omnia rege∣retur. Item aliter voluntas humana necessitaret diuinam ad agendum, quod videtur liber∣tati voluntatis diuinae nimium derogare, & ipsam subijcere nimiae seruituti: Nam quando vo∣luntas humana efficit suum actum, illud efficere illum actum tunc est, & pro tunc necesse est ipsum esse. Nam secundum Philosophum 1. 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 hermenias vlt. esse quod est, quando est, ne∣cesse est: ergo per vicesimum secundi pro tunc necesse est Deum volendo coefficere illum a∣ctum, & illa necessitas accidit voluntati diuinae ex actione voluntatis humanae, tanquam ex actione voluntatis humanae, tanquam ex

[unspec A] causa priori. Et similiter sequitur quod voluntas humana necessitat diuinam ad certam a∣ctionem non agendum, & ad illam actionem non volendum; imo & impossibilitat eam, & necessariò prohibet, ne agat aut velit huiusmodi actionem: quia si homo pro instanti quo posset agere A. volutionem respectu B. obiecti, agat volutionem respectu eiusdem, vel peni∣tus nihil agat; pro tunc A. non est, & necesse est A. pro tunc non esse, quia secundum Phi∣losophum vbi prius, non esse quod non est, quando non est, necesse est; ergo necesse est De∣um pro tunc non agere A. neque velle A. agi, aut esse, sicut per decimum primi patet, & im∣possibile est Deum pro tunc agere A aut velle A. agi, aut esse, & tota ista necessitas & impos∣sibilitas accidit Deo & voluntati diuinae ex homine, & ex voluntate humana tanquā ex causa priori, quod nullo modo permittit eius sūma libertas omnipotens{que} potestas. Amplius sic ad idem; si voluntas humana sic praecedat diuinā, voluntas humana posset antecedenter necessi∣tate diuinā ad agendū, continuandū & cessandū, quiescendū, & iterum resumendum quoties [unspec B] & quando voluerit; Nam quilibet homo quoties & quando voluerit, potest agere actum libe∣rū propriae voluntatis, continuate, cessare, quiescere, & resumere iterato: & si homo sic faciat, sequitur necessariò per 20^um secundi, Deum similiter facere, & antecedens tanquā causa prior est naturaliter in hominis potestate, ex quo necessariò consequitur aliud tanquā causatum po∣sterius, naturaliter esse in hominis potestate libera. Si autem dicatur hoc non sequi, quia Deus posset liberè resistere & impedire quemlibet hominē à quolibet praedictorum; potest sibi faci∣liter contra dici: Nam pro instāti quo Deus agit ista cum homine, non potest resistere nec etiā impedire, sicut argumenta praecedentia docuerunt. Item responsio ista non obuiat nisi in ‖ 1.673 actione & continuatione, non in cessatione & quiescione; quia Deus non potest resistere, nec impedire hominem agentem ne cesset, aut non agentem vt quiescat, quia hoc esset faciendo e∣um continuare aut nouiter agere: sed hoc non potest Deus, quia si hoc faceret, praeueniret naturaliter hominem sic agendo. Nam si homo Deum ibi naturaliter praeueniret, potius di∣ceretur [unspec C] hominem facere, Deum continuare aut nouiter facere quippiam quàm è contra: Nam causa naturaliter principalis & prima potius facit causam instrumentalem & secundariam fa∣cere quàm è contra. Si ergo in tali actione aut continuatione libera Deus naturaliter praeue∣niat hominem, & voluntas diuina humanam, cum hoc possit contingere in qualibet specie actuum liberorum, in quolibet actu libero secundum speciem voluntas diuina potest huma∣nam naturaliter praeuenire: ergo sic praeuenit nunc de facto. Nam nulla penitus ratio dari potest, quare duorum actuum liberorum eiusdem speciei respectu eiusdem obiecti ab eisdem duabus causis actorum, &, vt breuiter multa dicam, habentium omnes causas & circumstan∣tias similes specie, in actione vnius naturaliter praeueniat voluntas diuina, alteriusque huma∣na. Item quicquid est naturale alicui singulari alicuius speciei, est sibi essentiale, scilicet tota sua essentia, vel pars eius, aut aliquid consequens ipsam essentialiter & inseparabiliter, si sic fu∣erit in sua dispositione maximè naturali: & quicquid est sic essentiale alicui singulari, est sic [unspec D] essentiale speciei & eius cuilibet singulari; alias enim non esset essentiale speciei, nec alicui sin∣gulari, sed accidentale & extraneum. Posset enim manente specie, & quolibet eius singulari in dispositione maxime naturali nunc adesse, nunc abesse. Vnde & trina conclusio sequi po∣test. Prima, quod quicquid est naturale alicui singulari alicuius speciei, est naturale illi speci∣ei. Secunda, quod quicquid est naturale alicui speciei, est naturale eius cuilibet singulari. Ter∣tia, quod quicquid est naturale alicui singulari alicuius speciei, est naturale eius cuilibet sin∣gulati. Item species & eius quodlibet singulare habent eandem naturam; ergo quicquid est naturale vni illorum, est & illorum cuilibet naturale. Quare Philosophus 2. de Coelo 48. & 49. arguit, quod si vna stella moueatur motu circumgirationis aut volutationis, quaelibet sic mouetur; & si vna non sic mouetur, nec alia sic mouetur. Et 59. Ex hoc quòd vna stella est sphaericae figurae, arguit idem vniuersaliter de quacunque. Super quod dicit Auerroes illo commento 59. Dedit demonstrationem naturalem & dixit, Si igitur inueniatur vna stellarum [unspec E] sphaerica, necesse est vt omnes sint sphaericae. Et hoc non est manifestum, sed demonstratio fundatur super hoc, quod omnia corpora caelestia sunt eiusdem naturae specie, & quod corpo∣ra caelestia sunt plura indiuidua in specie, & necesse est vt illud, quod existit in aliquo indiui∣duorum speciei ex rebus essentialibus, existat in omnibus indiuiduis eiusdem speciei; & quod figura est ex rebus essentialibus in corporibus caelestibus, quia sunt animata. Secundum has igitur propositiones verificatur suus sermo, & non est, sicut diximus, per exemplum: Quare si in actu aliquo libero fuerit naturale, quod Deus praeueniat hominem, & diuina voluntas humanam, hoc erit in quolibet naturale. Rursum nec praedicta responsio obuiat in agendo: Si enim voluntas humana agens liberum actum suum non necessitet Deum ad coagendum cum illa, quia ipse posset eam libere impedire; ergo tunc Deus liberè non impedit eam ab a∣gendo;

ergo Deus voluntariè non impedit eam; ergo vult non impedire eam; quia per 22^um [unspec A] primi Deus habet aliquē actū voluntatis circa non impedite, & non volutionē, quia per 10^um primi, tunc non impedire non esset, quare & impedire tunc esset; ergo volutionem: volun∣tate ergo humane agente, Deus coagit volendo coagere, & volendo non impedire: velergò voluntas humana agendo, sicut praecedit naturaliter volutionem diuinam qua vult agere; sic etiam praecedit illam volutionem diuinam, qua vult non impedire; vel è contra. Si sic, ergò vtraque illarum volutionum necessariò sequitur voluntatem humanam agentem. Et per de∣cimum primi, Si Deus vult non impedire, sed coagere, necessariò non impedit, sed coagit, &c. sicut in principio est argutum. Si è contra, & ab illa volutione diuina, qua vult non im∣pedire, dependet tota actio voluntatis humanae, tanquam à causa naturaliter praecedente; er∣gò volutio diuina cum voluntate humana concausans liberum actum suum ipsam praecedit naturaliter in causando. Et si ista Dei volutio, qua vult non impedire voluntatem hominis ab agendo, eam praecedat naturaliter in agendo; cur non illa eius volutio, qua vult coagere [unspec B] cum eadem? Item si voluntas humana diuinam naturaliter antecedat in earum actione com∣muni, & voluntas Christi creata siue humana voluntatem suam diuinam in omnibus de ne∣cessitate consequitur, voluntas puri hominis cuiuscunque esset liberior voluntate humana Domini Iesu Christi; quod ratio nulla permittit: Quomodo namque decetet quod seruus esset liberior Domino? discipulusque Magistro? Esset enim corruptissima politia, seu potius ipsa corruptio politiae,* 1.674 vt paene totus liber Politicorum Aristotelis manifestat. Vnde & Lucae sexto; Non est discipulus super Magistrum. Et Ioh. 13. Non est seruus maior Domino suo. Et supra eodem; Vos vocatis me, Magister, & Domine, & bene facitis; sum etenim. Quod autem in Christo sit duplex voluntas, diuina scilicet & humana, à nullo catholico dubitatur: quia si Christus habuit duas perfectas naturas, diuinam scilicet & humanam, sicut ‖ 1.675 Euangelica symbola & omnes Doctores catholici contestantur, habuit & perfectè operationes, & per con∣sequens volutiones illarum. Et è contrario, si Christus habuit vnam tantum operationem, [unspec C] & vnicam voluntatem, habuit consequenter & vnam naturam tantùm, quod est haeresis Eutychiana, vt dicit Isidor. 8. Eth. 5. seu 14. Et recitatur in Canone 24. quaest. vlt. Quidam au∣tem; Quare & illa haeresis habet ponere hanc etiam haeresin consequenter, quod in Christo est tantum vna voluntas; Ideoque Hieronymus super illud Marc. 14 Spiritus quidem promp∣tus est, caro autem infirma; dicit hoc esse contra Eutychianos qui ponunt vnam tantum vo∣luntatem in Christo, quod etiam quia concessit Macarius Archiepiscopus in Metropolitana Synodo fuerat condemnatus.* 1.676 Lumbardus quoque 3. sentent. dist. 17. per autoritates quam∣plurimas probat diffusè in Christo fuisse duplicem voluntatem, diuinam scilicet & humanam. In super Damascenus in sententijs suis 36. probat hoc idem.* 1.677 Quod autem voluntas Christi humana eius diuinam necessariò sequebatur, potest faciliter catholicis demonstrari. Quis e∣nim dubitauerit hoc esse decentius & naturalius quàm è contra. Item aliter posset Christus voluntate humana velle contrarium voluntati eius diuinae; sicque posset Christus voluntate [unspec D] sua diuina velle, quod Christus voluntate sua humana iret ad Orientem, & voluntate sua hu∣mana posset velle, quod eadem voluntate iret ad Occidentem. His igitur voluntatibus stan∣tibus, non posset ire ad Occidentem, quia tunc voluntas humana superaret diuinam, contra decimum primi: nec ad Orientem, quia tunc hoc suppositum iret voluntariè, inuitum tamen & nolens; & sic idem totum suppositum faceret idem factum voluntariè & inuirè respectu e∣iusdem totius suppositi, & liberè volens, liberè quoque nolens, & hoc etiam secundum ean∣dem naturam; nec staret in medio, quia tunc voluntas humana impediret diuinam, cum ta∣men diuina sit potentior infinitè; ipsa quoque diuina voluntas à suo proposito frustaretur, contra decimum primi libri.* 1.678 Aliter etiam Christus filius Dei & Deus & potuit indebitè voluisse & per consequens peccauisse, quod est nimis erroneum & absurdum: Nam secundum Philo∣sophum primo & septimo Metaphys. Actus & operationes sunt circa singularia, & singulari∣um siue suppositorum; Christus autem fuit suppositatus tantum suppositatione diuina, scili∣cet [unspec E] verbi Dei, sicut per testimonia satis authentica ostendit Lumbardus 3. sentent. dist. 5. Si ergo Christus secundum voluntatem suam humanam iniustè quicquam volendo peccasset, illud totum suppositum, scilicet verbum Dei, & Deus sic iniuste volendo peccasset, sicque ‖ 1.679 summa, iustitia esset iniusta, summa rectitudo distorta, & summa bonitas esset mala, summa quoque beatitudo siue faelicitas summae miseriae subiaceret, cum absurditatibus alijs infinitis. Item si Deus posset peccare, posset mentiri, sicque summa veritas esset falsa. Vnde Apostolus ad Hebr. 9. loquens de Deo sic dicit; Abundantius volens ostendere pollicitationis haeredi∣bus immobilitatem consilij sui, interposuit iusiurandum, vt per duas res immobiles, quibus impossibile est Deum mentiri,* 1.680 fortissimum solatium habeamus. Glossa, per duas res immo∣biles,

[unspec A] id est, per promissionem & iuramentum. Item 2. ad Timoth. 3. Ille, scilicet Christus, fidelis manet, negare scipsum non potest. Glossa, Qiu est veritas, quod faceret, si dicta sua non impleret? Hoc autem quod seipsum negare non potest, laus est voluntatis diuinae. Et Nu∣mer. 23. Non est Deus quasi homo, vt mentiatur.* 1.681 Vnde tibi opinanti quod Deus possit mentiri, potest bene dicere illud Psalmi 49. Existimasti iniquè quod ero tui similis, quia om∣nis homo mendax: Ideoque arguam te, & statuam contra faciem tuam. Vnde & ipsa veritas Iesus Christus huiusmodi mendaces redarguens, deducit eos ad istud tanquam ad impossibile manifestum, quod ipse foret similis eis mendax, Ioh. 7. Item Anselmus 2.* 1.682 Cur Deus homo 10. tractans illud Iohannis praetactum, inquirens nunquid Christus potuit mentiri, dicit, quod habuit potestatem, sed non habuit, nec habere potuit voluntatem: vnde sic ait; Om∣nis potestas sequitur voluntatem. Cum enim dico, quod possum loqui, vel ambulare, subau∣ditur, [unspec B] si volo; Si enim non subintelligitur voluntas, non est potestas, sed necessitas. Possu∣mus itaque dicere de Christo quia potuit mentiri, si subauditur, si vellet; & quoniam non po∣tuit mentiri nolens, nec potuit velle mentiri, non minus dici potest, nequiuisse mentiri: sic ita{que} potuit & non potuit mentiri. Item si Christus potuit mentitus fuisse, potuit mendaciter praedi∣casse, & similiter docuisse verbo & facto, quod qui concesserit totam fidem Catholicam nimia haesitatione perfundet, ac suspicione nimia fermentabit.* 1.683 Item Augustinus de praedest. sanct. 19. loquens de Christo, sic ait; Nunquid metuendū fuit ne accedente aetate homo ille libero pec∣caret arbitrio, aut ideo in illo non libero voluntas erat, ac non tanto magis libera erat, quanto magis seruire peccato non poterat? Idem de Correptione & gratia ••6. Neque enim metuen∣dum erat ne isto inaestimabili modo in vnitatem personae à verbo Deo natura humana suscep∣taper liberum arbitrium voluntatis peccaret, cum ipsa susceptio talis esset, vt natura hominis à Deo suscepta, nullum in se motum malae voluntatis admitterer.* 1.684 Idem Enchiridij 45. Mo∣dus, [unspec C] inquit, iste quo natus est Christus de spiritu sancto, non sicut filius, insinuat nobis grati∣am Dei, qua homo ille nullis praecedentibus meritis in ipso exordio naturae suae quo esse caepit, Verbo copularetur in tantam personae vnitatem, vt idem esset filius Dei qui filius hominis & filius hominis qui filius Dei, & sic in naturae humanae susceptione fieret quodammodo ipsa gratia illi homini naturalis, qua nullum peccatum posset admittere.* 1.685 Item Lumbardus 3. sent. dist. 12^a ita scribit; Non immerito quaeritur, Vtrum ille homo potuit peccare, vel non esse De∣us: Si enim potuit peccare, potuit damnari; si potuit damnari, potuit non esse Deus; ergo si potuit peccare potuit non esse Deus; quia esse Deum, & posse velle iniquitatem simul esse ne∣queunt. Hîc distinctione opus est, Vtrum de persona, an de natura agatur: Si enim de per∣sona agitur, manifestum est, quia peccare non potuit, nec Deus non esse potuit: Si verò de natura, discuriendum est vtrum agatur de ea vt verbo vnita, an de ea tanquam non vnita ver∣bo, [unspec D] & tamen enti, id est, aut de ea secundum quod fuit vnita verbo, aut de ea secundum quod esse potuit, & non vnita verbo. Non est enim ambiguum, animam illam entem vnitam ver∣bo peccare non posse, & est sine ambiguo verum, eandem si esset, & non vnita verbo, posse peccare. Item si Christus secundum voluntatem suam humanam posset peccare, posset etiam secundum intellectum suum humanum decipi & errare: minus enim est sic decipi quàm pec∣care: sicque summa veritas esset falsa, & summa sapientia falleretur, cum in conuenientijs a∣lijs multis nimis. Per has autem rationes praemissas probat Damascenus easdem conclusio∣nes in sententijs suis 36. sic dicens; Oportet autem scire quoniam in Deo voluntatem qui∣dem dicimuS: electionem autem principaliter non dicimus. Non enim consiliatur Deus: Ig∣norantiae est enim consiliari: de eo quod cognoscit, nullus consiliatur. Si autem consilium est ignorantiae, omnino & electio; Deus autem omnia noscens simpliciter non consiliatur; neque vero in diuina anima inquirimus consilium vel electionem; non enim habuit ignoran∣tiam; & si ignorantis futura natura erat, sed tamen secundum hypostasim vnita Deo verbo [unspec E] omnium cognitionem habebat, non gratia, sed vt dictum est, propter eam quae secundum hypostasim vnionem: Idem enim erat Deus & homo; Ideoque sententialem habebat volun∣tatem. Voluntatem enim habebat naturalem simplicem, eam, quae in omnibus hypostasibus hominum similiter consideratur: Sententiam, id est, theleton, id est, voluntabile non habebat sancta eius anima contrarium diuinae eius voluntati, nec aliquid praeter diuinam voluntatem eius. Sententia enim simul diuiditur cum hypostasibus praeterquàm in sancta & simplici & incomposita, & indiuisibili trinitate & deitate: Illic enim hypostasibus non in totum diuisis & distantibus, ne{que} quod voluntabile diuiditur, & illic quidem quia vna est natura, vna & natura∣lis voluntas; quia vero & hypostases indistabiles sunt, vnum est & quod voluntabile, & vnus est motus trium hypostasium. In hominibus autem quia natura vna est, vna & natu∣talis voluntas, quia vero & hypostases separatae sunt, & distant ab inuicem & secun∣dum

locum, & tempus, & eam, quae ad res est, dispositionem; & secundum alia plurima sunt [unspec A] differentes voluntates & sententiae. In Domino autem nostro Iesu Christo, quia quidem dif∣ferentes sunt naturae, differentes sunt & voluntates naturales suae diuinitatis, & [suae] huma∣nitatis, scilicet voluntatiuae virtutes: quia verò vna hypostasis, & vnus volens vnum, & quod voluntabile scilicet gnomicon, id est, sententiatiua voluntas humana sua voluntate se∣quente, scilicet suam diuinam voluntatem, & hac volente quae diuina eius voluntas volebat eam velle, ecce quod humana Christi voluntas eius diuinam consequitur voluntatem. Et si Damasceno & mihi credere non velitis, credite ipsi Christo, qui Ioh. 12. ita dicit; Ego ex me ipso non sum locutus, sed qui misit me Pater, ipse mihi mandatum dedit quid dicam, & quid loquar. Et Ioh. 5. Non possum ego à meipso facere quicquam, sed sicut audio, iudico, & iudicium meum verum est, quia non quaero voluntatem meam, sed voluntatem eius qui mi∣fit me Patris: ergo voluntas eius humana sequitur voluntatem Patris, quare & voluntatem Christi diuinam in omnibus necessariò sequebatur.* 1.686 Vnde Augustinus super Ioh. libro secun∣do, [unspec B] homilia 45. siue 49. totius, sic ait; Propter personam Filij vnam ex duabus substantijs diuina humanaque constantem, aliquandò secundum id quod Deus est loquitur, vt est illud, quod ait; Ego & Pater vnum sumus: aliquando secundum id quod homo est; vt est illud; Quoniam Pater maior me est: secundum quod accepimus ab eo dictum & hoc vnde nunc disputo;* 1.687 Non possum à meipso facere quicquam, sed sicut audio, iudico. Item Augustinus 1. super Iohan. homilia 20. Ambulauit Filius super mare, pedes carnis fluctibus imposuit: caro ambulabat, & diuinitas gubernabat. Nonne & Esaiae 11. scribitur sic de Christo? Requiescet super eum spiritus Domini. Super, inquit, non subtus, nec iuxta. Et infra 41. Quis, inquit Dominus, suscitauit ab Oriente iustum? Glossa, id est, Christum. Vocauit eum, vt sequere∣tur se. Glossa, quis nisi ego? Et infra ‖ 1.688 49. Timebunt, qui ab Occidente nomen Dommi; & qui ab ortu solis, gloriam eius cum venerit, quasi fluuius violentus, quem spiritus Domini co∣git; quod intelligitur plane de Christo. Et infra 61. Spiritus Domini super me &c. Quod [unspec C] in persona Christi proculdubio dicebatur, sicut ipsemet Christus Luc. 4. clarissimè attestatur: Vnde & supra ‖ 1.689 eisdem, Agebatur in desertum à spiritu. Et Matth. 4. Iesus ductus est in deser∣tum à spiritu. Et Marci primo, Expulit eum spiritus in desertum; quae omnia Doctores in∣telligunt de spiritu sancto Deo. Vnde & Chrysostomus super illud Marc. 1. Praemissum, di∣cit, quod Euangelista non ostendit eum simpliciter euntem in desertum, sed expulsum, vt hoc intelligas fieri iuxta diuinae dispositionis verbum. Item Anselmus 1. Cur Deus homo. 9. sic dicit; Quod autem ipse ait; Non veni voluntatem meam facere, sed eius qui misit me, tale est, quale est illud, Mea doctrina non est mea: Nam quod quis non habet à se, sed à Deo, hoc non tam suum quàm Dei dicere debet. Nullus ‖ 1.690 verò homo à se habet veritatem quam docet, aut iustam voluntatem, sed à Deo: non ergo venit Christus voluntatem suam facere, sed Pa∣tris, quia iusta voluntas quam habebat non erat ex humanitate, sed ex diuinitate. Et infra 10. [unspec D] Potest, inquit, rectè intelligi, quia per illam piam voluntatem qua voluit Filius pro salute mundi mori, dedit illi Pater, non tamen cogendo, mandatum, & calicem passionis, & non pepercit illi, sed pro nobis tradidit illum, & mortem illius voluit; & quia ipse Filius obediens fuit vsque ad mortem, & didicit ex his quae passus est obedientiam: Quemadmodum enim se∣cundum humanitatem non habebat à se voluntatem iustè viuendi, sed à Patre; ita & volun∣tatem illam qua vt tantum bonum faceret mori voluit, non potuit habere nisi à patre lumi∣num, à quo est omne datum optimum, & omne donum perfectum. Et sicut pater trahere dando voluntatem dicitur, ita non incongruè fit, si impellere asseritur: Sicut enim Filius di∣cit [de Parre] Nemo venit ad me nisi Pater traxerit eum; Ita dicere potuit, nisi impulerit e∣um. Similiter quoque proferre potuit; Nemo currit ad mortem propter nomen meum, nisi Pater impulerit, aut traxerit eum. Quoniam namque voluntate quis{que} ad id, quod indeclina∣biliter vult, trahitur vel impellitur, non inconuenienter trahere aut impellere Deus, cui talem dat voluntatem, affirmatur. In quo tractu vel impulsu nulla intelligitur violentiae necessitas, [unspec E] sed acceptae bonae voluntatis spontanea,* 1.691 & amata tenacitas. Item Propheta, Tenuisti, inquit, manum dextram meam, & in voluntate tua deduxisti me, Psalmo 72. Quod in persona Christi hominis dicit Deo, sicut docent expositiones sanctorum, quod & testatur Ecclesia, quae tempore passionis Dominicae, scilicet Dominica palmarum, canit hunc versum in Missa. Voluntas ergo Christi diuina tenet & deducit eius voluntatem humanam, quare & eam natu∣raliter antecedit.* 1.692 Item Apostolus 1. ad Cor. 15. loquens de Patre, & Filio suo Christo se∣cundum formam serui; Omnia, inquit, subiecit sub pedibus eius. Cum autem dicat, Omnia subiecta sunt ei, sine dubio praeter eum qui subiecit ei omnia: cum autem subiecta fuerint illi omnia,* 1.693 tunc ipse Filius subiectus erit illi qui subiecit sibi omnia. Glossa, praeter eum, id est,

[unspec A] diuinitatem eius, qui sicut ex nullo est, ita nulla ratione potest alicui esse subiectus: Ipse enim principium est omnium. Ideò Deus non ei subiectus, sed potius ipse Deo secundum quod homo. Et quod ait; Ipse subiectus erit, non hoc ita dicit, quinetiam modo subiectus sit, sed quodam genere locutionis vtitur, quo plerumque loquitur Scriptura, vt quod semper est, tunc in aliquo fieri dicatur, cum incipit cognosci. Amplius autem isti praeponentes se Deo, ne∣dum volunt esse liberiores Christo secundum voluntatem suam humanam, verumetiam se∣cundum voluntatem [suam] diuinam, & Spiritu sancto similiter, quia nec Filius Dei, nec Spi∣ritus sanctus aliquod velle potest habere, nisi quod prius quodammodo causauerit & dede∣rit eis Pater, & Spiritui Sancto, Pater simul cum Filio. Imò nec intelligere, aut esse, aut quic∣quam omnino possunt habere, nisi quod à suo principio eis manat & causaliter deriuatur: Ha∣bent enim esse à suis principijs causatiuis, quare & posse intelligere, velle, & caetera vniuersa. Et quis in ista beatissima Trinitate praesumet asserere Trinitatem personarum omninò confu∣sam, [unspec B] & nullum ordinem penitus inter illas? Nonne apud Theologos Pater dicitur principi∣um Filij? Nonne & Pater dicitur principium totius diuinitatis? Nonne & Pater dicitur prima persona? Nonne causa producens, generans, & dans esse aliquo modo praecedit causatum, productum, ‖ 1.694 genitum, & illud cui dat esse? Quis Philosophicus, aut Theologicus istud neget? Vnde & Hermes de mundo & Coelo 1. Docens quod tria sunt rerum principia, videlicet causa, ratio, & natura, dicit à causa sua causatum praecedit, & intelligit ibi per causam, causam ptimam simpliciter penitus non causatam, scilicet Deum Pattem, qui primo causat rationem procedentem ab eo; scilicet Filium, & per ipsum vniuersam naturam. Quapropter & ait; Ratio ex causa, & ex vtroque natura. Et infra; Ratio est vis quaedam à causa procedens, à prin∣cipio cuncta ordinans: vbi & accipit ista tria, ratio, nous & mens diuina indifferenter & con∣uertibiliter pro eodem; sicut secundo primi breuiter tangebatur. Huic quoque sententiae & multa alia Philosophica atque Poetica constat testimonium perhibere,* 1.695 quorum quaedam se∣cundo [unspec C] primi fuerant recitata. Nonne & hoc videtur sensisse Paulum, cum dixit, quòd Deus, scilicet Pater, nouissimè diebus istis locutus est nobis in Filio suo, per quem fecit & saecula,* 1.696 & quod est splendor gloriae & figura substantiae eius &c. Ad Hebr. 1. Quare & Chrysostomus super illam epistolam homilia secunda, sic ait; Dicitur operari per Filium, quia eum constat opificem genuisse: Si enim causa est eius Pater secundum quod Pater est, multò amplius eo∣rum causa quae per Filium facta declarantur. Qui & Roberto Lincolniensi Episcopo de libe∣ro arbitrio 9. recitante, sic ait super, In principio erat verbum; Praecedit Pater verbum,* 1.697 non natura, sed causa; praecedit Pater Verbum causaliter, praecedit Filius omnia quae per illum facta sunt naturaliter. Cui & concorditer Augustinus 83. quaestionum decimasexta scribit ita; Deus omnium quae sunt causa est: Quia autem omnium rerum causa est, etiam sapien∣tiae suae causa est, nec vnquam Deus sine sapientia fuit; suae igitur sempiternae sapientiae causa est sempiterna, nec tempore prior est quàm sua sapientia. Deinde si sempiternum Patrem esse [unspec D] Deo in est, nec fuit aliquando non Pater, nunquam sine Filio fuit: Qui & de triplici habitacu∣lo, siue de gaudijs iustorum & poenis malorum, dicit, quod Pater non praecedit Filium tem∣pore, sed origine. Vnde & Richardus 5. de Trinitate 6. distincta triplici processione,* 1.698 videli∣cet immediata tantummodo, mediata tantummodo, & mediata simul ac immediata: Et infra eiusdem 7.8. & 9. ostendit quod prima & tertia processio sint in diuinis, sed secunda ne∣quaquam; dicitque processionem Filij à Patre esse immmediatam tantummodo, processi∣onem verò spiritus sancti à Patre & Filio mediatam simul & immediatam, hanc quoque pro∣cessionem esse priorem naturaliter altera, & vnam personam esse priorem causaliter,* 1.699 & ideo naturaliter altera. Vnde & illo cap. 7. scribit ita; Naturaliter prior est dualitas quàm trinitas: nam illa potest esse sine ista, ista verò nunquam sine illa: naturaliter itaque & illa processio prior est quae potest subsistere in personarum dualitate, quam illa quae non potest esse sine personarum * 1.700 Trinitate. Sed in illa personarum pluralitare & vera aeternitate nihil ibi aliud [unspec E] praecedit, nihil ibi alteri succedit, & eo ipso nihil ibi tempore prius, nihil ibi tempore posteri∣us: sed quod non potest esse prius temporaliter, potest esse prius causaliter, & eo ipso natura∣liter: Sicut enim longè superius diximus,* 1.701 perfectio personae vnius exigit vtique consortium alterius, & ita fit vt vna sit causa alterius. Nonne & Augustinus 15. de Trinitate 17. dicit, quod Spiritus sanctus principaliter procedit à Patre? Verum rei huius sublimitas inaccessa, & verba Doctorum praemissa, tum propter sui profunditatem, tum propter sui contrarietatem superficialiter apparentem, pium & religiosum auditorem, siue lectorem requirunt,* 1.702 humi∣lem & prudentem. An non & Filius ipse dicit, Pater meus quod dedit mihi maius omnibus est? Ioh. 10. Quod debet intelligi de Filio secundum diuinitatem ipsius, testante Augustino 1. part. super Iohan. sermone 48. Et Hilario 7. de Trinitate:* 1.703 Et Innocentio Papa tertio in

Concilio generali, Extra, de summa trinitate & fide catholica, Damnamus: quod videlicet [unspec A] Pater gignendo Filium dedit ei suam substantiam, suam essentiam, & esse plenarium ‖ 1.704 di∣uinitatis; Dedit ei vt Deus esset, vt coaeternus Patri esset, vt aequalis Patri esset, & hoc maius est omnibus creaturis, & creabilibus vniuersis. Et nonne per verbum praeteriti tem∣poris, Dedit, aliqualis prioritas designatur originis siue causae? Nonne ergo & modo con∣simili Filius reci pit, & habet à Patre, & Spiritus Sanctus pariter ab vtroque totum suum cog∣noscere atque velle?* 1.705 Nonne Ioan. 5^o. ex ore Filij scribitur isto modo, Non potest Filius à se quicquam facere, nisi quod viderit Patrem facientem? quaecunque enim ille fecerit, haec & Filius similiter facit: Pater enim diligit Filium, & omnia demonstrat ei, quae ipse facit. Et infra 8. A memetipso facio nihil, sed sicut docuit me Pater, haec loquor. Et 16. spi∣ritus veritatis docebit vos omnem veritatem; non enim loquetur à semetipso, sed quaecunque [unspec B] audiet,* 1.706 loquetur. Quare & Aug. super Ioan. Hom. 20. exponendo primam Autoritatem istarum, hoc est, inquit, non potest Filius à se facere quicquam, nisi quod viderit Patrem faciē∣tem, quia videre filij hoc est natum esse de Patre, non alia visio eius, & alia substantia eius, nec alia potentia eius, alia substantia eius; totum quod est de Patre est, totum quod potest de Pa∣tre est,* 1.707 quoniam quod potest & est, hoc vnum est, & de Patre totum est. Qui & homilia 40. exponendo secundam, Incorporaliter, inquit, Pater locutus est Filio, quia incorporali∣ter Pater genuit Filium, nec eum sic docuit, quasi indoctum genuerit; sed hoc est eum do∣cuisse, quod est scientem genuisse; & hoc est docuit me Pater, quod est, scientem genuit me Pater: Si enim quod pauci intelligunt, simplex est natura veritatis, hoc est ‖ 1.708 filio esse quod nosse; ab illo ergo habet vt nouerit, à quo habet vt sit; non vt prius ab illo esset, & ab illo postea nosset; sed quemadmodum illi gignendo dedit vt esset, sic gignendo dedit, vt nosset, quia simplicis, vt dictum est, Naturae veritatis esse & nosse, non est aliud at∣que [unspec C] aliud,* 1.709 sed hoc ipsum. Vnde & 351. propositio sententiarum Prosperi sententialiter videtur extracta, quae dicit; Non sic docuit Pater Filium, quasi si indoctum genuerit, & sci∣entiam contulerit nescienti, sed intemporalis doctrinae est intemporalis essentia; hoc est à Patre doceri, quod est à Patre generari, quia simplicis naturae esse & nosse, non est aliud at∣que aliud, sed idipsum. Quare & 374. sic ait; Quicquid Deus Pater [Deo] Filio dedit, gig∣nendo dedit: Ita enim dedit Filio Pater, sine quibus Filius esse non possit, sicut ei dedit vt esset, ideo quomodo verba daret aliqua in quo ineffabiliter dixit omnia? Augustinus etiam super illud Psalmi 118. Super omnes docentes me intellexi, tractans eandem autoritatem, sic ait; Dicit ipse Filius, Sicut docuit me Pater, haec loquor: quod difficillime ex persona ver∣bi intelligitur, nisi quis vtcunque capere valeat, id esse Filium à Patre doctum quod genitum. Cui enim non est aliud esse, aliud doctum esse, sed quod est illi esse, hoc est doctum esse; profecto à quo ei est esse,* 1.710 ab illo simul est ei doctum esse: ex persona verò hominis vbi for∣mam serui accepit, faciliùs intelligitur à Patre didicisse quae dixit. Qui & super Ioan. part. se∣cundae, [unspec D] homilia 45^a. siue ‖ 1.711 49. totius, exponendo tertiam autoritatem praemissam; Non lo∣quetur, inquit à semetipso, quia non est à semetipso, sed quaecunque audiet, loquetur: ab illo audiet, à quo procedit; audire illi scire est, scire verò, esse; sicut superius disputatum est. Quia ergo non est à semetipso, sed ab illo à quo procedit, à quo illi est essentia, ab illo scien∣tia, ab illo ergo audientia, quod nihil est aliud quam scientia. Ex isto quoque loco, 368^a. propositio sententiarum Prosperi videtur extracta. Amplius autem si Filius vel Spiritus Sanctus posset aliquod velle habere ex se, id est velle proprium, quod Pater ei non daret, posset in illa beatissima, & concordissima Trinitate esse discordia, & contrarietas volunta∣tum;* 1.712 quare & aliqua personarum vel quaelibet posset esse non beatissima, imò & misera, sicut patet per octauam partem corollarij primi, primi. Dicitque beatus Augustinus 13. de Trinitate 5. Beatus non est nisi qui & habet omnia quae vult, & nihil vult malè; aliqua quo∣que persona posset non esse omnipotens, & non habere voluntatem vniuersaliter efficacem: [unspec E] Contrariarum etenim voluntatum vna necessariò impeditur, vel ambae; quare & posset non esse Deus, contra primam suppositionem, tertiam partem, sextam, septimam, & octauam corollarij primi, primi. Adhuc autem & si sic esset, posset vna persona creare, altera non creante, quod omnibus Theologis constat esse falsissimum, quod ideo breuibus confirma∣bo: Ipse ‖ 1.713 nempe Filius Dei, dicit; Pater meus vsque modo operatur, & ego operor, Ioan. 5. & infra, Amen, Amen, dico vobis; Non potest Filius à se facere quicquam, nisi quod vi∣derit Patrem facientem;* 1.714 quaecunque enim ille fecerit, haec & Filius similiter facit. Super quod dicit Augustinus, 1. super Ioan. homilia 20. Catholica fides hoc habet firmata spiritu Dei in sanctis eius contra omnem haereticam prauitatem, quia Patris & Filij opera inseperabilia sunt: Et infra, Non tantum Patris & Filij; sed etiam Spiritus Sancti, sicut est aequalitas & insepa∣rabilitas

[unspec A] personarum, ita etiam opera inseparabilia sunt; & hoc ostendit principaliter & qua∣si singulariter, sed diffusè per totam illam vigesimam homiliam. Est etiam istud totum contra autoritatem Damasceni superius allegatam. Hoc etiam destruitur manifestè per autoritatem Christi proximo allegatam; Non potest Filius à se facere quicquam, nisi quod viderit Patrem facientem: Pater enim diligit Filium, & omnia demonstrat ei quae ipse facit; quod ideo di∣ctum est, vt patet diffusè per Augustinum, illa homilia vicesima memorata; quia sicut Filius non est, nec esse potest à se, sed à Patre; sic nec facit, nec facere potest quicquam à se solo,* 1.715 sed à Patre. Item Ioan. 5. Non possum ego à meipso facere quicquam, sed sicut audio iudi∣co, & iudicium meum verum est, quia non quaero voluntatem meam, sed voluntatem eius qui misit me Patris. Quod Augustinus 1. super Ioannem,* 1.716 homilia 22^a. exponit de Filio non secundum naturam suam humanam, sed diuinam modo praedicto: quanquam & de ipso se∣cundum naturam eius humanam conuenientius forsitan possit exponi; maximè quia ibi ex∣primitur [unspec B] diuersitas voluntatum in Filio, & in Patre; quod quantum ad naturam suam diui∣nam non potest intelligi quouismodo, vt patet per praemissa, & quia aliter,* 1.717 non esset illa bea∣tissima Trinitas summè vna, dicitque Augustinus illa homilia 22^a. Trinitatis huius vna vo∣luntas, vna potestas, vna maiestas: Quare & 2. super Ioannem, homilia quadragesima quin∣ta exponit istam autoritatem de Christo secundum naturam eius humanam, sicut erat supe∣rius allegatum. Vnde potest colligi euidenter, quod tales autoritates dictae de Christo vtro∣que modo possunt intelligi & exponi; quod & idem testatur super illud Psalmi 118. super omnes docentes me intellexi, superius allegatus.* 1.718 Item Ioan. 12. Ego ex meipso non sum locutus, sed qui misit me Pater, ipse mihi mandatum dedit, quid dicam, & quid loquat; & scio quia mandatum eius vita aeterna est: Quae ergo ego loquor, sicut dixit mihi Pater, sic lo∣quor; & infra 14. verba quae ego loquor vobis à meipso non loquor; Pater autem in me ma∣nens, ipse facit opera. Haec etiam Augustinus 1. super Ioan. homilia 54. scilicet vltima;* 1.719 & [unspec C] 217^a. exponit de Filio modo praemisso, scilicet secundum naturam eius diuinam. Vnde il∣la homilia 17^a. Non, inquit, non loquitur Filius à seipso, quia non est à seipso: & ideo Pa∣ter in illo manens facit opera; quia per quem, & cum quo facit, non est nisi ab ipso; qui & de verbis Domini sermone 56. eandem autoritatem eodem modo exponit, dicitque, Ei quippe tribuit, quicquid facit, de quo est ipse qui facit. Amplius autem si voluntas humana naturaliter praecedat diuinam in actione communi; voluntas humana est causa prior natura∣liter, quare voluntas Dei agit, ergo quare ipsa vult, sicut per corollarium decimi primi patet, quod est contra vigesimum primi libri. Item si voluntas diuina qua vult praesentialiter agere, dependeat à voluntate humana praesenti, tanquam à causa priori; eadem ratione voluntas sua aeterna qua aeternaliter voluit nunc agere, aeternaliter dependebat à voluntate humana aeter∣naliter nunc futura, tanquam à causa priori; & cùm Deus nesciat ista complexa posteriora nisi per suam voluntatem, sicut 18^um. primi probauit; patenter consequitur, quod ista po∣steriora [unspec D] sunt causae diuinae ‖ 1.720 essentiae, contra decimum quintum primi, & alia quae sequuntur: Imò & sequitur manifestè, quod Deus nesciat certitudinaliter haec futura, nec praesentia, quare nec praeterita, sicut per decimum octauum primi faciliter apparebit; Deus enim nescit determinatè & certè futura, nisi per aliquid determinatum sibi & certum; sed voluntas libe∣ra secundum contradictionem respectu actus sui futuri contingenter aequaliter, non est de∣terminata, & certa respectu illius: alioquin ille actus esset determinatè & certè futurus, & non ad vtrumlibet contingenter; nec Deus est certus de actu illo futuro per suam propriam volun∣tatem, quia voluntas sua diuina nihil vult nec agit in talibus, nisi praeueniatur voluntate hu∣mana; sed talis praeuentio est indeterminata penitus & incerta. Adhuc autem si voluntatem humanam nunc agere, sit prius naturaliter quam voluntatem diuinam nunc agere, ipsam nunc agere est causa prior naturaliter, quare voluntas diuina nunc agit: ergo ipsam semper fuisse nunc acturam, semper fuit causa prior naturaliter; Quare voluntas diuina semper voluit nunc [unspec E] agere. Nam secundum Philosophum 2. Post. 3. quae verè est causa essendi quodcunque, ea∣dem est causa fiendi, siue esse & futuri esse; ergo istud esse futurum fuit causa prior naturaliter, quare Deus hoc voluit esse futurum, non è contra, contra decimum quartum primi libri, quod & rationes illius capituli reprobant & condemnant. Item si aliquo futuro demonstra∣to, hoc esse futurum est causa quare Deus vult hoc esse futurum; & per idem 14. Deum velle hoc esse futurum est causa quare hoc est futurum; ergo hoc esse futurum est causa quare hoc est futurum. Et similiter potest deduci, quod rem esse praesentem est causa quare ipsa est prae∣sens, iuuante nono primi, & autoritate Philosophi superius allegata. Item si voluntatem hu∣manam esse quicquam acturam, esset causa volutionis diuinae aeternè prioris, ipsam esse actu∣ram esset causa prior naturaliter praedestinationis & reprobationis diuinae: quare & ipsam

praesentialiter agere, esset causa prior naturaliter effectu praedestinationis, scilicet collatio∣nis [unspec A] gratiae in praesenti: quorum vtrumque est haeresis Pelagij à Patribus condemnata, sicut patet 45. & 35. primi cum alijs, quae sequuntur, quorum & vtrumque eadem capitula con∣demnabant. Amplius autem si voluntas humana diuinam praecederet naturaliter in agendo, res humanae diuinae prouidentiae non subessent, contra vigesimum septimum primi & alia quae sequuntur: Imo quod est multum indignius, si sic esset, volutiones diuinae humana pro∣uidentia regerentur, sibique subessent, quod est omnino contrarium rationi; Nam secundum verum iudicium rationis, Sapientis & boni est regere insipientes & malos, & sapientioris & melioris minus sapientes,* 1.721 & eis per omnia prouidere. Vnde Philosophus 1. Metaphys. in Prolog. existimamus ‖ 1.722 principaliorem subseruiente magis esse sapientiam: Non enim ordina∣ri, sed sapientem ordinare oportet, nec hunc ab altero, sed ab hoc minus sapientem suaderi. Et 5. Eth. 11. Non sinimus principari hominem, sed rationem. Et 1. Polit. 1. Quod potest mente praeuidere, hoc principans naturâ & dominans. Et infra tertij nono; Qui intellectum [unspec B] iubet principari, videtur iubere principati Deum & leges: qui autem hominem iubet, appo∣nit & bestiam.* 1.723 Et Tullius 3. de Repub. Annon, inquit, cernimus optimo cuique domina∣tum ab ipsa natura cum summa vtilitate inseriorum datum? Vnde & Sapient. 7. & 8. secun∣dum quotationem quorundam; Sapientiam autem non vincit malitia, attingit autem à fine vsque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter. Sed quis nesciat haec praedicta peram∣plius & perfectius infinitè in Deo reperiri, quàm in homine? Ipse ergo secundum sententi∣am Philosophi 12. Metaphys. in fine,* 1.724 est vnicus omnium summus princeps. Item tunc homo agens quippiam esset artifex principalis, & Deus eius quodammodo instrumentum, cum ta∣men naturaliter sit è contra, sicut quamplures autoritates Philosophicae & Theologicae alle∣gatae vicesimo secundi planissimè contestantur.* 1.725 Vnde & Ierem. 18. ait Dominus; Ecce sicut lutum in manu figuli, sic vos in manu mea, domus Israel. Amplius autem tunc Deus non esset omnipotens: Non enim posset facere hominē velle quantūcun{que} ipse Deus hoc vellet; quia [unspec C] si posset, faciat: ergo Deus hominē in aliqua hora velle, in qua ipse homo se statuit minime voluturū, & in qua minime voluisset, nisi Deus hoc fecisset: aut ergo in illa volutione naturali∣ter praeuenit humana voluntas, aut diuina; Si humana, ergo Deus non facit hominē istū velle, sed magisè contra, sicut superius est argutum; Si diuina, ergo sic est in omnibus, sicut superius est ostensum. Imo secundum hypothesin, quantumcun{que} Deus prius naturaliter aut antece∣denter voluntati humanae hoc velit, ipsa nullam actionem producet, quia tunc voluntas hu∣mana naturaliter praeueniret, sicut hypothesis illa ponit. Nec ille dignè censetur omnipo∣tens, qui agendo quippiam necessario eget auxilio agentis prioris, qui ipsum naturaliter prae∣ueniat in agendo. Nec potest quis fingere, quod istud nequaquam sub omnipotentia conti∣netur: Istud enim est vnum verè factibile; Imò & tunc homo esset potentior Deo in hac par∣te. Licet enim Deus vellet hominem velle quicquam, & faceret ad hoc, quantum posset ad [unspec D] vltimum, posset homo libere sibi resistere & non velle: Omnes enim res humanae sunt prae∣ordinatae, & prouisae per prouidentiam diuinae voluntatis aeternam, sicut vigesimum septi∣mum primi cum sequentibus manifestat: ergo omnes causae inferiores exequentes istam prae∣ordinationem & prouisionem in motu suo quolibet aut quiete, huic voluntati diuinae necessa∣riò sunt subiectae, ipsique de necessitate obediunt imperanti. Nimis etenim factuum videre∣tur, ipsum prouidere, aut praeordinare quodcunque, nisi illud posset perficere in effectu. Qua∣re & dicit Philosophus 3. Eth. 8. quod Consilium est possibilium quae vtique per nos fient.* 1.726 Vnde & summus Philosophus Esaiae 46. Consilium, inquit, meum stabit, & omnis voluntas mea fiet:* 1.727 locutus sum, & adducam illud, creaui, & faciam illud. Et Esaiae 51. Cogitauit Domi∣nus, & fecit quaecunque locutus est. Alias etiam posset voluntas humana frustrari diuinam, quare & reddere ‖ 1.728 miserum foelicissimum Deum nostrum, contra decimum primi libri, & con∣tra omnes foelices & etiam miseros quantumcunque. Vnde & Parab. 21. non est Sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum; equus paratus ad diem belli, Domi∣nus [unspec E] autem salutem tribuet.* 1.729 Item Ecclesiastici 42. Magnalia sapientiae suae decorauit quae est ante saeculum, & vsque in saeculum, neque adiectum est, neque minuetur, & non eget alicuius ‖ 1.730 consilio. Quam desiderabilia sunt omnia opera eius, & tanquam scintillam quae est conside∣rare omnia haec viuunt & manent in saeculum [saeculi] & in omni necessitate omnia ‖ 1.731 obaudi∣unt ei. Et Parab. 21. Sicut diuisiones aquarum, Ita cor Regis in manu Domini, quocunque voluerit, inclinabit illud. Multa insuper alia istis similia vigesimo secundi sunt plenius allega∣ta.* 1.732 Dicitque Augustinus Enchirid. 77. Quis porro tam impiè desipiat, vt dicat Deum malas hominum voluntates: quas voluerit, & quando voluerit, & vbi voluerit, in bonum non pos∣se conuertere? Et de correptione & gratia 69. Sic enim seu velle, seu nolle in volentis, aut no∣lentis,

[unspec A] est potestate, vt diuinam voluntatem impleat, nec superet potestatem. Et 71. Deus ma∣gis habet in potestate voluntates hominum, quàm ipsi suas. Item humana volutio est donum Dei, vt patet vicesimo secundi: ergo per septimum secundi non est antecedenter ab homine, sed à Deo. Item fideles rationabiliter petunt à Deo, vt faciat homines velle hoc vel illud; vt patet 20^o secundi: ergo Deus antecedenter hoc facit, vt patet quadragesimo sexto primi. I∣tem tunc voluntas humana in merendo, in conterendo, in resurgendo à peccato, & in bonum quodlibet faciendo Deum & voluntatem diuinam naturaliter antecedit; quare & actionem gratiae multo magis. Quae omnia sunt falsa, & haeresi Pelagianae coniuncta, sicut per 35.36.37.38.39. & 41^um. primi patet, & per autoritates Scripturae, & Doctorum ibi copiosius alle∣garas. Vnde & Apostolus ad Rom. 11. Quis prior dedit illi, & retribuetur ei?* 1.733 Quoniam ex ipso, & peripsum, & in ipso sunt omnia. Et Iob. 41. Quis autem dedit mihi, vt reddam ei?* 1.734 [unspec B] Omnia quae sub coelo sunt, mea sunt. Super quod Gregorius 33. Moral. 22. sic scribit; Ne∣mo quippe, vt diuina illum gratia subsequatur, aliquid prius contulit Deo: Nam si nos Deum bene operando praeuenimus, vbi est quod Propheta ait, Misericordia eius praeueniet me? Si quid nos bonae operationis dedimns vt eius gratiam mereremur, vbi est quod Paulus Apo∣stolus dicit, Gratiâ salui facti estis per fidem, & hoc non ex vobis, sed hoc donum Dei est, non ex operibus vestris? Si nostra dilectio Deum praeuenit, vbi est quod Iohannes Apostolus di∣cit, Non quasi nos, dilexerimus Deum, sed quoniam ipse prior dilexit nos? Vbi est quod per Hoseam Dominus dicit, Diligam eos spontaneè? Si sine euis munere, nostra virtute Deum sequimur, vbi est quod per Euangelium veritas protestatur, dicens; Sinc me nihil potestis fa∣cere? Vbi quod ait; Nemo potest venire ad me, nisi Pater qui misit me, traxerit eum? Vbi quod iterum dicit; Non vos me elegistis, sed ego clegi vos? Si saltem dona bonorum operum nostra virtute bene cogitando praeuenimus, vbi quod rursum per Paulum tam subtiliter dici∣tur, [unspec C] vt omnis de se humanae menti fiducia ab ipsa cordis radice succidatur, cum ait; Non quia sufficientes sumus cogitare aliquid à nobis, quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est? Nemo ergo Deum meritis praeuenit, vt tenere eum quasi debitorem possit: sed miro modo aequus omnibus conditor, & quosdam praeelegit, & quosdam in suis reprobis moribus iustè dereliquit, nec tamen electis pietatem sine iustitia exhibet, quia hic eos duris afflictionibus praemit; nec rursum reprobis iustitiam sine misericordia exercet, quia aequanimiter tolerat, quos quandoque in perpetuum damnat. Si ergo & electi praeuenientem [se] gratiam sequun∣tur, & reprobi iuxta quod merentur, accipiunt, & de misericordia inueniunt electiquod lau∣dent, & de iustitia non habent reprobi quod accusent; Bene itaque dicitur, Quis ante dedit mihi, vt reddam ei? Ac si apertè diceretur, ad parcendum reprobis nulla ratione compellor, quia eis debitor ex sua actione non teneor. Idcirco enim nequaquam coelestis patriae praemia [unspec D] aeterna percipiunt, quia ea nunc, dum promereri poterant, ex libero arbitrio contemserunt: quod ‖ 1.735 videlicet liberum arbitrium in bono formatur electis, cum eorum mens à terrenis desi∣derijs gratia aspirante suspenditur. Bonum quippe quod agimus, & Dei est, & nostrum; Dei per praeuenientem gratiam; nostrum, per obsequentem liberam voluntatem: Si enim Dei non est, vnde ei in aeternum gratias agimus? Rursum, si nostrum non est, vnde nobis retribui praemia speramus? Quia ergo non in merito gratias agimus, scimus quod eius munere prae∣uenimur: & rursum quia non in merito retributionem quaerimus, scimus quod subsequenti libero arbitrio bona elegimus quae ageremus. Et infra; Omnibus liquet, quod non solum ea quae sub Coelo sunt, sed ipsa ‖ 1.736 etiam quae super Coelos condita coelestia vocantur, eius volun∣tati seruiunt.* 1.737 Cui & concorditer Augustinus 4. contra Iulianum Pelagij filium & sequacem 5. Cum, inquit, diuinitùs adiuuatur homo, non tantum ad capessendam perfectionem adiu∣uatur, quod ipse posuisti, vtique volens intelligi eum per se incipere sine gratia, quod perficit gratia; sed potius quod Apostolus loquitur, vt qui in nobis bonum opus caepit, perficiat vs{que} [unspec E] in finem: In quo enim vis hominem sicut loqueris, ad aliquid laudabile generosi cordis sti∣mulis incitari, in hoc non vis in Domino, sed in libero arbitrio gloriari, ac sic priorem dare vt retribuatur illi. O ingrati gratiae Dei! O inimici gratiae Dei, & solo vocabulo Christiani! Nonne pro inimicis suis orat Ecclesia? Quid orat? Vt conuertatur in bonum voluntas mala, quoniam praeparatur voluntas à Domino, & Deus est, vt ait Apostolus, qui operatur in no∣bis & velle. Et infra eiusdem vndecimo, Tu autem quanta a••rogantia & de vestrae praesum∣tione virtutis dixeris (Perfacile igitur studio sanctitatis, quod Deus adiuuat, potest homo ca∣rere peccatis) ille non agnoscit, qui dogmata vestra non nouit. Nam & studium sanctitatis sine adiutorio Dei vultis & in hominis voluntate praecedere, quod merito Deus debeat adiu∣uare, non gratis. Amplius autem isti praeponentes suam voluntatem voluntati diuinae super∣bius faciunt primo superbo Angelo, qui aequalitatem Dei appetendo, dicebat; Similis ero

Altissimo,* 1.738 Esaiae 14. Isti enim aequalitate Dei aut eius similitudine nullatenus contentantur, [unspec A] sed maioritatem & superioritatem vendicant supra Deum. Sed caueant, ne descendant ad e∣um, vel potius subtus eum, sicut in Esaia subiungitur; veruntamen ad Infernum detraheris, in profundum laci: qui te viderint, ad te inclinabuntur, teque prospicient. Isti etiam dicunt superbius de Domino Deo suo, quam illi ciues inciuiles de illo nobili homine Domino suo, di∣centes;* 1.739 Nolumus hunc regnare super nos, Luc. 19. Nedum enim dicunt, Nolumus hunc regnare super nos, sed nos regnare volumus super illum: Volunt enim se naturaliter praecede∣re Deum, & per consequens ducere eum, & regere in omnibus factis suis. Sed timeant & ca∣ueant, quod ibi dicitur consequenter, Inimicos meos illos, qui noluerunt me regnare super se, adducite huc, & interficite ‖ 1.740 ante me. Nec mirum: Ipsi namque conspirauerant in regiam maiestatem, quare & poenâ criminis laesae maiestatis erant iustissime puniendi. Vnde Ansel∣mus de similitudinibus 8. Superbia ideo vocatur, quia super quam debeat graditur: Super∣bia namque super gressio dicitur. Propria itaque voluntas, quia Dei voluntati non subijcitur, [unspec B] sed super eam extollitur, ob hoc rectè Superbia dicitur, ipsa quoque omnis peccati est initium, quia ex ea nascitur omne peccatum. Et quoniam homo illam habet ex se, nec voluntatem Dei quam sequatur, vult habere super se, ipsi Deo aufert quod propriè & singularitet debet habere.* 1.741 Et sequitur 9. Solus enim Deus, quicquid vult, debet velle propria voluntate, ita vt a∣liam quam sequatur, non habeat supra se. Cum igitur homo vult aliquid per propriam vo∣luntatem, Deo aufert quasi suam coronam: Sicut enim corona soli Regi competit, sic pro∣pria voluntas soli Deo, & sicut Regem aliquem inhonotaret, qui suam coronam ei coronato auferret; sic homo inhonorat Deum qui aufert ei propriam voluntatem, priuilegium haben∣do,* 1.742 quod ille deberet habere solum. Quare & Aristoteles in aenigmatibus suis aenigmate ter∣tio sic hortatur, Coronam Regis ne accipias. Quod prudenter aduertentes 24. seniores, ne∣quaquam suas coronas aut voluntates superposuerunt superbè coronae aut voluntati diuinae, sed humiliter submiserunt.* 1.743 Vnde Apoc. 4. Procidebant 24. seniores an te sedentem in thro∣no [unspec C] & adorabant viuentem in saecula saeculorum, & mittebant coronas suas ante thronum, di∣centes; Dignus es, Domine Deus noster, accipere gloriam & honorem & virtutem, quia tu creasti omnia, & propter voluntatem tuam erant, & creata sunt. Sic & ille Regum claris••imus & eximius Prophetarum,* 1.744 Nonne, inquit, Deo subiecta erit anima mea? Psalmo 61. Et infra; Veruntamen Deo subiecta esto anima mea. Sic & ille Antiochus, primo superbissimus Prin∣cipum, postremo humiliter recognouit, quoniam iustum est subditum esse Deo, & morta∣lem non paria Deo sentire. 2. Machab. 9.* 1.745 Si ergo non paria, qualiter altiora? Excelsus enim super omnes gentes Dominus, Psalmo. 112. Vnde & ad Romanos 4. Omne os obstruatur, & subditus fiat omnis mundus Deo. Item Psalmo 22. Dominus regit me. Et Psalmo 79. Qui Regis Israelem, intende; qui deducis velut ouem Ioseph. Et Esaiae 49. Miserator eorum re∣git eos. Et Apoc. 7. Agnus, qui in medio throni est, reget eos, & deducet eos. Et Hester 15. ita scribitur; Cumque inuocasset omnium rectorem Deum, & Saluatorem Deum &c. Et [unspec D] Psalmo 46. Quoniam Rex omnis terrae Deus, & regnabit Dominus super gentes. Et Psalmo 102. Regnum ipsius omnibus dominabitur; cum suis similibus infinitis. Isti similiter impiè magis dicunt,* 1.746 quam illi impij qui dixerunt, Quis est omnipotens vt seruiamus ei? Iob. 21. Hi ‖ 1.747 namque tantum noluerunt omnipotenti seruire; sed isti nedum hoc, imo quod est elatius, volunt omnipotentem eis seruire, dum voluntas humana praecipit, & praecedit vt Domina, & diuina obsequitur & subsequitur vt ancilla.* 1.748 Non sic Propheta, non sic, sed Ordinatione (inquit) tua perseuerat dies, quoniam omnia seruiunt tibi, Psalmo. 118. Non sic Iacob de Domino suo sensit, sed praecedat, inquit, Dominus meus ante seruum suum, & ego sequar paulatim vestigia eius.

Item tunc voluntas diuina potius se curuaret obediendo humanae, quàm è contra, quod ra∣tio nulla sinit, ac ipsemet docet contrarium. In memetipso, inquiens, iuraui, egredietur de ore meo iustitiae verbum, & non reuertetur, quia mihi curuabitur omne genu, Esaiae 45. vel a∣liter;* 1.749 [unspec E] Mihi curuabunt omnia genu: vel tertiò; Mihi curuabunt omnia genua: vel quartò; Mihi curu abuntur omnia genua. Quam Scripturam Apostolus ad Romanos 14. sic allegat; Scriptum est enim;* 1.750 Viuo ego, dicit Dominus, quoniam mihi flectetur omne genu. Amplius autem tunc voluntas humana duceret diuinam quo vellet, cum tamen rationabilius sit è con∣tra,* 1.751 cum ipsa melius videat, audiat, atque possit. Vnde Iob. 37. Nubes spargunt lumen suum quae lustrant cuncta per circuitum, quocunque voluntas gubernantis duxerit ad omne quod praeceperit illis super faciem orbis terrarum, siue in vna tribu, siue in terra [sua] siue in quo∣cunque loco misericordiae suae eas iusserit inueniri. Super quod Gregorius, 27. moral. 22. fic ait; Nubes lumen spargere est praedicatores sanctos exempla vitae & loquendo & agendo

[unspec A] dilatare; sed * 1.752 praedicatores sancti exhortari quosdam volunt, sed nequeunt: saepe quosdam declinare appetunt, sed tamen internae instigationis impulsu exhortari eos instantissimè com∣pelluntur. Videamus nubem Dei, quomodo gubernantis manu & ad ea quae non appetit, ducitur, atque ab impulsu suo iterum gubernantis manu retinetur. Et ponit exemplum de Paulo, qui cum voluit à Corinthijs discessisse, cum eis per Dominum tenebatur; qui etiam cum ad Thessalonicenses pergere voluit, nec valebat, vt dicit, nec poterat recedere ab eis, cum quibus tunc erat, vt dicit, per Dominum impeditus. Vnde sic concludit; Nubes igitur Dei cuncta per circuitum lustrant, quia praedicationis luce mundi fines illuminant: sed quia diui∣nis nutibus subditae nequeunt explere quod volunt, ideo ire non possunt nisi quo eas volun∣tas gubernantis duxerit. Vnde & adhuc subditur, Ad omne quod praeceperit eis super faciem orbis terrae: Saepe enim cum gubernantis voluntate perducuntur, aliter agere appetunt, sed [unspec B] aliter disponuntur. Nam plerumque quosdam auditores suos student blandè corrigere, & ta∣men eorum sermo in asperitatem ducitur; plerunque resecare quosdam asperè appetunt, sed tamen eorum vigor, seu rigor per mansuetudinis spiritum refraenatur. Sicut ergo non possunt ire quo volunt, ita etiam nequeunt agere sicut volunt: Quia enim eos internus arbiter tenet, cum mittit, ita illos etiam modificans suscipit, cum perducit, vt aliquando in cogitatione alia disponant, sed alia in opere peragant; aliquando aliter inchoent, sed aliter consumment. Quia igitur iuxta hoc quod sibi praecipitur, seruiunt, dicatur recte, Quocunque eas voluntas gubernantis duxerit, ad omne quod praeceperit illis super faciem orbis terrae.* 1.753 Item Deut. 31. Dominus Deus tuus, ipse ductor tuus. Et Esaiae 63. Spiritus Domini ductor eius fuit. Et 2. Paralip. 13. In exercitu nostro dux Deus est. Et Psalmo. 54. Dux meus & notus meus. Et Sapient. 10. Iustum deduxit Dominus per vias rectas. Et Psalmo. 72. Tenuisti manum dex∣tetam meam, & in voluntate tua deduxisti me: cum multis similibus creberrimè in Scriptura: [unspec C] Voluntas ergo diuina ducit humanam, ipsam naturaliter praecedendo. Vnde & ille ‖ 1.754 Annici∣us Seneca, sicut allegat Augustinus 5. de Ciuit. Dei, 8. Quodammodo metricè dicit ita; Duc me summe Pater, altique dominator poli, quocunque placuit, nulla parendi mora est: Assum impiger, fac velle, comitabor, gemens, malusque patiar facere quod licuit; bono du∣cunt volentem fata, nolentemque trahunt. Vbi & Augustinus subiungit,* 1.755 nempe euidentissi∣mè hoc vltimo versu ea fata appellauit, quae supra dixerat summi Patris voluntatem: Cui concordans beatus Gregorius 6. moral. 12. super illud Iob. 5. Qui comprehendit sapientes in astutia sua &c. ita dicit; Sic quippe Dei opera magna sunt, vt per omne quod ab hominibus agitur, eius voluntas ex quiratur, cui videlicet cognitae debet nostra actio deuotè famulari, & quasi Ducem sui itineris persequi, ne ei etiam nolens seruiat, si hanc superbiens declinat: vita∣ri enim vis superni consilij nequaquam potest. Item aliàs voluntas humana traheret post se di∣uinam, [unspec D] cum rationalius sit è contra, vt patet per Autoritatem Senecae allegatam. Item si sic esset, voluntas humana potius gubernaret diuinam agendo, quàm haec humanam, quod est contrarium rationi, & contra autoritatem Iobi praemissam; Nubes spargunt lumen suum, quae lustrant cuncta per circuitum, quocunque eas voluntas gubernantis duxerit. Et Sapient. 14. Tu autem Pater gubernas prouidentia; & loquitur de nauigatione,* 1.756 & talibus rebus hu∣manis. Et Esaiae 48. Ego Dominus Deus tuus docens te vtilia, gubernans te in via qua ambu∣las. Vnde & Cantic. 1. Trahe me post te. Et Ioh. 6. Nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me traxerit eum. Et infra 12. Omnia traham ad meipsum. Et Esaiae 10. Num glo∣riabitur securis contra eum qui secat in ea, aut exaltabitur serra contra eum à quo trahitur? Quod intelligitur de Senacherib, & de Deo, vt vicesimum primi plenius allegauit. Item aliter voluntas humana potius suscitaret diuinam ad agendum quippiam, quàm è contra, quod est contra sacram Scripturam saepissimè tam in malis actibus, quàm in bonis:* 1.757 Vnde 1. Paralip. 5. Suscitauit Dominus Deus Israel spiritum ‖ 1.758 Pul Regis Assyriorum, & spiritum Tiglatho Pela∣sar [unspec E] Regis Assur, & transtulit Ruben, & Gad, & dimidiam tribum Manassis &c. Et 2. Para∣lip. 21. Suscitauit Dominus contra Ioram spiritum Philistinorum & Arabum, qui confines sunt Aethiopibus, & ascenderunt in terram Iuda, & vastauerunt eam &c.* 1.759 Et Ezech. 23. Haec dicit Dominus Deus, Ecce ego suscitabo omnes amatores tu••s contra te, de quibus satiata est anima tua, & congregabo eos aduersum te in circuitu, filios Babylonis, & vniuersos Chaldae∣os, nobiles, tyrannosque & Principes omnes filios Assyriorum, iuuenesque forma egregia duces, & magistratus vniuersos principes principum, & nominatos ascensores equorum, & venient super te &c. Et Amos 6. Ecce ego suscitabo super vos, domus Israel,* 1.760 dicit Dominus Deus exercituum, gentem, & conteret vos. Haec & al a multa valde de malis actibus volun∣tatis: de bonis verò scribitur 2. Paralip. vlt. & 1. Esdr. 1. Suscitauit Dominus spiritum Cyri Regis &c. Et Esaiae 41. Quis, Glossa, nisi ego, suscitauit ab Oriente iustum? Vocauit eum,* 1.761

vt sequeretur se? Dabit in conspectu eius gentes &c. Et sequitur: Quis haec operatus est & fe∣cit, [unspec A] vocans generationes ab exordio? Ego Dominus, primus, & nouissimus; ego sum. Et in∣fra, 45. Ego, inquit Dominus, suscitaui eum ad iustitiam, & omnes vias eius dirigam. Et Ag∣gaei 1. Suscitauit Dominus spiritum Zorobabel, & spiritum Iosedech, & spiritum reliquorum de omni populo, & ingressi sunt, & faciebant opus in domo Domini. Item si voluntas huma∣na naturaliter praecedat diuinam in actione ambabus communi, humana potius inclinat diui∣nam & eam determinat ad agendum, quam diuina humanam, quod est contra praeostensa & praeallegata,* 1.762 vicesimo huius secundi; Vnde & Parab. 21. Sicut diuisiones aquarum, ita cor Regis in manu Domini, quocunque voluerit inclinabit illud. His etiam rationibus hic prae∣missis satis consonant autoritates Augustini de gratia & libero arbitrio, & de correptione & gratia, vicesimo secundi plenius allegatae. Item tunc potius diceretur hominem facere Deum velle, & facere aut agere quippiam quam è contra: est enim prior & superior causa in istis; quod est contra multas autoritates 20^o secundi plenius allegatas.* 1.763 Vnde & Apostolus ad Phil. [unspec B] 2. Deus est, (inquit) qui operatur in nobis & velle & perficere (seu alias operari) pro bona vo∣luntate. Et ad Romanos 15. Non audeo aliquid loqui eorum, quae per me non efficit Christus. Et Esaiae 45.* 1.764 Ego Dominus & non est alter, formans lucem, & creans tenebras, faciens pacem, & creans malum: Ego Dominus faciens omnia haec; sic Dominus ergo prior & supe∣rior in huiusmodi actione. Et Ezechielis 36. Faciam vt in praeceptis meis ambuletis, & iudi∣cia mea custodiatis & operemini. Et ad Rom. 8. Quicunque spiritu Dei aguntur, hi sunt filij Dei: super quod 310^a. propositio sententiatum Prosperi quae est Augustini, & allegatur in glossa sic ait; Plus est proculdubio agi, quam regi: Qui enim regitur aliquid agit, & ideo re∣gitur, vt rectè agat: qui autem agitur, agere ipse aliquid vix intelligitur. Et tantum praestat voluntatibus nostris gratia Saluatoris, vt non dubitet Apostolus dicere, Quotquot spiritu Dei aguntur, hi filij Dei sunt: nec aliquid in nobis libera voluntas melius agere potest, quàm vt illi se commendet, qui * 1.765 malè agere non potest. Item Augustinus de verbis Apostoli sermone [unspec C] 13. tractans eandem autoritatem, sic ait; Dicit mihi aliquis, ergo agimur, non agimus. Res∣pondeo; Imo & agis & ageris, & tunc bene agis, si à bono agaris: Spiritus enim qui te agit, agentibus est adiutor, quia sicut dicit Dominus, Sine me nihil potestis facere. Iam nunc quod audistis; Quotquot spiritu Dei aguntur, hi filij sunt Dei, nolite vos dimittere: Nec enim templum suum sic de vobis aedificat Deus, quasi de lapidibus qui non habent motum suum, leuantur, & à structore ponuntur; non sic sunt lapides viui, & vos tanquam lapides viui coae∣dificamini in templum Dei; ducimini, sed currite & vos; ducimini, sed sequimini, quia & cum secuti fueritis, verum erit illud, quia sine illo facere nihil potestis: non enim volentis, nec currentis, sed miserentis est Dei; maxime quia processus Apostoli & Prophetarum planissime ad hoc tendit, quod Deus in huiusmodi actibus nedum sit agens, sed etiam primum agens. Nam per huiusmodi suam doctrinam intendit Apostolus principaliter humilitatem cordibus humanis inserere & nutrire, sicut vicesimum tertium huius docet: quod tamen nedum non [unspec D] faceret, imo homines in superbiam maiorem erigeret, si doceret Deum operari in nobis velle & perficere, non antecedenter vt Dominus, sed subsequenter vt seruus. Nam quomodo am∣putaret hominibus, non amplius ministraret superbiendi materiam, docendo eos habere De∣um semper promptissimè tantum seruum ad nutum quemlibet voluntatis, eorum votis in om∣nibus obsequendo.* 1.766 Quare & Apostolus congrue praemittebat; cum metu & tremore ve∣stram salutem operamini: Deus est enim qui operatur in vobis & velle & perficere pro bona voluntate. Super quod Augustinus de verbis Apostoli sermone 1. sic ait; Ne sibi in de aliquid darent, quia dixit, operamini, continuo subiunxit; Deus enim est qui operatur in vobis & vel∣le & ‖ 1.767 perficere. Deus est ‖ 1.768 qui operatur in vobis: ideo cum timore & tremore; vbi & Glossa, cum metu, id est, cum humilitate, non superbè; & ideo timendus est, quia non vos, sed Deus operatur &c. pro bona voluntate; voluntate, scilicet, sua. Quomodo namque potest verè in∣telligi, quod non vos, sed Deus operatur in vobis velle & perficere, cum ex prioribus satis [unspec E] constet huiusmodi esse actus humanos, nisi quod non vos antecedenter, aut principaliter, aut prius naturaliter, sed sic Deus; vos autem subsequenter, instrumentaliter & subseruienter? ac si diceretur, non baculus, sed homo percutit, non securis, sed homo aedificat. Sic etiam loqui∣tur idem Apostolus ad Rom. 9. Non (inquiens) volentis, nec currentis, sed miserentis est Dei, quod aliter nequit exponi.* 1.769 Vnde Augustinus Enchirid. 23. Iterum ne quisquam, etsi non de operibus, de ipso glorietur libero voluntatis arbitrio, tanquam ab ipso incipiat meritum, cui tanquam debitum reddatur praemium bene operandi. Ipsa libertas audiat eundem gratiae praeconem dicentem; Deus est enim, qui operatur in nobis & velle, & operari pro bona vo∣luntate. Et alibi; Igitur non volentis, nec currentis, sed miserentis est Dei; cum proculdubio si homo eius aetatis est vt ratione iam vtatur, non possit credere, sperare, diligere nisi velit, nec

[unspec A] peruenire ad palmam supernae vocationis Dei, nisi voluntate cucurrerit; Quomodo ergo non volentis neque currentis, sed miserentis est Dei? nisi quia & ipsa voluntas, sicut scriptum est, A Domino praeparatur; alioquin si propterea dictum est, Non volentis neque currentis, sed miserentis est Dei, quia ex vtroque fit, id est, & voluntate hominis & misericordia Dei; vt sic dictum accipiamus, Non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, tanquam diceretur, Non sufficit sola voluntas hominis, si non sit etiam misericordia Dei; Non ergo sufficit sola misericordia Dei, si non sit etiam ‖ 1.770 volentis hominis: ac per hoc, sicut re∣ctè dictum est, Non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, quia id voluntas homi∣nis sola non implet; cur non è contrario rectè dicitur, Non miserentis Dei, sed volentis est hominis, quia id misericordia Dei sola non implet? Porrò, si nullus dicere Christianus aude∣bit, non miserentis Dei, sed volentis est hominis, ne Apost. apertissimè contradicat, restat vt propterea rectè dictū intelligatur, Non volentis, nec currentis, sed miserentis est Dei, vt totum [unspec B] detur Deo, qui hominis voluntatem bonam & praeparat adiuuandam, & adiuuat praepara∣tam: Praecedit enim bona voluntas hominis multa Dei dona, sed non omnia: quae autem non praecedit ipsa, in eis est & ipsa. Nam vtrumque legitur in Sanctis Scripturis; Et misericor∣dia eius praeueniet me, & misericordia eius subsequetiae me: Nolentem praeuenit vt velit, volentem subsequitur ne frustra velit: Cur enim monemur orare pro ini••icis nostris vtique nolentibus piè viuere, nisi vt Dominus in eis operetur vt velint; Iterumque cur admonemur petere vt accipiamus, nisi vt ab illo fiat quod volumus, à quo factum est vt velimus: Ora∣mus ergo pro inimicis nostris, vt misericordia Dei praeueniat eos, sicut praeuenit nos: Ora∣mus autem pro nobis, vt misericordia eius subsequatur nos. Idem de gratia & libero arbitrio 17. ad cundem sensum eandem Autoritatem pertractat.* 1.771 Anselmus quoque de Concor. 9. Neque volentis est, inquit, quod vult, neque currentis est quod currit, sed miserentis est Dei: Omnibus enim excepto Deo solo, dicitur, Quid habes quod non accepisti? quod si [unspec C] accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Sic loquitur Ioan. 11. Vnus autem ex eis,* 1.772 Cai∣phas nomine dixit eis, expedit vobis vt vnus moriatur homo pro populo, & non tota gens pe∣reat: Hoc autem à semetipso non dixit, sed cùm esset Pontifex anni illius, prophetauit. Sic∣que loquitur ipse Magister, & veritas discipulis suis dicens;* 1.773 Non enim vos estis qui loquimi∣ni, sed spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis Matth. 10. & Ioan. 15. Non vos me clegi∣stis, sed ego elegi vos. Et 1. Ioan. 4. In hoc est charitas Dei, non quia nos dilexerimus Deum,* 1.774 sed quia ipse prior dilexit nos. Et Tobiae 3. Non est in hominis potestate consilium tuum;* 1.775 Et Ierem. 10. Scio Domine, quia non est hominis via eius, nec viri vt ambulet & dirigat gres∣sus suos: vbi Glossa, Erubescant, qui aiunt, vnumquemque suo regi arbitrio: Non est enim via hominis, &c. Vnde Dauid, A Domino gressus hominis dirigetur; secunda verò Glos∣sa falsigraphiae pertrigesimum secundum primi conuincitur euidenter. Eruboscant ergo illi Pelagiani, & non erubescam ego, Christianus, Paulinus, Augustinianus & Gregorianus. Pa∣ueant [unspec D] illi, & non paueam ego, qui in agendo cum te, Domine Deus meus, tam inuerecundè & impauidè te regendo, se faciunt altiores: Imple quaeso facies eorum ignominia, & que∣rant nomen tuum, Domine: Erubescant, & conturbentur in saeculum saeculi & confundan∣tur, & pereant, vt cognoscant, quia nomen tibi Dominus; Tu solus altissimus in omni terra, Psalmo 82. Adhuc autem, quod etiam in actione communi Dei, & hominis, Deus homi∣nem, & diuina voluntas humanam naturaliter antecedat, Autoritates quamplurimae Philoso∣phorum, sacrae Scripturae, & Catholicorum Doctorum concorditer attestantur. Omnes e∣nim Philosophi conueniunt in hoc vno, quod in causis essentialiter ordinatis non est proce∣dere in infinitum, sed deueniendum est ad vnam supremam, & primam naturaliter omnium, omnes alias regulantem atque mouentem, sicut Artifex instrumenta, vt quarto primi, & vi∣gesimo secundi satis fuerat allegatum.* 1.776 Vnde & Auicenna 10. Metaphys. 1. loquens de dis∣positione entium, dicit [ita]; Hoe totum fluit desuper, nec hoc totum sequitur ex imagina∣tione [unspec E] coelestium tantum, sed quia primus verus voluit hoc totum, ideo ab eo incipit esse om∣nis ‖ 1.777 res, quae fuit, sed mediante alio. Igitur propter has causas prosunt hominibus orationes & sacrificia, & praecipuè litan••ae pro pluuia, & alia huiusmodi. Item Aristoteles in de mun∣do 11. ita dicit; Sicut autem in chorea inchoante choraula concinit tota chorea virorum, & mulierum varijs vocibus acutis & grauibus vnam harmoniam continuam continuantibus: Sic se habet res & in Deo, qui cuncta disponit; Et infra eodem, Comparato Deo & Mundo duci & exercitui, dicit ita, Omnia autem sub vno signatore mouentur nutu ducis qui fungi∣tur potestare: sic & de vniuerso sapiendum. Nam ab vno momento omnibus excitatis fiunt propria, & hoc inuisibili ente & occulto, quod nequaquam est impedimento, nec illi ad agen∣dum, nec nobis ad credendum, &c. tertio primi plenius allegata.* 1.778 Commentator etiam super

primam propositionem de causis dicentem, Omnis causa prima plus est influens supra cau∣satum [unspec A] suum, quàm causa vniuersalis secunda, sic ait; Quid est, quia causa vniuersalis prima agit in causatum causae secundae, antequam agat in ipsum causa vniuersalis secunda, quae se∣quitur ipsam, &c. satis plana? Qua••e & quidam articuli huius contrarium asserentes sunt Parisijs condemnati, sicut vigesimum secundi pleniùs recitauit. Nec Philosophi istud tan∣tum intelligunt in actione naturae, sed etiam intellectus, & similiter voluntatis, vt patet per Philosophum in De bona fortuna, & per omnes loquentes de intellectu agente, sicut idem vi∣gesimum similiter recitauit.* 1.779 Vnde Auicenna 10^o. Metaphys. 1. parum post Autori atem superius allegatam, loquens de dispositione partium Animalium, & plantarum, sic ait; Non est ibi causa ‖ 1.780 naturalis vllo modo, sed principium est eius sine dubio ex cura diuina: similiter crede esse istarum intentionum pendere ex cura diuina; scias etiam quod plus approbat seu appropinquat vulgus, & tenet, & dicit verum esse, nec refugiunt hoc nisi illi qui volunt vide∣ri Philosophi, eo quod ignorant causas & occasiones istorum: Iam ergo in hac materia fe∣cimus [unspec B] librum de peccato & eius opposito. Inde ergo attende dispositionem omnium, & cre∣de quod dicitur de diuinis flagellis quae descendunt super ciuitates flagitiosorum, & super ho∣mines iniuriosos, & consimilia, qualiter defenditur veritas. Scias etiam quod causa orationis hic & eleemosynae & similium, similiter euentus, iniuriae & peccati non sunt nisi illinc: Prin∣cipia enim horum omnium perueniunt vsque ad naturam, vel voluntatem, vel casum; Natu∣rae verò principium est illinc; sed voluntates, quae sunt in nobis, sunt postquam non fuerunt. Quicquid autem est post quam non fuit, causam habet; igitur omnis voluntas, quae est in no∣bis, causam habet. Causa autem huius voluntatis non tendit ad infinitum, sed ad aliqua quae accidunt extrinsecus, terrena scilicet & coelestia; sed terrena perueniunt ad coelestia: Colle∣ctio ergo horum omnium prouenit necessariò ex necessitate diuinae voluntatis; Casus autem fit ex concursu horum omnium. Cùm autem resolueris omnia profecto, reducentur ad prin∣cipia, quorum necessitas descendit à Deo: Iudicium autem Dei est prima positio simplex. [unspec C] Ecce quod dicit, quod vulgus hoc approbat & volentes videri Philosophi refugiunt istud so∣li,* 1.781 sicut dicit Propheta, Quoniam non cognoui literaturam, introibo in potentias Domini Psalmo 70. Et haec ratio Auicennae est ratio sancti Thomae ad hanc eandem conclusionem, in De Christiana religione, cap 120. sicut vigesimum secundi plenius allegauit. Pro hac ea∣dem sententia possunt adduci ferè vel potius verè omnes illae Autoritates Philosophicae & Theologicae, quae de fato, casu, & fortuna 28. & 29. primi pleniùs sunt adductae. Quare & quidam articulus à Domino Stephano Parisiensi Episcopo condemnatus, sic ait; Quod om∣nes motus voluntarij reducuntur in primum motorem; Error, nisi intelligatur in motorem primum simpliciter non causatum, & intelligendo de motu secundum substantiam, non se∣cundum deformitatem. Hoc idem testatur Scriptura canonica multis locis, quorum ali∣qua erant superiùs allegata, aliqua verò, sed pauca nunc breuiter allegabo. Dicit ille diser∣tissimus [unspec D] Esaias 26.* 1.782 A facie tua, Domine, concepimus, & quasi parturiuimus, & peperimus spiritum salutis nostrae; & Dominus per eundem 45. Ego ante te ibo. Et Ecclesiastic. 33. Qua∣si lutum figuli in manum ipsius plasmare illud & disponere, omnes viae eius secundum dispo∣sitionem eius; sic homo in manu illius qui se fecit. Interrogantibus siquidem Dominum, Tu quis es?* 1.783 ipse respondit, Principium, Ioan. 8. & Apoc. 1. Ego sum alpha & omega, prin∣cipium, & finis, dicit Dominus Deus; Etiam si secundum sententiam sapientis Ecclesiastici 25. Mulier si primatum habeat, est contraria viro suo, quod reputat indecens; quanto magis si anima aut voluntas humana primatum habeat super Deum, indecens magis erit? Certè tanto magis, quanto maior est disparitas Dei & hominis, quàm viri & mulieris. Vnde & supra 24. ipsa sapientia increata sic dicit; In omni populo, & in omni gente primatum habui, & omnium excellentium, & humilium corda virtute calcaui. Quare & Apostolus ad Coloss. loquens de Filio,* 1.784 qui est ista sapientia Dei summa; Omnia, inquit, per ipsum, & in ipso crea∣ta sunt, & ipse est ante ‖ 1.785 omnes, & omnia in ipso constant; & ipse caput corporis Ecclesiae qui [unspec E] est principium, progenitus ex mortuis, vt sit in omnibus ipse primatum tenens. Et ad Coloss. 2. Nemo vos seducat volens in humilitate & religione Angelorum, quae non vidit ambulans, frustra inflatus sensu carnis suae, & non tenens caput ex quo totum corpus per nexus & con∣nexiones subministratum,* 1.786 & constructum crescit in augmentum Dei. Glossa, Caput, id est, Christum, ex quo totum corpus, id est, Ecclesia, &c. ergo Ecclesia crescens in merito submi∣nistrat Christo capiti tanquam primo, & capiti agenti, non è contra. Item Exodi 14. Do∣minus pugnabit pro vobis,* 1.787 & vos tacebitis. Et infra 17. scribitur, quod victo Amalek aedifi∣cauit Moses altare & vocauit nomen eius. Dominus exaltatio mea, dicens, quia manus solius Domini, & bellum Dei erat. Glossa, qui omnia opera nostra operatur in nobis, sicut & san∣cta

[unspec A] Ecclesia canit Deo: Non est alius qui pugnet pro nobis, nisi tu Deus noster. Et Sa∣pientiae 6. legitur de sapientia isto modo; Praeoccupat qui se concupiscunt, vt illis se pri∣or ostendat: & infra, Initium illius verissima est disciplinae concupiscentia, & ipsa prae∣occupat, & praeuenit istud initium; quare & initiatum quodcunque. Ad quod etiam sunt aliae autoritates sacrae Scripturae quamplurimae, quas non recito ista vice, ne forte his nunium fastidium parerent, aut nauseam prouocarent, qui talibus velut pane quotidiano quo∣tidiè saturantur. Ampliùs autem paucas autoritates authenticorum Doctorum annectam. Beatus siquidem Augustinus Hypognost. 42. sic ait;* 1.788 In omni opere sancto prior est vo∣luntas Dei, posterior liberi arbitrij; id est, operatur Deus, cooperatur homo. Quòd si dicas, scilicet tu Pelagiane, vt dicere consueuisti, quia ego prior volui, Deus voluit, iam meritum facis, vt gratia ex operibus iam non sit gratia sed merces: Hoc loco redar∣guit [unspec B] Apostolus, dicens; Si ergo gratia iam non est ex operibus, alioquin gratia iam non est gratia; gratia ergo donatur, non redditur. Idem de praedestinatione sanctorum 3. allegatis autoritatibus sacrae Scripturae contra Pelagium,* 1.789 dicentem hominem credere ex seipso, ponit materiam responsionis Pelagij sub his verbis; Nolens ergo his tam cla∣ris testimonijs repugnare, & tamen volens à seipso sibi esse quòd credit, quasi com∣ponit homo cum Deo, vt partem fidei sibi vendicet, atque illi partem relinquat; & quod est elatius, primam tollit ipse, sequentem dat illi, & in eo, quod dicit esse amborum, prio∣rem se facit, posteriorem Deum; Quem statim refellendo subiungit, Non sic pius atque humilis Doctor ille sapiebat, Cyprianum beatissimum loquar qui dixit, In nullo nobis gloriandum, quoniam nostrum nihil est: quod vt ostenderet, adhibuit Apostolum te∣stem dicentem; Quid habes, quod non accepisti? si autem accepisti; quid gloriaris, quasi non acceperis? & capitulo quarto subdit, Quo praecipuo testimonio etiam ictus ipse conui∣ctus [unspec C] sum, cùm similiter errarem putans, fidem, qua in Deum credimus, non esse donum Dei, sed à nobis esse in nobis. Nec enim fidem putabam Dei gratia praeueniri, nisi quia crede∣re non possemus, si non praecederet praeconium veritatis, vt autem praedicato nobis E∣uangelio consentiremus, nostrum esse proprium, & nobis ex nobis esse arbitrabar, ex qui∣bus euidenter apparet istam sententiam Pelagianam haeresin continere: & sequitur, Quem meum errorem nonnulla opuscula mea satis indicant, in quibus est expositio quatun∣dam propositionum Epistolae ad Romanos. Denique cum mea opuscula retractarem, cùm ad hoc liberum arbitrium retractandum peruenissem, sic inde locutus sum; Quòd dixi, nostrum est credere & velle, illius autem dare credentibus facultatem bene operan∣di per Spiritum Sanctum, verum est quidem, sed eadem regula & vtrumque ipsius est, quia ipse praeparat voluntatem, & vtrumque nostrum, quia non fit nisi volentibus & no∣bis: [unspec D] & ista retractatio ponitur 1. Retractationum 23. Idem super illud Psalm. 126.* 1.790 In va∣num est vobis ante lucem surgere, sic ait; Qui volebant discipuli esse super Magistrum, & serui super Dominum suum, ante lucem volebant surgere, in vanum ibant, quia non post lucem ibant. Illis ergo dicit iste Psalmus, In vanum est vobis ante lucem surgere. Ta∣les erant filij Zebedaei, qui antequam humilarentur secundum passionem Domini, iam sibi loca elegebant vbi sederent, vnus ad dextram, alter ad sinistram, & Petrus ante lucem surrexerat, quando consilium domino dare volebat, vt non pateretur pro nobis, cùm ait; Absit à te Domine, propitius esto tibi, non fiet istud: ante lucem volebat surgere, & luci consilium dare. Sed quid fecit Dominus? Fecit illum vt post lucem surgat; Re∣di post me Sathanas: Ideo enim Sathanas, quia ante lucem ‖ 1.791 vis surgere, Redi post me, vt ego praecedam, tu sequaris quo ego eo, & illuc eas: non quo tu vis ire,* 1.792 illuc me velis ducere. Qui & super illud Psalmi quinquagesimi quinti; Conuertentur inimici mei retrorsum, tractans verba Petri & Christi praetacta; Sathanas, inquit, dictus est Pe∣trus; [unspec E] Quare? Quia praecedere volebat Dominum, & Duci caelesti terrenum dare con∣silium. Absit Domine, non fiat istud. Dicis, absit; & dicis, Domine. Vtique si Domi∣nus est, potestate facit: Si magister est, nouit quid faciat: Tu autem vis ducere du∣cem, docere magistrum, iubere Domino, optare Deo; multum praecedis, sed retro conuerteris. Idem 1. super Ioannem, homilia 49. exponens illud Iohan. 11.* 1.793 Nonne du∣odecim horae sunt diei? Tractansque incidenter praedictum consilium Petri, & responsi∣onem Domini, dicit idem: Vnde inter caetera in persona Domini dicit Petro; Quod ve∣rò dixi, Redi post me Sathanas? Audi etiam huius rei causam: Non enim sapis quae Dei sunt, sed quae sunt hominis. Nemo ergo se palpet; de suo Sathanas est, de Deo beatus est.

Quid est enim de suo, nisi de peccato suo? Tolle peccatum, quid est tuum? Iustitia, inquis, [unspec A] de meo est. Quid enim habes quod non accepisti? Qui & intelligendo per diem Dominum, & per duodecim horas duodecim eius Apostolos dantes consilium Domino ne iret in Iudae∣am, Ita prosequitur exponendo: Cum ergo vellent dare consilium homines Deo, discipuli Magistro, serui Domino, aegroti medico, corripuit eos, & ait; Nonne 12. horae sunt diei? Si quis ambulauerit in die, non offendet; me sequimini, si non vultis offendere: nolite mihi consilium dare, quos à me consilium oportet accipere. Quo ergo pertinet, nonne sunt duo∣decim horae diei? quia vt diem se esse ostenderet, duodecim discipulos elegit. Si ego sum, inquit, dies, & vos horae, nunquid horae diei consilium dant? horae diem sequuntur, non ho∣ras dies. Si tamen Deus opera nostra cuncta semper nobiscum & posterius naturaliter ope∣retur; ipse in omnibus nostris operibus, saltem consiliatis, nostrum confilium sequitur, [unspec B] non nos suum. Ex praehabitis quoque patet, quod cuilibet tali haeretico praeponenti se Deo, & voluntatem suam diuinae, potest in persona Dei catholicè ita dici, Redi post me Sathanas; vel secundum translationem Hieronymi, Vade tetro me Sathana, quoniam non sapis quae Dei sunt,* 1.794 sed quae sunt hominum, Marc. 8. & Matth. 16. Vade post me Sathana, scandalum es mihi &c. Item Lumbardus 2. sentent. dist. 18. sic ait; Sciendum est omnium rerum causas in Deo ab aeterno esse, & hae dicuntur primordiales causae, quia istas aliae non praecedunt, sed istae alias, quae sunt causae causarum. Cumque vnum sit diuina potentia, dispositio, siue vo∣luntas, & ideo vna omnium principalis causa; tamen propter diuersos effectus pluraliter dicit Augustinus causas primordiales omnium rerum in Deo esse, inducens similitudinem artificis, in cuius dispositione est qualis figurae sit arca; Ita & in Deo, vniuscuiusque rei futurae causa praecessit. In creaturis verò quarundam rerum, sed non omnium, causae sunt, vt dicit Augu∣stinus, quia etiam inseruit Deus seminales rationes rebus, secundum quas alia ex alijs proue∣niunt, [unspec C] vt de hoc semine tale granum, de hac arbore talis fructus, & huiusmodi: & hae dicun∣tur primordiales causae, etsi non à Deo propriè, quia habent ante se causam aeternam, quae propriè & vniuersaliter prima est; Illae verò ad res reliquas dicuntur primae, scilicet quae ex eis proueniunt: Ideo etiam primordiales [rerum] causae dicuntur, quia in prima rerum con∣ditione rebus à Deo insitae sunt, & sicut creaturae mutabiles sunt, ita & hae causae mutari pos∣sunt:* 1.795 quod autem immutabili Deo causa est, mutari non potest. Item Hugo de Sacramentis lib. 1. part. 2. cap. 2. sic ait; Omnium ordo ac dispositio à summo vsque ad imum in vniuer∣sitatis huius compage, ita sese causis quibusdam rationumque genituris prosequitur, vt om∣nium quae sunt, nihil inconnexum aut separabile naturâ, exterumque inueniatur: Et rerum quidem aliae, causae tantum sunt, & non effectus, sicut prima omnium; aliae effectus tantum & non causae; sicut vltima vniuersorum; alia autem & causae sunt ad posteriora quae gene∣rant, & ad priora à quibus generantur, effectus: & sicut his quae vltima sunt & effectus tan∣tum nihil posterius cernitur; sic quidem his quae prima sunt & causae tantum subsequentium [unspec D] nihil prius inuenitur. Primae autem causae aliae sunt generatae, quae sunt in suo genere primae, aliae increatae, quae vniuersaliter primae sunt. In hac enim vniuersitate rerum omnium ita cunctis causaliter cohaerentibus aliquid primum inuenitur, vt ex his omnibus nihil prius esse possit, quoniam ipsum ex omnibus primum est omnium: his verò causis quae vniuersaliter primae sunt nihil prius est, quoniam ipsae primae sunt omnium, nec habent alias causas ipsae priores,* 1.796 quoniam omnium causae ipsae sunt. Et capit. 6. ostendit, quod hae primae causae sunt Dei voluntas, sapientia & potestas; quod & priora capitula ibi volunt. Vnde & capitulum quintum dicit; In praedestinatione itaque creandorum operata est bonitas; In creatione iterum praedestinatorum operata est potestas; In beatificatione verò creatorum potestas simul & bonitas. Et capit. vltimo ita dicit; Cum sint ergo in Deo tria, sapientia, pote∣stas, & voluntas primordiales causae; à voluntate quidem proficiscuntur, per sapientiam diriguntur, per potestatem perducuntur. Voluntas enim mouet, sapientia disponit, po∣testas [unspec E] explicat.* 1.797 Haec sunt aeterna fundamenta causarum omnium, & principium pri∣mum. Idem part. 4. capit. 1. dicit; Prima rerum omnium causa voluntas est Creatoris, quam nulla praecedens causa mouit, quia aeterna est; nec subsequens aliqua confirmat, quoniam ex seipsa iusta est: Ne{que} enim idcirco iuste voluit, quia futurum iustum fuit quod voluit, sed quod voluit meritò iustum fuit, quia ipse voluit. Et capit. vltimo; Sic ergo, inquit, constat ordo rerum,* 1.798 vt prima posteriora sequantur: primum omnium voluntas est Creatoris, quoni∣am ex ipsa sunt omnia. Item Anselmus Monol. 10. ita scribit; In hoc differunt ab inuicem illae in creatrice sapientia, & in fabro suorum operum faciendorum intimae loquutiones, quod illa nec assumta, nec adiuta aliunde, sed prima & sola causa sufficere potuit artifici suo adsuum opus perficiendum: ista verò nec prima, nec sola, nec sufficiens est ad suum opus incipiendū.

[unspec A] Quapropter ea quae per illam creata sunt, omnino non sunt aliquid, quod non sunt per illam; quae verò fiunt per istam, penitus non essent, nisi essent aliquid quod non sunt per illam. Item Doctor facundissimus, & Martyr gloriosissimus Cyprianus, epi∣stola sua 13. intitulata De Disciplina Christianae religionis ad Quirinum, quarto capitulo ostendit diffusè in nullo nobis gloriandum, quoniam nihil nostrum sit. Et cap. 10. In Do∣mino solo fidendum, & in ipso gloriandum, quod, per multa loca Scripturae confirmat; per Ieremiam dicentem, Non glorietur sapiens in sapientia sua, nec fortis in fortitudine, nec di∣ues in diuitijs; sed in hoc glorietur qui gloriatur, Intelligere et nosse quoniam ego sum Domi∣nus qui facio misericordiam & iudicium, & iustitiam super terram: quoniam in his est volun∣tas mea, dicit Dominus; Et post, Non nisi soli Deo subiecta est anima mea.* 1.799 Item Hier. lib. 12^o. super Esaiam, tractans illud Esaiae. 45. Accinxi te, & non cognouisti me, sic ait Ecclesiasticus [unspec B] vir, Tibi dedit Deus sermonem atque sapientiam, cauere debe••ne suum putet esse quod loqui∣tur, sed omne ad datoris referat gloriam, ne & ipse mereatur audire, Accinxi te, & non cogno∣uisti me. Item beatus Prosper contra Cassianum cap. 1. recitat primam definitionem suam dicentem, Non solum actuum, verumetiam cogitationum bonarum ex Deo esse principium,* 1.800 qui nobis & initia sanctae voluntatis inspirat, & virtutem atque opportunitatem eorum, quae rectè cupimus, tribuit peragendi: Omne enim datum bonum, & omne donum perfectum desursum est, descendens à Patre luminum, qui & incipit quae bona sunt, & exequitur & con∣summat in nobis, dicente Apostolo, Qui dat semen seminanti, & panem ad manducandum praestabit, & crescere faciet fructus iustitiae vestrae;* 1.801 & hanc definitionem tanquam verissi∣mam Prosper saepissimè approbat & confirmat. Idem cap. 8. recitat B. Zozimum Papam v∣niuerso orbi sic scribentem, Nos cum instinctu Dei; (Omnia enim ad autorem suum referen∣da sunt, vndenascuntur,) ad fratrum & coepiscoporum nostrorum conscientiam vniuersa re∣tulimus; [unspec C] ergo secundum eum omnia opera nostra bona à Deo autore nascuntur; ergo à Deo volente. Nam secundū Aug. 83 q. 3. illo autore cùm dicitur, illo volente dicitur; ergo huius∣modi opera hominum per prius nascuntur, & procedunt à voluntate diuina quàm humana. Si enim per prius nascerentur à voluntate humana, principalius & potius referentur ad illam; Ipse quoque homo veriùs quàm Deus, ac potius huiusmodi operum Autor esset, quod nullus dicet, nisi qui Autori omnium, & omnibus orthodoxis autoritatibus contradicet; sicut & o∣stensum est breuiter nono primi.* 1.802 Quare & idem Prosper statim consequenter eodem cap. re∣citat de epistola synodali Episcoporum Afrorum ad eum Papam rescripta verba quae sequun∣tur; Illud verò quod in literis tuis, quas ad vniuersas prouincias curasti esse mittendas, posuisti, dicens, Nos cum instinctu Dei (Omnia enim bona ad Autorem suum referenda sunt, vnde nascuntur) ad fratrum & coepiscoporum nostrorum conscientiam vniuersa retulimus: sic ac∣cepimus [unspec D] dictum, vt illos, qui contra Dei adiutorium extollunt humani arbitrij libertatem, di∣stricto gladio veritatis, velut cursim transiens amputares. Quid enim tam libero fecisti arbi∣trio, quàm quod vniuersa in nostrae humilitatis conscientiam retulisti, & tamen instinctu Dei factum esse fideliter sapienterque vidisti, veraciter fidenterque dixisti; Ideo vtique quia prae∣paratur voluntas à Domino, & vt boni aliquid agant, paternis inspirationibus suorum ipse tangit corda filiorum? Quotquot enim spiritu Dei aguntur, hi filij sunt Dei, vt nec nostrum deesse sentiamus arbitrium, & in his bonis quibusque voluntatis humanae singulis motibus magis illius valere non dubitemus auxilium. Hoc & planè testantur S. Thomas, & Ioannes Scotus vigesimo huius plenius recitati. Item Lumbardus 4. sent. dist. 5. vlt. In bonis, inquit, operibus nostris ipse Deus operatur bona, & nos; nec nos tantum, nec ipse tantum, sed etiam ipse nobiscum & in nobis, & tamen in illis agendis ministri eius sumus, non sumus Autores. Idem 1. sent. dist. 45. asserit, & ostendit per autoritates quamplurimas, quod voluntas Dei pri∣ma & summa causa sit omnium, scilicet omnium specierum & omnium motionum, quod & [unspec E] sufficienter ostendit cap. 20^um. primi libri. Item si homo ageret prius Deo, & voluntas huma∣na in merendo ageret prius naturâ quàm gratia & Spiritus Sanctus; & in paenitendo similiter, contra 41^um. 42^um. & 43^um. primi libri. Haec etiam est fides & professio generalis Ecclesiae, quae sic orat, Actiones nostras quaesumus, Domine, aspirando praeueni, & adiuuando prose∣quere, vt cuncta nostra operatio à te semper incipiat, & per te incepta finiatur: Et iterum, Vo∣ta nostra, quae praeueniendo aspiras, etiam adiuuando prosequere: Et rursum, Deus à quo san∣cta desideria, & recta consilia et iusta sunt opera, da seruis tuis illam quam mundus dare non potest pacem, &c. quae & Spiritum Sanctum similiter deprecatur, cùm dicit, Hostem repellas longius, Pacemque dones protinus, Ductore sic te praeuio, Vitemus omne noxium. Ex om∣nibus iam praemissis satis, arbitror, manifestum cuilibet [sobriè] sapienti; In omni actione seu motione Deo, & creaturae rationali communi, Deum priùs naturaliter agere seu mouere, &

voluntatem Dei cum voluntate creata quidlibet facientem ipsam praeuenire naturaliter fa∣ciendo. [unspec A]

COROLLARIVM.

Corollarium habet triplex porisma: Vnum naturale, quod est in omni causatione commu∣ni Deo & causae secunde, Deum causare prius naturaliter, quàm causam secundam: Aliud Theologicum, Deum videlicet conditionaliter nihil velle: Tertium Logicum, nullam scilicet propositionem tribuentem quamcunque causationem cuicunq causae in∣feriori & posteriori voluntate diuina, seu aliud quicquam positiuum inferius cuicun∣que sub Deo esse de primo simpliciter, nisi fortassis propositio dicatur de primo simpli∣citer ratione primitatis subiecti, non causae; Plurimae tamen tales secundum quid & [unspec B] in certo genere sunt de primo.

EX his autem triplex porisma consequitur manifestè: Vnum naturale, quod est, in omni causatione communi Deo & causae secundae, Deum causare prius naturaliter quàm cau∣sam secundam: Aliud Theologicum, Deum videlicet conditionaliter nihil velle: Tertium Logicum, nullam scilicet propositionem tribuentem quamcunque causationem cuicunque causae inferiori & posteriori voluntate diuina, seu quicquam aliud positinum inferius cuicun∣que sub Deo, esse de primo simpliciter, nisi fortassis propositio dicatur de primo simpliciter ratione primitatis subiecti, non causae; plurimae tamen tales secundum quid & in certo genere sunt de primo.* 1.803 Prima pars euidenter apparet: Si enim secundum quod capitulum demon∣strauit, in omni causatione rationalis creaturae, quae est prima, dignissima, & suprema inter omnes causas secundas, Deus prius naturaliter, & ipsa posterius semper causat, multo magis in omni causatione causae secundae; quod & de ipsis potest ostendi, sicut de alijs est ostensum. [unspec C] Secunda pars patenter infertur:* 1.804 Si namque Deus velit aliquid sub conditione, vel illud est praeteritum, presens, vel futurum: Non praeteritum, nec praesens, quia omne praeteritum vult determinatè, absolutè, & certè esse praeteritum, & omne praesens ‖ 1.805 similiter esse praesens. Si autem dicatur (sicut magis videtur) quod velit sub conditione aliquid futurum fore, quomo∣do potest rationabiliter ita esse, cum per tricesimum huius, & partem corollarij praecedentem, & sextum primi Deus absolutè sciat, quod nulla res, aut vlla rei conditio possit esse, nisi ipse antecedenter cuicunque causae secundae, independenter & non impedibiliter à causa secun∣da, illam velit & faciat; cum nec frustra, nec fatuè quicquam velit? Item si vellet conditiona∣liter quicquam fore, extantia seu positio conditionis cum extaret, esset antecedenter determi∣nans, mouens, & actuans voluntatem diuinam, ad tunc determinatè, absolutè, simpliciter{que} volendum, contra capitulum & partem corollarij praecedentem. Item illa conditio, vel est praeterita, praesens, vel futura: Nunquid scilicet impletio, seu extantia conditionis illius est [unspec D] praeterita, praesens vel futura? Non praeterita, nec praesens, quia tunc illa conditio est deter∣minata, absoluta, & certa Deo; quare & similiter vult rem fore: non ergo sub conditione qua∣cunque. Si verò sicut magis apparet, velit aliquid futurum fore sub conditione futura, vel vult illam conditionem fore, vel non: Si non, nec alias vult rem fore; frustra ergo & fatuè vult conditionaliter illam fore, ac si vellet conditionaliter inconuenientia & impossibilia vni∣uersa, puta se non esse si esset Chymaera: Si etiam non vult conditionem illam fore, per vice∣simum secundum primi & eius corollarium, vult illam non fore: Similiter enim posset velle omnia impossibilia fore, & seipsum cras fore Chymaeram. Simili quoque ‖ 1.806 irrationali ratio∣ne posset velle, & vellet similiter nihil fore. Si autem vult conditionem illam fore; vel abso∣lutè, vel sub alia conditione: Si absolutè, tunc per decimum primi illa absolutè implebitur, & extabit, & hoc bene scit & vult Deus; quare cum frustra vel fatue nihil velit, non condi∣tionaliter, sed absolutè, determinatè & simpliciter vult rem fore, praesertim cum volutio eius [unspec E] aut actio à nullo alio antecedenter dependeat, aut à quoquam alio valeat impediri: Si autem dicatur Deum velle conditionem illam fore sub alia conditione, quaerendum vlterius de illa alia conditione, an velit illam sore vel non &c. sicut prius, cum nullus audeat fingere chaos infinitum, processum scilicet infinitum in conditionibus talibus in voluntate diuina, respectu vnius voluti singularis. Item si Deus velit aliquod futurum tantum conditionaliter, hoc maxi∣me videtur de tali futuro quod dependet à libertate voluntatis humanae, cur non simili∣ter illud quod dependet à libertate propriae voluntatis? Sicque nullum futurum absolu∣tè, determinatè, aut simpliciter, sed conditionaliter tantum vult Deus. Et si quis re∣spondeat; Imo quia constat sibi determinate de sua propria voluntate, certe ita & de vo∣luntate humana, cum nihil possit sine ipso specialiter & prius naturaliter idem vo∣lente

[unspec A] & similiter operante, sicut vicesimum & tricesimum huius docent. Item cum voluntas absoluta & simplex sit determinatior, certior, & actualior conditionali, Deus determinatius, certius & actualius, quare & perfectius intrinsecè vellet vnum futurum quam aliud: quamob∣rem & similiter illud sciret, sicut per decimum octauum primi potest ostendi; quod per pri∣mam suppositionem potest redargui, & per tertiam partem corollarij primi primi. Item quando res illa erit praesens vel praeterita, Deus determinatè, absolutè & simpliciter volet eam, sicut & ‖ 1.807 semper vult praesentia & praeterita vniuersa; quare secundum volumina temporum, temporalium quo{que} rerum volubiliter, aliter, & aliter intrinsecè vult & volet, contra vicesimū tertium primi, corollarium quo{que} ipsius. Item aliquod tale volutum Dei de futuro potest non fore: ponatur; tunc Deus vult illud absolute non fore, sicut & sicut; sic enim volet post, & sci∣et; cur ergo inaniter vult conditionaliter illud fore? Tertia pars consequitur euidenter,* 1.808 quo∣niam nulla propositio est de primo simpliciter quae, habet causam extrinsecam priorem sim∣pliciter [unspec B] attributionis huius inhaerentiae extremorum, & veritatis ipsius, sed quaelibet propo∣sitio attribuens quamcunque causationem cuicunque causae, habet causam huius priorem simpliciter, scilicet Deum, seu voluntatem diuinam, sicut prima pars corollarij manifestat. Quaecunque insuper propositio verè affirmat quodcunque positiuum inferius de quocunque sub Deo, habet causam superiorem & priorem simpliciter, scilicet Deum & voluntatem diui∣nam, sicut ex hîc & nono primi praemissis potest perspicuè demonstrari. Si quis autem volu∣erit dicere propositionem esse de primo simpliciter, quia attribuit propriam passionem, vel quodlibet accidens suo primo subiecto, licet habeat causam priorem, simpliciter satis dicit: Primum enim simpliciter nedum subiectum prius, sed & causam priorem, imo & vniuersali∣ter omne prius excludit. Loquantur tamen homines sicut volunt: Non enim est litigandum de vocibus, dumres constent. Certum est autem propositionem attribuentem quodlibet ac∣cidens suo subiecto primo sub Deo esse de primo primitate subiecti, cum Deus nullius acci∣dentis [unspec C] sit subiectum, sed causa, sicut patet ex corollario primi, primi. Plurimae tamen propo∣sitiones secundum quid, & in certo genere sunt primae respectu scilicet causarum seu rerum inferiorum & naturalium; puta tales quae attribuunt effectum proprium cause propriae, & primae in genere omnium causarum naturalium, vel in certo genere limitato; & in aliqua de∣terminata scientia, scilicet naturali, vel alia subalterna; aut quae attribuunt propriam passio∣nem suo primo subiecto, seu definitioni sui primi subiecti modis praedictis. Secundum haec autem puto Philosophum primo Poster. vbi tractat istam materiam, non irrationabiliter ex∣ponendum.

[unspec D] CAP. XXXI. Obijcit & respondet.

HAc autem turri Dauidicae ciuitatis vsque ad Coelum, imo & super Coe∣los erecta, propugnaculis roborata, clypeis mille recta, omni armatu∣ra fortium communita, & in cuius cacumine solus Deus cunctis ex∣celsior, dignissimè residet summus rector; Pelagiani turbantur, mente insaniunt, corpore furunt, pallescunt facie, ignescunt oculis, fremunt & tremunt, frendent & strident, tumultuantur, vociferantur, clamant, latrant, ac tota malignitatis furia debacchantur. Nihil enim magis Pelagianorum pestiferi dogmatis destructiuum, nihil magis salutiferi dogmatis defensiuum, nihil magis superbiam ipsorum humiliat, nihil magis omnem proter∣uiam [unspec E] ipsorum subpeditat, quàm haec turris. Quamobrem hic apertis insultibus, illic occultis insidijs; hic arte, illic fraude; hic audacia, illic fallacia, ipsam destruere moliuntur; nec quic∣quam se reputant profecisse, nisi aduersariam turrim construxerint, in qua ipsi supremi prae∣sideant, & subpeditent eis Deum: in quaipsi principientur vt Domini, & Deus subijciatur vt seruus; in qua voluntas ipsorum praecedat vt Domina, & Dei voluntas sicut pedissequa subsequatur; in qua voluntas ipsorum ordinet & imperet vt Regina, & Dei voluntas, ob••em∣peret & subseruiat vt ancilla. Hi ergo [in primis] aggrediuntur hoc modo: Si Deus prius ‖ 1.809 natura agat actum liberum voluntatis creatae quam ipsa, ipsa prius natura patitur quàm agit, non ergo liberè patitur: & si illiberè patitur, cum ipsam sic pati, sit ipsam agere, vel saltem ad ipsam sic pati, sequatur necessariò ipsam agere liberum actum suum, ipsa illiberè agit libe∣rum

actum suum; quod contradictionem includit, & arbitrij perimit libertatem. Item causa [unspec A] praecedit naturaliter suum causatum; Merita verò nostra bona vel mala sunt causa quare De∣us diligit nos, vel odit, quare vult nobis gloriam siue poenam, sicut tenet tota fides catholica, & tota Scriptura Canonica contestatur. Qui & in testimonium suae falsitatis haereticae [vera∣cem] Scripturam, Catholicorumque linguas Doctorum peruertete satagunt violenter. Scrip∣tum est aiunt;* 1.810 Praeoccupemus faciem eius in confessione Psalmo, 94. Mane oratio mea prae∣ueniet te, Psalmo. 87. Praeueni in maturitate, & clamaui; praeuenerunt oculi mei ad te dilu∣culò, Psalmo 118. Conuertimini ad me, dicit Dominus Deus exercituum, & ego conuertat ad vos;* 1.811 Zach. 1. Dominus vobiscum quia fuistis cum eo. 2. Paralip. 15. Quibus & multa similia se offerunt multis locis. Item Marci vltimo scribitur; Illi autem profecti praedicauerunt vbi∣que Domino cooperante; Discipulis ergo operantibus prius, Dominus cooperatur posteri∣us.* 1.812 Vnde Damasoenus in sententijs suis 43. Oportet, inquit, scire quod Deus antecedenter vult omnes saluari, & regno eius fortunati: Non enim in puniendo plasmauit nos, sed ad per∣cipiendum [unspec B] bonitatem eius vt bonus, peccantes autem vult puniri vt iustus. Dicitur ergo prima quidē antecedens voluntas & acceptatio ex ipso existens; secunda autem sequens voluntas & concessio ex nostra causa, & ipsa duplex; haec quidem dispensatiua & eruditiua ad salutem; haec autem desperatiua ad finalem punitionem: haec autem in his quae non in nobis; eorum autem quae in nobis, quae quidem bona antecedenter vult & acceptat; quae perniciosa autem & verè mala,* 1.813 nec antecedenter nec conseq••nter vult. Robertus quoque Lincolniensis in qua∣dam quaestione de scientia Dei quaerente, Quomodo Deus scit ea quae contingunt à casu, vel à libera voluntate; respondens distinguendo de causa antecedente & coniuncta, dicit quod primo modo Deus non est causa contingentium, sed secundo, quia cum fiunt facit ea esse: nil enim fit, quod eo agente non fiat. Qui & in quadam quaestione de voluntate Dei quae∣rente de voluntate signi, dicit, quod beneplacitum Dei est causa antecedens boni vniuersitatis & boni singulorum; mali autem singulorum non est Dei beneplacitum antecedens, sed con∣iunctum, [unspec C] quia cum malum ‖ 1.814 sit bene ordinatur in vniuerso. Cui & concorditer Damascenus vbi prius; Oportet autem scire, quoniam electio quidem operationum in nobis est, finis au∣tem bonarum quidem Dei operationis iustè cooperantis praeeligentibus bonum iusta consci∣entia secundum praeagnitionem eius; malarum autem derelictionis Dei, rursus secundum praecognitionem eius iustitiae derelinquentis.* 1.815 Augustinus quoque 13. de Ciuit. Dei 15. dicit, quòd ad malum hominis prior est voluntas eius; ad bonum verò eius prior est voluntas Crea∣toris eius, siue vt eam faceret, quae nulla erat, siue vt reficiat, qua lapsa perierat. Quibus etiam nonnulla similia possunt allegari à Chrysostomo in scriptis suis diuersis. Vnde super epistolam ad Hebraeos homilia 12. scribit ita,* 1.816 Oportet vndique cautelam exhibere nos, ne fortè obdormiscamus: Ecce enim, inquit, non obdormiet nec obdirmiscet qui custodit Is∣raelm; & ne des commotionem pedibus ‖ 1.817 tuis. Non dixit, non commouearis, sed tu ne des. In nostro arbitrio est dare, & in nullo alio: Si enim voluerimus stare firmi & immobiles, [unspec D] non commouebimur. Quid ergò, nihil Dei? omnia quidem Dei sunt, sed non ita vt libe∣rum arbitrium laedatur. Si ergo Dei sunt, inquit, omnia, quid nos culpat? propterea dixi, vt liberum arbitrium nostrum non laedatur. Ex nostro itaque arbitrio est, oportet quippe nos eligere primùm quae bona sunt, & tunc ipse, quae ab ipso sunt introducit: Non antecedit nostras voluntates; ne laedatur nostrum arbitrium; Cùm autem nos elegerimus, multam tunc introducit auxiliationem. Et quomodo ergo Paulus inquit, Nec volentis, nec curren∣tis, sed miserentis est Dei? Primùm, quod non secundum propriam sententiam introduxit, sed veluti ex his quae praeposita erant, hoc collegit ex his quae ante praemiserat: Dixit enim, scriptum est, miserebor cui ‖ 1.818 miserebor: & igitur nec volentis, nec currentis, sed miserentis est Dei. Dicis ergo mihi, quid adhuc quaeritur? Secundò autem illud est dicendum, quòd cuius est amplius, totum eius esse dixit: Nostrum enim eligere totum est & velle, Dei autem efficere & ad perfectionem perducere. Quia ergò illius est amplius, eius esse dixit vniuersum [unspec E] secundum consuetudinem hominum: sic quippe facimus, verbi gratia; Videmus domum bene edificatam, & dicimus, quia totum artificis est, & tamen non omne opus eius est, sed etiam operariorum, & qui materiam tribuunt domui, & aliorum plurimorum; veruntamen quoniam ampliùs contulit ille, illius vniuersum opus dicimus: sic etiam & hic. Iterum in mul∣titudine, vbi plurimi sunt, omnes esse dicimus, vbi autem pauci, nullum sic & Paulus dixit, Neque volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei. Astruit autem hic duo quaedam mag∣na: vnum quidem, ne in superbiam erigamur; si festines, inquit, non potest tuus esse effectus, nisi enim desuper adueniat adiumentum, omnia ‖ 1.819 in vanum erunt; Veruntamen quicquid adeptus fueris eorum ad quae festinas, manifestum quia currendo & volendo adipisceris.

[unspec A] Non ergo hoc dixit, quoniam in vanum currimus, sed quid? quoniam in vanum currimus, si nostrum esse vniuersum putauerimus, si non plurimam partem Deo tribuerimus: Neque enim Deus totum suum esse voluit, ne videatur sine causa nos coronare; nec iterum no∣strum, ne in superbiam incidamus; si enim minimam partem habentes alta sapimus, quid si totius nos operis nostri Domini essemus? Et infra, Propheta dicebat, Laua a malitia cor tuum Ierusalem, intueris quia & nostrum est bonum. Huius autem munitionis altitudinem aduersus Dei scientiam se superbissimè extollentis, miles Christi spiritualibus armis potenti∣bus Deo accinctus, faciliter destruet, in captiuitatem rediget, & in obsequium Iesu Christi, omnemque procacis ceruicis inobedientiam vlciscetur, vniuersa arma eius carnalia auferet, conteret, & confringet. Prima siquidem horum sagitta flatu Dei repulsa vulnerat sagittan∣tem, prima namque illorum argutia redarguitur per seipsam; si inquam, vt conaris arguere, voluntas creata prius naturaliter agit, liberum actum suum quam Deus voluntas creata prius [unspec B] naturaliter agit, quam Deus hoc velit, per corollarium decimi, primi libri, quoniam, sicut dicis, quia illa agit, ideò Deus vult eam agere, non è contra, ipsam ergo agere est causa quarè Deus vult eam agere, & causa prior secundum naturam: voluntas ergò creata, & vo∣luntas diuina concausant illum actum voluntatis diuinae, & voluntas creata priùs naturâ: quarè secundum deductionem tuam praemissam, Deus causat illiberè liberum actum suum. Similiter quoque posses arguere de filio Dei Patris: Nam secundum omnes Doctores Ca∣tholicos, filius quicquid habet, habet à Patre, & hoc secundum quandam causalitatem & pri∣oritatem, sicut praemissa tricesimo huius docent. Similiter etiam posses arguere de Sole, & actione ipsius; quod Sol prius naturâ patitur, quàm agit: & si concedas, quaero quam passio∣nem. Si dixeris creationem vel conseruationem, sic & voluntas creata; nec istud te suuat. Si dixeris praeparationem ad agendum: sic & voluntas creata. Ponatur quoque Sol creatus praeparatissimus ad agendum, & voluntas creata ad volendum; nec istud te ••uuat, quia vo∣luntas [unspec C] praeparatissima ad agendum potest non agere, sicut ex primo & secundo huius euiden∣ter apparet. Si dixeris motionem ad agendum: illa motio sub qua specie motus contine∣tur? si sit alteratio, cuiusmodi alteratio, & in cuiusmodi qualitate? Illa quoque motio, & il∣luminatio solis exterior sunt diuersae realiter, potestque prior per omnipotentiam Dei esse si∣ne posteriori: Non ergo ex illa necessariò sequitur alia, vt supponis; quare & in voluntate creata similiter sentiendum. Talis quoque motio facta in voluntate creata est quaedam dispo∣sitio seu praeparatio ad volendum; sed per priora, voluntate sufficientissimè praeparata non necessariò sequitur ipsam velle, & sicut secundum huius ostendit, nulla res creata, nec vlla causa secunda potest necessitare voluntatem creatam ad liberum actum suum. Si dixeris, quòd Sol priùs patitur suum agere, quàm agat; prius ergo natura recipit suum agere quàm ipsum agat; quare agere Solis prius natura est, quàm Sol agat ipsum: Sed quomodo, cùm omnis causa efficiens praecedat saltem naturâ omnem suum effectum? Si dixeris, quòd illa [unspec D] passio prima Solis non est suum illuminare, sed vnum aliud agere prius illo, istud videtur su∣perius reprobatum. Praeterea de illo agere reuettitur argumentum praemissum: Nam illud agere, est agere Solis, vt concedis: quare prius naturâ Sol recipit illud suum agere, quàm id agat, &c. sicut prius. Et si adhuc non erubueris fingere, quod Sol recipit illud agere per vnum aliud agere, quod recipiendo patitur prius illo, corripieris vt prius. Praeterea, vel facies processum infinitum hoc modo, quod natura abhorret, & secunda supposi∣tio prohibet; vel tantùm finitum, & tunc dabis aliquod agere Solis primum, contra quod reuertitur argumentum. Si vero dixeris, quod illa passio prima Solis est quaedam eius coniunctio, seu adiunctio cum suo agere, illa adiunctio vel est aliqua motio, vel sola re∣latio: Si motio, remouebitur per praemissa: Si sola relatio, oportet quod sit relatio realis ex quo iuuat realiter ad agendum, oportet quod fundetur in extremis adiunctis, sicut aequalitas in quantitatibus aequalibus, & similitudo in qualitatibus similibus: fundamentum autem est [unspec E] prius natura fundato, sicut causa causato; quare tam Sol, quam eius agere naturaliter hanc praecedit, cuius oppositum ponebatur. Cum ergo arguis, Deus agit actum voluntatis crea••ae prius naturâ quàm ipsa; ergo ipsa prius naturaliter patitur quam agit: falleris, non conclu∣dis. Non enim patitur ibi voluntas nisi recipiendo suum actum seu agere, & prius natura est actum seu agere eius esse, quam recipi, & adhuc prius natura est voluntatem producere suum actum seu agere, quam ipsum esse, quia per producere capit esse: prius ergo natura est vo∣luntatem agere suum actum, quam ipsam recipere & sic pati. Et si adhuc replices, quod vo∣luntatem agere agitur, quia non aeternaliter sed nouiter habet esse; & si agitur, agitur per ali∣quod agi ipsum praecedens: quare adhuc voluntas prius naturaliter patitur quam agit, falleris, sicut prius. Sic enim posses arguere, omne agens seu actiuum, etiam ipsum Deum esse passi∣uum,

& hoc prius naturaliter quàm actiuum, & semper prius pati quam agere. Detur enim [unspec A] A. agere Dei ad extra, in quo Deus non patitur, vel non prius patitur, quam agit; tunc vt prius, Deum agere A agitur, quia non aeternaliter, sed nouiter habet esse: agitur ergo per a∣liquod agi ipsum praecedens; quare & Deus prius ibi naturaliter patitur quam agit. Simili∣ter quoque posses arguere, nullum esse primum agere Dei ad extra: Detur enim A primum; Tunc (vt prius) A agitur, quia non aeternaliter, sed nouiter habet esse; agitur ergo per ali∣quod agi praecedens, & omne agi fit per aliquod agere prius illo. Illud ergo agi, & A primum agere, aliud agere causaliter & naturaliter antecedit. Ex his igitur euidēter apparet non esse ne∣cessariū de quolibet nouo agere, quod ipsum agatur per aliquod agi naturaliter prius illo, imo nec per aliquod agere prius illo, sed per aliquod agens cau••aliter, & ideo naturaliter prius illo. Cum igitur arguis, volūtatem agere agitur; ergo per aliquod agi prius naturaliter: non oportet. [unspec B] Primū enim suū agere agitur per Deū & per ipsam, non per aliquod suū agi, aut agere tempo∣raliter aut naturaliter antecedens. Si quis tamen voluerit dicere, quodlibet agens creatū prius naturaliter pati quàm agere, quia in agendo subijcitur, & posterioratur Deo agenti, probabili∣ter multum potest, & concordiret dictis multerum, & sic loquendo de pati, ratio non proce∣dit. Quod autem arguitur de causalitate meriti respectu dilectionis odi••que in Deo, redargui∣tur per tricesimum nonum primi. Illud autem Psalmi, Praeoccupemus faciem eius in confes∣sione, non mouet: Non enim dicit Propheta, Praeoccupemus cooperationem diuinam no∣biscum, sed faciem eius in confessione; in confessione, inquam, laudis Deum laudando: vn∣de subiungitur, & in Psalmis iubilemus ei; & in confessione fraudis teipsum accusando; Ideo sequitur; Venite, adoremus, & procidamus ante Deum, ploremus ‖ 1.820 coram Domino; quod vt faciamus, nos praeuenit operando: Confessio namque & magnificentia opus eius. Necillud Psalmi, Mane oratio mea praeueniet te, debet mouere: quia non dicit oratio mea praeueniet cooperationem tuam, sed te; quasi diceret; Mane orabo coram te, coram facie Dei mei; quod [unspec C] vt faciam, Spiritus Sanctus facit; ipso namque filij Dei aguntur. Illa vero de Psalmo 118. si∣militer possunt intelligi & exponi, reliqua autem de Zacharia, & Paralip. erant exposita trice∣simo quinto primi. Illud autem Marci, Domino cooperante &c. nec apparentiam quidem habet; Dictum verò Damasceni non obuiat: Non enim affirmat quod electio operationum est nostri & Dei, & prius nostri quam Dei, sed quod prius bene elegimus operando, quam fi∣nale praemium consequamur. Dictum etiam Lincolniensis, si bene intelligatur, non obuiat: Causa namque antecedens, vt ibi loquitur, necessitatem naturalem includit. Vnde sic ait; Antecedentia, de qua fit hic sermo, est euentus futuri secundum cursum naturae necessarij praeordinatio Quod autem idem Lincolniensis, Damascenus, & Augustinus videntur asse∣rere, quod in bonis voluntas diuina sit prior humana, & in malis posterior, quomodo facit pro vobis? Actus enim bonus voluntatis & malus secundum substantiam actuum sunt boni naturaliter, sicut patet per vicesimum quintum secundi, & vicesimum sextum primi; sunt eti∣am [unspec D] quantum ad naturalem substantiam actuum similis rationis: si ergo vnus secundum sub∣stantiam actus fiat antecedenter a Deo, & alius. Si etiam (sicut supponitis) non deceat Deum velle autfacere malum antecedenter; quomodo decet eum trahi à Diabolo, à quolibet pec∣catore, & qualibet meretrice ad con••entiendum eorum maleficijs quibuscunque, & ad vo∣lendum & faciendum ea omnia consequenter? Quomodo namque decet, quod voluntas di∣uina euilibet pessimo, velut adultera, supponatur, & opprimatur à quolibet violenter? Qua∣liter etiam habet Deus voluntatem nouellam sequentem malam voluntatem creatam? Aut quomodo voluntas diuina, causatur & sequitur ex humana contra vicesimum, & vicesimum tertium primilibri. Veruntamen pro intellectu Patrum, sciendum quod sicut 34. & 39. primi praemissa testantur, Deus vult seipsum primo, secundo quodammodo vult bona alia extra ip∣sum, tertio verò mala, quatenus videlicet ex malis proueniunt quaedam bona, ipsius proui∣dentia omnia suauiter disponente; sicque vult Deus bonum prius quodammodo & antece∣denter, [unspec E] malum verò posterius & consequenter, quia finaliter propter bonum. Sciendum in∣super, quod Deus vult & facit bona merita voluntatis per gratiam naturaliter paecedentem, sicut 40. & 41. primi docebant; mala verò non sic: Quare potest dici Deum velle bona ante∣cedenter, mala ••ut••m nequaquam. Augustinus verò cum dicit, quod ad malum hominis pri∣o: est eius voluntas quam Dei, intelligit, sicut puto, quod ad malum poenale hominis prior est voluntas eius delinquens, quam Dei puniens: Ait enim, Si in eo quod dictum est, Morte mo∣••emini, quoniam non est dictum, Mortibus, eam solam intelligamus, quae fit cum anima de∣seritur sua vita. quod illi Deus est: Nō enim deserta est vt deseretet, sed vt desereretur deseruit: Ad malum quippe eius prior est voluntas eius; ad bonum verò eius prior voluntas Creatoris erus, siue vt eam faceret, quae nulla erat, siue vt reficiat, quae lapsa pericrat: ‖ 1.821 etiamsi ergo hanc

[unspec A] intelligamus Deum denuntiasse mortem, in eo quod ait, Qua die ederitis ex illo morte moriemini, tanquam diceret; Qua die me deserueritis per inobedientiam, deseram vos per iustitiam, profectò in ea morte etiam caeterae duae denuntiatae sunt, quae proculdubio fuerant secuturae. Quod autem dicit Damascenus, Deum non velle mala nec antecedenter, nec con∣sequenter secundum superficiem literae, potest refelli, per tricesimum quartum primi, potest quoque per ibi ostensa intelligi & exponi. Et quid mirum, si Damascenus negaret praeef∣ficientiam Dei, in actu liberi arbitrij, cum coefficientiam eius neget, sicut tricesimo octauo huius apparet. Dictum quoque Chrysostomi, si intelligatur ad literam, videtur corrigen∣dum in multis, sicut octanum huius, vicesimum & eius corollarium, & tricesimum huius probant.

[unspec B] COROLLARIVM.

Corollarium notabile, quod sacra Theologia pium & pruden∣tem Lectorem requirit.

EX his autem alijsque praemissis euidenter cognoscitur, quod sacra Theologia Le∣ctorem pium requirit pariter & prudentem, ne forsitan cum Manichaeis in sacra Scriptura falsum quippiam suspicetur, aut dum omnia esse vera veraciter confitetur. Pelagianorum consentiat falsitati, ne vel defendendo Doctores Catholicos, haereticis fa∣ueat, vel persequendo haereticos autores, Catholicos criminetur, ne quia rectè dictum a∣licuius amplectitur, etiam errorem eius sequatur, aut quia errorem cuiuspiam reprobar, [unspec C] etiam rectè dictum eius contemnat. Quis enim lectis capitulis isto secundo & primo prae∣missis, imò lectis libris Scripturae canonicae & Doctorum, non facilè videat quot & quan∣ta loca horum & illorum superficialiter videantur Pelagianae haeresi consentire? Loca au∣tem huiusmodi sacrae Scripturae saepe se offerunt copiosè, quorum & quaedam praemissis capitulis recitantur, quibus & Pelagius se muniuit, cui & Augustinus aliquando in parte consensit, sicut patet ex tricesimo quinto & quadragesimo quinto primi; aliquando verò ap∣paruit consentire in tantum, quod Pelagius & Pelagiani quandoque ex dictis proprijs Augu∣stini contra ipsum pugnabant, sicut patet 1. Retrac. 9. & 15. de natura & gratia 67. & 2. sen∣tent. Lumbardi dist. 28. nimisque sedulò experimur multos afferre dicta Augustini & alio∣rum Doctorum ad Pelagianam nequitiam roborandam, quod & patet ex capitulis memora∣tis. Huic quo que Pelagio videtur & Chrysostomus consentire.* 1.822 Homilia namque quadrage∣sima septima super Iohannem exponens illud Iohan. 6. Nemo potest venire ad me, nisi fue∣rit [unspec D] ei datum à Patre meo, sic ait; Cum autem audieris, Quoniam dedi••, non destinationem simpliciter aestima, sed illud crede, quoniam qui tribuit seipsum dignum vt accipiat, ille susce∣pit. Qui & super illud Matth. 7. Petite & dabitur vobis &c. homilia decima octaua in im∣perfecto, Petite, inquit, &c. Quaerite &c. Pul••ate, & aperietur vobis, gratia vos prosequen∣te; nec gratiam acquirimusnisi studuerimus & laborauerimus ne donum Dei negligentibus detur. Gratia enim adiutorium est infirmitatis humanae; adiutorium autem dormientibus non datar, sed festinantibus & praeualentibus. Et infra homilia vicesima tertia super illud Matth. 19. Non omnes capiunt verbum istud, sed quibus datum est, sic ait; Non dixit, Non omnes possunt, sed non omnes capiunt, id est, omnes quidem capere possunt, non tamen om∣nes capere volunt, sed quibus datum est: non hoc significat, quoniam quibusdam datur, qui∣busdam non datur, sed illud ostendit, quia nisi auxilium gratiae acceperimus, nihil ex nobis valemus: Quoniam autem volentibus gratia non denegatur, in Euangelio Dominus dicit, [unspec E] Petite, & dabitur vobis; Quaerite, & inuenietis; Pulsate, & aperietur vobis: Omnis enim qui petit, accipit, & qui quaerit, inuenit, & pulsanti aperietur. Debet autem voluntas praecedere, & sic sequitur gratia; nam nec gratia sine voluntate aliquid operatur, nec voluntas sine gratia potest. Super illud quoque Matth. 13. Vobis datum est nosse &c. Illis autem non est datum, recitante glossa Thomae, sic ait; Hoc autem dixit, non necessitatem inducens, nec fatum, sed demonstrans quod illi, quibus non est datum, causa sibi sunt vniuersorum malorum, ostendere volens quoniam cognoscere diuina mysteria donum est Dei & gratia desu∣per data, non tamen propter hoc liberum arbitrium destruitur. Et hoc, ex his quae se∣quuntur, manifestum est. Vt enim neque illi desperent, neque isti pigritentur audientes

quoniam eis est datum, demonstrat à nobis principium horum esse, cum subdit; Qui [unspec A] enim habet, dabitur ei & abundabit, qui autem non habet, & quod habet auferetur ab eo: Ac si dicat, cum aliquis desiderium habuerit & studium, dabuntur ei & vniuersa quae à Deo sunt; cum autem his vacuus fuerit, & quae ad se pertinent non inferat, nec quae à Deo sunt, ei dantur. Qui & in expositione sua perfecta super Matth. & super episto∣lam ad Hebraeos varijs locis, & in alijs multis opusculis videtur eandem sententiam profite∣ri.* 1.823 Damascenus etiam tricesimo nono sententiarum videtur Pelagio consentire, conans o∣stendere liberum arbitrium sine Deo posse producere actum suum, sicut vicesimo octauo hu∣ius apparet; Qui & infra quadragesimo quarto, Oportet, inquit, scire quoniam electio qui∣dem operationum in nobis est; finis autem bonarum quidem Dei operationis iustè coope∣rantis praeeligentibus bonum iusta conscientia secundum praeagnitionem eius; malarum au∣tem [unspec B] derelictionis Dei rursus secundum praecognitionem eius iustitiae derelinquentis. Et infra eodem, Oportet scire quod Deus antecedenter vult omnes saluari: Non enim in puniendo plasmauit nos, sed ad percipiendum bonitatem eius vt bonus, peccantes autem vult puniri vt iustus. Robertus quoque Lincolniensis Episcopus in De libero arbitrio, in quaestionibus su∣is de voluntate Dei, & alijs suis operibus videtur similiter Pelagianis fauete, dicendo Deum non facere, vel non antecedenter facere actum liberum voluntatis, ipsamque ex se posse con∣sentire vel dissentire Deo gratiam offerenti, vel ad bonum quodlibet excitanti. Magnus simi∣liter Cassianus in libro suo,* 1.824 De protectione Dei, sicut decimam tertiam collationum Patrum, seu tertiam, septem collationum trium Patrum ad Honoratum & Eucherium scriptarum cuidam Chaeremoni ascriptam legentibus euidenter apparet,* 1.825 cum Pelagio delirauit, sicut & luculenter ostendit sanctus Prosper in libro suo intitulato pro praedicatoribus gratiae Dei contra librum Cassiani Presbyteri De protectione Dei, sicut & tricesimo septimo primi, & post aliqualiter recitatur. Porro de autoritate huius sancti Prosperi viris scholasticis satis con∣stat. [unspec C] De quo & in canone dist. 15. cap. vlt. vbi recitantur scripta Doctorum authentica, scri∣bitur isto modo;* 1.826 Item Opuscula beati Prosperi viri religiosi. De quo & Martinus in Chro∣nicis, agens de Leone primo Imperatore, dicit quod Prosper Aquitanicus natione his tem∣poribus floruit, qui apud regnum Italiae factus Episcopus, doctrina & miraculis claruit. De quo & Cassiodorus in quodam opere ad Monasterij sui fratres sic scribit;* 1.827 Cassianum Pres∣byterum, qui conscripsit de institutione fidelium Monachorum, sedulò legite, libenter audi∣te, qui inter ipsa initia ‖ 1.828 sani propositi, octo principalia vitia dicit esse fugienda: & paulò post; Qui tamen de libero arbitrio à beato Prospero iure culpatus est: Vnde monemus, vt in rebus talibus excedentem sub cautela legere debeatis. Cuius dicta Victor Maritanus Epis∣copus ita Domino iuuante purgauit, & quae minus erant addidit, vt ei rerum istarum palma meritò conferatur.* 1.829 Quibus Gennadius Massihensis dissentiens, & Pelagianis, vt videtur, consentiens, de viris illustribus 84. agens de Prospero, Lege, inquit, librum sub persona [unspec D] eius aduersus opuscula Cassiani, quae Ecclesia Dei salutaria probat, ille infamat nociua; Re enim vera Cassiani & Prosperi de gratia Dei & libero arbitrio sententiae in aliquibus sibi inueniuntur contrariae.* 1.830 Abbas etiam Ioachim, licet vir in diuinis Scripturis praeclarus, hac peste Pelagij est infectus, sicut ex vlt. primi pater; Multi insuper alij & magni Docto∣res videntur frequenter in multis Pelagio consentire: Imo & totus paene mundus, vt timeo, & doleo, post hunc abit, & eroribus eius fauet, dum fere omnes communiter aestimant solius liberi arbitrij viribus se posse declinare à malo, facere bonum, scruare mandata, mereri grati∣am, perseuerare finaliter, facere se praedestinatum & de numero saluandorum; vel si qui pauci auxilio Dei & eius coefficientia speciali se reputent indigere, se & suum liberum arbitrium Deo diuinoque libero arbitrio superbissime anteponunt. Quis ergo inter Scyllam & Cha∣ribdin, inter voraginem & procellam, inter dextram & sinistram directè tutus incedit, nisi pius Lector & prudens, non innitens prudentiae propriae, sed super eum, qui est simul dux, [unspec E] via & terminus? Quia veritas indeflexa; qui teste Sapiente dux est sapientiae & sapientum, e∣mendator. Et quis Catholicus nesciat sacram Scripturam quam Pater sanctificauit & mi∣sit in mundum, in nulla sui parte debere aut posse ab homine emendari? Et quis The∣ologus nesciat alias Scripturas quorumcunque scriptorum non tanta firmitate semper mu∣niri, sed posse quandoque ab hominibus emendari? Quod euidenter demonstrat realis contradictio inter ipsos: Qui enim post scriptores canonicos maiores Origine, Hiero∣nymo, Cypriano, & clarissimo Augustino? Quorum posteriores primum meritò repre∣hendunt. Errauit * 1.831 enim grauissime, sicut Theologus nullus nescit, beatusque Hieronymus aliqua eius opera emendauit. Idem quoque Hieronymus seipsum quando{que} super translatio∣nis

[unspec A] vitio reprehendit. Vnde super Esaiam libro quinto exponens illud cap. 19. Non erit Aegypto opus quod faciat caput & caudam incuruantem & retraenantem se, sic ait; In eo quod transtulimus incuruantem & refraenantem, possumus dicere incuruum & lasciuientem, vt in∣telligamus senem & puerum: nos autem verbum Hebraicum, Acmon, dum celeriter quae scripta sunt vertimus, ambiguitate decepti refraenantem diximus. Et infra eodem libro, & capitulo super illud; Erit terta inde Aegypto in festruitatem, sic dicit; Melius reor proprium errorem reprehendere, quam dum erubesco, imperitiam confiteri, persistere, pro eo quod transtuli, Et erit terra inde Aegypto in festiuitatem. Pro festiuitate in Hebraeo legitur Agga, quod interpretari ‖ 1.832 solet festiuitas; vnde & Aggeus, in festiuum vertitur, & timor: quod sig∣nificantius Aquila transtulit in verbum graecum, significans cum aliquis pauidus & timidus circumfert oculus, & aduenientem formidat inimicum. Quare arbitror, quod in timorem pro festiuitate vertitur, quod & magis concordat processui Prophetiae. Qui & super materia [unspec B] bigamia, eo quod scribens ad ‖ 1.833 Occianum; & super epistolam Pauli ad Timotheum, sicut reci∣tatur in canone dist. 26. vnius, & infra 28. quaestione vltima, oportet; asseruit eum, qui ante baptismum habuit vnam vxorem, & post baptismum aliam, non fieri bigamum, cum pror∣sus innouato per baptismum omnia vetera sunt dimissa; quem super hoc errore Ambrosius, Augustinus, & Innocentius reprehendunt, sicut eisdem locis in canone continetur, quos & Ecclesia imitatur. Quis etiam Theologorum ignoret contradictionem & concertationem maximam inter Hieronymum & Augustinum, quam eorum epistolae clarè monstrant; In quarum vna, scilicet vicesima epistolarum Hieronymi, dicit Hieronymus se quaedam in qua∣dam epistola Augustini ad ipsum directa haeretica iudicare. Qui & translationibus Bibliae, in titulis Psalmorum, in autor. bus ipsorum, in Melchisedech & in multis alijs contradicunt. Beatus etiam Cyprianus, Doctor Catholicus & Martyr egregius,* 1.834 docens baptismum colla∣tum ab haereticis non valere, à beato Augustino de vnico baptismo, sicut & recitatur 4. sent. [unspec C] Petri, dist. 6. corripitur.* 1.835 Idem quoque Augustinus Doctor praecipuus seipsum saepius repre∣hendit, quare & librum retractationum scriptorum suorum composuit. Qui & post illum in libro suo de praedestinatione sanctorum, quaedam dicta sua retractat, sicut patet ex tricesimo quinto & quadragesimo quinto primi.* 1.836 Sic & venerabilis Beda librum retractationum con∣scripsit; sic & beatus Hilarius dicitur librum retractationum scripsisse,* 1.837 in quo refertur meritò retractasse id quod Petrus 3. sentent. dist. 15. recitat de libro eius de Trinitate, Christum scilicet non sensisse dolorem aliquem passionis, imò nec habuisse naturam sensitiuam doloris. Beatus quoque Hieronymus aliqua facta sua corrigit, & retractat,* 1.838 sicut praehabita manife∣stant Si ergo tot & tanti Doctores & Scribae delirarunt aliquoties in scribendo, cur non licet quandoque de alijs similiter suspicari, praesertim cum quandoque istis magnis Doctoribus, quandoque verò sibi inuicem contradicant? Cur ergo non licet & dicta ipsorum in locis du∣bijs [unspec D] & suspectis, & praesertim vbi ad muicem contradicunt, discutere, & cum omni humili∣tate reuerentia & sobrietate, si oporteat emendare, seu potius à melioribus Patribus emen∣data humiliter declarare? Quare & sanctissimus ac doctissimus Augustinus,* 1.839 de natura & gra∣tia 61. recitato quod aduersarius contra quem scribit, adduxit pro se multa testimonia non de Scripturis Canonicis, sed de quibusdam catholicorum tractatorum opusculis, sic subiungit; Prima quae posuit, quia nomen eius qui ea dixit, ibi non legit, siue quia ille non scripsit, siue quia codex, quem misistis, si id aliqua forrè mendositate non habuit, pertractare quid opus est? Maximè quoniam noui me in huiusmodi quorumlibet hominum scriptis liberum, quia solis canonicis debeo sine vlla recusatione consensum.* 1.840 Qui & ad Paulinam de vi∣dendo Deo. 4. Si quid, ait, diuinarum Scripturarum, earum scilicet quae canonicae in Ec∣clesia nominantur, perspicua firmatur autoritate, sine vlla dubitatione credendum est; Alijs vero testibus vel testimonijs, quibus aliquid credendum esse suadetur, tibi credere, vel non credere liceat, quantum ea momenti ad faciendam fidem vel habere vel non ha∣bere [unspec E] perpendens. Et infra 29. His, inquit, quae vides diligenter fidenterque perspectis, attende quae credis, & in eis ipsis, quibus non visis accommodas fidem, ipsa testium pondera discernendo perpende: Neque enim mibi sic credis, quemadmodum Ambrosio, de cuius libris tanta illa testimonia posui: aut si nobis aequa lance putas credendum, nunquid vllo modo Euangelio comparabis? aut scripta nostra Scripturis Canonicis coaequabis? Pro∣fecto si rectè in dijudicando sapis, longè nos infra vides ab illa autoritate distare, & me quam longius; sed vtri{que} nostrum quantumlibet credas, vtrum{que} illi excellentiae nequaquam com∣paras. Qui & epistola 7. ad Marcellinum, Literae tuae, inquit, habent quaestionem,* 1.841 non ex di∣uinis ‖ 1.842 libris, sed meis. In talibus autem quaestionibus non multum laboro; quia etsi defendi

sententia mea liquida ratione non potest, mea est, non eius autoris, cuius sensum improbate [unspec A] fas non est, & cum eo non intellecto hoc inde sentitur quod improbandum est. Ego proin∣de fateor me ex eorum numero esse conari, qui proficiendo scribunt, & scribendo proficiunt. Vnde si aliquid vel incautius vel indoctius à me positum est, quod non solum ab alijs qui vi∣dere id possunt, meritò reprehendatur; verumetiam a meiplo, quia & ego saltem postea vi∣dere debeo, si proficio, nec mirandum est, nec dolendum, led potius ignoscendum atque gra∣tulandum, non quia erratum est, sed quia improbatum est: Nam nimis peruerse seipsuma∣mat, qui & alios vult errare vt error suus lateat. Quanto enim melius & vtilius ipse vbi er∣rauit, alij non errent, quorum admonitu errore careat? Quod si voluerit, saltem comites erroris non habeat: Si enim mihi Deus quod volo praestiterit, vt omnium librorum meorum quaecunque mihi rectissimè displicent, opere aliquo ad hoc ipsum instituto colligam atque demonstrem, tunc videbunt homines quam non sim acceptor personae meae; vos autem qui me multum diligitis, si talem asseritis aduersus cos, quorum malitia, vel imperitia, [unspec B] vel intelligentia reprehendor, vt me nusquam scriptorum meorum errasse dicatis, frustra laboratis, non bonam causam suscepistis: facile in ea meipso iudice superamini, quoniam non mihi placer, cum à catissimis meis talis este existimor, qualis non sum. Et intra loquens qui∣busdam amicis vrgentibus, vt libros de Genesi, & de Trinitate festinanter compleret, quate∣nus ipsemet superstes ipsos iam scriptos posset desendere contra omnes, sic ait; Quod vtique propterea dicitis, quia non putatis esse in eis aliquid, quod vera possit ratione culpari, alio∣quin non me ad eorum editionem, sed ad diligentiorem emendationem potius hortaremi∣ni Ego autem Iudices veros, & veritate seueros magis intueor, inter quos & meipsum pri∣mitùs constituere volo, vt ad illos ea tantum reprehendenda perueniant, quae à me quamuis sedulò perscrutante minime videri potuerunt. Et infra; Si ratio contra diuinarum Scrip∣turarum autoritatem redditur, quantumlibet acuta sit, fallit veri similitudine; nam vera esse non potest. Rursus, si manifestissimae certae que rationi velut Scripturarum sanctarum ob∣ijcitur [unspec C] autoritas, non intelligit qui hoc facit, & non Scripturarum illarum sensum ad quem penetrate non potuit, sed suum potius obijcit veritati, nec quod in eis, sed quod in seipso, ve∣lut pro cis inuenit, opponit. Cuius autoritatem eo ipso tutius prosequor, deuotius veneror, firmiusque amplector; Scio enim quod Deus superbis resistit, humilibus dat gratiam & par∣uulis intellectum. Idem ad Hierony mum epist. 9 in epistolari Augustini; Fateor, inquit, cha∣ritati tuae, solis eis Scripturarum libris qui iam Canonici appellantur, didici hunc timorem honorem que deferre, vt nullum eorum autorem scribendo errasse aliquid firmissimè cre∣dam; ac si in eis aliquid offendero literis, quod videatur contrarium veritati, nihil aliud quam vel mendosum esse codicem, vel interpretem non assecutum esse quod dictum est, vel me minime intellexisse non ambigam: alias autem ita lego, vt quantalibet sanctitate doctri∣naque praepolleant, non ideo verum putem quia ipsi ita senserunt, sed quia mihi vel per illos [unspec D] autores canonicos, vel probabili ratione quod à vero non abhorreat persuadere poterant: nec te, mi frater, sentire aliud existimo. Prorsus, inquam, non te arbitror sic legi tuos li∣bros velle, tanquam Prophetarum vel Apostolorum, de quorum scriptis quod omni errore careant, dubitare nefarium est; absit hoc a pia humilitate & ‖ 1.843 veraci. Haec idcirco dixerim, ne videar altum sapere, perperam agere, & Patres reprehendere minus iustè: Quisquis enim fucrit Pater, vel frater, etiam Angelus de Coelo, qui Pelagianam haeresin dixerit, scripse∣rit, tenuerit, siue docuerit, ipsum intrepidus reprehendam. Certissimus enim sum, nec in mi∣nimo haesito, vetus Testamentum & nouum, Christum, Paulum, Augustinum, Gregori∣um, caeterosque Doctores, Ecclesiam sanctam Dei in tot Synodis & Concilijs, tot Papas & sanctos, ac tot & tam validas rationes in destructione huius haeresis non errasse, non caecos fuisse, nec caecos in foucam adduxisse. Portò de sacra Scriptura audacter pro∣nuntio, quod nulla pars eius realiter alteri contradicit, aut haeresi Pelagianae consentir, & si quae sic facere superficialiter videaeur, profecto hoc accidit ex defectu oculi minus sani; quare [unspec E] purgandus est oculus, vt possit sincere videre veram mentē Scripturae secundum expositiones Sanctorum, vel aliam sibi diuinitùs inspirandam. Quod autem Augustinus Pelagianis a∣liquando consensit, in parte inficiari non potest; quare & scipsum redarguens poenitebat. Si quae autem sint alia loca librorum suorum quam retractara expresse, quibus nedum appa∣renter, sed verè consensit Pelagio, illa in generali & in suo simili retractauit, sicut potest habe∣ri ex 45^o primi. Si igitur Augustinus Doctorū doctissimus, subtilissimus penetrator, acutissi∣mus disputator, & Pelagianorū strenuissimus expugnator fuit, quādoque errore ipsorum de∣ceptus, quidmirum, si Chrysostomus, alii{que} minores? Et reuera videtur mihi Chrysostomus

[unspec A] quasi contradicere Augustino, & ab eo parumper recedere, ac Pelagianis nimium propin∣quare, nec in expositionibus suis per omnia rectè ambulate ad Euangelij veritatem. Saluator namque gratuitam gratiam Dei commendans, Nemo, inquit, potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit illum, & nisi fuerit ei datum à Patre meo: Si autem, vt dicit Chrysosto∣mus, qui tribuit seipsum dignum vt suscipiat, ille suscipit, potius ille, qui facit se dignum, per hoc trahit ad se Patrem & Christum, quam e contra; Potiùs quoque talis per dignificatio∣nem suam, tanquam per meritum digdum, pretium que condignum emit à Patre vt veniat ad Christum, quam Pater hoc det ei; quare & melius dicetetur; Nemo potest venire ad me, nisi per meritum suum precedens traxerit Deum Pattern, & nisi prius mereatur vt hoc ei à Pa∣tre vendatur siue reddatur. Qui & in hac expositione videtur contradicere Augustino 1. part. super Iohan. homilia vigesima sexta, qui exponendo illud verissimum verbum verbi, sic ait; Magna gratiae commendatio, nemo venit nisi tractus. Quem trahat, & quem non tra∣hat, [unspec B] quate illum trahat, & illum non trahat, noli velle iudicare si non vis errare: tamen secun∣dum Chrysostomum, aliqua esset causa, differentia seilicet meritorum.* 1.844 Quòd etiam dicit Chrysostomus, quòd aliquis tribuit se dignum veniendi ad Christum, posset forsitan corrigi per praemissa tricesimo nono primi: Non enim est ibi dignitas antecedens voluntari diuinae. Augustinus quoque de Predestinatione sanctorum duodecimo,* 1.845 tractans illud quod dixit in li∣bello suo contra Porphyrium; Salutem scilicet religionis Christianae nulli vnquam defuisse qui dignus fuit, si discutiatur, inquit, & quaeratur vnde quis sit dignus, non desunt qui di∣cunt voluntate humana: Nos autem dicimus gratia vel praedestinatione diuina. Quod ‖ 1.846 eti∣am dicit Chrysostomus voluntatem debere praecedere gratiam, videtur nimis suspectum & Pelagiano errori propinquum, imò ron propinquum, sed idem, sicut capitula primi de gra∣tia manifestant. Nonne & super epistolam ad Hebraeos superius recitatus, videtur astruere, quod non dare commotionem pedibus, superare temptationes quas••unque, stare firmiter & [unspec C] perseuerare finaliter sit in libero arbitrio hominis tantum, & in nullo alio contra quarrum, octauum, & alia capitula huius secundi, & contra Autores satis maiores illis capitulis recen∣sitos? Quod etiam dicit Deum nostras voluntates nequaquam antecedere, sed è contra, eti∣am in actibus suis bonis, tricesimum huius damnat autoribus maioribus, & rationibus validis roboratum. Ratio ‖ 1.847 verò, quam pro se abducit, satis irrationabilis esse constat; vt liberum, inquit, arbitrium nostrum non laedatur: Qualis enim laesio liberi arbitrij creati scruire, sub∣ijci & subsequi Creatorem Regem Regum, & Dominum Dominorum? Absit enim vt ali∣quis cum ‖ 1.848 Nimphrotaeis graue putet seruitium obsequi Deo summo; Imo ipsi seruire proculdu∣bio est regnare, libertas optima, & salus perfecta; A cuius etiam subiectione velle discedere seruitus pessima comprobatur. O Pa er Catholice, vel ponis quod voluntas humana suffi∣cit sola producere suos actus, vel quod diuina coefficientia necestariòrequiratur. Si primum, à doctrinae catholicae veritate cum Nemphrot & Pelagiote separas & aberras, vicesimo huius [unspec D] teste. Si secundum, cur doctor sobriè, si in actu voluntatis humanae & diuinae communi alte∣rum liberum arbitrium te iudice necessariò debet laedi, cur, inquam, non maius laederetur di∣uinum liberum arbitrium quam humanum, dum humanum praeponis & diuinum post ponis? Dum vnluntatem humanam efficis dominam praecedentem, & voluntatem diuinam pedisse∣quam subsequentem? Dum voluntatem humanam constituis liberam, & eam à Dei etiam exi∣mis seruitute, & voluntatem diuinam facis ancillam & seruam, & eam etiam hominis subijcis seruituti? Hic etiam Pater videris consentire Pelagio, tricesimo huius teste. Quomodo eti∣am dicis Apostolum non sicut propriam sententiam induxisse, nec volentis, nec currentis, &c. cum ex Scriptura canonica veraciter, non fallaciter hoc concludat? Quod & totusille processus, & aliae epistolae eius multae indicant euidenter; multi quoque & magni Doctores Catholici illud verbum Apostolicum exponentes & saepius allegantes. Secunda quoque tua responsio, & expositio illius ‖ 1.849 Apostolici verbi praetacti videtur cidem Apostolo, Christo, & [unspec E] alijs discipulis multis Christi, doctoribus verò nostris planissime contraire, & Pelagio con∣sentire, sicut vicesimum huius & eius corollarium cum capitulis sequentibus clare docent. In illa similiter ratione, quam innuis consequenter, Propheta dicebat; Laua à malitia cor tuum; ergo nostrum est bonum. Si intelligas nostri tantum, Ita videlicet quod peccator solus se posset à peccato lauare sine Deo specialiter eum lauante, sicut videris sentire, falleris turpiter, sicut & Damascenus in argutia simili turpiter fallebatur, sicut vicesimum octauum huius ostendit. Nonne & Peophera alibi dicit Deo, Amplius laua me Deus ab iniustitia mea? Ista quod sententia videtur sententiae insensatae Pelagij consentire, sicut 43 primi pandit. Scio tamen quod possem fingere ei glossas; sed reuera non habeo scientiam, nec conscientiam

ipsum glossandi in istis: Ideo sicut dixi superius. Theologica studia lectorem pium & pru∣dentem [unspec A] requirunt: qui autem magis pius & prudens ipsum in huiusmodi glossare veraciter sciuerit non reconciliando Pelagium, placet mihi, congaudeo, acquiesco. Absit, quin luben∣tius semper addiscam à quolibet cuiussibet doctoris irreprehensibilis veram mentem quam ipsum non intelligendo ex ignorantia reprehendam. Sed caucant, quaeso, dictorum ipsius huiusmodi glossatores, ne Pelagianis à Christi Ecclesia relegatis viam aperiant redeundi, & dictis ipsorum haeteticis catholicam glossam patent. Si nempe inueniatut talis glossator magis pius & prudens Augastino, Gregorio, Beda, Prospero, quam pluribus sanctis Papis, & in∣ferioribus Episcopis, Synodis atque Concilijs, & tota Ecclesia sancta Dei, similia dicta Pela∣gij & Pelagianorum non glossantibus, sed absolutè damnantibus, sicut docent multa capitula primi & secundi, & quamplures libri authentici, & histotiae contestantur, mirabiliter admi∣randum quis se similem ac tantum audeat profiteri. Si namque hi sancti Patres sciuerunt ta∣lia dicta cathoticè glossauisse, & noluerunt, sed tanquam haeretica condemnarunt, impie∣tas [unspec B] pessima: si voluerunt, & nescierunt, ignorantia maxima, cum tu solus & faciliter issud scias. Idem videtur dicendum de Damasceno, & alijs Patribus superius memoratis, quan∣quam & quidam eorum in quibusdam dictis suis coloratiùs possent glossari. Robertus autem Lincolniensis Episcopus multa scripsit de scientia & voluntate diuina, & de libero arbitrio. De libero siquidem arbitrio bis scripsit. Primò, vnum libellum qui sic incipit; Quia circa esse rei potest esse dubitatio: in quo magis disputatiuè, & inquisitiuè, quàm determinatiuè aut de∣finitiuè procedit. Vnde & in fine; Vtrum, inquit, motus liberi arbitrij sit sibi à se, an non, non determino, sed perspicuè videntibus inuestigandum relinquo. Et infra, Quaesito & disputa∣to, Vtrutn motio liberi arbitrij qua mouetur ad malum, sit à Deo, subiungit, Istud iterum non determino. Et infra; Quaesito & disputato, Numquid liberum arbitrium possit velle bo∣num gratuitum, & consentire appositioni primae gratiae ex seipso, vel non, sed ex Deo illud prius volente & agente, & quomodo tunc non esset ibi necessitas, non determinat, sicut dicit: [unspec C] quas quaestiones, cum multis alijs ibi tactis, dicit se posteris determinandas relinquere. Secun∣dò scripsit alium libellum de libero arbitrio, qui incipit isto modo; Cum per arbitrij liber∣tatem dignior sit homo caeteris animantibus: In quo magis determinatiue procedit; Qua∣propter primum istorum nunquam, sed secundum quandoque soleo allegare. Et si quis obie∣cerit indignum videri tantillum reprehendere tantos Patres; respondendum constanter, in∣dignius esse pro certo, tantis fauendo erroribus haereticis consentire, & repraehendi permit∣tere irreprehensibilem Patrem nostrum fidei nostrae autorem, irreprehensibilem sponsam Christi, non habentem maculam neque rugam, irreprebensibilem matrem nostram & Docto∣res nostros maiores: Quis enim Christianus ignorat doctrinam Christi Catholicam omni doctrinae contrariae praeferendam? Et quis nesciat, si Doctores dissentiant, magis authenti∣cum in tali materia praeferendum? Et quis in ista materia post Autores sacrae Scripturae au∣thenticior [unspec D] Augustino? Etsi ego pusillus non debeam reprehendere tantos Patres, magna est Veritas, quae omnem reprehensibilem sine acceptatione personarum reprehendere non veretur; Nec ipsos simpliciter reprehendo, sed si sectentur errorem Pelagij, reprehensos à maioribus Patribus manifesto. Sed nec adhuc ipsos simpliciter reprehendo, nec reprehensos ostendo, sed dico me adhuc non habere scientiam, neque conscientiam ipsorum dicta per om∣nia sustinendi: Si enim admisero superficiem literae, Pelagianis videor consentire: si literam glossare tentauero, timeo ne, si ad mentem dicentium, adhuc Pelagio faueam: si autem con∣tra vel praeter mentem dicentium, contra mentem propriam mendax ero. Nescio etiam ve∣raciter coram Deo talia dicta glossare, nisi meo iudicio per similem glossam Pelagianos re∣conciliari consensero, & Patres, qui ipsos damnauerant, condemnari, vel saltem ipsorum Patrum sententiam irritari; quod ideo maiorum prudentiae derelinquo, & si talia dicta catho∣licè sustinenda docuerint, deuotissimus acquiescam. Veruntamen probabiliter dici posset, Chrysostomum nolle asserere quenquam posse inchoare, continuare, consummare, vel vni∣uersaliter [unspec E] facere quicquam boni sine auxilio gratiae; quare & videtur velle consequenter asse∣rere,* 1.850 nullum posse primam gra tiam promereri. Vnde super illud Matth. 7. Petire, & dabi∣tur vobis &c. In opusculo imperfecto homilia 18. vbi erat superius allegatus, sic ait, Sciens Dominus quoniam quaecunque mandauerat supra hominibus, impossibilia erant, & quantum ad naturam humanam supra naturam,* 1.851 & quoniam maiora erant mandata, quàm virtus huma∣na est, transmittit cos ad Deum, cuius gratiae impossibile nihil est, dicens; Petite & dabitur vobis; vt quod ex homonibus consummari non potest, per gratiam Dei adimpleatur. Omnem creaturam sensibilem Deus armatam & munitam creauit: Alios enim muniuit veloci pedum

[unspec A] cursu, alios armauit vnguibus, alios velocibus pennis, alios dentibus, alios cornibus; homi∣nem autem solum sic disposuit, vt virtus illius sit ipse; & in eo quod infirmiorem eum fecit omnibus in ipso, fortiorem eum voluit esse in se. Nam sciens Deus, quia cognoscere & colere Deum vita aeterna est, ignorate autem & contemnere perditio sempiterna, nec ita infirmum eum creauit, vt omnino nihil boni facere posset, ne quem super omnia & propter quem om∣nia fecerat, omnibus inuenitetur esse deterior: nec ita potentem cum creauit, vt etiam sine Dei auxilio ex seipso facere posset quid vult, vt infirmitatis suae necessitate coactus, semper necessarium habeat Dominum suum. Et verè sustissima res est, vt factura necessariò habeat factorem suum: Si enim omnis virtus hominis in Deo est, & tamen contemnit omnium bo∣norum suorum Autorem; quanto magis negligeret Deum, si potentia eius esset in ipso?* 1.852 Qui & infra tractans illud Matth. 21. De asina alligata, & solutione ipsius sic ait; Propter qualdam autem similitudines ‖ 1.853 asinis assimilati sunt homines. Dei filium non cognoscentes. Est enim [unspec B] Animal hoc immundum, & prae caeteris paene iumentis magis irrationale, & stultum, & infit∣mum, & ignobile, & oneriferum: Sic fuerunt homines ante Christi aduentum. Ligata au∣tem erat asina, id est, Diabolici erroris vinculo impedita, vt non haberet libertatem ire quo vel∣let. Nam antequam peccamus, liberum habemus arbitrium sequi voluntatem Diaboli, aut non: quod si semel peccantes obligauerimus nos operibus eius, iam nostra virtute euadere non possumus, sed sicut nauis, fracto gubernaculo, illuc ducitur vbi tempestas voluerit; sic & homo diuinae gratiae auxilio perdito per peccatum non quid vult agit, sed quid Diabolus vult; & nisi Deus valida manu misericordiae suae soluerit cum, vsque ad mortem in peccatotum su∣orum vinculis permanebit. Quod igitur videtur dicere, aliquando hominem mereri granam, & voluntatem humanam praecedere gratiam, potest fortassis exponi de augmento gratiae, si∣ue de gratia secunda, non prima, seu etiam de quocunque Dei dono, quod homo per grati∣am promeretur. Infra namque eadem homilia sic ait, Scriptum est, Concupisce sapientiam,* 1.854 [unspec C] serua iustitiam, & Deus praebeream tibi. Sed quid dicis? Hoc ipsum peto vt sciam, & faciam; & quomodo possum facere priusquam accipiam? Etiam quod potes fac, vt amplius possis, & quod scis serua, vt amplius scias: Iustitia enim ipsa se operatur, & ipsa se manifestat? Quo∣modo? Dum tu iustitiam operaris in te, iustitia te operatur in se: nam omne artificium scipsum operatur. Vt puta, operaris vineam, colligis fructus eius, & delectatus in eis melius operaris. Vides quia ipsa se colit fructificando tibi dum colitur: sic ex diuerso, qui opus peccati exequi∣tur, ipsum peccatum, cum sit spiritus immundus, operatur in eo delectationem peccandi, vt dum delectatur circa peccatum amplius peccet. Sic & qui iustitiam operatur, cum sit ipsa iustitia spiritus sanctus, operatur in ea delectationem iustitiae faciendae, vt delectatus circa iu∣stitiam amplius faciat. Tale est quod dicit sapientia, Cogitatum habe in praeceptis Dei, & in mandatis eius meditare semper, & ipse confirmabit cor tuum, & concupiscentiam sapientiae tibi dabit. Vides quia iustitia ipsa se operatur, te tantummodo inchoante & laborante; sed [unspec D] ipsa se adaperit dum colitur: Sic enim qui peccat, dum peccat, magis atque magis tenebrescit mens eius, & à luce veritatis recedit, ita vt nulla scientia salutaris remaneat in eo, nisi sola malignitas, de qua dicit Solomon, Sapientia impiorum nequitia: Sic & qui iustitiam opera∣tur, dum operatur, magis atque magis clarescit mens ip sius, & ad notitiam sapientiae maioris ascendit, & ipsa se iustitia quasi speculum offert ante oculos cordis ipsius. Per gratiam etiam quandoque intelligit aliquid donum Dei gratum & acceptum, quod laborando meremur, puta scientiam, sapientiam: vnde & immediatè ante illud dictum de eadem homilia supra ob∣iectum, exponendo illud verbum, Petite, & dabitur vobis, sic ait, Deus ita nos disposuit esse,* 1.855 vtnec studentes & laborantes circa Scripturas, acquiramus salurem scientiae sine gratia Dei, vt ne nobis imputemus, quod scimus: nec tamen gratiam acquiramus nisi studuerimus & labo∣rauerimus circa Scripturas, ne donum Dei negligentibus detur. Per hoc quoque quod innuit laborem & voluntatem hominis praecedere gratiam, fortasse intelligit praeparationem, infu∣sionem [unspec E] gratiae aliquoties praecedentem, sicut tricesimum septimum & quadragesimum terti∣um primi faciunt mentionem; quam tamen praeparationem non dicit solum hominem face∣re sine Deo, nec antecedenter Deo, neque ipsam esse meritoriam quomodolibet gratiae gratis datae. Et licet super epistolam ad Hebraeos videatur velle negare Deum propriè agere actum voluntatis humanae, apraret tamen alibi hoc sentire: Vnde super illud Matth. 27.* 1.856 Si quis vo∣bis aliquid dixerit, dicite quia Dominus his opus habet, & confestim dimittet eos, sic ait, Nec paruum esse existimes quod factum est: Quis enim suasit dominis iumentorum non velle con∣tradicere, vel nolentes silere & concedere? Et in hoc discipulos erudit, quoniam & Iudaeos poterat prohibere, sed noluit. Aut forsitan intelligit, quod Deus non sic agit aut praeagit actum voluntatis humanae, quod eam iuuitam compellat, aut violenter necessitet ad agendum. Vnde

super illud Matth. 16. Si quis vult post me venire &c. scribit ita; Vide quod non coactiuum [unspec A] facit sermonem: Non enim dixit, si volueritis, & si nolueritis, oportet hoc vos pati; si quis vult &c. Hoc autem dicens, plus attrahebat: Qui enim libertati auditorem dimittit, magis attrahit;* 1.857 qui vetò violentiam infert multoties impedit. Qui & super idem verbum Christi, Luc. 9. sic ait; Cum autem Saluator sit pius & benignus nullum inuitum aut coactum habere vult famulum, sed spontaneos, & gratias agentes ei pro famulatu; & ideo neminem cogen∣do, aut necessitatem imponendo, sed persuadendo & benefaciendo vniuersos volentes attra∣hit, dicens, Si quis vult. Ex isto autem apparet quod ipse ponit Deum praeagere actum volun∣tatis humanae; cur alias dicet, quod Saluator vult habere spontaneos famulos, & pro famu∣latu gratias ci agentes: Cur enim agent gratias Saluatori, nisi pro famulatus beneficio priùs dato, & priùs accepto ab eo? Alioquin videretur, quod Saluator potius teneretur reddere gra∣tias famulis, eo quod ipsum sui famulatus obsequio gratuitè praeuenirent. Nonne & si quis aliter saperet, peruertere: verba Christi, nec posset esse Christi discipulus sed magister, sicut [unspec B] Euangeliorum series manifestat? Dicit enim Christus; Si quis vult post me venire: Non di∣cit, Si quis vult ante me ire, aut me praeire; dicitque, & sequatur me; non dicit, & praecedat me. Et iterum, qui non baiulat crucem suam & venit post me, non potest meus esse discipu∣lus. Licet igitur Chrysostomus aliquoties forsitan aberrauit, videtur se postea correxisse, & quod erroneè dixerat retractasse.* 1.858 Vnde Beatus Cyrillus Alexandrinus Episcopus in quadam epistola ad Ioannem Antiochenum Episcopum, & recitatur in canone dist. 50. Iohannes, sic scribit, Ioannes Chrysostomus duabus Synodis orthodoxorum Episcoporum fuit dijudica∣tus, sed iterum fuit restitutus: Non tamen expresse ibi habetur, quod ipse fuit dijudicatus ex causa haeresis aut erroris in sua doctrina, in scriptis suis aut dictis; veruntamen immediatè ante praemittitur isto modo; Petrus negauit Christum, & tamen postea princeps Apostolo∣rum factus est; Paulus Stephanum lapidauit, & tamen à Domino in Apostolum est electus; multique ab haeresi ad vnitatem Catholicae fidei reuertentes, in suis ordinibus sunt recepti, alij [unspec C] verò ad Episcopalem gradum sunt promoti, vtpo••e Augustinus & alij quamplures. Item ex epistola Cyrilli ad Ioannem Antiochenum, Ioannes Chrysostomus &c. sicuts upra. Isidorus tamen Hispalensis Episcopus de viris illustribus 6. post magnam commendationem huius Iohannis,* 1.859 subiungit; Hic autem decimo••ertio Episcopatus sui anno discordia Theophili A∣lexandrini Episcopi est oppressus. Nam fauentes Episcopi Arcadio Imperatori damnauerunt cum innocentem, atque ab Episcopatu deiectum, Ponto in exilium retruserunt. Nescio ta∣men an ista damnatio fuit aliqua dijudicatio praedictarum, an alia separata: multum tamen praesumendum videtur pro multorum orthodoxorum Episcoporum bino iudicio synodali. Theophylus quoque Alexandrinae ciuitatis Episcopus, teste Gennadio Massiliensi Presby∣tero, de viris illustribus 33. erat Doctor Catholicus, haereticorum strenuus expugnator, erat∣que vitae sanctitate laudabilis & insignis.* 1.860 Iohannes etiam Damascenus videtur errasse non parum in vita; Cur ergo non potuit errasse similiter in doctrina? In libello namque de Phi∣locosmis [unspec D] & Philanteis, refertur de eo, quod in Damasco inter Agarenos, qui dicuntur com∣muniter Saraceni, ipsorum literas didicit opportunè, & quod propter earn, quae ad omnes mansu etam & dulcem colloquutionem manifestus Regi effectus est, & honore maximo ab ipso dignificatus est, & cum ipso adibat, vt dilectus ad ipsius Mahumetis foueam seu sepul∣chrum; coactus est autem illic à Rege adorare, & ipse ipsius corpus venerari, & lapidi incli∣nari, & ipsum Mahumet praedicare, & praedicans Mahumetum, dixit obscurè, Ifti dicunt, & magna voce, quod Mahumet Dei Apostolus est: Reuerentibus autem ipsis in Damascum ho∣noratus est à Rege, & magnatibus ipsius magnificè velut praedicans omnino inquinatum. Si quid tamen haec faciens prophanae pollutionis contraxit, videtur abolitum & purgatum in ac∣cusatione sui mendosa sequente super crimine pessimo erga Regem, & abscisione pollicis dex trae manus, quem secum deferens flexis genibus coram imagine misericordissimae virginis, quam penes se habuit, & orans deuotè cum lacrymis & profundissimo gemitu per tres dies, [unspec E] ipsum perfectè restitui impetrauit; mortuo quoque Rege praedicto, factus Monachus, in li∣bro suo, qui P••nax, siue de centum haeresibus nuncupatur, loco centesimo haeresin Agareno∣rum, eorundem & Ismaelitarum redarguit & reuicit: Veruntamen similibus forte modis, quibus Chrysostomus, & etiam per vicesimo octauo huius praemissa potest fortassis & Dama∣scenus exponi, & similes Doctores Catholici, qui ••imilia protulerunt. Rationabiliter namque debemus ‖ 1.861 catholicorum dicta in benigniorem partem quam possumus interpretari; haeretico∣rum verò in odium eorum perfectum iuxta ipsorum haeresin aestimare. Intelligentia namque dicti ex intentione & causa pensatur dicendi. Nec debeo rationabiliter argui accusare Chry∣sostomum, Damascenum, & alios sanctos crimine pessimo, haereticae scilicet prauitatis, quo∣niam

[unspec A] etsi dixerint haeresin, non statim haetetici haberentur: Qui enim ex simplicitate & igno∣rantia dixerit haeresin, non intendens illam pertinaciter defensare, sed paratus stare iudicio Ecclesiae & maiorum, non statim pro haeretico habendus est. Absit; tunc enim nimis multi & magni Doctores Catholici essent haeretici; Absit, absit; sed potius de numero talium qui aemulationem Dei habent, sed non secundum scientiam: quolibet dici potest, Si quid aliter sapicis, & hoc vobis Deus reuelabit; corripiendus est ergo & leniter instruendus.* 1.862 Dicit enim Papias, Haeretici dicuntur, qui de Domino vel creatura, siue de Christo vel Ecclesia prauè sentiunt, ac dehinc conceptam noui erroris perfidiam pertinaci prauitate defendunt.* 1.863 Augu∣stinus quoque 18. de Ciuitate Dei 52. Qui, inquit, in Ecclesia Christi morbidum aliquid pra∣uumque sapiunt, si correpti vt sanum rectumque sapiant, resistunt contumaciter, suaque pe∣stifera & mortifera dogmata emendare nolunt, sed defenlare persistunt, haeretici fiunt, & fo∣tas exeuntes habentur in exercentibus inimicis.* 1.864 Hoc idem euidenter probatur per Innocen∣tium [unspec B] tertium, qui, sicut patet. Extra. de summa trinit. & fide Catholica, Damnamus, damna∣uit & reprobauit quendam libellum Abbatis Ioachimi de Trinitate, tanquam haereticum; ipsum tamen Ioachim, quia omnia scripta sua submisit iudicio Romanae Ecclesiae, nequaquam sicut haereticum condem nauit. Vnde sic ait; Si quis sententiam vel doctrinam praefati Ioa∣chim in hac parte defendere vel approbate praesumpserit, tanquam haereticus ab omnibus confitetur; In nullo tamen propter hoc florenti Monasterio, cu••us ipse Ioachim extitit insti∣tutor, volumus derogari; quoniam & ibi regulatis est institutio & obsetuantia salutatis; ma∣xime cum idem Ioachim omnia scripta sua nobis assignari mandauerit Apostolicae sedis iudi∣cio approbanda, siue etiam corrigenda; dictans etiam epistolam, cui propria manu subscrip∣sit, in qua firmiter continetur se illam fidem tenere, quam Romana tenet Ecclesia, quae, dis∣ponente Domino, cunctorum fidelium mater est, & magistra. Et si quis adhuc obijciat, quod secundum meam sententiam saltem scripta Chrysostomi, Damasceni, Cassiani, Ioachimi, & [unspec C] caeterorum Doctorum scribentium quandoque haeretica non essent legenda, nec etiam alle∣ganda propter suspicionem & timorem veneni inclusi; Imo s••n••legenda,* 1.865 non tamen sicut sanctum Euangelium, sed cum prudentia & cautela, sicut Cassiodorus monet legere Cassia∣num, sicut superius recitatur; sicuti etiam alij Doctores monent legere Origenem, quem con∣stat, sicut ijdem Doctores affirmant, in pluribus pessime delirasse. Vnde Cassiodorus de in∣stitutione diuinarum literarum 1. Origenem, inquit, multorum Patrum sententia designat hae∣reticum. Hunc licet tot Patrum impugnet autoritas, praesenti tamen tempore & à Vigilio beatissimo Papa denuo constat esse damnatum; sed quemadmodum legi debeat, in epistola, quam scripsit ad Tranquillum sanctus Hieronymus, probabiliter indicauit, vt nec studio∣los ab eius lectione necessaria remoueat, nec iterum incautos praecipitet ad ruinam: quem quidem non immeritò more Aneti habendum esse dixerunt, qui dum sacrarum condiat pul∣mentaria literatum, ipse tamen decoctus exiccatusque proijcitur; de quo conclusiuè dictum [unspec D] est; Vbi bene, nemo melius; vbi male, nemo peius; & ideo caute sapienterque legendus est, vt sic inde succos saluberrimos assumamus, ne pariter eius venena persidiae vitae nostrae con∣traria sorbeamus. Cui & illud conuenienter aptari potest quod Virgilius, dum Ennium lege∣ret, à quodam, quid faceret, inquisitus respondit; Aurum in stercore quaero. Quapropter in operibus eiusdem Origenis, quantum transiens inuenire praeualui, loca quae contra regulas Patrum dicta sunt, haec haereseon repudiatione signaui, vt decipere non praeualeat, qui tali signo in prauis sensibus cauendus esse monstratur: Postetioris autem in toto dicunt cum esse fugiendum, propterea quia subtiliter decipit innocentes. Sed si adiutorio Domini adhibea∣tur cautela, nequeunt eius nocere venenosa. In concilio quoque Carthaginensi 4. sicut reci∣tat Gratianus, dist. 37. legitur isto modo; Episcopus libros Gentilium non legat,* 1.866 haeretico∣ram autem perlegat, aut pro necessitate, aut pro tempore. Istam quoque sententiam clarè probat autoritas septimi Ecclesiasticae historiae septimo, & quaedam aliae tertio huius scriptae. [unspec E] Quomodo autem scriptores, aut scripta huiusmodi debent allegari, cognoscitur ex praemissis:* 1.867 Non enim debent nec possunt sicut sanctum Euangelium allegari, sed sicut testes probabiles & famo si in locis vbi non probantur errasse. Veruntamen autoritas talium quantum est ex parte dicentis non efficit plenam fidem: Quem enim constat semel errasse, & falsum dixisse, quomodo ratione solius dicentis, in alijs credam ei? Scio quod Iura ciuilia, & canonica de te∣stibus idem tenent. Quare & Augustinus ad Hieronymum epist. 19. in epistolari Hierony∣mi, ostendit, Nullum omnino esse mendacium in tota sacra Scriptura; quia admisso semel in sacra Scriptura officioso aliquo mendacio, nulla illorum librorum particula remanebit, quae non, vt cuique videbitur, eadem regula ad mentie••tis autoris officium referatur, sicque nus∣quam certa erit in sacris literis castae veritatis autoritas. Imo nedum autoritas talium qui er∣rarunt,

verumetiam illorum qui non errarunt, sed errare potuerunt, si qui sunt tales, quan∣tum [unspec A] est de autoritate solius dicentis, nequaquam fidem plenissimam administrat, sed so∣lum illius, qui nec errat, nec potuit, potest, aut poterit vnquam errare. Authenticissima igi∣tur est allegatio Prophetarum, cum dicunt, haec dicit Dominus; non autem haec dicit Prisci∣anus, Aristoteles, Tullius, Iustinianus, Pythagoras, Boetius, Euclides, Ptolomaeus, aut quili∣bet aliorum errabilium. Quare constat sacram Scripturam, quam Pater sanctificauit, & mi∣sit in mundum, ratione sui Autoris inerrabilis, in firmitate & certitudine authenticis om∣nibus alijs incomparabiliter praeferendam, & ipsi soli ratione solius Autoris fidem plenissi∣mam adhibendam: Licet enim homines Scriptutam canonicam videantur scripsisse, Et omnis homo mendax; non tamen ipsi eam scripserunt, sed peripsos velut per calamum su∣um Spiritus veritatis, Digitus dexter Dei, sicut eadem scriptura multis locis testatur, & Do∣ctores Catholici contestantur, & catholica fides tenet: De alijs autem scriptoribus errabil•• bus quibuscunque, per quos non constat Spiritum Sanctum fuisse locutum, aliter sentiendū, [unspec B] sicut probat & docet doctissimus Augustinus locis superius memoratis.

CAP. XXXII. Quod in omni non actione Deo & creaturae communi, prius naturaliter est Deum ibi non agere quàm ipsam, & est, quia Deus certam actionem per creatu∣ram non agit, ideo creatura illam non agit, & non è contra. [unspec C]

OStenso siquidem, quod in omni actione Deo & creaturae communi, Deus prius naturaliter agit quàm ipsa; restat consequenter ostendere, quod in omni non actione Deo, & creaturae communi, prius naturali∣ter est Deum ibi non agere, quàm creaturam: Videlicet quia Deus certam actionem per creaturam non agit, ideo creatura illam non agit, & non è contra. Hoc namque consequitur ex trigesimo huius planè: Sicut enim duorum mouentium secundum prius & posterius ordina∣torum, ita quod primum potest ex se solo non impedibiliter mouere secundum, & secundum mouere non potest, nisi sicut instrumentum motum antecedenter [unspec D] per primum, prius natura est primum mouere quàm secundum; & quia primum mouet, ideo mouet secundum, & non è contra: sic & in non mouere similiter, sicut euidenter apparet in brachio, baculo, & pila, & motore coelesti Coelo, & aēre: quod & ratio manifestat. Pri∣uatio namque non propriè est effectus, sed defectus; quare non propriè habet causam effi∣cientem, sed deficientem. Haec autem esse non potest, nisi causa superior deficiens ab agen∣do, quae si ageret, causaret habitum quo priuatio tolleretur. Sicut igitur positio causae prio∣ris est causa positionis sui effectus posterioris: sic & remotio causae est causae remotionis effe∣ctus: Sicut enim praesentia solis est causa diei, sic & eius absentia est causa noctis: sicuti & praesentia gubernatoris est causa salutis in naui, & eius absentia perditionis, sicut Philoso∣phus 2.* 1.868 Phys. 30.5. Metaphys. 2. & Anselmus de conceptu virginali 5. testantur. Quare Philosophus 5. Metaphys. 16. distinguens priora & posteriora; Alia, inquit, secundum po∣testatem: Excedens enim potestate prius & quod potencius: tale verò est cuius secundum praeuoluntatem sequi est necesse, alterum est posterius; vt non mouente illo non moueatur, [unspec E] & mouente moueatur; & est praeuoluntas principium; vbi & textus quem Auerroes haber, Et dicitur ante secundum potentiam vel virtutem, sicut dicimus ante dominatum: Do∣minus enim quia est superior in potentia dicitur; dicitur ante etiam illud quod est fortius, dicitur ante & tale est aliud quod cogit alterum sequi suam voluntatem: ita quod si illud quod est ante non mouetur, non mouebitur aliud quod est post; & si mouetur, mouebitur, & vo∣luntas est principium hic.* 1.869 Super quod Auerroes, Dignius, inquit, est illud quod cogit illud quod est post, vt voluntas eius cōsequatur voluntatem suam; adeo quod si illud quod est prius, non mouerit, non mouebitur illud quod est posterius; & initiū secundū quod hic dicitur ante, & post est volūtas scilicet quoniā volūtas debilioris sequitur voluntatē fortioris. Et hoc inten∣debat,

[unspec A] cùm dixit, Et voluntas est initium; vbi & in eadem sententia Albertus, Thomas, Fo∣randus, & omnes expositores concordant. Vnde & Augustinus super illud Psalmi 148.* 1.870 Confessio eius super coelum & terram; Attende, inquit, Coelum & terram ipse fecit, ipse regit, ipsius nutu gubernantur, ipse traijcit tempora, momenta, ipse instaurat, per ip∣sum omnia; ergo ista laudant illum siue in statu, siue in motu, siue de terra deorsum, siue de Coelo sursum, siue vetustate, siue renouatione: Cùm vides haec & gaudes, & at∣tollis in artificem, & inuisibilia eius per ea, quae facta sunt, intellecta contueris, confessio eius in Coelo & in terra. Hoc idem similiter confirmatur per Philosophum 1. Prosper 12.* 1.871 vbi inquirit medium negatitiuum, propinquum demonstratiuum conclusionis negatiuae; vt qua∣re paries non respirat, ostendens non posse dici quia non est animal, quia tunc esse Animal. esset causa propinqua respirandi, & sic omne animal respiraret: Si enim negatio est causa [unspec B] ipsius non esse, affirmatio est causa ipsius esse; Sicut esse sine mensura calidi & frigidi non sa∣nandi causa est; sic esse cum mensura eorundem est causa sanandi: & similiter, si affirmatio est causa esse, & negatio est causa non esse. Quod & Robertus Lincolniensis illum locum exponens similiter plane tenet; Thomas quoque ac alij exponerites. Item si creaturam non agere esset causa quare Deus non agit, & creaturam agere esset causa quare Deus agit; quare & prius naturâ esset creaturam agere quàm primum agens, & prius naturâ esset causam se∣cundam mouere quàm primam contra tricesimum huius plane. Item proportionalia indi∣cantur actiuum prius non agere in passiuum posterius, & passiuum posterius non pati ab acti∣uo priori, atque actiuum prius non agere per actiuum posterius, & actiuum posterius, non agere per actiuum prius; Sed duorum primorum primum est causa secundi & naturaliter prius illo, quare & reliquorum duorum similiter. Quis enim vel leuiter dubitet, quod quia actiuum non agit in passiuum, ideo passiuum non patitur, non è con∣tra; [unspec C] sicut quia actiuum agit, ideo passiuum patitur, non è contra; sicut & agere est causa pati, & ipsum naturaliter antecedens? Quis enim nesciat, quod quia Deus non fecit vnum Angelum possibilem fieri quem non fecit, ideo ille Angelus non est factus, & non è contra? Et quia non fecit aliam stellam in coelo, ideo non est facta, non è contra? Et quia non fecit An∣gelum perfectiorem in naturalibus, ideo non est perfectior, non è contra? Et quia non fecit Coelū maius, ideo non est maius, & non è contra? Item cuiuslibet negationis verae prima causa est in Deo, sicut decima pars, & vndecima decimi tertij primi monstrant; Negationis autem, quae non est necessaria, sed contingens causa, in Deo videtur esse, non velle sic esse, vel non facere ita esse, sicut similium affirmationum causa in Deo est Deum velle & facere ita esse, si∣cut nonum primi demonstrat. Ita quicquid non fit à causa secunda Deus vult non fieri, & non vult positiuè, scilicet habet nolle illud fieri ab ea; sicut vigesimum secundum primi & [unspec D] corollaria eius docent; & hoc non causaliter, nec antecedenter à causa secunda, sicut vigesi∣mum primi monstrat: Prius ergo naturaliter & causaliter est Deum nolle positiuè, quare & non velle atque non facere causam secundum agere, quàm ipsam non agere. Item per idem vigesimum; Nulla res positiua postetior voluntare diuina est causa voluntatis ipsius; & mul∣tum videretur indignius, quod aliqua priuatio esset causa voluntatis diuinae; Causam ergo secundam non agere, non est causa quare Deus vuit illam non agere, & non vult positiuè a∣gere, nec quare non agit, sed è contra. Item per secundum primi, si Deus subtraheret ma∣num suam qua cuucta sustentat, ipsa in nihilum verterentur; & hoc causaliter propter subtra∣ctionem conseruationis diuinae; quia nam que Deus non seruaret entia, ideo non essent; non autem quia non essent, ideo Deus non ea seruaret; sicut ante productionem rerum, quia Deus non produxit res, ideo non fuerunt, & nō è contra; sicut & adhuc fuisset, si adhuc nihil pro∣duxisset; & sicut nunc est de multis nō entibus non productis, quae potuit produxisse. Vnde & Auicenna 1 Metap. 9. Intentio essendi est ex causa, quae est causa essendi,* 1.872 & intentio non essen∣di [unspec E] est ex causa, quae est priuatio intentionis causae essendi. Cui & concorditer August. 12. de Ciuitate Dei 17. Deus, inquit, vna eademque sempiterna, & incommutabili voluntate res quas condidit, & vt prius non essent, egit, quamdiu non fuerunt, & vt posterius essent, quan∣do esse caepere. Dicitque Apostolus, qui vocat ea quae non sunt, tanquam ea quae sunt,* 1.873 ad Rom. 4^o. quanquam & hoc aliter exponatur: Dicit quoque Propheta, vocauit famem super terram, Psalmo 104. Super quod Augustinus vna expositione praemissa subiungit, An quod est credibilius, vocauit famem, id intelligendum est, dixit vt fames esset? vt hoc sit vo∣care quod appellare, hoc appellare quod dicere, hoc dicere quodiubere: Nam ille vocauit famem, qui vocat ea quae non sunt, tanquam ea quae sunt.* 1.874 Vnde & Anselmus de Casu Di∣aboli 1. Deus dicitur facere non esse, quod non est, quoniam cum possit, non facit esse; ac si consideras ea quae sunt cum transeunt ad non esse, non ipse facit ea non esse? quoniam nam∣que

non solum non est alia aliqua essentia nisi illo faciente, sed nec aliquatenus manere po∣test, [unspec A] quod factum est, nisi codem ipso seruante. Cum ipse desinit seruare quod fecit, ideo quod erat, redit in non esse, quod non ab illo habet scilicet non esse, sed quia cessat facere esse. Ecce quam plane testatur, non esse, non habere causam efficientem propriè, sed potius deficientem; causam scilicet factiuam, & seruatiuam deficientem facere & seruare, id est non facientem rem possibilem fieri, aut factam non seruantem, sicut superius tangebatur.

COROLLARIVM.

Huius Capituli Coroll. in Catalogo non reperitur.

EX his autem non improbabiliter videtur inferri, quod Deum non dare scientiam, gratiam, aut perseuerantiam, seu quodlibet munus suum creaturae capaci, est causa quare ipsa non [unspec B] accipit, & non habet, & quia Deus non dat, ideo creatura non accipit, & non è contra. Hoc autem corollarium non negat Deum quandoque non dare gratiam aut alia munera propter culpam non recipientium, sed affirmat quod propria & per se causa non acceptionis, est non datio, non è contra. Videtur autem hoc corollarium ad praehabita consequi manifeste: Apparet quoque posse ostendi, sicut & conclusio principalis. Quis etiam nesciat omnem sci∣entiam dari à Deo, sicut ex sexto primi, tertio & vigesimo huius secundi patet, & specialiter scientiam Prophetalem, & reuelationes multiplices arcanorum, ad quae nullus potest attinge∣re per viam ingenu naturalis, sed tantum per reuelationem diuinam? Cur ergo non omnes habent omnes istas scientias, nisi quia ille non dat, per quem datur sermo sapientiae & scien∣tiae, diuidens singulis prout vult? Quare & Elizaeus, Dominus, inquit, caelauit à me, & non in∣dicauit mihi 4.* 1.875 Regum 4. per hoc reddens ignorantiae suae causam? quis etiam legens, & non negligens libros Propheticos, non facile videat Prophetas non semper habuisse reuelationes [unspec C] diuinas, nec spiritum Prophetiae; quare nec semper habuisse Propheticas visiones, sed quan∣do placuit reuelanti? quae ergo causa huius non acceptionis, nisi non datio, sicut & videtur Gregorius super Ezech. homilia prima testari? Et si dixeris quod desidia, aut peccatum ali∣cuius sit causa quare Deus non dat ei huiusmodi scientiam Prophetalem, certè peccato & desi∣dia non obstante posset Deus, si vellet, huiusmodi scientiam ei dare. Malis etiam quandoque ostendit Deus reuelationes Propheticas, & viris sanctissimis non ostendit; Eisdem quoque Prophetis sanctissimis quandoque ostendit huiusmodi visiones, & quandoque abscondit; Angelis quoque malis & primis parentibus ante Peccatum, & sanctis Angelis confirmatis, quia nunquam peccauerunt, nec vnquam peccabunt, non dedit Deus omnimodam Prophe∣tiam, sicut ex 16. huius patet; quae ergo causa huius non acceptionis, nisi non datio reputan∣da? Praeterea si Angeli, & primi parentes secundum opinionem quorundam erant creati [unspec D] extra gratiam, & talcs sine culpa per aliquam morulam permanserunt, causa quare tunc non acceperunt nec habuerunt gratiam fuit, quia Deus non dedit, non è contra, sicut nullus ig∣norat; quare & nunc similiter. Item proportionalia iudicantur non dare gratiam, & non accipere gratiam, atque non dare tantam gratiam, & non accipere tantam; sed certum est quod Deum non dare Angelo in principio, vel paruulo baptizato tantam gratiam, vnam scilicet maximam, cuius fuit capax, quam ei non dedit, causa fuit quare non recepit, & non è con∣tra. Item de paruulis hoc videtur perspicuum: Qua namque rationis imagine dici potest, quod paruulus non accipit gratiam, ideo Deus non dat eam, & non potius è contra? Item de adultis ponaturiuxta praemissa de gratia & poenitentia primo huius, quod duorum peccatorum omnino aequalium ante hoc instans, qui & quantum in eis fuisset, fuiffenta aequales in hoc in∣stanti, Deus vni conferat gratiam suam gratis, alteri verò nequaquam; tunc causa quare iste non recipit est, quia Deus non dat: Si enim daret aut dare vellet isti, ita reciperet iste sicut & ille. Et si dixeris quod vnus prius meruit, vel saltem disposuit se, vel nunc facit, & alter ne∣quaquam, [unspec E] & ideo iste accipit gratiam, ille nequaquam, non seruas positionem praemissam, quae posuit in omnibus paritatem. Secundum etiam praeostensa de gratia primo libro, nul∣lus gratiam primam meretur per dispositionem praeuiam, nec per aliam quamlibet actionem. Cùm etiam isti sint pares in omnibus, excepta illa dispositione seu merito, & per trigesimum huius nullus potest elicere meritum, dispositionem, vel actionem quamcunque, nisi Deo prae∣uolente & praeagente; & per decimum primi, si Deus praeuelit quemcunque quidlibet facere, hoc necessariò faciet; Causa ergo quare iste ita meretur, & se disposuit ad gratiam, est quia Deus antecedenter hoc vult & facit; etsi Deus ita vellet de altero, ille similiter faceret, aliter∣que non potest: Causa ergo quare iste non ita meretur, & se disponit, est quia Deus non vult

[unspec A] hoc, nec efficit hoc in eo, quare & ista similiter erit causa quare iste non recipit gratiam, prae∣sertim cum secundum te Deus non conferat gratiam sine merito aut dispositione huiusmodi praecedente. Et si iterum dixeris, quod Deus offert cullibet gratiam, & vult quod eam recipi∣at, non tamen absolutè, sed sub ista conditione, si sponte consentiat,* 1.876 per corollarium 30ⁱ huius iterum corrigeris. Praeterea videris supponere hominem posse ex se solo vel saltem ex se an∣tecedenter cum Deo oblationi gratiae consentire contra 38^um primi, 20^um & 30^um huius se∣cundi. Item iuxta praemissa contra responsionem priorem ponantur duo peccatores pares in omnibus, quibus Deus offerat aequaliter gratiam, & cum secundum te non sit necesse quemli∣bet recipere gratiam sibi oblatam, ponatur vnum ‖ 1.877 illam recipere, alterum verò nequaquam: qui ergo recipit gratiam consentit, & causa huius est, quia Deus volendo & praeuolendo ope∣ratur & praeoperatur in eo consensum, nec potest aliter consentire, sicut 30^um huius monstrat: [unspec B] & qui non recipit gratiam non consentit, nec hoc potest, nisi Deus praeuolendo hoc praeope∣retur in eo, nec ipse potest facere Deum praeuelle & praeoperati hoc in ipso, nec Deo praeuolen∣ti & praeopetari volenti resistere per 10^um primi libri: causa ergo quare non consentit, est quia Deus ipsum non vult praeuenire, nec praeuenit operando; Si enim Deus hoc vellet, ita consen∣tiret iste sicut ille. Aliter forte dices, quod Deus offert gratis cuilibet gratiā,* 1.878 dum tamen aperiat manū suā, dū aperiat sinū suū, dū aperiat cordis arcā, gratiae receptricē; quare qui accipit, ideo accipit, quia Deus dat; qui verò non accipit, ideo non accipit, quia non aperit, sicque Deus non dat, quia iste non accipit gratiā quae offertur: sicut si porrigā tibi munus & tu accipis, non ideo do quia accipis, sed è contra; & si alteri porrigā quippiā & ille nō accipit, nō ideo non ac∣cipit, quia non do, sed ideo non do, quia non accipit. Haecautē responsio castigabitur vt prae∣cedens, & per 38^um cap. primi libri. Praeterea quando Deus offert cuipiam gratiam, quid in∣tendit de receptione gratiae finaliter circa ipsum? Vel enim intendit & vult quod cam recipiat, [unspec C] vel nequaquam: si intendit & vult quod eā recipiat, per 10^um primi semper fit ita, nec potest dicere, quod Deus conditionaliter hoc intendit, sicut praemissa contra responsionem proxi∣mam manifestant. Si Deus hoc non intendat, nec velit cum bene sciat, quod nisi hoc inten∣dat & velit, & hoc antecedenter & independenter respectu actionis seu passionis humanae, in∣aniter & delusoriè eam offert; quis enim rationabiliter offert quicquam alicui indigenti, non concessis alijs necessarijs, fine quibus bene scit offerens indigentem non posse illud recipere, nec illa alia posse habere à se solo aut antecedenter à se, nec ab aliquo alio, praeterquam ab ip∣somet offerente omnia gratis dante, & gratuite inchoante? Mirabilis misericordia esset illa quae in nullo releuaret miseriam miseri, sed potius aggrauaret, dum ei delusotiè porrigeret talia & non daret. Imo per 22^um primi & eius corollarium, Si Deus non intendit, nec vult hoc, in∣tendit & vult eius oppositum, vbi maior & delusio & duplicitas videretur. Vel arguatur hoc [unspec D] modo, Deus cum offert alicui gratiam, vel vult eam dare ei, vel non vult eam dare ei &c. sicut supra. Item in exemplo proposito, si tu offerres mihi quicquam, & bene scires quod non pos∣sem per me solum, nec per adiutorium cuiusquam alterius aperire manum meam contractam ad recipiendum, nec incipere aperire, aut aliquid facere, nisi per te omnia inchoantem & con∣tinue prosequentem, scires{que} non esse in potestate mea quid tu circa me velles, & quod quic∣quid velles statim fierer, & non velles, imò nolles quicquam agere vel iuuare ad aperiendum manum meam, nonne tu esses in causa quare non aperirem manum & recipetē munus tuum? Quare & te non dare, esset causa quare ego non reciperem. Hoc etiam confirmatur. Dare, vt dicūt Iuristae, est ‖ 1.879 accipere facere; dare ergo non solum importat offerre, sed & accipere: quo∣modo ergo dicis acceptionem non esse causam dationis? Imò non est causa oblationis, sed dationis est causa, sicut & oblatio. Sicut enim oblatio, sic & acceptio praecedit naturaliter & causaliter dationem, & ipsam efficit & consummat: nisi enim accipero, non fit meum. Praete∣rea si dare importat haec duo, offerre & accipere, defectus dationis seu non dare potest contin∣gere [unspec E] vel ex defectu oblationis, vel ex defectu receptionis: qui ergo cum potest, non facit v∣trum{que} necessario requisitū ad dare, & fine quo neattū potest fieri, est causa quare non datur. Si ergo offeras mihi quicquā, & potes facere me recipere, nec ego aliter possum recipere, causa quare non accipio, est quia non facis me accipere. Quod vt adhuc clarius elucescat, ponatur te esse saptentē Doctorē, me autē insipientē discipulū, qui & ex praecepto Patris me Domini no∣stri cōmunis tenearis praebere mihi doctrinā, sim{que} talis sub potestate tua; quod si efficaciter offeras mihi doctrinā, ego illā accipiā, sin autē minus, nequaquam. Si igitur tu non offers nec das mihi doctrinā, nec ego eā accipio, nōne Dominus reputabit te in causa quare ego nō acci∣pio disciplinā? aestimo quod iusto iudicio reputabit.* 1.880 Adhuc forsitan non desines respondere di∣cēdo, quod Deus offert cuilibet gratiā, & quidā non ponunt obicē gratiae, sed potius eū tollūt, & ideo ipsi recipiunt gratiam eis oblatā; alij autē ponunt obicem gratiae, positūue non tollunt; quare ipsi nequaquā eum accipiunt: sicut est de illuminatione & non illuminatione domus à

sole per fenestrā apertā & clausā. Pro ista autē responsione videtur quaerendū rationabiliter [unspec A] quid sit obex: & videtur quod sit aliquod obiectum, seu obsistens gratiae, scilicet peccatum mortale repugnans gratiae salutari, siue non consensus, seu dissensus, non apertio seu clausio cordis humani cùm gratia Dei offertur. Et quiequid obex dicatur, potest ista responsio cor∣ripi, sicut aliae praecedentes, cùm nullus possit hunc obicem tollete nisi Deus, vel per Deum ipsum praetollentem, & si ipse eum voluerit tollere, irresistibiliter tollitur, sicut decimum primi docet. Hoc idem & praeostensa de gratia & poenitentia cum eodem decimo primi monstrant; vnde & ipsemet Dominus, Miserebor cui voluero, & clemens ero in quem mihi placuerit,* 1.881 Exod. 33. Et iterum, Auferam cor lapideum, &c. Ezech. 36. glossa; id est, om∣nem duritiem, & cor incredulum. Et Apostolus, Cuius vult miseretur, & quem vult indu∣rat, ad Rom. 9. Et Augustinus de praedestinatione sanctorum 9. tractans illud Iohan. 6. Om∣nis qui audiuit à Patte, & didicit, venit ad me; Valde, inquit, remota est à sensibus carnis haec schola, in qua Deus auditur, & docet. Multos venire ad filium videmus, quia multos cre∣dere [unspec B] videmus in Christum; sed vbi & quomodo haec à Patre audierint & didicetint, non vi∣demus. Nimirum gratia ista secreta est: gratiam verò esse quis ambigat? Haec itaque gratia quae occultè humanis cordibus digna largitate tribuitur, à nullo duto corde respuitur: Ideo quippe tribuitur, vt cordis duritia primitùs auferatur. Quoniam ergo Pater intùs auditur, & docet vt veniatur ad Filium, aufert cor lapideum, & dat cor carneum, sicut Propheta praedi∣cente promisit; sic quippe facit filios promissionis, & vasa misericordiae quae praeparauit in gloriam.* 1.882 Et sequitur decimo; Cur autem non omnes docet vt veniant ad Christum, nisi quia omnes quos docet, misericordia docet; quos autem non docet, ideo non docet, quoniam cuius vult miseretur, & quem vult obdurat. Et si dixerisobicem esse actum aliquem positi∣uum gratiae repugnantem, puta actualem contradictionem, rebellionem siue contemptum, & ipsum tolli non posse, nisi per non actionem seu priuationem actus huiusmodi, quae non est a Deo, seu non antecedenter à Deo, sed ab homine, adhuc poteris corripi sicut prius. Prae∣terea [unspec C] tunc omnis non habens huiusmodi actum contrarium reciperet gratiam, quod falsum est de paruulis, de moriombus, de adultis, sanis, dormientibus, seu vigilantibus, habentibus actus bonos morales, vel indifferentes, vel venialiter tantùm malos, quales potest habere in gratia constitutus. Item quomodo dicis actum talem tolli non posse, nisi per non actionem, aut solam priuationem agendi? Potest enim per actum contrarium positiuum, sicut contemp∣tus per obedientiam, odium per dilectionem, & ita de alijs: Quàm facilè ergo posset Deus, si vellet, tollere huiusmodi obicem, siue actum? Huiusmodi quoque obex per 30. huius fit, & ponitur antecedenter à Deo: quomodo ergo vult Deus conferre huic gratiam, in quo parat obicem gratiam repellentem? vel si Deus non dat gratiam propter obicem resistentem, & ipse Deus scienter & praecedenter causat hunc obicem, quomodo non ipse Deus est causa non ac∣ceptionis gratiae salutaris? Huic etiam Corollario attestari videtur vtrius{que} series testamenti, [unspec D] & Doctorum autoritas copiosa: Quis enim, qui vel corticem sacrae scripturae aut Doctorum respexit, nesciat Deum omnia suis mensuris, numeris & ponderibus originaliter statuisse, si∣cut & breuiter tangitur 46. primi? Cur ergo non sicut antecedenter & originaliter statuit & prouidit numerum electorum, sicut 46. primi & 5. huius testantur, sic & numerum credituro∣rum & perseueraturorum finaliter similiter statuebat, ita quod sittantus, & non maior, neque minor? Quis ergo causa primaria negationis istius? Nonne ille, qui numerat multitudinem stellarum, multitudinem scilicet saluandorum, sicut est causa quare non sunt plures stellae ma∣teriales in coelo, sicuti etiam est causa quare coelum non est maius? quae etiam causa quare istae sunt vnitates numeri electorum, & non pro istis aliae totidem, nisi ille qui omnibus eis nomi∣na vocat, sicut est causa quare hae stellae materiales non sunt aliae creatae, & iste mundus non alius cum istis non alijs creaturis? Quis etiam dubitet, sicut Deus prouidit & statuit numerum certum stellarum, sic & arenae maris qua reprobi figurantur, sicut 27. primi & sequentia ma∣nifestant, cùm & post finale iudicium volet numerum damnatorum esse tantùm praecisè, & [unspec E] non volutione nouella, nec à posterioribus rebus causata, sicut 23. & 20. primi docent? Quis etiam Theologus, si non Pelagij socius, nesciat primam causam reprobationis, & volutionis diuinae qua quosdam aeternaliter reprobat, esse ex parte Dei reprobantis, non ex parte Angeli vel hominis reprobati, sicut patet ex 45. primi? Si tamen non accipere gratiam & perseue∣rantiam esset causa non dandi, esset è contra. Quare & Augustinus, Gregorius, alij{que} Docto∣res innuunt frequenter, & dicunt non esse quaerendam, ne{que} assignandam causam non tractio∣nis à Deo, non auditionis, non obedientiae, non perseuerantiae, & similium, ex parte non tra∣cti & similiū; sicut multa praemissa de gratia, de poenitentia, & de perseuerantia manifestant. Augustinus siquidem 1.* 1.883 part. super Iohan. homil. 26. Quem, inquit, trahat, & quem non tra∣hat, quare illum trahat, & illum non trahat, noli velle iudicare, si non vis errare. Si tamen ideo

[unspec A] Pater quenquā non traheret, quia ipse non trahitur, posset ratiodabiliter quaeri quare, quia & veraciter reddi quare. Item Exod. 4. legitur Dominum dixisse ad Mosen,* 1.884 Quis fecit os homi∣nis, aut quis fabricauit mutū & surdū, videntē & coecū? Nonne ego? Glossa super verbum, mutum, In ore, inquit, vel in spiritu; quare & reliqua sunt similiter exponenda. Vbi & alia glossa scilicet Augustini, Sunt, inquit, qui de Deo calumnien••ur,* 1.885 vel potius scripturae veteris testamenti, quia dixit Deus quod fecit mutum. Quid ergo dicunt de Christo apertè dicente, Ego veni, vt qui non vident, videant; & qui vident, coeci fiant? Quis autem nisi insciens cre∣diderit, ali quid homini secundum vitia corporalia posse accidere quod Deus nolit? Sed eum iustè totum velle nemo ambigit. Cui & concorditer Moses Deut. 29. Vos, inquit,* 1.886 vidistis vni∣uersa quae fecit Dominus coram vobis in terra Aegypti, Pharaoni & omnibus seruis eius vni∣uersae{que} terrae illius temptationes magnas quas viderunt oculi tui, signa illa portenta{que} ingen∣tia, [unspec B] & non dedit vobis cor intelligens, & oculos videntes, & aures quae possint audire vs{que} in praesentē diem. Glossa, cor intelligens, i. voluntatem operandi quae intelligitis,* 1.887 & oculos scili∣cet cordis videntes, audire, i. obedire. Quibus & non dis••orditer Esaias, Excoeca cor populi huius. & aures eius aggraua, & oculos eius claude, ne forte videat oculis, & auribus suis audi∣at, & corde suo intelligat, & conuertatur, & lanem eum, Esa. 6. Similem quo{que} sententiam do∣cet Christus, sicut Matt. 13. Marc. 4. & Luc. 8. euidenter apparet. Vnde & Ioh. 12.* 1.888 Cùm au∣tem tanta signa fecisset coram eis, non credebant in eū, vt sermo Esaiae Prophetae impleretur, quem dixit Dominus, Quis credidit auditui nostro, & brachium Domini cui reuelatum est? Propterea non poterant credere, quia iterum dixit Esaias, Excoecauit oculos eorum, & indu∣rauit cor eorū, vt non videant oculis & intelligant corde, & conuertantur, & sanem eos. Quod tractans Augustinus 1. part super Iohan. homil. 53. ita scribit, Quod verò addidit,* 1.889 & conuer∣tantur, & sanem eos; vtrum subaudiendū sit, non, i. non conuertantur, connexa desuper sen∣tentia, [unspec C] vbi dictū est, vt non videant oculis, & intelligant corde, quia & hîc vti{que} dictum est, vt non intelligant; & ipsa enim conuersio de illius gratia est, cui dicitur, Deus virtutū conuerte nos; An fortè & hoc de supernae medicinae misericordia factū intelligendum est, vt quoniam peruersae & superbae voluntatis erant, & suam iustitiam constituere volebant, ad hoc desere∣rentur vt excoecarentur; ad hoc excoecarentur vt offenderent in lapidem offensionis, & im∣pleretur facies eorū ignominia, at{que} ita humiliati quaererent nomen Domini, & non suam qua inflatur superbus, sed iustitiam Dei qua iustificatur impius? hoc enim multis eorum profuit in bonum, qui de suo scelere compuncti in Christum postea crediderunt, pro quibus & ipse ora∣uerat dicens, Pater ignosceillis, quia nesciunt quid faciunt. Qui & in quaestionibus Euangelij,* 1.890 sicut recitat glossa Thomae super Matt. 13. vbi allegatur eadem autoritas Esaiae, sic ait; Ocu∣los suos clauserunt, ne quando oculis videant; i. ipsi causa fuerunt, vt Deus eis oculos clau∣deret. [unspec D] Alius enim Euangelista dicit, Excoecauit oculos eorum, sed vtrum nunquam videant, an verò ne vel sic aliquaudo videant coecitate sua sibi displicentes & se dolentes, & ex hoc hu∣miliati atque commoti ad confitendum peccata sua, & piè quaerendum Deum. Sic enim Mar∣cus hoc dicit, Ne quando conuertantur & dimittantur eis peccata: vbi intelliguntur peccatis suis meruisse vt non intelligerent; & tamen hoc ipsum misericorditer eis factum, vt peccata sua cognoscerent, & conuersi veniam mererentur. Quod autem Iohannes hunc locum dicit, Propterea non poterant credere, quia iterum dixit Esaias, Excoecauit oculos eorum, & indu∣rauit cor eorum, vt non videant oculis & intelligant corde, & conuertantur, & sanem cos, aduersari videtur huic sententiae, & omninò cogere, vt quod hîc dictum est, ne quando oculis videant, non accipiatur, ne vel sic aliquando oculis videant, sed prorsus vt non videant; quan∣doquidem apertè dicit. Ita vt oculis non videant. Et quod ait, Propterea non poterant crede∣re, satis ostendit non ideo factam excoecationem, vt ea commoti & dolentes se non intellige∣re conuerterentur aliquando per poenitentiam. Non enim possent hoc facere nisi priùs crede∣rent, [unspec E] vt credendo conuerterentur, conuersione ‖ 1.891 sanarentur, sanitate intelligerent, sed ideo po∣tiùs excoecatos vt non crederent: Dicit enim apertissimè, Propterea non poterant credere. Quòd si ita est, quis non exurgat in defensionem Iudaeorum, vt eos extra culpam fuisse pro∣clamet, quòd non crediderunt? Propterea enim non poterant credere, quia excoecauit oculos eorū. Sed quoniam potiùs Deus extra culpam debet intelligi, cogimur fateri alijs quibus∣dam peccatis ita eos excoecari meruisse, qua tum excoecatione non poterant credere: Verba enim Iohannis ista sunt, Non poterant credere, quia iterum dixit Esaias, Excoeca∣uit oculos eorum. Frustra itaque conamur intelligere ideo fuisse coecatos, vt conuerterentur cùm conuerti non poterant, quia non credebant; & ideo credere non poterant, quia excoecati erant. An fortè non absurdè dicimus quosdam Iudaeorum fuisse sanabiles, sed tanto cum tumore superbiae periclitatos, vt eis expediret primò non credere, & ad hoc

fuisse caecatos vt non intelligerent Dominum loquentē parabolas, quibus non intellectis non [unspec A] in eum crederent, non credentes autem cum caeteris desperatis crucifigerent eum, atque ita post eius resurrectionem conuerterentur, quando iam de reatu mortis Domini humiliati am∣plius diligerent, à quo sibi tantum scelus dimissum esse gauderent, quoniam tanta eorum su∣perbia tali humiliatione esset deijcienda? Quod incongruè dictum esse quilibet arbitretur, si non ita contigisse in actubus Apostolorum manifestè legerit. Non ergo abhorret quod ait Iohannes, Propterea non poterant credere, quia excoecauit oculos eorum vt non videant, ab ea sententia, qua intelligimus ideo excoecatos vt ‖ 1.892 conuerterentur, hoc est, ideo eis per obscu∣ritates parabolarum occultatas sententias Domini, vt post eius resurrectionem salubriore poenitentia resipiscerent; quia per obscuritatem sermonis excoecati, dicta Domini non intel∣lexerunt, & ea non intelligendo, non in eum crediderunt, non in eum credendo crucifixe∣runt, atque ita post resurrectionem miraculis quae in eius nomine fiebant exterriti, maioris criminis reatu compuncti sunt, & prostrati ad poenitentiam; deinde accepta indulgentia ad [unspec B] poenitentiam flagrantissima dilectione conuersi: quibusdam autem non profuit illa coecitas ad conuersionem.* 1.893 Qui & de bono perseuerantiae 41. dicit, In perditionis massa relicti sunt Tyrij & Sidonij, qui credere potuerunt, si mira Christi signa vidissent; sed quoniam vt cre∣derent non eis erat datum, etiam vnde crederent est negatum: Ex quo apparet habere quos∣dam in ipso ingenio diuinum naturaliter munus intelligentiae quo moueantur ad fidem, si congrua suis mentibus vel audiant verba, vel signa conspiciant, & tamen si Dei altiore iudi∣cio à perditionis massa non sunt gratiae praedestinatione discreti, nec ipsa eis adhibentur vel dicta diuina vel facta, per quae possent credere si audirent vtique talia, vel viderent. In eadem perditionis massa relicti sunt etiam Iudaei, qui non potuerunt credere factis in conspectu suo tam magnis clarisque virtutibus: Cur enim non poterant credere? Non tacuit Euangelium dicens; Cùm autem tanta signa fecisset coram eis, non crediderunt in eum, vt sermo Esaiae Prophetae impleretur, quem dixit; Domine, quis credidit auditui nostro? Et brachium Do∣mini [unspec C] cui reuelatum est? Et ideo non poterant credere, quia iterum dixit Esaias; Excoecauit oculos eorum, & indurauit cor illorum, vt non videant oculis, nec intelligant corde, & con∣uertantur & sanem illos. Non erant sic ergo excaecati oculi, nec sic induratum cor Ty∣riorum & Sidoniorum, quoniam credidissent, si qualia viderunt isti signa vidissent: sed nec illis profuit quod poterant credere, quia praedestinati non erant ab eo, cuius inscrutabilia sunt iudicia, & inuestigabiles viae: nec istis obfuisset, quod non poterant credere, si ita praedesti∣nati essent vt eos caecos Deus illuminaret, & induratis cor lapideum vellet auferre. Scio quod multi praemissa verba Domini, Mosis & Esaiae, atque similia multum aliter intelligunt & exponunt; nec obstat. Sacra namque Scriptura ex sua faecunditate multiplici multipli∣cem parturit intellectum: nullus tamen Catholicus, sicut puto, ita alias aut alienas expositi∣ones admittet, quod expositionem Euangelistae praecipui de ipso praedicatore veritatis in∣structi, [unspec D] imò ipsius sanctissimi Euangelij, & doctissimi Augustini repudiet. Propterea Do∣minus ipse dixit,* 1.894 Ego indurabo cor Pharaonis, & non dimittet populum; Exod. 4. Et infra 9. Indurauit que Dominus cor Pharaonis, & non audiuit eos, sicut locutus est Dominus. Quid autem significat quod dicitur, Dominum cor hominis indurare, nisi autoritatem, su∣perioritatem, & causalitatem indurationis cordis humani esse apud eum, non apud homi∣nem, licet fiat propter peccatum hominis antecedens? Et quid est Dominum cor hominis indurare, nisi non emollire cum possit, non dare oleum pietatis, non misereri misero peccatori, seu nolle aut non velle haec facere, sicut expositiones Doctorum quamplurimae contestantur?* 1.895 Vnde Gregorius 11. Moral. 5. super illud Iob. 6. Si incluserit hominem, nul∣lus est qui aperiat. Obdurare Deus per iustitiam dicitur, quando cor reprobum per gra∣tiam non mollitur.* 1.896 Cui & concorditer Augustinus de praedestinatione & gratia Dei, qui est quintus inter eius sermones 7. Quid est, inquit, indurabo, nisi non emolliam? Dicitque Petrus 1. sentent. dist. 41.1. quod reprobatio Dei est nolle misereri, & obduratio Dei non [unspec E] misereri; vt non ab illo irrogetur aliquid quo sit homo deterior, sed tantum quo sit melior non erogetur: Quia igitur Deus non emollit cor hominis, ipsum non emollitur, & non è con∣tra. Quare & Apostolus ad Roman. 9. tractans hunc locum Scripturae, & ostendens praede∣stinationem seu electionem & reprobationem non esse ex operibus hominum, sed ex volun∣tate diuina, disputatione praemissa concludit; ergo cuius vult miseretur, & quem vult indurat; & consequenter valida disputatione compescit homines, ne de huiusmodi quaerere vel dispu∣tare praesumant. Si ‖ 1.897 tamen Deus ideo quempiam induraret quia ipse induraretur, id est, non emolliret hominem quia ipse non emolliretur, esset causa quaerenda rationabi∣liter & reddenda: Cur etiam diceret Apostolus, quem vult indurat? Alias enim po∣tius

[unspec A] diceret, qui vult obdurari, vel qui non vult molliri, vel qui don mollitur obdurat. Qua∣propter beatus Augustinus de praedestinatione & gratia Dei 17. Nonne, inquit,* 1.898 Nabucho∣donosor post innumeras impietates flagellatus paenituit, & regnum quod perdiderat rursus accepit? Pharao autem ipsius flagellis est durior effectus, & peri••t. Hic mihi rationem reddat, qui diuinum consilium nimium alta saptenti corde dijudicat, cur medicamentum vnius Mo∣dici confectum alij ad interitum, alij valuerit ad salutem, nisi quia Christi bonus odor, alijs est odor vitae in vitam, alijs odor mortis in mortem? Quantum ad naturam ambo homines erant, quantum ad dignitatem ambo Reges, quantum ad causam ambo captiuum populum Dei possidentes, quantum ad poenam ambo flagellis clementer admoniti? Quid ergo fines eo∣rum secit esse diuersos, nisi quod vnus manum Dei sentiens in recordatione propriae iniquita∣tis ingemuit, alter libero contra Dei misericor dissimam veritatem pugnauit arbitrio? Hic qui∣cunque [unspec B] respondet, illi vt mutaretur affuisse diuinum, huic vt induraretur defuisse praesidium, & hoc contendit iniustum; propter quod rerum ipsarum fines in Dei voluntate constituens dixit Apostolus, Cui vult miseretur, & quem vult indurat, dicente etiam Domino, Sine me nihil potestis facere: Intelligat ita omnia vel adiuuante Domino perfici, vel deserente per∣mitti, vt nouerit tamen nolente eo nihil prorsus admitti. Et sequitur 18. Sed reditur ad par∣nulos, reditur ad geminos. Parum est, quod dixi, reditur ad nec dum natos, qui & in eo∣dem concubitu seminati, & in eodem momento fuerant in lucem proferendi: eis discrepans diuersumque iudicium diuinae voluntatis apparens, sensus hominum de voluntate Dei su∣perbe nimium disputantes magnitudo quaestionis obtu••bat. Exalta iam viribus vocem tu∣am, O iniuste accusator iusti▪ & dic mihi quid boni ille meruit? Quid mali ille commisit? Et respondeo tibi; non ego, sed Paulus Aposiolus; Nihil quidem ambo meruerunt, & habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud verò in [unspec C] contumeliam, Dicturus es, quare? Quae est iudicij huius tam confusa diuersitas? Rursus ad hanc praesumptionem ille te confutet, & dicat, O homo, tu quis es, qui respondeas Deo? Maxime quia ad illam humanorum actuum comparationem rursus intentio conuersa re∣spondet, iniustitiae non posse argui creditorem, qui duobus debitoribus tale voluerit habere iudicium, vt vni donet, ab alio exigat quod ab vtrisque debetur. Quod si ita est, qua tandem impudentia homo de Deo, lutum de figulo ••udicabit, non solum dicens, quid me fecisti sic? Sed etiam de alijs damnabili curiositate perscrutans, & dicens, quare de eadem massa fecisti alium quidem sic, alium verò sic? Si humanum genus, quod creatum primitùs constat ex ni∣hilo, non cum debito mortis & peccati origine nasceretur, & tamen ex eis Creator omnipo∣tens in aeternum nonnullos damnare vellet interitum, quis omnipotenti Creatori diceret, Quare fecisti sic? Qui enim cum non essent esse donauerat, quo fine essent habuit potesta∣tem, [unspec D] nec dicerent caeteri, Cur paribus omnium meritis diuinum discreparet arbitrium? Quia potestatem habet figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud ve∣ro in contumeliam. Nunc autem cum damnatis poena iusta reddatur, saluatis autem gratia donetur indebita, quis vsque adeo humanae conditionis oblitus diuini sensus arcana discutiat, vt cum ipse poenam meritò fuerit consecutus, quaeratur cur alius gratiam, quae ei non debe∣batur acceperit? Pro his tamen sciendum quod obduratio dupliciter potest sumi: vno modo pro reprobatione, scilicet pro obduratione actiua, id est, pro voluntate diuina nolente seu non volente mollire, aut volente non mollire; & sic non habet causam superiorem & priorem ex parte hominum assignandam, sicut apparet ex vicesimo, & quadragesimo quinto primi, & sic puto loqui Apostolum ad Romanos, vbi fuerat allegatus, sicut processus eius indi∣cat euidenter: alio modo accipitur obduratio pro reprobatione passiuè, id est, pro ef∣fectu reprobationis, effectu scilicet voluntatis diuinae praedictae, hoc est, pro defectu colla∣tionis, siue pro ipsa non collatione gratiae mollientis: & sic dicitur, licet impropriè, habere [unspec E] causam ex parte hominis obdurati, culpam videlicet praecedentem, quae tamen culpa non est ipsa non receptio gratiae, sed alia prior ea, vt patet de Pharaone & alijs, quando actua∣liter obdurantur: prius namque est quis peccator, quam Deus sit vltor. Et sic loquuntur plerunque Doctores, dicentes Deum ex misericordia liberare, sed secundum indicium obdu∣rare; Iudicium autem videtur esse secundum opera indicati. Vnde & Petrus 1. sent. dist. 42. Sicut, inquit, praedistinationis effectus est gratiae appositio; ita reprobationis effectus obdura∣tio. Qui & supra dist 41.1. dicit, aliquod esse meritum obdurationis, misericordiae verò nul∣lum: & subdit, Miseretur itaque secundum gratiam quae gratis datur, obdurat antem secun∣dum iudicium quod meritis redditur. Vnde datur intelligi, quod sicut reprobatio Dei est nolle misereri, ita obduratio Dei sit non misereri, vt non ab illo irrogetur aliquid, quo sit homo de∣terior,

sed tantum quo sit melior, non erogetur. Vlterius aduertendum quod quandoque [unspec A] legitur ‖ 1.899 Dominum cor hominis indurare, quod debet intelligi modo praedicto, seu modis prae∣dictis: quandoque verò ipsum hominem cor suum, ceruicem suam & huiusmodi indurare; quod dupliciter potest intelligi; vel quia hoc fit propter culpam eius priorem, sicut praemissa testantur; vel quia spontè non inuitè, nec coactè est durus: quandoque autem simpliciter le∣gitur cor eius esse induratum, quod vtroque modo potest exponi. Amplius autem de Robo∣am legitur, Non acquieuit Rex populo, quoniam aduersatus fuerat eum Dominus, vt susci∣taret verbum suum quod loquutus fuerat in manu Ahiae Silonitae ad Icroboam 3.* 1.900 Reg. 12. & de Amasiah, Noluit audire Amasias, eo quod esset voluntas Domini vt traderetur in mani∣bus hostium propter Deos Edom.* 1.901 Quare & Augustinus de gratia & libero arbitrio 46. Quis non diuina iudicia contremiscat, quibus agit Deus in cordibus etiam malorum hominum [unspec B] quicquid vult, reddens tamen eis secundum merita eorum? Roboam filius Solomonis repu∣lit consilium salubre seniorum quod ei dederant, ne cum populo durè ageret, & verbis seruo∣rum suorum potius acquieuit, respondendo minaciter quibus leniter debuit. Vnde hoc, nisi propria voluntate? Sed hinc ab eo recesserunt decem tribus Israel, & alium Regem sibi con∣stituerunt Ieroboam, vt irati Dei voluntas fieret, quod etiam futurum esse praedixerat: quid Scriptura dicit? Et non audiuit Rex plebem, quoniam erat conuersio à Domino, vt statue∣ret verbum suum quod loquutus est in manu Ahiae Silonitae de Ieroboam filio Naboth; Nempe sic factum est, & id per hominis voluntatem, vt tamen conuersio esset à Domino. Qui & infra 47. Quid est quod homo Dei dixit ad Amasiam Regem, Non veniet tecum exer∣citus Israel; Non enim est Dominus cum Israel, omnibus filijs Ephraim; quoniam si puta∣ueris obtinere te in illis, in fugam conuertet te Deus ante inimicos? deinde Scriptura subiun∣git, Et non audiuit Amasias, quoniam à Deo erat vt traderetur in malum, quoniam quae∣sierunt Deos Edom. Ecce Deus idololatriae peccatum volens vindicare, hoc operabatur in [unspec C] eius corde, cui vtique iustè irascebatur, vt admonitionem salubrem non audiret, sed ea con∣tempta iret in bellum, vbi cum suo exercitu caderet. Item quid aliud significat, Non omnes capiunt verbum istud,* 1.902 sed quibus datum est, qui potest capere, capiat? Matth. 19. & illud. Oculi autem illorum tenebantur, ne eum agnoscerent? Luc. vlt. & illud, Vos non creditis, quia non estis ex ouibus meis Ioh.* 1.903 10. Imò & hanc regulam Philosophicam praelibatam, Si affirmatio est causa affirmationis, & negatio est causa negationis, videtur ipsa veritas cano∣nizare, cùm dicit, qui est ex Deo, verba Dei audit; propterea vos non auditis, quia ex Deo nō estis?* 1.904 Ioh. 8. Quare & Chrysostomus, sicut allegatur in glossa Thomae, super illud Io. 10. prae∣missum, sic ait, Quare non credant, ostendit subdens, Sed vos non creditis, quia non estis ex ouibus meis.* 1.905 Super quod verbum Augustinus 1. part. super Ioan. homilia 48. Oues, inquit, sunt credendo, pastorem sequendo, per ostium intrando. Quomodo ergo istis dixit, Non estis ex ouibus meis? quia videbat eos ad sempiternum interitum praedestinatos, non ad vi∣tam [unspec D] aeternam sui sanguinis pretio comparatos. Qui & supra homilia 42. exponens illud Ioan. 8. praemissum, Quoniam, inquit, praesciuerat qui fuerant credituri, ipsos dixit ex Deo, quoniam regenerationis adoptione renascerentur ex Deo: ad hos pertinet, Qui est ex Deo verba Dei audit: Quod verò sequitur, Propterea vos non auditis, quia ex Deo non estis, eis dictum est, qui non solum peccato vitiosi erant, (Nam hoc malum commune erat omnibus) sed etiam praecogniti quod non fuerant credituri ea fide, qua sola possent à peccatorum obli∣gatione liberari. Quapropter praesciebat illos quibus talia dicebat, in eo permansuros, quod ex diabolo erant, id est, in suis peccatis atque impietate morituros, in qua ei similes erant, nec venturos ad generationem, in qua essent filij Dei, hoc est ex Deo nati, à quo erant homines creati. Secundum hanc praedestinationem loquutus est Dominus: Istud tamen potest & ali∣ter intelligi & exponi, de quolibet existente in gratia, vel sic existente ex Deo, quamdiu est talis, & de quolibet carente gratia, & sic non existente ex Deo, quamdiu est talis iuxta praemis∣sa [unspec E] 38. & sequentibus primi libri. Vnde Saluator, Quare loquelam meam non cognoscitis? quia non potestis audire sermonem meum, Ioan. 8. quamdiu scilicet mali estis. Quare & Chrysostomus sicut ibi recitat glossa Thomae, sic ait; Primo igitur captanda est virtus quae verbum diuinum exaudiat, vt deinceps validi sistamus ad percipiendam totam loquutionem Iesu; quoniam quamdiu quis curatus non est in auditu proprio à Verbo, quod dicit surdo, A∣periaris; auditu percipere nequit. Veruntamen vnum verbum Dei est, quod & omnes, & singuli praedestinati audiunt, vel audient aliquando, & nullus reprobatus vnquam audiet il∣lud verbum.* 1.906 Hoc autem verbum, sicut Augustinus, homilia 45. super Ioannem per lon∣gam disputationem ostendit, est; Qui perseuerauerit vsque in finem hic saluus erit. Patet ergo secundum sententiam veritatis, Augustino testante, quod sicut esse ex ouibus Christi, &

[unspec A] ex Deo secundum praedestinationem, scilicet esse praedestinatum, est causa credendi, & au∣diendi salubriter vocem Christi: ita & non sic esse, non sic faciendi: Non autem esse praede∣stinatum originaliter est ex Deo, quia non ex operibus reprobati, teste 45^o. primi. Eandem quoque sententiam contestantur autoritates eiusdem de praedestinatione sanctorum 10. de bono perseuerantiae 41. superius allegatae; qui & de correptione & gratia quasi per totum o∣stendit, quod omnes homines debent charitatiuè corripi & moueri;* 1.907 quod tamen correptio praedestinatis tantum prodest, non praedestinatis non prodest: vbi & 68. longa disputatione praemissa ita concludit; Patiantur ergo se homines corripi quando peccant, nec de ipsa correptione argumententur contra gratiam, nec de gratia contra correptionem, quia & pec∣catis iusta paena debetur; ad ipsam pertinet iusta correptio, quae medicinaliter exhibetur, etiamsi salus aegrotantis incerta est; vt si is, qui corripitur, ad praedestinatorum numerum per∣tinet, [unspec B] sit ei correptio salubre medicamentum; si autem non pertinet, sit ei correptio paenale tormentum: sub isto ergo incerto ex charitate ad hibenda est, cuius exitus ignoratur. Istam quo{que} sententiam videtur Saluator docuisse capaces, quando murmurantibus Iudaeis contra sermonem suum de pane vitae, respondit, Nolite murmurare inuicem; Nemo potest ve∣nite ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit illum. Scriptum est in Prophetis, Et erunt om∣nes docibiles Dei: Omnis qui audiuit à Patre & didicit, venit ad me, Ioh. 6.* 1.908 vbi videtur mi∣nuere, quod quia illi non fuerunt tracti nec docti, quia non audierunt, nec didicerunt, ideo non venerunt ad eum credendo. Quare & intra, Sunt, inquit, quidam ex vobis, qui non cre∣dunt; sciebat enim ab initio Iesus, qui essent credentes, & quis traditurus eum esset: & dice∣bat, Propterea dixi vobis, quod nemo potest venire ad me, nisi fuerit ei datum à Patre meo. Si mihi exponenti non credis, crede Augustino homilia 26. super Ioannem dicenti,* 1.909 Murmu∣rantibus respondit Iesus, Nolite murmurare ad inuicem, tanquam dicens; Scio quare non [unspec C] esuriatis, & istum panem non intelligatis, nec quaeratis. Nolite murmurare ad inuicem, Nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit eum. Nota quare & cau∣sam. Et sequitur magna gratiae commendatio, Nemo venit nisi tractus: quem trahat, & quem non trahat, quare illum trahat, & illum non trahat, noli velle iudicare, si non vis erra∣re. Noli, inquam, velle iudicare per causam sumptam ex parte tracti, vel non tracti, antece∣denter trahentem seu mouentem voluntatem diuinam, iuxta praemissa 20. & 35. & sequenti∣bus primi libri. Si tamen quenquam non trahi à Deo, esset causa quare Deus illum non traheret, rationabiliter posset quaeri, quare Deus illum trahat, & rationabiliter, quia cau∣saliter responderi, quia ipse non trahitur. Similiter quoque de similibus posset quaeri, & similiter responderi. Et infra, Scriptum est enim in Prophetis, & erunt omnes docibiles Dei: Quare hoc dixi, ô Iudaei; Pater vos non docuit; quomodo me potestis agnoscere? Et infra homilia 27. exponens illud, Sciebat enim ab initio Iesus, &c. sicait, Posteaquam dis∣tinxit [unspec D] credentes à non credentibus, expressit causam quare non credant: Propterea dixi vobis, quod nemo potest venire ad me, nisi fuerit ei datum à Patre meo.* 1.910 Qui & de praede∣stinatione Sanctorum 9. & 10. istam expositionem confirmat, sicut superius recitatur; vbi & 10. loquens de doctrina Patris, sic quaerit & soluit; Cur ergo non omnes docet vt veniant ad Christum, nisi quia omnes quos docet, misericordia docet; quos autem non docet, in Deo non docet; quoniam cuius vult miseretur, & quem vult indurat? Et infra, Quare, in∣quiunt, non omnes docet? si dixerimus, quia nolunt discere quos non docet; respondebi∣tur nobis, & vbi est quod ei dicitur, Deus conuertens tu viuificabis nos? aut si non facit volentes ex nolentibus Deus, vt quid orat Ecclesia secundum praeceptum Domini pro persecutoribus suis? Ecce quod Augustinus reprobat positionem dicentem, Patrem ideo quempiam non docere, quia non vult discere: & nonne posset similiter, imò & euiden∣tius reprobare opinionem dicentem, Patrem ideo quempiam non docere, quia non do∣cetur? [unspec E] Et sequitur, cùm ergo Euangelium praedicatur, quidam credunt, quidam non cre∣dunt: sed qui credunt praedicatori forinsecus insonanti, intus à Patre audiunt atque discunt; qui autem non credunt, foris audiunt, intus non audiunt neque discunt: hoc est, illis datur vt credant, illis non datur; quia Nemo, inquit, venit ad me, nisi Pater, qui misit me, traxe∣rit eum; quod apertius postea dicitur. Nam post aliquantum cùm de carne sua manducan∣da, & bibendo sanguine suo loqueretur, & dicerent quidam etiam discipulorum eius, Du∣rus est hic sermo, quis potest eum audire? Sciens Iesus apud semetipsum, quod murmurarent de hoc discipuli eius, dixit eis; Hoc vos scandalizat? & paulo post, Verba, inquit, quae lo∣cutus sum vobis, spiritus & vita sunt: Sed sunt quidam ex vobis qui non credunt; Et mox Euangelista; Sciebat enim, inquit, ab initio Iesus qui essent credentes; & quis esset traditurus eum, & dicebat; Propterea dixi vobis, quia nemo potest venire ad me, nisi ei datum fuerit à

Patre meo; ergo trahi ad Christum à Patre, & audire, & discere à Patre vt veniat ad Chri∣stum, [unspec A] nihil est aliud quàm donum accipere à Patre, quo credat in Christum. Neque enim audientes Euangelium à non audientibus, sed credentes à non credentibus discernebat, qui dicebat; Nemo veniat ad me, nisi suerit ei datum à Patre meo. Fides igitur inchoata & per∣fecta don••m Dei est, & hoc donum quibusdam dari, quibusdam non dari omnino non dubi∣tat, qui non vult manifestissimis sac••is literis repugnare. Cur autem non omnibus detur, fidelem mouere non debet, qui credit ex vno omnes isse in condemnationem sine dubitatio∣ne iustissimam, ita vt nulla Dei esset iusta reprehensio, etiamsi nullus inde liberaretut: vnde constat magnam esse gratiam, quod quamplurimi liberantur; & quid sibi deberetur, in eis qui non liberantur agnoscant, vt qui glorietur, non in suis meritis, q••ae paria••i let esse damnatis, sed in Domino glorietur. Cur autem istum potius quam illum liberet? Inscrutabilia sunt iu∣dicia [unspec B] eius, & inuestigabiles viae eius. Melius enim & hic audimus & dicimus. O homo tu quis es, qui respondeas Deo? Quam dicere audeamus, quasi nouerimus, quod occultum esse voluit, qui tamen aliquid iniustum velle non potuit. Non ergo quia quisquam non trahitur, non docetur, non liberatur, non recipit istud donum, ideo Deas ipsum non trahit, non docet, non liberat & non donat,* 1.911 sed potius è contra, Vnde & Augustinus debono perseuerantiae, 64. dicit, Qui in peccatorum damnabilium delectatione remorantur, si praedestinati sunt, ideo nondum surrexerunt, quia nondum eos adiutorium miserantis erexit: quanquam coram infirmis nolit istam sententiam isto modo, sed alio praedicari. Hoc idem plane testari videtur beatus Ambrosius,* 1.912 libro 9 super Lucam, sic dicens; Quos Iesus respicit, plorant: negauit primo Petrus, & non fleuit, quia non respexerat Dominus: negauit secundo, non fleuit, quia adhuc non respexerat Dominus; negauit & tertio, respexit Iesus, & ille amarissimè fleuit. Nec potest dici, quod corporalibus oculis Dominus eum visibiliter admonendo respexerit; & ideo quod scriptum est, Respexit eum Dominus, intus actum est, in mente, in volunta••e, sicut [unspec C] quadragesimo tertio primi pleniùs recitatur. Adhuc autem & Augustinus 4. contra Iulianum 16. sic alloquit••r Iulianum, Ab eo dicis pulsantibus aperiri, qui omnes homines vult saluos fieri, & in agnitionem veritatis venire, vt videlicet intelligamus, docentibus nobis, ideò non omnes saluos fieri, & non in agnitionem veritatis venire, quia ipsi nolunt petere, cùm Deus velit dare; nolunt quaetere, cùm Deus velit ostendere; nolunt pulsare, cùm Deus velit ape∣rire. Iste ergo secundùm sententiam Augustini fuit error Iuliani Pelagiani, quem & ibi redar∣guit consequenter. Et infra tractans illud Iohannis praemissum, Nemo potest venire ad me, nisi Pater &c. sic ait, Qui tam vtuntur voluntatis arbitrio, nisi eo volente atque subveniente à quo praeparatur voluntas, velle non possunt. Et sequitur 17. vbi si dixeris mihi, Cur ergo non conuertit omnium nolentium voluntates? respondebo, Cur non omnes morituros ad∣optat lauacro regenerationis infantes, quorum adhuc nullas, & ideo nec contrarias inuenit voluntates? Si hoc profundius esse perspicis, quàm vt abs te valeat inueniri, vtrumque vtri∣que [unspec D] nostrum profundum sit; Cur & in maioribus, & in minoribus Deus velit alteri, & nolit alteri subuenire. Ecce secundum sententiam Augustini, quòd sicut Deum velle subuenire, est causa subuentionis, sic & ipsum nolle seu non velle subuenire, est causa non subuentionis: non quia cuiquam non subuenitur à Deo, ideo Deus non vult ei subuenire, aut ei non subuenit, sed è contra:* 1.913 aliàs enim esset planissimum, non profundum. Et infra eodem loquens de duo∣bus similibus, quorum vnus secundum iudicium damnatur, alter secundum misericordiam liberatur; Cur, inquit, istum potius quàm illum damnet aut liberet? Nos quid sumus qui re∣spondeamus Deo? Nunquid dicit figmentum ei qui se finxit, Quare me sic fecisti? An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa originis vitiatae atque damnatae facere aliud vas in honorem secundum misericordiam, & aliud in contumeliam secundum iudicium? Idem 11. super Gen. ad literam 14. opponendo & respondendo, sic ait, Posset, inquiunt, etiam ip∣sorum voluntatem in bonum conuertere, quoniam omnipotens est, posset planè. Cur ergo [unspec E] non fecit? quia noluit: cur noluerit penes ipsum est; debemus non plus sapere, quàm opor∣tet sapere. Qui & in pluribus libris suis locis quamplurimis eandem sententiam profitetur. Hoc idem videtur similiter de perseuerantia sentiendum, quòd videlicet ideo quisquam non accipiat, siue non habeat perseuerantiam, quia Deus illam non dat ei, licet fortassis in poenam peccati sui prioris, & non è contra: Hoc enim sequitur ex praemissis, & potest ostendi simi∣liter per praemissa.* 1.914 Hanc quoque sententiam clarè testari videtur Propheta, Non veniat, in∣quiens, mihi pes superbiae, &c. Ibi ceciderunt qui operantur iniquitatem; expulsi sunt, nec potuerunt stare; Psalmo 35. Quod Augustinus exponens, Prior, inquit, ille qui in veritate non stetit, deinde parentes illi quos dimisit Deus de paradiso: vnde ille humilis qui dicit se non dignum soluere corrigiam calceamenti non est expulsus, sed stat & audit eum, & gaudio

[unspec A] gaudet propter vocem sponsi, non propter suam, ne veniat ei pes superbiae & expellatur, nec possit stare. Hinc & quidam praedestinatus & perseuerans discipulus atque Doctor, Ex nobis, inquit, pro dierunt, sed non erant ex nobis; nam si fuissent ex nobis, permansissent vtique nobiscum; sed vt manifesti sint, quoniam non sunt omnes ex nobis, 1 Ioh. 2.* 1.915 volens osten∣dere quod sicut esse ex numero electorum secundum praedestinationem diuinam est causa permanendi & perseuerandi finaliter, & non sic esse, est causa non sic manendi, i. sicut volu∣tio & electio Dei aeternaliter praeparans & temporaliter conferens gratiam & perseuerantiam cuiquam est causa perseuerandi finaliter: Ita & non volutio, & non electio, seu reprobatio Dei opposita est causa non perseuerandi finaliter: aliàs etenim non electio seu reprobatio Dei non esset originaliter & causaliter ex vocante, sed ex operibus & meritis reprobati, quod fue∣rat reprobatum quadragesimo quinto primi.* 1.916 Vnde & Augustinus de bono perseuerantiae 19. disputando, sic ait, Cur quibusdam, qui cum bona fide coluerunt, perseuerare vsque in fi∣nem [unspec B] non dedit? Cur putas, nisi quia non mentitur qui dicit, Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis? Nam si fuissent ex nobis, mansissent vtique nobiscum. Hominibus autem videtur, omnes qui boni apparent, fideles, perseuerantiam vsque in finem accipere debuisse; Deus autem melius esse iudicauit, miscere quosdam non perseueratutos certo numero sanctorum suorum, vt quibus non expedit in huius vitae temptatione securitas, non possint esse securi: Multos enim à perniciosa elatione reprimit, quod ait Apostolus, Quapropter qui videtur sta∣re, videat ne cadat. Et infra 19. Ex duobus autem pijs, cur huic donetur perseuerantia vsque in finem, illi non donetur? Inscrutabilia sunt iudicia Dei: illud tamen fidelibus debet esse cer∣tissimum, hunc esse ex praedestinatis, illum non esse: nam si fuissent ex nobis, ait vnus prae∣destinatorum, qui de pectore biberat Domini hoc secretum, mansissent vtique nobiscum. Quid est quaeso, non erant ex nobis; nam etiam si fuissent, mansissent vtique nobiscum? Nonne vtique à Deo creati, vtique ex Adam nati, vtique de terra facti erant, & ab eo qui [unspec C] dixit, Omnem flatum ego feci, vnius eiusdem que naturae animas acceperant? Nonne po∣stremò vtique vocati fuerant, & vocantem secuti? vtrique ex impijs iustificati, & per laua∣crum regenerationis vtrique renouati? Sed si hoc audiret ille qui sciebat, proculdubio quod dicebat, respondere posset & dicere, vera sunt haec; secundùm haec omnia ex nobis erant, veruntamen secundùm aliam quandam discretionem ex nobis non erant: nam si fuissent ex nobis, mansissent vtique nobiscum. Quae est tamen ista dis••retio? Patent libri Dei, non auer∣tamus aspectum; clamat scriptura diuina, adhibeamus auditum. Non erant ex nobis, quia non erant secundùm propositum vocati; non erant in Christo electi ante mundi constitutio∣nem, non erant in eorum sortem sequuti, non erant praedestinati secundùm propositum eius qui vniuersa operatur. Et infra, 45. recitat quosdam obijcientes hoc modo, Sed aiunt, vt scribitis, neminem posse correptionis stimulis excitari, si dicatur in conuentu Ecclesiae audi∣entibus multis; Ita se habet in praedestinatione definita sententia voluntatis Dei, vt alij ex [unspec D] vobis de infidelitate, accepta obediendi voluntate veneritis ad fidem, vel accepta perseue∣rantia maneatis in fide: caeteri verò, qui in peccatorum delectatione remoramini, ideo non∣dum surrexistis, quia nec dum vos adiutorium gratiae miserantis erexit: Veruntamen si qui estis nondum vocati, quos gratia sua praedestinauerit eligendos, accipietis gratiam qua velitis & sius electi, & si qui obeditis, si praedestinati estis, reijciendi, subtrahentur obediendi vires, vt obedire cessetis; vel secundùm aliam literam, si qui obeditis, si impraedestinati estis reci∣piendi, &c. sicut supra, quod oportet intelligi in poenam culpae prioris. Qui capitulis sequen∣tibus respondendo, nihil horum de praedestinatione interimit, sed asserit omnia esse vera: Vnde capit. 46. sic ait; Ista, cùm dicuntur, ita nos ad confitendam veram Dei gratiam, id est, quae non secundùm merita nostra datur, & ad confitendam secundùm eam praedestinationem sanctorum deterrere non debent, sicut non deterremur à confitenda praescientia Dei, si quis de illa populo sic loquatur, vt dicat; siue nunc rectè viuitis, siue non rectè, tales eritis posteà [unspec E] quales vos Deus futuros esse praesciuit, vel boni si bonos, vel mali si malos. Nunquid enim si hoc audito, nonnulli in corporem segnitiemque vertantur, & à labore ‖ 1.917 procliuius, & ad libi∣dinem post concupiscentias suas eant, propterea de praescientia Dei fallum putandum est esse quod dictum est? Et 47. Dicatur ergo verum, maximè vbi alia quaestio, vt dicatur, impel∣lit. Et 64. Docet praemissa de praedestinatione, & specialiter illud verbum, si qui obeditis, si impraedestinati recipiendi estis, vel si praedestinati estis reijciendi, subtrahentur obediendi vi∣res vt obedire cessetis, quamuis sit verum, neminem praedicare debere multitudini infir∣morum sub ista forma verborum loquendo in secunda persona & dirigendo eis sermo∣nem; sed sub alia in tertia persona loquendo, vt tamen nihil sententiae detrahatur. Idem de correptione & gratia, 24. Qui inquit perseueraturi non sunt, ac sic à fide Christiana

& conuersione lapsuri sunt, & tales eos vitae huius finis inueniat, proculdubio nec [unspec A] illo tempore quo bene pieque viuunt, in istorum numero computandi sunt: Non e∣nim sunt à massa illa perditionis praescientia Dei, & praedestinatione discreti, & ideo nec se∣cundum propositum vocati sunt, ac per hoc nec electi. Vbi & 25. subiungit, Hic si à me quaeratur, cur eis Deus perseuerantiam non dederit, quibus eam qua Christianè viuerent, dilectionem dedit? Me ignorare respondeo; Non enim arroganter, sed agnoscens modu∣lum meum, audio Apostolum dicentem, O homo quis tu es, qui respondeas Deo, &c. & ô altitudo diuitiarum sapientiae & scientiae Dei, quàm inscrutabilia sunt iudicia eius, & inuesti∣gabiles viae eius? Qui & in De confutatione 16. capitulorum falsò ei imputatorum, respon∣sione 14. Cur, inquit, illum retineat ne recedat, illum non retineat, nec possibile est com∣prehendere, nec licitum vestigare. Hanc quoque sententiam vltimam quamplures autorita∣tes [unspec B] Augustini, & Gregorij 14. huius praemissae lucidè contestantur, quae omnes possunt in∣telligi secundum expositiones praemissas; quod videlicet ex parte non perseuerantis, non est causa sufficiens suae non perseuerantiae aslignanda, quia non culpa sua: Duorum namque charorum Deo, & piorum aequalium, & aequaliter tentatorum, Deus stantem preseruat per quintum huius; cadentem non preseruat à lapsu. Sed cur hunc magis quàm illum? Quid hic nunc primo peccans, illi prius peccauit, vt in hoc primum suum peccatum cadere merere∣tur? Duorum quoque charorum aequalium aequaliter tentatorum, & aeque peccantium Deus vnum resuscitat & assumit, & facit perseuerare finaliter, alterumque relinquit; imò & sine iniuria cuiuscunque eum qui plus peccauit, potest suscitare & facere perseuetare finaliter, & eum, qui minus peccauit, relinquere incorrectum; quomodo ergo est culpa causa sufficiens non perseuerantiae? patet etiam ex trigesimo nono primi, quod meritum bonum vel ma∣lum non est propriè causa praemij, nec poenae actualis, licet propter merita haec reddan∣tur, [unspec C] sicut ibi fuit ostensum. Non ergo non accipere perseuerantiam est causa, vel causa suf∣ficiens & praecedens non dationis eius à Deo: Si namque esset causa, esset sufficiens & praece∣dens; videtur igitur, quod sit è contra. Vlterius autem pro intellectu pleniori Doctorum di∣centium, Nullam esse causam, quare duorum piorum aequalium Deus vni dat perseue∣rantiam, & alteri minimè; aduertendum, quod hoc habet duplicem intellectum: vnum, quod nulla est causa sufficiens ex parte ipsorum hominum, quod verum est, sicut nulla causa praede∣stinationis & reprobationis ex parte hominum est ponenda, sicut praecedentia docuerunt: al∣terum quod nulla est causa sufficiens ex parte Dei, quod & dupliciter potest intelligi, vno mo∣do omnino generaliter, & sic est falsum: Voluntas enim diuina est causa sufficiens vtriusque; alio modo specialiter, quod videlicet in Deo non est causa nec ratio antecedens voluntatem suam, quae ipsam potius & praeponderanter determinet ad dandum huic perseuerantiam, & illi non dandum; & hunc intellectum arbitror esse verum, sicut vigesimum, & vigesimum primum primilucidè manifestant. [unspec D]

CAP. XXXIII. Obijcit & respondet.

* 1.918HIc autem obijcitur à quibusdam, Deus omnia rationabiliter operatur, & ex aliqua iusta causa; alias enim temerariè agere videretur: Dicit∣que Iob 5. Nihil in terra sine causa fit: Est ergo aliqua ratio & ali∣qua iusta causa, quare Deus huic dat gratiam aut perseuerantiam, & illi non dat; & non ex parte Dei, quare ex parte istorum. Item tunc nullus peccaret simpliciter omittendo: Non enim ipse est in causa [unspec E] qui omittit, sed Deus. Item Deus neminem deserit, nisi prius desera∣tur ab eo: Qui enim quaerit auersos, quomodo deserit iam conuer∣sos? aut qui attrahit inimicum,* 1.919 quomodo repellit amicum? Vnde Ioan. 6. Eum qui venit ad me, non eijciam foras: & Iudith. 13, Non deseruit sperantes in se: qui & Apostolo teste dixit, Non te deseram, nec derelinquam, ad Hebr. 13. qui & per Prophetam sic ait, Quai tu sci∣entiam repulisti, repellam & ego te, Hoseae 4. Dicitque Augustinus 13. de Ciuit. Dei 15. quod anima peccatrix non est deserta vitâ suâ, quae est Deus, vt desereret; sed vt deserere∣tur, deseruit; qui & de confutatione 16. Capitulo••um falsò ei ‖ 1.920 imputatorum responsione septima dicit, quod Deus priusquam deseratur neminem deserit, & multos desertores saepè conuertit; Et infra responsione 14^a. Deus recessurum non deserit, antequam deseratur, &

[unspec A] facit plerumque ne deserat, & etiam si discesserit, vt redeat: quod & plurimae autoritates ca∣nonicae, & aliae contestantur. Item Sapiens admonet quemlibet sapientem sic dicens,* 1.921 Non dixeris per Deum abest, scilicet sapientia Dei. Item Anselmus de casu Diaboli 1. dicit, quod solus Deus à se habet quicquid habet, & omnia alia non nisi ab illo habent; & sicut à se non nisi nihil habent, ita ab illo non nisi aliquid habent: vbi & consequenter ostendit, nihil & non esse, non esse à Deo, sed infuisse cuilibet alij ex seipso; qui & infra 2. mouet quaestio∣nem; An sicut bonus Angelus ideo accepit perseuerantiam, quia Deus eam dedit; nunquid ita malus Angelus ideo non accepit perseuerantiam, quia Deus eam non dedit? Et infra 3. respondendo dicit, quod in bono Angelo dare fuit causa accipiendi; in malo tamen Ange∣lo non dare, non fuit causa non accipiendi perseuerantiam, sed è contra. Primum autem obiectorum istorum soluitur per praemissa hic proximo & vigesimo primo primi; Nec obie∣ctum de omissione boni procedit; Similiter enim potes arguere, nullum mereri omittendo [unspec B] malum, seu declinando à malo; Similiter etiam potes arguere de commissione, nullum sci∣licet peccare vel mereri aliquod faciendo, cùm Deus ibi praeu••niat operando. Qua••e & Au∣gustinus in glossa, super illud Deuter 29. Non dedit vobis cor intelligens, &c.* 1.922 proximo al∣legata, sic ait, Quomodo ait supersus, vos vidistis tentationes, &c. si non dedit Dominus oculos videre? sed corpore viderunt, non corde: Vnde praemisit, Non dedit Dominus * 1.923 vobis scire; Ad hoc pertinent duo quae sequuntur, oculos videre, & aures audire, id est, intelligere, & obedire; Quod verò dicit, Non dedit vobis Dominus; increpans & arguens, non diceret, nisi ad eorum culpam pertineret, ne quisquam se ex hoc excusabilem putet; Si∣mul enim ostendit sine adiutorio eos intelligere & obedire non posse oculis & autibus cordis; & tamen si adiutorium Dei desit, non ideo esse excusabile hominis vitium, quoniam iudicia Dei, quamuis occulta, iusta sunt. Quod verò arguitur, Deum neminem deserere priusquam deseratur; quid verius? Non enim irrogat Deus poenam, nisi prius offendatur per culpam; [unspec C] Nullum ergo deserit gratiam auferendo, nisi qui ••um prius deseruit delinquendo: Sed hoc quid obstat? Non enim quia cuipiam non dat Deus gratiam & perseuerantiam, ideo dese∣ritur à Deo, nec quia quisquam non accipit gratiam perseuerantiamue à Deo, ideo desertus est ab eo, sicut pater de Angelis, & primis parentibus, qui secundum sententiam aliquorum per aliquam morulam gratia caruerunt, & postquam gratiam acceperunt Apostatae Angeli & primi parentes per aliam morulam perseuerantia catuerunt, sicut sequens casus ostendit; nec tamen in hac morula vel in illa deserebantur à Deo, quia nullam culpam penitus habue∣runt. Si autem non sic fuit de facto, potuit sic fuisse; & quae quaeso fuit tunc causa non acci∣piendi gratiam? Nonne non dare? & cur de non accipiendo perseuerantiam non similiter iudicandum? Quod autem dicit Sapiens, sapientiam Dei non abesse per Deum; per quem ergo abest à multis sanctis viris sapientia prophetalis sine suo demerito praecedenti? & adest multis malis hominibus multiplici suo demerito non obstante, sicut & malis Angelis, & pri∣mis [unspec D] parentibus ante peccatum; Et sanctis Angelis confirmatis abfuit sapientia multiformis, sicut ex decimo sex to huius pater; & per quem nisi per Deum non dantem? Verum est tamen sapientiam Dei necessariam ad salutem semel datam, alicui non abesse per Deum illam omni∣no voluntariè subtrahentem sine aliqua culpa praecedente, quia neminem deserit, nisi ptius deseratur ab eo, sicut superius est ostensum. Illud verò dictum Anselmi, quod non entia non habent non esse à Deo, indiget scrutinio altiori: Oppositum enim videtur ex secunda parte, quinta, nona, & sequentibus 13ⁱ. & capitulo 14. primi libri. Item Antichristum non esse est verum, iustum, & rationabile, & non prius naturaliter voluntate diuina, quia tunc esset necessarium, vt patet ex decimo octauo & vigesimo primo primi; quare posterius & causatum, & dependens ab illa, vt patet ibidem; & ex ostensione duodecimae partis deci∣mi tertij primi libri. Item Antichristum non esse, non est prius natutaliter voluntate diui∣na, quia tunc esset necessarium per praemissa, & quia tunc non ‖ 1.924 subiaceret voluntati diuinae; est [unspec E] ergo posterius & dependens ab illa. Item per corollarium vigesimi secundi primi, Deus vult Antichristum non esse; & per vigesimum primi, non quia Antichristus non est, ideo Deus vult eum non esse, cùm ipsum non esse sit posterius voluntate diuina, & ei subiectum; cùm & per idem vigesimum entia contingentia non sint causa voluntatis diuinae; multò ergo indigniùs non entia contingentia; est ergo è contra: quia scilicet Deus vult Antichristum non esse, ideo non est. Item Deus scit Antichristum non esse, & non quia Antichristus non est, sicut ex decimo quinto primi patet, sed per decimum octauum primi, quia vult ••um non esse: Haec ergo scientia & volutio est causa non entitatis ipsius. Item Antichristus ha∣bet non esse & est non ens, vel ergo per se, vel per aliud; si per se, sicut Anselmus videtur ibi asserere, & Augustinus de immortalitate Animae 13. sicut secundum primi allegat; ergo

* 1.925 semper & necessariò, sicut patet ex secundo & vigesimo sexto primi. Quomodo etiam per [unspec A] se habet non esse, cùm nec se habeat nec quicquam sui, quia nec materiam nec formam? Si etiam Antichristus de se aut per se habet non esse, vel ergo non esse necessarium, ita quod impossibile sit ipsum esse; vel non esse possibile & contingens; Non primum constat, nec secundum, sicut ex decimo quarto primi etiam per Anselmum apparet. Si per aliud, vel per aliud ens. vel non ens: si per aliud non ens, similiter inquirendum de illo, & cùm non sit pro∣cessus infinitus in talibus, detur status in aliquo, &c. sicut supra: si per aliud ens, illud vel est Deus, vel dependens ab eo; & ita tandem tota processio reducetur ad eum; Multa quo{que} sunt non entia, quorum esse vel non esse non dependet nisi tantum à Deo, illa scilicet quae fiunt im∣mediate, & solum ab eo. Item Antichristus non per se habet esse, neque non esse; quia tunc per praemissa, alterum semper de necessitate haberet; sed de se est indifferens, id est, nullam [unspec B] differentiam de se habet ad esse, vel ad non esse; si ergo nunc habet vnum hotum, nunc alte∣rum, necesse est hoc esse per aliquid aliud ipsum determinans, nunc ad hoc, nunc ad illud. Item secundum istam positionem videtur, quod non esse entium, siue non entium sit esse eo∣rum, imò & necesse esse eorum, & quod habent illud à se, non à Deo; quod etiam Deus non posset destruere illud esse, & quod esse, quod à Deo recipiunt, sit eis accidentale, & ipsis essentialiter manentibus adueniat & tecedat, sicut vestis homini permanenti: Dicit enim Anselmus ibidem, quod omnia alia à Deo, à se non nisi nihil habent. Et infra, cum Deus quasi iratus destruendo aliquid aufert esse, non est ab illo non esse; sed illo tollente velut esse suum quod praestiterat, quod ab eo factum seruabatur vt esset, redit in non esse, quod non ab illo. sed à se, antequam fieret habebat; sicut si ab aliquo repetas tunicam, quam illi nudo sponte ad tempus praestiteras, non habet à te nuditatem, sed te, quod tuum erat, tollente, redit in illud quod erat antequam à te induetetur. Sed nulli dubiū hanc non esse mentem Anselmi, quia alia subtilia eius opera vidit: Deus enim de nihilo verè creat totum esse rei nouiter ei praestans, imò [unspec C] fortè non propriè praestans ei: prius enim videtur esse, cui praestatur quàm ei praestetur, sed to∣tam rem nouiter faciens & producens. Nec debet mouere quod secundum Doctores omnia aeternaliter fuerunt in Deo: Non enim fuerunt ibi realiter, & veraciter diuersa ab eo, si∣cut ex prima suppositione potest ostendi, & per multiplices rationes, & autoritates quam∣plures: Sed quia hoc reputo tam Philosophis quam Theologis quasi notum, breuissi∣mè hocconfirmo.* 1.926 Dicit siquidem Augustinus de gaudijs iustorum, & poenis malorum, quod Mundus erat in Deo antequam in semetipso erat, non mundus, sed Deus. Wilhel∣mus quoque Parisiensis Episcopus damnauit articulum asserentem, quod multae veritates fuerunt ab aeterno, quae non sunt ipse Deus. Potest tamen Anselmus exponi, quod non esse non est à Deo efficienter, propriè, sed deficienter; nec sicut effectus, sed sicut defectus, si∣cut proximum huius dixit; quod & verba ibi praemissa, & alia testari videntur. Dicit enim cùm Deus iratus destruendo aliquid aufert esse, non est ab illo non esse, sed illo tollente [unspec D] velut esse suum quod praestiterat, quod ab eo factum seruabatur vt esset, redit in non esse. Et infra, Nempe sicut à summo bono non est nisi bonum, ita à summa essentia non est nisi es∣sentia; Vnde quoniam summum bonum est summa essentia, consequens est vt omne bo∣num sit essentia, & omnis essentia bonum: Nihil ergo & non esse, sicut non est essentia, ita non est bonum: Nihil namque & non esse non est ab illo, à quo non est nisi bonum & es∣sentia. Quod autem tam Anselmus quam Augustinus videntur asserere res per se vel de se non esse, seu habere non esse, potest exponi praeponendo negationem; scilicet, quod res non per se sunt, nec habent esse, seu nullae res per se, &c. sed per Deum. Et si quis obijciat, quod etsi Deus non esset, adhuc non entia, puta Chimaera & Antichristus non essent, vltima pars 13ⁱ. & coroll. 14ⁱ. primi cum suis ostensionibus respondebunt. Secundum quoque dictum Anselmi, scilicet non accipere perseuerantiam fuisse causam non dandi, similiter indiget perscrutatio∣ne maiori: Hoc enim repugnare videtur dicto eius priori. Si enim nullum ens, quia [unspec E] nec Deus, est causa non esse, seu non entis, sed quodlibet non esse, seu non ens per se est tale; quomodo vnum non esse siue non ens erit causa alterius? Quomodo ergo po∣test non accipere, esse causa non dandi? Si ‖ 1.927 etiam non accipere sit causa non dandi, vel ergo causa positiua, vel priuatiua. Non positiua constat; nec priuatiua: Hoc enim esset quia priuaret causam dandi, & cum non priuet per se nisi accipere esset causa dandi, contra positionem An∣selmi. Si etiam non accipere sit causa non dandi, in quo genere causae? non materialis, nec for∣malis, constat, nec finalis; quia tunc non dare esset causa efficiens non acceptionis, & non dans finaliter non acceptionem intenderet, & causaret contra Anselmum ibidem. Nec potest dici, quod non accipere sit causa efficiens non dandi, quia non causa efficiens posi∣tiuè, constat; Nec causa efficiens priuatiuè: hoc enim esset, quia priuaret causam efficientē, seu

[unspec A] effectiuam positiuè; quapropter accipere esset causa efficiens positiuè dandi contra positio∣nem Anselmi. Venetabilis autem Pater Anselmus intendit, sicut puto, quòd omnes Angeli acceperunt bonam voluntatem à Deo; in qua si ad certum terminum praestitutum à Deo ste∣tissent, merito stationis illius fuissent beatificè confirmati, sicut & perstantes fuerunt, sicut infrà de casu diaboli: 6. patet; & in hac bona voluntate etiam Apostata Angelus stetit ad tem∣pus, sed non perstitit, non peruoluit, non perseuerauit finaliter sic volendo, & hanc volun∣tatem perseuerantem non habuit, non quia Deus omninò voluntariè & mero motu sine demerito praecedenti illam abstulit, seu non dedit; ac si nunc de sua ommpotentia absoluta auferret à Gabriele suam beatificam voluntatem purè voluntariè sine culpa aliqua prae∣cedente; sed quia malus Angelus priùs voluit culpabiliter aliud per illam culpabilem vo∣luntatem, priorem iustam amisit. Intelligit ergo breuiter, quòd Deus non fide culpa mali Angeli praecedente abstulit ab eo iustam voluntatem, seu dare aut seruare cessauit; sed [unspec B] hoc fecit propter peccatum eius praecedens, sicut illo tertio planè patet: vbi post longam disputationem, in fine sic ait, Dico, quia non ideo non voluit cùm debuit, & quod debuit,* 1.928 quia voluntas defecit non dare deficientem, sed quia ipse volendo quod non debuit, bonam voluntatem expulit, mala semper veniente. Quapropter non ideo non habuit bonam volun∣tatem perseuerantem, aut non accepit, quia Deus non dedit, sed ideo Deus non dedit, quia ille volendo quod nod debuit, & eam deseruit, & deserendo non tenuit: Quod & 4. & 6. con∣sequenter ostendit, quod & consonat multis dictis proximo huius scriptis.* 1.929 Quare & Augusti∣nus de correptione & gratia, 48. Tunc, inquit, scilicet in statu innocentiae ante peccatum de∣derat Deus homini bonam voluntatem; in illa quippe eum fecerat qui fecerat eum rectum, dederat adiutorium, sine quo in ea non posset permanere si vellet, vt autem vellet in eius re∣liquit libero arbitrio. Posset ergo permanere si vellet, quia non decrat adiutorium, per quod posset perseueranter bonum tenere quod vellet: sed quia noluit permanere, profectò eius est [unspec C] culpa, cuius meritum fuisset, si permanere voluisset, sicut fecerunt Angeli sancti, qui, cadenti∣bus alijs per liberum arbitrium, per idem liberum arbitrium steterunt ipsi, & huius mansionis debitam mercedem recipere meruerunt, tantam scilicet beatitudinis plenitudinem, qua eis certissimum sit semper se in illa esse permansuros.

COROLLARIVM.

Corollarium, nedum videlicet entia ad suum esse verum, & non entia ad suum non esse Deo necessariò indigere, Deum quoque non solùm super entia, sed & super non entia tenere dignissimè Principatum.

EX his autem reputo manifestum, nedum entia ad suum esse, verùm & non entia ad suum [unspec D] non esse Deo necessariò indigere, Deum quoque non solùm super entia, sed etiam su∣per non entia tenere dignissimè principatum. Hoc autem corollarium ex hîc praemis∣sis, & corollario 14ⁱ. primi libri consequitur euidenter. Quare & tres pueri Danielis, quasi ex vno ore inuitant noctes & dies, lucem & tenebras, vt Domino benedicant, laudent, & super∣exaltent eum in saecula, Daniel. 3. Beatus quoque Dionysius, 4. de diuinis nominibus,* 1.930 Om∣nis, inquit, virtus, omnis operatio, omnis habitus, omnis sensus, omne verbum, omne factum, omnis tactus, omnis scientia, omnis vnitio, & simpliciter omne existens, & ex pulchro & bo∣no, & in pulchro & bono est, & ad pulchrum & bonum conuertitur, & omnia quaecunque sunt, & fiunt, & ad ipsum omnia respiciunt, & ab ipso mouentur & continentur, & in ipsius gratia, & propteripsum & in ipso exemplate principium omne, scilicet materiale, efficiens, formale, elementarium, & simpliciter omne principium, omnis continentia, omnis finis, aut, vt comprehendens dicam, omnia existentia ex pulchro & bono, & omnia non existentia su∣persubstantialiter [unspec E] & in pulchro & bono, & est omnium principium & finis super principale & super perfectum; quoniam ex ipso, & in ipso, & per ipsum, & ad ipsum omnia, sicut dicit sanctus sermo. Et infra, 5. Omnia quaecunque sunt & fiunt, per bonum & optimum sunt & fiunt; & ad hoc omnia videt, & ab ipso mouentur & continentur, & propter ipsum & per ip∣sum & in ipso omne principium exemplatiuum, consummatiuum, intellectuale speciale, for∣male, & simpliciter omne principium, omnis continentia, omne summum, aut, vt compre∣hendens dicam, omnia quae sunt ex bono & optimo, & omnia quae non sunt superessentiali∣ter in bono & optimo; & est omnium principium, & finis super principiale, & superfinale, quia ex ipso, & per ipsum, & in ipso, & in ipsum sunt omnia, vt ait sacer sermo.

CAP. XXXIIII. [unspec A] Per praemissa allicit homines ad timorem & amorem, ad confiden∣tiam, ad patientiam & humilitatem. ad orationem, & ad grati∣as referendas.

O Magne & mitabilis Deus noster, lux vnica oculorum, aperi quaeso o∣culos cordis mei, & oculos aliorum, vt magnalia & mirabilia tua prae∣missa [unspec B] veraciter contemplemur, & contemplata deuotius veneremur. Praemissis namque discreta consideratione pensatis, quis non timore concutitur? Quis non amore succenditur? Quis considentia non fir∣matur? Quis patientia non armatur? Quis non ad humiliationem infimam, ad orationem sedulam, & ad gratiarum actionem continuam prouocatur? Quis, inquam, consideratis discretè praemissis, non concu∣tiatur timote videndo tuam omnipotentissimam voluntatem in omnibus efficacem, secun∣dum quam omnia coelestia, terrestria & infera moderaris? Qua quem vis, & quando vis, ex∣altas; quem vis, & quando vis, humilias, sanas, infirmas, viuificas, mortificas, quem vis prae∣destinas atque saluas, & quem vis reprobas atque damnas. Etiam si innocentem damnaret, quis eum argueret, cum voluntas eius in talibus sit domina rationis, auctrix iustitiae, & regula aequitatis, sicut patet ex 20^o & 21^o & 39^o primi? Quod & in parte Nabuchodonosor ille [unspec C] Magnus expertus testatur,* 1.931 de quo Dan. 4. scribitur isto modo; Sermo completus est super Nabuchodonosor & ex omnibus abiectus est, & foenum vt bos comedit, & rore coeli corpus eius infectum est, donec capilli eius in similitudinem Aquilarum crescerent, & vngues eius quasi vngues auium. Igitur post finem dierum ego Nabuchodonosor oculos meos ad coe∣lum leuaui, & sensus meus redditus est mihi, & altissimo benedixi, & viuentem in sempiter∣num laudaui & glorificaui, quia potestas eius potestas sempiterna, & regnum eius in generati∣one & generationem, & omnes habitatores terrae apud eum in nihilum reputati sunt. Iuxta enim voluntatem suam facit tam in virtutibus coeli, quam in habitatoribus terrae, & non est qui resistat manui eius,* 1.932 & dicat ei, Quare fecisti? Quare & Iob, licet sanctissimus, dicit ita, Ve∣stigia eius secutus est pes meus; Viam eius custodiui, & non declinaui ex ea; à mandatis la∣biorum eius non recessi, & in sinu meo abscondi verba oris eius: Ipse enim solus est, & nemo aduertere potest cogitationem eius; & Anima eius quodcunque voluit, hoc fecit, & cum ex∣pleuerit [unspec D] in me voluntatem suam, & alia multa similia praesto sunt ei; & idcirco à facie eius turbatus sum,* 1.933 & considerans cum timore sollicitor: Iob. 23. super quod beatus Gregorius 16. Moral. 15. ita scribit; Ac si à parte dicat, iam perpendo quae patior, sed adhuc formido quae pati possum: Explet enim in me voluntatem suam, quia multis me percussionibus affli∣git, sed multa similia praesto sunt ei, quia si ferire cogitat, adhuc inuenitur vbi plaga crescat. Hinc itaque pensandum est quam pauidus ante flagellum fuit, qui etiam percussus adhuc me∣tuit ne feriatur. Incomprehensibilem quippe vim ei inesse considerans & potestatis & exami∣nis, esse vir iustus noluit nec de flagello securus; vnde adhuc metuens adiungit, Et idcirco à facie eius turbatus sum, & considerans eum, timore sollicitor. Bene à facie Domini turba∣tur, qui terrorem maiestatis illius cordis sui obtutibus proponit, & eius rectitudinis pauore concutitur, dum se reddendis rationibus conspicit idoneum non esse, si districtè iudicetur. Recte autem dicitur, & considerans eum, timore sollicitor, quia diuinae animaduersionis vim [unspec E] cum minime quisque considerat, minime formidat, & tanto mag••s in hac vita quasi securus est, quanto à consideratione internae districtionis alienus: semper etenim iusti viri ad cordis se∣cretarium redeunt, vim occultae districtionis intuentur. maiestatis intimae iudicio assistunt, vt eo magis quandoque secori sint, quo hic quamdiu viuerent, securi esse voluerunt. Sed ecce, de ‖ 1.934 beato Iob nouimus quod omnibus sanctitatis operibus deditus fuit, & tamen tot flagella suscipit, nec etiam securus inter flagella existit, sed adhuc metuit, adhuc diuinae districtionis vim considerans contremiscit. Quid nos itaque miseri, quid peccatores dicimus, si sic ti∣met,* 1.935 qui sic egit? Vnde & Augustinus super Psalmum 70^um tractatu primo; Multum, in∣quit,

[unspec A] mouet Dei amor & timor: timor, quia iustus est: amor, quia misericors est. Quis enim ei diceret, quid fecisti, si damnaret iustum? Quanta ergo misericordia eius ‖ 1.936 vt iustificet iniustum: Quis talem ac tantum Dominum non timebit? Et quis non tan∣to timore compunctus, offensam eius vitare, & ipsum placare curabit, & sic mala om∣nia fugiendo, ac bona omnia persequendo, ipsum tandem super omnia totis viribus non amabit? Amor namque ad bonum extenditur, & quanto fuerit maius bonum, tanto magis amandum. Tu autem Domine Deus meus es omnis boni bonum, super omnia bo∣na bonus, bonum infinitissimè infinitum, sicut suppositio prima monstrat: quantum er∣go rationabiliter debeo te amare? Nunquid proportionabiliter infinitè? Vtinam ita pos∣sem. Sed quomodo ego tam paruulus & finitus possum te diligere infinitè? Et quomo∣do aliter seruabitut proportio debita amabilium & amorum? Tu enim superamabilis [unspec B] Deus meus excedis amabilia caetera infinitè. Quomodo etiam si te infinitum bonum fi∣nitè diligerem, non possem diligere congruè aliquod bonum finitum aequaliter, aliquod verò magis? Aut forsan Domine debeo te diligere infinitè quantum ad modum, & si for∣tassis non quantum ad actum. Quantum enim ad modum pertinet diligendi, debeo dili∣gere te finaliter propter te, & nullum aliud bonum finaliter propter se, sed propter te Domine summum bonum, qui cunctorum bonorum principium es & finis. Aut forte te diligam quodammodo infinitè, quantum ad actum tam intensiuè quam extensiuè. In∣tensiuè quodammodo, quia quantocunque bono finito intensiùs, firmiùs & fortiùs si te & illud congrue diligam, cum illud non nisi propter te diligam: semper enim propter quod vnum quodque illud magis est, vt propter quod amamus, illud amicum magis est. Extensiuè quodammodo, comparando videlicet te Domine, summum bonum, ad a∣lia bona quaecunque quantumlibet multa & magna, & te Domine prae omnibus & su∣per [unspec C] omnia diligendo, dum vellem potius omnia illa etiam & me ipsum non esse, quam te solum; siue dum mallem omnia illa insuper & meipsum non esse, quàm te semel offen∣dere bone Deus. Sed adhuc, amantissime Domine, quandam aliam proportionali∣tatem amorum & ‖ 1.937 amicitiarum considerans, valde sollicitor, & conturbor. Si enim ve∣rum est quod quidam ait, Analogum in omnibus secundum superabundantiam existen∣tibus amicitijs & amationem fieri oportet, puta meliorem magis amari, quam amare, & vtiliorem, & aliorum vnumquodque similiter: cum enim secundum dignitatem ama∣tio fiat, tunc fit aliqualiter aequalitas, quod vtique amicitiae esse videtur: quanto tu es melior me, & vtilior mihi quam ego tibi, tanto magis debeo amare te quàm tu amas me. Sed nunquid hoc possum? Quantum quaeso amas me Domine? Nunquid exili∣ter & remisse, sicut exiliter & remisse sum bonus? Absit hoc à te Domine summè bo∣ne. [unspec D] Non enim esses summe bonus, nisi in qualibet bonitate quam habes esses sum∣mus summe bonus, & summe perfectus, sicut & me superius docuisti. Non est ergo amor tuus, quo amatorem & amicum tuum, licet indignum, amas, exilis aut tenuis, frigidus aut remissus, sed perfectissimus atque summus: Alias quoque bonitate amati & amici tui crescente posses amorem tuum intendere, in amore proficere & mutari, cuius oppositum in praecedentibus ostendisti quinto & vicesimo tertio primi. Quomodo ergo tantum amabo te, quanrum tu amas me? Imo quomodo tantum plus amabo te, quam tu amas me, quantum tu es melior me? An fortè, quia debeo amare te infinitè quodammodo quan∣tum ad modum amandi, & quantum ad actum amoris tam intensiuè quàm extensiuè modis praedictis, tu vero non sic amas me, quia non sum sic amandus? Debeo nam∣que amare te finaliter propter te, & omnia alia propter te, tu autem non amas me propter me, nec caetera propter me, sed me & alia propter te, sicut nec aliter ‖ 1.938 sunt amanda. Debeo etiam amare te infinite quodammodo intensiue, supra videlicet quod∣cunque [unspec E] bonum finitum, tu autem non sic amas me. Debeo quoque amare te, Domi∣ne, summum bonum, infinite quodammodo extensiue, volendo scilicet potiùs quot∣cunque & quantacunque bona alia, etiam & meipsum non esse quam te, vel quàm te semel offendere, tu vero non sic amas me, quia non debeo sic amari. Scio tamen quod modo quodam ineffabili mihi ‖ 1.939 muto incomparabiliter magis amas tuos amicos, quam ameris ab eis, sicut & incomparabiliter melior es & maior: Sic enim tuus amor omnis creaturae amorem, sicut & tua quaelibet bonitas omnis creaturae quālibet bonitatē transcendit incomparabiliter infinitè. O magne Domine, magnum bonum, qui imples coelum & terram, imo quem coelum, & coeli coelorum non capiunt, sicut 2. & 5. primi mihi pusillo ostendere dignabaris! Cur paruulam animam meam non reples? O anima, quàm pusilla, tam misera,

quae ‖ 1.940 tanti boni amore plenissimè non repleris; cur non omnia ostiola aperis? cur non om∣nes [unspec A] sinus expandis? cur non omnem capacitatem extendis, vt tanti amoris dulcore tantilla totaliter occuperis, totaliter satieris, & totaliter deebrieris? praesertim cum tu quantum libet paruula, minoris boni amore non valeas satiari, quod videtur mirabile; Sed adhuc mirabi∣lior Deus meus; Dic ergo quaeso suppliciter, vt sic fiat amabilislime Deus meus, & procul∣dubio ita fiet. Quid etiam efficacius ad amorem, quam praeuenire amando? Tu autem amantissime, vtinam, amatissime Domine, me miserum non amantem, sed inimicantem praeuenisti amando, reconciliando, praeclarae charitatis iocalia magnificè largiendo, sicut ex multis praemissorum ostendis. Quid insuper amabilius multipliciter misero, quàm multiplex misericordia, aut multiplicior misericordia, sine fine, numero, pondere, vel mensura? Tu autem Domine, sicut ex primo primi ostendis, quia infinitè & summè bonus, ideo consequen∣ter [unspec B] & infinitè & summè misericors, ita quod nihil misericordius posset esse, aut etiam cogitari. Tu misericordissime Domine, me ingratissimum seruum tuum, nedum debitum tibi serui∣tium subtrahentem, sed multipliciter rebellantem, nequaquam à protectione tua pijssima seclusisti; sed à leonibus rugientibus, à daemonibus frendentibus, ne me deuoratum ad in∣ferna detraherent, misericorditer defendisti; sicut ex 22^o. primi; & 32^o. secundi & alijs piè doces; & quod non computo pro minori à tot peccatis maioribus & minoribus misericor∣diter praeseruasti, quot alias potui incurrisse, sicut ex quarto huius ostendis. Quinimo & quod videtur misericordiae incomparabiliter amplioris, me nedum nihil boni merentem, sed scelera sceleribus cumulando, te tante Domine tam multipliciter continuè offendentem, tua gratuita gratia misericorditer praeuenisti, omnes infirmitates meas sanasti, & sanum iam fa∣ctum, ad omnia sana & sancta quae feci, de virtute in virtutem prouehens sublimasti, sanum & saluum ab omnibus inimicis, & infirmitatibus animae, donec te superbè desererem, custodi∣sti, sicut ex trigesimo quinto primi cum sequentibus, & ex quinto huius cum trigesimo eius, & [unspec C] proximo reuelasti. Quin etiam & si post gratiae tantae munus, post amicitiae tantae foedus, te contumaciter deserens, quantumcunque ingratus efficiar & indignus, quantumcunque te Domine irrideam & contemnam, ab inimicis defendis, à peccatis praeseruas, sicut supe∣rius docuisti, & quando misericordiae tuae placet, me nedum immeritum, verum & ma∣lis meritis deditum, gratia tua gratuita praeuenis & reducis, nec de ignominijs retroa∣ctis improperas, neque ad amicitiae tuae gradum inferiorem, sed ad aequalem vel excellen∣tiorem restituis misericordissime Deus meus; sicque me diligenter custodis, foues, & nutris, protegis, & prouehis continuè ad maiora, donec fortassis iterato superbiens, te relin∣quam, sicut per praehabita cum quadragesimo tertio primi doces, pijssime Deus meus. Sicque toties quoties à te recessero quantumcunque in regionem longinquam, etiam ad ex∣tremum deserti, profundumue maris; Imò etsi ad portas inferi inferioris abiero, praesto est tua misericordia miserum reductura: Alias enim esses misericordiae numerabilis & fini∣tae, [unspec D] cuius contrarium superius demonstrasti. Et super bona haec omnia memorata, bo∣num consummatiuum, & coronatiuum cunctorum, sine quo nec caetera proderunt, non propter exigentiam meritorum, sed ex gratia tua gratuita, scilicet finalem perseueranti∣am mihi donas, sicut per decimum quartum hums monstras; Et sic tandem vitam sempi∣ternam, gloriam, & teipsum. Misericordia enim miserationibusque coronas, & gratia tua vita aeterna. Tu meritorum nostrorum tibi placentium operator, remunerator, & mer∣ces; qui tamen si velles computare districtè nobiscum, nihil boni penitus mereremur, sicut à te didici trigesimo nono primi: Non est ergo volentis, nec currentis, sed tui, Domine, superabundantissimè miserentis. Vt autem non solum bona maiora, sed & minora con∣siderem, puta bona nature & fortunae, sicut vulgariter nuncupantur, bona interiora & exteriora: interiora, mentis & corporis; mentis ingeniositatem, virtutes morales & intellectuales; corporis sanitatem, fortitudinem, pulchritudinem, virtutesque caeteras [unspec E] corporales: exteriora; nobilitatem, diuitias, victorias, famam, gloriam, & honorem, & quaecunque sunt alia, infallibiliter video omnia bona ista esse gratuita dona tua; sicut per vigesimum septimū primi, & sequentia tua gratuita gratia me docebas. Sunt autem & alia bo∣na multa & magna, quae pauci considerant, veladuertunt; priuationes videlicet cunctorum malorum, quae quis non habet? quod scilicet non es amens nec fatuus, non es leprosus nec caecus, non es infamis in populo, nec opprobrium hominum, nec plebis abiectio & deri∣sus, non es in factis tuis clericus vel laicus deficiendo confusus, non es ignominiose deui∣ctus, nec vili seruituti addictus, non es inedia maceratus, non es à latronibus spoliatus nec mactatus, non es à beffia deuoratus, non es in mari submersus, non in patibulo es sus∣pensus, nec aliqua turpiori & acerbiori morte consumptus: Et à quo quaeso, Domine, haec

[unspec A] bona quamplurima, quia multitudine infinita; & maxima, quia & magnitudine infinita, vel quasi inutili seruo tuo, nisi à te multiplicissimè summe, & infinitissimè bone Deus, sicut ex 13. & 22. primi, ac 32. huius benignus ostendere voluisti? Vnde & quadā quaestiūcula animū meū pulsas; Nunquid viz. magis tibi, bone Domine, tenear ad amorem pro bonis positiuis cre∣atis, quae donāte accepi, an pro bonis priuatiuis praedictis, sc. exclulsuis malorū, quae etiā nisi te donāte, non valebā accipere, nec habere, cū illa, sicut videtur, tā multitudine quā mag∣nitudine sint finita, haec au••ē tā multitudine quā magnitudine infinita, vel saltē plura at{que} ma∣iora? Sed quis me redarguet, si quaestiunculā istā bonā transiliens, te, Domine, summū bonū quaeram, inueniam, ac teneam, nec dimittam? Scio enim, & ista vice sufficiat mihi scire, quod tam propter haec bona tua quam illa, amori tuo tenear multum valde, sed propter reipsum summum bonum incomparabiliter amplius supra modum. Alia quoque quaestione me mo∣ues; nunquid videlicet praeseruatus misericorditer à peccato, magis teneatur tuo amori, quam [unspec B] lapsus & resuscitatus misericorditer à peccato? Sed istam quaestionem ad praesens mihi simi∣liter relinquenti, da vt faciem tuam quaeram, inueniam, & videam iugiter atque fruar. His ergo & huiusmodi quaestionibus nunc relictis, quis tam bonum Dominum, & tanta beneficia eius considerans, non totus dilectione succenditur, non totus deuotione suspenditur, non to∣tus conuertitur in amorem? Sed video, Domine, quod facile est haec dicere, & depingere in membrana, difficile forsitan facere & perficere in effectu. Tu ergo, optime, & ideo poten∣tissime Domine, cui nihil difficile, da quaeso vt facilius ista faciam corde meo, quàm profe∣ram ore meo: Aperi, ‖ 1.941 supplico, munificentissimam manum tuam, & praesta, vt nihil mihi fa∣cilius, nihil dulcius, nihil delectabilius, quam ista effectuosissimè & affectuosissimè adimple∣re. Tu autem amantissime Domine, qui diligentes te diligis, & praeuenis diligendo, atque in∣comparabiliter magis nos amas, quam reamaris à nobis, quem tanti amoris charismate, tan∣tae amicitiae foedere non erigis ad sperandum in te? ad confidendum de te? imò ad superspe∣randum [unspec C] & fiducialiter praesumendum? Tu siquidem Domine tam infinite bonus & miseri∣cors es, quod nihil melius aut misericordius possit esse, aut etiam cogitari, sicut superius mise∣ricorditer ostendisti; & quantum es bonus & misericors, tantum pius & clemens, diues & po∣tens, magnificus, liberalis, & virtutibus omnibus gratiosus; sicut ex illa prima praetiosissima & verissima suppositione tua verissimè manifestas. Quid ergo negare poteris amico tuo egen∣ti, auxilium tuum suppliciter mendicanti? Permitte me, quaeso, iam super speratione concep∣ta paulisper praesumere, & cum tua bonitate magnifica disputare, vt sic altius adhuc sperem, ampliusque confidam. Non est, inquam, humanae amicitiae, amicum egentem, mendicantem, & crubescentem repellere, & confundere faciem eius magis, praesertim si facultas affuerit co∣piosa; quanto magis tam horribile vitium à tua amicitia longe abest? Ostendisti quoque mi∣hi superius, me non posse quicquam boni cogitare vel petere, nisi te operante, & anteceden∣ter operante hoc in me: qui ergo plantas initium, da medium, dona finem: qui facis me pe∣tere, [unspec D] fac consequi, & tenere: qui das non petentibus multa bona, quomodo petentibus ni∣hil dabis? Qui inimicos tuos, etiam daemones impiè petentes exaudis, quomodo amicos tuos & filios piè petentes repellis? Nec potes qualemcunque inopiam allegare, sicut praedicta sup∣positio clare docet. Obijcis forsan mihi, quod non meteor adiuuari. O liberalissime Do∣mine, si nullum adiuueris, nisi adiuuari meruerit, non das adiutorium tuum gratis, sed vendis: quae ergo laus tua? Vbi est liberalitas tua magna? Adhuc forsan replicas, quod non solum non mereor, sed demereor abundanter. O misericors Domine, abundantior est mise∣ricordia tua magna. Totum nam que meum peccatum, etiam omnium hominum est finitum; posset enim augeri: tua autem misericordia infinita, quae augeri non potest. Nonne etiam misericordius atque liberalius est benefacere inimico egenti, & alias perituro, inimicanti con∣tinue, quàm amico bene merenti? Quid misericordius aut liberalius, quàm nullo modo prae∣uentus inimicum inimicantem continue ad amicitiam gratis conuertere, omnem inimicitiam [unspec E] & iniuriam gratis remittere, & gratis ei conferre beneficia copiosa? Tua autem misericordia & liberalitas est tam magna, quod maior esse non posset, nec etiam cogitari. Et quid propor∣tionalius & congruentius tantae misericordiae, liberalitati{que} tantae, quā tantā miseriā gratuito foelicitare, & tantā egestatē gratis ditare; vel siquid misericordius & liberalius inuenitur, quis alius autor eius putabitur, quam tu misericordissime & liberalissime Deus meus? Qui ergo das maius, quomodo minus negabis? Si autem adhuc mihi opponas quantācun{que} meā miseriam; fateor, & ideo confidēter accedo ad tuam misericordiā sine cōparatione maiorē. Vbi nam{que} monstratur tua misericordia, nisi in reuelata miseria? Et vbi tua magna misericordia, nisi in magna miseria reuelata? Nonne etiam, Domine, ostendisti mihi superius, vbi ad amorē tuū me paululū excitasti, quod gratia tua gratuita gratis praeuenis peccatores, ingratos gratis gra∣tificas,

& gratificatos gratis conseruas? Quis ergo peccator in te, Domine, non sperabit? [unspec A] Scio tamen, Domine, scio, & non sine dolore scio, aut refero, quod istis nequaquam obstan∣tibus, sunt quidam, puta Pelagiani superbi, qui mallent sperare in hominibus, scilicet in scip∣sis; Dicunt enim, Si Deus nos & opera nostra gratis praedestinat, & sicut voluerit admini∣strat; ita quod nihil sine eo operante & ‖ 1.942 praparante possimus; potest & nos similiter reproba∣re, opera bona non dare, vel data auferre; in mala opera praecipitare, & praecipitatos ligare: Quis ergo potest esse securus? quis certè sperabit, & non potiùs desperabit? Sed si praedesti∣natio & reprobatio ex nostro penderet arbitrio, & nos soli essemus liberi Domini nostrorum actuum sine Deo, possemus esse securi, bene esset nobis, tunc tutè possemus confidere & spe∣rare. O vani filij hominum,* 1.943 mendaces filij hominum, in stateris fallaciter ponderantes! quare non vultis sperare in illo qui est summè bonus, summè misericors, summè propitius, & in charismatibus omnibus gratiarum inaestimabiliter copiosus, sed in ‖ 1.944 vobis ipsis multipli∣citer miseris & malignis, in bonisque omnibus defectiuis? quare non vultis sperare in eius fae∣lici [unspec B] regimine, qui errare non potest, sed in vobis ipsis, qui sicut ouis quae perijt, saepius aber∣ratis? quare non vultis sperare in eius potenti iuuamine, cuius potentiae non est finis, quem vincere nihil potest, cui resistere nihil potest, sed in vobis ipsis fragilibus, & infirmis, & quasi nihilum & inane? Caueatis quaeso, maledictionem propheticam, imò maledictionem do∣minicam per Prop hetam: Haec enim dicit Dominus; Maledictus homo qui confidit in ho∣mine, & ponit carnem brachium suum,* 1.945 & à Domino recedit cor eius, Ierem. 17. Aduertatis etiam, supplico, quid vnus sperans in Domino, nec fraudatus in materia ista, dicat, Ego, in∣quit, nolo exaggerare verbis meis, sed in illis potius cogitandum relinquo vt videant quale sit quod sibi persuaserunt, praedicatione praedestinationis plus desperationis audientibus quàm exhortationis afferri; hoc est dicere, tunc de sua salute hominem desperare, quando spem suam non in seipso, sed in Deo didicerit ponere; cum Propheta clamet, Maledictus homo qui spem habet in homine.* 1.946 Augustinus de bono perseuerantiae quinquagesimo se∣cundo. [unspec C] Et infra 64. agens contra cos qui dicunt praedicationem de praedestinatione facere homines desperare; Absit, inquit, à vobis, ideo desperare de vobis, quoniam spem vestram in ipso habere iubemini, non in vobis: Maledictus enim omnis qui spem habet in homine, quia beati omnes qui confidunt in eo. Et 65. Cur metuimus sanctorum praedestinationem & veram Dei gratiam, id est, quae non secundùm merita nostra datur, sicut etiam sancta Scrip∣tura, praedicare? An verò timendum est, ne tunc de se homo desperet, quando spes eius po∣nenda demonstatur in Deo? non autem desperaret, si eam in seipso superbissimus & infidelis∣simus poneret.* 1.947 Et 69. Sicut caetera praedicanda sunt, vt qui ea praedicat obedienter audiatur: Ita praedestinatio praedicanda est, vt qui obedienter hoc audit, non in homine, ac per hoc nec in seipso, sed in Domino glorietur, quia & hoc praeceptum Dei est, & hoc praeceptum obedi∣enter audire, vt qui gloriatur, in Domino glorietur, similiter vt caetera, Dei donum est: quod [unspec D] donum qui non habet non dubito dicere, alia quaecunque habet, inaniter habet. Haec Pela∣giani optamus vt habeant. Idem de praedestinatione Sanctorum 13. Cum Apostolus dicat, Ideo ex fide, vt secundum gratiam firma sit promissio, miror homines infirmitati suae se mal∣le committere, quàm firmitati promissionis Dei. Sed incerta est mini, inquis, de meipso vo∣luntas Dei. Quid ergo? tua ne tibi voluntas de teipso certa est? Non times? Qui videtur sta∣re, videat necadat; cùm igitur vtraque incerta sit, cur non homo firmiori potius quàm in∣firmiori fidem suam, spem & charitatem committit? Qui & 2. contra Iulianum 17. agens contra Pelagianos dicentes homines prouocari ad virtutem, cùm praedicatur eis se posse vir∣tute propria facere facta sua, sed cùm praedicatur eis se nihil posse facere sine misericordia Dei, auxilio eius & gratia, desperatione deijci atque frangi, sic ait; Quantum sancti de mise∣ricordia Dei, quae magna est, tantum vos de vestra, quae nulla est, virtute praesumitis: & quan∣tum ipsi aduersus ingenerata vitia bella gerunt adiuti per Dei gratiam, tantum vos bellum ge∣ritis aduersus ipsam Dei gratiam: sed itane in corde vestro dicere audetis, quod cùm vos au∣diunt, [unspec E] accenduntur homines ad virtutem, cùm autem istos audiunt tantos ac tales viros, Cy∣prianum, Hilarium, Gregorium, Ambrosium, caeterosque Domini sacerdotes, desperatione franguntur, ac renuntiant studijs perfectionis? Haeccine monstra cogitationum ascendunt in in cor vestrum, & non elidunt frontem vestram? Vos etiam Pelagiani qui videmini vobis subtiles, quomodo non videtis, si per argutiam vestram praemissam praedestinatio, & coope∣ratio Dei tollatur, etiam eius praescientiam similiter posse tolli? aut si haec non tollatur, nec illa? Speretis vos, vt vultis; sed vtinam [speretis] in Domino; mihi autem adhaerere Deo bonum est,* 1.948 ponere in Domino Deo spem meam: Psalmo 72, Benedictus enim vir qui con∣fidit in Domino, & erit Dominus-fiducia eius, Ierem. 17. Quare & Augustinus super Psal∣mum

[unspec A] 70^um tractatu primo, Tota, inquit, spes nostra in Deo sit, nihilque de bonis tanquam de nostris viribus praesumamus, ne nostrum facientes quod ab illo est, & quod accepimus a∣mittamus: quibus & tota Scriptura sacra concordat, cum omnibus tractatoribus eius sactis, sicut & tricesimum secundum primi, de timore, amore atque spe licet breuiter suadebat. Et quis perfecte confidens in tali tantoque Domino, sine cuius voluntate semper optima, sapi∣entissima, iustissima, & misericordissima, nec vnquam errante, nihil aduersi potest accidere, non ad perfectam patientiam in aduersis omnibus conforretur, sicut tricesimo secundo primi breuiter tangebatur? Quis etiam diligens plenè Deum, & proximum, aduertens quod dili∣gentibus Deum omnia cooperantur in bonum, & quod Deus omnia ordinat propter electos & propter seipsum, sicut ex 39. & 32. & alijs primi patet, aduersa quaecunque non aequanimi∣ter tolerabit, imò & gaudenter atque hilariter sustinebit, ac vehementer sitiet aduersariam passionem, sicut de Apostolis legitur, & alijs sanctis multis? Quis insuper peccator, vel alius, [unspec B] si quis tamen alium se praesumat confidens in Deo sustissimo & pijssimo, quod omnis aduersi∣tas ‖ 1.949 immittitur ab eo, vel ad punitionem peccati, vt si sufficiat, statim post vitam praesent••m aduolet ad aeternam, vel si minus sufficiat, saltem proportionaliter minus, vel forsan incom∣parabiliter quasi minus in Purgatorio puniatur, praesertim si consideret, quod secundum prae∣missa tricesimo nono primi, quaecunque aduersitas siue poena immissa ei à Deo sit minor quo∣dammodo infinitè, quam peccatum eius requirat, si cum eo remotâ misericordiâ ageretur, vel ad materiam, & cumulum meriti dum sustinet patienter? Quis enim coronabitur gloria, nisi gloriose certauerit? Et quis gloriose certabit, vbi defuerit concertator? Affert ergo Deus ho∣mini aduersarium certatorem, vt habeat cum quo certate legitimè, sicque victoriosi certami∣nis merito coronetur, sicut ex tricesimo primo & tricesimo secundo primi apparet, praesertim si secundum praemissa tricesimo nono primi aduertat, quod Passiones huius temporis & me∣rita patientiae quantacunque non sunt condigna, imò quasi nihilum & inane ad futuram mer∣cedem [unspec C] & gloriam pro istis liberaliter compensandam, vel tam ad punitionem peccati, quam etiam ad augmentum meriti sui non minus, sicut ex tricesimo nono, & quadragesimo tertio primi patet? Quis, inquam, sic confidens in Deo, non patientissimè, libentissimè, & gauden∣tissimè aduersa omnia sustinebit? Amplius autem quis ista debite ponderans, inimicos & ini∣micitias exercentes non solum non odiet, sed diliget? Non solum non maledicet, sed è con∣trario benedicet? Non solum non respuet, sed amplexando suscipiet, sicut Dei ministros & suos beneficos adiutores? Praestat enim Deus per ipsos, ipsique praestant materiam, quae de∣fuit, exercendae virtutis gloriosissimi meriti & praemij consequendi. Quare & Senacherib vastator Israelitici populi, vocatur virga, & baculus, securis, & serra in manu Dei: & Nabu∣chodonosor depopulator eiusdem saeuissimus, seruns Dei, sicut ex tricesimo secundo primi apparet. Quapropter & Abishai volenti occidisse Shimaei maledicentem Dauidi, & mitten∣tem lapides contra eum, sanctus Dauid respondit, Dimitte eum, vt maledicat iuxta praecep∣tum [unspec D] Domini: Dominus enim praecepit ei vt malediceret Dauidi; & quis est qui audet dicere, quare sic fecerit? Dimitte eum, vt maledicat iuxta praeceptum Domini, si forte respiciat Do∣minus afflictionem, & reddat mihi bonum pro maledictione hac hodierna,* 1.950 2. Reg. 16. Bea∣tus quoque Gregorius homilia 35. super Euangelia, tractans illud Lucae 21. In patientia ve∣stra possidebitis animas vestras, refert quod quidam Stephanus Pater cuiusdam monasterij, valde sanctus, patientiae virtute singularis, in quo virtus patientiae ita vehementer excreuerat, vt eum sibi amicum crederet, qui sibi molestiae aliquid irrogasset, reddat contumelijs gratias, & si quid in ipsa sua inopia ei damnum fuisset illatum, hoc maximum lucrum putabat. Et quis tanta patientia praeditus humilitate carebit? Quis etiam discretè considerans, quod nihil boni penitus per se potest sine Deo illud specialiter operante, nec adhuc cum Deo anteceden∣ter sed subseruienter, velut in manu artificis instrumentum, & hoc tam in consensu libero vt sub & cum tali artifice operetur, quam in alijs eius motibus & quietibus vniuersis, vt 20.30. [unspec E] & 32. huius ostendunt, non ad humilitatem infimam faciliter inclinetur, sicut vicesimo tertio & tricesimo huius patet? Quare duorum vasorum aequalium aut inaequalium quantum voles in nobilitate materiae suae & formae, si in vnum liquor pretiosissimus infundatur, altero vacuo remanente, istud superbiat, & super aliud inaniter se extollat? Eadem & non irrationabili ra∣tione etiam vas ignobilius quantumcunque liquorem talem recipiens, simili modo posset? nobilius autem vas, si liquor huiusmodi in ipsum speciali••er infundatur, posset forsitan super∣bire credendo ipsum propter sui nobilitatem ad tale officium praeassumi. Sed nonne in vas vilius possetiste liquor infundi? Cur etiam de nobilitate tua, tu vas nobile inaniter gloriaris? Vnde tibi tua nobilitas? Non à te; constat. Nonne potuit Plastes tuus ad vsum vilissimum te plasmasse? Duarum quo{que} tubarum aequalium vel inaequalium modo dicto, si nobilis tu∣bicen

vnâ canat solenniter, altera muta manente, cur ista superbiat & super aliam se extollat, [unspec A] pensatis causis praemissis? Duorum insupet calamorum, seu duarum pennarum aequalium vel inaequalium quantumlibet modis praedictis, si scriptor subtilis vno vel vna scribat subtiliter, altero seu altera quiescente, quae superbiendi materia, & inaniter gloriandi, omnibus vt praemittitur debite ponderatis? Veraciter sic videtur mihi adhuc misero peccatori, Si De∣us dignetur infundere aliquem habitum seu actum mihi ignobili vasi suo prae quibusdam alijs mihi aequalibus aut inferioribus, si qui sunt tales, vel superioribus (frequenter enim contingit quod vasis inferioribus, & simplicioribus plus infunditur de liquore) Similiter e∣tiam sentio, si cor meum eructet aliquod verbum bonum, imò non cor meum, sed si spi∣ritus Patris nostri per me organum suum loquatur aliquod verbum bonum; aut si summus scriba digito dextrae suae per me calamum suum aliquod verum scribat. Quis etiam non hu∣milimè & abiectissimè sentiat de seipso, si prudenter aduertat, quàm pauper & miserabilis fuerit ex seipso, & quod praecipua bona, quae habet, non ex praecedentibus suis meritis, habet, [unspec B] sed ex gratuito dono Dei, quod etiam nec bona sua iam habita, imò nec minimū bonum suum sufficit conseruare, sed Deus continuè ea seruat; quod etiam nullum malum animae vel corpo∣ris intrinsecum vel extrinsecum potest per se vitare, sed per Dei auxilium speciale? Quam ergo miserabilis, faetidus & abiectus fuisset omnibus miserijs & faetoribus mentis & corporis, inte∣tius & exterius totus plenus, nisi Deus eum misericorditer praeseruasset, sicut praemissa testan∣tur, quae alliciunt ad amorem! Quare & quidam multum ‖ 1.951 humilis ‖ 1.952 humiliter multum scribit; Felix est cui ostendit Deus misericordiam suam; ipse est qui superbire non potest, cui Deus o∣stendit misericordiam suam; Ostendendo enim illi misericordiam suam, persuadet illi, quia quicquid boni habet ipse homo, non habet nisi ab illo, qui omne bonū nostrū est; & cum vide∣rit quicquid boni habet non se habere à se, sed à Deo suo; videt quia totum, quod in illo lauda∣tur, de misericordia Dei est, non de meritis ipsius, & videndo ista non superbit, non super∣biendo non extollitur, non se extollendo non cadit, non cadendo star, stando inhaeret, in∣haerendo [unspec C] manet, manendo perfruitur, & laetaturin Domino Deo suo: erunt illi deliciae ipsae, qui fecit eum, & delicias ipsas nemo corrumpit, nemo interpolat, nemo aufert. Quis e∣tiam ista humilitate infima radicatus, verè perpendens se nihil boni à se habere, aut per se posse ‖ 1.953 perquirere, vel acquisitum seruare, nec vllum malum vitare, nequaquam deuota & continua orationis instantia ad illum se semper conuertit, qui supra mensuram est diues & potens, & liberalis & elemens, sicut testantur praemissa ad amorem & confidentiam inducti∣ua, instantissimè deprecando vt noxia cuncta submoueat, & omnia profutura concedat? Quis non vijs & modis omnibus eius promerebitur voluntatem? Sed licet Pater infinitè mag∣nificus, & super effluentissimè liberalis, nolit vendere, sed dare liberalissimè suis filijs da∣ta bona; non vult tamen eos torpere ignauiâ, acediâue marcere, verum per preces & alia merita probitatis pertingere strenuè ad coronam, sicut patet ex vigesimo tertio, & [unspec D] trigesimo nono primi. Dominum autem dare coronam militibus sus dignificatis per prae∣ces, & alia merita probitatis est multum liberaliùs, quàm ipsos indignos sine meritis coronare; Nonne liberalius est dare multiplicia dona quàm simpla? quibusdam autem filijs suis dat quasi vnicum, simplex munus, paruulis scilicet baptizatis gloriam sem∣piternam: Quibusdam verò, quos voluit spectabiliori dare honori & gloriosiori coro∣nae, alia munera praeuia liberaliter destinauit; accinxit eos liberaliter cingulo militari, dedit eis liberaliter certamina fortia, gloriosas victorias, & quàm multiplicia opera pro∣bitatis, quibus nec minus liberaliter adhuc dedit vt ipsummet insuper in bello patronum haberent, à quo omnia alia habuerunt, eiusque nomen, quod est omnipotens, con∣tinuè acclamarent, saltem in corde & opportunis temporibus ore fiducialiter resonarent: Turris enim fortissima nomen Domini,* 1.954 ad ipsam currit iustus deuotius inuocando, & exal∣tabitur triumphādo: Et quis ignorat omnes praeces & merita vniuersa esse specialia dona Dei, sicut quamplura loca primi & secundi lucidè manifestant? Quare & Dominus ipse dicit, Ef∣fundam [unspec E] super domum Dauid,* 1.955 & super habitatores Ierusalem spiritū gratiae, & praecū Zach. 12. haec autem omnia Deus dat suis, non propter sui vtilitatem aliquam, sed ipsorum. Nonne ergo maior liberalitas hic quam ibi, praesertim cùm Dominus non det coronam vitae suis mi∣litibus propter merita eorum priora, tanquam propter aliquam vtilitatem sibi allatam, aut propter aliquam causam antecedenter mouentem voluntatem ipsius, sed merita propter coronam, & tam merita quam coronam secundum suam liberalissimam & gratuitam vo∣luntatem, sicut patet ex 35. & 39. primi? Et quis tot & tanta, ac tam grata beneficia posi∣tiua & priuatiua grate considerans, non facile prouocatur, imò non quadam grata & spon∣tanea violentia, gratis trahitur & vrgetur ad gratias omnimodas rependendas, & gratiatum

[unspec A] gratissimas actiones ad semper Deo gratias decantandum? Quicquid enim boni habemus aut possumus, quicquid mali non habemus, nee facimus, totū est gratuitum donum tuum, gratissi∣ma gratia, & Autor gratiae Deus meus. Quinimo & quia tibi magno haec parua videntur, insu∣per & teipsum das nobis: Dedisti enim te nobis nondum existentibus prouisorē, praedestina∣torem, electorem, & tandem factorem: Das quoque te nobis iam per te existentibus continu∣issimum seruatorem, magnificentissimum promotorem, promptissimum adiutorem, & pijssi∣mum in omnibus protectorem. Quid ergo retribuam Domino pro omnibus, quae retribuit mihi gratis? quas gratias referam tot & tantarum gratiarum gratuito largitori? Retributio namque grata aliquid proportionale requirit, sicut tam per rationem naturalem, quàm per motales Philosophos tu Domine gratis doces; quid ergo bonis tuis de bonis meis tibi retribuā, cùm nihil boni habeam, habereuè valeam, nisi de gratuito dono tuo? nec etiam sic das mihi a∣lia [unspec B] dona tua, vt ita sint mea, quod desinant esse tua; Ego namque totus magis sum tuus, quàm meus; imò sum tuus, non meus; & omnia mea magis sunt tua quā mea, imò sunt tua non mea. Quid ergo tibi retribuam, Deus meus? imò Domine, pro bonis tuis, tibi retribuam bona tua, & idem bonum quodammodo pro scipso. Quare & quidem filius tuus gratus gratiae tuae mu∣neribus sublimatus gratias referens gratè dicit, Benedictus es Dominus Deus Israel Patris no∣stri ab aeterno in aeternum, Tua est Domine magnificentia & potestas, & gloria, at{que} victoria, & tibi laus: Cuncta enim quae in coelo sunt, & in terra, tua sunt. Tuum Domine regnum, & tu es super omnes Principes: Tuae diuitiae, & tua est gloria; tu dominatis omnium; in manu tua virtus & potentia; in manu tua magnitudo & imperium omnium. Nunc igitur Deus noster confitemut tibi, & laudamus nomen tuum inclytum. Quis ego, & quis populus meus, vt pos∣simus tibi haec vniuersa promittere? tua sunt omnia, & quae de manu tua accepimus, dedimus tibi. Tu enim, Domine Deus meus, qui bonorum nostrorum non eges, nequaquam sic retri∣butionem [unspec C] requiris vt ditior inde fias, sed vt per eandem retributionem nos efficias ditiores, & re & tua amplius nobis dones. Sed adhuc, Domine, proportionalitatem praemissam beneficij & retributionis considerans, ‖ 1.956 multipliciter distrahor & conturbor: Si enim retribuere tibi ad aequalitatem, vel vltra, sicut forsitan deberem si possem, voluero, quid aequale vel maius tibi retribuam pro meipso, pro omnibus bonis meis positiuis & similiter priuatiuis; quid insuper pro teipso gratuito mihi dabo? Si verò retribuere tibi noluero, vel non secundum proportio∣nalitatem debitam, quomodo ingratus tibi non ero? quomodo ab ingratitudine excusabor? Imò fortassis remittes mihi obligationem, qua me tibi retribuere astrinxi. Cur enim, summe liberalis, in tantum quod liberalior esse non posses, etiam obligationem huiusmodi nō remit∣teres, nec donares; cùm multo maiora, quia peccata contra te grauissima remittis & donas; cùm etiam obligationem fortissimā ex praecepto tuo proprio & expresso, ex proprio iuramē∣to [unspec D] & voto solenni, siue virginitate mentis vel corporis, siue continentiae à peccato mortali con∣tractam lapso resurgenti remittis? & quomodo es omnipotens, si hoc non potes? & quomo∣do es tu deterioris, illiberioris, & illiberalioris conditionis misero homine, qui sic potest remit∣tere, scilicet obligationem etiam fortissimam, vt videtur, qua quisquis ei fuerit obligatus? Quare & vnus de amatoribus sapientiae tuae, si sapiens, nescio, tu scis;* 1.957 loquens de-obligatione silij ad patrem & retributione, sic ait; debentem, scilicer filium reddendum patri: Nihil autem faciens dignum eorum quae subfuerunt operatus est; quare semper debet; quibus autem debe∣tur, potestas dimittere, & Patri vtique. Sed aliter, Domine, me ingratum, & insipientem trige∣simo nono primi gratiùs docuisti. Si namque me non retribuentem ab obligatione qua tibi a∣stringor, absolueres, liberiorem me faceres, libertatem maiorem conferres, & nouum benefi∣cium mihi dares: quomodo ergo nisi ingratus efriciar pro beneficio tanto nouo vna cum pri∣oribus non subtractis, non tibi arctius sum astrictus, & amorosius obligatus? Nonne si quis∣quam accommodet mihi pecuniam sub obligatoria cautione, & mihi non soluenti dimittat [unspec E] gratis pecuniam, & obligationem gratis retradat, multiplicioris obligationis vinculo me sibi alligat & astringit, non obligatione, quae in foro contentioso violentam pariat actionem, sed quae in foro gratitudinis amoroso animum gratum requirit, & retributionem concordem, praesertim si opportunitas hoc permittat, necessitasue requirat?* 1.958 cuius quaeso animus nisi ingrati forsitan, intrinsecus non sic sentit? Quare & quidam alius amator moralis sapientiae, studiosus ‖ 1.959 beneficiorum liberator aequissimus & gratissimus retributor saltem doctrina & ver∣bo; vtinam Domine sic coram te operatione & facto! sic ait, Diligentius quaerendus bene∣ficij quàm pecuniae creditor. Hinc enim reddendum est quantum accepi, & si reddidi solu∣tus sum ac liber: at illi, & plus soluendum est, & nihilominus etiam gratia relata debemus: debeo enim cùm reddidi, rursus incipere. Verum Domine, vt cum priore sapiente siue cum sapientiae amatore, de promissione tua, pro te & lege gratitudinis, quam sanxisti, paululum

disputem. Si, inquam, pater potest remittere filio obligationem naturalem qua ei tenetur; [unspec A] remittat; & tunc per tuam ingratam hypothesin, in quantamcunque calamitatem pater inci∣derit, quantumcunque filius sit diues & potens, in nullo penitus ei tenetur, vel saltem non plus patri quàm extraneo; imo quemcunque extraneum, à quo minimum beneficium non∣dum remuneratum receperit, potius teneretut liberare à morte quàm patrem proprium mo∣riturum: quod quis, nisi ingratissimus filius vel gratis audiet, vel etiam cogitabit? Vt autem ad obligationes minores descendam, & tandem ab eis ad maiores ascendam: videtur quòd nulla obligatio quantumlibet parvula inter benefactorem & beneficiatum contracta, etiam ex beneficio minimo possit ipsis manentibus plenè solui, ita quod beneficiatus ratione bene∣ficij praeaccepti benefactori in nullo penitùs teneatur: non enim plenariè solui potest, bene∣factore omne debitum & obligationem omnimodam dimittente; sic enim amplius benefici∣ans [unspec B] amplius obligat receptorem; nec beneficiato retribuente aequale vel maius etiam centies millesies, vel amplius quantumcunque. Ponatur enim secundum suppositionem ingratam, beneficiatum retribuisse plenariè benefactori, & se penitus exuisse ab omni obligatione con∣tracta ratione beneficij praeàccepti; tuncque benefactor & extraneus indigentes, existente in caeteris paritate, occurrant beneficiato potenti vnico subuenire, eius auxilium suppli∣citer deprecantes;* 1.960 & quis, nisi ingratus, imò secundum quendam gratum ingratissimus omnium, oblitus scilicet beneficij praeaccepti, ambigit benefactorem extranco praeponen∣dum ratione beneficentiae praeacceptae? Quis igitur patri suffciententer retribuet? aut quis tibi sufficienter retribuet, summe Patet?

COROLLARIVM.

[unspec C] Corollarium multiplex est, & omnibus gratis gratum.

EX his autem gratissimis gratitudinis regulis gratis omnibus porisma gratissimum de∣riuatur, obligationem videlicet gratitudinis naturalem, qua beneficiatus benefactori ratione curuscunque beneficij praeccepti etiam minimi non posse plenè dissolui; nec beneficiatum posse benefactori retribuere ad condignum sufficienter seu plenè, ita videlicet quòd tota obligatio totaliter extinguatur, imò forsan quanto beneficiatus abundantiùs be∣nefactori retribuit, tanto ei amplius obligatur, & amplius ei debet: multo magis nec obli∣gationem gratitudinis naturalem, qua patri filius obligatur, posse plenè dissolui, nec filium posse patri ••etribuere ad condignum, sed fortassis quo amplius ei retribuit, tanto ei amplius obligari. Quare supra modum magis & magis nec obligationem creaturae rationalis bene∣ficiatae a Deo, qua ei lege gratitudinis obligatur posse dissolui, etiam per Dei omnipoten∣tiam [unspec D] infinitam, nec aliquem posse Deo pro aliquo beneficio etiam minimo retribuere ad condignum, ita videlicet quòd tota obligatio totaliter annulletur; imo quod videtur mira∣bilissimum, & tamen verissimum atque gratissimum, quanto quis amplius retribuerit Do∣mino, & amplius soluerit gratitudinis debitum, tanto amplius ei debet & amplius obliga∣tur. O admirabile gratitudinis vinculum, & gratae obligationis ligamen, quod nec creatura nec creator soluere plenè potest! imo quanto dator beneficij vel acceptor illud multipliciùs sategerit soluere, omne debitum & obligationem omnimodam dimittendo, retributiones retributionibus cumulando, tanto multipliciùs illud stringit, firmius efficit, & insolubilius illud nectit. O ergo ingratitudinis vitium quamplutimum detestandum, quod tam in∣solubile gratitudinis vinculum soluere, imò rumpere nititur, & penitus dissipare, quod nec aliqua creatura, nec etiam Deus potest. Quis cum tanto vitio valeat dispensare? Certè nec homo, nec Angelus, nec Deus; cum alijs autem possunt. Nullus ergo beneficiatus ab ho∣mine [unspec E] vel à Deo, retribuere sic intendat, vt se ab omni obligatione & vlteriori retributione liberate festinet. Hoc enim animi est ingrati: verùm retributiones ‖ 1.961 retributionibus, munera muneribus, & gratias gratijs semper accumulet, vt sic semper gratissimis gratitudinis vin∣culis multipliciùs alligetur, & gratior ac gratior semper fiat, sicque tandem totus in gra∣tiam gratissimè transformetur. Prima pars huius porismatis euidenter consequitur ex prae∣missis; secunda seqiutur ex hac prima & similiter ex praemissis. Sed quae ratio aut quae causa, quare ex tam pusilla radice, ex tam exili beneficio & finito, procedit & oritur tam fortis obligatio, tam magna & quodammodo infinita, quia nec à potentia finita nec forsitan infinita, nec per aliquam retributionem finitam, aliquasvè finitas potest extingui? Puto, quia manentibus benefactore & beneficiato, beneficiatum affici quodammodo & teneri bene∣factori

[unspec A] est rationabile & iustum mixtum ex rationabili & iusto antecedente quodammodò voluntatem diuinam, & sequente, sicut potest haberi ex 21. primi. Sicut enim est rationabile & iustum sic mix tum hominem aff••ci & inclinari ad bonum; ita & ad boni datorem: ipse enim est ei bonus. Et sicut hoc est rationabile & iustum, ita & necessarium, sicut patet ex eo∣dem 21. primi. Sicut ergo existentibus creatura & creatore, rationabile est & iustum atque necessarium, creaturam teneri & subijci creatori: sic & creaturam rationalem esse bonam, ac naturaliter affici & inclinari ad bonum, & ad boni datorem, eique similiter obligari. Non ergo ex beneficio paruo vel magno tantùm oritur tanta obligatio, nec ex aliqua natura cre∣ata, nec ex aliquo statuto humano vel diuino, sed ex di••inae essentiae immutabili veritate, sicut potest aliqualiter apparere ex 21. primi. Tertia pars apparet, quoniam quilibet, vt videtur, rationabiliter amplius diligit, & amplius tenetur diligere illum per quem habet bonum, quàm alium: quare & illum per quem, & in quem exercet operationem laudabilem, & me∣ritoriam [unspec B] actionem; quamobrem & beneficiatus retribuens, benefactorem, circa quem lau∣dabiliter & meritoriè operatur, & quanto magis hoc fecerit, tanto magis. Hanc aurem ra∣tionem secutus Philosophus, 9. Ethic. 7. astruit benefactores magis amare beneficiatos, quàm è contra, quod & quibu••dam alijs rationibus manifestat. Sed quis dubitat retributio∣nem gratè factam, beneficiato gratam esse? Benefactor quoque retributione recepta magis diligit beneficiatum retribuentem quàm priùs, & est paratior facere ei bonum: quare & be∣neficiatus potest tunc in benefactore confidere plusquam priùs, & quanto magis retribuerit, tanto magis. Nonne ergo beneficiatus retribuens magis tenetur benefactori recipienti quam priùs & quanto magis retribuerit, tanto magis? Tres autem partes sequentes de pa∣tre & filio sequuntur secundum ordinem ex his tribus, quae & possunt probari vt istae, & per locum similiter à minori. Aliae verò tres partes sequences simili ordine consequuntur ex tri∣bus primis partibus, & ex istis, similiterque probantur. Vltimam autem harum, quae mirabi∣lissima [unspec C] videbatur, intellectis praehabitis, verissimam esse constat, quae & aliter melius demon∣stratur: nam secundùm praemissa quicquid retribuimus Deo, accipimus priùs ab eo; quare & pro retributione quacunque ampliùs ei tenemur. Cùm enim augentur dona, augentur & rationes donorum, reliquae partes patent. O liberalissime Domine, qui gratis dedisti me mihi, & omnia alia bona mea! Insuper ad te ipsum quanta obligatione ad retribuendum me ligas? quàm insolubili vinculo me astringis; quae & quod, superius sicut docuisti, nec à me, nec à te, omnipotens Domine, solui potest? Et quid dignum tibi retribuam? quid proporti∣onale reperiam? quid ae quale vel maius inueniam? An forte condigne quoquomodo tibi re∣tribuam, fatendo humiliter & veraciter profitendo, me nunquam posse tibi retribuere ad condignum? aut forte sufficienter tibi retribuam, si omnibus viribus mentis & corporis sem∣per tibi retribuam qua•• tum possum? Non enim permittit tua iustitia, nec pietas tua sinit me supra potentiam ad impossibile obligari. Nonne verum est quod quidam in materia ista [unspec D] dicit, Possibile amicitia requirit, non quod secundum dignitatem? Neque enim in omnibus est, quemadmodum & his, quae ad Deos, honoribus, & parentes. Nullus enim secundum dignitatem aliquando vtique retribuet: impotentiam autem famulans 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 esse videtur. Nonne sufficit quod quidam alius nos hortatur,* 1.962 Glorificantes Dominum quantumcun que potueritis, supervalebit adhuc admirabilis magnificentia eius? benedicentes Dominum exal∣tate illum quantum potestis; maior est enim omni laude? Aut forsitan possum tibi retribuere quoquomodo aequale aliquid mihi ipsi, bonis mihi collatis, vel aliquid maius istis, aliquidve aequale tibi ipsi mihi collato? quia maius non possum, si me totum & omnia quae habeo, & quae possum, & plura ac maiora si possem, & etiam temetipsum quodammodo tibi retribuam; me totum videlicet tota virtute mentis & corporis, & quicquid quomodolibet habeo, aut valeo quouismodo, ad tuam laudem, gloriam, & honotem; imo ad te, Domine, & proptet te tantummodò referendo, malens haec omnia & plura ac maiora supra omnem numerum [unspec E] & mensuram, etiam memetip sum irrecuperabiliter perdere; quàm semel vel leuissime tuam offendere maiestatem, teipsum quoque propter temetipsum tantummodò super omnia alia totis praecordijs diligendo. Sic enim doces me debere te diligere, bone Deus: alias etenim data mihi optione, aut quod bona alia quantacunque, etiam memetipsum, omnibus re∣dactis in nihilum sine recuperatione amittam, tamen sine meo peccato; aut quòd te semel leuissimeque offendam & peccem, deberem secundum rectissimam rationem, etiam te Do∣mine iudicante, peccare; quare si sic facerem, non peccarem. Omne namque peccatum est quaedam obliquitas à rectitudine rationis. O potens & bone Domine Deus, quaeso vt sicut vocaliter proloquor sic efficaciter faciam, & faciens finaliter perseuerem; quod munus tuum à te mihi collatum, & per te ac per me ad te relatum, dignare quaeso suppliciter pro retri∣butione

qualicunque misericorditer acceptare. Non enim habeo, haberevè potero quic∣quam [unspec A] maius, nisi forsitan illud esset efficaciter velle, scire, & facere, & quod in me citca me, & de me in quibuscunque prosperis vel aduersis, laetis vel tristibus, & quibuslibet alijs sem∣per solummodò fieret, quod tibi gratissimum fuerit, & tuae placitissimum voluntati. Quod etiam munus tribue, precot humiliter, mihi misero mendicanti, quod & per te, ac per me tibi rettibuas tribuenti, & pro qualicunque retributione acceptes. Et si adhuc fortassis fuerit quicquam maius, quod tamen aspiciens quaquauersum non video, illud etiam humiliter sup∣plico & deuotè requiro, vt mihi obnixè mendicanti ostendas & tribuas, vt per te retribuam illud tibi; vt sic pro tuis beneficijs maximis gratissime mihi collatis, maximam & gratissi∣mam retributionem mihi possibilem gratissimè tibi retribuam, gratissimas gratiarum actio∣nes rependam, & gratissimas gratias referam incessanter. Sed adhuc mens tremula, & velut apes argumentosa titubat, & inquirit, Quomodo possum illi reddere gratiam, cui pro gratio∣sis operibus, pro beneficijs suis gratuitis, quicquid possum est debitum, etiam ego ipse? [unspec B] Nonne si gratia,* 1.963 non ex operibus? alioquin gratia iam non est gratia. Nunquid debitor red∣dendo debitum facit gratiam creditori? Nonne gratia & debitum videntur mutuò repugnare? Vnde videtur confici tes miranda, nullum videlicet posse quomodolibet obligari ad gratiam faciendam nec ad gratiam rependendam. An fortè ab isto ingrato nimis inuolucro me euol∣uam, faciendo gratis & liberè, ad quod ex debito & necessitate astringor, sicut opera Profes∣sorum tuorum, Domine, aut aliter obligatorum spontaneè ad aliqua facienda, non minùs sunt coram oculis tuis grata, dum tamen non inuitè fiant, sed gratis ac spontanea voluntate? Nonne verum est,* 1.964 quod vnus de gratis filijs tuis, & Patribus nostris dicit; Est necessitas quae benefacienti gratiam aufert aut minuit, & est necessitas, qua maior beneficio gratia debetur? Cùm enim aliquis ea necessitate, cui subiacet, inuitus benefacit, aut nulla, aut minor ei gratia debetur: cùm verò ipse sponte se necessitati benefaciendi subdit, nec inuitus eam sustinet, tunc vtique maiorem beneficij gratiam meretur. Non enim haec est dicenda necessitas, sed [unspec C] gratia, quia nullo cogenteillam ‖ 1.965 suscepit aut seruat, sed gratis. Tale est cùm quis sanctae con∣uersationis sponte vouet propositum: quamuis enim seruare illud ex necessitate post votum debeat, ne Apostatae damnationem incurrat, & licet cogi possit seruate, si nolit. Si tamen non iuuitus seruat quod vouet, non minus sed magis gratus est Deo, quàm si non vouisset, nec sanctè viuere dicendus est necessitate, sed ea qua vouit, libertate. An fortè distinctio quae∣dam de gratia, quam me superiùs docuisti, ab ista ‖ 1.966 ingrata argutia me defendet? Dicitur ete∣nim gratia quòd gratis rependitur pro gratia gratis data. Quid ergo magis debitum? & quid magis gratum tibi, Domine Deus noster? & quid nobis magis congruum, quàm vt in omni∣bus, vbique & semper toto corde, ore, & opere gratias gratis agamus Domino Deo nostro? Nonne vnum de tuis gratis discipulis,* 1.967 & nostris Doctoribus dicere, & scribere docuisti, Quid melius & animo geramus, & ore premamus, & calamo exprimamus, quàm Deo gratias? hoc nec dici breuiùs, nec audiri laetiùs, nec intelligi gratiùs, nec agi fructuosiùs potest. Quem [unspec D] & iterum sapere ac sapidè dicere docuisti, quòd sapientia est Dei cultus, qui in hoc maximè constitutus est, vt anima ei non sit ingrata: Vnde & in ipso verissimo & singulari sacrificio Domino Deo nostro agere gratias admonemur. Erit autem ingrata, si quod illi ex Deo est, sibi tribuit, sicut faciunt Pelagiani pestiferi & ingrati. Non sic autem, non sic nos filij Dei grati, sed agnoscentes humiliter, & non minus veraciter omnia & singula bona nostra positi∣ua, & similiter priuatiua, habitus, actus, & opera, carentiasque malorum habituum, actuum, & operum non esse nobis ex nobis, sed à Patre nostro coelesti, à Patre luminum desursùm descendere, & esse dona gratuita Domini Dei nostri, semper & vbique, in omnibus & singulis, pro omnibus & singulis, toto corde, ore & opere gratias gratis a∣gamus Domino Deo nostro. Sic enim te Autore nos instruit mater no∣stra virgo prudentissima, & pulcherrima sponsa tua, non habens maculam ne{que} rugam, Ecclesia sancta tua. Iterum ergo & [unspec E] iterum, imò continuè semper & vbique incessabili voce cordis, & oris, & operis gratias agamus Domino Deo nostro.

Notes

• ‖ 1.1

  sic
• * 1.2

  Augustinus.
• * 1.3

  Philosophus. Auerroes.
• * 1.4

  Auerroes.
• * 1.5

  Apostolus.
• * 1.6

  Definitio li∣beri arbitrij.
• * 1.7

  Notae respon∣sionem quo∣rundam. Responsio.
• * 1.8

  Amicitia est ratione simi∣litudinis.
• * 1.9

  Boetius.
• * 1.10

  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. i. gra∣culum gracu∣lo, Arist. Eth. 8. cap. 1. Eccles. 13. vers. 17.18.
• * 1.11

  Aristoteles.
• * 1.12

  Philosophus.
• * 1.13

  Philosophus.
• * 1.14

  imo c. 12. in fine. propter hoc id est propterea. Augustinus.
• * 1.15

  Augustinus
• * 1.16

  Augustinus.
• * 1.17

  Boetius.
• * 1.18

  Anselmus.
• * 1.19

  Philosophus.
• * 1.20

  cap. 4.
• * 1.21

  Auicenna.
• * 1.22

  Boetius.
• * 1.23

  Dionysius.
• * 1.24

  Augustinus.
• * 1.25

  Petrus.
• ‖ 1.26

  inquiri Responsio.
• * 1.27

  Responsio.
• * 1.28

  Solutio.
• * 1.29

  Responsio.
• * 1.30

  Responsio.
• * 1.31

  Responsio.
• ‖ 1.32

  Honora∣biliorum.
• ‖ 1.33

  agit
• * 1.34

  Augustinus
• * 1.35

  Haly
• ‖ 1.36

  nec &
• ‖ 1.37

  tunc
• * 1.38

  Stephanus.
• * 1.39

  Augustinus.
• ‖ 1.40

  etiam libi∣dinis
• ‖ 1.41

  rationem.
• * 1.42

  Anselmus.
• * 1.43

  Philosophus. Augustinus.
• ‖ 1.44

  subijcere
• ‖ 1.45

  aliquod
• ‖ 1.46

  1.
• ‖ 1.47

  cognito 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉
• ‖ 1.48

  9.
• ‖ 1.49

  cedat.
• * 1.50

  Philosophus.
• * 1.51

  Apostolus.
• ‖ 1.52

  id. Anselmus.
• * 1.53

  Augustinus.
• * 1.54

  Gregorius.
• ‖ 1.55

  vero.
• * 1.56

  1. Philosophus.
• * 1.57

  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, &c.
• * 1.58

  S••.
• * 1.59

  Responsio 〈◊〉〈◊〉.
• ‖ 1.60

  est
• ‖ 1.61

  hic
• ‖ 1.62

  medium
• * 1.63

  Obiectio.
• ‖ 1.64

  praemi••a
• * 1.65

  In constitu∣tionib{us} Cle∣mentis.
• * 1.66

  Nota De A∣nima Christi
• * 1.67

  Lucas. Iohannes.
• * 1.68

  Petrus.
• * 1.69

  Responsio. Beatitudo.
• * 1.70

  Beatitudo 1.
• * 1.71

  Gen. 15. Ecclesia. Beatitudo 2.
• * 1.72

  Gratia & 〈◊〉〈◊〉 P••e in merito.
• * 1.73

  Papa Cle∣mens.
• * 1.74

  〈1 paragraph〉〈1 paragraph〉
• * 1.75

  Responsio.
• ‖ 1.76

  gloriae
• * 1.77

  Replicatio.
• * 1.78

  Gregorius.
• * 1.79

  Petrus
• ‖ 1.80

  ••utem
• * 1.81

  Responsio aex Opinio 1••.
• * 1.82

  Nota cur & quomodo malitia siue culpa sit pr••tiua. Opinio 2•• tri••artia videtur destrui C•• 2•• pa••e huius se•• ••ionis. ••ontra ter∣••am partē secunda o∣pinionis.
• * 1.83

  Responsio propria.
• * 1.84

  Obiectio.
• ‖ 1.85

  perditio
• ‖ 1.86

  visus & oculus
• ‖ 1.87

  vero
• ‖ 1.88

  actualis
• * 1.89

  Replicatio.
• ‖ 1.90

  vnico
• * 1.91

  Philosophus.
• * 1.92

  Philosophus.
• ‖ 1.93

  illud
• ‖ 1.94

  &
• * 1.95

  Reprobatio Commenta∣toris.
• * 1.96

  Aristoteles.
• * 1.97

  Qu••tio C••∣mentatoris.
• * 1.98

  〈◊〉〈◊〉 Qu••tio Commenta∣toris.
• * 1.99

  Philosophus.
• * 1.100

  Da••. Eccle••∣cus. Propheta.
• * 1.101

  Sap.
• * 1.102

  Iob.
• * 1.103

  Philosophus.
• * 1.104

  Philosophus.
• ‖ 1.105

  nonnullas
• * 1.106

  Responsio ad argum. 2.3.
• * 1.107

  Responsio ad 4.
• ‖ 1.108

  necessita∣tem Responsio ad 5.
• * 1.109

  Philosophus.
• * 1.110

  Anselmus.
• * 1.111

  al••quid
• * 1.112

  Philosophus.
• * 1.113

  R••p••o ad ••.
• ‖ 1.114

  12. A••.
• * 1.115

  〈…〉〈…〉 ••nd•• ••lina non possunt.
• ‖ 1.116

  instruam
• * 1.117

  Ptolomaeus.
• * 1.118

  id est A∣strologia.
• * 1.119

  id est, De∣um.
• * 1.120

  Auicenna.
• * 1.121

  Gen. 1.
• * 1.122

  Hieronymus. Historia.
• * 1.123

  Basilius.
• * 1.124

  Historia.
• * 1.125

  Philosophus.
• ‖ 1.126

  vitium
• * 1.127

  Epistola A∣lexandri ad Aristotel••m
• * 1.128

  Nota quan∣titatem men∣sis Lunaris.
• * 1.129

  Deut. Solomon.
• * 1.130

  Iosephus.
• * 1.131

  Daniel.
• * 1.132

  Hieronymus
• * 1.133

  Hieronymus
• * 1.134

  Ecclesiastica historia.
• ‖ 1.135

  39^o.
• * 1.136

  Augustinus
• * 1.137

  Augustinus
• * 1.138

  Gregorius.
• * 1.139

  Augustinus.
• * 1.140

  Augustinus.
• * 1.141

  Concil Mi∣leuit.
• * 1.142

  Responsio 2^a.
• ‖ 1.143

  spiritum
• * 1.144

  Prosper.
• * 1.145

  Prosper.
• * 1.146

  Obiectio.
• * 1.147

  Responsio.
• * 1.148

  Apostolus.
• * 1.149

  Ecclesiasti∣cus.
• * 1.150

  Psalmus.
• * 1.151

  R••sponsio.
• ‖ 1.152

  significat
• * 1.153

  vt
• * 1.154

  Lumbardus.
• * 1.155

  Gen-
• * 1.156

  Exod. P••ralip. Psalmu••. Act.
• * 1.157

  Augustinus.
• * 1.158

  Apocal. Lumbardus.
• * 1.159

  2^a. Responsio
• * 1.160

  3^a. Responsio.
• * 1.161

  Philosophus.
• * 1.162

  Apostolus.
• * 1.163

  Augustinus. Prosper.
• * 1.164

  Apostolus.
• * 1.165

  Psalmus.
• * 1.166

  Augustinus pes, est amor
• * 1.167

  Machabaei.
• * 1.168

  Reg. Psalmus.
• * 1.169

  Augustinus
• ‖ 1.170

  inducas.
• ‖ 1.171

  iniquitas;
• * 1.172

  Augustinus
• * 1.173

  Augustinus.
• * 1.174

  Ioannes.
• * 1.175

  Augustinus.
• * 1.176

  Augustinus.
• * 1.177

  Augustinus.
• * 1.178

  Apostolus.
• * 1.179

  Iacobus.
• * 1.180

  Ioannes.
• * 1.181

  Lumbardus.
• * 1.182

  Iob. Psalmus.
• * 1.183

  Glossa.
• ‖ 1.184

  eo
• ‖ 1.185

  extendisti Psalmus.
• * 1.186

  Prosper.
• * 1.187

  Luc.
• * 1.188

  Iob.
• * 1.189

  Gregorius.
• * 1.190

  Apostolus.
• * 1.191

  Apostolus.
• ‖ 1.192

  Vigiletis
• * 1.193

  Augustinus
• ‖ 1.194

  haec
• * 1.195

  Augustinus.
• * 1.196

  Augustinus.
• ‖ 1.197

  inlicita
• * 1.198

  Augustinus.
• * 1.199

  Prosper.
• * 1.200

  Responsio.
• * 1.201

  Augustinus.
• * 1.202

  Beda.
• * 1.203

  Augustinus.
• ‖ 1.204

  charitatē
• ‖ 1.205

  charitatis
• * 1.206

  Augustinus.
• * 1.207

  Gen.
• * 1.208

  Psalmus.
• * 1.209

  Apostolus.
• ‖ 1.210

  spirituali
• ‖ 1.211

  mendicus
• ‖ 1.212

  tentamen∣tum. Psal. 29.
• * 1.213

  Glossa. Psalmus. Glossa.
• * 1.214

  Psalmus.
• * 1.215

  Glossa.
• * 1.216

  Machab.
• * 1.217

  Hester. Augustinus.
• ‖ 1.218

  tentamen∣tum,
• * 1.219

  Augustinus.
• ‖ 1.220

  peccatum vitare sic
• ‖ 1.221

  posset
• * 1.222

  Psalmus. Iosue.
• * 1.223

  Num. Deu••.
• * 1.224

  Apostolus.
• * 1.225

  Esaias. Dauid.
• * 1.226

  Augustinus.
• ‖ 1.227

  praecipi∣tur
• * 1.228

  iste
• * 1.229

  Reg.
• * 1.230

  ei••
• ‖ 1.231

  fuerint
• * 1.232

  Augustinus.
• * 1.233

  Esaias.
• * 1.234

  Ierem.
• * 1.235

  Augustinus.
• * 1.236

  Dauid.
• * 1.237

  Apostolus.
• * 1.238

  Augustinus.
• * 1.239

  Apostolus.
• * 1.240

  Iudas.
• * 1.241

  Augustinus
• * 1.242

  Iacobus.
• * 1.243

  Apostolus.
• * 1.244

  Augustinus.
• * 1.245

  Petrus.
• * 1.246

  Cyprianus.
• * 1.247

  Dei
• * 1.248

  Augustinus.
• * 1.249

  Hieronymus
• ‖ 1.250

  cum Augustinus
• ‖ 1.251

  attenditur
• * 1.252

  Augustinus.
• * 1.253

  Augustinus
• * 1.254

  Augustinus.
• * 1.255

  Esaias. Glossa. Cantica.
• * 1.256

  Augustinus.
• * 1.257

  in aliquo legitur aliquali
• ‖ 1.258

  quocun{que}
• ‖ 1.259

  Beatus Augustinus.
• * 1.260

  Lumbardus.
• * 1.261

  Augustinus.
• ‖ 1.262

  vero
• * 1.263

  Augustinus
• * 1.264

  Augustinus
• * 1.265

  Contra Lū∣bardum
• ‖ 1.266

  potuit
• ‖ 1.267

  datum
• * 1.268

  Augustinus
• * 1.269

  Augustinus.
• * 1.270

  Gregorius.
• * 1.271

  Error Lum∣bardi.
• * 1.272

  Anselmus.
• * 1.273

  Gregorius.
• ‖ 1.274

  inqu••m,
• ‖ 1.275

  hoc
• ‖ 1.276

  malo
• * 1.277

  Virgilius.
• * 1.278

  Gregorius.
• * 1.279

  Augustinus.
• * 1.280

  Lumbardus.
• ‖ 1.281

  conijci
• ‖ 1.282

  auxilio
• * 1.283

  Nota.
• * 1.284

  Nota expo∣sitionem.
• ‖ 1.285

  quod
• * 1.286

  Expositio.
• * 1.287

  Expositio secunda.
• * 1.288

  Augustinus.
• * 1.289

  Apostolus.
• ‖ 1.290

  perma-
• * 1.291

  Augustinus.
• ‖ 1.292

  remaner
• * 1.293

  Augustinus.
• * 1.294

  Matth. Apostolus.
• * 1.295

  Augustinus
• * 1.296

  Marc.
• ‖ 1.297

  habebis ••uc
• * 1.298

  Perseueran∣tia habitua∣lis & actua∣lis.
• * 1.299

  Anselmus.
• * 1.300

  Matth.
• * 1.301

  Obiectiones.
• * 1.302

  Augustinus. Anselmus. Petrus.
• ‖ 1.303

  ••rit
• * 1.304

  Anselmus.
• * 1.305

  Dei
• * 1.306

  Augustinus.
• * 1.307

  Apostolus.
• ‖ 1.308

  sit
• ‖ 1.309

  sit
• * 1.310

  Augustinus.
• * 1.311

  Psalmus.
• * 1.312

  Augustinus.
• * 1.313

  Augustinus.
• * 1.314

  Apostolus.
• * 1.315

  Augustinus.
• ‖ 1.316

  vos
• ‖ 1.317

  breuem
• ‖ 1.318

  vos
• ‖ 1.319

  confirma∣ret,
• ‖ 1.320

  promisit
• * 1.321

  Gregorius.
• * 1.322

  Gregorius.
• * 1.323

  Augustinus
• * 1.324

  Augustinus.
• * 1.325

  Augustinus.
• * 1.326

  Responsio propria.
• * 1.327

  Augustinus.
• * 1.328

  definitio prae∣destinationis
• * 1.329

  Augustinus.
• * 1.330

  Augustinus.
• * 1.331

  Notaly. hoc volo. Gregorius.
• * 1.332

  Obiectio. Responsio.
• * 1.333

  Obiectio. Responsio.
• * 1.334

  Augustinus
• * 1.335

  Augustinus
• ‖ 1.336

  per bonā voluntatem
• ‖ 1.337

  per bonā voluntatē Augustinus.
• * 1.338

  vester
• * 1.339

  Responsio ad rationes prin∣cipales.
• * 1.340

  Nota pro so∣lutione.
• * 1.341

  Nota.
• * 1.342

  Sapiens.
• * 1.343

  Quaestio. Responsio.
• ‖ 1.344

  impetra∣turus sit,
• ‖ 1.345

  disceda∣mus
• ‖ 1.346

  ab eo. Augustinus.
• * 1.347

  Nota bene.
• * 1.348

  Nota, nota, nota.
• * 1.349

  Nota, nota.
• * 1.350

  bonorū
• * 1.351

  Opinio 1^a. Augustinus. Isidorus.
• * 1.352

  Reprobatio.
• * 1.353

  Opinio 2^a.
• * 1.354

  Augustinus.
• * 1.355

  Augustinus.
• * 1.356

  Lumbardus.
• * 1.357

  Opinio 3^a. Isidorus.
• * 1.358

  Augustinus.
• * 1.359

  Reprobatio.
• * 1.360

  Opinio 4^a. Opinio 5^a. & 6^a.
• * 1.361

  Opinio 7^a.
• * 1.362

  Augustinus. Opinio 8^a.
• * 1.363

  Opinio 9^a.
• * 1.364

  Anselmus.
• * 1.365

  aliud.
• ‖ 1.366

  amādo il∣lud, sed sim∣pliciter
• * 1.367

  Opinio 10^a.
• * 1.368

  Propheta. Cantica.
• ‖ 1.369

  aestimat.
• * 1.370

  Apostolus.
• * 1.371

  Opinio 12^a.
• * 1.372

  Boetius.
• * 1.373

  Definitio beatitudinis. Augustinus
• ‖ 1.374

  tertiū hu∣ius probat.
• ‖ 1.375

  existimo Opinio pro∣pria.
• * 1.376

  Propheta.
• * 1.377

  Augustinus.
• * 1.378

  Rabbi Mose
• * 1.379

  M••es.
• ‖ 1.380

  sine
• * 1.381

  Iob.
• * 1.382

  Augustinus.
• * 1.383

  Augustinus.
• * 1.384

  Augustinus.
• * 1.385

  Opiniones de causa obsti∣nationis. Opinio 1^a.
• * 1.386

  Propheta.
• * 1.387

  Augustinus.
• * 1.388

  Petrus.
• * 1.389

  Reprobatio.
• * 1.390

  Gen.
• * 1.391

  Ezech. Gregorius.
• * 1.392

  Opinio 7••
• ‖ 1.393

  Captiui∣tas
• * 1.394

  Reprobatio.
• * 1.395

  non
• * 1.396

  Opinio 8^a. Petrus.
• * 1.397

  Opinio 10^a.
• ‖ 1.398

  praesens
• ‖ 1.399

  impossi∣bilitate
• * 1.400

  Responsio propria.
• * 1.401

  Psalmus.
• * 1.402

  Augustinus.
• * 1.403

  Petrus.
• ‖ 1.404

  Inferatur.
• * 1.405

  Augustinus.
• * 1.406

  Hieronymus.
• ‖ 1.407

  Vt homi∣nem.
• * 1.408

  Responsio.
• ‖ 1.409

  aut
• * 1.410

  4. Reg. 3. Philosophus.
• * 1.411

  Responsio 2.
• * 1.412

  Responsio.
• * 1.413

  Philosophus.
• * 1.414

  Auerroes.
• * 1.415

  Philosophus.
• * 1.416

  Philosophus.
• * 1.417

  Philosophus.
• * 1.418

  Auertoes. Philo••ophus.
• * 1.419

  Auicenna.
• * 1.420

  Auicennade A••imal∣bus.
• * 1.421

  Algaz••.
• * 1.422

  Auice••. 〈◊〉〈◊〉
• * 1.423

  Augustinus.
• ‖ 1.424

  Qu••.
• ‖ 1.425

  Idem.
• * 1.426

  Ecclesiasti∣cus. Auerroes.
• * 1.427

  Auicenna.
• * 1.428

  Auicenna.
• * 1.429

  Augustinus.
• * 1.430

  Philosophus.
• ‖ 1.431

  spes Auerroes
• ‖ 1.432

  Auehen∣noch
• ‖ 1.433

  percipere
• ‖ 1.434

  percipere
• * 1.435

  Parab. Dauid.
• ‖ 1.436

  vbi non
• * 1.437

  Philosophus.
• * 1.438

  Auerroes.
• * 1.439

  Philosophus,
• * 1.440

  Auerroes.
• * 1.441

  Philosophus.
• * 1.442

  Auerroes.
• * 1.443

  Philosophus.
• * 1.444

  Auerroes. Philosophus.
• * 1.445

  Auerroes.
• ‖ 1.446

  signant
• * 1.447

  Anselmus.
• * 1.448

  Augustinus.
• * 1.449

  Augustinus.
• * 1.450

  Lumbardus.
• ‖ 1.451

  fide virtute
• * 1.452

  Augustinus
• ‖ 1.453

  Alius
• * 1.454

  Anselmus.
• ‖ 1.455

  resecat
• * 1.456

  Boetius.
• * 1.457

  Reg. Philosophus.
• * 1.458

  Philosophus.
• * 1.459

  Augustinus.
• * 1.460

  Obiectio. Augustinus
• * 1.461

  Responsio
• * 1.462

  Augustinus
• * 1.463

  Genesis.
• * 1.464

  Num.
• * 1.465

  Iudicum Psalmus. Reg.
• ‖ 1.466

  Dominus
• * 1.467

  Parah. Dan. Apostolus.
• * 1.468

  Augustinus.
• ‖ 1.469

  quidem
• * 1.470

  Apostolus. Zach.
• * 1.471

  Deut.
• * 1.472

  Parab.
• * 1.473

  Esaias
• * 1.474

  Hae 〈…〉〈…〉
• * 1.475

  Augustinus.
• * 1.476

  Philosophus.
• * 1.477

  Esaias.
• * 1.478

  Auicenna.
• * 1.479

  Thomas.
• * 1.480

  Scotus.
• * 1.481

  Stephanus.
• * 1.482

  Scotus.
• * 1.483

  Stephanus.
• ‖ 1.484

  Virtutes
• * 1.485

  Auerroes.
• ‖ 1.486

  quae
• * 1.487

  Step••
• * 1.488

  Auerroes.
• ‖ 1.489

  conclusio∣nes
• * 1.490

  Sapientia.
• * 1.491

  Parab.
• ‖ 1.492

  in
• * 1.493

  Augustinus
• ‖ 1.494

  Anima praeclara 38. primi praemissa.
• * 1.495

  Augustinus.
• * 1.496

  Gregorius.
• * 1.497

  Ambrosius.
• * 1.498

  Iohannes.
• * 1.499

  Reg.
• * 1.500

  Ecclesiasti∣cus.
• ‖ 1.501

  Ars. Exod.
• * 1.502

  Apostolus.
• ‖ 1.503

  Obstina∣tum.
• * 1.504

  Matth. Augustinus.
• * 1.505

  Beda. Esaias.
• * 1.506

  Ieremias.
• * 1.507

  Beda.
• * 1.508

  Exodus.
• * 1.509

  Matth.
• * 1.510

  Ioannes. Psalmus.
• * 1.511

  Esaias.
• * 1.512

  Apostolus.
• * 1.513

  Augustinus.
• * 1.514

  Gregorius.
• ‖ 1.515

  Dicentis.
• * 1.516

  Parabola.
• * 1.517

  Sapientiae.
• * 1.518

  Psalmus.
• * 1.519

  Sapientia.
• ‖ 1.520

  explica∣tione.
• ‖ 1.521

  nullum
• * 1.522

  Philosophus.
• * 1.523

  Ioannes. Augustinus.
• * 1.524

  Augustinus
• * 1.525

  Esdras.
• * 1.526

  Dauid.
• * 1.527

  Parabola.
• * 1.528

  Esaias.
• * 1.529

  Exodus.
• * 1.530

  Apostolus.
• * 1.531

  Regum.
• * 1.532

  Parabola.
• * 1.533

  Hester.
• * 1.534

  Augustinus.
• * 1.535

  Augustinus.
• * 1.536

  ••tinus.
• * 1.537

  Enim.
• * 1.538

  Augustinus.
• * 1.539

  Augustinus.
• * 1.540

  Augustinus.
• * 1.541

  Augustinus.
• * 1.542

  Augustinus
• ‖ 1.543

  Vnde
• ‖ 1.544

  Et Spiri∣tus induit Semei prin∣pem 30.
• * 1.545

  Augustinus
• * 1.546

  Prosper.
• * 1.547

  Bernardus.
• * 1.548

  Cyprianus.
• * 1.549

  Anselmus.
• ‖ 1.550

  mala••
• * 1.551

  Anselmus.
• ‖ 1.552

  hominis. Anselmus. Anselmus.
• ‖ 1.553

  prolatio.
• * 1.554

  Altissiodo∣rensis.
• * 1.555

  Thomas.
• ‖ 1.556

  efficit.
• * 1.557

  Propheta.
• * 1.558

  Augustinus. Augustinus.
• * 1.559

  Prosper.
• * 1.560

  Opiniones.
• ‖ 1.561

  ponunt.
• * 1.562

  Anselmus.
• * 1.563

  Augustinus.
• * 1.564

  Philosophus.
• * 1.565

  Augustinus. Hugo. Lumbardus
• * 1.566

  Gen.
• * 1.567

  Augustinus.
• * 1.568

  Hosea. Resp. gene∣ralis.
• ‖ 1.569

  conse∣quenter.
• * 1.570

  Responsio specialis ad primam.
• * 1.571

  primi.
• * 1.572

  Augustinus.
• * 1.573

  Augustinus.
• * 1.574

  Augustinus.
• ‖ 1.575

  sit.
• * 1.576

  Responsio ad ch••ecta.
• * 1.577

  Philosophus.
• * 1.578

  Auer••••••••
• ‖ 1.579

  totalem.
• ‖ 1.580

  -tiuo.
• * 1.581

  R••spon〈…〉〈…〉•• argum〈…〉〈…〉
• ‖ 1.582

  demon∣strabant. Thomas.
• * 1.583

  Augustinus
• * 1.584

  Apocalyps.
• * 1.585

  Augustinus.
• ‖ 1.586

  aderit,
• ‖ 1.587

  recipit
• * 1.588

  Apostolus.
• * 1.589

  Apostolus. Glossa.
• * 1.590

  Augustinus.
• * 1.591

  Augustinus.
• ‖ 1.592

  Haec.
• * 1.593

  Augustinus.
• * 1.594

  Augustinus.
• * 1.595

  Cyprianus.
• * 1.596

  Augustinus
• ‖ 1.597

  tantum∣modo.
• * 1.598

  Augustinus.
• * 1.599

  Auerroes.
• * 1.600

  Philosophus.
• * 1.601

  tribus modis.
• * 1.602

  Tullius.
• * 1.603

  Propheta.
• * 1.604

  Philosophus.
• ‖ 1.605

  conclusi∣onibus.
• * 1.606

  Psalmus. Parab. Ieremias. Amos.
• * 1.607

  Matth.
• * 1.608

  Numeri. Gen. Daniel.
• ‖ 1.609

  tum
• * 1.610

  Anselmus.
• * 1.611

  Altissiodo∣rensis.
• * 1.612

  vel inca∣pacia.
• * 1.613

  Ecclesiast.
• * 1.614

  Regum.
• * 1.615

  Apostolus.
• * 1.616

  Augustinus.
• * 1.617

  Prosper.
• * 1.618

  Augustinus.
• * 1.619

  Augustinus.
• * 1.620

  Damascen.
• ‖ 1.621

  dicuntur:
• * 1.622

  Ammonius.
• ‖ 1.623

  automatis, Responsio.
• * 1.624

  Matth.
• * 1.625

  Thomas.
• * 1.626

  Beda.
• * 1.627

  Augustinus.
• * 1.628

  Augustinus.
• * 1.629

  Augustinus.
• * 1.630

  Augustinus.
• * 1.631

  Propheta.
• * 1.632

  Ezechiel. Augustinus.
• ‖ 1.633

  fiant.
• ‖ 1.634

  fit.
• * 1.635

  Augustinus
• * 1.636

  Augustinus.
• * 1.637

  Deut. 30. Ecclesiastici 15.
• * 1.638

  Augustinus.
• * 1.639

  Thomas.
• * 1.640

  Prosper.
• * 1.641

  Pastor.
• * 1.642

  Prosper.
• ‖ 1.643

  Lidda.
• * 1.644

  Augustinus.
• * 1.645

  Augustinus.
• * 1.646

  Parabola.
• * 1.647

  Contra Da∣mascenum.
• * 1.648

  Iob.
• * 1.649

  Ioseph. Esaias.
• * 1.650

  Philosophus.
• * 1.651

  Nota 12. in∣conuenientia contra Da∣mascenum.
• ‖ 1.652

  48
• ‖ 1.653

  ipsorum
• * 1.654

  Damascenus
• * 1.655

  Apostolus.
• * 1.656

  Apostolus.
• * 1.657

  Malachias. Iohannes. Acta.
• ‖ 1.658

  purgans Ezechiel.
• ‖ 1.659

  iniquitati∣bus. Esaias.
• ‖ 1.660

  Deum
• * 1.661

  Psalmus.
• * 1.662

  Propheta. Esaias.
• * 1.663

  Ieremias. Iacobus. Augustinus.
• * 1.664

  Stephanus.
• * 1.665

  Prosper.
• * 1.666

  Damascenus
• * 1.667

  Damascenus
• ‖ 1.668

  monstrat,
• ‖ 1.669

  quem
• ‖ 1.670

  forte, au∣tomatis
• * 1.671

  Philosophus. Propheta.
• * 1.672

  Augustinus.
• ‖ 1.673

  actionis continua∣tione,
• * 1.674

  Lucas. Ioannes.
• ‖ 1.675

  Euange∣lia. Sym∣bola
• * 1.676

  Lumbardus.
• * 1.677

  Damascen.
• * 1.678

  Philosophus.
• ‖ 1.679

  humana
• * 1.680

  Glossa.
• * 1.681

  Numeri. Psalmus.
• * 1.682

  Anselmus.
• * 1.683

  Augustinus.
• * 1.684

  Augustinus.
• * 1.685

  Lumbardus
• * 1.686

  Augustinus.
• * 1.687

  Augustinus.
• ‖ 1.688

  59. Esaias.
• ‖ 1.689

  ibidem. Lucas. Matth. Marcus. Chrysost. Anselmus.
• ‖ 1.690

  enim.
• * 1.691

  Propheta.
• * 1.692

  Apostolus.
• * 1.693

  Glossa.
• ‖ 1.694

  genera∣tum,
• * 1.695

  Apostolus.
• * 1.696

  Chrysost.
• * 1.697

  Robertus Lincolniensis Augustinus.
• * 1.698

  Richardus.
• * 1.699

  Richardus.
• * 1.700

  dualitate & trin.
• * 1.701

  Augustinus.
• * 1.702

  Iohannes. Augustinus. Hilarius. Innocentius.
• * 1.703

  Innocentius.
• ‖ 1.704

  Deitatis
• * 1.705

  Ioannes.
• * 1.706

  Augustinus.
• * 1.707

  Augustinus.
• ‖ 1.708

  filius
• * 1.709

  Prosper.
• * 1.710

  Augustinus
• ‖ 1.711

  99.
• * 1.712

  Augustinus.
• ‖ 1.713

  namque Ioannes.
• * 1.714

  Augustinus.
• * 1.715

  Ioannes.
• * 1.716

  Augustinus.
• * 1.717

  Augustinus
• * 1.718

  Iohannes.
• * 1.719

  Augustinus.
• ‖ 1.720

  scientiae
• * 1.721

  Philosophus.
• ‖ 1.722

  sapientio∣rem
• * 1.723

  Tullius.
• * 1.724

  Philosophus.
• * 1.725

  Ieremias.
• * 1.726

  Philosophus.
• * 1.727

  Esaias.
• ‖ 1.728

  miserri∣mum Parabola.
• * 1.729

  Ecclesiastic.
• ‖ 1.730

  auxilio
• ‖ 1.731

  obediunt Parabola.
• * 1.732

  Augustinus.
• * 1.733

  Apostolus.
• * 1.734

  Iob. Greg.
• ‖ 1.735

  quidem
• ‖ 1.736

  quoque
• * 1.737

  Augustinus.
• * 1.738

  Esaias.
• * 1.739

  Lucas.
• ‖ 1.740

  coram Anselmus.
• * 1.741

  Anselmus.
• * 1.742

  Aristos.
• * 1.743

  Apocalyps.
• * 1.744

  Psalmus.
• * 1.745

  Macchab. Psalmus. Apostolus. Psalmus. Esaias. Hester.
• * 1.746

  Iob.
• ‖ 1.747

  itaque
• * 1.748

  Propheta.
• * 1.749

  Esaias.
• * 1.750

  Apostolus.
• * 1.751

  Iob.
• * 1.752

  saepe
• * 1.753

  Deut. Esaias. Paralipom. Psalmus. Sapientia. Psalmus.
• ‖ 1.754

  ontiquus Seneca.
• * 1.755

  Augustinus. Gregorius.
• * 1.756

  Sapientia. Esaias. Cantica. Ioannes. Esaias.
• * 1.757

  Paralio.
• ‖ 1.758

  Sar, alias Ful
• * 1.759

  Ezechiel.
• * 1.760

  Amos.
• * 1.761

  Esdras. Esaias.
• * 1.762

  Parabola.
• * 1.763

  Apostolus.
• * 1.764

  Esaias. Ezechiel. Apostolus. Prosper.
• * 1.765

  aliquid Augustinus.
• * 1.766

  Apostolus. Philip. 2. Augustinus.
• ‖ 1.767

  operari
• ‖ 1.768

  enim
• * 1.769

  Apostolus.
• ‖ 1.770

  voluntas
• * 1.771

  Anselmus.
• * 1.772

  Ioannes.
• * 1.773

  Matthaeus
• * 1.774

  Ioannes.
• * 1.775

  Tobias. Ieremias.
• * 1.776

  Auicenna.
• ‖ 1.777

  rei Aristoteles
• * 1.778

  Comment.
• * 1.779

  Auicenna.
• ‖ 1.780

  naturaliter
• * 1.781

  Propheta.
• * 1.782

  Esaia••. Ecclesiast.
• * 1.783

  Iohannes. Apocal. Ecclesiast.
• * 1.784

  Apostolus.
• ‖ 1.785

  omnia
• * 1.786

  Glossa.
• * 1.787

  Exodus.
• * 1.788

  Augustinus.
• * 1.789

  Augustinus.
• * 1.790

  Augustinus.
• ‖ 1.791

  volebas
• * 1.792

  Augustinus.
• * 1.793

  Augustinus.
• * 1.794

  Marcus. Matth. Lumbardus.
• * 1.795

  Hugo.
• * 1.796

  Hugo.
• * 1.797

  Hugo.
• * 1.798

  Anselmus.
• * 1.799

  Hieronymus.
• * 1.800

  Prosper.
• * 1.801

  Prosper.
• * 1.802

  Prosper.
• * 1.803

  P••m••rs 〈◊〉〈◊〉
• * 1.804

  Secunda pa••
• ‖ 1.805

  ••rte
• ‖ 1.806

  ••bili
• ‖ 1.807

  simplici∣ter
• * 1.808

  Tertia pars.
• ‖ 1.809

  naturaliter
• * 1.810

  Psalmus.
• * 1.811

  Zacharias. Paralipom. Marcus.
• * 1.812

  Damascen.
• * 1.813

  Robertus Lincolni∣ensis.
• ‖ 1.814

  sit. Damascenus
• * 1.815

  Augustinus.
• * 1.816

  Chrysost.
• ‖ 1.817

  meis.
• ‖ 1.818

  misereor.
• ‖ 1.819

  in vano, alias, in va∣••uo.
• ‖ 1.820

  coram qui fecit nos;
• ‖ 1.821

  etsi
• * 1.822

  Chrysost.
• * 1.823

  Damascen.
• * 1.824

  Cassianus.
• * 1.825

  Prosper.
• * 1.826

  Martinus.
• * 1.827

  Cassiodorus.
• ‖ 1.828

  sano pro∣posito Victor.
• * 1.829

  Gennadius.
• * 1.830

  Ioachim.
• * 1.831

  Origines.
• ‖ 1.832

  potest
• ‖ 1.833

  Occianum
• * 1.834

  Cyprianus.
• * 1.835

  Augustinus.
• * 1.836

  Beda.
• * 1.837

  Hilarius.
• * 1.838

  Hieronymus.
• * 1.839

  Augustinus
• * 1.840

  Augustinus.
• * 1.841

  Augustinus.
• ‖ 1.842

  literis.
• ‖ 1.843

  veritate
• * 1.844

  Chrysost.
• * 1.845

  Augustinus.
• ‖ 1.846

  autem Chrysost.
• ‖ 1.847

  quoque
• ‖ 1.848

  Nempho-
• ‖ 1.849

  Apostoli
• * 1.850

  Matthaus
• * 1.851

  Chrysost.
• * 1.852

  Chrysostom.
• ‖ 1.853

  anima∣libus
• * 1.854

  Chrysostom.
• * 1.855

  Chrysostom.
• * 1.856

  Chrysostom.
• * 1.857

  Chrysost.
• * 1.858

  Cyrillus.
• * 1.859

  Isidorus.
• * 1.860

  Damascenus
• ‖ 1.861

  catholice
• * 1.862

  Papias.
• * 1.863

  Augustinus.
• * 1.864

  Innocentius.
• * 1.865

  Quomodo li∣bri haeretico∣rum sint le∣gendi. Cassianus
• * 1.866

  Gratianus.
• * 1.867

  Quomodo scriptores er∣rantes de∣bent allegari.
• * 1.868

  Philosophus.
• * 1.869

  Auerroes.
• * 1.870

  Augustinus.
• * 1.871

  Philosophus.
• * 1.872

  Auicenna. Augustinus.
• * 1.873

  Apostolus. Propheta. Augustinus.
• * 1.874

  Anselmus.
• * 1.875

  Regum.
• * 1.876

  Responsio 2.
• ‖ 1.877

  illorum
• * 1.878

  Responsio 3.
• ‖ 1.879

  accipientis
• * 1.880

  Responsio 4.
• * 1.881

  Exodus. Ezechiel. Apostolus. Augustinus.
• * 1.882

  Augustinus.
• * 1.883

  Augustinus.
• * 1.884

  Exodus. Glossa.
• * 1.885

  Augustinus.
• * 1.886

  Deuteron.
• * 1.887

  Glossa. Esaias.
• * 1.888

  Iohannes.
• * 1.889

  Augustinus.
• * 1.890

  Augustinus
• ‖ 1.891

  saluaren∣tur
• ‖ 1.892

  confite∣rentur,
• * 1.893

  Augustinus.
• * 1.894

  Exodus.
• * 1.895

  Gregorius.
• * 1.896

  Augustinus.
• ‖ 1.897

  enim
• * 1.898

  Augustinus.
• ‖ 1.899

  Deum
• * 1.900

  Regum.
• * 1.901

  Augustinus.
• * 1.902

  Matth.
• * 1.903

  Ioannes.
• * 1.904

  Chrysostom.
• * 1.905

  Augustinus.
• * 1.906

  Augustinus.
• * 1.907

  Augustinus.
• * 1.908

  Iohannes.
• * 1.909

  Augustinus.
• * 1.910

  Augustinus.
• * 1.911

  Augustinus
• * 1.912

  Ambrosius.
• * 1.913

  Augustinus.
• * 1.914

  Propheta.
• * 1.915

  Ioannes.
• * 1.916

  Augustinus.
• ‖ 1.917

  Procliues.
• * 1.918

  Iob.
• * 1.919

  Ioannes. Iudeth. Apostolus. Propheta. Augustinus.
• ‖ 1.920

  imposito∣rum
• * 1.921

  Sapientia. Anselmus.
• * 1.922

  Augustinus.
• * 1.923

  cor
• ‖ 1.924

  subijcere∣tur
• * 1.925

  simplici∣er
• * 1.926

  Augustinus. Wilhelmus.
• ‖ 1.927

  ergo
• * 1.928

  Anselmus.
• * 1.929

  Augustinus.
• * 1.930

  Daniel. Dionysius.
• * 1.931

  Daniel.
• * 1.932

  Iob.
• * 1.933

  Gregorius.
• ‖ 1.934

  sancto
• * 1.935

  Augustinus.
• ‖ 1.936

  si
• ‖ 1.937

  amabili∣um.
• ‖ 1.938

  sumus
• ‖ 1.939

  ignoto.
• ‖ 1.940

  tantae bo∣nitatis
• ‖ 1.941

  quaeso
• ‖ 1.942

  praeopa∣rante
• * 1.943

  Ratio sump∣ta exbonita∣te Dei.
• ‖ 1.944

  nobis Ratio sump∣ta ex sapien∣tia Dei. Ratio sump∣ta ex poten∣tia Dei.
• * 1.945

  Ieremias.
• * 1.946

  Augustinus
• * 1.947

  Augustinus.
• * 1.948

  Ieremias. Augustinus.
• ‖ 1.949

  immitta∣tur ei ab
• * 1.950

  Regum. Gregonius.
• ‖ 1.951

  humiliter
• ‖ 1.952

  humilis Augustinus super illud Psalmi 84. Ostende no∣bis Domine misericordi∣am tuam, &c.
• ‖ 1.953

  acquirere
• * 1.954

  Parabol. 18.
• * 1.955

  Zacharias.
• ‖ 1.956

  multum
• * 1.957

  Aristoteles 8. Ethic. vl∣timo,
• * 1.958

  Seneca. 2. de beneficijs 32
• ‖ 1.959

  benefacto∣rum
• * 1.960

  Seneca 3. de beneficijs 1.
• ‖ 1.961

  retribuen∣tibus,
• * 1.962

  Ecclesiastici 43.
• * 1.963

  Rom. 11.
• * 1.964

  Anselmus 2. Cur Deus homo. 5.
• ‖ 1.965

  suscipit
• ‖ 1.966

  magna
• * 1.967

  Augustinus ad Aureli∣um, epist. 10.