Thomæ Bradwardini Archiepiscopi olim Cantuariensis, De causa Dei, contra Pelagium, et De virtute causarum, ad suos Mertonenses, libri tres: iussu reverendiss. Georgii Abbot Cantuariensis Archiepiscopi; opera et studio Dr. Henrici Savilii, Colegij Mertonensis in Academia Oxoniensi custodis, ex scriptis codicibus nunc primum editi

[unspec A]

[unspec B] THOMAE BRADWARDINI DE CAVSA DEI LIBER I. (Book 1)

CAP. I.

[unspec C] Praemittit 2. suppositiones, quarum 1. est, Deus est summè perfe∣ctus & bonus, in tantum quod nihil perfectius, vel melius esse posset.

2. Est, Nullus est processus infinitus in entibus, sed est in quolibet genere vnum primum.

IN primis firmissimè supponatur, quod Deus est summè perfectus & bonus, in tantum, quod ni∣hil perfectius vel melius esse posset. Haec autem supposi∣tio posset euidenter ostendi, ex magnitudine perfectio∣nis [unspec D] & bonitatis ipsius, quae est simpliciter infinita, sicut rationibus Philosophicis & Theologicis posset multipli∣citer demonstrari. Hanc etiam suppositionem testari vi∣detur pater Philosophorum Hermogenes, siue Hermes, Mercurius triplex, Trismegistus triplex, in philosophia ter maximus, Rex Aegypti, Philosophus & Propheta, de Verbo aeterno 34. dicens de Deo; Ipse totus est plenus at∣que perfectus: & infra 35. Ipse sanctus, & incorruptus, & sempiternus est, & si quid potest melius nuncupari: Deus enim summum bonum; quam & contestari videtur eius filius Aristot. in de Mundo 11. sic dicens: Potius aestimandum, quod & conueniens est & magis aptum Deo: & in alia translatione; Melius autem ‖ 1.1 accipitur, quod & melius est, & Deo maxime conueniens: Et 12. Met. 39. Deus est vnus, aeternus, infinitae [unspec E] nobilitatis. Et Boetius 3. de consolat. Philosoph. Prosa 10. Deo nihil melius cogitari potest. Viginti quatuor etiam definitionum seu propositionum de Deo à 24. Philosophis editarum 5. sic ait: Deus est quo nihil melius excogitari potest. Quibus etiam concordanter Anselmus Prosolog. 2. Credimus, inquit Deo, te esse aliquid quo nihil melius cogitari possit: Qui & Monologion 15. Sicut, inquit, nefas est putare, quod substantia supremae naturae sit aliquid, quo melius fit aliquo modo non ipsum: sic necesse est, vt sit quicquid omnino melius est, quam non ipsum. Hoc etiam Richard. 1. de Trinit. 20. sic testatur: Omnes quicquid opti∣mum iudicant incunctanter Deo attribuunt. Et Augustinus 1. De doctr. Christian. 4. Om∣nes pro excellentia Dei certatim dimicant, nec quisquam inueniri potest, qui hoc Deum cre∣dat esse, quo melius aliquid est. Itaque hoc omnes consentiunt Deum esse, quod caeteris re∣bus

omnibus anteponunt. Vnde & Propheta: Magnus, inquit, Dominus & laudabilis ni∣mis, [unspec A] & magnitudinis eius non est finis, Psa. 144.

Secundo supponatur ad praesens, quod nullus est processus infinitus in entibus, sed est in quolibet genere vnum primum. Hoc enim est alibi demonstrarum, quod & ferè omnes Phi∣losophi & verè omnes Theologi contestantur. Verùm ne tantas suppositiones, sine tantilla probatione improbabiliter supponere videar, ecce saltē breuis insinuatio vtriusque. Dicatur siquidem causa compendij A aliquid tam perfectum & bonum, quod nihil perfectius vel melius esse posset. Sumatur quoque possibile ad communem modum loquendi, vel si opor∣teat maxime absolutè, pro illo viz. quod per se & formaliter simpliciter contradictionem, seu repugnantiam non includit: Ex quo scilicet, posito & admisso pro possibili absolutè se∣cundum speciem obligationum, quae positio nominatur, nusquam in consequentia bona & formali simpliciter, sequitur impossibile absolutè, quod scilicet per se & formaliter simplici∣ter contradictionem includit. Omnis namque repugnantia contradictionem importat & pa∣rit. [unspec B] Huiusmodi autem modus sumendi possibile & impossibile hinc fundatur, quia omne, vel est possibile, vel non possibile, quare & impossibile isto modo. Possibile igitur est A esse, seu A potest esse, aut posset esse, quis non statim assentiat? Quisue hoc posito & admisso pro possibili absolutè, se non à contradictione defendat? Si autē possibile sit A esse aut si A potest, aut posset esse, A est, imo & necesse est A esse, & A est necesse esse, & hoc per se. Dica∣tur siquidem ad modum Philosophorum loquendi illud necesse esse, quod per se, & de se ne∣cessarium est esse, necessitate absoluta: quod scilicet non potuit, nec potest, nec poterit non esse, & possibile esse ‖ 1.2 opposito modo, quod scilicet potuit, potest, aut poterit esse & non es∣se. Nam necesse esse perfectius est & melius, quam possibile esse, praesertim in bono perfe∣cto & summè perfecto. Non enim posset recedi ab illo, nisi illud vel totaliter, vel partialiter irrecuperabiliter omittendo, quod nullus dubitat esse malum. Est quoque necesse esse in bo∣no perfecto actus bonus perfectus completus in bono, & purus à potentialitate imperfecta [unspec C] incompleta, & à corruptibilitate mala. Possibile vero esse priuationem huius actus puri, po∣tentialitatem imperfectā, incompletam habilitatem ad malum, & corruptibilitatem importat. Nonne & esse forte & firmū, imò summè forte & firmū, praesertim in bono perfecto & sum∣mè perfecto, melius & perfectius iudicandum, quam esse debile & infirmum? quare & necesse esse, quàm possibile esse, quod & multis alijs rationib{us} posset ostendi: sed cuius mens intrinse∣cùs non sentit? Cuius animus non consentit? Si quis autē ex abundanti testes desideret, ecce Arist. qui 9. Met. 13. & post diffuse dicit, & probat actum praecedere potentiā 3. modis; scili∣cet ratione, id est definitiones; substantia, id est perfectione; & tempore, scilicet in indiuiduo ge∣nerante: sed è contra in indiuiduo generato. Qui & infra 19. docens, quod in bonis actus est melior potētia, & in malis deterior, ita scribit: Melior & honorabilior studiosa potentia actus: necesse autem & in malis, finem & actum esse deteriorem potentia. Et supra 17. Sempiterna, inquit, priora substantia sunt corruptibilibus; est autem nihil potentia sempiternum. Ratio [unspec D] vero haec: omnis potentia similis contradictionis est, quod ergo possibile esse, contingit esse & non esse. Idem ergo possibile esse, & non esse; possibile vero non esse, contingit non esse, contingens autem non esse corruptibile est, aut simpliciter aut hoc ipsum quod dicitur con∣tingere non esse. Nihil ergo incorruptibilium simpliciter, potentia ens simpliciter, nec eorum quae ex necessitate sunt, & quidem ipsa prima. Nam si hoc non essent, nihil vtique essent: Vbi & videtur talem innuere rationem; Illud quod est per se, non dependens ab alio, prius natura, perfectius{que} est illo, quod non est per se, sed aliundè dependens: id quod est necesse esse est huiusmodi, respectu illius quod est possibile esse. Hunc & Auerroes sequitur in Cōment. quem & Auicenna secutus 1. Met. 6. dicit, quod necesse esse secundū se non habet causam, & quod est possibile esse, per se habet causam, & probat, quod necesse esse, non habet aliquid a∣liud sibi coaequale, nec aliquid prius eo: sed ipsum per se ipsum est primum omnium aliorum. Qui & infra octaui 6. dicit, quod necesse esse est perfectum, & plusquam perfectum. Si igi∣tur [unspec E] A potest esse, potest esse A; quare & potest esse necesse esse, cum hoc sit perfectius & me∣lius, quā possibile esse, potest{que} esse necesse esse per se. Esse nam{que} bonū per se, est sufficientius, dignius, perfectius & melius, quam esse bonum per aliud, alio indigere, & ab alio dependere, sicut cuiuslibet animus iudicat, & memorati Philosophi contestantur. Et si potest esse necesse esse per se, est necesse esse: imò & necessariū est ipsum esse necesse esse (alias enim esset possibi∣le esse) sed hoc est impossibile esse. Ponatur enim in esse; sicut est possibile, quod A sit neces∣se esse, & hoc per se, & sequitur quod nunquam potuit, potest, aut poterit non esse, cuius oppositū dicebatur. Quod etiam semel est possibile esse, semper est possibile esse; & quod se∣mel est necesse esse per se, sēper est necesse esse. Quicquid enim semel per se & formaliter sim∣pliciter

[unspec A] nullam repugnantiam implicat, neque vnquam; & quicquid semel, & semper: Con∣secutio namque quae semel est formalis simpliciter, semper sic fuit, & erit, quia est per se & absolute necessaria; quare nunquam potest deficere consequendo. Et quae aliquando non est formalis simpliciter, nec vnquam fuit aut erit; quia si esset aliquando, esset & semper. Cuius insuper animus concipit naturam de se possibilem verti in naturam de se necessariam, vel è contra? Rursum paululum praelibandum, omne quod dicitur possibile, siue potens, per aliquam potentiam hoc dicitur: & hoc vel per potentiam propriam, sicut res existens, habens potentiam actiuam vel passiuam, vel per potentiam alienam; sicut non entia possibilia fore, & effectus futuri dicuntur possibiles potentia actiuorum & passiuorum illorum, quia viz. haec possunt illos agere, illa pati. Quodlibet etiam quod dicitur possibile potentia alicuius passiui, dicitur possibile potentia alicuius actiui: Quomodo namque potest possibile quicquam pa∣ti, quod nil potest agere? Aut quomodo potest effectus aliquis fieri, quem facere nihil potest? [unspec B] Et si quis quasi ad videndum solem facem requirit, sic ad istam veritatem per se notam testem deposcat: Ecce Auerroes super 1. de Coelo & Mundo comm. 124. qui dicit possibile non est possibile, nisi in respectu agentis & patientis, & impossibile est imaginari aliquid esse pos∣sibile in respectu patientis, & impossibile in respectu agentis, quoniam continget, vt sit pati∣ens impossibile, & possibile impossibile. Omne ergo non ens, quod dicitur possibile siue po∣tens, sic dicitur per potentiam alicuius actiui. Si ergo A non est, & potest esse, per aliquam potentiam potest esse, & non per potentiam propriam, cum nullam habeat; cum etiam nihil omninò possit se facere & producere de non esse ad esse: Nam omne faciens aliquo modo praecedit, saltem naturaliter, suum factum; sed nihil seipsum praecedit: cum insuper secun∣dum praemissa, omne non ens dictum possibile, sic dicatur per potentiam alicuius actiui, nec A potest esse per potentiam alienam. Hoc enim secundum prius ostensa, esset per potentiam alicuius actiui, quod posset facere A: sed nullum est tale, cum omne aliud ab A sit incompa∣rabiliter [unspec C] minus A & impotens ipsum causare. Si etiam A causetur ab alio, non est A [Deus.] Perfectius enim est esse per se sufficienter, omnino incausabiliter & independenter ab alio, & summam & primam causam aliorum, quàm ab alio dependere, & alteri subijci vt effectus. Non potest ergo A esse ab alio quouismodo, quod & posset ostendi per multas alias rationes. Per nullam ergo potentiam potest A esse, cuius oppositum dicebatur Quare contradictionem includit, A non esse, & posse esse; & verum est, & necessarium est A posse esse: falsum ergo & impossibile est, A non esse. Quapropter verum & necessarium est A esse. Quamobrem & verum est, & necessariū Deum esse: esse quo{que} tam perfectum & bonum, quod nihil perfe∣ctius vel melius esse posset. Secunda vero suppositio sequitur ex hac prima: Sequitur enim ex ipsa Deum esse primum & summum omnium entium; hoc vero notorio coassumpto, quod esse primum & summum est perfectius & melius, quam esse posterius & inferius alio, aut alteri coaequale. Si quis autem testem desideret, ecce Philosophus qui 2. de Coelo & [unspec D] Mundo 34. testatur expresse, quod sursum est honorabilius & diuinius; quam deorsum: & anterius, quam posterius. Qui & vna cum alijs Philosophis saepè docet nusquam in eodem genere plura principia coaequalia, & aequè prima simpliciter reperiri. Vnde & Apoc. 1. Ego sum Α & Ω, principium & finis, primus & nouissimus.

Habet corollarium morale continens 40 partes contra 40. errores; quarum prima est,

contra Protagoram dubitantem Deum esse. 1.

EX hijs autem, quasi porismatice videntur multi multipliciter aberrantes pos∣se clarè reduci ad semitam veritatis, dum tamen ipsa dignetur praecedere, si∣cut ductrix.

Ex hijs ergo certificetur Protagoras, qui sicut recitat Lactantius 1. Insti∣tut. [unspec E] Diuinarum aduersus Gentes 1. Deos vocauit in dubium.

Contra Diagoram & insipientem negantes Deum esse. 2.

REsipiscat Diagoras, qui, sicut ibi similiter recitatur, postea Deos exclusit. Sapiat etiam ali∣quando insipiens, qui recitante Propheta, dixit insipide, Non est Deus.

Contra dubitantes vel negantes Deum habere realiter, aequiualenter, vel supereminenter omnem virtutem, & quamlibet bonitatem: & vniuersaliter quicquid melius est ha∣bere,

quam non habere, omniue modo omnimode bonum esse, & omnimodam bonita∣tem [unspec A] habere, quod melius est esse & habere, quam non esse & non habere, ac omne vi∣tium & malitiam non habere: & vniuersaliter omne illud non habere, quod non ha∣bere est melius quam habere, aut aliquod habitum aliquo alio modo habere, quod non habere esset melius quam habere, aut quicquam frustra superfluumue habere: vel non semper esse summè felicem, beatum, actualem seu actum, ita quod nihil felicius, bea∣tius, vel actualius esse posset. 3.

PRoficiant Deum esse fatentes, sed dubitantes, vel negantes ipsum habere realiter, aequiua∣lenter, vel supereminenter omnē virtutē & quamlibet bonitatem, & vniuersaliter quicquid est melius habere, quam non habere, omniuè modo omnimode bonum esse, & omnimodam bonitatem habere, quod melius est esse & habere, quam non esse, & non habere, ac omne [unspec B] vitium & malitiam non habere: & vniuersaliter omne illud non habere, quod non habere est melius quā habere; aut aliquod habitum aliquo modo habere, quod non habere esset melius quàm habere: aut quicquam frustra superfluumue habere; vel non semper esse summè feli∣cem, beatum, actualem, seu actum, ita quod nihil felicius, beatius vel actualius esse pos∣set. Alias enim posset aliquid esse perfectius, melius, atque decentius, quam sit Deus, quod Suppositio prima vetat. Actualitas etiam summa Dei per hoc specialiter demonstratur, quod actus est melior & perfectior potentia, & praecipuè actus bonus potentia sua bona. Si∣cut ex ostensione primae Suppositionis apparet. Et si aliqua potentia ponatur in Deo; illa de necessitate est bona, sicut docent priores particulae huius partis. Nulla ergo potentialitas; sed summa actualitas est in Deo, sicut prima Suppositio clarè monstrat, quod & demonstratur similiter per proximam particulam huius partis. Si namque Deus sit summè beatus & felix, est summè actualis: Quis enim nesciat ista consistere non in habitu, sed in actu, quod & Phi∣losophi [unspec C] manifestant.

4. Contra negantes Deum esse virtutis & bonitatis cuiuslibet simpliciter infinitae.

EXtendant se negantes Deum esse virtutis & bonitatis cuiuslibet simpliciter infinitae. Si namque aliqua virtus eius aut bonitas esset tantum finita, posset augeri. Quare & Deo aliquid melius esse posset, quod Suppositio prima damnat. Hij etiam refelluntur clarissimè per proximam partem huius. Secundum hanc autem Dei virtutem & potentiam infinitam, & respectu ipsius iuxta praetacta superius de potentia existimo verum esse, quod Geometrae supponunt lineam rectam posse quantumlibet pertrahi in continuum & directum, & super centrum quodcumque spatium quantumlibet occupando circulum designare, vt patet primo Elementorum Euclidis: & Philosopi naturales mediū posse quantumlibet subtiliari & simi∣lia: [unspec D] & vniuersaliter omne illud quod apud Logicos, seu quoslibet alios dicitur per se & ab∣solutè possibile, quod scilicet per se contradictionem formaliter non includit, licet non sit possibile per naturam, per potentiam scilicet naturalem.

5 Contra dicentes Deum non plenè sibi sufficere, sed alio indigere.

A Perientur dicentes Deum non plenè sibi sufficere; sed alio indigere. Hoc autem ex 2. par∣tibus proximis, & ex prima Suppositione consequitur euidenter: Constat enim notoriè sufficientiam esse bonum. Quare & Philosophus in de Mundo 11. loquens de Deo, sic ait: Non eget artificio, aut alieno adminiculo, velut nostri Reges indigent cliētela propter impo∣tentiam. Et 1. de Coelo & Mundo 100. neque habet prauum nihil, neque indigens eorum, quae ipsius bonorum vllo est. Quare & 24. Definitionum de Deo à totidem Philosophis e∣ditarum 11. dicit ita: Deus est semper existens, necessitate solus sibi abundanter sufficiens. [unspec E] Quod & testatur Sadai vnum de nominibus Dei Hebraicis, quod, vt dicit Rabbi Mose de Du∣ce dubiorum, siue neutrorum 61. Idem est quod sufficientia, eo quod non eget essentia ali∣cuius entis, neque eget alio extra se ad firmitatem essentiae suae: sed sua essentia sufficit sibi. Ieronymus etiam in lingua Latina & Hebraea peritus ad Marcellam de 10. nominibus, quibus apud Hebraeos Deus nominatur, epistola 99. dicit, quod 10. horum nominum est Sadai, quod robustum & sufficientem ad omnia perpetranda accipere possumus.

6. Contra credentes Deum non necessariò, sed contingenter esse summè perfectum & De∣um, ipsumque esse mutabilem, irascibilem, placabilem, tristabilem, laetabilem aut pas∣sibilem

[unspec A] nouiter quacunque alia passione; opinantes quoque quod Deus sit nomen acci∣dentale, & non essentiale simpliciter.

MVtentur credentes Deum non necessariò, sed contingenter esse summè perfectum & De∣um, ipsumque esse mutabilem [nouiter] irascibilem, placabilem, tristabilem, laetabilem, at∣que passibilem, nouiter quacunque alia passione: opinantes quo que, quod Deus sit nomen ac∣cidentale, & non essentiale simpliciter. Quod autem Deus sit necessariò summè perfectus & Deus, ex prima Suppositione consequitur euidenter; cum perfectius & melius sit sic esse; quam contingenter, sicut patet ex praemissis in ostensione Suppositionis illius. Si insuper De∣us non necessariò sit summè perfectus, & Deus, potest esse non talis: quod si ponatur repro∣babitur & oppositum eius probabitur, sicut prima Suppositio probabatur. Quamobrem neque Deus est mutabilis quouismodo; quia non ad melius, cum sit summè bonus; nec ad [unspec B] deterius, cum sit necessario summè bonus (sicut proximo demonstratur) neque ad aeque bo∣num. Hoc enim superfluum videretur contra tertiam partem huius, nisi fortassis hoc face∣ret propter bonum proprium conseruandum, & tunc indigeret motu contra quintam partem, vel propter bonum creaturae: & sic adhuc indigeret motu, nec ipse sibi sufficeret ad faciendum quod vellet. Si etiam Deus posset mutari ad bonum aequale, cur non ad minus? Si etiam De∣us perdat temporaliter & adquirat aliquam bonitatem, non semper habet omnimodam boni∣tatem, praecipuè infinitam contra tertiam partem huius & quartam. Si insuper Deus esset mu∣tabilis, esset potentialis, & non summè actualis, seu actus, contra vltimam particulam tertiae partis huius. Ex his autem vlterius patenter infertur, quod Deus non est nomen accidentale, sed essentiale simpliciter: praesertim si imponatur ab illa summa perfectione & maxima bo∣nitate: Alias enim Deus posset non esse Deus, atque mutari, contra 2. priores particula•• hu∣ius [unspec C] partis.

Contra negantes Deum esse omnipotentem actiuè, & nullipotentem passiuè; id est, non posse ab alio quicquam pati. 7.

NEgentur, qui negant Deum esse omnipotentem actiuè, & nullipotentem passiuè; id est, non posse ab alio quicquam pati. Quod enim sit omnipotens actiue tertia pars & quarta demonstrant: Constat enim quod potentia actiua est virtus quaedam & bonum, nec potest pati ab alio; quia tunc esset mutabilis contra proximam, potestque eius impassibilitas, sicut & eius immutabilitas demonstrari.

[unspec D] Contra opinantes Deum non esse substantiam & potentiam rationalem, habentem intel∣lectum & liberam voluntatem, cognoscentem actualiter & volentem: putantes quoque voluntatem diuinam non esse vniuersaliter efficacem, id est, non impedibilem, non frustrabilem, non defectibilem vllo modo. 8.

RAtiocinentur melius opinantes Deum non esse substantiam & potentiam rationalem, ha∣bentem intellectum & liberam voluntatem, cognoscentem actualiter & volentem; pu∣tantes quoque voluntatem diuinam non esse vniuersaliter efficacem, id est, non impedibilem, non frustrabilem, non defectibilem vllo modo. Patet namque ex prima Suppositione Deum esse, & esse substantiam, cum ipsa sit perfectior accidente, quare & substantiam atque poten∣tiam rationalem; cum ipsa irrationali rationabiliter praeferatur: quapropter & habentem in∣tellectum & liberam voluntatem, quod & tertia pars ostendit; cognoscere quoque ac velle [unspec E] actualiter, non tamen habitualiter, cum hoc sit perfectius, sicut & actus bonus potentia versus bonum. Voluntas quoque diuina est vniuersaliter efficax modo dicto. Hoc enim est perfe∣ctius, quàm quod esset impedibilis, frustrabilis, aut defectibilis vllo modo. Si etiam Deus quicquam vellet, & illud non haberet, nec fieret, non esset summè beatus & foelix, sed miser, praesertim cum nihil velit, aut velle possit, nisi iustè per tertiam partem huius, quae & beatificat ipsum summè. Quis enim nesciat foelicitatem & beatitudinem esse bonum integrum & perfe∣ctum, beatiusque quoque esse, habere quod cunque iustè desideratum, seu volutum, quàm carere? Si namque propter vnius voluti non habitionem non esset quis minus beatus, nec propter non habitionem alterius, & eadem ratione adhuc vlterius, & sic deinceps, quare nec esset quis minus beatus, etsi omnibus & singulis volutis & desideratis careret. Sed cuius ani∣mus

ita sentit, nisi forsitan insensati? Quare & Philosophus 1. Ethic. 9. dicit foelicitatem esse [unspec A] bonum per se susficiens & perfectum. Boetius quoque 3. de consolat. Philosophiae Prosa 2. dicit, quod beatitudo est bonum, quo quis adepto, nil vlterius desiderate queat, quod quidem est omnium summum bonorum, cunctaque bona intra se continens: cui si quid abforet, sum∣mum esse non posset, quoniam relinqueretur extrinsecus quod possit optari. Liquet ergo es∣se Beatitudinem statum bonorum omnium congregatione perfectum. Nonne etiam laetius, iucundius, & delectabilius est habere desiderata & voluta, quam ipsis inuitè carere? Quis hîc dissentit? cuius animus non sic sentit? in Beatitudine vero summa, summa laetitia, iucunditas & delectatio continetur. Deus autem est semper summè beatus per tertiam partem huius: quare nunquam aliquo voluto caret inuitè. Amplius autem quis nesciat optimè consequi; Si Deus potest hoc, & vult hoc, facit hoc, cum nihil deficiat requisitum, quod & Philosophia saepe te∣statur? Quare & ex opposito, si Deus non facit hoc, & vult hoc, non potest hoc, aliquo possi∣bili demonstrato: non est ergo omnipotens, sed impotens reputandus, contra 7. partem hu∣ius, [unspec B] quod & testatur 12.24. Definitionum 24. Philosophorum de Deo, sic dicens: Deus est cuius voluntas est deificae potentiae.

9. Contra credentes Deum aliquid ignorare.

IGnorentur credentes Deum aliquid ignorare. Tales autem videntur quidam Philosophi, & vulgares: apparet enim quibusdam, quod Aristoteles 12. Meta. 51. velit asserere Deum non cognoscere aliquid extra se; & quod Auerroes ibi in comment. 51. velit astruere Deum non cognoscere vilia, neque singularia, quibus & Auicenna 8. Metaphysicae suae 6. & Alga∣zel. 3. Metaphysicae suae primo, sententia sexta consentire videntur. Cicero quoque de Di∣uinatione negat à Deo omnem praescientiam futurorum. De quorum similibus Iob. 22. reci∣tatur hoc modo. Quid nouit Deus? & quasi per caliginem iudicat, nubes latibulum eius, [unspec C] nec nostra considerat, & citra cardines coeli perambulat. Et Psalmo 72. Et dixerunt, quo∣modo scit Deus, & si est scientia in excelso. Et infra Psa. 93. Et dixerunt, non videbit Domi∣nus, nec intelliget Deus Iacob. Sed hij omnes per tertiam partem & quartam faciliter corri∣gentur: Constat enim quod sapientia, scientia & discretio approbatiua, vel reprobatiua prae∣clarissimae sunt virtutes.

Item per partem proximam Deus cognoscit actualiter, & si aliquid cognoscit, maximè vi∣detur quod seipsum cognoscat. Perfectius quoque videtur scipsum cognoscere, quam peni∣tus ignorare. Quare secundum primam Suppositionem seipsum cognoscit. Quomodo eti∣am secundum tertiam partem huius est Deus summè beatus, si nullo modo sentiat, percipiat, aut sciat se esse beatum? Deus igitur seipsum cognoscit, & non imperfectè & diminutè prop∣ter secundam Suppositionem & tertiam partem & quartam. Cognoscit ergo se perfectè & summè perfectè, ita quod nihil perfectius posset cognoscere, vel cognosci. Cognoscit ergo [unspec D] se secundum suam essentiam, & secundum omnes suas conditiones, relationes & circumstan∣tias vniuersas. Sed non est res aliqua qua Deus non sit prior, superior, melior atque perfecti∣or, sicut Suppositio prima docet; cuius etiam Deus non sit causa, principium, & finis, sicut & Philosophi contestantur. Non est ergo res quam Deus non cognoscit propriè & distinctè; Haec enim cognitio perfectior est confusa.

Item vel scit Deus quod est aliquid aliud praeter ipsum, vel nescit: Si sciat & non confusè, cum scientia distincta actualior & perfectior sit cōfusa; distinctè ergo cognoscit aliquid extra ipsum, & qua ratione vnum & omnia per partem quartam praemissam: Si nesciat esse aliquid praeteripsum, hoc est mirabilius & absurdum; Posset enim tunc verisimiliter credere nihil esse penitus praeter ipsum, quare & decipi turpiter & errare contra tertiam partem huius.

Item secundum praemissa Deus cognoscit perfectè scipsum; cognoscit ergo & se esse po∣tentiae infinitae, omnipotentem & voluntatis vniuersaliter efficacis secundum quartam, sep∣timam, [unspec E] & octauam partes praemissas. Scit ergo se posse facere, destruere & mouere aliquid extra ipsum. Quod si ponatur, tunc illud cognoscit; operatur enim non temerè sed scien∣ter, & non nouit illud nouiter propter sextam partem: & quia prius sciuit se posse & velle sic facere, & ita se facturum: aeternaliter ergo illud nouit, quare & quodlibet aliud simili ratione.

Item si Deus quaedam vera nesciret, posset desiderare & velle scire illa; omnis enim ratio∣nalis natura naturaliter scire desiderat: quare & cum per partem proximam habeat volunta∣tem vniuersaliter efficacem, posset illa scire & non nouiter; quia tunc non semper esset actu∣alissimus, scientissimus, perfectissimus, beatissimus, & immutabilis penitus contra tertiam partem & sextam: Necessariò ergo aeternaliter omnia vera nouit.

[unspec A] Item quanquam aliquae res sunt viles, scientia tamen illarum est praetiosa & nobilis, sicut te∣stantur omnes Philosophi naturales de animalibus, partibus, & de generatione animalium pertractantes; praesertim in eis qui per scientiam vilium non vilescunt, vilescereue non pos∣sunt. Deus autem teste sexta parte vilificari non potest: Ipse ergo omnia perfectè & distinctè cognoscit. Verum si quis subtilius considerate voluerit; inueniet, quod omnis natura, & res quaelibet naturalis, & omnis essentia secundum illud quod est, bona est, & pulchra, sicut & Philosophi contestantur. Cur ergo non decet Deum bonum & pulchrum ista cognoscere? An fortè quia sunt minus bona & pulchra quàm ipse? Quomodo ergo [non] potest talia fa∣cere, & seruare, per eius omnipotentiam & efficacissimam voluntatem, secundum proximas partes huius? Quomodo etiam decet hominem, tam dignam naturam & nobilem cogno∣scere viliora?

Item, quomodo posset Deus congruè remunerare suos cultores, & suos contemptores bo∣nos [unspec B] & malos, si ipsorum merita ignoraret?

Item, cur frustra porrigimus preces [Domino] Deo, si illas audire non possit?

Amplius autem quis dubitat esse melius, ordinatius, atque decentius, vt Deus qui prima Suppositione probante (sicut in ostensione secundae Suppositionis apparet) prae est Mundo & alijs vniuersis, praesit omnibus sapienter, possit, sciat & velit expedire supplicationes sibi porrectas, bonos praemiare, malos corrigere, vel punire? Alioquin minus hebetaretur stimu∣lus spei & amoris, rum peretur lorum timoris & effraenaretur audacia delinquendi. Quare & totus ordo rerum humanarum tam ad Deum, quam ad proximum quassaretur. Si autem A∣ristoteles voluerit dicere, Deum non intelligere aliquid praeter ipsum, quia quodlibet tale est vile, saltem respectu dignitatis diuinae nihil est, sicut ex praemissis apparet. Eadem etiam ratione nihil aliud posset facere aut mouere contra septimam partem huius. Illud etiam quod Auerroes videtur arguere, Deum scilicet non habere scientiam particularium, & distin∣ctam [unspec C] particularium & singularium, quia illa sunt infinita, & non determinantur à scientia, non debet mouere; quia Deus est simpliciter infinitus & quaelibet virtus eius, sicut prima Suppo∣sitio & quarta pars demonstrant; Imo Deus est magis infinitus quacunque multitudine infini∣ta, quam ponit Auerroes particularium existentium, cuiuscunque speciei fuerint, aut etiam omnium specierum: quia quacunque tali multitudine infinita cuiuslibet speciei, est alia maior multitudo, viz. congregata ex illa, & alia simili alterius speciei: tota etiam multitudine infinita omnium particularium existentium posset aliqua maior esse; imò & dupla, tripla, quadrupla & deinceps simul, vel successiue. Deus autem est tam magnus & infinitus, quod nihil maius aut infinitius esse possit, sicut prima Suppositio & quarta pars ostendunt, quare & correspon∣denter quaelibet virtus eius. Scientiuitas ergo Dei & eius capacitas nulla multitudine finita, neque infinita singularium existentium vnius speciei, vel pariter omnium satiatur: sed vnam∣quamque earum etiam totam multitudinem, si ponatur, ex omnibus congregatam excedit [unspec D] quodammodo infinitè. Quod insuper aliqui argumentantur; si Deus cognosceret singularia, cum illa sint mutabilia, & eius cognitio similiter esset mutabilis; verum esset, si illa cognosce∣ret sicut homo, altera biliter passibiliterque ab eis: sed non sic illa cognoscit propter sextam & septimam partes huius; imò materialiter & actiuè, ac si oculus fixus per extramis••ionem videret partes fluminis succedentes.

Contra fingentes Deum ex membris humanis, vel alijs, seu quibuscunque diuersis componi, negantesque ipsum esse substantiam simplicissimam, impartibilissimam, nullam com∣positionem, partibilitatem, magnitudinemue habentem, magnitudinem scilicet cor∣poralem. 10.

[unspec E] REsipiscant compositores Dei, fingentes ipsum ex membris humanis, vel alijs, seu quibus∣cun{que} diuersis componi: Sciant quo{que} Deum esse substantiam simplicissimam, imparti∣bilissimam, nullam compositionem, partibilitatem, magnitudinem habentem, magnitudinem scilic••t corporalem. Si nam{que} compositio talis esset in Deo, non repugnaret partibus distrahi, & ab invicem separari, quare nec toti mutari, minui, vel corrumpi, quod praemissa corrum∣punt. Quomodo insuper esset Deus summè perfectus, siue sufficiens & beatus, sicut praemissa testantur, si necessariò dependeret ab alijs, & alijs necessarijs indigeret? Actualius etiam at{que} potentius videtur ex se, & per se sufficienter existere, quam alieno fulcimento & adminiculo supportari. Deus autem est summè actualis & potens, ita quod nihil actualius & potentius esse posset, sicut prima Suppositio, & alia priora demonstrant. Si etiam Deus componeretur ex partibus, quaelibet pars componens, vel saltem forma partes illas perficiens, vniens, & con∣iungens

esset naturaliter, prior Deo, contra primam Suppositionem, sicut in ostensione [unspec A] secundae Suppositionis apparet. Ad haec autem, vel Deus componitur ex partibus homo∣geneis tantum, vel etiam heteromogeneis: Si tantum homogeneis, animalia & coelum perfectiùs componuntur contra primam Suppositionem, & tertiam partem hujus: Si ex he∣teromogeneis partibus componatur, illae sunt dissimilis officij, disparis dignitatis, & non ae∣què perfectae: quare & aliqua earum non est summè & infinitè perfecta contra quartam partem praemissam [hujus.]

Amplius autem si Deus ex partibus componatur; vel aliqua earum est infinitae perfectio∣nis simpliciter omniqua{que} vel nulla: Si aliqua, ipsa esset Deus, sicut Suppositio prima mon∣strat; esset quo{que} superfluum, quod Deus plures partes haberet, cum illa sola sufficeret ad quaecun{que} contra tertiam partem hujus: Si nulla, offenditur quarta pars hujus. Ad idem tunc quaelibet pars posset esse perfectior, & sic Deus, quod Suppositio prima damnat. Praetereà partes Dei vel sunt finitae, vel infinitae in numero: Si finitae, totus Deus est perfectionis finitae [unspec B] contra primam Suppositionem & quartam partem. Si infinitae, idem sequetur, quia quaelibet istarum, cum sit tantum finitae perfectionis, posset augeri: quare & similiter Deus totus. Infi∣nitatem quoque ‖ 1.3 huius 2^a. Suppositio excludit, & tota simul natura, ac cuiuslbet animus ip∣sam refugit & abhorret: altera particula huius partis consequitur ex priori & ex prima Sup∣positione cum tertia parte & quarta.

11. Contra Zabios, & sapientes eorum coelum pro Deo colentes.

ERubescant Zabij & sapientes eorum coelum pro Deo colentes. Ipsi namque teste Auer∣roe super 1. Met. comment. 41. credentes coelum esse aeternum, aestimabant ipsum ex se esse motionis aeternae, nec oportere ponere principium aliquod nobilius ipso, quare &, vt videtur, ipsum pro Deo colebant: sed isti per proximam corrigentur. Coelum insuper est [unspec C] virtutis & potentiae, * 1.4 finitae, est quoque mutabile, alterabile, illuminabile, & obscu∣rabile: Deficiunt quoque coelo multae perfectiones & bonitates possibiles; non est igitur Deus sicut praecedentia manifestant. Quare & Auerroes ibi praemisit: hoc quidem, scilicet inuenire primum mouens simpliciter est valde difficile & clausum, & ideo ille locus fuit lapsus sapientum.

12. Contra adoratores Solis vel Lunae, Martis vel Iouis, cuiuscunque figni caelestis, vel quorumcunque signorum, & vniuersaliter cuiuslibet partis coeli.

CEssent adoratores Solis & Lunae, Martis & Iouis, cuiuscunque signi coelestis, vel quo∣rumcunque signorum, & vniuersaliter cuiuslibet partis coeli propter rationem de toto coelo praemissam. [unspec D]

13. Contra fabricantes sibi Deos temporales, homines, animalia, arbores, ignem, aut quamcunque rem talem.

FEriantur qui Deos sibi fabricant tales, ‖ 1.5 homines, animalia, arbores, ignem, aut quamcunque rem talem. Tales fuerunt quidam Gentiles antiqui, qui homines quos∣dam viuos, quosdam vero mortuos, Deos sibi fecerunt, sicut quamplures historiae conte∣stantur. Vnde & Plato 2. Timaei. 3 Sit, inquit, nostra credulitas comes assertioni prisco∣rum vitorum, quod Terrae Coelique filij sunt Oceanus & Thetis, horum porrò Saturnus & Rhea & Phorcus. Saturni portò & Rheae proles Iupiter & Iuno, & caeteri qui sunt in ore ho∣minum & mentibus, & de quorum fraternitate fama celebratur; atque ex his alij nati sunt, [unspec E] qui putantur Dij. Historiae quoque Romanae testantur, & recitat Aug. 4. de Ciuitate 27. quod Scaeuola doctissimus Pontifex Romanorum disputauit triplex genus Deorū, Poeticum, Philosophicum, Principum, seu Ciuile, de quorum secundo sic dicit: Secundum non congru∣it ciuitatibus, quod habeat aliqua superuacua, aliqua etiam quae obsit populis nosse. De su∣peruacuis non magna est causa: Solet enim & à viris peritis dici; superflua non nocent. Quae sunt autem illa, quae prolata in multitudinem nocent? Haec, inquit, non esse Deos Herculem, Esculapium, Castorem, Pollucem: Proditur enim à doctis, quod homines fuerint, & huma∣na conditione defecerint. Tales fuerunt antiqui Babilonij, qui colebant Draconem, sicut Dan. 14. recitatur. Tales etiam fuerunt Aegyptij veteres Bouem pro numine adorantes. Vnde Solinus de Mirabilibus Mundi 7. agens de Aegypto & rebus eius, sic ait: Inter omnia

[unspec A] quae Aegyptus habet digna memoratu, praecipuè Bouem mirantur quem Apidem, seu Apim vocant, hunc ad instar colunt Numinis, insignem albae notae macula, quae dextero lareri eius ingenita corniculantis Lunae refert faciem. Statutum enim spatium est, quod vt affuerit, profundo sacri fontis immersus necatur, ne diem longius trahat, quam licebit. Mox alter, nec fine publico luctu requiritur, quem repertum centum Antistites Memphim persequuntur, vt incipiat ibi sacris initiatus sacer fieri. Delubra, quibus succedit aut incubat, mysticè Thala∣mos nominant, dat omnia ‖ 1.6 manifestantia de futuris, illud maxime, si de consulentis manu ci∣bum capiat: denique aduersatus Germanici Caesaris dex teram prodidit ingruentia, nec multo post Caesar extinctus est; pueri Apim aggregatim sequuntur, & repentè velut lymphatici ven∣tura praecinunt. Bos illi ostenditur foemina in anno semel, & ipsa non absque certis insignibus, quae simul at{que} inuenta esset oblata est, eadem die neci datur. Apis natalem Memphi celebrant iactu paterae aureae, quam proijciunt in vili statim gurgite: Haec solennitas per septem dies [unspec B] agitur, quibus diebus cum Sacerdotibus quasdam crocodili inducias habent, nec attrectant lauantes. Verum octauo die, caeremonijs iam peractis, velut reddita saeuiendi licentia solitam resumunt atrocitatem. Hunc autem Apim Papias in Elementario suo, & Isidorus 6. Etym. 44. dicunt fuisse Taurum Aegypti Serapi consecratum, cuius & imaginem affirmant Iudaeos de Aegypto profectos sibi in eremo fabricasse. Sunt etiam quidam recentiores, qui teste Marco de Venetijs 3. de conditionibus, & consuetudinibus Orientalium regionum 25. In India Maiori in regno Var bouem adorant, dicentes bouem rem esse sanctissimam, neque boues occidunt, neque carnes eorum ob reuerentiam comedunt: Cum autem moriuntur boues, adipe eorum domos suas perungunt, & infra eiusdem 28. dicit quod in prouincia Maabar, scilicet in maiori India, cum hij qui bouem adorant ad bella procedunt, quilibet secum de∣fert de pilis bouis syluestris. Credunt enim Bouem syluestrem tantae sanctitatis esse, quod quicunque super se de pilis suis ‖ 1.7 portanerit in omni periculo tutus erit. Tales fuerunt & illi [unspec C] Indi, qui ‖ 1.8 vt apparet ex epistola Alexandri ad Aristotelem de situ Indiae, & ejus vastitate co∣lebant arbores Solis & Lunae, quae de quibuscunque interrogatis, etiam tacita cogitatione sine pronuntiatione quacunque responsa viridica cunctis dabant, quibus & Sacerdos Indicus solenniter ministrabat; vbi & de interrogatione Alexandri & arborum responsione mirabili scribitur isto modo: Vidimus ab Occidente iubare fulgentibus Phoebi radiis percussa arbo∣rum cacumina, & Sacerdos ait, sursum, inquit, omnes intuemini, & de quibus rebus quis∣que consulturus est, occultè cogitet silentio, nemo palam pronunciet: Cum ego & amici, & commilitones accuratiùs sumus intuiti, ne inter nemorum densitatem, aliqua in morem hominum nos illuderet falsitas, mox interueniente nullo tali dolo, vsque ad cacumina ramos∣que prospeximus, stantibus nobis cominus diuina auribus occupauimus oracula. Cogita∣bam si deuicto orbe terrarum, in patriam triumphans ad Olympiadem matrem meam soro∣resque meas charissimas reuerti possem, cui subito Indico sermone tenuissimo respondit ar∣bor. [unspec D] Inuicte bellis Alexander, vt consuluisti numen, vnus eris dominus orbis terrarum: sed viuus amplius in patriam non reuerteris, quoniam fata ita de capite tuo statuerunt. Tum ego oraculum cum ignorarem, interrogaui quale esset, Indicus interpretatur, quem ego par∣tim muneribus, partim minis, vt quaecunque arbores dicerent, iudicare coegi. Quare cog∣nitis omnibus, percussis flentibusque, qui mecum erant in comitatu palamque, sic moris erat, & aliud consulturus eram, & intraturus vespertino tempore. Sed nondum exorta erat Lu∣na, cum rursus inuitati ad lucum iuxta sacras arbores constitissemus, mox solita consuetudi∣ne adoramus, tres fidelissimos induxeram mecum amicos, Perdicam, & Diconam, & Philo∣tam quia nullum metuebam vltra, nec in me quicquam erat metuendum, vbi neminem fas erat interfici. ‖ 1.9 Consului igitur, vbi moriturus essem, & tum ad primum Lunae ortum per∣cussa cornu splendoreque accepto, arbor Graecè respondit; Alexander, inquit, plenum iam finem aetatis habes: sed sequente anno mense Maio in Babilone morieris: à quo minimè spe∣ras, [unspec E] decipieris. Et infra, intraui tertio consulturus ab eadem mihi sacratissima Solis arbore, cuius mortem de manu percussoris habeam praecauendam; quemue exitum mater mea, so∣roresque meae habiturae sint. arbor Graecè dixit: Si mortis tuae tibi insidiatorem prodidero, sublato eo facilè instantia fata mutabis, mihi quoque tres irascentur sorores, quod veridica oracula earum impensa prodiderim; scilicet Clotho, Lachesis & Atropos. Igitur ad annum & menses 8. in Babilone morieris, non ferro, vt suspicaris, sed veneno: Mater tua tur∣pissimo, ac miserando quandoque exitu insepulta iacebit in via, praeda auium ferarumque: Sorores tuae felices dici erunt fato: tu etiam, et si breue superest tempus, Dominus tamen orbis terrarum eris; nunc modò caue ne nos vlterius scisciteris, vnde excede terminos luci nostri: quae omnia ita contigisse Iustinus & alij Historiographi contestantur.

Fuerunt etiam multi qui ignem pro Deo colebant, eo quod vincere & consumere alia vi∣deatur. [unspec A] Hij autem omnes possunt vt proximi faciliter castigari: Deus enim, vt praemissa circa 1^am. Suppositionem testantur, est necesse esse. Nulla ergo res temporalis, generabilis, corrup∣tibilisuè est Deus. Si etiam aliquis purus homo sit Deus; vel homo est à se, vel ab alio. Si à se, cur non alius homo similiter, cum sit eiusdem naturae? aut cur non potest alius facere se Deum, sicut & ille se fecit? Si ab alio, ille alius videtur potius esse Deus, & ille est de quo Suppositio 1^a. canit. Quis etiam nisi irrationabilior bestia, posuerit bestiam Deum suum, ar∣borem, ignem, aut rem irrationalem quamcunque [rem] omnia vel alia nescientem, volun∣tatem inelficacem habentem, rem non omnipotentem, sed debilem, indigentem, passibilem, interfectibilem, destructibilem etiam, & si studuerit se saluare, contra 1^am. Suppositionem & partes praemissas? O miserabiliter miserabilis, miser homo, si tamen homo, cur non vere∣cundaris naturam irrationalem naturaliter viliorem, ignobiliorem, imperfectiorem & tibi subiectam adorare & colere pro Domino Deo tuo? cuius etenim animus non praeponit De∣um [unspec B] suum sibi ipsi, & omnibus alijs in ordine dignitatis, sicut Suppositio 1^a docet?

14. Contra nugatorios & nugaces, qui multitudinem onerosam deorum aequalium eiusdem speciei, seu naturae adorant.

REfraenentur nugatorij & nugaces, qui multitudinem onerosam deorum aequalium eius∣dem speciei seu naturae adorant, quasi eis minus sufficiat vnus talis. Si namque Suppo∣sitio 1^a sit vera, sufficit plenissimè vnus Deus. Nam vbi nequaquam sufficeret, deficeret sibi perfectio & bonitas aliqualis, quae posset ei alteriue adesse, quod & tertia pars & septima hu∣ius monstrant. Cum ergo ipse solus omniquaque sufficiat, cur sine causa superfluè ponitur alius, allijue ponuntur, cum quilibet sapiens Philosophus vel alius; imò & ipsa natura hoc refugiat & deuitet. Et si quis testem requirat, ecce Philosophus 3. de Coelo & Mundo 39. qui [unspec C] dicit, non necesse facere elementa infinita: omnia enim haec scilicet composita reddentur fi∣nitis existentibus. Et infra 35. manifestum, quia multo melius finita facere principia, & haec vt minima omnibus ijsdem futuris, quemadmodum dignificant & qui in disciplinis: Cur ergo multos Deos aequales colendo, hunc vnum insufficientem efficiunt? vel si hunc cre∣dunt sufficere, cur in huius iniuriam & contemptum, amorem, honorem, & gloriam, debitos ipsi soli, ab ipso vnico subtrahunt, alijsque impendunt? Qui etiam ita fingunt circa natu∣ram diuinam, plurimum daeuiant & aberrant? Non enim est multiplicabilis, nec plurificabi∣lis in multa indiuidua omnino similis rationis, quae substantialiter & solo numero differant, sicut species naturales: imò nec posset esse aliud indiuiduum illius naturae. Si enim posset, posset esse summè perfectum & bonum: Quare & sic esset ‖ 1.10 sicut superius probabatur, in conclusione primae Suppositionis: & eadem ratione qua vnum aliud posset esse, posset esse & aliud, & aliud, & sic super numerum infinita: quare & actualiter ita essent, quod cu∣iuslibet [unspec D] animus renuit, & secunda Suppositio interdicit.

Item possibile est simpliciter absolutè vnicum Deum esse. Quis non statim consentiat? Quis non hoc posito & admisso, pro possibili absolutè ab omni contradictione faciliter se defendat? & si sit possibile vnicum Deum esse, illum viz. quem secundum praemissa necesse est esse, qui & sit A necesse est ergo vnicum illum esse, & omnem alium Deum non esse. Sit enim B. alius quidam Deus, & secundum priora possibile est B. non esse Deum, quare & se∣cundum sextam partem non esse B ergo vel est impossibile esse vel possibile esse possibilitate contradictionis, quare & necesse est B. Deum non esse; sicut praehabita in ostensione primae suppositionis lucidè manifestant: vel breuius, omnem Deum necesse est esse Deum, sicut prima Suppositio & sexta pars demonstrant: B non necesse est esse Deum; secundum prae∣missa, B ergo non est Deus. Multitudo quoque deorum aequalium si ponatur, nonne est a∣liquo modo perfectior vno Deo. Quare & nullus eorum est summè perfectus. Quamobrem [unspec E] neque Deus, sicut Suppositio prima monstrat. Iste insuper vnicus verus Deus continet totam essentiam & perfectionem possibilem suae speciei, siue naturae, sicut Suppositio prima probat. Non est ergo alius Deus talis: imò non esse potest, quia non simul cum isto propter causam praemissam, nec post istum corruptum, seu isto quomodocunque non ente, [nihil foret] si∣cut Suppositio prima monstrat. Haec autem ratio, de quocunque alio indiuiduo cuiuscun∣que alterius speciei, siue in naturalibus, siue in artificialibus, siue in quibuslibet alijs per se pa∣tet. Si quis tamen testimonio gaudeat, ecce Philosophus 1. de Coelo & Mundo ‖ 1.11 92. osten∣dens non esse, nec posse esse plures Mundos, sic ait: Neque vna necessitas plures esse Mun∣dos, neque contingit factos esse plures, siquidem iste ex tota est materia, quemadmodum est.

[unspec A] Sic autem fortè quod dicitur, magis erit manifestum. Et sequitur 94. Si enim est simitas cur∣uitas in naso aut carne, & est materia simitati caro: si ex omnibus vna fiat caro, & existat in hac simum, nihil vtique aliud, neque erit simum, neque contingit ••actum esse. Similiter au∣tem etsi homini sunt materia carnes & ossa, si ex omni carne & omnibus ossibus homo fiat, & ‖ 1.12 possibilibus existentibus dissoluta esse, non vtique contingit esse alium hominem. Simi∣liter autem & in alijs. Et sequitur 95. Coelum autem est quid singularium, & eorum quae ex materia: sed si non ex parte ipsius constat, sed ex omni, non vtique erit aliud, neque contin∣get factos esse plures propter omnem materiam comprehensam esse. Super quod Auerroes Comment. 95. dicit, quod demonstrationes ad impossibile sunt de genere signorum: sed haec demonstratio probans Mundum esse vnicum, est propter quid. Habet enim causam pro medio termino, & ideo dat nobis scientiam huius rei cum sua causa, & iste est perfectissimus modorum. Quis etiam dubitat quid sit dignius, honorabilius atque perfectius, esse per se sum∣mum [unspec B] & primum sine pari, quàm necessario parem habere, etiam etsi nollet? Deus ergo per primam Suppositionem parem non habet. Cur etiam non posset vnus deorum aequalium & numeraliter differentium, sicut Angeli vel homines, velle quod alius nollet, & è contra? Nulla enim videtur ratio, quare de potentia absoluta non sic posset, cum nullius eorum vo∣lutio ab altero pendeat, sicut nec ipse, nec sit idem numero, quod volutio alterius, sicut nec ipse idem quod alius. Quare & quilibet eorum posset quemlibet alium, & quoslibet alios im∣pedire, & miserum, ac miseros facere, & è contra; quod prima Suppositio, tertia pars & octaua refellunt. Huius autem rei testes sunt pene omnes Philosophi Naturales, Diuini & Mora∣les: Omnes namque Philosophi Naturales (paucis exceptis) ponunt vnicum primum mo∣torem, qui secundum eos est Deus. Diuini similiter ponunt expressius vnicum primum ens, vnicam primam causam, vnicum summum Deum. Vnde & Arist. 12. Metaph. vltimo. En∣tia non volunt disponi malè, nec bonum pluralitas principatiuum. Vnus ergo Princeps, [unspec C] quod & probat Auicenna 1. Metaph. 6. & 7. sicut superius tangebatur; & Algazel 2. Metaph. suae 1^o. Morales quoque Philosophi, de Politijs tractantes dicunt Monarchiam esse optimam politiam, praesertim si reperiatur vnus sufficienter idoneus, nec plures simul principari debe∣re, nisi propter defectum vnius idonei vnicè principari. Haec liber Ethicorum & Politico∣rum Arist. haec Iura Ciuilia Gentium, haec omnium ciuitatum, communitatum & Regno∣rum Legalia contestantur. Rem etiam Militarem, & negotia bellica pertractantes, vnicum semper esse ducem supremum asserunt optimum. Hoc autem totum in minori mundo, in minori communitate scilicet virium hominis (vnde & omnes aliae communitates humanae originaliter deriuantur) magis apparet. Sunt enim in homine collegialiter sociatae vires ex∣teriores, interiores, sensus, appetitus, voluntas, & ratio. Sed quis ignorat vnicam istarum debere naturaliter principari, & alias subseruire? Vnde & Philosophus in Secreto secreto∣rum, Partis 3. Capitulo 8. Quando, in quit, creauit Deus altissimus hominem, constituit cor∣pus [unspec D] suum ciuitatem quandam, & eius Intellectum Regem in ipsa: constituit ei 5. Baiulos, scilicet 5. Sensus praesentantes ei quaecunque. Sic ergo in maiori Mundo, etiam in Ciuitate mundi amplissima sentiendum. Sic enim dignissimè honorabilissimè & optimè conuenit ipsi Deo & alijs vniuersis: quare & per primam Suppositionem necesse est sic esse. Non est ergo possibile, quod sint Dij multi, aequales, eiusdem speciei, solo numero differentes. Am∣plius autem secundum multorum Philosophorum & Philosophicorum virorum concor∣dem sententiam, si sint Dij multi vniuocè nullus eorum per se & primo est Deus: sed omnes per aliquam vnam naturam priorem ipsis communem & communiter inhaerentem, quae per se & primo est talis, & alij secundo per illam. Nullus ergo illorū est Deus, quia non primum & per se primum; sed tantum illa vna natura communis, sicut prima Suppositio manifestat. Perfectius quoque est esse bonum per se & primo, quam per aliud & secundo, sicut nullus ig∣norat, & Philosophi attestantur. Non est ergo Deus qui per se & primo non est Deus, sicut [unspec E] prima Suppositio & tertia pars demonstrant. Quoniam insuper sunt hij Dij, qui non sunt actualissimi, purissimi, simplicissimi, & per se sufficientissimi, sed per aliud constituti, contra primam Suppositionem, & partes praemissas?

Contra fingentes multos Deos aequales, natura seuspecie differentes. 15.

PAueant quoque fingentes multos Deos aequales, sed natura, seu specie differentes; quo∣rum vnus praesit Orienti, alius Occidenti; vnus Austro, alius Boreae; vnus frugibus, alius vitibus; vnus paci, alius saluti; vnus vni speciei, & alius alij praeponatur. Hij quidem vt pro∣ximi, primae Suppositionis virtute faciliter instruentur. Quis etiam non facilè videat, si sint Dij multi diuersi specie, vel natura, quodcunque istorum carere perfectione specifica & pro∣pria

alterius cuiuscunque, quare & non esse summè perfectum, quin aliquid perfectius esse [unspec A] posset? Quamobrem consequenter & nullum eorum esse Deum, sicut prima Suppositio & tertia pars demonstrant.

16. Contra ponentes confusionem multorum Deorum inaequalis virtutis & disparis dignita∣tis, siue eiusdem speciei, siue diuersae.

COnfundantur ponentes confusionē multorum Deorum inaequalis virtutis, & disparis dig∣nitatis; siue eiusdem speciei, siue diuersae. Tales autē fuerunt nonnulli antiqui, qui tamen ponentibus Deos pares & simpliciter aequè primos, in hoc melius posuerunt, quod dixerunt, omnes praeter vnum solum quem louem vocabant, illi vnico subijci, sicut Principi siue patri. Vnde Philosophus 1. Polit. 8. Bene, inquit, Homerus Iouem appellauit, dicens, Pater virorum∣que Deorum, Regem horum omnium patrem dicens, & supra eiuidem 1. Deos, inquit, om∣nes dicunt regi. Hic etiam fuerat vetus error veterum Romanorum. Vnde Aug 4. de Ciuit. [unspec B] Dei 5. Quando autem possunt vno loco libri huius commemorari omnia nomina Deorum aut Dearum, quae illi grandibus voluminibus vix comprehendere potuerunt, singulis rebus propria dispertientes officia numinum: Et infra 6. ipsum Iouem Deorum omnium dea∣rumque Regem esse volunt. Hunc Varro credit etiam ab hijs coli, qui vnum Deum solum siue simulachro colunt, sed alio nomine nuncupari: per quos (vt credo) intellexit Iudaeos, vnde Iosephus 12. Antiquit. Iudaicae 2. refert, quod quidam Aristaeus sapiens dixit Ptolo∣maeo Philadelpho Regi Aegypti: Cognoui Iudaeos factorem omnium Deum colere, quem nos Zena, id est, Iouem nominamus. Philosophus etiam in de Mundo, vltimo, ostendens quod Deus cum sit vnus, est tamen multinomius, dicit quod vocatur ‖ 1.13 Zeus & Iupiter: quem & Hermes de verbo aeterno 21. similiter Iouem vocat. Plato quoque, teste Ambrosio de bo∣no mortis, Iouem, & Deum, & mentem totius dixit. Tartari etiam qui colunt magnum De∣um & immortalem, Marco de Venetijs 1. de Conditionibus & consuetudinibus Orientalium [unspec C] Regionum ‖ 1.14 58. referente, colunt etiam Deum quem vocant Natagay: quem Deum terrae putant gerere quoque curam ipsorum ac fructuum terrae, filiorum & gregum ipsorum, & hunc maxime reuerenter. Hij autem horribiliter deuiant. Non enim est Deus, qui non est summè perfectus, sicut Suppositio prima monstrat.

17. Contra negantes Deum esse vnicum, & non plures, affirmantesue esse possibile plures es∣se, negantesque necesse esse simpliciter esse vnicum & non plura, affirmantesue esse possibile plura esse.

REuereantur negantes Deum esse vnicum, & non plures, affirmantesque esse possibile plu∣res esse, negantesque necesse esse simpliciter esse vnicum & non plura, affirmantesue esse possibile plura esse. Tales autem fuerunt multi Philosophi & famosi. Nam sicut recitat [unspec D] Aug. 8. de Ciuit. Dei 12. Plotinus, Iamblicus, Porphyrius, A puleius & Platonici caeteri, ac etiam ipse Plato sacra esse facienda dijs plurimis putauerunt. Sed hij omnes dignentur agno∣scere, quod nec sunt, nec esse possunt dij plures aequales vel inaequales, eiusdem speciei vel di∣uersae, sicut partes priores lucidè manifestant. Quod autem vnum sit, necesse esse simpliciter puta Deus, prima Suppositio clarè monstrat, & quod sit vnicum, & non plura, ostendit pri∣ma particula huius partis. Nihil est enim necesse esse simpliciter, nisi Deus. Deus enim non habet aliquam causam, à qua dependeat in essendo, sicut prima Suppositio & quinta pars probant, nec habet aliquam partem sicut decima pars ostendit. Quodlibet ergo aliud à se∣ipso posset possibiliter absolutè Deus destruere & manere: Posset enim velle illud non esse; quare & iuxta partem octauam facere illud non esse, quod & pars septima per omnipotenti∣am Dei monstrat: praesertim cum quodlibet aliud à Deo, sit minus eo, quia non summè per∣fectum, sicut prima Suppositio loquebatur: imo & improportionaliter & infinitè quodam∣modo [unspec E] minus eo, quia infinitè quodammodo distans à summa perfectione praedicta. Adhuc autem quis dubitat, esse possibile absolutè esse vnicum necesse esse simpliciter, puta Deum! Quis non statim consentiat? Quis non hoc posito & admisso pro possibili absolutè, ab omni repugnantia se faciliter defendet? Quodlibet ergo aliud à Deo, potest non esse * 1.15 simpliciter. Quare & quodlibet aliud non est necesse esse simpliciter, sicut ex ostensione primae Suppo∣sitionis potest euidenter ostendi. Amplius autem si non sit aliquod necesse esse simpliciter praeter Deum, nec potest esse aliquod aliud praeter eum, sicut ostensio primae Suppositionis perspicuè demonstrauit, quod & si falsigraphus ponat esse, destruetur continuò per praemissa. Istud quoque testatur Auicenna 1. Metaphysicae suae 6. & 7. & Algazel. 2. Metaphys. suae 1.

[unspec A] Contra ponentes multa principia prima simpliciter contraria inuicem, quorum nullumreducatur ad aliud, nec omnia ad aliquod vnum illis commune; puta bonum & ma∣lum, ac consequenter vlterius somniantes duos Deos huiusmodi, siue plures. 18

VErecundentur inuerecundè ponentes multa principia prima simpliciter contraria inui∣cem, quorum nullum reducatur ad aliud, nec omnia ad aliquod vnum illis commune: puta bonum & malum, ac consequenter vlterius somniantes duos Deos huiusmodi, siue plu∣res. Huius autem erroris videtur Empedocles esse pater: videns enim nedum bona fieri, sed & mala, posuit vnum principium bonum, à quo bona cuncta procederent: aliud verò ma∣lum à quo procederent cuncta mala: quae etiam amorem seu amicitiam, & litem seu odium aliquoties nominauit. Vnde Philosopus 1. Metaph. Capitulo 10. Quoniam, inquit, con∣traria [unspec B] bonis inesse videbantur, & non solum ordinatio & bonum, sed inordinatio & turpe; & plura mala melioribus, & praua bonis: Sic alius aliquis Amorem induxit & Litem, singula singulorum causam istorum. Si quis enim assequatur & accipiat ad intellectum, & non ad quem balbutit dictus Empedocles, inueniet Amorem quidem causam esse ‖ 1.16 bonorum, Li∣tem verò malorum. Quare si quis dixerit quodammodo primum dicere Empedoclem bo∣num & malum principia, forsam benè dicet: si bonorum omnium ie bonum est causa, & malorum malum. Hunc & secutus Pythagoras duas alastogias, systichias, coëlementationes, seu coordinationes, 10. viz. principiorum ex vna parte, & 10. ex altera dicitur posuisse, sicut breuiter tangitur 12. Metaph. ‖ 1.17 37. vbi in nona Translatione habetur coelementatio, in Translatione verò quam Auerroes exponit alastogia: quod verbum Alexander & Auerroes similiter breuiter ad intellectum praedictum exponunt. Eustratius verò super illud Philoso∣phi 1. Ethicorum 7. Probabilius autem videntur Pythagorici dicere de ipso, ponentes in bo∣norum [unspec C] coordinatione vnum comment. 56. plenius hoc exponens, sic ait: Duas systichias, id est, coordinationes Pythagorici exposuerunt, quae sequendo ipsum Eustratium sic pos∣sunt describi:

• ...1. Terminus. Infinitum.
• ...2. Perfectum. Superfluum.
• ...3. Vnum. Multitudo.
• ...4. Dextrum. Sinistrum.
• ...5. Masculus. Foemina.
• ...6. Rectum. Curuum.
• ...7. Lumen. Tenebra.
• ...8. Tetragonus. Altera parte longius.
• ... [unspec D] 9. Quiescens. Motum.
• ...10. Bonum. Malum.

Sequendo verò Alexandrum, videtur quod descriptio deberet transponi, collocando viz. Bonum & malum in alastogiarum capitibus velut summa, aliaque sub ipsis: ita quod vna di∣ceretur alastogia boni; altera verò mali, quod & conuenientius mihi videtur, licet textus quem exponit Auerroes dicat, quod intellecta per se & substantia prima sunt alastogia vlti∣ma: Hoc enim intelligo ascendendo. Videtur quoque Alexander dicere, quod hi Pythago∣rici ordinarunt primum sub genere quod est bonum; vltimum verò in malo, quod si sit verum oportet tollere alia duo quae ponit Eustratius, & loco eorum ponere ista duo. Ipse∣met verò Philosophus 1. Metaph. 12. tam in ordinatis quàm in ordine discrepat ab vtroque. Ait enim: Alij 10. dicunt principia esse, secundum coëlementationem dictam, Finitum, in∣finitum; Par, impar; Vnum, plura; Dextrum, sinistrum; Masculum, foeminam; Quiescens, mo∣tum; [unspec E] Rectum, curuum; Lucem, tenebras; Bonum, malum; Quadrangulare, longius altera parte. Puto autem quod Philosopus non multum ponderauit, quia nec multum oportuit, ho∣rum ordinem isto loco. Causa verò Pythagorae (sicut ibi recitatur) fuit, quia denarius est perfectus, eo quod omnium comprehendit numerorum naturam. Quare & posuit 10. Sphaeras coelestes, quamobrem & fortassis voluit ponere 10. Deos Hanc autem causam Py∣thagorae, secutus Architas Pythagoricus, sicut recitat Boetius 2. Arithmet. 41. ante Aristo∣talem 10. praedicamenta constituit hac famosa. Hijs autem quidam alij succedentes motiuo Empedoclis prius tacto decepti, dixerunt, vt recitat Auerroes super 12. Metaphys. com∣ment. 52. Duos Deos esse: quorum vnus causat bona, alius verò mala. Huius autem erroris inuentor, potiusué sectator, fuit Manes Maniacus, & innanis pater Manichaeorum. Vide∣tur

tamen rationabilius ex praemissis, quod ipse & sui Empedoclini, seu Pythagorici sint vo∣candi. [unspec A] De isto autem mane in Ecclesiastica Historia lib. 7. cap. 28. scilicet penultimo scribi∣tur isto modo: Manes quidam secundum nomen suum infaniens, etiam instinctu daemonis agitatus, inuisam haeresim docet, vbi & multa scribuntur de eo. B. etiam Aug. de Haeresibus 46. De isto Mane & Manichaeis haeresique illorum pertractat, & alijs libris multis contra eos aliquemue eorum conscriptis. Isidorus quoque 8. Etymol. 9. & recitatur in Canone cau∣sa 24. Quaestione vitima, Capitulo vltimo. Vbi & multi haeretici cum eorum haeresibus re∣citantur, cuius & secta peruersa, in aliquibus partibus licet paucis etiam vsque hodie perse∣uerat. Hij autem omnes dupliciter deuiant, quare & sunt dupliciter reducendi. 1. quia asse∣runt multos Deos, contra proximo iam ostensa. 2. quia astruunt Deum malum: Nam quomodo posset esse aliquis Deus malus prima Suppositione & tertia parte huius constan∣tissime reclamante? Motiuum quoque istorum nullum debet mouere, nam quaelibet res exi∣stens, quatenus existens bona est, & nulla mala simpliciter, sicut inuicta ratio manifestat, & [unspec B] posteriores, profundiores ac famosiores Philosophi atque Doctores Catholici contestantur; quare nec inconueniens aliquod, si à Deo bono procedat. Quod autem de numero denario arguunt, non valet denarium nec minutum, nec enim persuasionis Rhetoricae vim attingit.

19 Contra Poetas mentientes Deum hominibus studiosis aut alijs inuidere.

PVniantur Poetae, mentientes Deum hominibus studiosis vel alijs inuidere: Tales fue∣runt quidam antiqui, Philosopho 1. Metaph. in Prologo recitante; sed hij, scilicet vt pro∣ximi, refellentur, cum inuidere sit malum, quos & breuiter ibi refellit Philosophus, allegans Prouerbium, Multa mentiuntur Poetae.

20 Contra fabricantes deos inhonestos & turpes, comedentes, bibentes, mulieribus com∣miscentes, [unspec C] in rebus aut ludis inhonestis, turpibus & scenicis delectantes.

HOnestentur qui sibi Deos fabricant inhonestos & turpes, comedentes & bibentes, mu∣lieribus commiscentes, in rebus aut ludis inhonestis turpibus & scenicis delectantes, & omnes qui sibi huiusmodi Deas fingunt. Tales autem fuerunt antiqui Babylonij, qui Beel Deum suum comedere putarunt & bibere, sicut Dan. 14. recitatur. Tales etiam fuerunt an∣tiqui Romani & Graeci, qui Deos suos comedere & fornicari credebant, & in rebus ac gesticu∣lationibus talibus delectari; quare & eis Ludos Scenicos dedicarunt; sicut ex eorum historijs satis constat. Tales videntur & Tartari, de quibus Marcus de Venetijs 1. de Condit. & Consuetud. Oriental. Regionum 58. dicit, quod quilibet Tartarus habet in domo sua ido∣lum Natigay Dei eorum praedicti, & idola vxoris suae, & filij; & quando vadunt ad pran∣dium, [unspec D] vel ad coenam, prius cum pinguedine carnium coctarum ora istorum Deorum suo∣rum perungunt, partem quoque brodij extra domum effundunt, vt sic dij isti recipiant par∣tem suam. De talibus autem dijs sicut recitat Aug. 8. de Ciuit. Dei. 13. opinabantur Genti∣les, quod sicut Dij boni & honesti sacris honoribus sunt placandi, vt iuuent; sic & dij mali & inhonesti ne laedant; quare & rebus suis diuinis Ludos Scenicos adiunxerunt. De talibus quoque Dijs & Ludis ac picturis eorum loquens Philosophus 7. Polit. vltimo, ita scribit: Totaliter quidem turpiloquium ex Ciuitate,* 1.18 sicuraliquid aliud, oportet Legislatorem exter∣minare: ex dicere enim de facili quodcunque turpium, fit & ipsum facere prope. [Curan∣dum] maximè quidem ergo exiuuenibus, quatenus, neque dicant, neque audiant nihil tale. Si quis autem apparuit aliquid dicens aut agens, [aliquod] vetatum, liberum quidem, non∣dum autem dignificatum de mentione in conuiuijs, dehonestationibus punire & verberibus; seniorem autem aetate hac in honorationibus illiberalibus vtilitatis gratia: Quoniam au∣tem dicere aliquid talium exterminamus manifestum, quia & videre, aut picturas, aut sermo∣nes [unspec E] inhonestos. Cura quidem igitur est Principibus nihil neque sculpturam, neque picturam esse talium actionum, nisi apud aliquos deos tales, quibus & lasciuiam attribuit lex. Adhuc autem dimittit lex eos qui habent aetatem amplius prouectam, & pro ipsis & pueris cultu ho∣norare deos: Iuniores autem neque Iamborum, neque Comoediae spectatores ponendum, antequam aetatem accipiant in qua existet communicare iam dementatione, & ab ebrietate, & ab eo quod fit à talibus nocumento omnes impassibiles faciet disciplina. Nunc quidem igitur in transcursu horum fecimus sermonem: posterius autem insistentes oportet determi∣nare magis, siue non oportet. Primo, siue non oportet dubitantes, & qualiter oportet: secun∣dum praesens autem tempus meminimus tanquam necessariò; fortè autem non bene dice∣bant

[unspec A] quod tale Theodorus Tragoediae gesticulator; Nulli enim vnquam permisit aut se in∣ducere, neque vilium hypocritarum tanquam appropriatis Theatris primis auditibus: accidit autem idem hoc & ad hominum collocutiones, & ad eas quae rerum: omnia enim amamus, prima magis; propter quod oportet iuuenibus facere omnia extranea quae praua: maximè autem quaecunque ipsorum habent infectionem aut inhaesionem. Quid etiam Plato de Lu∣dis Scenicis huiusmodi dijs exhibitis sentiat, audi: Aug. vbi prius narrante, quod etiam Poe∣tas ipsos, qui tam indigna deorum maiestate atque bonitate carmina composuerunt, censet de ciuitate pellendos: Cui & concordat Scaeuola doctissimus Pontifex Romanorum, sicut gesta eorum testantur, & recitat Aug. 4. de Ciuit. Dei. 27. distincto triplici genere deorum, scilicet Poetico, Philosophico, & Ciuili: Primum dicit esse nugatorium, eo quod multa de dijs fingant indigna; quia viz. deos sic deformant, vt nec bonis hominibus comparentur, cum alium faciunt furari alium adulterare: sicitem aliquid aliud turpiter atque ineptè dicere, [unspec B] ac facere tres inter se deas certasse de praemio pulchritudinis, victas duas à Venere Troiam e∣uertisse; Iouem ipsum conuerti in Bouem, aut Cygnum, vt cum aliqua concumbat; Deam homini nubere; Saturnum filios deuorate. Nihil denique posse confingi miraculorum atque vitiorum, quod non ibi reperiatur, atque ab deorum natura longè absit. Verum sicut priores, ad bonitatem deorum, seu Dei; ita istos ad honestatem prima Suppositio, & tertia pars ad∣ducit. Nonne honestas magna virtus & bonitas reputanda?

Item si Deus comedat, vel hoc est propter necessitatem, aut propter voluptatem: Non pro∣pter necessitatem, sicut prima Suppositio, quinta pars, sexta & septima clarè docent; tunc e∣tiam posset corrumpi, quod corrumpitur per praemissa. Si propter voluptatem, quomodo non est intemperatus, aut incontineas reputandus? contra tertiam partem hui••: Deus eti∣am sufficit plenissimè sibiipsi ad plenissimam voluptatem, laetitiam, gaudium, beatitudinem, & foelicitatem perfectam, sicut quinta & tertia partes demonstrant. Omnis quoque vicissim [unspec C] comedendo delectans vicissim mutatur, & habet os & alia membra, ad actum huiusmodi re∣quisita: Deus autem nequaquam, sicut sexta & decima partes ostendunt.

Similiter etiam potest ostendi Deum non contingere mulierem, praesertim cum Deus sit ne∣cesse esse, & inimitabilis, non egens haerede, neque auxilio alicuius, sicut praemissa testantur. Si etiam Deus ita generaret, ex foemina, siue dea; quid dignius quam Deum alium genera∣ret? sicque essent dij multi contra 17. partem huius. Si etiam aliqua dea ponatur, videtur quod sit aliquo modo Deus, cum Deus sit nomen essentiale per sextam partem huius. Quare & erunt dij multi & disparis dignitatis; videtur namque quod dea sit imperfectioris conditi∣onis quam Deus; contra 16 & 17 partes huius. Quomodo insuper talis dea honorabitur tanquam Deus, cum sit imperfectioris conditionis? quare & non summè perfecta: qua∣propter nec Deus, sicut prima Suppositio manifestat.

[unspec D] Contra Idololatras. 21.

PRoijciant Idololatrae idola sua cuncta, masculina, foeminina, vel neutra, humanae, besti∣alis, alteriusue figurae. Talia siquidem idola multi antiqui Gentiles antiquitùs coluerunt; nonnulli etiam vsque hodie in partibus orientis huiusmodi idola colere perhibentur: Sed quodlibet idolum, si sit alicuius perfectionis, potentiae, & virtutis, est tantum finitae, & pos∣set esse maioris; Deus autem nequaquam, sicut suppositio prima docet. Idolum etiam est fa∣ctibile, & corruptibile: Deus verò necesse esse, sicut eadem suppositio manifestat. Idolum in∣super indiget supportante, & pluribus alijs, & est mutabile, potentia irrationalis, composi∣tum ex diuersis: Deus autem nequaquam, sicut quinta, sexta, octaua, & decima partes do∣cent. Nonne etiam homo, bestia, arbor, coelum, Sol, & Luna, est perfectioris naturae quàm idolum, metallum, quodcunque lignum, lapis vel lutum? & tamen nullum istorum est Deus, [unspec E] sicut 13.12. & 11. partes monstrant: quare nec aliquod idolum esse potest. Omnes quoque Idololatrae ponunt multitudinem idolorum, quare & deorum, contra 17. partem huius. Ido∣la insuper ponuntur habere sexum & membra diuersa, quod potest refelli per praemissa in o∣stensione proximae partis huius. Faciunt quoque Idololatrae idola sua de nobiliori, & ignobi∣liori, perfectiori, & imperfectiori materia: sed prima Suppositione probante, Deus esse non potest, quo aliquid perfectius reperitur. Idolum quoque factum de nobiliori materia; puta de auro, postet habere maiorem materiam, & forsitan puriorem, plures gemmas, & la∣pides meliores, quare & melius esse posset: Deus autem nequaquam. Hîc fortassis Idolola∣trae respondebunt, dicentes, illud materiale idolum, non per se materialiter esse Deum; sed cum fuerit modo debito carminatum, dedicatum, & consecratum, recipere quandam virtu∣tem,

& sic fieri deum, & esse. Sed hij possunt redargui sicut prius; quoniam si sit ita, ille deus [unspec A] est nouus, & non est necesse esse mutabilis, passibilis, destructibilis, indigens, compositus, plurificabilis, si locis diuersis consecratio talis fiat: Deus autem nequaquam, sicut praehabita manifestant. Illa in super virtus quam recipit idolum consecratum, vel est Deus, vel non; si est Deus, & compositum ex idolo materiali, & illa virtute est Deus; quare vel sunt dij multi, vel idem Deus pars sui ipsius. Ad idem, si illa virtus est Deus, vel est ille Deus, de quo prima Suppositio loquitur, vel alius: Si ille, cur non compendiosiùs colitur sine idolo consecrato? praesertim cùm non indigeat idolo, cùm etiam idolum dicatur formula ad imaginem, & simi∣litudinem alterius rei formata: Deus autem incorporeus est omninò; quare, nec propriè po∣test habere aliquam formulam, aut similitudinem corporalem decima parte teste. Ille insu∣per verus Deus, per nullam incantationem, aut carminationem ad idolum trahi potest, cùm sit immutabilis, impassibilisque omninò. Si alius, sunt dij multi, contra 17. partem huius. Si virtus illa non sit Deus, nec idolum materiale est Deus, quomodo ergo ex duobus non dijs [unspec B] fit Deus? Illa quoque virtus, si non sit Deus, est tamen finita, & possit esse maior, & similiter idolum materiale; quare & totum pariter congregatum: Deus autem nequaquam, prima Sup∣positione, & quarta parte vetante. Item, si homo facit sibi Deum, vel hoc facit virtute pro∣pria, vel virtute alterius: Si virtute propria, videtur quòd ipse sit dignior Deo suo, sicut quod∣libet faciens suo facto: Si virtute alterius, vel alterius Dei, vel non Dei: si alterius Dei, ergo non sufficit ille Deus, eruntque dij multi: Si non Dei, quomodo potest non Deus, facere v∣num Deum? & minus maius, & tam maius? Item, si homo faciat sibi Deum, Deus ille magis tenetur homini, quàm econtra: sicut filius patri suo, & factum factori.

Aliter forsitan respondetur, quòd idolum materiale post consecrationem huiusmodi ritè factam, totum transsubstantiatur, conuertiturque in Deum: Sed quomodo potest res corpo∣ralis in rem incorporalem immediatè conuerti; Deus enim est incorporalis, impartibilisque omninò decima parte teste. Haec quoque conuersio potest multis modis refelli, secundum [unspec C] data ab eis: Videtur enim cuilibet sensui, omni experimento testante, quod ibi sit idem ido∣lum materiale quod prius; Quare, si aliqua conuersio ibi fiat, magis videtur Deum conuerti in idolum, quàm econtra. Ille insuper Deus in quem conuertitur idolum, vel est no∣uus, vel aeternus: Non nouus, prima Suppositione vetante: Si aeternus, vel est ille Deus, de quo prima Suppositio loquitur, vel alius, &c. sicut contra responsionem priorem. Et si ad∣huc dixeris consequenter, quòd Deus moratur in coelis, nec aduertit quae circa nos aguntur in terris, nec auxilium nobis praestat, nisi per huiusmodi consecrationem descendat in formam idoli ad habitandum nobiscum: facis Deum mutabilem contra sextam; nec aduertis, quòd Deus semper scit omnia per nonam partem, & quod habet voluntatem vniuersaliter effica∣cem per octauam. Nonne ergo, etsi Deus habitet in summo coeli cacumine, videt omnia quae geruntur in terra, omnem necessitatem tuam, omnem petitionem tuam oris, & cordis? Nonne etiam si velit quod iuueris in terra, & habeas petitionem quamcunque efficacissime, [unspec D] statim fiet? Et nonne tantò libentius petitiones tuas exaudiet, quantò honorabilius & melius sentis de ipso? Et nonne honorabilius & melius est, quòd ipse existens in coelo, sciat & possit iuuare te in terra, quam quod nec hoc sciat, nec possit, nisi relicto coelo descendat ad terram? Sic ergo senti de Deo, praesertim cum prima Suppositio, & partes praemissae infallibiliter hoc demonstrant. Praeterea idolo consecrato, vel Deus accedit voluntariè, vel necessariò & in∣uite: Si voluntarie, cognoscit in coelo consecrationem factam tali tempore, & tali loco in ter∣ra; Cur ergo non similiter alia vniuersa? Quòd autem necessario, inuitus & coactus per con∣secrationem huiusmodi descendat de coelo, quis dixerit, prima Suppositione, parte tertia & septima constantissime reclamante?

Amplius autem quis faciet conuersionem huiusmodi? Si homo, virtute propria, aut ver∣borum suorum, cur non potest facilius facere omnem conuersionem minorem cuiuslibet sci∣licet rei materialis, in quamlibet aliam? Si Deus hanc faciat, cum in omni factione & motio∣ne [unspec E] faciens & mouens sint simul cum facto & moto, Deus fuit ibi simul cum idolo iam con∣uerso, & prius natura quam conuersio illa fiebat; ad habendum ergo Deum ibi praesentem, non oportuit fieri conuersionem huiusmodi.

Adhuc autem Hermes triplex Trismegistus in libro suo de Verbo aeterno factor, cultor, & defensor idolorum, dicit idola & statuas esse aliquos deos: non tamen Deum summum; sed ipsi subiectos, ipso que minores, quos & dicit ab hominibus effici, & hanc esse hominum maximam potestatem, ipsosque ex animabus corporibusque componi: & quia homines non possunt animas facere, euocant animas Daemonum, Angelorū, vel hominū, & ipsas imagini∣bus sacris induunt, sicut 25.40. & sequentibus clarè patet. Vnde & 40. omnium, inquit, mira∣bilium

[unspec A] vincit admirationem, quod homo diuinam potuit inuenire naturam, eamque efficere. Quoniam ergo proaui nostri multum errabant circa Deorum rationem increduli, & non ad∣uertentes ad cultum religionemque diuinam, inuenerunt artem qua deos efficerent; cui in∣uentae adiunxerunt virtutem de mundi natura conuenientem, eamque miscentes, quoniam animas facere non poterant, euocantes animas Daemonum, vel Angelorum, eas indiderunt imaginibus sanctis, diuinisque mysterijs, per quas idola & benefaciendi & malè vires habere potuissent. Et infra eodem 40. idem oftendit de animabus humanis, & supra 25. loquens Asclepio statuas contemnenti. O, inquit, Asclepi, videsne quatenus tu ipse diffidas statuas animatas sensu & spiritu plenas, tantaque facientes & talia, statuasque futurorum praescias, & vates multa praedicentes, imbecillitates hominibus facientes, easque curantes. Sed si Trisme∣gistus loquatur de Deo, seu dijs vniuoce, per 16. & 17. partes huius faciliter corrigetur. Si au∣tem loquatur aequiuocè, non est nimis cutandum; cognitis namque rebus inane videtur circa [unspec B] nomina nimium altercari.

Verum de religione quam plurimum est curandum, cum ergo Trismegisti ille Deus vnus, de quo prima Suppositio loquitur, sit summè sciens, summè bonus, summè pius & clemens, summè largus & potens, sit etiam vtique praesens, sicut eadem Suppositio, & partes sequen∣tes demonstrant, & tu ipse in eodem libro tuo diuersis locis fateris, cur deos alios, aut deum alium tibi fingis? Cur non potest tibi sufficere iste vnus? praesertim cum iste Deus in qualibet bonitate excedat quemlibet alium, & quoslibet alios infinite, sicut tertia pars & quarta eui∣denter ostendunt. Cur ergo ipsum minus sufficientem existimas, aut minus propitium sup∣plicanti? Cur etiam in eius praeiudicium & contemptum, dijs alijs manufactis honorem di∣uinitatis impendis, ab alijsque impendi procuras. Cur etiam insuper Daemonibus, Spiriti∣bus reprobis & malignis, inimicis veri Dei & amicorum suorum, idola consecras, cultum praestas, veri Dei cultui derogando. Nonne Bel, Astaroth, & caetera nomina idolorum sunt [unspec C] nomina Daemonum & Spirituum malignorum, sicut Libri Necromantici de officio Spiri∣tuum & alij manifestant? Quid, quaeso, differt consecratio idoli, à consecratione magica Capitis Veneris, aut Saturni. Imo tale caput debitè consecratum, multum diuinius idolo videretur. Caput namque huiusmodi plurimi Spiritus incolere perhibentur: idolum verò v∣nus. Sed quis nesciat caput taliter consecratum, seu potius execratum, Deum non esse, nec diuino honore colendum. Cur etiam Latriam cuicunque creaturae impendis cultum, scilicet debitum soli Deo, non enim te latet Trismegiste Pater Philosophorum (vt puto) quod De∣us est causa finalis cuiuslibet creaturae, sicut etiam per primam Suppositionem cum secunda facilè suadetur. Nulla ergo creatura propter se finaliter est amanda, honoranda, nec colenda: sed finaliter propter Deum, vt sic ipse in ea finaliter & principaliter honoretur.

Respondebis fortassis, dicendo, quod sic & non aliter istos Deos honoras, cultumque Du∣liae [unspec D] non Latriae eis praebes. Sed cur quaeso, Diabolum inimicum Dei & omnium amicorum suorum, Angelorum & hominum sic adoras? Nunquam enim audiui de idolo nomine alicu∣ius sancti Angeli dedicato; sed tantum nomini Bel, Astaroth, aut similium, quos omnes Daemones & reprobos spiritus esse constat.

Et si adhuc dixeris aliquem Sanctum Angelum inhabitare aliquod idolum consecratum, quomodo quaeso, ad consecrationem tuam ingreditur idolum, voluntarie an coacte? Volun∣tarie non videtur. Quomodo namque S. Angelus & beatus, societatem gloriosissimam An∣gelorum, & gloriosissimum coelum gratis relinqueret, & ad carcerem idoli tenebrosum de∣scenderet, & solitarius ibi maneret? Si etiam voluntarie accedit ad idolum, posset non acce∣dere; quare & post totam consecrationem huiusmodi rite factam posset idolum non esse De∣us; sed tantum materia quae praecessit: sicque vos non Deum, sed tantum illam materiam co∣leretis, quod & vos (vt puto) negatis. Si insuper voluntarie veniat, voluntarie ibi moratur, potestque voluntarie recedere quandocunque, & sic vos delusi adorabitis vnum truncum, [unspec E] Neque ad consecrationem tuam coactus ingreditur & inuitus. Sic enim Angelus beatus in coelo, efficeretur miser in terra. Quomodo etiam vires tuae, fortissimi Angeli vires excedunt, aut prudentia tua suam? Quomodo etiam vires carminum, aromatum, & herbarum transcen∣dunt terminos naturales, in summum coeli conscendunt, Angelosque depellunt, includunt, in carcerant, & insolubiliter ipsos ligant?

Si insuper huiusmodi consecratio potest vnum Angelum coelestem inuitum de coelo de∣trahere, cur non vnum alium, & adhuc alium, & alios vniuersos, & ita totum coelum ab An∣gelis vacuare? Nonne etiam eadem hora, qua tu in loco tuo aliquem Angelum euocas, posset & alius alibi eundem similiter euocare, ad quem ergo vestrum veniret? certe ad neutrum, sic∣que eritis ambo delusi, & adorabitis purum lapidem siue lignum.

Adhuc autem, si quis idolo tuo in loco tuo nomine cuiuspiam Angeli consecrato, euocet [unspec A] eundem Angelum ad aliud idolum alibi, per consecrationem, carminationem, herbas, gem∣mas, thura, aromata, & omnia huiusmodi fortiora, nonne idolum tuum relinquet, aliudque adibit? Praeterea, consectatione tua cessante, & te vnà cum alijs dormiente, quid Angelū inui∣tum ibi perpetuò detineret? effectus enim continuatus, causam continuantem requirit. Quod autem aliqua vis characterum, herbarum, aromatum, aut gemmarum, haberet tan∣tum dominium super tam potentem, & nobilem creaturam, esset omninò dissonum rationi, & contrarium ordini naturali. Quomodo etiam non est contrarium ordini naturali, quod ho∣mo inferior praesit superioribus Angelis imperando, mittendo, & sicut voluerit, compellen∣do? magis enim deceret è contra, sicut videmus in qualibet politia, in quacunque familia, in omni domo congruè ordinata.

Dices forsitan, Trismegiste, sicut in libro tuo quandoque videris innuere, quod homo est perfectior & superior Angelo in ordine naturali, cur ergo creaturae tibi subiectae te sub∣ijcis, [unspec B] & ipsam pro Deo tuo honoras & colis? magis enim deceret è contra.

De animabus quoque humanis bonis & sanctis similiter arguendum, praesertim cum te au∣tore, recedentes a corpore coelum scandant.

Amplius autem si efficis tibi Deum, videtur quod quoquomodo maior, digniorque sis ipso, sicut faciens facto suo; & quod Deus tuus, si sit gratus, magis tenetur te diligere, honorare, & colere, quàm tu ipsum: magis enim fecisti pro eo. Esse namque ipsi dedisti sicut & pater: imò amplius quàm pater filio suo dedit, cuius & esse continuè in nutu arbitrij tui pendet. Potes enim per aliquid contrarium consecrationi priori ipsum resoluere, ipsumue per ignem, mal∣leum aut securim redigere in puluerem, & in nihilum. Nec ratio tua Hermes alicui rationali debet concludere animali: scis enim benè, sicut & Necromantici, & alij benè sciunt, quod Daemones, reprobi & maligni sunt praescij futurorum, & multa mirabilia etiam in corporibus hominum operantur: non tamen sunt dij colendi ab hominibus; sed cauendi tanquam inimici [unspec C] ipsorum pestiferi, & callidi seductores.

Quidam verò subtilius respondentes, & ad veram religionem propinquius accedentes, di∣cunt, quòd Deus verus, etsi sit vnus, & incorporalis, & simplex, habet tamen multas virtutes, quas, & per quas, seipsum ostendit, effectus plurimos corporales & sensibiles faciendo, à quibus & correspondenter multis nominibus appellatur. Vnde Philosophus in De mundo vltimo dicit, quòd Deus cùm sit vnus, est tamen multinomius secundum multitudinē illorum quae innouat, & quorum est causa, & quod vocatur Iupiter, & alijs multis nominibus. Osten∣debatur quoque superiùs per testimonia alia, quòd Deus Iupiter appellatur. Quare & Albri∣cius London, De origine deorum, siue in Poëtastro suo in Prologo, dicit Deum vocari Vi∣tunetum, quia vitam praestat; Sentinum, quia sensum: vocaturque Iupiter in aethere, Iuno in aëre, Diana in terra, & diuerso sexu, pro quo & allegat hos versus Valerij Soriani:

Iupiter Omnipotens rerum Regumque repertor, [unspec D] Progenitor genitrix{que} Deûm, Deus vnus & idem.

Quare & isti responsales dicunt vlterius, quòd ipsi fabricant idolum tantummodo Deo ve∣ro, etsi multum dissimile & indignum; similiori tamen modo, & digniori, quo sciunt & pos∣sunt. Multa etiam idola fabricare se dicunt vnico Deo vero, propter multitudinem nomi∣num, effectuum, & virtutum illius; sicque idola ista colunt, non propter ipsa idola vllo modo; sed vt per ipsum vnicum Deum verum, & multiplicem eius virtutem multipliciter veneren∣tur: Et haec videtur responsio sapientium veterum Romanorum. Sed vtinam omnes idolo∣rum cultores sic saperent, sic sentirent. Verùm ad quid, rogo, oportet tot nomina imponere vni Deo? tot & tam varia idola fabricare? cùm posset compendiosius, breuius, leuius, & vti∣lius, vnico nomine proprio dici Deus, & similiter etiam sine idolo adorari: Ipso namque sub isto nomine adorato, coadorantur necessariò omnes eius virtutes; non enim realiter diffe∣runt hae ab eo, sicut quinta & decima partes docent, & responsio confitetur. Qui autem Dei [unspec E] virtutes non nisi singillatim, & per singula idola adorare voluerit, nunquam singulas adora∣bit: imò necesse est, vt plures incomparabiliter non adoret, quam vnquam adoret, cùm Deus habeat infinitas virtutes, sicut tertia pars demonstrat: ipse verò tantum finitas & paucas pos∣sit distinctè cognoscere, & tantum finita idola fabricare.

Nonne etiam compendiosius vtiliusque apparet, quod in quacunque necessitate habeas vnum certum refugium sufficientissimum omniquaque, sicut est Deus, quinta parte, septima, octaua, & nona testantibus, ad quod promptè semper supplicando recurras? quam quòd secundum doctrinam Varronis, in infirmitate ad Esculapium, in bello ad Martem, in mari ad Neptunum, pro vino ad Liberum, pro aqua ad Nymphas, & ita in singulis necessitati∣bus

[unspec A] ad singulos Deos, nominaue Deorum, seu Dei recurras? potes enim in multas neces∣sitates incidere, vnde nescias ad aliquem proprium Deum refugere deprecando, nisi fortas∣sis volueris fingere tibi aliquem nouum Deum, & ipsi idolum nouum fabricare: sed prius∣quam hoc feceris, forte peribis. Sufficiat igitur tibi semper, vbique, in omnibus sufficien∣tissimus, & omnipotentissimus, & clementissimus, vnicus verus Deus, & vnicum nomen eius, relicta multitudine idolorum.

Caueat quoque sibi, quicunque subtilis & doctus, dum virtutes Dei multas & varias prae∣dicat, dum ipsum variè nominat, & varia idola fabricat, licet ipse sanè intelligat, quod hae virtutes in Deo nequaquam realiter differant; sed sint idem, & Deus realiter tantum vnus & simplex; ne forte rudes simplices & indoctos faciat credere, quod hae virtutes realiter diffe∣rant; quod etiam sint dij multi realiter differentes secundum multitudinem nominum, & [unspec B] differentias idolorum.

Contra Arrianos. 22

COnuertantur aridi Arriani, non minimam partem Asiae auertentes, qui teste Aug. de Haeresibus 49. & Isidoro 8. Etymol. 11. & in Canone vbi prius Personarum Diuinarum substantiam separant, ipsasque inaequales, & non coaeternas coalfirmant: sed Filium creaturam temporalem patris, & Spiritum S. creaturam Filij temporalem: quoniam si sic esset, esset & pluralitas inae qualitasque Deorum contra praemissa, & contra primae Suppositionis edictum.

Quomodo etiam Deus esset, qui aeternus & necesse esse non esset, sicut Suppositio prima monstrat, & praecedentia docuerunt?

Contra Donatistas. 23

[unspec C] REuertantur Donatistae, totam fere Aphricam abducentes, similes & dissimiles Arrianis, dicentes diuinas Personas esse eiusdem substantiae, sed magnitudinis inaequalis: quia Fi∣lium minorem Patre, & Spiritum Sanctum vtroque, sicut nonnullae Historiae, & Aug. de Hae∣resibus 69. & Epistola 32. ad Bonifacium contestantur. Sed hij dignentur agnoscere, quod Deus esse non potest, qui non est summè perfectus, sicut Suppositio 1^a. docet.

Contra Sabellianos. 24

REuereantur Sabelliani ponentes in Patre, & Filio, & Spiritu Sancto vnitatem & identita∣tem essentiae & personae. Deum enim necesse est esse, & necesse est esse Deum, sicut Sup∣positio [unspec D] 1^a. monstrat, sicut superius est ostensum: sed tale quid impossibile est esse; vel si quo∣modolibet posset esse, Deus esse non posset. Si enim idem sit Pater & Filius; vel hoc est re∣spectu suiipsius, vel respectu alterius: Non respectu suiipsius; nulla enim res seipsam gignit, efficit, aut producit (hoc enim contradictionem includit) ‖ 1.19 iudice animo cuiuscunque, quod & praecedentia manifestant: Si respectu alterius, Deus ergo Filius est ab alio à se, alio inquam personaliter & essentialiter. Illud ergo sic aliud, vel est Deus, vel non: Si est Deus, sunt dij multi, contra prius ostensa: Si non est Deus, Deus gignitur, & est à non Deo; cuius oppositum Suppositio 1^a. monstrat, sicut praecedentia declarabant. Nec potest quis pro Sabellio respondere, dicendo Deum non simul esse Patrem & Filium & Spiritum Sanctum; sed successiuè cum voluerit, sigillatim nunc hunc, tunc illum, alias verò istum. Nam quando est filius, necesse est eum esse filium alicuius Patris, siue parentis; haec enim ad inuicem necessario referuntur, sicut nullius animus permittitur ignorare. Sed nec potest esse filius sui, nec alterius, sicut superius est ostensum, hypothesi eius stante: esset quoque Deus [unspec E] mutabilis contra sextam partem praemissam.

Contra non distinguentes, sed concedentes simpliciter Deum esse infinitae virtutis & po∣tentiae infinitae, etiam intensiuè. 25

DIstinguant & separent purum à vili, & verum intellectum à falso, qui dicunt Deum esse infinitae virtutis, & potentiae infinitae. De infinitate siquidem secundum durationem tantummodo, vel secundum extensionem, seu secundum alios modos improprios, quos tan∣git Philosophus 3. Phys. nullus videtur velle debere intelligi tale dictum, sed secundum

intensionem solummodo, quod & secundum infinitatem huiusmodi potest habere duplicem [unspec A] intellectum: Vnum proprium, scilicet quod Deus propriè sit intensus, eiusque virtus & po∣tentia infinitè, quasi lux quaedam remissa intenderetur, donec esset infinitè intensa; vel quod ab initio esset infinitè intensa, sicut caliditas, & qualitates aliae naturales sub certis gradibus sunt intensae: Sed sic Deus non est intensiuè propriè infinitus, nec aliqua virtus eius. Quic∣quid enim propriè est intensum, irrepugnanter posset remitti. Posset ergo Deus & virtus eius remitti, & esse imperfectior quam sit modo, quam potentiam cum eius actu, pars quarta & Suppositio prima vetant.

Si etiam Deus propriè esset intensus, esset irrepugnanter possibile aliquod esse suppositum remissius eiusdem speciei, seu naturae: & cum Deus sit nomen essentiale, quia aliter Deus pos∣set non esse Deus, illud Suppositum remissius positum esset Deus, quare & secundum quar∣tam partem esset summè perfectum, quapropter & summè intensum. Prius insuper erat o∣stensum non esse possibile esse multos deos inaequales eiusdem speciei siue naturae: Cur etiam [unspec B] non posset Deus remissior intendi ad summum, & ad aequalitatem intensioris, cum sit eiusdem naturae: sic que possent esse dij multi aequales, eiusdem speciei, solo numero differentes: esset quoque Deus mutabilis, quod erat superius reprobatum.

Hoc idem posset & aliter multipliciter demonstrari, sed ista puro debere sufficere amatori cuilibet veritatis. Est ergo Deus non intensus propriè, nec remissus, non intensibilis, nec re∣missibilis; sed indiuisibilissimae, immutabilissimae, stabilissimae, simplicissimae que naturae: Est tamen verè, licet impropriè quodammodo infinitae virtutis, infinitae fortitudinis, infinitae potentiae intensiuè; quod potest intelligi 3. modis. Primo respectu aliarum potentiarum acti∣uarum, scilicet aequiualenter, & etiam praeualenter: Nam quantamcunque actionem seu ef∣fectum potest ista potentia actiua, puta caliditas & dupla huius & quadrupla, & ita deinceps, potest Deus propria potentia, sine auxilio cuiuscunque, insuper & maiorem: imò & si posset esse caliditas infinita intensiue & agere tantum, similiter posset Deus. Secundo, quantum ad [unspec C] speciem actionis: Potest enim Deus propria potentia de nihilo aliquid facere & creare, quod nulla alia potentia quantumlibet magna potest. Tertio quantum ad mensuram actionis ex∣trinsecae seu effectus: Omnem enim effectum, quem alia causa facit in aliquo tempore, posset Deus facere in minori tempore quantumlibet & minore, imò etiam in instanti: Potest quo∣que Deus in aliquam operationem extrinsecam seu effectum, & maiorem in duplo, in qua∣druplo, & ita deinceps quantumlibet sine fine. Non est ergo aliquod maximum quod potest, nec minimum quod non potest, quare veraciter dici potest potentiae infinitae. Nam secun∣dum Philosophum 1. de Coelo & Mundo 116. & per Auerroem in Comment. Potentia actiua definitur & terminatur per maximum, in quod potest, vel secundum subtilius forsitan intuentes, per minimum, in quod non potest.

26 Contra pictores Dei, ipsum varijs qualitatibus, attributis, habitibus, vel actibus acci∣dentalibus [unspec D] accidenteuè aliquo depingentes.

DEsistant pictores Dei, ipsum varijs qualitatibus, attributis, habitibus vel actibus acciden∣talibus & realiter diuersis ab eo, aut quibuslibet accidentibus, accidenteue aliquo depin∣gentes: Tales etenim qualitates & accidentia talia nō essent infinitè intensa propter praemissa; neque finitè, propter quartam partem praemissam. Illa quoque accidentia vel essent infinita numero, vel finita: non infinita, melius est enim perfici per finita & paucioribus indigere, quam pluribus. Hoc ergo Suppositio prima non sinit, nec secunda permittit: nec possunt poni finita, quia tunc plura numero plus valerent. Sic quoque Deus non esset summè perfe∣ctus, nec haberet omnem potentiam & virtutem, quod tamen Suppositio prima monstrat.

Amplius autem quod Deus nullis accidentibus disponatur; imò nec aliquo accidente, at∣tentis prioribus clarè patet: Si namque accidentibus aliquibus, aut accidenti alicui subiaceret, [unspec E] non esset actus purissimus, nec maxime actualis contra tertiam partem huius.

Rursum si Deus habeat aliquod accidens, vel illud est superfluum, vel necessarium, aut vtile: non superfluum, propter tertiam partem huius; neque necessarium, vel vtile, propter 5^am.

Adhuc autem cum accidens possit adesse & abesse subiecto manente, si Deus per aliquod accidens disponatur, est mutabilis contra sextam partem praemissam.

27 Contra desperationem siue ex magnitudine, siue ex multitudine peccatorum.

REspirent Cainitae atque Iudaici, ex quantacunque magnitudine, vel multitudine scelerum desperantes. Cainitae dicuntur à Cain, qui propter iniquitatis suae magnitudinem de

[unspec A] venia desperauit: Maior, inquit, est iniquitas mea, quam vt veniam merear, Gen. 4.

Iudaici a Iudaeis dicuntur, qui propter multitudinem peccatorum suorum desperant: Per∣tinaciter namque credunt, & mihi ipsi pauco tempore evoluto constanter dixerunt, quod si quis quarta vice peccauerit, non est ei possibilis venia, nec poenitentiae medicina, quod intel∣ligendum est de eodem genere peccati, & de eo qui aliquando lapsus est in peccatum, & per misericordiam Dei, & poenitentiam resurrexit; qui & post poenitentiam recidiuans secundo est lapsus, & secundo similiter resurrexit, qui & adhuc recidiuando tertio labitur, tertio quo{que} resurgit; qui secundum ipsos, si quarto labitur, resurgere non valebit, sed omnis ei adimitur spes salutis. Haec autem eorum opinio videtur eis fundari, Amos 1. vbi Dominus dicit ita; Super tribus sceleribus Damasci, & super quatuor non conuertam eum: & ita de tribus scele∣ribus & quartuor, Gazae, Tyri, Edom, Ammon, Moab, Iuda & Israel consequenter. Et quae∣renti mihi à quodam perito Iudaeo, si contingat quenquam inter eos quarto peccare, quid fa∣ceret: [unspec B] respondit, Quod quicquid libuerit, sicut certissimè Diabolo traditus & damnatus, & tandem fortassis, in aliquo nemore aut deserto vagabitur errabundus, & aliqua se misera morte perdet.

Sed tam hos, quàm illos prima Suppositio arguit, & reducit ad spem misericordiae, veniae & salutis. Si namque Deus est summè bonus, ita quod nihil melius esse posset: est & summè misericors, ita quod nihil misericordius possit esse, aut etiam cogitari. Est & simili modo summè pius & clemens, summè diues & potens, summè liberalis, summè largus, summè magnificus, & bonitatibus omnibus summè bonus, & supra quam intelligi valeat summè ple∣nus, sicut tertia & quarta partes ostendunt: Quis enim vel leuiter haesitat misericordiam, pie∣tatem, clementiam, potentiam, liberalitatem, largitatem, magnificentiam, & caetera talia esse praeclarissimas bonitates; Peccatum autem hominis quantumcunque magnum, finitum est, & paruum. Posset enim augeri, possetque esse peccarum aliud maius illo, imo est quasi ‖ 1.20 pun∣ctus [unspec C] nihilum, & inane respectu diuinae misericordiae, pietatis & clementiae infinitissimè infini∣tae, sicut quodcunque finitum, respectu cuiuslibet infiniti. Cur ergo tanta misericordia & pietas, tanta clementia & potestas, non possit tantillum peccatum superare, tollere, & purga∣re? Cur ranta liberalitas, & tanta largitas, & tam magna magnificentia non possit debitum tantillum dimittere filio prodigo poenitenti, humiliter supplicanti, & vnde redderet non ha∣benti? Cur non tantillam eius indigentiam plenissimè releuare, imo & vltra haec aliqua mag∣na munera ei dare? praesertim cùm ex dimissionibus, & largitionibus talibus, ipsius diuitiae, & copiae infinitae nulla inopia minuantur, nihil ei decrescat: sed quodammodo magis accres∣cat vnum inaestimabile iocale, vna clarissima margarita, vna praetiocissima anima, vna dignis∣sima creatura, & per illam aliae forsan multae. Cùm etiam per hoc ciues eius domestici & ami∣ci magno gaudio gratulentur, & magis eum laudent, glorificent, & adorent.

Nonne potentius est posse haec facere, quàm non posse? & nonne misericordius, & cle∣mentius, [unspec D] liberalius, & magnificentius est potentem sic facere misero, indigenti, veraciter poenitenti, desistere proponenti, & humiliter supplicanti; quam auertere faciem, obstruere aurem, cor, incompassibiliter obdurare, & fontem innumerabilis misericordiae miseris prae∣paratum misericorditer obturare? Nonne ergo posse sic facere, atque sic facere conuenientis∣simè conuenit bono Deo, ac decentissimè eum decet, sicut Suppositio prima monstrat. Qui etiam dixerit vsque ad tantum, aut tantum, potest Deus peccatum dimittere, abluere, & purga∣re, & vltra non potest; nonne bonitati, di••inae potentiae, & misericordiae infinitae simpliciter omniquaque finem praestituit, limitem & mensuram? & ipsam quasi sub modio comprimit & coarctat? Quicunque ergo quantacunque magna magnitudine peccati depressus securè poeniteat, indubitanter accedat, certam spem hauriat misericordiae, veniae, & salutis. Quare & quicunque quantalibet multa multitudine peccatorum transsixus confidenter redeat ad spem vitae. Quodlibet namque peccatorum suorum finitum est & paruum: quare & tota [unspec E] multitudo similiter suorum omnium peccatorum, praesertim cùm omnia illa, vt dicunt, sint quatuor, vel saltem finito & breui numero compraehensa: possetque tota illa multitudo ad∣huc peccando vlterius [in numero] adaugeri, possetque in malitia augmentari, & in duplo, & in centuplo, & quantum volueris maior esse, si viz: quaelibet vnitas quodlibet peccatorum simplicium esset auctum, & proportionaliter augmentatum: potestque esse multitudo alia peccatorum maior numero, & in malitia multipliciter maior illa. Haec ergo multitudo fini∣ta est & paruula, quasi nihil respectu diuinae misericordiae, & potentiae, pietatis, & clementiae, largitatis, & magnificentiae infinitissimè infinitae supra omnem numerum & mensuram, sicut prima Suppositio cum tertia & quarta partibus clarè monstrant, & caetera sicut supra.

Quis insuper audeat dicere, ad tantum, aut tantum numerum potest Deus peccata dimit∣tere,

& manum pietatis extendere, & non vltra: Bonitas namque, potentia, sapientia, mise∣ricordia, [unspec A] & caeterae Dei virtutes, sicut sunt infinitae, simpliciter intensiuè, sic etiam innumero∣se, sicut prima Suppositio, cum tertia & quarta partibus manifestant. Vos etiam specialiter conuenio, ô Iudaei: Nonne aliquo committente semel aliquam leuem gulam, superbiam, aut aliquod leue peccatum, & statim per poenitentiam resurgente, & sic 2^o. & 3^o. & adhuc 4^o. ex praua consuetudine & humana fragilitate peccante; nonnne, inquam, posset quis com∣mittere prima vice vnum grande peccatum, puta horribilissimam blasphemiam, crudelissi∣mum homicidium, turpissimum incestum, aliudue peccatum aeque ponderans, vel praeponde∣rans huic quarto peccato, hijs quatuorue peccatis, & de illo quantumlibet graui & magno misericordiam consequi, & veniam impetrate, sicut praehabita docuerunt, quod & bene fa∣citis concedendo. Cur ergo non de illo quarto peccato huic aequali, vel forte minori omni∣bus circumstantijs ponderatis?

Si insuper alicuius Patris aut Domini esset vnus Filius, siue seruus totus timorosus, pro∣poneretque [unspec B] vitare offensam Patris aut Domini, quantum posset, & ad hoc multipliciter labo∣raret: ex ignorantia tamen aut fragilitate humana, semel offendit Patrem aut Dominum, & statim cum lachrymis & omni satisfactione possibili reconciliationem diligenter quaerit & ac∣cipit, & sic secundò & tertiò consequenter; qui & similiter quartò peccat, & simili modo vel deuotiori, si potest, reconciliationem requirit, cum firmo proposito nunquam amplius de∣linquendi; & hoc totum, non timore poenae; sed amore iustitiae, non timore seruili; sed a∣more deuotissimo filiali; essetque eiusdem Patris aut Domini alius filius, siue seruus totus su∣perbus, contumax & rebellis, qui in contemptum Patris sui aut Domini proponeret semper peccare, nunquam poenitere, nunquam satisfacere, nec vnquam reconciliationem aliquam impetrare, & ita viuat sceleritatissimè multis annis, semper pro viribus scelera sceleribus cumulando: nonne ille habilior & dispositior est quam iste, ad misericordiam consequen∣dam, & ad reconciliationem plenariam impetrandam? Alias etenim occasio-nimia praebere∣tur, [unspec C] vt homines velut porci peccatis suis iacerent vsque ad vesperam vitae suae, & tunc tandem quando vlterius peccare non possent, semel & simul de peccatis omnibus poeniterent, quan∣tumlibet tepidè, vel remissè: Sed quis quaeso sic sapit, nisi qui desipit & insanit?

Tu quoque Iudaee, nonne vnquam quartò dimisisti filio tuo, aut seruo extraneo delinquen∣ti, humiliter & veraciter poenitenti; puto quod quinto, sexto, & septimo, immò & septua∣geties septies si oportuit & deinceps. Et si tu non fecisti, scio quod ego feci, & multi alij sae∣pius sic fecerunt: Et nonne & Deus summè bonus est ita misericors, sicut miser peccator? immò incomparabiliter longè misericordior super omnem numerum & mensuram, sicut 1². Suppositio clarissime manifestat. Quicun{que} ergo quantalibet multa multitudine peccatorum grauatus, securè poeniteat, peccare desistat; & spem certam accipiat gratiae, vitae & gloriae con∣sequendae. Motiuum autem Iudaeorum si intelligatur ad literam non facit pro eis. Veritas enim est quod Dominus quosdam peccatores de plurimis peccatis quandoque conuertit: quosdam [unspec D] autem de paucis, etiam de vno actuali aut originali tantummodo aliquoties non conuertit. Si autem moraliter exponatur, etiam non facit pro eis: Nam moraliter ex ponendo, primum peccatum potest intelligi malum illecebrosè, & voluntariè cogitare: Secundum malo consen∣tire: Tertium opere adimplere: Vel primum est velle malum facere: Secundum quaerere op∣portunitatem faciendi: Tertium nacta opportunitate, opere consummare: Quartum verò peccatum est, ita finaliter permanere sine poenitentia aut correctione in vita praesenti, à quo peccato Dominus non conuertit in vita praesenti, quia tunc sic non finaliter permaneret, nec etiam post hanc vitam: Confitentur enim Iudaei, quod si ceciderit lignum ad Austrum, aut ad Aquilonem; in quocunque loco ceciderit ibi erit, Eccl. 11.

28 Contra Cainitas credentes Deum nullum peccatorem ad gratiam reconciliationis admittere, nisi prius tantum vel amplius merendo satisfecerit, & satisfaciendo me∣ruerit [unspec E] quantum deliquit.

CAueant Cainitae credentes, & ideo forsitan desperantes, Deum nullum peccatorem ad gratiam reconciliationis admittere; nisi prius tantum vel amplius merendo satisfecerit, & satisfaciendo meruerit quantum deliquit. Nonne hoc intendebat Cain, cum dixit, Maior est iniquitas mea quàm vt veniam merear: quasi diceret; Si iniquitas mea esset minor & parna, possem satisfaciendo proportionaliter veniam promereri: sed si sic esset, qui semper peccauit grauissimè multis annis, vsque ad senectam aut senium, deberet necessariò desperare: Non enim potest tantum satisfacere & mereri, quantum deliquit, contra proximò praeostensa.

[unspec A] Quomodo insuper esset Deus summè misericors ita quod nihil misericordius esse posset, sicut prima Suppositio & praemissa testantur, si nulli offensam, aut debitum peccati dimit∣teret, nisi plena satisfactione praemissa? Non est hoc opus misericordiae, sed iustitiae & rigo∣ris: imò non sic facere impietas atque crudelitas videretur: Nonne etiam homo bonus & mi∣sericors quandoque remittit iniuriam supplicanti sine satisfactione plenaria praecedenti? quanto magis Deus, qui prima Suppositione docente, incomparabiliter melior & misericor∣dior demonstratur.

Contra Pelagianos seu Cainitas fingentes Deum nulli beneficium gratis dare, sed tantûm pro suo merito praecedente. 29

Palleant Pelagiani, imò potiùs Cainitae, filij & sectatores Cain, fingentes Deum nulli bene∣ficium [unspec B] gratis dare; sed tantum pro merito praecedente. Nonne innuit satis Cain, quod venia nulli datur, nisi meruerit illam prius? quare & quod neque gratia est venia, seu quâ fit venia peccatorum. Pelagiani verò, filij & lectatores Cain, quod pater eorum dixit implicite, di∣cunt explicite; gratiam scilicet, secundum merita nostra dari: Et si gratia non gratis detur, quid aliud gratis datur? Nonne ideo apud Hesiodum, Homerum, Chrysippum, & alios ve∣teres Graecorum Poetas, tres Gratiae, Iouis filiae, sorores, manibus implexis ridentes, iuuenes, virgines, veste soluta atque perlucida describuntur? Et vt de caeteris taceam, quare virgines, & veste soluta, nisi vt gratias beneficiorum gratuitas, nullum praetium intercedens prostitu∣at, aut corrumpat? in quibus & secundum Senecam 1. de Benef. 3. nihil esse alligati decet nec ascripti Non & ideo Philosophus 2. Rhet. suae 11. definiens gratiam, sit, inquit, Gratia secundum quam dicitur, habens gratiam subuenire indigenti, non pro aliquo, neque vt ali∣quid sibi subuenienti, sed vt illi aliquid. Hic igitur Cain maledictus est auctor & pater pesti∣fer [unspec C] Pelagianorum pestilentium in hac parte: O generatio quàm peruersa, & filij infideles. Sed nonne si Suppositione prima docente, Deus est summè bonus, ita quod nihil melius esse posset; & est summè liberalis, ita quod nihil liberalius esse posset, aut etiam cogitari? Et non∣ne liberalius est dare quam vendere? gratis dare, quàm pro aliquo merito veluti quodam prae∣mio praecedenti, aut etiam subsequenti? Nonne homo liberalis multa sic donat; cur ergo non Deus liberalior infinitè?

Contra indoctos artis amandi, nescientes Deum esse propter seipsum amandum, & cae∣tera propter Deum, omnesque actus humanos ad ipsum propter se finaliter ordinan∣dos, ipsumque esse super omnia diligendum, putantes quoque hominem pro quantis∣cunque bonis lucrandis siue seruandis, aut quantiscunque malis paenalibus habitis a∣mouendis, [unspec D] siue non habitis praecauendis potentem ista non facere, non peccando debere saltem scienter quicquam etiam minimum facere contra Deum, contra praeceptiōnem, contra prohibitionem diuinam, ipsum vel leuissimè quomodolibet offendendo contra conscientiae regulam diuinitùs institutam, vel quomodocunque quantumlibet mini∣mum scienter peccare. 30

Si quis in hoc artem populo non nouit amandi, Hic legat, & lecto carmine, doctus amet.

SCiat ergo omnis homo Deum esse propter seipsum amandum, & caetera propter Deum, omnesque actus humanos ad ipsum propter seipsum finaliter ordinandos, quare & Deum esse super omnia diligendum. Quapropter & nullum hominem pro quantiscunque bonis lu∣crandis, siue seruandis, aut quantiscunque malis poenalibus habitis amouendis, siue non ha∣bitis [unspec E] praecauendis, dum tamen posset ista non facere non peccando, debere saltem scienter quicquam etiam minimum facere contra Deum, contra praeceptionem aut prohibitionem diuinam, contra conscientiae regulam diuinitus institutam, vel quomodocunque quantum∣libet minimum scienter peccare, ipsum vel leuissimè quomodolibet offendendo. Constat si∣quidem tantum bonum quantum est Deus, esse amandum, & non propter aliud, ordine con∣gruo, naturali: non enim ad aliud naturaliter ordinatur. Quoniam secundum ordinem na∣turalem, vilius ordinatur ad dignius, & minus perfectum ad magis perfectum, & minus bo∣num ad maius: quodlibet autem citra Deum, est minus perfectum & bonum, quàm ipse, sicut Suppositio prima monstrat.

Item, dignius, perfectius & melius est esse amandum propter se, quam propter aliud, sicut

ex praemissis apparet, nec aliquis dubitat. Cum ergo Deus sit amandus, est propter se aman∣dus, [unspec A] sicut prima Suppositio, & tertia pars ostendunt.

Item, si Deus esset amandus propter aliud, secundum ordinem rectum amandi, illud esset magis amandum: finis enim magis amatur, quàm id quod est ad finem; & id quod propter se amatur, quàm illud quod solummodo propter aliud, sicut cuiuslibet animus experitur, testis quoque est Philosophus 1. Poster. 2. Semper, inquiens, propter quod vnumquodque, illud magis est; vt propter quod amamus, illud amicum magis est: sed quod bonum magis a∣mandum, summo & maximo bono Deo?

Item inter amanda, hoc quidem secundum ordinem dignum amandi est propter illud a∣mandum, & illud propter aliud aliquid, & deinceps, & sic non est infinitus processus, sicut se∣cunda Suppositio manifestat, sicuti & cuiuslibet animus sibi dicit. Est ergo aliquid quod pro∣pter seipsum finaliter est amandum, & alia propter illud, & quid dignius tale, quàm Deus.

Item secundum haec eadem, aliquis est finis omnium entium ‖ 1.21 naturalis: finis autem secun∣dum [unspec B] ordinem naturalem est perfectior, dignior, melior hijs quae sunt ad finem, & propter seipsum amandus, & alia propter ipsum, sicut & hic praemissa, & Philosophi contestantur. Sed quid est perfectius, dignius & melius omnibus entibus naturalibus, nisi Deus? Ipse ergo est finis omnium naturalis, & propter seipsum amandus, & alia propter ipsum. Secunda par∣ticula sequitur ex hac prima, & ex praehabitis circa primam. Tertia particula sequitur ex se∣cunda, & ex praehabitis circa primam: Constat enim hominem, cum sit rationalis creatura, rationabiliter debere omnes actus suos ad finem aliquem ordinare: quilibet autem finis in∣tentus ab homine, si non sit vltimus, debet rationabiliter ordinari ad finem vlteriorem & vlti∣mum qui est Deus. Quarta particula consequitur euidenter ex prima & secunda particulis huius partis. Quinta particula videtur sequi ex quarta.

Item bonae personae & magnae cauenda est offensa, & melioris ac maioris personae magis; quantum ergo cauenda est offensa personae diuinae, qua melior & maior esse non posset, sicut [unspec C] Suppositio prima docet; certe tantum, quod pro nulla re debet scienter committi.

Item dicat falsigraphus, si audeat, oppositam partem huius, quenquam scilicet debere se∣cundum exigentiam rationis, pro aliquo bono captando, aut aliquo malo vitando, quod po∣test non facere sine peccato, offendere Deum scienter, qui & ponatur sic Deum offendere fa∣ciendo A factum: vel ergo omnibus ponderatis A est recte factum omnino, vel peccatum, vel actus indifferens, siue neuter. Si recte factum, non offendit Deum, qui per primam Sup∣positionem, & tertiam partem rectissimus, iustissimus, & rationabilissimus comprobatur. Quomodo ergo offenditur, si quis in quocunque casu positus, rectissime, & rationabilissime, quia secundum exigentiam rationis rectissime operatur: etiam sicut ipsemet Deus consu∣leret & dictaret. Quale insuper quaeso factum Deo placebit, si factum rectissimum ipsi displi∣ceat & offendat: imo magis videtur quod si contemneret istam rectissimam rationem & sen∣tentiam ipsam Dei, non sic faciendo, offendere Deum: sicque ex vtraque parte huius biuij [unspec D] contradictorij, quicquid faceret, de necessitate Deum offenderet, quod diuinae non congruit pietati, clementiae, iustitiae, bonitati.

Ad haec autem si A sit recte factum, est meritorium, quare & secundum primam Supposi∣tionem, & tertiam partem huius nequaquam puniendum à Deo, sed potius praemiandum. Qui enim secundum tres partes praemissas quibusdam non rectè sed & male agentibus, quan∣doque dat bona, quomodo rectè agentibus reddet mala; vel bona non reddet? & quomodo praemiabit A factum, quod ipsum offendit, quod ei displicet, & quod odit. Praeterea vel Deus iuste offenditur & irascitur pro A, vel iniustè: Si iuste, A est iniustum: Si iniuste, Deus est iniu∣stus contra primam Suppositionem & tertiam partem huius. Si autem dicatur A esse peccatum, non deberet fieri, nec fit secundum exigentiam rationis. Quare si faciens A, omnibus ponde∣artis, faciat per omnia sicut debet, & secundum dictamen rectissimae rationis, etiam sicut Deus ipse consuleret & dictaret, non peccat. Quid est enim peccatum, nisi quaedam obliquitas à re∣ctitudine [unspec E] practicae rationis? Praeterea patet cuilibet, & testatur Philosophus 3. Top. quod ne∣cessaria sunt magis eligenda non necessarijs, etiamsi illa fuerint meliora: Non peccare autem contra Deum, & vniuersaliter non peccare, saltem scienter, est necessarium cuilibet creaturae rationali; quia de substantia suae regulae naturalis, rationis viz. siuè synderesis ipsi naturaliter ‖ 1.22 inditae, & diuinitusinstitutae ad ipsam in omnibus regulandum. Alia autem quae sine peccato possunt dimitti, nequaquam ipsi necessaria iudicanda. Nec potest quis dicere, quod A. sit actus indifferens, siue neuter, tunc enim non offenderet mitem Deum. Cur etiam tunc ipsum offenderet, potiùs quam placaret. Si etiam A. fiat vt debet omnino secundum falsigraphum, cur actus indifferens reputandus, & potius rectè factum?

[unspec A] Contra effraenes dicentes omnia bonis & malis aequaliter euenire, malum aliquod impu∣nitum, vel bonum aliquod irremuneratum manere; mentientesque Deum quen∣quam abundanter punire, scilicet vltra condignum, vel etiam ad condignum, & parcè quempiam praemiare, scilicet citra condignum vel non vltra condignum; fin∣gentes quo{que} diuinae pietati, & misericordiae infinitae nusquam congruere punire quod∣cunque delictum, sed totum semper dimittere misericorditer impunitum. 31.

REfraenentur effraenes, dicentes omnia bonis & malis aequaliter euenire, malum aliquod impunitum, vel bonum aliquod irremuneratum manere: mentientesque Deum quen∣quam abundanter punire, scilicet vltra condignum, vel etiam ad condignum, & parcè quem∣piam praemiare, scilicet citra condignum, vel non vltra condignum: fingentes quoque diuinae [unspec B] pietati & misericordiae infinitae nusquam congruete punire quodcunque delictum; sed totum semper dimittere misericorditer impunitum. Isti sunt multùm rudes & grossi, bona & mala naturae, siue Fortunae palpabilia tantummodo perpendentes. Nonne secundum proximam partem huius, malis scienter peccantibus, & Deum offendentibus quantumlibet minimum, statim inseparabiliter euenit tantum malum, peccatum tam malum, quod pro quantiscunque bonis lucrandis, siue seruandis, aut quantiscunque malis poenalibus habitis amouendis, siue non habitis praecauendis illud admittere non deberent? Bonis verò è contra diuinae praecep∣tioni quotiescunque sicut tenentur scienter parentibus, statim inseparabiliter euenit tantum bonum, tam nobile meritum, & tam incomparabiliter praetiosum, quod pro quantiscunque bonis non lucrandis, siue non seruandis: aut quantiscunque malis poenalibus non tollendis, seu non cauendis, illud praetermittendo negligere non deberent, per proximò nunc praemissa de malis; quia tunc scienter diuinam iussionem contemnerent & peccarent. Et si meritum [unspec C] ex necessitate seruientis Deo sit tam praetiosum, tam magnum, tam bonum, quo modo meri∣tum seruientis ex libertate spontanea nullum erit? O rudis anima & indocta, quae bona & mala terrena & carnalia, minima & poenè nulla faciliter respicit, & haec moralia & spiritualia maxima non perpendit.

Nullus insuper iustus homo discretus & potens, permittit suis seruitoribus aut subiectis bo∣nis & malis omnia ‖ 1.23 aequaliter euenire: sed differenter, secundum differentias meritorum, melioribus prouidens meliora. Deus autem est quolibet homine iustior, discretior, & poten∣tior infinitè, sicut prima Suppositio, & partes sequentes ostendunt. Vnde & euidenter appa∣ret, quod nullum malum remanet impunitum. Quantum namque malum omnem scienter peccantem statim inseparabiliter sequitur, patet ex tricesima & ostensione primae particu∣lae huius partis.

Nonne etiam omnis peccans eo ipso fit malus & culpabilis, vel peior & culpabilior, amit∣tique [unspec D] pristinam libertatem, innocentiam, & immunitatem quam prius habuit, respectu illius peccati, fit Deo dissimilior, remotiorque ab eo? Et nonne hoc est poena, & poena quàm magna? & vnde hoc nisi à prima iustitia, à primo retributore omnium, qui est Deus, sicut Suppositiones ostendunt. Ex ‖ 1.24 quibus & simili modo patet, quod Deus nullum bonum irre∣muneratum manere permittit. Absit enim quod Deus esset pronior ad puniendum peccantes, quàm ad praemiandum merentes. Hoc enim potius videretur crudelitatis, impietatis, & im∣misericordiae, quam summae bonitatis, pietatis, & misericordiae, contra 1^am Suppositionē, 3^am partem & 4^am. Deus autem nullum malum impunitum relinquit, sicut proximò docebatur.

Quantum etiam bonum inseparabiliter statim consequitur, omnem ex necessitate Deo de∣bitè seruientem, praecedentia manifestant. Quomodo ergo nullum bonum consequitur Deo liberaliter seruientem? Nonne insuper quicunque benè, meritoriè & laudabiliter operatur, eo ipso est melior & laudabilior, quàm si nullatenus mereretur? Et nonne haec inseparabilis [unspec E] remuneratio, meriti pulchra merces? & vnde talis remuneratio, talis merces, nisi à prima iu∣stitia, primo retributore omnium, qui est Deus? sicut Suppositiones demonstrant.

Quomodo etiam deceret summè iustum, liberalem, potentem, & abundantem, indefecti∣bilium thesaurorum amatores, & operarios suos, secundum doctrinam tricessimae irremune∣ratos relinquere, abijcere vacuos, & facere ipsos aequales alijs vanis ipsum nequaquam aman∣tibus, nec quic quam operantibus propter ipsum.

Nec Deus punit quempiam abundanter vltra condignum; hoc enim est iniustum, impi∣um, immisericors, & crudele: Deus autem nequaquam per tertiam partem huius, nec etiam ad condignum. Hoc enim videtur seueritatis, immisericordiae, & rigoris, quae longè absunt à Deo, imo & virtutes oppositae plenissimè sunt in eo, per tertiam partem, & quartam.

Nonne etiam pro quacunque offensa saltem scienter in Deum commissa, posset iustè re∣pendi [unspec A] quantacunque poena actualis damni & sensus etiam adnihilatio offendentis, pro quan∣tacunque namque tali poena seu etiam adnihilatione vitanda non deberet committi, 30^a. hu∣ius teste. Deus autem offensoribus suis finitam poenam & paruam infligit, quare & posset iu∣stè infligere quantumlibet grauiorem: remittit ergo misericorditer cuilibet offensori suo pu∣nito poenam majorem incomparabiliter, quam infligit. Nec decet Deum parce quempiam praemiate citra condignum: hoc enim vel est impotentiae, vel iniustitiae, illiberalitaris, par∣citatis, tenacitatis, & auaritiae, quae longe sunt à Deo: immò & virtutes oppositae plenatiè sunt in eo per tertiam quartam & septimam partes huius. Vel planius forsitan isto modo: Deus vel vult reddere merentibus ad condignum & non potest, & tunc est impotens contra septimam: vel potest, led non vult, & tunc est iniustus, illiberalis & parcus, contra tertiam partem huius.

Neque decet Deum praemiare quempiam ad condignum tantummodo, & non vltra. [unspec B] Praemiare namque operarium ad condignum, est iustitiae & necessitatis, non gratiae aut li∣beralitatis. Ipse autem est superexcellentissimè generosus, & superabundantissimè liberalis, per primam Suppositionem, tertiam parrem & quartam, nec per quantamcunque largitio∣nem magnificam suae copiae minuentur. Non enim poterunt minui quouismodo per septi∣mam & octauam.

Deus etiam secundum proximam particulam huius partis, quibuscunque immeritis inimi∣cis & offensotibus suis malis, quam magna beneficia gratis donat, ipsos non modicum citra condignum misericorditer puniendo, poenam quamplurimam remittendo. Quomodo er∣go decet, vt suis amatoribus & seruitoribus secundum doctrinam 30. nullam gratiam fa∣ciat, nihil gratuitè tribuat, nihil liberaliter largiatur; sed vix parce simplex debitum eis reddat.

Nonne etiam homo liberalis & potens operatios suos quandoque vltra condignum re∣munerat? [unspec C] Deus autem est quolibet homine liberalior, & potentior infinitè per tertiam par∣tem & quartam. Neque pietati diuinae & misericordiae infinitae repugnat punire peccantes: Non enim hoc facit tantum ex odio aut zelo vindictae: Hoc enim suam maximam bonita∣tem, pietatem & misericordiam nusquam decet; sed zelo correptionis, castigationis, emen∣dationis & glorificationis puniti si velit: alioquin aliorum per ipsum, semper autem propter bonum, propter decorem & * 1.25 ordinem vniuersi. Est enim tam bonus & pulcher, tam purus à malo & turpi, quod nihil finaliter potest intendere nisi bonum & pulchrum, sicut pri∣ma Suppositio & tertia pars ostendunt.

Nonne etiam quam misericors & pius est Deus, tam iustus & sapiens comprobatur, prima Suppositione, terria parte & quarta testantibus? Sed quomodo decet summè sapientem & iustum, peccantes non peccantibus, & non peccantes peccantibus per omnia coaequare?

Nonne etiam ex superioribus clarè patet, omnem peccantem statim inseperabiliter eo ip∣so [unspec D] ex necessitate iustitiae indispensabilis iustè puniri, & vnde hoc, nisi à 1^o. iusto dispositore cunctorum, à 1^a. iustitia, à primaria veritate? Hoc ergo necessariò est à Deo, sicut Sup∣positiones ostendunt.

Quis etiam nesciat in omni recta politia duo requiri, quibus ciues retrahantur à vitijs, & ad virtutum studia prouehantur. Timorem videlicet & amorem, timorem poenarum peccan∣tibus, & amorem praemiorum merentibus? Cur ergo non decet Deum institutorem atque rectorem magnae politiae mundanae, similia ex similibus causis statuere suis subditis vniuer∣sis? Nonne multos videmus spreto terrore poenarum peccantibus statutarum, effraenes dis∣currere ad illecebras peccatorum. Quantò magis hoc facerent, si nulla esset poena peccanti∣bus comminata? Quod & plurimi alij similiter facerent, qui nunc solo timore poenarum se abstinent à peccatis. [unspec E]

32 Contra Philosophos praesumentes se posse cognoscere Deum plenè & eius quamli∣bet actionem; deridentes propterea Christianos credentes nonnulla de Deo, & de actionibus eius miris, de actionibus etiam creaturae virtute diuina, quae per viam ra∣tionis humanae nesciunt demonstrare.

REprimantur Philosophi praesumentes se posse cognoscere Deum plene, & eius quamlibet actiorem, cessentque deridere & contemnere Christianos, credentes nonnulla de Deo, & de actionibus eius miris, de actionibus etiam creaturae virtute diuina, quae per viam ratio∣nis

[unspec A] humanae nesciunt demonstrare. Nonne anima tua paruula & finita? Deus autem supra mensurā magnus, & omnifariam infinitus; Infinitus inquam, quodammodo numerosè & extensiuè propter infinitatem omnimodam virtutum & bonitatum quas habet, sicut tertia pars ostendit, infinitus etiam quodammodo intensiue, sicut quarta pars dicit. Quomodo er∣go potes capere eum plene? discutere eum plene? cognoscere eum plene? Imò erubesce Phi∣losophe, & scientia superbiens, dedignare tam paruum Deum habere, vt tu paruus, per par∣uam mentem tuam totum ipsum scruteris, omnia eius secreta rimeris, capias & cognoscas plenarie ipsum totum. Deus namque sicut est infinitae entitatis, ita & infinitae veritatis & cognoscibilitatis; quare à nullo finito per virtutem suam finitam plenè cognoscitur: Sed tantummodo à se ipso, per seipsum, per virtutem suam propriam infinitam, nisi fortassis accommodet homini oculum suum, & virtutem suam cognoscitiuam infinitam, totum videlicet semetipsum, vt sic per ipsum totum Deum, possit quoquo modo cognoscere to∣tum [unspec B] Deum.

Adhuc quaeso Philosophe, dic mihi quid plenè cognoscis? puto non audere te dicere quod paruulam vel minimam creaturam. Scio quod non perfectè cognoscis minimum atomum in Sole, nec minimum puluerem terrae, neque minimam guttam aquae. In omni namque cor∣pusculo infinitae figurae lineares, superficiales, & corporales diuersae numero, quantitate, qua∣litate & specie continentur. Quare etiam correspondenter conclusiones Geometricae infini∣tae, etiam sese ordinabiliter consequentes, ita quod posterior sciri non potest, nisi per priorem. In omni quoque corpusculo infinitae species numerorum, & infinitae conclusiones Arichme∣ticae continentur, etiam ordinatè ad inuicem se habentes. Harum autem conclusionum in∣finitatum demonstratiuè scibilium quot scis quaeso Philosophe? Puto quod finitas & paucas. Do tibi plures Philosophos quotcunque volueris, etiam infinitos, omnes summo ingenio praeditos, summo studio deditos, per quantum libet tempus, etiam per mille millia annorum, [unspec C] circaistas conclusiones Geometricas aut Arithmericas in scibilitate dispositas secundum or∣dinem supra dictum. Vos ergo omnes pariter Philosophi infiniti, quot scitis de istis conclu∣sionibus infinitis? finitas proculdubio, finitas & paucas: quare & remanent infinitae, quarum propter sui difficultatem & vestri exilitatem, nullus vestrum per se aliquam scire potest, nec omnes pariter scire possunt. Nonne ergo quilibet vestrum, & tota pariter omnium multi∣tudo magis nescit quam scit de rebus, & de scibilitate corpusculi cuiuscunque? Si ergo mini∣mum non potes plene cognoscere, quin imò necessario infinitè magis ipsum nescis, quàm cognoscis; Quomodo maximum cognoscere plenè potes? Noli praesumere, agnosce te hominem & humiliter confitere, te magis infinitè nescire Deum, quam scire.

Nonne etiam, vt viderur per Suppositionem secundam, & secundum Philosophicam dis∣ciplinam: Si aliquid sit difficile ad plenariè cognoscendum, & aliquid magis difficile, & ali∣quid adhuc magis, & ita deinceps, aliquid est summè difficile, & quid nisi Deus? In creatu∣ris [unspec D] namque, sicut in conclusionibus Mathematicis ordinatis, posterior semper est difficilior praecedente, nec aliqua difficillima, sicut nec vltima reperitur. Quid ergo difficillimum cog∣nitu, nisi Deus? quod & eius immensitas, at{que} infinitas maxima numerosè quodammodo ac extensiue & intensiue per primam Suppositionem tertiam partem & quartam testata lucidè manifestant. In quacunque autem serie infinita conclusionum huiusmodi infinitae sunt, quarum nulla propter sui difficultatem ab aliquo Philosopho, aliquibusue Philosophis de∣monstratiue propriè sciri potest. Quomodo ergo Deus difficilior cognitu infinitè quacun{que} illarum, & omnibus illis simul, qui & scit omnes illas perfectè, & alias ac alias infinities infi∣nitas, sicut pars nona demonstrat, plenariè sciri potest. Sapiat ergo sobriè quicunque Phi∣losophus & istam veritarem pro maxima Philosophia agnoscat, nihil citra Deum posse cog∣noscere plenè Deum nisi fortè per eum. Si mihi non credit, credat professionis suae homini∣bus viginti quatuor Philosophis, qui totidem definitiones de Deo concorditer statuerunt, [unspec E] quarum 16^a ita canit. Deus est quem voces non significant, nec intellectus intelligunt prop∣ter dissimilitudinem: & 21^a Deus inquit, est tenebra in anima post omnem lucem derelicta, & 23^a Deus est qui sola ignorantia mente cognoscitur. Vnde & Hermes de verbo aeterno 35. Sensus, inquit, summi Dei sola veritas est, cuius veritatis in mundo nec quidem extrema linea vmbra dignoscitur? Quare & Plato in 2^o Prologo Timaei, sic ait: Opificem genito∣remque vniuersitatis tam inuenire difficile est, quam inuentum impossibile est dignè profari. Si ergo Philosophus incomparabiliter infinitè magis nesciat Deum quam sciat, quomodo operationem eius quamlibet plenè sciet? Si namque sit incomprehensibilis in essendo, cur non similiter in agendo? cum actio quodammodo proportionetur agenti. Dic mihi, quaeso Philosophe, nonne es tu finiti & parui ingenij? finitae & paruae scientiae sicut praemissa te∣stantur?

Deus autem est infiniti, & infinitae simpliciter omniquaque, sicut 1^a. Suppositio [unspec A] tertia, quarta, ac nona partes ostendunt. Quam faciliter ergo potest excogitare aliquid mira∣bile faciendum, & modum aliquem mirabilem faciendi, ad cuius compraehensionem plena∣riam ingeniositas tua ascendere non valebit? Et cum per eandem Suppositionem, tertiam partem & septimam Deus sit aequalis potentiae ad quodlibet, quomodo libet faciendum, sicut ad excogitandum illud vt fiat, aut sic fiat, quam faciliter potest facere aliquod opus mirabile, secundum modū aliquem mirabilem faciendi, ad cuius plenam indaginem, ingenium tuum extendere se non possit? Immò & operationem rei paruulae naturalis, cognoscere plenè non potes. Nonne paruula ignis scintilla illuminando & calefaciendo, causat infinitos circulos luminosos, & Sphaeras se inuicem continentes, & inuicem se secantes, infinitas quoque Py∣ramides luminosas, Pyramides visuales, secundum qualitates & differentias infinitas, infini∣tas quoque lineas radiolas, & radios visuales incidentes, reflexos, & refractos, si medium sit deforme, habentesque alias proprietates praeclaras, & differentias infinitas, in quibus (sicut & [unspec B] secundum praemissa) infinitae conclusiones Geometricae & Arithmeticae continentur; sic & perspectiuae aliae infinitae; & quis has omnes potest plenè cognoscere?

Nunquid etiam plenè nosti actionem magnetis in ferrum, & multas huiusmodi actiones, secretas naturae proprietates, & modos huiusmodi actionum?

Amplius autem quam rem, aut quam actionem naturalem certè & perfectè cognoscis? In illa namque quam melius te putas cognoscere, alius tibi Philosophus contradicet, & quam∣plures alij, tibi vni. Immò & tu ipse forsitan hodiernus, tibi ipsi contradicis hesterno, aut tibi hodierno crastinus contradices: vel si fortè multi tibi contemporanei opinioni tuae con∣sentiant; trāseat illa periodus, veniat alia; & tot fortassis vel plures, tam ingeniosi & studiosi, vel magis, tuam sententiam per aliquam probabilem rationem Sophisticam fortè, vel veram, que tibi non patuit, reprobabunt; mirantes te tam turpiter delirasse, & tam aperta, tamque faci∣lia [unspec C] ignorasse: Nonne processus temporis haec demonstrat? Cui ergo sententiae certitudinali∣ter adhaerebo?

Nonne etsi duo vel tres Philosophi tibi aequales, vel maiores sentirent contrarium tuae sententiae, minus firmiter adhaereres, etsi adhuc plures, adhuc & minus? Quare & videtur si quam multi seu omnes Philosophi & vulgares concorditer sentirent con∣testanter oppositum, tu etiam ipso consentires, & à priore sententia resilires. Quid ergo Philosophia huiusmodi naturalis, nisi fides firmata ex defectu rationis apparentis con∣trariae fortioris, ex defectu multitudinis testium oppositum contestantis, qui defectus reduci∣tur ad priorem? Quid ergo in talibus nisi fides, nec vlla sincera scientiae certitudo? Quod & quaedam secta Philosophorum non parua, scilicet Academicorum, minus superbè, & magis sobrie sapientium planè sentit. Dicunt enim non contingere quicquam scire, quod intelli∣gendum videtur in materijs dubijs, vbi probabilis contradictio reperitur.

Nonne etiam Philosophi, secundum consuetudinem audiendi & recipiendi à pueritia haec, [unspec D] vel illa, & secundum professionem Sectae, quam tenent; puta Academicae, Peripateticae, Sto∣icae & similium, quamplurima gratis dicunt sine violentia rationis, sicut Philosophorum omnes libri lucidè manifestant? Quod etiam ex isto clare perpenditur, quod quaelibet harum Sectarum, probabiliter sustinet sententiam alteri displicentem, sicut & quilibet sciens, potest probabiliter sustinere absque contradictione euidenti, per indeclinabilem violentiam ratio∣nis, in materijs probabiliter dubijs, satis multis, & forsitan vniuersis.

Quare & Philosophus in Praedicamentis, agens de hijs quae sunt ad aliquid; fortasse, in∣quit, difficile sit de huiusmodi rebus confidenter declarare, nisi saepius pertractata: Dubitare autem de singulis non erit inutile. Quid igitur in Philosophicis talibus nisi fides? Quare & Plato 2. Tim. 3. Diuinarum, inquit, potestatum, quae Daemones nuncupantur, praestare ra∣tionem maius est opus, quàm ferre valeat hominis ingenium. Ergo compendium ex cre∣dulitate sumamus. Credamus ergo hijs qui apud Seculum prius, vbi & Calcidius sentit [unspec E] idem. Vnde & Hermes de verbo aeterno 35. Contingit, inquit, hominibus, vt quasi per caliginem, quae in caelo sunt videamus, quantum possibile est per conditionem humani sen∣sus: Haec autem intentio pro videndis tantis angustissima est, nobis latissima, cum viderit fe∣licitate conscientiae.

Aristoteles etiam 2. Metaph. 1. De veritate, inquit, theoria, sic quidem difficilis est; sic verò facilis. Signum autem est, neque dignè nullum adipisci ipsam posse, nec omnes exortes esse: Et infra; Sicut, inquit, Nicticorarum oculi ad lucem diei se habent; sic & animae no∣strae intellectus ad ea quae sunt omnium naturae manifestissima. Qui etiam 6. Ethic. 9. Opor∣tet, inquit, attendere expertorum, & seniorum, & prudentium, indemonstrabilibus enuntia∣tionibus

[unspec A] & opinionibus, non minus demonstrationum. Et 1. Elench. 2. Oportet eum qui discit, credere. Et 2. de Coelo 34. dicit; Quòd videre oportet qualiter habens & credendo pri∣us humano modo, aut firmius: & supra 1. eiusdem 22. Accidit, inquit, hoc sufficienter, vt ad humanam dicere fidem. Ecce quomodo isti Philosophi, in suis Philosophicis fidem fide∣liter profitentur? Et si Philosophi hoc faciant in materia naturali, cur non patiuntur Christia∣nos similiter facere in morali? In ipsa namque secundum Philosophum sufficit minor suasio, & minor requiritur certitudo.

Erras quoque non parum Philosophe, credendo te posse demonstratiuè probare omnem operationem diuinam: Nam secundum partem octauam, Deus est potentia rationalis, liberae voluntatis. Non est ergo ratio demonstratiua voluntatem suam naturaliter antecedens, quae ipsum ad singula facienda, vel non facienda compellat: Sed sicut tu potes multa libere facere & dimittere; sic & Deus: Quorum si hoc voluerit facere, illud dimittere rationabile est sic [unspec B] esse, quia iustum est sic esse, per tertiam partem huius: rationabile, inquam, ratione conco∣mitante & sequente voluntatem diuinam, non naturaliter praecedente. Nec potes obuiare, dicendo Deum debere semper facere melius possibilium, & hanc rationem necessariam ip∣sius praecedere voluntatem, & ipsam in suis agendis necessariò regulare. Deus enim non po∣test facere melius, scilicet optimum quod potest facere. Si enim possit, ponatur quod & sit A. vel ergo A. est Deus, vel non: Si est Deus, est aliquis Deus factus, & nouus, & dij multi, contra primam Suppositionem, & 17. partem huius: Si non est Deus, est minus per∣fectum & bonum, quàm Deus; & non indiuisibiliter, sed diuisibiliter per latitudinem infini∣tam, sicut facilè est Philosopho demonstrare. Cùm ergo per quartam & septimam partes huius, Deus sit potentiae infinitae, & plenè omnipotens, potest facere aliquid melius & melius, & melius sine fine.

Quis etiam dubitat Deum posse facere res meliores quàm sint? Non enim impeditur ex [unspec C] defectu scientiae propter primam Suppositionem, & quartam partem; nec ex defectu poten∣tiae propter eandem Sūppositionem tertiam, quartam, & septimam partes huius. Secundum hoc etiam, Deus non esset potentia rationalis & libera, vel saltem non summè libera in agen∣do, contra primam Suppositionem, octauam partem, & quartam. Secundum hanc quoque sententiam, cùm omnia eueniant à prouidentia, & voluntate diuina, sicut Philosophi confi∣tentur, omnia semper euenirent, sicut & Deus semper cuncta vellet, & faceret de necessitate simpliciter absoluta, contra primam Suppositionem, & tertiam partem huius, cùm alius mo∣dus faciendi sit perfectior, quod & Philosophi ipsi negant. Videris quoque Philosophe in ver∣bis proprijs laqueri; nonne dicendo Deum necessariò facere melius, id est, optimum possibi∣lium fieri, innuis alia esse possibilia fieri, & Deum posse facere alia?

Si etiam Deus semper faciat melius; cùm melius sit legem bonam & veram diuinitùs dari hominibus, quàm non dari: Deus dedit hominibus talem legem, & quam legem, si non le∣gem [unspec D] sanctissimam Christianam?

Verum cùm secundum praemissa Deus non possit plenè cognosci ab homine, per scruti∣nium naturale; imò infinitè magis nesciatur necessariò, quàm sciatur, & multiplex operatio eius possibilis saltem similiter: Cur non posset Deus, si vellet, aliqua suupsius secreta, & etiam operationum suarum, quando voluerit, quibus voluerit, & quo modo voluerit reuelare per Angelos, per Prophetas, aut etiam per seipsum? Nonne tu potes secreta cordis tui, & actio∣num tuarum, alijs qui ea inuestigare non possunt, per teipsum, aut alios reuelare? Cessent ergo Philosophi contemnere Christianos credentes quaedam eis diuinitùs reuelata de Deo, & de eius operibus quae nesciunt demonstrare, dum tamen sciant ea à demonstrationibus ve∣stris contradictorijs defensare. Nonne debet cuilibet Christiano, imò & prophano pro de∣monstratione sufficere, Deus dicit? Ipse enim errare & mentiri non potest, per primam Sup∣positionem, & tertiam partem huius. Huiusmodi autem sunt Articuli fidei Christianae.

[unspec E] Scio Philosophe, & confidenter me scire affirmo, quod non est Articulus aliquis magnus, vel paruus, de substantia fidei Christianae, quam Deus non prius multis temporibus ante fidei huius exordium, per Prophetas solennes, velut per quosdam praenuntios reuelauit; sicut eui∣denter ostendunt Libri authentici Noui & Veteris Testamenti. Non enim est Articulus fidei Christianae, qui etiam Philosopho iudice non corrupto, non sophistico, non proteruo; sed indifferente, solido, sobrio, & veritatis amico, efficaciter possit fundari in Veteri Testamento, in veteribus Prophetijs, sicut & constatantiquitùs veraciter contigisse. Tradentibus namque Historijs, Constantinus Imperator Romanorum, per Syluestrem Papam, ad fidem Christi Romae conuersus, & ab Helena regina matre sua, relictis idolis, in Deum Iudaeorum cre∣dente, & tunc in Iudaea agente grauiter increpatus, eò quòd in Christum hominem cruci∣fixum,

potius quam in Deum Iudaeorum credere maluisset: Rogauit Reginam, quatenus se∣cum [unspec A] adduceret Magistros sapientissimos Iudaeorum, disputaturos cum Doctoribus Christia∣norum: Quae veniens secumadduxit 140 viros doctissimos Iudaeorum, ex quibus 12. prae∣clarissimi sunt electi; Abiathar, Ionas, Godolias, Annan, Doeth, Cusi, Beniamin, Aroel, Iu∣bal, Thara, Silion & Zambri, duobusque Philosophis Gentilibus sapientissimis Cratone & Zenophilo, de consensu partium, Iudicibus constitutis, Imperatore & Regina assidentibus, & magna multitudine Christianorum, Iudaeorum atque Gentilium circumstante, ad disputa∣tionis negotium properatur: vndecim quoque Magistris Iudaeorum praedictis, opponentibus singillatim, & impugnantibus fidem Christi, Syluester respondens, singulos singillatim ex Scripturis eorum proprijs conuincebat, decernentibus Iudicibus supradictis: 12^us verò no∣lens per argumentum vocale arguere; sed reale miraculum magicum faciens, vero miraculo superatur. Quapropter, Regina, Iudices, & caeteri infideles qui aderant, ad fidem Christi pa∣riter sunt conuersi. [unspec B]

Nec potest quis dicere, Christianos in suae fidei firmamentum Vetus Testamentum, & li∣bros Prophetales huiusmodi veteres nouiter confinxisse, quasi fidem ipsorum futuram anti∣quitus praedixissent. Constat enim de initio fidei Christianae, constat de Historijs Gentium multum praecedentibus, fidem nostram testantibus euidenter de Patriarchis, Prophetis, & re∣bus veteris Testamenti. Ecce & testis famosus Ptolomaeus 2. scilicet Philadelphus, Rex Ae∣gypti, qui sicut Historiae Graecorum & Iudaeorum testantur, testatur & Iosephus 1. Antiquit. Iudaic. in Prologo & plenius 12. lib. 2. Fecit libi trans ferri in Alexandria per 72. Hebraeos totum vetus Testamentum de Hebraeo in Graecum, annis quam plurimis ante Christum.

Nonne etiam Iudaei, inimici capitales fidei Christianae, ab Abraham & Moyse instituti, per quam plurima tempora ante fidei nostrae principium vsque hodiè perseuerant, totum Ve∣tus Testamentum, & libros huius Prophetales habentes, & in lingua ipsorum Hebraica, aut vicina, ab antiquis Patribus & Prophetis, antiquis temporibus editos & conscriptos concor∣diter [unspec C] attestantes?

Etsi quae sieris, cur ergo ipsi non credunt in omnibus fidem Christi? dico, quod multi eo∣rum, & qui melius intellexerunt Legem & Prophetas ipsorum, certissimè crediderunt, Chri∣sto firmissimè adhaeserunt, Euangelia conscripserunt, Epistolas proprias addiderunt, No∣uum Testamentum in Veteri fundauerunt, fidem Christi constantissimè tenuerunt, & fer∣uentissimè praedicarunt, etiam vsque ad martyrium consummatum, sicut Apostoli & Euan∣gelistae Iudaei conuersitestantur. Vnde & Iosephus Iudaeus Hierosolymita, & Sacerdos ex Sacerdotibus, qui citò post Dominicam Passionem illas famosas scripsit Historias, adhuc in Iudaismo persistens, sicut patet 1. de Bello Iudaico in Prologo, & infra lib. 3. & 20. Antiquit. Iud. vltimo 18^o Antiquit eiusdem 8. sic ait: Fuit autem ijsdem temporibus Iesus sapiens vir (si tamen virum eum nominare fas est) erat enim mirabilium operum effector & Doctor om∣nium eorum, qui libenter quae vera sunt audiunt; Et multos quidem Iudaeorum, multos eti∣am [unspec D] ex Gentibus sibi adiunxit: Christus hic erat: hunc accusatione primorum nostrae Gen∣tis virorum, cum Pilatus in crucem agendum esse decreuisset, non deseruerunt hij qui ab ini∣tio eum dilexerunt. Apparuit enim eis tertio die, iterum viuens, secundum quod diuinitus inspirati Prophetae, vel haec, vel alia de eo innumera miracula futura esse praedixerant: Sed & in hodiernum diem à Christianorum qui ab ipso nuncupati sunt, & nomen perseuerat & genus.

Multi quoque eorum adhuc saepius conuertuntur: multi autem propter superbiam & ma∣litiam voluntatis non credunt, vel nolunt se credere confiteri, nisi fortassis mortis articulo im∣minente: Multi non credunt, seu non conuertuntur expressè propter quandam consuetudi∣nem pessimam in quibusdam partibus obseruatam, secundum quam omnia bona Iudaei con∣uersi, suo Domino confiscantur.

Multi quoque propter ignorantiam Legis & Prophetarum, & pro defectu sanae doctrinae [unspec E] non crodunt; praesertim cum propter odium fidei Christianae in oppositis principijs, & in alio intellectu Legis & Prophetarum, quamuis nimis extraneo & plurimum vilento; ac etiam expositionibus antiquorum & solenniorum Doctorum suorum contrario, ab ipsis cunabulis instruantur. Non enim latet nos Philosophos, quantam vim habeat consuetudo à pueritia introducta.

In eisdem etiam libris Propheticis continetur, quod Iudaei in poenam peccatorum suo∣rum, in tantam caecitatem mentis inciderunt, quod etiam clarissima non viderunt; qua pro∣pter & quod non conuerterentur ad fidem Christi communiter, ante vesperam, & nouissimos dies mundi, quod etiam oculi Gentilium illuminarentur & conuerterentur ad Christum:

[unspec A] Moyses namque omnibus bonis promissis populo Iudaeorum, dum tamen mandatis Domi∣nicis obedirent, subiunxit: Quod si audire nolueris vocem Domini Dei tui, vt custodias & facias omnia mandata eius, venient super te omnes maledictiones istae; & multis maledictio∣nibus recitatis, adiecit: Percutiat te Dominus amentia & coecitate, ac furore mentis, & pal∣pes in meridie, sicut palpare solet caecus in tenebris, & non dirigas vias tuas. Isaias quoque praeco Christi & fidei Christianae clarissimus; immo Dominus per Isaiam sic ait: Vade & dices populo huic; audite audientes me, & nolite intelligere, & videte visionem, & nolite cognoscere, excaeca cor populi huius, & aures eius aggraua, & oculos eius claude, ne forte videat oculis, & auribus suis audiat, & corde suo intelligat, & conuertatur, & sanem eum. Qui & iterum in persona populi sui loquens more Prophetico de Messia, Quali, inquit, ab∣sconditus est vultus eius & despectus, vnde nec reputauimus eum: putauimus eum quasi lepro∣sum, & percussum à Deo & humiliatum.

[unspec B] Nonne & Angelus Danieli, sic ait: Tu autem Daniel claude Sermones, & signa Librum, vsque ad tempus statutum, cum completa fuerit dispersio manus populi sancti, & comple∣buntur vniuersa haec: Et ego audiui, & non intellexi, & dixi, Domine mi, quid erit post haec? & ait, Vade Daniel quia clausi sunt signatique Sermones vsque ad tempus praefinitum; eli∣gentur & dealbabuntur, & quasi ignis probabuntur multi, & impie agent impij, neque in∣telligent omnes impij, porrò docti intelligent. Cui & adhuc concorditer Isaias, Obstupe∣scite & admiramini, fluctuate & vacillate, inebriamini & non à vino mouemini, et non ab e∣brietate, quoniam miscuit vobis Dominus spiritum soporis, claudet oculos vestros, Pro∣phetas & Principes vestros qui vident visiones, operiet; et erit vobis visio omnium, sicut verba libri signati, quem cum dederint scienti literas, dicent lege istum, & respondebit, non possum, signatus est enim: & dixit Dominus: Eo quod appropinquat populus iste ore suo, & labijs suis glorificat me, cor autem eius longè est à me, & timuerunt me mandato hominum [unspec C] & doctrinis, ideo ecce ego addam, vt admirationem faciam populo huic miraculo grandi & stupendo. Peribit enim sapientia à sapientibus eius, & intellectus prudentium eius abscon∣detur; & audient in die illa surdi verba Libri, & de tenebris & caligine oculi caecorum vide∣bunt, Haec dicit Dominus, non modo confundetur Iacob, nec modo vultus eius erubescet: sed cum viderit filios suos opera manuum mearum in medio sui sanctificantes nomen meum, & sanctificabunt semen Iacob, & Deum Israel praedicabunt, & scient errantes spiritu intelle∣ctum, ministratores discent legem.

Haec autem & multa similia de Iudaeorum auersione, & Gentilium conuersione in Libris Propheticis continentur, qui etiam perhibent, quod & ipsi finaliter ad Dominum conuer∣tentur. Moyses namque prophetatis populo Iudaico multis malis, propter peccata sua futu∣ra subiunxit: Nouissimo autem tempore reuerteris ad Dominum Deum tuum, & audies vo∣cem eius. De quibus & Dauid; Conuertentur, inquit, ad vesperam: quibus & concordat [unspec D] Ieremias; In nouissimis diebus intelligetis consilium eius; & iterum; In nouissimo dierum in∣telligetis ea. In tempore illo dicit Dominus, ero Deus vniuersis cognationibus Israel, & ipsi erunt mihi in populum, quibus & consonanter Osee: Dies multos expectabis me, sed & ego expectabo te, quia dies multos sedebunt filij Israel sine Rege, & sine Principe, & sine sacrifi∣ficio, & sine altari, & sine Ephod, & sine Teraphim; & post haec reuertentur filij Israel, & quae∣rent Dominum Deum suum, & Dauid Regem suum, & pauebunt ad Dominum, & ad bo∣num eius in nouissimo dierum Dauid, inquit, Regem suum, id est Messiam; de ipso namque promittebatur diuinitus Dauid Regi, quod de semine eius descenderet, & regeret regnum cius, quare & Messias frequenter nomine ipsius Dauid in libris Propheticis figuratur.

Fuerat insuper prophetatum Iudaeis, quod propter peccatum suum committendum in Christum, destrueretur Ciuitas eorum famosa Ierusalem, & nobile templum eius, quod ipsi irrecuperabiliter perderent terram suam, & dispergerentur per terras extraneas, miseri, vagi [unspec E] & profugi, circumquaque, quod & paucis annis post fidei nostrae principium, fuit efficaciter adimpletum, & vsque hodie perseuerat per annos viz. mille 200. immo penè 300. quod & ipsimet Iudaei concorditer attestantur: quod totum ideo fortassis est factum, vt tu & multi alij, per ipsos & libros ipsorum omni suspicione carentes, pro nobis contra ipsos, verum non fictum testimonium perhibentes, conuertamini & confirmemini in hac fide.

Nec potest quis fingere illos Prophetas fuisse fictores & pseudo-prophetas. Quomodo namque videtur credibile, quod qui tantum auersabantur omnimoda vitia, coluerunt & do∣cuerunt omnes virtutes clam & palam, & haec tam constanter fecerunt, vt etiam martyrium sustinerent, quod qui tot & tanta miracula in vita & in morte fecerunt, fecitue Dominus per illos, seu pro eis, essent fictores? Quomodo etiam in hijs solis quae ad nos pertinent sunt fi∣ctores,

cùm in omnibus alijs praeteritis quae dixerunt, tam de gente & terra ipsorum, quàm [unspec A] alijs, puta de Babylonijs, & Regibus Babylonis, ac ipsamet ciuitate, de Aegyptijs Regibus, & terra ipsorum, de Persis & Medis, & Cyro Rege nominatim; de Graecis, de Romanis, & alijs Prophetae verissimi comprobentur, sicut rerum exitus demonstrauit, sicut plurima Chro∣nica satis authentica & famae celebris manifestant? Quomodo etiamsi fuissent fictores, fin∣xissent filijs suis & ciuibus tanta mala; nobis autem qui nondum nati sumus tanta bona? Quomodo etiam sunt fictores, cùm in praeteritis omnibus, quae ad gentem suam pertinent, quae etiam ad Religionem Christi pertinent, inueniantur verissimi praedictores, sicut exitus terum probat, sicut superius tangebatur? Quis etiam dubitat Deum posse illuminate & inspi∣rare sic hominem, vt reddat eum Prophetam? Nonne prima Suppositio, nona pars & sep∣tima euidenter hoc probant? Cur ergo non decet Deum summè prouidum, & cuncta sua pro∣uidentia moderantem, sicut prima Suppositio, & partes sequentes ostendunt, & Philosophi confitentur sic facere? imo decet. Decet igitur quod Propheta sit Dei Secretarius, hominum [unspec B] consiliarius, Dei & hominum mediator, diuinam hominibus nuncians voluntatem, in hijs praesertim quae cultum Dei & Religionem concernunt.

Omnes quoque magni Philosophi quorum scripta respexi, concedunt Prophetias, & ve∣ros Prophetas fuisse. Vnde & Arist. Secreti secretorum, vltimae partis primo, dicit; Quòd Prophetae probati sunt purissimi intellectus, & verae visionis, quod & vult Auerroes super de Somno & Vigilia exponendo, vbi & allegat Socratem ad hoc idem. Auicenna quoque 4. de Anima. 4. & 10. Metaphyl. 1.2. & 3. concedit Prophetas; quod & similiter Algazel 5. Phy∣sicae suae 6.7. & vltimo satis planè. Ptolomaeus insuper Albumazar, Haly, & Astrologi cae∣teri Prophetas pariter & Prophetias confitentur.

Amplius autem omnes vera somnia concedentes, vera indicia futurorum, praeteritorum & praesentium habent, & consequenter Prophetarum & Prophetiarum concedere veritatem: veritatem autem Sommorum concedunt omnes Philosophi & vulgares. Aristoteles siqui∣dem [unspec C] in De Somno & Vigilia, vera somnia, vera rerum indicia, & vera praesagia futurorum verè concedit. Vbi & Auerroes; Istarum, inquit, comprehensionum quaedam dicuntur Somnia & * 1.26 Diuinationes, & quaedam Prophetiae; & quidam homines negant illa, & dicunt ea accidere casu: sed negare ea, est negare sensata, & maximè negare somnia: nullus enim homo est, qui non vidit Somnium quod enunciauit sibi aliquid futurum, & cùm homo expe∣rimentauerit hoc multoties, videbit, quòd hoc non accidit casu, sed essentialiter & illae aliae comprehensiones scilicet Philosophiae; licèt non sint visae, scilicet ita communiter, tamē sunt valde famosae; & res quae sunt famosae apud omnes sunt necessariae aut secundū totum, aut se∣cum partem. Impossibile enim est vt famosum sit falsum secundum totum, & sermo de istis omnibus idem est, & ideo sermo de quid ditate Somnij sufficiet, quia causae eorum non diffe∣runt nisi secundum magis & minus, sed tantum differunt secundum nomina & modum.

Postea verò dicit, quod interpretator est ille, cui largitur intellectus intentiones corpora∣les, [unspec D] cui assimilantur in somno intentiones spirituales. Interpretantis autem conditionem al∣legat ab Aristotele, ita dicens, & oportet interpretantem, sicut dicit Aristoteles, vt semper sit cogitans, & mundus non declinans ad mores bruti animalis. Algazel quoque 5. Physicae suae 3. determinat de interpretatione & praesagio Somniorum: Auicenna similiter 4. de Anima 2. concedit vera Somnia futurorum praenuncia.

Adhuc autem & causam Prophetiae, sicut & Somniorum verorum Philosophi inquiren∣tes, dicunt concorditer, Quod est Deus, & quod ipse illuminat & inspirat Prophetas aliquo∣ties vigilantes, & aliquoties dormientes, & quod hoc est ex sollicitudine & cura diuina circa homines, vt sic possint cauere nociua, & vtilia adipisci. Vnde Philosophus in Secreto Secre∣totum partis vltimae 1. scribit; Si quis quaerat causam Prophetarum, qui probati sunt in hoc mundo purissimi intellectus, & verae visionis cum miraculis iuuatiuis, prouenit ex abstractio∣ne animae à desiderijs, & concupiscentijs, & nociuis, cùm fuerit dominans super corpus, & [unspec E] virtus flammea existens in corde non desinat. Haec autem virtus flammea secundum eum est intellectus agens, intellectum possibilem illuminans, non comburens. Et supra partis secun∣dae primo; Deus excelsus & gloriosus ordinauit modum & remedium ad temperantiam hu∣morum, & conseruantiam sanitatis, & ad plurima alia adquirenda, & reuelauit ea sanctis Pro∣phetis, seruis suis, & iustis Prophetis suis, & quibusdam alijs, quos praeelegit, & illustrauit spiritu diuinae sapientiae, & dotauit eos dotibus scientiae: Scilicet ab istis sequentes viri Phi∣losophiae principatum, & originem habuerunt Indi & Perses, Graeci & Latini, ab istis hause∣runt & scripserunt Artium & Scientiarum principia & secreta; quia in Scripturis ipsorum nihil falsum, nihil reprobum inuenitur, sed à sapientibus approbatum. Et infra 26. dicit;

[unspec A] Quòd Enoch nouit hoc lecretum, quod dicitur gloria inestimabilis, & thesaurus Philoso∣phorum per visionem.

Auicenna quoque & Algazel locis superius allegatis, dicunt similiter Prophetam esse à Deo per inspirationem, & illuminationem diuinam, & hoc ex prouidentia & gubernatione ipsius. Vnde & Auicenna 10. Metaph. 3. dicit quod Propheta est ex Deo, & ex mis∣sione eius, & quod in sapientia Dei necessarium est ipsum mitti, & quicquid constituit, non est nisi illud quod apud Deum fuit vt constitueretur.

Ptolomaeus insuper propositione prima Centilogij sui dicit, quod aliqui propter vim ani∣mae in eis dominantem, licet non habeant multam scientiam artis astrorum, habent ex meliori parte cognitionem futurorum, & sunt propinquiores verirati, quam Astrologus. Super quod dicit ibi Haly in Comment. quod duplex est via cognoscendi res futuras: vna, vt aspiciat quis motum & opera stellarum, & libros huiusmodi antiquorum, iunctis experientijs quas pro∣bauit: [unspec B] & alia via est, quando quis per diuinam gratiam, & inspirationem habuerit scien∣tiam futurorum. Multi enim sunt qui dant vera iudicia de futuris, quorum nec significatio∣nes, nec rationes inuenimus in operatore, siue in opere, siue in operato; sed quod dicunt ex eorum cordibus manat, & ex hijs multos vidimus, & haec via cum pura fuerit, a Philoso∣phis vocatur diuina: & ideo dicit Ptolomaeus, quod quidam eorum qui sunt sub circulo Lu∣nae, habent huius Artis scientiam per doctrinam: alij verò per inspirationem diuinam. Qua∣propter & Socrates recitante Auerroe super de somno & vigilia, ratiocinando hominibus Athenarum sic ait: O homines, ego non dico quod vestra scientia illa diuina sit falsa; sed ego dico, quod ego sum faciens scientiam humanam.

Amplius autem quicun{que} concedunt vera somnia esse à Deo, concedunt similiter prophetias: sed omnes praedicti Philosophi fatentur concorditer vera somnia esse à Deo, sicut libri eorum locis praetactis indicant euidenter. Quare & Auerroes super de somno & vigilia dicit, quod ea∣dem [unspec C] est causa somniorū ‖ 1.27diuinatiuorum & Prophetiae, sicut superius recitatur; vbi & recitat opi∣nionem vulgarē sic scribens: Vulgus dicit, quod somnia sunt ab Angelis, & diuinationes à Dae∣monibus, & Prophetiae à Deo, aut cum medio, aut sine medio. Sed ipsemet ostēdit diffuse, quod vera causa verorum Somniorum & Prophetiae est Deus, qui veré scit omniafutura huiusmodi, & est omnium vera causa: vnde & dicit, quod intellectus in actu, cuius esse declaratū est in libro de Anima, scilicet intellectus agens, qui dat & agit primas propositiones, scilicet prima prin∣cipia complexa, dat similiter cognitionem in Somno, & addit, sed differunt, quia in cognitio∣nibus vniuersalibus dat principia vniuersalia facientia cognitionem illius quod erat ignotum. Hic autem in Somno dat cognitionem rei ignotae sine medio, & iste modus dationis largae est valdé nobilis, & attribuitur principio nobiliori, scilicet principio voluntatis: imo est à re diuina & ex perfecta sollicitudine circa homines; & quia Prophetia intrat hunc modum da∣tionis, attribuitur Deo & rebus diuinis, scilicet Angelis: Et infra dicit, quod Somnia sunt [unspec D] propter sollicitudinem Dei circa homines, vt sciat res futuras vtiles & nocentes, vt sit para∣tus contra illas: & ideo fuit sustentata haec virtus cum hac enuntiatione nobili, & compre∣hensione spirituali; & ideo dicitur quod est ‖ 1.28 vna pars ‖ 1.29 Prophetiae & hoc manifestum est in somnio Pharaonis, de quo interrogauit Ioseph.

Ex hijs omnibus apparet euidenter, quam intrepidè, quam securè, quam constanter, quam firmiter sit credendum veris Prophetis: nihil enim Prophetant hominibus, nisi quod viderant & dedicerant priùs apud Deum; ipsis ergo sicut Deo est credendum, ipse est enim qui loquitur per Prophetas, sicut praehabita suaserunt.

Nonnè & discipuli Doctoribus, Philosophi minores maioribus, & posteriores priori∣bus nedum Philosophis, verum & non Philosophis fidem saepius adhibent, etiam vbi simpli∣citer asserunt ita esse, vbi nec euidens argumentum, nec exilis quidem suasio suffragatur, sicut superius tangebatur. Quod & adhuc recitare & confirmare non piget Plato, siquidem [unspec E] 2. Tim. 3. Locuturus de Angelis, & dijs posterioribus, seu secundis, sic ait: Inuisibilium diuinarum potestatum, quae Daemones nuncupantur, prestare rationem maius est opus, quam ferre valeat hominis ingenium: Ergo compendium ex credulitate sumatur: Creda∣mus ergo hijs qui apud seculum prius, cum ipsi cognationem propinquitatemque diuini generis praeferrent è natura maiorum Deorum atque aliorum, deque genituris singulorum aeterna monumenta in libris posteritati relinquerunt: Certè Deorum filijs aut nepotibus non credi satis irreligiosum, quamuis incongruis sed necessarijs argumentis dicant, tum quia de domesticis rebus pronunciant, credendum esse meritò puto: sit ergo nostra quoque credu∣litas comes assertioni ‖ 1.30 priscorum virorum. Vbi & Calcidius exponendo Platonem scribit de Pythagora dictum esse, ipsum dicere, proptereaque quaeri vltra non oportere: ergo in∣quit,

neque probationes semper adhibendae, nec persuadens assertio hijs quae dicuntur à pris∣cis [unspec A] diuina quadam sapientia praeditis.

Aristoteles etiam 1. Elench. 2. oportet, inquit, eum qui discit credere: & 2. de Coelo & Mundo 2. oportet bene persuasibilem seipsum exhibere antiquis, & maximè Patrum nostro∣rum vetos credere esse Sermones: Vbi Translatio quam habet Auerroes: Oportet, inquit, nos credere Sermones antiquorum, vetustissimorum, verissimorum, & maximè quia sunt parentes nostri. Si ergo auctoribus talibus, neque demonstrantibus, neque suadentibus, sed asserentibus simpliciter ita esse, in materia Philosophica sit credendum; quanto magis praecla∣rissimis & famosissimis toti orbi Prophetis diuinitùs inspiratis, diuinitusque edoctis, sicut praecedentia docuerunt? Sed quos reputabimus veros Prophetas, quibus dignè & certè cre∣damus in omnibus, si non illos praeclaros per totum orbem celebriter diffamatos? Illos, in∣quam, antiquos de Veteri Testamento, de Lege veteri Iudaeorum, qui in omnibus dictis suis, de rebus praeteritis tam varijs & tam multis verissimi comprobantur. Cur ergo in paucis arti∣culis [unspec B] fidei Christianae nequaquam eis rationabiliter est credendum? Et si prophetias alterius alterius gentis requiris, ecce Sybilla famosissima Prophetissa inter Gentiles, cuius fama nec Philosophos latuit, nec Poetas, quae in libro suo expositorio visionis seu somnij quod 100. viri ex Senatu Romanorum viderunt singuli vna nocte, viz. 9. Soles multipliciter varios & diuersos: per 9. Soles 9. futuris generationibus intellectis, expeditoque de expositione tri∣ni Solis, subiungit de quarto. Quartus Sol quarta generatio est, erunt homines quod verum est abnegantes, & in diebus illis exurget mulier de stirpe Hebraeorum nomine Maria, habens sponsum nomine Ioseph, & procreabitur ex ea sine commixtione viri de Spiritu Sancto filius Dei nomine Iesus; & ipsa erit virgo ante partum, & virgo post partum, qui vero ex ea nasce∣tur, erit verus Deus & vetus homo sicut omnes Prophetae praedicauerunt, & adimplebit le∣gem Hebraeorum, & adiunget sua propria in simul, & permanebit regnum eius in secula se∣culorum. Nascente autem eo exercitus Angelorum à dextris & à sinistris erunt, dicentes; Glo∣ria [unspec C] in excelsis Deo, & in terra pax hominibus bonae voluntatis. Veniet namque super eum vox dicens; Hic est filius meus dilectus, ipsum audite. Et sequitur; Erant ibi ex Sacerdoti∣bus Hebraeorum, qui audientes haec verba, indignati dixerunt ad eam; Ista terribiha sunt verba, sileat haec Regina. Et subditur; Respondens Sybilla dixit eis: O Iudaei, necesse est ista fieri, sed vos non credetis in cum. Dixeruntque, Nos non credimus, quia Verbum & Te∣stamentum dedit Deus patribus nostris, & non auferet manum suam à nobis. Respondit eis iterum: Deus coeli generaturus est sibi filium, vt scriptum est, qui similis erit Patri suo, & po∣stea vt infans per aetates crescet, & insurgent Reges in eum, & Principes terrae. In diebus illis erit Caesari Augusto celebre nomen, & regnabit in Roma, & subijciet omnem terram sibi. Non multi vel non pauci, non tres, neque duo sunt dij; sed vnus Deus solus & immensus, qui fecit Coelum, Solem, Stellas & Lunam, frugiferam{que} Terram, & vndosum Mare: Qui autem [unspec D] illum honorant, aeternam vitam haereditabunt, perpetuumque ipsi haereditabunt Paradisum simul amaenissimum hortum. Mortuorum verò resurrectio erit, & claudorum cursus velo∣cissimus erit, surdi audient, & caeci videbunt, loquentur non loquentes, & de panibus quin∣que & duobus piscibus marinis, multa millia hominum saturabuntur, & colligent reliquias fragmentorum, & duodecim cophinos ex inde replebunt: in spem populorum veritatem do∣cebit, ventos compescet verbo, maréque furens sedabit, pedibus mare calcans, ambulansque super vndas, infirmitatem hominibus soluet, surgere faciet & mortuos, repellens multos do∣lores, & de pane vno seu vino, saturatio erit ‖ 1.31 viuorum. Sed cum haec omnia fuerint perfecta quae dixi, in ipso resoluetur omnis lex, & in manus impiorum postea veniet: Post haec con∣uenient Sacerdotes Hebraeorum contra Iesum, quia multa signa faciet, & comprehendunt eum: dabunt autem Deo alapas iniectis manibus, & impuro ore in ipsum spuent venenatos sputos; dabit vero ad verbera similiter sanctum dorsum, & colaphos accipiens, tacebit, ne quis agnoscat quod verbum, vel vnde venit. Inferis loquetur, & corona spinea coronabitur, ad cibum autem fel, & ad sitim ei acetum dabunt, & suspendent eum in ligno & occident; ipsa cuim insipiens tuum Deum non intellexisti ludentem mortalium sensibus, sed spinis corona [unspec E] sti & hotridum fel miscuisti. Templi verò velum scindetur medium, & medio die nox erit tenebrosa in tribus horis; vel secundum aliam literam, dies erit tenebrosus per tres horas, & sortē mortis sumet tribus diebus somno suscepto, & tunc ab inferis regressus ad lucem veniet, primus resurrectionis principium mortalibus ostender, quia die tertia resurget, & ostendet se discipulis suis, & ipsis videntibus ascendet in coelum, & regni eius non erit finis: dicent me insanam & mendacem Sybillam: cum autem facta fuerint, tunc demum reminiscentur mei, & nullus postea me dicet insanam, sed Dei Magam: Haec aut Sybilla scripsit omnia ista

[unspec A] Graecè, quae & prophetato de processu mundi, ex tunc vsque ad finem: in fine prophetiae suae protulit quosdam versus in Graeco, quorum literae capitales, has quinque dictiones Graecas efficiunt; 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉: quae sonant Latinè, IESVS CHRISTVS DEI FILIVS, SALVATOR. Versus autem in Latinum translati secundum sententiam, & ferè secundum correspondentes literas capitales sunt isti versus Sybillae.

• 1. Iudicij signum, tellus sudore madescit;
• 2. E Coelo Rex adueniet, per saecla futurus.
• 3. Scilicet in carne praesens vt indicet orbem.
• 4. Vnde Deum cernent, incredulus atque fidelis,
• 5. Celsum cum Sanctis, aeui iam termino in ipso.
• [unspec B] 6. Sic animae cum carne aderunt, quas iudicat ipse.
• 7. Cum iacet incultus densis in vepribus orbis,
• 8. Reijciunt simulachra viri, cunctam quo{que} Gazam:
• 9. Exuret terras ignis, pontumque polumque.
• 10. Inquireus tetri portas confringet Auerni.
• 11. Sanctorum sed enim cunctae lux libera carni,
• 12. Tradetur, fontes aeterna flamma cremabit
• 13. Occultos actus retegens; tunc quisque loquetur
• 14. Secreta, atque Deus reserabit pectora luci
• 15. Tunc erit & luctus, stridebunt dentibus omnes
• [unspec C] 16 Eripitur solis iubar, & chorus interit astris;
• 17. Voluetur coelum, lunaris splendor abibit.
• 18. Deijciet colles, valles extollet ab imo,
• 19. Non erit in rebus hominum sublime vel altum.
• 20. Aequantur campis montes, & caerula ponti,
• 21. Omnia cessabunt, tellus confracta peribit
• 22. Sic pariter fontes torrentur fluminaque igni,
• 23. Et tuba tunc sonitum tristem dimittet ab alto.
• 24. Orbe gemens facinus miserum, variosque labores
• 25. Tartareumque Chaos monstrabit terra dehiscens,
• [unspec D] 26. Et coram hoc Domino Reges sistentur ad vnum,
• 27. Recidet è coelo ignisque sulphureus amnis.

Defectus autem correspondentiae in Capitalibus literis posset faciliter corrigi, si quis vellet. Et sequitur post hos versus. Tunc iudicabit Deus secundum vniuscuius{que} opus, & ibunt im∣pij in gehennam ignis aeterni; iusti autem praemium vitae aeternae recipient: & erit coelum no∣uum, & terra noua, & mare iam nouum erit, & regnabit Dominus cum Sanctis, & ipsi regna∣bunt cum illo in saeculorum saecula, Amen.

Ecce & alia Sybilla Prophetissa Gentilis. Decem namque Sybillae Prophetissae testantibus Chronicis fuisse leguntur. Ecce, inquam, alia Sybilla, quae circa Christi aduentum Octauia∣no Augusto, & primo vocato Augusto, Rege Romanorum imperante toti mundo, secundum Prophetiam alterius Sybillae praemissam, & hoc pacificè per annos 12. sine bellis, sicut & [unspec E] Prophetae alij praedixerunt, ipsam consulenti, si deberet permittere se adorari pro Deo, sicut obtulerunt ei Romani, praemisso ieiunio triduano respondit secundum Prophetiam alterius Sybillae praemissam, statimque apertum est coelum, & splendor nimius irruit super eum, qui & vidit in coelo Virginem quandam pulcherrimam stantem super quoddam altare, & puerum in brachijs suis tenentem. Audiuit quoque vocem dicentem; Haec ara Filij Dei est; qui mul∣tum admirans, & super terram proiectus, adorans, retulit Senatoribus visionem, quam & ipsi nimium mirabantur, in cuius visionis dignam memoriam Romae, in loco vbi Imperatori ap∣paruit, constructa est quaedam Ecclesia S. Mariae, quae dicitur Ara coeli.

Nonne haec omnia testimonium reddunt Christo? Ecce Balaam alienigena, qui similiter testimonium dixit Christo. Ecce & ille olim mortuus & sepultus, cuius sepulchrum in Con∣stantinopoli

anno primo Constantini Imperatoris, cum matre sua Irene casu erat effossum, [unspec A] per Scripturam in lamina aurea secum iacente, sic ait: Christus nascetur ex Virgine Maria, & credo in eum. Sub Constantino & Irene Imperatoribus; O Sol, iterum me videbis. Si cre∣das dictum huius secundum, sicut & rei euentus illud verissimum demonstrauit, cur non & primum? cùm & sicut videtur in confirmatione illius primi, addidit hoc secundum?

Ecce adhuc aliud huiusmodi testimonium admirandum: Tempore siquidem Ferrandi Regis Castellae in Toleto Hispaniae, quidam Iudaeus comminuendo vnam rupem pro vinea amplianda, in medio lapidis inuenit concauitatem vnam, nullam penitus diuisionem haben∣tem neque scissuram, & in concauitate illa reperit vnum librum quasi lignea folia habentem, qui Liber tribus linguis scriptus; viz. Hebraicè Graecè & Latinè, tantū de litera habebat quan∣tum vnum Psalterium, & loquebatur de triplici mundo ab Adam vsque ad Christum, proprie∣tates hominum cui••scunque mundi exprimendo, & principium tertij mundi posuit in Chri∣sto, sic dicens: In tertio mundo filius Dei nascetur ex virgine Maria, & pro salute hominum [unspec B] patietur. In eodem quoque Libro similiter scriptum erat, quod tempore ‖ 1.32 Ferrandi Regis Ca∣stellae debuit inueniri, qui & tunc veraciter est inuentus in testimonium alterius veritatis. Ecce testes testificantes Christum futurum, ecce & testes testificantes ipsum praesentem. Ioannes Baptista in vtero matris suae, & postea in aetate virili: Ecce Symeon Iustus, senex; Ecce & Anna annosa, omnes sanctissimi, & pollentes spiritu prophetiae: Ecce & 3. Magi Orienta∣les, praeclari, qui doctrina Balaam praedicti instructi, stella Duce mirabili, Christo nato mu∣nera detulerunt. Quis Christianus hos tantos testes corrupit, ‖ 1.33 subornauit & docuit, vt Christo nostro testimonia talia perhiberent, quando nec nomen Christi, aut Christiani inno∣tuit cuicunque? Haec autem stella fortassis fuit Cometes ille visus Romanis & Octauiano Au∣gusto, quo imperante natus est Christus, de quo Plinius 2. Naturalis Historiae ita scribit: Co∣metes in vno totius Orbis loco colitur in Templo Romae, admodum faustus Diuo Augu∣sto iudicatus ab ipso, qui incipiente eo ‖ 1.34 apperuit ludos, quos faciebat Veneri Genitrici, [unspec C] non multum post obitum Patris Caesaris, in Collegio ab eo instituto. Namque hijs verbis ‖ 1.35 proditis ipsis ludorum meorum diebus, Sidus Crinitum per septem dies in regione Coeli, sub Septentrionibus est conspectum: id oriebatur circa vndecimam horam diei, clarumque & omnibus terris conspicuum fuit. Eo sidere signari vulgus credidit Caesaris animam, in∣ter Deorum immortalium numina receptam, quo nomine id ‖ 1.36 insignium Simulachro capitis eius quod mox in foro consecrauimus, adiectum est: Haec ille in publicum interiore gaudio sibi illuminatum, seque in eo nasci interpretatus est, & vt verum fateamur, salutare; ‖ 1.37 idem terris fuit. Verum Calcidius de stella ista praeclara, clarius multum scribens, super 2. Tim. Platonis, tractando de Stellis rarò apparentibus, nunciantibus morbos & mortem subiungit: Est quoque alia sanctior & venerabilior historia, quae perhibet ortu stellae cuiusdam non mor∣bos mortesque denunciatos; sed descensum Dei venerabilis ad humanae conuersationis re∣rum mortalium gratiam: quam stellam, cum nocturno itinere suspexissent ‖ 1.38 Chaldaeorum pro∣fecto [unspec D] sapientes viri, et in consideratione rerum caelestium satis exercitati, quaesisse dicuntur recentem ortum Dei, repertaque illa Maiestate ‖ 1.39 paruuli veneratos esse & vota tanto Deo conuenientia nuncupasse.

Ouidium de Vetula, & Albumazar loquentes de Christo, transilio hîc scienter. Nonne & Christum attestari videntur casus Templi Pacis, & statuae Romuli in hora Natiuitatis Christi de virgine gloriosa? de quibus erat praedictum, quod non caderent, donec virgo pareret. Nonne & ipsum testatur casus omnium Idolorum Aegypti, ad eius introitum in Aegyptum? Nonne & ipsum solemniter attestantur Angeli multi coelestes, in ipsa hora Natiuitatis suae annunciando gaudium magnum Pastoribus, quia natus tunc fuit Saluator Christus Domi∣nus in Ciuitate Dauid, Iaudandoque Deum, & dicendo Gloria in ex celsis Deo, & in terra pax hominibus bonae voluntatis?

Nonne & ipsum testatur illa apparitio gloriosa die Epiphaniae quo fuerat baptizatus? [unspec E] Nonne & ipsum attestari videtur eclipsis illa Solis, qua Christo in carne passo, in medio men∣sis lunaris, circa plenilunium consuetum, ab hora sexta vsque ad nonam Sol fuerat obscura∣tus. Sed aliquis forsitan cogitabit hanc obscurationem fuisse quodammodo casualem, per interpositionem alicuius nubis densae tunc temporis occurrentis: Sed si ita fuisset non est ve∣risimile, vllo modo, tot & tantos Historiographos, puta Mathaeum, Marcum, & Lucam, in libris fundamentalibus fidei Christianae, concorditer hoc conscripsisse; praesertim quia tunc illa nubes fuisset multum densa, magna & lata: immo benè maior & latior, quam tota terra in meridie obumbrata. Quis enim Philosophus ignorat Solem esse maiorem terra? quare & li∣neas ductas ab extremitatibus totius terrae, seu cuiuslibet partis terrae, ad contingentiam So∣lis

[unspec A] in punctis oppositis recedendo à terra continuè plus distare. Quamobrē & nullam nubem excludere totam illam incidentiam luminis, nisi fuerit latior tota terra, & qualibet parte terrae totaliter obumbrata. Quis quicquam horum ignorat, qui Astronomiae, Geometriae, & Per∣spectiuae vel limen perspexit? Sed sicut Euangelistae testantur Christo patiente, ab hora sexta tenebrae factae sunt per vniuersam terram vsque ad nonam, quod fortassis de vniuersa terra Iudae ae debet intelligi. Oportuit ergo nubem illam fuisse densissimam & latissimam, & ab omnibus benè perceptam. Quid ergo notabile & memorabile scripsissent nostri Euangelistae & Historiographi haec scribendo? Quare & Lucas diligentissimus inquisitor & scriptor, causam alijs superaddeus; Obscuratus, inquit, est Sol. An putandum similiter casuale, quod tunc etiam velum Templi scissum est in duas partes à summo vsque deorsum? quod terra mota est, quod petrae scissae sunt, quod monumenta aperta sunt, quod ‖ 1.40 multorum Sanctorum corpora surrexerunt, sicut eaedem Historiae contestantur? Non sic autem, non sic putabant [unspec B] inimici eius, Centurio & qui cum eo erant: sed hijs visis dicebant, verè Filius Dei erat iste, sicut non tacent Historiae supradictae.

Fuit igitur haec Eclipsis huius luminaris, coelestis, supernaturalis, insinuans aliquid circa coeli & naturae autorem. Quare & Dionysius Areopagita Philosophus adhuc Gentilis, haec videns: Aut, inquit, Deus naturae patitur, aut mundi machina dissoluetur; & quia credidit mundi machinam duraturam, credidit Deum pati: quare & Aram erexit intitulatam, Ignoto Deo. Quapropter & Paulo Christum Deum ignotum Atheniensibus & Philosophis praedi∣cante, recepit Dionysius fidem Christi. Modum autem huius Eclipsis scribit idem Dionysius ad Polycarpum summum Sacerdotem Epistola septima, vbi contra Apollophanem Sophi∣stam ista negantem, sic ait: Dic ipsi quid dicis de defectu facto in Cruce Saluatoris: ambo e∣nim apud Heliopolim tunc praesentes & coastantes inopinabiliter Lunam Soli incidentem videbamus, non enim erat conuentus, tempus, & rursus ipsam à nona hora vsque ad vespe∣ram, [unspec C] ad Solis Diametrum supernaturaliter restitutam. Rememora autem & quiddam aliud ipsi: nouit enim quod Eclipsim ipsam ex Oriente vidimus inchoatam, & vsque ad Solarem terminum venientem, postea egredientem, & rursum non ex eodem & defectum, & repur∣gationem, sed ex contrario secundum Diametrum factam. Talia eius sunt temporis super∣naturalia, & soli Christo qui est omnium causa possibilia, qui facit magna & mirabilia, quo∣rum non est numerus. Hoc dicit sibi, & si possibile est, Apollophanes reprehende, & contra me tunc compraesentem tibi, & simul inspicientem, & simul indicantem, & simul admiran∣tem si quid & diuinationem. Tunc nescio vnde Apollophanes incepit, & ad me: sicut quae fuerit conferens dixit: Hae, O bone Dionysi, sunt mutationes diuinarum rerum, tanta sicut in Epistola sunt à nobis dicta: tui autem erit sufficienter, & deficientia adimplere, & adducere perfectè Deo virum sapientem in multis existentem, & forsitan non dedignaturum mansuetè dicere super sapientem religionis nostrae veritatem.

[unspec D] Si quis autem diligenter consideret, videbit multa miracula in ista Eclipsi; quod Luna tam velociter ab opposito ad oppositum mouebatur, quod in medio mensis Lunaris fiebat Eclip∣sis Solaris, quod Eclipsis Solis incipiebatur ex parte orientali Solis: quod pars Solis primò e∣clipsata, fuit vltimò repurgata; & quae vltimò eclipsata, primò purgata: quod habuit tan∣tam moram, scilicet, per tres horas: quod Luna tam velociter redijt vndè venit: quod venit per Orientem, vel redijt contra proprium motum suum, siue proprius motus eius sit ab Oc∣cidente in Orientem velocior motu Solis, siue sub deficiendo è contra. Haec omnia esse con∣tra naturam, nullus ignorat, qui in huiusmodi vel modicum fuerit eruditus. Quis ergo haec potuit facere, nisi ille qui olim Iosue pugnante contra quinque Reges, quos Dominus delere decreuit, atque orante, fecit Solem stare & Lunam: Solem in medio coeli, vt non festinaret occumbere spatio vnius diei, donec vlcisceretur se gens de inimicis suis praedictis. Quis haec potuit facere, nisi ille, qui tempore Isaiae Prophetae Dominum inuocantis, & Ezechiae Regis [unspec E] Iudaeae, fecit Solem reuerti, donec vmbra in Horologio 10. lineis, & totidem gradibus cor∣respondenter rediret, sicut sacratissimae Historiae, & per orbem famosissimae clarè produnt? Hoc autem signum, referente Dionysio vbi prius, Babylonios conuenienter in stuporem mo∣uit, & sine pugna Ezechiae subiecit, sicut cuidam aequali Deo, & homines excedenti, quod & maximè Persarum sacerdotalibus effertur memorijs. Crede ergo Apollophanes nostris Hi∣storijs, praesertim Euangelicis, apud nos tam authenticis, tam famosis, maximè vbi Histori∣am nudam tradunt. Si enim tu non credideris Historijs Gentis nostrae, quomodo credam ego Historijs Gentis vestrae? aut quomodo credet quicunque cuicunque Historiae Gentis non suae? aut etiam Gentis suae, quam oculis suis non viderit adimpletam? Sed absit ab hominibus hoc venenum: hoc enim redderet homines incredibiles, illegales, insociabiles, inhumanos,

incommunicabiles, inciuiles, & omnia penè humanitatis foedera dissiparet. Quis enim nouit [unspec A] de qua terra, aut patria, de qua gente aut parentela descendit; per quem, & à quo patria & pa∣rentela sua, & ipse tot bona suscepit, nisi per Historias & testimonia seniorum? Et si in hac parte Historijs gentis nostrae non credis, nec credis Historijs Iudaeorum, Babyloniorum, Per∣sarum, Graecorum, imò nec Dionysio & Polycarpo viris praeclaris, qui illam Eclipsim simul praesentialiter inspexerunt, quis ergo tibi credet? Cut ergo non credis Historijs referentibus illud esse praeteritum, quod Sybilla, & antiqui Prophetae praedixerunt à diu esse futurum, Pro∣phetia Sybillae satis expressa superius recitatur.

Nonne & hoc est, quod Amos Propheta praedixit: Erit, inquiens, in die illa dicit Domi∣nus, occidet Sol in Meridie; & tenebrescere faciam terram in die luminis: & loquitur ibi ad literam, de finali exterminatione Iudaeorum, sicut litera praecedens & sequens euidenter osten∣dit, quae citò post mortem Christi praedicato Euangelio inter Gentes, etiam apud Romanos per Titum & Vespasianum erat plenariè consummata, quae & vsque hodiè perseuerat. Qui∣bus [unspec B] omnibus & alij antiqui Prophetae multa similia praedix erunt. Sed absit quod quisquam ita intelligat de Eclipsi luminarium naturali: quomodo namque videtur credibile tantos Prophetas Eclipsim naturalem & consuetam, pro aliquo signo magno spiritu Prophetico praedixisse, quam vnus puer certissimè sciret praedicere cum eius circumstantijs vniuersis per scientiam naturalem?

Argutia autem tua, Apollophanes Sophista, vix sophistica dici meretur, vix enim apparen∣tia tenui coloratur: peccat verò mortaliter in materia & in forma: in forma quidem, quomo∣do nam que tenet locus ab autoritate negatiuè? Auctor non dicit, ergo non verum. Quomo∣do ergo consequitur, nullus Graecorum, aut Barbarorum considerantium talia istud scripsit, ergo ita non fuit, praesertim cùm considerantes talia, nunquam viderunt vel audierunt quic∣quam tale accidere, in medio mensis Lunaris: sciebantque quod nec tunc posset contingere per naturam. Quare etsi huiusmodi tenebrae tunc fiebant, non considerabant, saltem diligen∣ter, [unspec C] putantes illas accidere ex obiectu alicuius nubis condensae, vt fieri saepè solet.

Posses quoque contra alia signa coelestia memorata superius, similiter cauillare. Verum transcende, quaeso, modicum statum Sophistae, & disce Eclipsim Solis etiam vniuersalem, ne∣quaquam vbique & omnibus apparere, sicut Eclipsis Lunae apparet, & hoc est propter diuersi∣tatem aspectus, sicut non Sophistica, sed Philosophica, scilicet Mathematica, Theoremata clarè monstrant, quare & posset Eclipsis Solis in aliqua terra contingere, ersi ipsi in Graecia non viderent etiam claro die.

In materia quoque peccas, dicendo nullum Graecorum Eclipsim illam vidisse, aut de ipsa mentionem fecisse, sicut praehabita manifestant. Nonne etiam resurrectio Christi à morte, attestatio Angelorum, ascensio eius in coelum multis videntibus, attestatio Angelorum, mis∣sio Spiritus Sancti promissi, cum inspiratione Discipulorum rudium, laicorum, tam mirabili, tam efficaci, tam valida, vt statim linguis omnium loquerentur, intelligerent que Scripturas, [unspec D] testimonium perhibent Iesu Christo?

Nonne & alia miracula eius omnimoda tantum excedentia vires naturae, quae & quanta te∣stantur Historiae nostrae authenticae & famosae faciunt fidem certam. Solent enim Philosophi ab effectibus sensatis & notis, ad causas ignotas procedere inquirendo. Fuerunt autem apud Christum multi miraculosi effectus, & apud Christianos in eiusdem nomine, vsque hodie per∣seuerant: puta conuersio subita aquae in vinum, saturatio quinque millium hominum ex quin∣que panibus, & duobus piscibus, relictis duodecim cophinis fragmentorum: mundatio su∣bita leprosorum, illuminatio subita caecorum, consolidatio subita paralyticorum; &, vt plu∣rima breuibus comprehendam, quorumcunque languorum curatio subita & perfecta; imo & subita, & vera resuscitatio veraciter mortuorum, sicut quamplures Historiae satis authenticae concorditer attestantur, sicut & antiqui Prophetae, & Sybillae de ipso antiquitùs praedixerunt, quod & inimici nostri Iudaei, & Iosephus contestantur. Horum ergo effectuum O Philoso∣phe, [unspec E] dic tu causam, nonne sicut effectus isti vires totius naturae creatae transcendunt, sic & cau∣sa ipsorum?

Scio autem quod à proteruis Sophistis qui volunt videri Philosophi, ad haec & huiusmo∣di multipliciter respondetur. Quidam namque irreligiosi omnia miracula negare simplici∣ter non verentur. Sed isti sicut Apollophanes superius corrigentur: Inciuile namque & in∣humanum est, omnes Historias Christianorum, & etiam Iudaeorum simpliciter abnegare. Quicunque etiam negas miracula, habes consequenter negare omnem possibilitatem mira∣cula faciendi; reputas quoque te posse plenè cognoscere omnem operationem diuinam, con∣tra priorem particulam huius partis, & contra 7^am & 8^am partes praemissas.

[unspec A] Quicunque etiam negas miracula Christiana, veni & vide ad oculum, adhuc istis tempo∣tibus in locis Sanctorum per vices miracula gloriosa. Veni in Angliam ad Regem Anglo∣rum praesentem, duc tecum Christianum quemcunque habentem morbum Regium quan∣tumcun que mueteratum, profundatum, & turpem, & oratione fusa, manu imposita, ac bene∣dictione, sub signo crucis data, ipsū curabit in nomine Iesu Christi. Hoc enim facit continuè, & fecit saepissimè viris & mulieribus immundissimis, & cateruatim ad eum ruentibus in Au∣glia, in Alemannia, & in Francia circumquaque, sicut facta quotidiana, sicut qui curati sunt, sicut qui interfuerunt & viderunt, sicut populi nationum & ••ama quam celebris certissimè contestantur. Quod & omnes Reges Christiani Anglorum solent diuinitus facere & Franco∣rum, sicut Libri Antiquitatum, & fama Regnorum concors testantur: Vnde & morbus Re∣gius nomen sumpsit. Vade in Hiberniam, intra Purgatorium S. Patricii, & experiêris mira∣culum multipliciter admirandum, quod & nonnulli certissimè sunt experti.

[unspec B] Amplius autem, si Historiis Christianorum de miraculis apud ipsos factis non credis, cre∣de Historiis Philosophorum, Poetarum, Chronographorum, Gentilium, & illorum qui nunquam receperant fidem Christi, & ipsis etiam Christianis de miraculis factis apud exteras nationes. Ecce Aristoteles famosus Philosophus in de Mundo 12. referens vnum magnum mirabile: Fuit, in quit, dudum versus occasum terraemotus, qui euertit plurimas ciuitates, atque cum imbtibus maximis rabieque ventorum, in quibusdam locis mare conuertit in ari∣dam, aridamque in mare; factaque sunt tanta incendia, vt omnia conflagrarent. Nam ig∣nis erumpens de terra quasi ruptis Aetnae carceribus, ferebatur in modum fluminis super terram, vbi & fidelium genus numen praecipuè honorauit, vbi & dum quidam iuuenes, paren∣tes & senes baiulantes in humeris fuissent à rheumate compraehensi, appropinquaretque eis terribiliter flumen, ignis diuisum est flumen incendij quoque: hoc quidem huc; hoc autem illuc se diuertit, ac iuuenes cum suis parentibus conseruauit illaesos. Quod etiam expressiùs [unspec C] testatur Solinus de Mirabilibus Mundi lib. 2. vbi agit de Sicilia, ita dicens: Inter Catinam & Syracusas certamen est de illustrium Fratrum memoria, quorum nomina sibi diuersae partes adoptant. Si Catinenses audiamus Anapius fuit & ‖ 1.41 Amphinomus, si quod malunt Syracusae Emantiam putabimus & ‖ 1.42 Critonem. Catinensis tamen regio causam dedit facto, in quam∣cum se incendia Aetnae protulissent, iuuenes duo sublatos parentes euexerunt inter flammas ignibus illaesi. Horum memoriam ita posteritas munerara est, vt Sepulchri locus nominare∣tur Campus piorum. Idemque infra eodem narrat, quod ibi, scilicet in Sicilia est Vulca∣nius Collis, vbi 2. mirabilia demonstrantur. Sactificantibus namque construentibus sar∣menta viridia super Aras, nec igne apposito probatur si Deus adest placatus per hoc, quod ligna concipiunt ignem sponte, & nullo inflagrante haliru à numine attenduntur. Vbi & post sacrificium consummatum, epulantibus alludit flamma, quae flexuosis excessibus vaga∣bunda, quem contigerit, non adurit.

[unspec D] Simile huic testatur Plinius 7. Naturalis Historiae, sub hijs verbis: Haud procul vrbe Ro∣ma, in Faliscorum agro, familiae sunt paucae quae vocantur Hirpiae, quae Sacrificio annuo quod fit ad montem Sorastem. Apollini super ambustam ligni struem ambulantes non adu∣runtur, & ob id perpetuo Senatus consulto, militiae omniumque aliorum munerum vacatio∣nem habent.

Refert quoque Aristoteles in Secreto Secretorum Part. tertiae cap. 14. quomodo Mago O∣rientali Deum orante, Iudaeus qui mulam eius sibi accommodatam adduxerat, eiectus est de ipsa & prostratus confracta tibia, & similiter collo laeso. Et idem infra eodem part. vlt. cap. 1. approbat miracula Prophetarum iuuatiua; & supra eodem part. 3. cap. 1. allegat Her∣mogenem haec verba. Pater noster Hermogenes, qui triplex in Philosophia optimè Philo∣sophando dixit; veritas ita se habet, & non est dubium, quin inferiora superioribus, & supe∣riora inferioribus respondent: operator miraculorum vnus & solus Deus est, à quo descen∣dit [unspec E] omnis operatio mirabilis.

Auicenna quoque 10. Metaph. concedit ‖ 1.43 miracula, & similiter 4. de Anima 4. licet ibi er∣roneas causas fingat: Et similiter Algazel. 5 Philosophiae suae 5. miracula confitetur. Albu∣mazar etiam de coniunctionibus Tract. 1. differentia. 3. determinat de miraculis solennium Prophetarum licet sicut & Auicenna, in causis eorum aberret. Item Iosephus 2. Antiquit. vltimo, referens transitum Israel per medium maris rubri, in argumentum fidei haec subiun∣git. Nullus verò discredat verbi miraculum, si antiquis hominibus & malitia priuatis, via salutis, licet per mare, sit facta, siue voluntate Dei, siue sponte reuelata, dum & eis qui cum Alexandro Rege Macedoniae fuerunt olim & antiquitus resistentibus Pamphylicum mare diuisum sit, & cum aliud non esset iter, transitum praebuit eis, volente Deo per eum de∣struere

Persarum principatum, & hoc confitentur omnes qui Actus Alexandri, con∣scripserunt. [unspec A]

Historia quoque Scholastica, vbi actum est de Hester recitat à Iosepho memorato; quod Alexandro magno orante Deum Israel, vt intra montes Caspios includeret 10. Tribus, prae∣rupta montium accesserunt ad inuicem & locum immeabilem perfecerunt. Refert quoque Valerius Maximus lib. 8.1. quod Virgo quaedam vestalis de corruptione suspecta, in argu∣mentum suae integritatis illaesae, oratione Deae Vestae praemissa, cribrum plenum aqua de Tyberi in eius Templum integerrimè deferebat. Ouidius de fastis lib. 4. agens de festo Cy∣boles quod nonis Aprilis veteres celebrabant, quam matrem Deorum & Virginem putarunt, quae & Berecinthia, Idea, Pessimica, Phrygia, Dea virgo, & caelestis virgo fucrat nominata, vt partim patet ibi per Ouidium partim per Aug. 1. de Ciuit. Dei 29. & 2ⁱ. 5^o. 26. & 10.16. & per multos alios Historias & poëmata pertractantes descripto itinerario, quo ipsa à Phry∣gia versus Romam, per multa maria ad ostium Tiberis est delata, refert vnum magnum mi∣raculum [unspec B] & stupendum: Carina namque (vt dicit) limo Tiberis iam aestu nimio desiccati insidente tam firmiter, vt nullo ingenio, nec vllis viribus amoueri valeret: Claudia Quinta Virgo, super violatione communiter defamata, accedens ad Deam, supplici prece fusa in purgationem publicam suae famae, nauem cum zona, seu fune, leui conamine, quò voluit prae∣trahebat, & quia metra iuuant animos aliquorum, paucos versus Ouidij repeto, qui sic ait.

Versus Ouidij.

Hostia contigerat, qua se Tiberinus in altum Diuidit, & campo liberiore natat? Omnis eques, iuxtaque simul cum plebe senatus Obuius ad Thusci fluminis ora venit. [unspec C] Procedunt pariter matres, nati{que} viri{que} Quae{que} colunt sanctos virginitate focos. Sedula fune viri contorto brachia laxant, Vix subit aduersas hospita nauis aquas Sicca diu fuerat tellus, sitis vsserat herbas, Sedit limoso pressa carina solo. Quisquis adest, operi plusquam {pro} parte laborat, Adiuuat & fortes voce sonante manus. Illa velut medio stabilis sedet Insula Ponto, Attoniti monstro stantque pauentque viri. Claudia quinta genus lauso referebat ab alto, Nec facies impar nobilitate fuit. Casta quidem est, sed non sic credita, rumor iniquus [unspec D] Laeserat, & falsi criminis acta rea est. Cultus & ornatus variè prodisse capillos Obfuit, ad rigidos promtaque lingua sonos. Conscia mens veri famae mendacia risit, Sed nos in vitium credula turba sumus. Haec vbi castarum processit ab agmine matrum, Et manibus puram fluminis hausit aquam, Ter caput irrorat, ter tollit in aethere palmas, Quicunque aspiciunt, mente carere putant, Submissoque genu vultus in imagine Diuae Figit, & hos egit crine iacente sonos. Supplicis alma tuae genitrix foecunda Deorum, Accipe sub certa conditione preces. Casta negor, si tu damnas, meruisse fatebor, [unspec E] Morte luam poenas, iudice victa Dea. Quod si crimen abest tu nostrae pignora vitae Re dol is & castas casta sequere manus. Dixit & exiguo funem conamine traxit: Mira, sed in scena testincata loquor: Mota Dea est, sequiturque ducem, laudatque sequendo. Index laetitiae fertur ad astra sonus.

[unspec A] Sed ne indictis suspectis Poëtarum tantummodo videar me fundare: Ecce Titus Liuius qui lib. 9. de 2. Bello Punico hoc testatur. Ecce Solinus de mirabilibus Mundi parte vlt. qui sic dicit: Nauis à Phrygia gerula sacrorum dum sequitur vittas castitatis contulit Claudiae prin∣cipatum pudicitiae, & ecce similiter Aug. qui primo de Ciu. Dei 16. tam istud, quam praece∣dens, cum quibusdam alijs recitat & concedit. Idemque Solinus supra, eiusdem primi secun∣do sic scribit: Saceilum Herculis in Boario foro est, in quo argumenta & conuiuij & Maie∣statis ipsius remanent: Nam diuinitus neque muscis illo neque canibus ingressus est: etenim cum viscerationem sacrificij libaret, magnum Deum dicitur imprecatus: clauam vero in adi∣tu reliquisse, cuius olfactum refugiunt canes, id vsque nunc durat.

Referunt quoque Historiae Tartarorum, & commemorat Haitonus in lib. intitulato, Flos historiarum terrae orientis, Part. 3. de Chamguis 1^o Cham, 1^o Imperatore, seu Rege Tar∣tarorum, vnum stupendum miraculum in haec verba: Postquam Chamguiscam omnes ter∣ras [unspec B] & prouincias, quae citra montem Belian erant, suo imperio subiugauit, & illa possedit qui∣etè & pacificè, quadam nocte in Somnis vidit aliam visionem: vidit enim iterum militem al∣bum, qui dixit ad eum; Chamguiscam, voluntas Dei immortalis est, quòd tu transeas mon∣tem Belian versus Occidentem, & occupabis terras & regna, ibique dominaberis gentibus quas subijcies tuo imperio; & vt certus sis, quod ea quae tibi dico, sunt ex parte immortalis Dei; Surge & vade ad montem Belian cum tota Gente tua, ad locum vbi mare iungitur cum eodem, ibique descendes, & versus Orientem cum nouem genuflexionibus nouies immorta∣lem Deum adorabis, & ipse qui est Omnipotens tibi viam ostendet per quam poteris pertran∣sire. Chamguiscam verò visa visione, gaudenter surrexit, nec in aliquo dubitauit: nam pri∣ma visio quam viderat de alijs certitudinem sibi dabat. Festinanter quoque suos vniuersaliter congregauit, & praecepit quòd sequerentur eum, cum vxoribus & filijs suis, & omnibus quae habebant. Perrexit itaque quousque peruenerunt ad locum, vbi mare magnum & profun∣dum [unspec C] montibus adhaerebat; nec erat ibi aliquis transitus, siue via: Continuò verò Chamguis∣cam, sicut praeceptum fuerat ab immortali Deo, de equo descendit: illud idem omnes faci∣entes vniuersaliter versus Orientem flexis genibus nouies adorauerunt, ab omnipotenti & immortali Deo misericordiam & gratiam implorantes, vt transitum & viam eis ostenderet abeundi. Steterunt in orationibus suis nocte illa, & manè surgentes, viderunt quòd mare per 9. pedes à monte retrocesserat, & eis dimiserat viam latam. Stupefacti fuerunt omnes mira∣biliter hoc videntes, & immortali Deo vnanimiter gratias referentes deuotissimè, per viam quam viderant, transierunt.

Quis ergo nisi nimis durae ceruicis, & Patrum impius verberator, solus tot, & tantis testi∣bus contradicet? Et si istis Historijs fidem accommodes, cur non Historijs Hebraeorum & Christianorum famosioribus multum valdè? Quare & alij humanè magis agentes, conce∣dunt miracula Christiana, sed in assignatione causae discordant. Alij namque assignant cau∣sam [unspec D] non veram; alij autem veram. Assignantes autem causam non veram, multipliciter vari∣antur. Altqui nam{que} Medici dicunt bonitatem, & proprietatem complexionis optimae tem∣peratae, quam vocant temperatam ad iustitiam in Christo, fuisse causam effectiuam sanitatis in corporibus alijs, & quorumcunque miraculorum quae fecit. Sed isti faciliter sanabuntur: Nam etsi possint vtcunque faciliter coloratè assignare hanc causam aliquorum miraculorum Christi, puta sanitatum paucarum quas fecit tangendo: aliorum tamen non possunt. Christus enim multos sanauit non tangendo, imò nec domum intrando, sed in magna distantia, vbi pro infirmis rogabatur, consentiendo. Nôrunt autem Philosophi & Medici, quod in omni actione & motione reali, & spirituali, mouens & motum sunt simul: testis est ille magnus Phi∣losophus Aristoreles 7. Phys. 9. & 2. de Anima 74. Illa quoque complexio, & tota eius pro∣prietas fuit tantum finitae virtutis, quare & mundando leprosum, solidando paralyticum, & caeteras infirmitates sanando, requireret certum tempus, certam alterationem & motum, se∣cundum [unspec E] proportionem illius potentiae sanatiuae, ad resistentiam infirmitatis sanandae, & vbi esset resistentior, & maior infirmitas, ibi requireretur necessariò maius tempus, sicut & Phi∣losophi & Medici benè nôrunt, essetque necessariò aliquod medium inter infirmitatem & sa∣nitatem perfectam, quod Medici solent conualescentiam appellare: Christus autem subitò & perfectè, sicut non sine causa superius recitaui, infirmos quos voluit, sanos fecit.

Rursum, secundum haec eadem, si sic fuisset, tanta potuit fuisse infirmitas, tam incurabilis, tam mortalis, quod virtus complexionis Christi non potuisset illam sanasse. Legitur tamen morbos grauissimos & ‖ 2.1 antiquatissimos curauisse, nec in aliquo defecisse: Quomodo etiam morbum quemcunque quantumcunque mortalem non posset curare, qui etiam mortuos suscitauit?

Si insuper talis & tanta complexio potuit facere tanta miracula, posset & quaelibet minor [unspec A] complexio facere miracula proportionaliter minora, in proportionale passibile, sicut tam Phi∣losophi, quam medici contestancur. Quae etiam virtus complexionalis posset quatridua∣num mortuum iam foetidum, non tangendo; sed solo verbo, ad vitam perfectam subito re∣uocare, aquam in vinum mutare, panes & pisces tam vehementer multiplicare, super aquas ambulare, sicut haec omnia fecit Christus? Quae Complexio Christo pendente in cruce fecit terram moueri, monumenta aperiri, corpora Sanctorum resurgere; immò & Solem eclip∣sari modo praedicto? Quae complexio potuit à morte resurgere, in Coelum ascendere, Spi∣ritum Sanctum demittere, & tam efficaciter Apostolos inspirare? Nunquid omnes Christia∣ni per quos fiunt miracula, illius tantummodae & non magis omnimodae complexionis exi∣stant? Immò per viros & mulieres, per senes & iuuenes, per viuos & mortuos, miracula multa fiunt. Nunquid etiam Moyses, antiqui Prophetae, & omnes facientes miracula, istius Complexionis fuerunt? Quae etiam Complexio mare siccaret, siccatum teneret, montes [unspec B] transferret, faceret Solem stare atque redire?

Constat quoque Complexionem esse potentiam irrationalem, quare & secundum Phi∣losophos, ad alterum oppositorum tantum valere: potentiam verò factiuam miraculorum ad vtrumque, secundum quod exigunt miracula facienda. Nonne etiam Complexio est po∣tentia irrationalis, quare & secundum Philosophos, non agit ex electione & liberè; sed de necessitate naturae; sicut ignis calefacit. Quapropter & Complexio Christi, semper & ne∣cessariò praesente passibili, fecisset quodcunque miraculum, quod facere potuisset. Legimus tamen ipsum, & etiam alios fecisse miracula sua sponte & ex libera voluntate.

Quid etiam oporteret Deum orare pro miraculosis effectibus, si non faceret ibi quicquam, cum etiam sufficiat Complexio naturalis? Sancti tamen per quos fiunt miracula Deum orant, quod esset omnino superfluum, nisi ipse miracula operaretur.

Si etiam aliqua creatura potest miracula facere, potest & Deus, sicut Suppositio 1^a. mon∣strat. [unspec C] Cur ergo non facit, quando suppliciter exoratur? Immò magis decet Deum sic face∣re, & nos credere ita esse: Quare & Pater Philosophorum Hermogenes dicit, quod operator miraculorum vnus & solus est Deus, cui & Aristoteles Secreto Secretorum suorum consentit, sicut erat superius recitatum; qui etiam supra eiusdem Part. 1.22. ostendens quid valeat prae∣cognitio futurorum, puta hyemis nimis frigidae, aestatis nimis calidae, annorum famis & in∣digentiae: Confert, inquit, multum futura praescire, quia melius declinare possunt homi∣nes, quando ventura praecognoscunt. Nam & destinatorem excelsum tunc precibus implo∣rare debent, quod per suam clementiam ab eis futura mala auertat, & aliter ordinet. Non e∣nim ita praedestinauit, quod in aliquo suae potentiae derogaret. Possunt siquidem homines diuinam clementiam deprecari orationibus, deuotionibus, precibus, ieiunijs, seruitijs, sacri∣ficijs, eleemosynis, & multis alijs bonis, de commissis veniam implorantes, de reatibus poenitentes, & verissimè tunc Deus omnipotens auertet ab eis quod trepidant & formidant. [unspec D] Cui etiam concorditer Auicenna 10. Metaph. sua 1^o. dicit, quod quia primus verus nouit hoc totum, ideo ab eo incipit esse omnis eius quod fit, & propter has causas prosunt homini∣bus orationes & sacrificia, & praecipue Litaniae pro pluuia, & alia huiusmodi; oportetque vt timeas reddere malum pro malo, & studeas reddere bonum pro bono. Cuius rei certitudo fa∣ciet te refugere malum. Sed certitudo huius rei est euidentia miraculorum eius, vbi & lo∣quens de dispositione & vtilitate membrorum animalium, & plantarum, sic ait: Non est ibi causa naturalis vllo modo; sed principium eius est ex cura diuina, sicut & illa pendent ex cu∣ra; quantò magis ergo in miraculis similiter sentiendum? & addidit; scias etiam quod plus ap∣propinquat vulgus & tenet & dicit; verum est, nec refugiunt hoc nisi illi, qui volunt videri Philosophi, eò quòd ignorant causas & occasiones istorum.

Astrologi autem puta Albumazar vbi prius, & alij alibi videntes corpus terrestre minus sufficere ad miracula facienda, ascendunt ad coeleste, dicentes diuersas coniunctiones & virtu∣tes [unspec E] Corporum coelestium in signis diuersis miracula diuersa causare: Verum Astrologi sicut Medici corrigentur. Corpus quoque Coeleste, aut quaecunque Coelestis coniunctio, si fa∣ciat miraculum hic in terra, cum non possit immediatè hoc facere, requirit aliquod medium per quod hoc faciat: hoc autem non est tantum ignis aut aer; sed aliquis magnus homo, in aliqua tali magna coniunctione conceptus, natus, aut praesignatus per illam: videmus enim quod non solus aer operatur miraculum, sed aliquis magnus homo, aliquis sanctus homo, quod & isti Astrologi confitentur, quod & videtur Aristot. dicere in Secreto Secretorum vlt. Part. 1. Sed fi sic esset, talis homo operaretur miracula virtute suae complexionis sicut respon∣sio prior dixit.

[unspec A] Quomodo insuper conuenit coniunctioni & virtuti coelesti, virtutem coelestem infrin∣gere, motus luminarium coelestium immutare, facere Solem & Lunam stare, redire, & So∣lem eclipsari per Lunam in medio mensis lunaris modo praedicto?

Quomodo insuper virtus coelestis corporis luminosa faciat aliquam patriam in terra solitam illuminari de die, & obtenebrari de nocte, sicut & regio circa cam, perpetua caligine tenebrosam? Haytonus siquidem in libro suo intitulato, Flos historiarum terrae Orientis Part. 1. cap. 10. agens de regno Georgiae, scribit ita. In regno isto Georgiae apparet quoddam stupendum mirabile & multipliciter monstruosum, quod dicere non auderem, neque cre∣didissem relatione ‖ 2.2 cuiusquam, nisi prius proprijs oculis aspexissem: sed quia ibi personaliter fui, & fide vidi etiam occulata, dico quod in illis partibus est quaedam prouincia Hanissen, quae in circuitu benè occupat tres dietas, & tantum quantum extenditur illa prouincia per totum quadam caliginosa & tenebrosa caligine locus ille taliter offulcatur, quod nullus est qui [unspec B] possit aspicere quicquam, nec est aliquis qui audeat ingredi illam terram, quoniam ad rede∣undum tramitem ignorat. Habitatores illius regionis asserunt se saepius audiuisse voces ho∣minum vociferantium, cantus Galli, hinnitus equorum, & per meatum cuisdam fluminis quod de loco illo egreditur, apparent signa certa, quod sit gentium habitatio in eodem. Ve∣rum est quod legendo inuenitur in Historijs Regni Armeniae & Georgiae, quoniā fuit quidam pessimus Imperator & dominator Persarum, qui nuncupatur nomine Sanoreus; idola co∣lebat iste, & persequebatur crudelissimè Christianos. Quadam verò die praecepit, quod om∣nes habitatores Asiae venirent, & sua idola adorarent, & quicunque edictis imperialibus contrairet, poenam incendij pateretur: vnde accidit, quod quidam Christiani fideles, Mar∣tyrium potiùs elegerunt, quidam idola adorarunt, quidam ad montes fugerunt: Quidam verò boni Christiani tunc temporis, in quadam planicie habitabant, quae Mogan vulgari∣ter appellatur, & cum nollent aliquo modo idolis immolare, cogitarunt de fuga, & dum ad [unspec C] partes Graeciae crederent se transferre, ille pessimus iniquitatis filius, Imperator cum suo ex∣erciru infoelicissimo obuiauit, dum fugerent, Christianis, in illâ viz. prouincia Hanissen su∣perius nominata: Cumque iussu Imperatoris, deberent Christiani frustratim omnes vni∣uersaliter detruncari, clamauerunt ad Dominum Iesum Christum, & continuo illa tene∣brositas perfidorum lumina offuscauit, & Christiani pergentes recto tramite euaserunt: ini∣qui vero in illa tenebrositatis valle vsque nunc resident, & residere debent, vsque ad finem seculi, vt ab omnibus creditur & narratur.

Qualiter etiam virtus coeli Ecclesiam aut columnam sine fundamento stantem, quasi super flabilem aërem multis temporibus immobilem sustentaret? Marcus siquidem de Venetijs, qui multis annis orientales Regiones personaliter circuiuit, & quae ibi vidit & didicit, memo∣riae fideliter commendauit, in lib. intitulato, De Conditionibus & Consuetudinibus Orienta∣lium Regionum, lib. 1.39. scribit in haec verba: Samurcham nobilis ciuitas est & magna in [unspec D] Regione illa quae tributaria est Nepoti Magni Kaan, vbi simul habitant Christiani, & qui Ma∣hometum adorant, qui se Sarracenos vocant. In hac ciuitate tale hijs temporibus factum est miraculum Christi virtute: Quidam frater Magni Kaan, qui dicebatur Cygatay, qui huic praeerat Regioni, inductus à Christianis & doctus, baptisma suscepit: tunc Christiani Prin∣cipis fauorem habentes, aedificauerunt Basilicam magnam in vrbe Samarcham in honore B. Io. Baptistae. Tali autem ingenio fuit per Architectos Ecclesia fabricata, vt tota celsitu∣do Basilicae, super vnam columnam marmoream firmaretur, quae columna in medio eius erat: Acceperunt autem dum fieret opus quendam Sarracenorum lapidem, de quo basim formauerunt sub columna praedicta: Sarraceni verò qui Christianos oderant, de sublato eis lapide doluerunt; sed Cyngatin Principem metuentes, ausi contradicere non fuerunt: Factum est autem vt moreretur Princeps, cuius filius in Regno, sed non in fide successit; Sar∣raceni autem impetrauerunt ab ipso, vt Christiani suum eis lapidem restituere cogerentur. [unspec E] Offerentibus verò Christianis illis praetium pro lapide magnum, renuerunt Sarraceni prae∣tium, volentes vt sublato lapide Ecclesia destrueretur cadente columna. Cumque Christia∣nis nullum pro hac re esset remedium, B. Io. Baptistam, lachrymosis precibus inuocare coe∣perunt. Adueniente igitur die quando lapis de sub columna remouendus fuerat, & à Sarrace∣nis per consequens ruina totius tecti Ecclesiae sperabatur, nutu diuino columna adeo à Basi subleuata est, vt per palmorum 3. spacium eleuata, sustentaretur in aere, & sic absque huma∣ni adminiculi fulcimento, vsque hodiè perseuerar.

Adhuc autem, quomodo posset virtus coelestis longis temporibus, omni anno, certo die, mare siccare, per 7. dies siccatum tenere, paruulum in medijs fluctibus derelictum post annum peractum incolumem exhibere. Quem celebris enim historia longè ac latè diffamat,

quomodo B. Clemens praedicans fidem Christi, à principe infideli proijciebatur in mare cum [unspec A] anchora circa collum, ne fortè à Christianis in uentus pro Martyre haberetur: orantibusque Cornelio & Phaebo eius discipulis, mare per tria milliaria se retraxit, qui cum magna mul∣titudine Christianotum per siccum intrantes, inuenerunt habitaculum ad modum marmo∣rei Templi paratum, & ibi in quadam arca corpus eius decenter compositum, & anchoram iuxta eum: in cuius etiam passione mare ad 3. milliaria per 7. dies, ariuis quamplurimis se retraxit, praebens venientibus siccum iter, donec ob furiam barbarorum Romam vbi praefir∣erat est delatus, vbi & in Ecclesia, quae ab ipso vocatur S. Clementis, solemniter veneratur.

Quomodo etiam durante miraculo recitato, quaedam mulier filium suum paruulum illuc adduxit, & in fine solemnitatis, irruentibus aquis maris, prae nimia festinatione ibi reliquit, reuoluto{que} anno, cum multitudine Christianorum reuertens, inuênit puerum dormientem: qui excitatus & totus incolumis, putauit se tantum vnius noctis suauiter dormiuisse spatio. Multa quidem & alia poene innumera miracula gloriosa cateruatim se offerunt Historias re∣uoluenti, [unspec B] quae per solam virtutem coelestium corporum nequeunt vel sophisticè colorari.

Dicat mihi quaeso Astrologus, quae tam potens & miraculosa coniunctio in factione mi∣raculorum priorum nouiter contingebat? Nonne motus, coniunctiones, paruae, magnae, ma∣iores & maximae, oppositiones omnes, aspectus, proprietates & virtutes coelestes, sunt notae fidelibus, sicut infidelibus Astrologis, seu Astrologiae Sophistis, qui propter paucitatem gnarorum in ista scientia, fingunt se multa scire quae nesciunt, & multas non causas vt cau∣sas, vt sic irreprehensibiliter super caeteros se extollant. Si inquam, tu doctus Astrologus sci∣as assignare causam coelestem. Miraculorum quorumlibet, dic mihi quaeso, quod & quale miraculum, quandò, & vbi continget, quandò incipiet, quantum durabit? Sed noli mihi quaeso illudere, dicendo, quod in Gadibus Herculis aut in profundo Oceani, post 100. an∣nos, aut quod post terminum vitae meae, miraculum tale erit, ne forsitan videa•• is per fugam sophisticam declinare. Vel dic mihi quando & vbi fiebat miraculum hoc vel illud, vel adhuc [unspec C] mihi dic, infra quod tempus futurum in certo loco miraculum nullum fiet, vel miraculum tale non fiet; aut infra quod tempus praeteritum in certo loco nullum fiebat miraculum, vel tale non fiebat miraculum? Vel si mihi nescias dicere, dicam tibi: quod enim, quale, quando, & vbi Deus voluerit aut voluit, fiet miraculum, aut fiebat; & similiter negatiuè voluntatis autem diuinae, cùm per 8^am partem & 4^am sit summè & maximè libera, non possum causam antecedentem necessariam assignare, sicut superius monstrabatur. Hoc autem euidenter ap∣paret, eò quòd miracula ista contingunt fusa prece ad Deum, quod omninò videretur super∣fluum, friuolum & inane, si coelum haec faceret, & non Deus, sicut superius est argutum.

Alij autem videntes nullum corpus posse sufficere ad miracula facienda, ponunt spiritum causam horum: & hij vlterius variantur. Aliqui namque putant, quod spiritus hominis ani∣ma rationalis humana sit sufficiens causa horum; non autem quilibet anima quocun{que} mo∣do diposita: sed sicut dicit Aristoteles in secreto secretorum vltimae part. 1. Cum anima fue∣rit [unspec D] superans corpus & dominans & ei praeponderans, facit Prophetā cum miraculis iuuatiuis. Haec autem responsio potest corrigi vt priores. Praeterea si anima ex sola tali dispositione ha∣bituali facit miracula, semper & necessario facit quaecunque miracula potest, quam diu est ita disposita sicut & agens irrationale. Sicut si anima ex sola specie ignis in ipsa combureret, semper combureret, quamdiu illam speciem haberet, dormiendo, vigilando & aliud quodli∣bet faciendo, approximato passibili & impedimento remoto. Quare & Auicenna sequens & supplens Aristotelem in hac parte, 4^o de Anima 4. dicit, quod anima cum fuerit nobilis, constans, similis ‖ 2.3 principijs, tunc pro voluntate eius obedit ei, nedum corpus proprium; sed & corpora extrinseca, & materia quae est in mundo, ita vt sanet infirmos, debilitet prauos, permuter elementa, contingat pluuia, sterilitas & obsorbitio à terra, quemadmodum opus occuli fascinantis est in corpore alieno: vbi & videtur innuere animam facere talia opera, ex [unspec E] fortitudine & firmitate formae rei sibi impressae & imaginationis de illa, cuius & imaginariae fictioni consentit Algazel 5. Phys. suae 5. & quidam alij modernorum. Sed huius imagina∣tionis imago faciliter confringetur, & ad nihilum redigetur, per quae responsiones priores. Talis etenim anima volens sanare quenquam distantem, si per hoc ipsum sanaret, hoc esset per aliquam actionem expansam ad ipsum per totum medium interceptum: Norunt enim Philosophi. & medici non ignorant nihil agere in extremum nisi agendo in medium, etsi non semper similem actionem. Quare etsi in illo medio quotcunque infirmi alij ponerentur, saltem infirmitate simili detenti, omnes similiter sanarentur.

Illa insuper anima, volutio, & imaginatio est tantum finitae virtutis; Possit ergo esse tanta distantia inter illam & aegrum, vel in parua distantia medium ita indispositum per densita∣tem

[unspec A] aut aliam qualitatem, quod ipsum sanare non possit: possent quo{que} esse tot aegri in aliquo magno exercitu, & comitatu, aut conuentu, quod si vellet omnes sanare, nullum sanaret: aut tot inimici in aliquo exercitu, quod volendo omnes debilitare vel occidere, neminem laede∣ret: sed nunquid sic Christus? Nonne qui ex paucis panibus & piscibus tot millia hominum satiauit tanta copia fragmentorum relicta, potuisset (si voluisset, & oportuisset) plura & plu∣ra millia satiasse, panesque & pisces amplius & amplius multiplicasse, & ad maiorem distan∣tiam & maiorem, quare & de alijs miraculis similiter sentiendum.

Talis insuper anima qualitercunque volens atque imaginans, cùm sit tantum finitae vittutis, requirit certum tempus & alterationem successiuam secundum resistentiam patientis, posset∣que infirmitas esse tanta, & resistentiam tantam habere, quod eam sanare non posset, quorum vtrumque est falsum de Christo, sicut superius est argutum.

Si etiam tam potens anima per tam fortem volutionem & imaginationem potest facere [unspec B] tanta miracula, cur non quaelibet anima per proportionalem volutionem & imaginationem, potest proportionalia miracula operari? Quomodo etiam potest anima volendo aut imagi∣nando mortuos suscitare, & animas à Coelo vel Inferno ad corpora reuocare? multò autem facilius posset praeseruare quenquam à morte, & reddere corpus proprium immortale; imò & omnes homines, & omnes bestias immortales. Cuius etiam quaeso imaginatio inclusit tantum exercitum, & tantam patriam tenebris, sicut superius tangebatur? Non imaginatio Christianorum, ipsi enim non videntur tunc imaginati fuisse de huiusmodi tenebris, sed de fuga; nec imaginatio persecutorum, ipsi enim (vt videtur) non imaginabantur se comprehen∣di tali caligine, sed persequi Christianos, illa quoque tenebrositas continuè perseuerat: habet ergo causam continuam. Sed quis tali imaginationi vacat continuè? quis sic imaginando continuè perseuerat? Cuius imaginatio sustentauerit columnam praedictam base subtracta? Non Sarracenorum, (ipsi enim potius imaginabantur Ecclesiam ruituram) nec Christiano∣rum, [unspec C] ipsi enim (vt videtur) potius sperauerunt aliquam vindictam Sarracenis diuinitus infe∣rendam, vel basim columnae ibi diuinitùs retinendam, quàm vnum tale inopinatum miracu∣lum à saeculis inauditum, cuius etiam imaginatio tam continua perseuerat, vt tantis tempori∣bus columnam sustentet, continuè etiam dormientibus Christianis? Refert quo{que} Marcus de Venetijs 1. de Condit. Orien. Regionum 18. in hunc modū: In illis regionibus, scilicet inter Thaurisium & Baldachum, mons est qui olim de loco suo ad locum alium translatus est vir∣tute diuina. Volebant enim Sarraceni Christi Euangelium vanum ostendere, pro eo quod Dominus ait, si habueritis fidem vt granum sinapis, dicetis huic monti, Transi hinc, & trans∣ibit; & nihil impossibile erit vobis. Dixerunt enim Christianis qui sub eorum dominio in illis partibus habitabant, aut in Christi nomine montem illum transferte, aut omnes ad Macho∣metum conuertimini, aut omnes peribitis gladio. Tunc deuotus quidam hic Christianos con∣fortans oratione fusa fideliter ad Dominum Iesum Christum, vidente multitudine populo∣rum, [unspec D] montem transtulit ad designatum locum, propter quod multi ex Sarracenis ad Chri∣stum conuersi sunt. Sed cuius imaginatio (quaeso) tam fortis, vt transferat vnum montem? O Auicenna magnanime, animam magnam habens, transfer per imaginationem tuam istum monticulum, aut minimam glebam eius, & dabo tibi montem aureum possidendum. Nonne etiam imaginationes tot Sarracenorum contrariae detinuissent potius ibi montem? Imo po∣tius reputandum haec, & alia huiusmodi miracula facta fuisse per Christum & Deum, qui vt iuuaret, fuit suppliciter exoratus. Cuius etiam imaginatio Saulum Iudaeum tam peritum in lege, tam feruentem in lege, tam vehementem persecutorem fidei Christianae, tam inopina∣biliter, tam potenter, tam mirabiliter conuertebat, tanta de ipso veraciter praedicebat, in fide Christiana tam perfectè, tam subitò imbuebat, vt etiam confunderet Iudaeos incredulos & Graecos, sapientissimos etiam Philosophos ad fidem Christianam conuerteret?

Cuius imaginatio circa corpora Sanctorum Christianorum mortuorum omnimoda mi∣racula [unspec E] operatur? sicut Historiae nostrae certissimè contestantur, sicut & de S. Clemente supe∣rius recitatur, sicut & Marcus de Venetijs 3. de Condit. Oriental. Regionum 27. recitat, quo∣modo circa corpus S. Thomae Apostoli in Maabar, id est, in maiore India, in quadam ciuitate sepultum, multa miracula etiam istis temporibus crebro fiunt. Quare & ipsi Sarraceni••llarum partium ipsum quàmplurimum reuerentur, dicuntque ipsum magnum fuisse Prophetam, & vocant eum Anar nan, id est, sanctum hominem. Cuius, inquam, imaginatio ista facit, non imaginatio corporis mortui, nullus nescit, si imaginatio animarum quae illa corpora animâ∣runt, animae illae sunt potentes, sanctae, nobiles, & beatae. Quis ergo dubitauerit credere, vt credebant? Si imaginatio viuorum colentium illos Sanctos, cur non alibi imaginando simili∣ter acciperent quod optarent? Cur (quaeso) inaniter porrigunt eis preces? cur credunt fal∣laciter

se iuuati per eos, aut per Deum propter eorum merita Deo chara? [unspec A]

Nonne etiam inter miracula S. Thomae Cantuar. Archiepiscopi recitatur, quomodo quae∣dam Domina lasciuiae causa, desiderans oculos pulchriores, accedens ad tumbam Sancti & hoc orans, statim fuit poenitus excaecata? nonne eius imaginatio in oppositum fereba∣tur? Cuius insuper hominis volutio aut imaginatio fecit coelestia miracula supradicata?

Amplius autem si anima talis potest miracula facere, potest & Deus, sicut 1^a. Suppositio & partes sequentes lucidè manifestant; & nedum est potens & summè potens miracula facere: verum etiam summè clemens, pius, & propitius magnificus, liberalis, sicut 1^a. Suppositio & 3^a. Pars demonstrant. Nonne ergo decentius credibiliusque videtur, quod cum dilectores sui modo praemisso 30^a. Parte huius, in necessitatibus suis magnis, excedentibus vires suas ipsum suppliciter deprecantur, ipse eis miraculosè succurrat, praesertim cum hoc eis videat expedire, quam quod immisericorditer se auertat, ipsos abijciat & repellat & petire permittat?

Nonne Hermogenes, siue Hermas Pater vester, & vos ipsi Aristoteles & Auicenna istud [unspec B] superius affirmastis, Deum videlicet esse miraculorum factorem? Quomodo ergo nunc cau∣sam aliam somniatis? Nec te latet, vt aestimo, Auicenna, quod licet oculus fascinantis posset mirabiliter operari in corpore alieno, nequaquam tamen oportet, quod illa anima posset mi∣racula huiusmodi operari. Non enim vis dicere, quod quilibet, cuiuscunque complexionis possit taliter fascinare; sed quidam habentes complexionem infectam, & quandam com∣plexionalem malitiam venenosam, quam per os & oculos, loquendo & videndo, euaporant & emittunt subtiliter, aut alterando inficiunt medium & sic laedunt. Quare nec hoc faciunt in omni distantia, sed propinqua, sicut & oculus menstruatae inficit speculum, & Basiliscus in∣terfecit viua visa: miracula verò nequaquam proprietatem complexionis sequuntur, sicut supetius est ostensum. Cur igitur Auicenna astruis aliquid tam mirandum, per tam debilem rationem? & quare Aristoteles sine aliqua ratione; cur etiam contra sententiam vestram prio∣rem, [unspec C] nunc ponitis aliam causam miraculorum quam Deum? An forte verisimiliter respon∣detur pro vobis dicendo, dicta vestra diligenter inspecta, nullam causam effectiuam miracu∣lorum aliam assignare: Dictum siquidem Aristot. videtur posse intelligi de causa dispositiua ad prophetiam & miracula; non propriè effectiua. Apparet enim secundum sententiam Ari∣storelis in de bona Fortuna, & de somno & vigilia prophetiam & vera somnia praesagia fu∣turorum esse à Deo, & non esse homini à scipso; quod & testatur Auicenna 4. de Anima & 5. ac 10. Met. & Algazel 5. Phys. suae, & Auerroes super de Somno & Vigilia manifestè; vbi etiam dicit, quod interpretatio somniorum est vna species prophetiae, quod & dicit esse ma∣nifestum in somnio Pharaonis de quo interrogauit Ioseph, & addit & operatur interpretem sicut dicit A••st. vt semper sit cogitans & mundus, non declinans ad mores bruti animalis: Dictum etiam Auicennae potest similiter fortassis intelligi & exponi. Fatentur etenim Chri∣stiani quod hominibus sanctae vitae gratanter illabitur spiritus prophetiae, & quod Deus liben∣ter [unspec D] pro talibus miracula operatur. Vel forsitan Auicenna, cum dicit animam quamlibet si∣milem principijs posse miracula operari, intelligit quod hoc potest virtute horum principio∣rum, quae secundum eum sunt Deus & Angeli: seu quod ista Principia hoc possunt & volunt quandoque per eam seu propter eam, propter similitudinem, scilicet sanctitatis & voluntatis huius animae & ipsorum.

Sed hic quaeso, audi benigne, magne Philosophe, maxime Arabum Auiconna: Nonne cum dicis quod anima similis principijs ita potest, innuis quod dissimilis haec non potest? Cum ergo Christus & perfecti Christiani hoc potuerunt, & possunt, sicut praemissa testantur, consequitur euidenter ipsos habuisse & habere animas similes principijs supradictis. Macho∣metus autem vester teste teipso 9. Metaphys. tuae vltimo, non potuit miracula facere ipsomet teste, in quodam libro legis vestrae, vbi petentibus ab eo miracula, sic respondit non missus sum cum hoc. Caeteri etiam Sarraceni, quanquam sint Monachi, & vitam ducant arctissi∣mam, & secundum traditiones Machometi sanctissimam, non possunt miracula facere; con∣stat [unspec E] planè: Nec enim decet, quod discipulus sit super magistrum, aut seruus domino suo ma∣ior. Nonne ergo Machometus, & omnes eius discipuli Sarraceni & Tartari habent animas dissimiles principijs memoratis? Cur ergo non efficimini Christiani, vt sic possitis istis prin∣cipijs pleniùs simulari?

Respondebunt forsitan Arist. & Auicenna ad praemissa dicentes, se non negare sed affir∣mare Deum facere quaedam miracula, & etiam animam talem quaedam. Sed tunc, quaeso, di∣stinguatis rationabiliter & doceatis distinguere inter illa. Nonne etiam sit ita, maiora & glo∣riosiora miracula Deo dignissimè tribuentur? Sed quae maiora aut gloriosiora miracula, quam praecursorum & praenunciorum Christi, veterum scilicet Prophetarum & quam miracula

[unspec A] Christiana, sicut ex hic praemissis & historijs nostris certissimis planè constat? Est ergo Deus qui facit illa gloriosa miracula Christiana in attestationem fidei Christianae. Iudaei autem & eorum Philosophi inimici Christi & fidei Christianae dicunt Christum fecisse miracula, non vera, sed ficta, per artem Magicam, & per potentiam spirituum malignorum. Quidam etiam Magici in approbationem artis suae infamis dicunt Christum vsum fuisse quibusdam magiste∣rijs ibi scriptis, sicut patet in libro qui dicitur Vacca Platonis. Sed quomodo non aduertitis vos Iudaei Manichaeos, qui respuunt Moysem & Prophetas, dicentes Deum malum, princi∣pem scilicet tenebrarum, auctorem totius veteris Testamenti, posse vobis similiter respon∣dere de omnibus miraculis Moysi & omnium Prophetarum? Quomodo vos ostendet is er∣go veritatem miraculorum vestrorum contra ipsos, & ego contra vos ostendam veritatem miraculorum nostrorum.

Dicetis fortassis, vos habere Scripturam authenticam, quae miracula Moysi attestatur: [unspec B] & ego dico confidenter, nos habere Scripturam multo magis authenticam, quae Christi miracula attestatur. Quis enim scripsit libros illos & miracula Moysi? nonne ipsemet? non∣ne solus? nonne & miracula nusquam prius per alios priores Prophetas praedicta? Christus autem non scripsit miracula propria, nec aliquis vnicus illa scripsit, sed 4. magni Scribae, & alij multi minores, non simul in loco vel tempore, quasi conspirantes & Christi miracula concorditer confingentes: Sed quidam in Iudaea, quidam in Italia, quidam in Achaia, & quidam in Asia, quidam in vna lingua, & quidam in alia, quidam secundum vnum modum, & quidam secundum alium, Christi doctrinam, gesta & miracula, concordi sententia conscrip∣serunt. Horum autem Scribarum & Protonotariorum Christi, testes sunt Apostoli, viri praeclari, Christo continuè assistentes, in miraculis suis praesentes, & ipsa certissimè oculis suis videntes, & tam hij, quam illi natura Iudaei.

Nonne & Christi miracula fuerunt praenuntiata Propheticè tam per viros, quàm per Sy∣billam, [unspec C] & eadem ratio de miraculis Prophetarum: vel fortè dicetis conuersationem factam Moysi & Prophetarum vestrorum, euidenter ostendere ipsos maleficos non fuisse, quare & ipsorum miracula vera fuisse. Et quis vnquam sanctioris conuersationis, quam Christus, sicut nedum nostrae historiae, sed & Gentilium contestantur? respicite facta eius, legire verba eius, attendite legem eius. Quid vnquam innocentius? quid sanctius? quid honestius valeat reperiri? nonne tandem ita * 2.4 connersabatur, sicut Prophetae vestri & Sybilla de ipso propheticè praedixerunt? annon ita conuersabatur Christus, sicut siue Messias, quem vos ex peccatis se∣cundum praedictiones Propheticas, conuersati deberet?

Obijcitis forsan ei, quod legem vestram peruertere nitebatur, sed male. Non enim legem vestram peruertit, sed exposuit & impleuit, sicut & erat diuinitus prophetatum. Amplius au∣tem, cur non attenditis eandem calumniam posse similiter obijci vero Messiae, quem vos secū∣dum praedictionem Proheticam Osee vestri, dies multos expectatis: sed cum asino adhuc futu∣rum, [unspec D] cum fecerit miracula sua vera, quomodo ergo vos eius miracula defendetis, & ego veri Christi nostri vera miracula defensabo.

Adhuc autem si Christus fuisset maleficus, falsus Propheta, & falsa miracula tantum fecis∣set, quomodo fuisset à tot, & tam solennibus testibus, tam concorditer prophetatus futurus, & etiam praesentialiter attestatus, & per vestrum Iosephum commendatus, sicut superius reci∣tatur. Quomodo etiam est verisimile, si miracula Christi fuissent tantum ficta & diabolica ar∣te facta, quod fuissent diuinitus prophetata, non reprobando, sed totaliter approbando? praeterea si Christus fuisset maleficus, pseudo propheta, & legis subuersor, secundum legis vestrae praeceptum debebat occidi, quare & ipsum occidere, nequaquam demeritorium aut pu∣nibile sed potius meritorium & praemiabile fuisse quis dubitat? sed vos propter eius abnegatio∣nem & occisionem, fuistis & estis puniti grauiter, & afflicti per occisionem vestri quampluri∣mam in terra vestra, per Imperatorem & exercitum Romanorum, citò post occisionem [unspec E] Christi factam, per dissipationem ciuitatum vestrarum & templi, per vestram captiuationem & demigrationem de terra vestra perfectam, per vestram dispersionem, subiectionem & vi∣lipensionem miserabilem circumquaque, sicut historiae vestrae & nostrae testantur, & specia∣liter Iosephus vester in septem libris de Iudaico bello scriptis, in quo & personaliter ipse fuit, sicuti etiam indicat praesens dies. Sed quomodo Deus tam bonus, tustus, & clemens (sicut Suppositio 1^a. & 3^a. Pars ostendunt) vos tunc tam excessiue puniret incomparabiliter am∣plius, quam vllis temporibus retroactis, nisi pro aliquo grandi peccato, quolibet peccato vestro priori incomparabiliter grauiori, praesertim cum Deus vobis promiserit & dederit ter∣ram vestram perpetuo possidendam, quod etiam iuramento firmauit, si tamen, vel dum ta∣men

seruaueritis legem eius, sicut libri vestri saepissimè ac clarissimè attestantur? Quod ergo [unspec A] tam grande peccatum tunc temporis commisistis, ratione cuius tantam miseriam incurristis, nisi illud peccatum in Christum? nonnè priùs adulteria turpissima commisistis, prophetas sanctissimos occidistis, Dominum reliquistis, & idola coluistis, & pro hijs, & istis similibus im∣misit vobis Deus nunc vnum Regem, nunc alium, nunc hos hostes, nunc illos qui vos afflige∣rent multis modis, sed, incomparabiliter mitius & breuius quā in afflictione praedicta? Nonne maxima afflictio vestra prius, fuit captio Ciuitatis vestrae Ierusalem, Templi destructio vestri, captiuatio, transmigratio in Babylonē, & per 70. annos detentio vestra ibi? verùm transmigta∣tio illa non fuit perfecta, quin multi in terra propria morabantur, non fuit multum diutur∣na, non fuit multum amara, quia adhuc inipsa habuistis Prophetas vos diuinitus consolantes, & post 70. annos dimissi fuistis liberi, & reuersi ad propria, reaedificastis Ciuitatem & Templum. Haec autem vestra captiuatio & transmigratio, perfecta dissipatio Ciuitatis & Templi vestri perfecta est, multum diuturna, quia per annos poene mille trecentos est, mul∣tum [unspec B] amara, quia nullum Prophetam toto isto tempore habuistis: Propter quod ergo tam ex∣cessiuum peccatum circa tempus illud commissum, patimini istam poenam, omnes alias poe∣nas vestras tam incomparabiliter excedentem, nisi propter illud ‖ 2.5 excedentissimum peccatum vestrum, in Christum Sanctum Sanctorum, omnes alios Prophetas & Sanctos incomparabi∣liter excellentem?

Hic fortassis dicêtis, hanc calamitatem vobis accidisse, propter necem iniustam S. Io. Baptistae, aut Iacobifratris Christi, quorum vterque apud vos sanctissimus habebatur: sed si vterque fuit sanctissimus, fuit & veracissimus & fidelissimus recta fide: Iohannes autem atte∣stabatur solemniter Christum nostrum, & ad digitum demonstrauit: Iacobus verò fuit Disci∣pulus & Apostolus Iesu Christi, qui & fidem Christi constantissimè tenuit, docuit, praedica∣uit, vsque ad Martyrium triumphatum, sicut Historiae manifestant. Est ergo sanctissima & fi∣delissima fides Christi. Nec etiam Iudaei occidebant, aut occidere consulebant Io. Baptistam, [unspec C] sed Herodes Agrippa; quem & ideo dicunt Iudaei suum exercitum prodidisse, sicut Iosephus 18. Antiquit. Iudaicae 12. planè refert, quod & Historiae nostrae produnt. Neque Iudaei de communi consensu S. Iacobum occiderunt, aut eius occisionem placitam habuerunt; sed Io∣sepho 20. Antiquit. Iudaicae 16. referente, quidam Ananus Pontifex Iudaeorum, facto Con∣cilio Iudicum, ipsum tradidit lapidandum: Quare & Ciues moderatissimi Iudaeorum, & qui circa legis integritatem sollicitudinem habuerunt, grauiter hoc tulère, miserunt{que} ad Regem latenter, rogantes, vt praeciperet ei ne perpetraret talia, cum neque prius rectè fecisset: Qua∣propter & Rex Agrippa, ipsum à Pontificatu quem tribus nensibus habuit, deponebat. Pri∣us quoque Iudaei Prophetas sanctissimos occiderunt, necideò talem miseriam incurrerunt: immo etsi omnes Iudaei tunc temporis existentes, in mortem Ioannis & Iacobi vnanimiter consensissent, et ideò à terra sua expulsi fuissent, mortuis patribus homicidis, Deus corū filios redoxisset, maximè si factum paternum nullatenus aprobassent, nec ratum est gratum concor∣diter [unspec D] habuissent, propter promissionem diuinam praetactam, etiam iuramento vallatam, quod viz. Iudaei & filij eorum post eos, terram illam possiderent perpetuo, ita tamen vel si tum eius legitima custodierint? Nonne istud in Lege vestra inuenitur expresse? Annon in Nume∣ris legitur, quod Patribus vestris murmurantibus contra Moysem; immo potiùs contra De∣um, & desperantibus se posse ingredi illam terram eis promissam, Dominus in poenam pec∣cati incredulitatis illorum, statuit populum in deserto per annos 40. donec omnes patres cul∣pabiles essent morte consumpti, & tunc eorum filios innocentes, sicut promiserat, introdux∣it? Nonnè etiam post ingressum vestrum, in terram vestram, propter Idololatriam vestram per Nabuchodonosor in Babyloniam transmigrati, tantum per 70. annos captiui fuistis, post quos Patribus Idololatris mortuis, filij innocentes ad propria reuertentes, Ciuitatem & Templum dirutarestruxerunt? Nonne Moyses verè praeuidens, & praedicens, & testes in∣uocans Coelum & Terram, quod si contra Dominum peccaretis, non longo tempore ex∣pectaret; [unspec E] sed citò deleret vos de Terra vestra, & in omnes Gentes dispergeret, remaneretis{que} pauci in nationibus, subiungebat, cumque quaesieris ibi Dominum Deum tuum, inuenies cum, si tamen toto corde quaesicris, & tota tribulatione animae tuae, postquam inuenerint te omma quae praedicta sunt, non dimittet te, neque obliliuiscetur pacti in quo iurauit patribus tuis: Et iterum, cum ergò venerint super te omnes sermones isti, & ductus poenitudine cor∣dis tui in vniuersis Gentibus in quas disperserit te Dominus reuersus fueris ad cum, & obedie∣ris ei & eius imperijs, reducet te Dominus de captiuitate tua, & rursum congregregabit te Do∣minus de cunctis populis in quos te ante disperserit, & introducet te in terram quam posside∣runt Patres tui, reuertetur enim Dominus, vt gaudeat super te in omnibus bonis, sicut gaui∣sus

[unspec A] est in patribus tuis: si tamen audieris vocem Domini Dei tui, & custodieris praecepta eius, & reuertaris ad Dominum Deum ruum. Cur ergo nunc haec vestra calamitas incomparabi∣liter longè maior, grauior, & diuturnior supra modum omnibus retroactis, nisi propter ali∣quod peccatum, incomparabiliter longè maius, grauius, & diuturnius supra modum? Et quod est illud, nisi occisio, occisionis approbatio & negatio continua Iesu Christi? Si mihi non creditis, credite vestro Prophetarum clarissimo Danieli, qui Iosepho vestro teste 10. An∣tiquit. Iudaicae vltimo, non solum futura, sicut alij Prophetae, praedixit, sed etiam tempus de∣finiuit, quando haec necesse sit adimpleri, sed nusquam tempus certius definiuit, quam vbi per numerum 70. hebdomadum congruè diuisarum, praedixit aduentum Sancti Sanctorum Christi, Ducis occisionem Christi, negationem vestri, & quod non foret eius populus qui eum fuerat negaturus; quod Ciuitatem vestram, scilicet Ierusalem, & Sanctuarium, id est, Templum dissiparet populus cum Duce venturo, & quod finis eius vastitas esse deberet, & [unspec B] desolatio non transitoria, sed statuta; quod hostia & sacrificium tunc deficeret, & quod abo∣minatio desolationis foret in Templo; desolatio, inquam, non temporalis & breuis, sicut re∣troactis temporibus, sed vsque ad consummationem, & in finem stabiliter perseuerans. Non∣ne tempus illarum hebdomadum, secundum praedictionem & diuisionem Propheticam in aduentu Christi, in occisione Christi, in disspatione Ciuitatis & Templi per populum Ro∣manorum cum Duce clarissimè est impletum? scio quod sic Iudaei, scio quod sic, sicut per Historias Iudaicas & Gentiles potest perspicuè demonstrari.

Et quan quam aliquis Sophistarum vestrorum voluerit proteruire, subtrahendo vel adden∣do aliquid modicum temporibus regijs in Historijs designatis, & ideo cauillari Hebdoma∣des illas Propheticas nequaquam tunc fuisse praecisè impletas, nullo tamen colore potest ex∣tendere illas hebdomades vsque ad praesens, per annos ferè mille trecentos. Nullae namque Historiae etiamsi trahantur inuitè hoc possunt vel tenuitèr colorare loquendo de Hebdoma∣dibus [unspec C] dierum, scilicet & annorum, sicut Patres vestri, Prophetae vestri, & Libri vestri hacte∣nus sunt locuti. Si etiam hebdomades illae nequaquam tunc fuerunt impletae, dicat mihi (quae∣so) aliquis peritus Iudaeus, si adhuc sint impletae, & quando, & monstret mihi Sanctum San∣ctorum, & Christum, qui tunc venit, & caetera Prophetica superius memorata: vel si non∣dum sint impletae, quando erunt impletae? & fundet se in Lege, Prophetis; aut veris, non fi∣ctis Historijs coloratè, aut si hoc non potes, crede Iosepho, crede mihi scienti monstrare cla∣rissimè per Legem, Prophetias antiquas, & veraces Historias praedictis temporibus ipsas fuisse plenatiè adimpletas.

Nonne etiam Daniel verè praedixit dissipationem Ciuitatis & Sanctuarij vestri, per Du∣cem & populum Romanorum praedictam, hostiae sacrificijque defectum & desolationem ve∣strae Ciuitatis & Templi statutam? nonne hoc indicat calamitas vestra praesens? nonne hoc in∣dicat translatio ciuitatis & Templi de loco suo antiquo ad montē Caluariae, locum viz. Domi∣nicae [unspec D] passionis Templi, in quam nunquam reae dificandi loco suo antiquo, sicut videtur ex praemisso testimonio Danielis, & Scripturae vestrae testantur? Si ergo Daniel haec verè praedi∣xit, praedixit & verisimiliter tempus horum, hebdomades supradictas. Neque enim res istas tantum futuras praedixerat sed & tempus, verè ergo quando ista vobis acciderant, erant prae∣dictae hebdomades adimpletae, quare & tunc veraciter venit Christus, cùm haec omnia pro∣pheticè sint connexa. Si autem Daniel istam vestram tantam miseriam non praedixit, quis alius Prophetarum eam praedixit? Non est enim verisimile vllo modo, quòd Prophetae ve∣stri calamitates vestras improportionaliter minores, tam diligenter vobis praedicerent, & in scriptis relinquerent, & de ista incomparabiliter maxima penitus reticerent? Nonne vnus Prophetarum vestrorum sic ait? Si erit malum in ciuitate quod Dominus non fecit, quia non faciet Dominus Deus verbum, nisi reuelauerit secretum suum ad seruos suos Prophetas. Si insuper Daniel non praedixit hanc vestram tribulationem praedictam, remanet eius Prophetia [unspec E] nondum effectuata, quare adhuc expectatis reductionem in terram vestram, reaedificationem Ciuitatis & Templi, & habitationem vestram ibi per aliqua tempora, & post haec omnia * 2.6 illud tantum dissidium, imo magis iuxta vocem propheticam Danielis, absit à vobis tam horrenda calamitas, absit, absit, absit. Testantur quoque Doctores vestri in scriptis suis frequenter, Templum vestrum reaedificari tertio non debere: Prophetae autem qui videntur prophetare contrarium, Ierusalem scilicet atque Templum adhuc reaedificanda, intelligunt de Ierusalem Ciuitate & Templo non terrestri, sed coelesti; sicut Doctores vestri plurimi contestantur. Per haec igitur & similia non improbabiliter suaderi videtur quod Iudaeis sobrijs, & veritatis ami∣cis debeat rationabiliter apparere gentem & terram ipsorum Ciuitatem & Templum fuisse, vt praemittitur desolata, propter non receptionem; imò abnegationem, blasphemiam & occi∣sionem Messiae & Christi: filios verò ipsorum, & filios filiorum, vsque in praesens, tam

miserabile excidium continuè sustinere propter approbationem, & imitationem continuam [unspec A] scelerum paternorum. Approbant enim continuè necem Christi, nec ipsum credendo, aman∣do, & colendo recipiunt: verum continuè odiunt, abnegant & blasphemant. Quis igitur his attentis rationabiliter, aut verisimiliter dixerit, Christum nostrum fuisse maleficum, pseudo∣christum, & miracula eius ficta?

Adhuc autem quaeso, Iudaei, paululum auscultetis. Nonne verus Messias, si nondum ve∣nit, sed veniet, vt speratis, cum venerit & vera miracula fecerit non cognoscetur, non recipi∣etur: imò negabitur, patietur & occidetur à vobis? Nonne postea & propterea dissipabi∣tur terra vestra, ciuitas, & sanctuarium? & vos eijciemini & dispergemini circumquaque sicut Isaias & Daniel caeterique Prophetae, ac alij vestri doctores clarissimè praedixerunt? & tunc haud dubio in vestri excusationem & ipsius accusationem, aliquam mendacem calumniam confingetis, dicentes ipsum esse maleficum, & miracula eius ficta. Quod enim vera miracula faciet nullatenus concedetis. Nonne Nobilis ille Propheta vester in persona vestra loquens [unspec B] Messiae, sic ait: Cum feceris miracula, non sustinebimus. Sufficiat igitur quaeso, vobis suffi∣ciat, quod hactenus aberrastis, redite quaeso, redite, poenitentiam agite, miracula Christi ag∣noscite, & peripsa ipsorum mirabilem effectorem.

Adhuc autem ex abundanti ecce Rabbi-Mosse Ben Maymon, maximus Philosophorum vestrorum in libro quod de Iudicibus scripsit, ait: Iesus Nazarenus visus est esse Messias, & interfectus fuit per domum Iudicij, & ipse fuit causa seu meruit, vt destrueretur Israel in gla∣dio, & vt dispergerentur reliquiae ipsorum, & vt inferiorarentur. Pro auctoritate verò ist••us Rabby-Mosse, quae siui semel à quodam magno & famoso Iudaeo, nunquid scripta sua habe∣rentur authentica apud ipsos, qui percutiendo buccam suam respondit, quod quicquid Moy∣ses iste dixit, fuit ita authenticum apud nos, ac si exisset de bucca Dei: & subiunxit; Inter primum Moysem & istum, non surrexit tantus inter Iudaeos.

Amplius autem si Christus noster fuisset vir maleficus, & non bonus, misericors atque [unspec C] pius, hanc vestram subuersionem, & desolationem praeuidens & praedicens, ipsam nullatenus defleuisset, sed magis risisset: praesertim cum sciuit certissimè & praedixit se esse crucifigen∣dum à vobis, vos doctrinam ipsius nullatenus recepturos: qui tamen accedens & videns ci∣uitatem vestram, praedicensque subuersionem ipsius ac filiorum suorum, ob causam praemis∣sam, futuram, fleuit, compatiens superillam, sicut haec omnia historiae nostrae certissimè at∣testantur. Item si Christus noster fuisset maleficus & pseudopropheta, quomodo pro saluan∣dis hominibus & Scripturis Prophetarum implendis sustinuisset scienter & voluntariè ta∣lem mortem? quomodo etiam moriens pro suis occisoribus exorasset? haec tamen fecit, si∣cut ex historijs authenticis clarè patet. Annon & Propheta vester clarissimus haec praedixit? vbi loquens plenissimè de Messia futuro & passuro,* 2.7 sic ait: Oblatus est quia ipse voluit; & infra, cum sceleratis reputatus est, & ipse peccatum multorum tulit, & pro transgressoribus rogauit. Si etiam Christus noster fuisset maleficus, pseudopropheta, aduersatius legis vestre, [unspec D] quomodo Sancti Prophetae vestri & alij, vel Sybilla passionem ipsius, modum & circum∣stantias passionis tam sollicitè praedixissent, ipsam deuotiùs venerando, & vestram caecita∣tem & crudelitatem, atque vesaniam detestando? Nonne Dauid Psalmo 21. multum ex∣pressè & planè passionem, ipsius modum & circumstantias sic praedixit: & quod ibi non di∣xit Psalmo 68. suppleuit. Nonne Isaias alijque Prophetae ipsam praedixerunt similiter? Nonne Christus noster statim moriturus, incepit lingua vestra illum Psalmum 21. dicens: Eli, Eli, Lammasabachthani, euidenter insinuans, illum Psalmum fuisse praedictum & im∣pletum de ipso, qui & sitiens accepto aceto dixit consummatum fuisse, sicut Historiae nostrae certissimè contestantur. Liber etiam, qui dicitur Testamentum 12. Patriarcharum, plurima & clarissima testimonia perhibet Christo nostro, si sit verus non fictus. Et quare non posset esse verus, cum Sybilla praedicta, à gente vestra Prophetica penitus altena, tam clara testi∣monia dixerit Christo nostro? Cut ergo illi 12. Patriarchae, filij Iacob Patriarchae clarissi∣mi, [unspec E] & Prophetae, more paterno testando, nequaquam Messiae testimonium perhiberent, si∣cut & fecit pater corum, dicendo; Non receder virga, vel sceptrum de Iuda, & Legum da∣tor siue lator de inter pedes eius, siue de medio pedum eius, donec veniat Silo, id est Messias; sicut antiqua glossa vestra ibi exponit: quod & aliae glossae vestrae alibi contestantur? Vnde & Translatio vestra Chaldaica planè dicit non ‖ 2.8 praeteribit opus, seu actio potestatis, seu domi∣nationis Regiae de domo Iudae, & Scriba de filijs filiorum eius, vsque in saeculum, vsque quo veniat Massilia. id est Messias, seu Christus, quam Prophetiam, vna cum alijs partibus quae sequuntur, in Christo nostro constat plenariè adimpletam. Quoniam sicut Historiae vestrae testantur à tempore Moysis semper fuerunt 71. Iudices ordinarij, siue Scribae, habentes pote∣statem

[unspec A] & iurisdictionem ordinariam, atque regiam, etiam sanguinis, & omnia iudicia exer∣cendi, qui etiam post transmigrationem Babylonis, & ablationem coronae & sceptri à tribu Iuda per Nabugodonosor Regem factam, quasi auctoritate ordinaria & potestate regia apud eos manente, iudicia huiusmodi exercebant, & hoc maximè in Ierusalem, vrbe Regia, & Me∣tropoli regni Iuda, vsque ad Herodem & Christum, qui & non longè post, omnes pariter sunt destructi. Vel si ista prophetia in Messia & Christo nostro impleta non fuerit, cum tam Sceptrum quam huiusmodi Iudices, & iurisdictio seu potestas, iamdiu à Iuda planè recessit; inueniatis vos alium Messiam qui venit. Liber insuper supradictus, etsi fortè penes vos nus∣quam valeat inueniri, non ideò statim consequitur quod sit fictus, potuit enim fuisse, quod liber ille fuisset translatus in Graecum, sicut & alij libri vestri fuerunt, ante illud vestrum exci∣dium maximum per Romanos, & in illo combustus penitus, vel destructus; vel etiam quod aliquis talis liber, inter alia spolia fuisset Romam delatus, & in Romanum translatus combu∣stis [unspec B] alijs libris vestris huiusmodi vel destructis.

Amplius autem, si Christus fuisset maleficus, quomodo est verisimile quod omnia praedi∣cta propheticè de Messia, fuissent in ipso plenariè adimpleta? Si enim ita esset, Prophetae ve∣stri & Doctores tradidissent vobis doctrinam & notitiam diminutam, & nimis deceptoriam de Messia, & certè quicquid respondendo finxeritis de multis quae circa Christum nostrum acciderant, de tempore Aduentus & Passionis Messiae per Iacob & Danielem praedicto, si∣cut tangebatur superius, fingere non potestis. Amplius autem simul contra Philosophos Iudaeorsi & maleficos supradictos, Si Christus fuisset maleficus, socius ‖ 2.9 malignorum spirituum & amicus, & per ipsorum potentiam fecisset miracula, vsus fuisset aliquibus suffumigijs, an∣nulis, instrumentis, characteribus, incantationibus, carminationibus, aut alijs talibus sicut alij Necromantici faciunt, & ars tradit, & diuersis ad diuersos effectus: quare & congruum tempus necessarium ei fuisset ad miracula facienda. Sed ipse semper pene fecit miracula di∣uersa [unspec C] & varia, solo verbo, solo praecepto, imperio suo mero, & hoc subito sine mora, quan∣doque autem orauit Patrem coelestem, daemonem verò nunquam.

Si etiam Christus noster fuisset maleficus, videtur quod libentius & ‖ 2.10 communius fecisset miracula nociua hominibus, sicut Necromantici & maligni spiritus faciunt, quam miracula iuuatiua, praesertim articulo passionis suae instante: qui tamen omnes malè habentes sana∣uit, & in ipso tempore suae passionis & articulo, cuiusdam sui tortoris auriculam amputa∣tam per Petrum, increpato Petro tetigit & sanauit, sicut Historiae nostrae docent. Quomodo etiamsi fuisset maleficus, tam sanctissimè decessisset, nullum verbum diabolicum aut pro∣fanum emittens, sed sanctissima verba semper? Quis etiam maleficus, malusue spiritus fecit omnia illa miracula, specialiter autem coelestia, & resuscitationem sanctorum quae in morte eius contigerant, sicut superius recitatur.

Adhuc autem, si Christus fuisset maleficus & Necromanticus, videtur quod propter se∣ctam [unspec D] suam seruandam & latiùs ampliandam docuisset suos discipulos artem suam. Quicun∣que tamen totam doctrinam Christi respexerit diligenter, nusquam inueniet aliquod tale verbum, nusquam quicquam reperiet nisi purissimum cultum Dei, fidem, spem, & charita∣tem ad Deum, in omni necessitate orationem & recursum ad Deum cum oratione sanctis∣sima ore suo dictata, Pater noster qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum, & caetera aequè sancta. Nihil ibi nisi integra charitas, omnimoda sanctitas & perfecta honestas, cuius etiam doctrinam docti eius discipuli imitantes, omnes maleficos cum artibus eorum maleficis tan∣quam venena pestifera & velut haeretica & fidei Christianae contraria damnauerunt, quod & omnia Iura nostra Canonica & Ciuilia sanciunt & confirmant. Si etiam Christus per maleficia miracula fecit; Quomodo discipuli eius sancti, sancti viz. Christiani similia mira∣cula operantur? sicut & Magister eorum promiserat eis Christus per solam inuocationem Dei, Christi, Mariae, alteriusue sanctorum, absque inuocatione quacunque spirituum ma∣lignorum, [unspec E] & sine quibuslibet alijs in huiusmodi artibus consuetis: immò & qui de talibus artibus nihil penitus didicerunt; sed ipsas artes cum suis artificibus pro viribus destruxe∣runt, & hoc nedum in vita praesenti; verum etiam saepius post hanc vitam. Malefici autem & Necromantici inter Christianos non faciunt miracula, nec in vita, nec in morte, nec alij Christiani peruersi: sed tantum integri Christiani, coram Deo & homine irreprae∣hensibiliter conuersantes. Si autem quis dixerit, quod Daemones faciunt gratis miracu∣la pro huiusmodi Christianis, quomodo est verisimile, quod tantum honorarent suos praecipuos inimicos, qui ipsos, aras eorum, idola eorum, Templa eorum, & vniuer∣saliter omnem honorem & cultum eorum, vita, doctrina, facto & verbo, totis viribus destruunt, adnihilant, & confundunt. Nonne magis videtur, quod suos cultores sic po∣tius

honorarent, vt sic ad culturam suam homines potiùs prouocarent, quam ad reli∣gionem [unspec A] Christianam tantam eis infestam, contrariam, inimicam? Nonne etiam Historiae nostrae tradunt, quomodo Cyprianus, ab ipsa pueritia à suis parentibus Diabolo consecratus, Necromanticus maximus, beatam Iustinam Antiochenam virginem Christianam, pro se ipso, seu pro quodā Acladio concupiuit, & ipsam primò per vnum Daemonem, secundò per alium fortiorem, & tertiò per principem Daemonsi sollicitauit, multipliciter, etiam per septenniū ad peccatum, nunc inuisibilter, nunc visibiliter, nunc speciē virginis, nunc speciem iuuenis assu∣mendo, & in lectum virginis subintrando; ipsum quo{que} Cyprianum, quando{que} in foeminam, quandoque in auem, & Acladium in passerem transformatum ad thalamum virginis deferen∣do, quos omnes signo Crucis se muniens superauit, & transformatos ad formam propriam reformauit? Quomodo etiam idem Daemon videns se non posse proficere, in formam Iustinae conuersus, se obtulit Cyptiano, vt sic saltem suam impotentiam palliaret, & Cypriano dicen∣te benè venisti Iustina, statim ad prolationem nominis virginis euanuit instar fumi, quare & [unspec B] Cyprianus ad fidem Christi conuersus, tandem pro fide Christi, vnà cum Iustina Martyrium consummauit. Similia quoque leguntur, de Sancto Christi Apostolo Iacobo Zebedei, qui Hermogen & Philetum Necromanticos maximos omnia maleficia ipsorum euacuans, per miracula conuertebat. Si ergo virtute fidei Christianae, omnia miracula, immò maleficia Dae∣monum destruuntur, qua ratione putandum miracula Christana fieri Daemonum potestate?

Amplius autem si Diabolus potest aliqua miracula facere, potest & Deus, sicut prima Suppositio, tertia & septima partes demonstrant, &c. sicut supra contra responsionem prio∣rem. Nonne & veritatem miraculorum, Christianorum ostendunt preces Christianorum amantium Deum, secundum doctrinam tertiae partis huius; quas in necessitatibus maximis, Deo non Daemonijs, immo contra Daemonia offerunt pro miraculoso auxilio impetrando? Quomodo namque Deus summè bonus & potens, summè pius & clemens, sicut prima Sup∣positio, & alia praecedentia manifestant, tales amatores suos ad ipsum in summis periculis fu∣gientes, [unspec C] clamantes, orantes, repelleret, & Daemonibus commendaret? Adhuc autem si Dae∣mones ita subueniant Christianis Christum & Deum orantibus in necessitatibus suis magnis, vel hoc faciunt voluntariè vel inuitè, sponte vel coacte: non videtur quod sponte, cum Chri∣stus & Christiani tanta fecerint & continuè faciant contra eos: si coacte, magna est virtus fi∣dei Christianae, cui subsunt Daemones etiam & coacti, obediuntque inuiti, & deseruiunt re∣nitentes. Non enim est potentia super terram quae Daemonibus comparetur, quare & magis videtur, quod Deus per omnipotentiam suam magnam cogat sic Daemones, quando volue∣rit, vbi voluerit, & quomodo voluerit, vt cultoribus & seruitoribus suis deseruiant Christia∣nis: praesertim cum boni Christiani in suis necessitatibus excessiuis nusquam vtantur aliquo magico documento, nusquam Diabolum, sed Deum suppliciter deprecenter, quantum ergo diligit Deus & approbat fidem Christi?

Obijcient tamen fortassis malefici, aliquisue pro eis, quod ipsi cogunt & violentant Dae∣mones [unspec D] ad aliqua facienda. Sed cur non possunt similiter cogere Angelos bonos Dei, cùm sint ciusdem naturae, aut homines viatores bonos aut malos infirmioris naturae? videtur insuper quod possit ostendi per Philosophicam & Theologicam rationem Liberum Arbitrium natu∣rale substantiae rationalis, non posse compelli seu cogi ad proprios actus suos per aliqua verba seu carmina, sigilla vel signa, aromata vel suffumigia, herbas vel characteres Coelestes aut Ter∣restres, ne{que} per quascunque creaturas inanimatas, irrationales aut rationales, etiam quaslibet citra Deum. Hoc enim videtur naturali libertati Arbitrij repugnare: Quare & Daemones à Magicis inuocati crebrò non veniunt, aliquando autem gratis accedunt ad seducendum ani∣mas infelices, seductasue amplius obfirmandum. Nonne etiam alias Daemones tam malitiosi & callidi & potentes cogerent homines praecipuè peccatores ad omnia maleficia facienda? Amplius autem si Christus fuisset fictor, & fecisset miracula tantum ficta, cur tempore prae∣dicationis & passionis suae cessauerunt miracula vestra vera, nec hactenus renouantur, sicut & [unspec E] Historiae vestrae tradunt. Ex Historijs namque vestris & nostris similiter potest patere quod Romani dissipabant Ciuitatem vestram & Templum secundum praedictionem Propheticam Danielis & Christi An. 42. post Passionem seu Ascentionem eius in Coelum, igitur & Thal∣mud vestrum Babylonicum clarè dicit, 10. signa facta sunt in domo Sanctuarij: ^1. Non abor∣tiuit mulier propter nidorem carnium Sanctuarij, ^2. Nec carnes Sanctuarij foetebant vn∣quam, ^3. Non fuit vnquam musca visa in domo Carnificum, ^4. Non contigit accidens Sa∣cerdoti magno in die propitiationis, ^5. Non est inuenta corruptio in garba siue in manipulo, neque in duobus panibus, nec in panibus propositionis: stantes per ordines & adorantes e∣rant spatiosi, licet retracti à domo Propitiatorij per 11. vlnas, ^6. Non nocuit Serpens neque

[unspec A] Scorpio, in Ierusalem, ^7. Nunquam dixit homo proximo suo angustus est noster locus ma∣nendi in Ierusalem, ^8. Nunquam pluuiae extinxerunt ignem lignorum praeparationis, ne∣que vicit ventus columniam fumi: licet omnes venti qui sunt in mundo flarent in eam non poterant eam deuiare: ^9. Fragmenta vasorum fictilium absorbebantur à locis suis, ^10. Cine∣res quo{que} altaris interioris et Candelabri absorbebantur à loco suo. Omnia vera ista signa ces∣sauerunt per 40. annos ante destructionem Templi, sicut dictum est; Signa non vidimus, non vltra Propheta, neque apud nos est sciens vsque quò. Alius quoque liber vester, qui dicitur Iona, testatur quod Magistri vestri tradiderunt quod 40. annis in quibus ministrauit Symeon iustus, sors nominis Domini ascendebat in dextra & 40. annis ante destructionem domus, id est Templi non ascendit sors in dextra, sed in sinistra. Lingua quoque splendoris, laua viz. rubricata suspensa in Templo conuertebatur in alborem, sed ex tunc nequaquam; linum eti∣am vespertinum prius semper ardebat, ex tunc non, sed extinguebatur quandoque. Ignis si∣milter [unspec B] praeparationis qui deberet ardere continuè in altari semper fuerat validus, & non fuit necesse vt supponerent ‖ 2.11 multa ligna, sed tantum duas ascellas propter mandatum appositio∣nis lignorum: extunc verò & vltra quandoque erat validus & quandoque nequaquam, & tum non cessabant Sacerdotes ligna supponere tota die. In manipulum insuper siue garbam, & in duos panes facierum siue positionis seu propositionis immittebatur tanta benedictio, quod quantumlibet modicum contingeret Sacerdoti, comedebat & saturabatur, & adhuc su∣perfuerunt reliquiae; Ex tunc autem tanta maledictio est immissa, vt quicquid indè Sacerdo∣tibus proueniret, non valeret quantum vna faba. Quare & honesti retrahebant manus suas, & gulosi tolerabant. Adhuc autem quòd anno quo mortuus est Simeon Iustus, praedixit Iu∣daeis se moriturum illo anno; quibus sciscitantibus vndè sciret, respondit, omni die quo in∣trabam, scilicet Sancta Sanctorum, assimilabatur mihi senex albis indutus qui mecum intra∣uit, & mecum exiuit: Hodie verò apparuit mihi senex vnus nigris indutus, qui mecum in∣gressus [unspec C] est, sed non exiuit: posteà infirmatus est septem diebus & mortuus est, & ex tunc ces∣sauerunt fratres eius Sacerdotes benedicere, scilicet in nomine Domini. Portae quoque tem∣pli aperiebant se semper sponte, donec increpauit eas ‖ 2.12 Rabban Iohanan filius Zaqqai, & dixit Templum, Templum, cur destruis teipsum? scio enim de te, quòd finis tuus erit destructio: Super te namque prophetauit Zacharias, Aperi Libane portas tuas, & deuoret ignis Cedros tuos. Haec eadem & Talmud vestrum Hierosolymitanum commemorans, omnibus inquit diebus quibus fuit Simeon Iustus existens, ascendit sors nominis Dei in dextra &c. sententia∣liter sicut supra, & sequitur, Quadraginta verò annis cùm nondum erat domus destructa ex∣tinguebatur lumen vespertinum, & lingua splendoris rubescebat vt sanguis, & sors nominis ascendebat in sinistra, & erant portae Templi aperientes se de nocte, & manicantes reperie∣bant eas apertas, dixitque Rabban Iohanan, Taemplum, Templum, quare obstupefacis nos? scimus quod finis tuus erit ad vastationem, & quòd super te prophetauit Zacharias, Aperi [unspec D] Libane portas, &c. & deuoret ignis Cedros tuas. Nec latet vos Iudaeos neque alios debet latere, quomodò numerando, maiori numero, puta articulo quasi numero integro recitato soletis frequenter digitos, & numeros minores quasi minutias seu fractiones abijcere negli∣gendo. Licet igitur libri vestri affirment quòd miracula vestra cessauerunt per 40. annos, ante destructionem domus seu Templi; potest tamen esse quòd per 42. annos, aut 43.45. vel circiter anteà cessauerunt, tempore scilicet Baptismi, praedicationis miraculorum opera∣tionis, Passionis, aut Ascensionis Domini Iesu Christi, sicut potiùs reputo verum esse. Ve∣rum licet tunc temporis miracula vestra penitus defecerunt, prius tamen circiter annos cen∣tum deficere incaeperunt; sicut & ante noctem profundam lux aliquantulum tenuatur, & ante caecitatem perfectam visus aliqualiter obscuratur. Iosephus namque vester. 3. Antiquit. Iud. 8. tradit, quòd Deus omnipotens dereliquit scire legentibus siue ad sacra veniat, siue ad esse nolit; & subdit. Et hoc non solum Hebraeis voluit esse manifestum, sed etiam peregrinis. [unspec E] Dum ergo sacrificijs Deus adesset, alter lapidum Sardonychum qui in dextro humero Ponti∣ficis portabatur, micabat; & ex eo ita splendor exiliebat, vt etiam procul positis apareret, cùm priùs hoc lapidi non inesset, & hoc itaque mirabile est, his tamen qui sapientiam, non abiectionē diuinorum operum nansciscuntur. Quod verò est mirabilius dicam. Per duodecim enim lapides, quos supra pectus Pontifex sutos in Essin, id est in rationale portat, victoriā pug∣naturis Deus praenunciabat. Tantus enim splendor fulgebat in eis, cùm nondum exercitus moueretur, vt omni fieret multitudini manifestū eorum auxilijs adesse Deū. Vndè Graeci qui nostras solemnitates honorant, eò quod nihil in his contradicere valeant. Essin rationalem vocant. Cessauit ita{que} & Essin & Sardonyx splendere annis ‖ 2.13 ducentis anteqā haec ego conscri∣berem. Nec mirū, Veniente nam{que} Messia secundum Prophetiā Iacob tactam superiùs, aufe∣renda

fuit à Iuda virga seu sceptrum, & tota ordinaria Iudiciariaque potestas, quod non po∣tuit [unspec A] aut non decuit subito fieri, sed per bella succedentia & potentiam vestram destruentia suc∣cessiuè, vt & sic lucerna vestra extingueretur similiter successiuè, eò quod viam & semitas Messiae venturi in proximo, sicut ex prophetijs & traditionibus maiorum vestrorum benè sciuistis, aut scire debuistis, nequaquam debitè praeparâstis, sicut est vobis propheticè impera∣tum. Quinimò & contra ipsum venientem vos ipsos inimicos, insidiatores, contradictores, & oppugnatores impios praeparâstis, sicut rei exitus indicauit, multisque annis prioribus vestra legitima neglexistis, mala multimoda exercentes, sicut libri Machabaeorum, quos Asamo∣naei filios seu Asamonaeos vocatis, & libri Iosephi de Antiquitate & bello Iudaico, vna cum alijs Historijs contestantur. Sed quare tempore Christi nostri praedicto miracula vestra pe∣nitus cessauerunt? Nonne quia vos eius gloriosa miracula deprauâstis, ipsum Autorem miraculorum contempsistis, abnegastis, occidistis, discipulos quoque suos & totam eius do∣ctrinam a vestris finibus eiecistis? Quid mirum si Autore miraculorum recedēte à vobis, & mi∣tacula [unspec B] pariter recesserunt? imò & ex recessu miraculorum à vobis, potest non improbabiliter argui recessus Autoris eorum Domini Dei nostri, qui teste Propheta, facit miracula magna solus, sicut & supra per testimonia Prophetica monstrabatur: Quare & circa tempus illud au∣diebatur vox in templo vestro dicentium, Migremus hinc, migremus ex his sedibus; sancto∣rum videlicet Angelorum. Nonne ergo tunc temporis Dominus & Deus exercituum cum Angelis suis sanctis a vobis vestrisque sedibus demigrauit, & ad populum Gentium qui habi∣tabat in tenebris transmigrauit, ipsosque illuminans factus est Pater illorum, Pater futuri olim saeculi, nunc praesentis. A Christo namque velut à Patre nostro dicintur Christiani, cu∣ius praesentiam paternalem, & paternitatem praesentem apud nos lucidè indicant beneficia eius magnifica, miracula scilicet gloriosa, sicut & olim apud vos eius praesentiam indicabant. D••cetis fortassis quòd Deus operatur pro vobis continuè vnum miraculum magnum inter inimicos vestros, tanto vos tempore conseruando, pascendo, & necessaria ministrando. Sed [unspec C] istud magis videtur ad vestram miseriam, quàm ad vestrum miraculum deputandum. Nam etsi sit miraculum, in miseriam tamen vestram dignoscitur redundare, in poenam peccatorum vestrorum, sicut erat de vobis antiquitus prophetatum. * 2.14 Moses namque dixit, si patrantes malum coram Domino Deo vestro eum ad iracundiam prouocetis, testes inuoco hodie Coe∣lum & terram, citò vos perituros esse de-terra, quam transito Iordane possessuri estis. Delebit vos Dominus, atque disperget in omnes gentes, & remanebitis pauci in nationibus, ad quas vos ducturus est Dominus; Non dimittet te, nec omnino delebit. Dauid quoque in persona Messiae & Christi tunc passuri à vobis sic ait; * 2.15 Deus ostendit mihi super inimicos meos, ne occidas eos, ne quando obliuiscantur populi mei, Disperge illos in virtute tua & depone eos, &c. quae & mendacia vestra execranda adhuc continuata in Christum, & poenam ve∣stram indicant euidenter, & vsquequo haec durabunt, donec sciant quod Deus dominabitur, nedum Iacob, sed & finium terrae totius, atque ad vesperam conuertantur. Nonne continuè [unspec D] viuitis in subiectione grauissima, & miserabili seruiture, in miseria & aerumna, in dolore mul∣tiplici & labore; quod miraculum siue mirum quod laborarij omniquaque ex laboribus suis viuant, dicente ‖ 2.16 Poeta

Omne solum sorti Patria, est vt piscibus aequor, Vt volueri vacuum quicquid in orbe patet?

Nec sunt Christiani inimici vestri censendi vt dicitis, sed amici Amore namque Christi qui ex vobis descendit, volunt, orant, & procurant pro vitibus vobis bonum, imò bona maxi∣ma in praesenti, & similiter in futuro, sicuti sibi ipsis. Quod igitur conseruamini isto modo, est in poenam peccatorum vestrorum, vt etiam per vos alij castigentur, ne insuper lucerna & memoria sanctorum Patrum vestrorum penitus extinguatur. Dicit enim Moses, non dimit∣tet te, nec omnino delebit, neque obliuiscetur pacti in quo iurauit Patribus tuis: & Dauid, Ne occidas eos, ne quando obliuiscantur populi mei. Quod & non irrationabiliter fieri credi∣tur, [unspec E] vt libri vestri prophetici apud vos inimicos fidei Christianae manentes, fidem Christi fi∣deliter attestentur, sicut superius tangebatur; Adhuc autem & propter eos qui ex vobis quo∣tidie conuertuntur, amplius autem & propter reliquias Israel, quae finaliter conuertentur.

Alij autem, puta Saraceni & eorum Philosophi fatentur miracula Christi nostri, & veram causam miraculorum suorum, videlicet verum Deum, & veram eius potentiam & virtutem: sed dicunt vlterius, Illa miracula non probare ipsum fuisse Deum, sicut aestimant Christiani, sed aliquem ‖ 2.17 magnum sanctum ‖ 2.18 magnum Dei amicum, & ‖ 2.19 magnum Prophetam, sicut Moses & Mahometes fuerunt, & haec est traditio Mahometi. Sed si Christus fuit magnus sanctus, magnus Dei amicus, & magnus Propheta, sicut & Deus per tam euidentia miracula demon∣strauit,

[unspec A] non fuit mendosus seductor, sed verax ductor & doctor. Non fuit ergo doctrina eius mendosa, sed vera: In eius autem doctrina habetur ipsum fuisse Deum: Fuit ergo veraciter Christus Deus. Hic respondebitis forsitan cum Manichaeis haereticis, secundum traditio∣nem Mahometi dicentes totam doctrinam Christi fuisse veram; sed eius discipulos velut rudes ipsam malè intellexisse, & ex ignorantia aut ex malitia ipsam scribendo multipliciter corru∣pisse; in ipsa autem doctrina Christi nullatenus contineri ipsum fuisse Deum. Sed forsitan in doctrina per discipulos eius corrupta. Sed hic quaeso pacifice auscultetis. Nonne Autorita∣tem & Veritatem incorruptam Euangeliorum nostrorum sufficienter ostendunt contra re∣sponsionem proximam iam ‖ 2.20 praemissa? Nonne rationabiliter potius credendum videtur, quod tot, tales, & tanti Christi discipuli, Apostoli, & Euangelistae cum ipso continuè praesentia∣liter conuersantes, ipsius vitam & opera continuè praesentialiter intuentes, ipsiusque doctri∣nam continuè praesentialiter audientes, de istis concorditer conscripserunt, quàm quod Ma∣hometes [unspec B] solus & absens, quia per sexcentos annos & amplius Christo posterior de his scrip∣sit? Imò scriptura nostra de Christo, quam tot & tales scripserunt concorditer, & fide, vita, ac doctrina continuè testabantur, videtur multo magis authentica lege vestra, quam Mahome∣tes solus vel aliquis discipulus eius solus, aut vxor eius aliqua sola scripsit. Adhuc autem for∣tassis dicetis, quod Mahometus fuit Propheta, quare & quod Christi doctrina fuit ei diuini∣tus reuelata. Verum quanquam fuisset Propheta, multa potuerunt fuisse, nequaquam sibi di∣uini••us reuelata. Nonne ergo magis credendum testibus concordibus praesentibus, videnti∣bus, audientibus, palpantibus, quam Mahometo soli & absenti, de cuius prophetia non con∣stat specialiter in hac parte? Cur etiam non credendum Christum docuisse se fuisse Deum; cum antiqui Prophetae Iudeae, & Sybilla ipsum fore Deum concorditer prophetabant, sicut ex prophetijs ip••orum potest perspicuè demonstrari? Quomodo ergo credam soli Mahome∣to, & istis multis clarissimis{que} Prophetis non credam? Nec potest quis fingere nos Christianos [unspec C] finxisse huiusmodi Prophetias, sicut superius est ostensum. Adhuc autem si Mahometes fuit Propheta, ita fuerunt Christi discipulifacta eius scribentes, sicut historiae nostrae docent. Non∣ne secundum Auicennam maximum Philosophorum vestrorū 10. Metaph. suae 2. Prophetia est donum spiritus sancti, & quam plene habuerunt discipuli Christi pariter congregati Spiri∣tum Sanctum, seu donum huiusmodi Spiritus Sancti, quando die Pentecostes Spiritus San∣ctus in specie ignis repleuit totam domum vbi erant sedentes, & ipsos omnes, in tantum vt cùm essent Hebraei, linguis omnium gentium subitò loquerentur? Nonne Pertus & Paulus, & alij Christi discipuli prophetabant? Nonne Ioannes Christi discipulus & Euangelista, decur∣sum mundi à tempore Christi vsque ad finem mundi in sua Apocalypsi prophetando descrip∣sit, vbi & de Mahometo vestro, & vestri per eum seductione, & Christianorum per vos im∣pugnatione non tacuit? Nonne & multi alij Christiani multis temporibus clarissime prophe∣tabant? Discipuli quoque Christi, Apostoli & Euangelistae Euangelia nostra dictantes, scri∣bentes, [unspec D] ipsaque vita, doctrina, facto, & verbo, etiam vsque ad martyrium & in ipso marty∣rio constantissimè artestantes, fecerunt, id est, Deus fecit pro eis multa miracula gloriosa tam in vita quam post vitam eorum? Quare & secundum responsionem vestram praemissam ipsi fuerunt magni sancti, & magni Dei amici, imo maiores Mahometo vestro, pro quo D••us miracula nulla fecit, sicut superiùs tangebatur. Fuit ergo vita & doctrina eorum san∣cta & vera, quam Deus per miracula talia approbat & testatur. Praeterea à tempore Christi vsque modo, semper inter Christianos miracula durauerunt, per Christianos seu pro Chri∣stianis, qui secundum istam doctrinam Christi quam habemus, vixerunt. Deus ergo appro∣bat talem vitam pariter & doctrinam. Nonne primò sancti Martyres Christiani, viri & mu∣lieres innumeri pro ista fide certantes, miraculis plurimis claruerunt? Nonne & postea Do∣ctores Christiani contra Haereticos pro fide quam tenemus, verbis & scriptis concorditer di∣micantes, miraculis plurimis claruerunt? Nonne Confessores & Virgines secundum fidem [unspec E] istam viuentes, miraculis plurimis claruerunt, sicut historiae plurimae contestantur? Quomo∣do etiam videtur credibile si Christiani errarent communiter in credendo, praesertim cum di∣ligant Deum secundum doctrinam proximae partis huius, quod Deus non reuelaret verita∣tem alicui Christiano, pro quo facit alia miracula tot & tanta, sed tantum vni infideli, idolo∣latrae Gentili, vestro scilicet Mahometo? Talis enim fuit priusquam Prophetiae munus acce∣pit, sicut libri vestri testantur. Sic enim reuelauit Christo nostro Iudaeo, & per ipsum disci∣pulis suis Iudaeis, quando legem ipsorum voluit exponere spiritualiter & implere. Adhuc quaeso aduertite diligenter modum faciendi miracula Christi & omnium aliorum. Nonne omnes alij, per quos seu pro quibus fiebant miracula, orabant ad Deum tacitè vel expressè pro miraculis faciendis, protestantes se non posse miracula facete propria potestate, & se

Deum non esse; Christus autem creberrimè & paenè semper miracula faciens, sine orationis [unspec A] suffragio illa fecit, imò & praetendebat se facere omnia propria autoritate, propria potesta∣te, & sola sua propria voluntate, vt sic ostenderet se esse Deum, & Deus ab hominibus crede∣retur. Vnde & vt plurimum miracula faciendo, tantum voluntatem faciendi expressit, & statim fiebat miraculum quod volebat, vt sic euidenter ostenderet se habere voluntatem in∣frustrabilem, omnipotentem & generaliter efficacem, qualem nō habet aliqua creatura, cum sit tantum virtutis finitae, sed solus Deus virtutis simpliciter infinitae, sicut octaua pars do∣cet. Dixit enim mortuis, paralyticis, alijsque infirmis, surge; Caecis, respice; Manco, exten∣de manum tuam; Leproso, volo, mundare; & multis petentibus multa, fiat, & statim fiebat miraculum quod volebat; Fuit ergo veraciter Christus Deus. Quomodo namque aliter Deus ipsum taliter approbasset? Quosdam autem infirmos curauit, quaedam alia faciendo propter ministerium; quandoque autem orauit Deum Patrem pro miraculo faciendo, vt sic ostenderet quod virtute humanitatis assumptae non potuit miracula facere, sed [unspec B] tantum virtute diuina. Amplius autem Christus fuit maior Propheta & eminentior Mahometo; quare & vt videtur lex Christi lege Mahometi. Nonne ille est maior Pro∣pheta qui habet spiritum Prophetiae, & virtutem miracula faciendi, quàm ille qui habet al∣terum horum tantum? Nonne Auicenna clarissimus Philosophorum vestrorum, 4. de Ani∣ma 4. dicit quod proprietas faciendi miracula pendet ex virtute desideratiua, quae prouenit ex anima Prophetae dignioris prophetiae; & 10. Metaphys. suae. 1. quod certitudo est ex eui∣dentia miraculorum; Christus autem excellentissimè habuit ambo ista, sicut quamplures historiae manifestant; Mahometus autem vester vix tenuiter, si tamen aliqualiter, vnum horum, donum videlicet Prophetiae. Aliqua namque vera praedixit, sed pauca, aliqua verò falsa, sicut libri vestri & rerum exitus manifestant; sed miracula nulla fecit, sicut ip∣semet in Scriptura vestra testatur. Annon & hoc idem supra, contra quartam responsionem per Autoritatem Auicennae similiter est ostensum? Nonne etiam sanctior Propheta videtur, [unspec C] qui sanctius mundum ingreditur, sanctius conuersatur in mundo, & sanctius exit mun∣dum? Christus autem sanctius ingressus est mundum, quia per annuntiationem Angeli∣cam conceptus de Spiritu Sancto, ex Sanctissima Virgine Maria, & natus, sicut liber legis ve∣strae multis locis testatur: Sanctius conuersatus est in mundo, sicut vita, doctrina, & mi∣racula sua probant, nec vos negatis vt credo; sanctius egressus est mundum, sicut illa mi∣racula maxima, quae circa mortem eius acciderant, lucidè manifestant, resurrexit à mor∣te, ascendit in coelum, promisit & misit Spiritum Sanctum suis; fuit ergo excellentior Ma∣hometo. Adhuc autem quia vos Philosophi Saraceni estis magni Astrologi, & omnia quae geruntur inferius causis superioribus deputatis, vt secundum vestra principia vobis loquar; Aduertite quaeso magnam coniunctionem Saturni & Iouis, quae praecessit, & praesignifica∣bat Prophetam vestrum & sectam cum omnibus circumstantijs ponderandis; respicite & coniunctionem magnam, imò maiorem & maximam, eorundem cum suis circumstantijs [unspec D] vniuersis, quae paucis annis Christum praecessit, & fuit significatrix super Propheta nostro futuro & secta: Haec enim & vestri & nostri sciunt promptissime calculare, & considerate quae debeat solennior, excellentior & dignior iudicari. Nonne coniunctio illa Christi? Quis Astrologus dubitat aut ignorat? Nonne ergo Propheta noster & secta nostra, Prophetam ve∣strum, & sectam similiter superant & excellunt? Nonne & Christus & religio Christiana habuit plurima clarissima testimonia ante, simul, & post, sicut praecedentia docuerunt, & continuata miracula adhuc docent? Vester autem & vestra, nulla, vel saltem non tot, non talia, ne{que} tanta. Adhuc autem lex ducens ad perfectionem & foelicitatē animae in praesenti & in fu∣turo, melior videtur & dignior illâ, quae ducit ad foelicitatem seu voluptatem corporis in prae∣senti & similiter in futuro: Lex autem nostra ducit ad perfectionem & foelicitatem animae ra∣tionalis principaliter in praesenti & similiter in futuro; vestra autem ad foelicitatem seu volup∣tatē corporis in praesenti, & etiam in futuro, sicut institutiones & promissiones legis nostrae & [unspec E] vestrae testantur. Nonne & Auicenna maximis Philosophorū vestrorum. 9. Metaph. suae vlt. Lex, inquit, nostra quā dedit Mahometus, ostēdit dispositionē foelicitatis & miseriae, quae sunt secundū corpus: sed alia est promissio, quae apprehenditur intellectu, & ratione demōstratiua, & haec est faelicitas & miseria animarū, quae probātur argumentationib{us}, quāuis nostrae aestima∣tiones debiles sint ad imaginandum eas nunc, propter causas quas ego ostendam. Sapientibus verò Theologis multò magis cupiditas fuit ad consequendam hanc foelicitatē, quam foelici∣tatē corporū, quae quamuis daretur eis, non tamen attenderunt eam, nec appreciati sunt eam comparatione huius foelicitatis, quae est coniuncta primae veritati, sicut ostendam de ea. Igitur faciam sciri dispositionem huius foelicitatis & miseriae, quae est ei contraria; Corporalis

[unspec A] autem foelicitas iam assignata est in lege. Nonne & Galdiffa vester, & Soldanus, ac alij ma∣iores vestri secundum traditionem legis vestrae credunt & praedicant, quod mortui vestri re∣suscitati ad vitam, comedent & bibent omnia delicata, puta lagana, mel, lac, caseum, & bu∣tyrum, & quod habebunt multas & pulchras vxores, quibus carnaliter misceantur? Sed quàm inhonestum hoc esset in foelicitate futura, quàm carnale, quàm bestiale, quàm irrationale, quis honestus Philosophus facilè non perpendit? Ad quid enim ibi oportebit comedere? vel propter necessitatem, vel propter solam voluptatem? Si propter necessitatem, erunt ibi cor∣pora hominum alterabilia ad infirmitates, orbitates, tristitias, & ad mortem, & ita forsitan al∣terata: hoc autem foelicitati repugnat: Foelicitas namque secundum omnes Philosophos vestros, & alios, est bonum, stabile, & perfectum. Si propter solam voluptatem, quis eos à gula, incontinentia, aut intemperantia, excusabit. Si etiam ibi carnaliter comedetis, nonne & carnaliter egeretis, & locum foelicissimum turpiter polluetis, & abominationem, foetorem [unspec B] & taedium inuicem parietis? Adhuc autem si comedetis ibi & bibetis, nonne & postea dormie∣tis, sicque à foelicitate cessabitis, & miseriam incurretis. Docent enim Philosophi concordan∣ter, quòd actus est perfectior potentiâ, & vsus habitu; quare & foelicitas quae est summum bonum humanum in actu & vsu, non in potentia habituuè consistit. Vnde & quidam Philo∣sophorum praeclarus recitat, 1. Eth. vlt. approbando dictum vulgare, Nihil differre secun∣dum dimidium vitae foelices à miseris. Ad quid etiam ibi haberetis vxores, vel propter gene∣rationem, vel propter solam voluptatem? Non propter generationem: Hic enim tantùm non ibi est locus, tempus, & necessitas generandi, nec quisquam ibi indigebit haerede, cùm quilibet ibi semper vt creditis, immortaliter sit victurus. Adhuc autem vel semper ibi gene∣rabitis, vel cessabitis aliquando; si semper generabitis, producetis immoderatam & onero∣sam multitudinem filiorum, nec illa societas paradisi seu coeli vnquam erit perfecta, nec fina∣liter consummata: si aliquando generare cessabitis, cessabitis & à vestra foelicitate, & aeter∣nam [unspec C] miseriam incurretis. Filij quoque vestri ibi progeniti, vel generabunt ibi vlterius, vel nequaquam: si generabunt, erit ibi infinita & immoderata multiplicatio filiorum. Videtur quoque quòd filij, qui nunquam beatitudinem meruerunt, erunt ibi ita beati, sicut Patres eo∣rum, qui ipsam hîc multipliciter meruerunt, cùm ibi non sit tempus, nec locus merendi: Si nullatenus generabunt, nunquam beatitudinem consequentur, sed miseri semper erunt. Nec habebitis ibi vxores propter solam voluptatem explendam, quis Philosophus dubitat? quis honestus ignorat? quis sanus hoc sperat, nisi porcus forsitan Epicuri? Item vel habebitis ibi concupiscentiam & appetitum venereorum ante actum venereorum, vel nequaquam: si habe∣bitis, habebitis ibi tristitiam & dolorem ex dilatione, & carentia delectabilis concupiti. Dicit enim Philosophus, 3. Eth. 21. Intemperatus concupiscit delectabilia, propter quod & trista∣tur non adipiscens; cùm tristitia enim concupiscentia; qui & 12. Metaphys. ostendens Deum semper optimè se habere, 39. probat ipsum semper habere maximam delectationem seu vo∣luptatem, [unspec D] & hanc esse alicuius actus semper praesentialiter existentis, quia actus existens est perse & maximè delectabilis; spes verò de actu futuro, & memoria de actu praeterito non per se, sed propter actum, & quatenus habent quasi praesentialiter ipsum actum. Super quod A∣uerroes vester; Spes, inquit, & rememoratio, quamuis sint voluptuosae, tamen sunt de rebus non existentibus in actu, & sunt voluptuosa, quia sperans imaginatur ea esse comprehensa in actu, & similiter memorans, & innuit quòd comprehensio voluptuosa non est nisi illius quod est in actu, non in potentia, & quod desiderium praecedens comprehensionem magis videtur dolor quàm voluptas, quod & Auicenna vester, & omnes Philosophi & Medici con∣testantur, & frequens experientia manifestat; tristitia autem foelicitati non conuenit, sed re∣pugnat. Si verò concupiscentiam nequaquam habebitis, nec habebitis delectationem in o∣pere vt videtur. Ad quid etiam oportebit non concupiscentes omnino actum huiusmodi ex∣ercere? Et si vos viri cum tot vxoribus plenis voluptatibus affiuetis, & haec foelicitas vestra [unspec E] erit, cur non & quaelibet mulier multos viros habebit, vt sic suis plenis voluptatibus similiter satientur, aut ipsae semper infoelices & miserae permanebunt? Amplius autem vel semper con∣tinuè exercebitis actum carnis, vel cessabitis aliquando per vices: sed absit quòd vel leuiter cogitetis vos exercituros continuè talem actum; sic enim & porcis apud vos quoque immun∣dis & illicitis ad vescendum, efficiemini turpiores. Neque etiam poteritis exercere continuè talem actum cum vna vxore, eò quòd habebitis ibi multas; neque cum multis; quomodo etiam poterunt multae vxores viri vnius pro foelicitate sua complenda, in tali actu continuè occupari, nisi cum viris diuersis adulterium committendo? Et si à tali actu aliquando cessabitis minuetur vestra foelicitas vel cessabit, sicut praemissa testantur. Quis ‖ 2.21 etiam Philosophorum ignorat, foelicitatem humanam tantummodò consistere in operatione

perfectissima hominis, & quis nesciat operationem perfectissimam hominis esse operatio∣nem [unspec A] secundum perfectissimam potentiam hominis, circa perfectissimum suum obiectum? & quis dubitat animam rationalem esse perfectiorem potentiam quacunque potentia corpo∣rali? Quare & certum cuilibet esse debet, quòd foelicitas hominis in cognitione, in coniun∣ctione, & fruitione perfectissima Dei consistit, sicut Hermes, Plato, Aristoteles, Auicenna, Algazel, Auerroes, & omnes Philosophi tam Sarraceni, quàm alij pariter contestantur. Nonne & delectatio corporalis & anima bestialis, praecipuè autem venereorum, quàm plu∣rimum impedit operationem animae rationalis spiritualem, & delectationem eius sinceram? quare & perfectae foelicitati repugnat: Dicit enim Aristoteles 7. Eth. 11. Impedimentum, ei quod est prudentem esse, delectationes, & quanto magis gaudet, puta ea quae venereorum: Nullum enim vtique posse intelligere aliquid in ipsa. Cur etiam in tali delectatione carnall & bestiali humanam beatitudinem expectatis, & non in delectatione spirituali & rationali, perfectiori, permanentiori, quia continua, honestiori, puriori, meliori, atque maiori, prae∣sertim [unspec B] cùm ambas simul non possitis habere? repugnant enim ad inuicem & mutuò se ex∣pellunt, sicut superius proximo docebatur. Et quis Philosophus nesciat, quòd sicut poten∣tiae perfectioris, infatigabilioris, honestioris, sanctioris, & melioris circa conuenientissimum suum obiectum, sicut proportionalis operatio, sic & proportionalis delectatio rationabiliter debet esse; potentiam autem hominis perfectissimam, infatigabilissimam, quia immateria∣lem, & incorruptibilem, purissimam, honestissimam, sanctissimam, maximè Deiformem, & vniuersaliter optimam esse animam rationalem, quis negat? & proportionale eius obie∣ctum quis dubitat esse Deum? Nullus ergo permittitur dubitare foelicitatem delectabilissi∣mam, & delectationem foelicissimam expectandam in operatione animae rationalis perfe∣ctissima, continuissima, sincerissima, & sanctissima circa Deum, sicut praedicti Philosophi, & plurimi alij Gentiles, Iudaei & Sarraceni vnanimiter contestantur, & quàm rationabiliter iuxta praemissa? Nonne secundum primam suppositionem, tertiam partem, & quartam, [unspec C] Deus est summè, copiosissimè, abundantissimè, & infinitissimè delectabilis, voluptuosus, deli∣ciosus, dulcis, suauis, amabilis, gaudiosus, foelix, & ‖ 2.22 bonus? Cur ergo secundum partem 7^am & 8^am non potest se talem suis cultoribus in futura beatitudine exhibere; & ipsos suis sinceris delicijs & semper continus, sincerè & continuè aeternaliter satiare, vt sic ipsemet eis foelicitas delectabilissima & delectatio foelicissima semper fiat? Nonne & hoc pulcherrimè congruit rationi? Annon secundum omnes Philosophos verè Philosophos, & secundum exigentiam rationis, homo debet omnia facere propter finem? & cùm non sit infinitus processus in fini∣bus, sicut secunda suppositio & ipsi pariter contestantur, aliquis est omnium finium vltima∣tus, qui propter se quaeritur, & alij propter ipsum: hic autem est beatitudo foelicitasque fina∣lis, & in quo quaerenda ipsa foelicitas nisi in Deo? & quid erit ista foelicitas, nisi Deus? alio∣quin Deus propter aliud à se esset amandus finaliter, & à suis ‖ 2.23 cultoribus venerandus, contra [unspec D] omnes rectè Philosophantes, & contra 30. partem huius. Nonne & secundum 31. partem Deus amatoribus & seruitoribus suis non parcè sed abundanter retribuet, & vbi & quando nisi in foelicitate futura? hi autem secundum doctrinam trigesimae partis huius, super omnia nedum existentia, sed etiam possibilia & imaginabilia citra Deum quantalibet, ipsum amant, & seruiunt ei hoc modo, quòd pro quantiscunque bonis delectabilibus capescendis, aut ma∣lis tristabilibus praecauendis, nusquam ipsum scienter offenderent vllo modo. Nonne ergo bonum maius ipsis retribuet, & delectationem maiorem? & quod bonum nisi seipsum? & quam delectationem, nisi suam propriam infinitam? & quis nesciat delectationem diuinam esse sanctissimam, sincerissimam, honestissimam, continuissimam, & abundantissimè infini∣tam, sicut prima Suppositio, tertia, quarta, & 20. partes docent. Hanc autem foelicitatem delectabilissimam & delectationem foelicissimam, & maximè Deiformem nos Christiani se∣cundum legem nostram, Christi doctrinam, omnes concorditer expectamus. Nonne ergo lex nostra rationabilior, honestior, & sanctior est quàm vestra? Nonne & in Scriptura vestra habetur quòd sol oritur inter duo cornua diaboli: quare & quòd illi qui adorant ad Orien∣tem, adorant diabolum? quòd Asinus, quando rudit, videt diabolum, & ideo tam horribi∣lem [unspec E] sonum facit? quod Gallus quando cantat, videt Angelum, & ideò ita cantat? & multa similia quae nullus Philosophus dubitat esse deliramenta inania & figmenta? Videtur quo{que} contra ordinem naturalem quòd legi subtiliori, spiritualiori, & diuiniori, sicut est lex nostra, rudior, carnalior, bestialiorque succedat, sicuti est lex vestra. Naturalis enim processus videtur de rudi ad subule, de carnali ad spirituale, de minùs perfecto ad magis perfectum? Nonne & excellentiam legis nostrae super vestram, ostendunt potentissima miracula pro nobis contra vos diuinitùs saepè facta, sicut multiplicia chronica referunt, quorum & pauca superiùs recitantur?

[unspec A] Respondebitis forsitan & dicetis, quod etsi lex nostra esset melior, vestra tamen est bona & sufficiens ad salutem, sed si nostra sit bona est vera & recta; vestra autem mala falsa, atque er∣ronea, repugnant enim in multis. Si etiam nostra sit melior, cur persequimini eam tantum? cur etiam non ‖ 2.24 eligitis meliorem? aut si non omnes velitis, cur non patimini volentes ex vo∣bis ipsam eligere & tenere? sed si quis ex vobis ipsam elegerit, ipsum continuè trucidatis? Au∣dite Auicennam maximum Philosophorum vestrorum. 10. Metaph. suae vlt. docentem ex∣presse, non debere esse aliam legem, nisi illam quae descendit à Deo per Prophetam, cuius in∣stitutio optima est, & illam esse dilatandam per totum mundum, & si qui fuerint qui à lege dis∣cordant, priùs, inquit, corrigantur vt resipiscant, ‖ 2.25 quod si facere noluerint, occidantur.

Ex tota igitur ista longa concertatione colligitur ratio talis breuis, Quicquid Deus reue∣lauit, & testabatur, est verum, sicut prima suppositio, & tertia pars demonstrant; Fidem Christianam Deus reuelauit, & testabatur sicut praecedentia manifestant; Fides ergo Chri∣stiana [unspec B] est vera. Scio quòd proterui & cauillosi proteruient cauillando, vel tacitè cogitantes quòd praecedentia non demonstrant Deum reuelasse aut testatum fuissie hanc fidem. Et fa∣teor, quod non est ibi demonstratio Mathematica ex principijs perse notis, sicut nec in Phi∣losophia naturali, Metaphysicali, neque morali, sed qualem materia talis moralis permittit. Nonne bene dicit Philosophus ille magnus 1. Eth. 3. quòd benè dicetur sufficienter, si se∣cundum subiectam materiam manifestetur? Certum enim non similiter in omnibus est quae∣rendum: bona autem & iusta de quibus Ciuilis intendit tantum habent differentiam & erro∣rem vt videantur lege sola esse, naturâ verò non. Amabile igitur de talibus dicentes, grossae & figuraliter ostendere veritatem: Eodem vtique modo & recipere debitum vnumquodque dictorum, disciplinati enim est in tantum certitudinem inquirere secundum vnumquodque genus, in quantum natura re•• recipit. Proximum enim videtur & Mathematicum persuaden∣tem acceptare, & Rhetoricum demonstrationes expetere.* 2.26 Imò & Plato de rebus naturali∣bus [unspec C] locuturus in secundo Prologo in Timaeum, sic ait, Praedico iam ô Socrates, si dum de natura vniuersae rei disputatur, minime inconcussas & inexplicabiles rationes afferre value∣rim, ne miremini, quin potius intuere, si nihilo minus quam quiuis alius consentaneas asser∣tiones afferam. Memento enim tam me qui loquor, quam vos qui iudicatis, homines fore, atque rebus ita sublimibus mediocrem explanationem magni cuiusdam esse onus laboris. Accedat igitur, supplico, professor alterius fidei cuiuscunque, afferatque pro fide sua ratio∣nes quas potest; afferat & Christianus pro fide sua rationes praemissas, vel alias possibiles me∣liores, & has & illas, hinc inde iusto libramine ponderetis, & scio, & scio me scire, quòd ve∣strae inuementur minus habentes.

Et si quis mihi resistendum putauerit arguendo miracula non posse fidem nostram pro∣bare, eò quòd inter Idololatras & Gentiles quandoque fiebant miracula, sicut superiùs reci∣tatur, nisi fortassis fides infidelis eorum per sua miracula possit similiter approbari; Non in∣probabiliter [unspec D] forsitan respondendum, quòd ante tempus Circumcisionis & Legis, & similiter tempore quo durarunt, fuerunt quidam etiam apud exteras nationes inter Idololatras & Gentiles, qui vel per reuelationem diuinam, vel per doctrinam humanam, vel indagationem, inuentionemque propriam, Deum veraciter cognouerunt, licet fortè tenuiter & velatè, & ipsum similiter coluerunt. Nonne quidam Gentiles Christum ‖ 2.27 venturum clarissimè prophe∣tabant, sicut superius tangebatur? cur ergo non decebat Deum in Sanctis suis mirabilem, mi∣racula pro talibus operari, vt sicipsos in cognitione, & dilectione sua magis proueheret & firmaret, aliosque ad Religionem ipsorum attraheret imitandam? Tales siquidem videntur fuisse quidam Iusti & Prophetae ante diluuium & post diluuium, ante Circumcisionem & Le∣gem. Tempore verò Circumcisionis per Abraham institutae, Iob rex Edom, quintus ab Abra∣ham Patriarcha, qui post electionem Iacob ex Esau reprobato processit. Tempore quoque Legis datae per Mosen, tales videntur Regina Austri, & viri Niniuitae, sicut sacrae literae, eti∣am [unspec E] Euangelistae contestantur. Talis insuper videtur fuisse Nabuchodonosor rex clarissimus Babilonis, & primus Monarcha Chaldaeorum, post suam humiliationem, poenitentiamque peractam; Darius quoque Rex Medorum, qui & à Chaldaeis transtulit Monarchiam. Talis similiter videtur fuisse, lege adhuc durante, ille quoque Alexander nobilis Rex Graecorum, qui & à Medis abstulit Monarchiam; quod & euidenter restatur Cornelius Ceurio, vir re∣ligiosus & Deo acceptus, nunquam Iudaeus, nec dum Christianus effectus. Cur ergo de a∣lijs personis similibus non similiter est credendum, licet historiae diuinae, vel aliae de ipsis mi∣nimè faciant mentionem? Nonne Deus loquens per Prophetam de ciuitate sua & ciuibus, generaliter satis dicit? Memor ero Rahab & Babylonis scientium me; ecce alienigenae, & Ty∣rus, & populus Aethiopum, hi fuerunt illic: Nonne & eius Apostolus eandem generalita∣tem

expertus; In veritate, inquit, comperi, quoniam non est personarum acceptor Deus, sed [unspec A] in omni gente qui timet eum, & operaturiustitiam, acceptus est illi. Vnde & Augustinus in libello suo De tempore Christianae Religionis contra Porphyrium, & De Praedestinatione Sanctorum, ad Prosperum & Hilarium, 11. Ab initio, inquit, generis humani alias occultiùs, aliàs euidentiùs, nec prophetari destitit Christus, nec qui in eum crederent, defuerunt; & ab Adam ad Mosen, & in ipso populo Israel, quae speciali quodam mysterio gens Prophetica fuit, & in alijs gentibus, antequam venisset in carne. Cùm enim nonnulli commemorantur in sanctis hebraicis libris ex tempore Abrahae, nec de stirpe carnis eius, nec ex populo Israel, nec aduentitia societate in populo Israel, qui tamen huius sacramenti participes fuerunt; cut non credamus etiam in caeteris hac atque illa gentibus aliàs alios fuisse, quamu is eos comme∣moratos in eisdem autoritatibus non legamus? De iustis siquidem & Prophetis ante circum∣cisionem vel legem diuinitus institutam, multae habentur Historiae satis authenticae, & famo∣sae. De Iob quoque habetur Historia celebris & vulgata, vnde & Augustinus 18. De ciuitate [unspec B] Dei, 48. Nec ipsos, inquit, Iudaeos existimo audere contendere neminem pertinuisse ad De∣um praeter Israelitas, ex quo propago Israel esse caepit, reprobato eius fratre maiore: Populus enim reuera qui Dei populus propriè diceretur, nullus alius fuit; homines autem quosdam non terrena sed coelesti societate ad veros Israelitas supernae ciues patriae pertinentes etiam in alijs gentibus fuisse, negare non possunt: quia si negant, facillimè conuincuntur de sancto & mirabili viro Iob, qui nec indigena, nec Proselytus, id est, aduena populi Israel fuit, sed ex gente Idumaea genus ducens, ibi ortus, ibidem mortuus est, qui diuino sic laudatur eloquio, vt quod ad iustitiam pietatemque attinet, nullus ei homo suorum temporum coaequetur: quae tempora eius quamuis non inueniamus in Chronicis, colligimus tamen ex libro eius, quem pro sui merito Israelitae in autoritatem Canonicam receperunt, tertia generatione posterio∣rem fuisse quàm Israel: Diuinitùs autem prouisum fuisse non dubito, vt ex hoc vno sciremus etiam per alias gentes esse potuisse, qui secundum Deum vixerunt, eique placuerunt, perti∣nentes [unspec C] ad spiritualem Israelem, quod nemini concessum esse credendum est, nisi cui diuinitùs reuelatus est vnus Mediator Dei & hominum, homo Christus Iesus. Qui & de perfectione iustitiae hominum, 32. dicit, Quòd iusti antiqui crediderunt in Christum, gratia eius adiuti, vt gaudentes eum praenoscerent, & quidam etiam praenuntiarent esse venturum, vt in illo po∣pulo Israel, sicut Moses, & Iesus Naue, & Samuel, & Dauid, & caeteritales, vel extra ipsum populum, sicut Iob, vel ante ipsum populum sicut Abraham, sicut Noe, & quicunque alij sunt quos vel commemorat, vel tacet Scriptura diuina. De poenitentia quoque Nabuchodo∣nosor salutari & conuersione ad Deum per praedicationem Danielis, & diuinum flagellum docet Historia Danielis: Quare & Augustinus De Praedestinatione & gratia Dei, & est quin∣tus inter eius Sermones, 17. dicit; Quod Nabuchodonosor post innumeras impietates fla∣gellatus poenituit, & poenitentiam meruit fructuosam, Pharaoh verò nequaquam: & quòd hi duo fines habuere diuersos, quod & recitatur in Canone, 23. quaestione quarta Nabucho∣donosor. [unspec D] De Dario quoque videtur patere in historia Danielis. Nonne & de nobili Alexan∣dro hoc rationabiliter aestimandum, praesertim quia in doctrina illius praeclari Philosophi, & Magistri sui Aristotelis fuerat educatus, qui verum Deum esse, & omne summum bonum, pri∣mum efficiens, & primam formam, & vltimum finem omnium sciuit, & docuit euidenter, si∣cut libri sui Philosophici manifestant? Iosephus quoque 11. Antiquit. Iudaicae vlt. recitat, quomodo cum Alexander post captam Gazam indignans, festinaret Ierusalem, Ioaddo prin∣cipi Sacerdotum post supplicationem & immolationem Deo oblatas, ab ipso & populo dor∣mienti, Deus praecepit vt confideret, sertisque ciuitatem ornaret, portasque protenus aperiret, & alios quidem cum veste alba, ipsum autem & reliquos Sacerdotes cum legitimis stolis ius∣sit occurrere, nihil saeuum sperantes pati, Deo prouidente, quod & fecerunt. Et subdit, Phae∣nices verò & Chaldaei Regem secuti putabant, quia quicquid potuisset furor imperialis per∣mittere in ciuitatem, ipse committeret, & Principem Sacerdotum summis afficeret contume∣lijs, [unspec E] quod è diuerso contigit euenire. Nam Alexander prouidens multitudinem vestibus albis indutam, Antistites verò cum byssinis stolis, sed & Principem Sacerdotū hiacynthina & au∣rea stola, super caput habentem cydarin, & superlaminam auream, in quo scriptum est Dei nomen, adijt solus, & numen adorauit, & Principem Sacerdotum primus veneratus est; om∣nibus verò Iudaeis vna voce Alexandrum salutantibus, & circumstantibus Regibus Syriae, & reliquis, hoc facientem stupuerunt, corruptamque Regis mentem putauerunt. Parme∣nius verò solus eum interrogauit, dicens; Cur eum omnibus adorantibus, ipse adoras∣set Principem Sacerdotum gentis Iudaeae? Cui ille; Non hunc, inquit, adoraui, sed Deum cu∣ius principatus sacerdotij factus est. Nam per somnium in huiusmodi eum habitu conspexi,

[unspec A] adhuc in Dio ciuitate Macedoniae constitutus, dumque mecum cogitassem posse Asiam vin∣cere, incitauit me, vt nequaquam negligerem, sed confidenter transirem: nam se perductu∣rum meum dicebat exercitum, & Persarum traditurum potentiam; ideoque neminem alium in tali stola videns, cum hunc aduertissem habens visionis & probationis nocturnae memori∣am salutaui. Exinde arbitror diuino iuuamine me dilectum, Dariumque vicisse, virtutemque soluisse Persatū. Propterea & omnia quae meo corde sperabantur, prouentura confido. Et post∣quā Parmenio locutus est, Principē Sacerdotum honorans, accurrentibus reliquis Sacerdoti∣bus ad ciuitatem vs{que} peruenit, & ad templū ascendens sacrificauit Deo secundum Sacerdotis ostensionē; ipsi autē Principi Sacerdotū, & reliquis Sacerdotibus munificēter multa donauit. Posset quoque fortassis & quodammodo aliter, & quodammodo similiter responderi, dicen∣do quosdam idola adorantes ipsa propter se nullatenus adorasse, sed tantummodo propter Deum, diuinasque virtutes iuxta responsionem vltimam vigesimae primae partis, sicut & nos [unspec B] imagines Christi, Dei, Trinitatis, Angelorum, & Sanctorum hominum adoramus. Quare & videtur quod Deus potuit ipsos trioulatos clamantes non incongruè exaudisse, ipsosque mi∣raculosè si oportuit adiuuisse. Adhuc autem & quodammodo aliter, & quodammodo simi∣liter forsitan dici posset, quosdam Idololtras cognouisse & coluisse veraciter summum Deum, sub nomine tamem & idolo Dei Iouis, sicut apparet ex praemissis circa decimamfex∣tam partem huius, & nihilo minus praeter ipsum alia quaedam idola coluisse, sanctis Ange∣lis, hominibus, vel daemonibus dedicata, non tamen finaliter propter ipsamet idola, neque finaliter propter ipsa quorum fuerant idola, sed quia sunt creaturae, & serui, & instrumenta Dei, voluntatem ipsius in prosperis & aduersis circa homines exequentes, vt sic in ipsis & per ipsa Deum finaliter adorarent, sicut & nos Deum propter se, & sanctos Angelos eius & homines, & ipsorum imagines adoramus finaliter propter Deum. Et licet fortassis in modo colendi Deum ex simplici ignorantia, non ex certa malitia errauerunt, diligentes tamen eum [unspec C] prae omnibus secundum doctrinam trigesimae partis huius, volentesque scire, & dilegentiam debitam apponentes, quis cultus & modus colendi fuit Deo placitus & acceptus, paratique cultum illum & modum cognitum obseruate, ipsum interim secundum suam scientiam & conscientiā honorauerunt, Deus ista piè & discretè respiciens, ignorantiae, & simplicitati eo∣rum pepercit, sinceram vero dilectionem, sanctam intentionem & voluntatē beneuolam ac∣ceptauit: Hoc autem consonum videtur rationi. Non enim videtur quod iustissimus atque pijssimus, prima suppositione tertia parte, & quarta testantibus, plus requirat ab homine quàm accepit, & quàm sit in hominis potestate, imò quod illud accepter, si intentione debita offeratur. Nonne etiam secundum sententiam Philosophorum communem & secundum iu∣dicium cuiuslibet naturale, deliberate proponens dare aliquid, puta aurum, & adhibita dili∣gentia requisita, deceptus loco illius dat aurichalcum, quod si sciret, nullatenus faceret, non aurichalcum sed aurum dare videtur, & liberalis merito reputatur, sicut etiam è contra. Di∣cit [unspec D] enim Philosopus. 4. Ethic. 2. Non in multitudine datorum quod liberale, sed in dantis ha∣bitu; & supra 3ⁱ. 4^o. Existente autem inuoluntario quod vi & propter ignorantiam, volunta∣num videbitur vtique esse, cuius principium in ipso sciente singularia in quibus est operatio; & infra, 6ⁱ. 10. Iusta dicimus operantes quosdam, nequaquam iustos esse, puta à legibus or∣dinata facientes vel nolentes, vel propter ignorantiam, vel propter alterum quid, & non prop∣ter ipsa quamuis operentur quidem quae oportet & quaecunque oportet & studiosum; sed vt videtur, est qualiter habentem operari singula, velut sit bonus: dico autem puta propter ele∣tionem, & ipsorum gratia operatorum. Electionem quidem igitur rectam facit virtus, quae∣cunque autem illius gratia nata sunt fieri, non sunt virtutis, sed alterius potentiae. Dicendum autem scientibus manifestius de ipsis. Est vtique quaedam potentia quam vocant deinoteta,* 2.28 haec autem est talis vt ad suppositam intentionem contendentia posset haec operari & sortiri ipsis. Siquidem igitur intentio sit bona, laudabilis est; si autem praua, astutia. Nonne & vi∣detur [unspec E] Apostolum hoc sentire dicentem; Cum enim gentes quae legem non habent, naturali∣ter ea quae legis sunt faciunt, eiusmodi legem non habentes, ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, testimonium reddente illis conscientia ipsorum, & inter se inuicem cogitationum accusantium aut etiam defendentium in die cum iudicabit Deus oc∣culta hominum. Nonne & veritas ipsa dicit, Si oculus tuus fuerit simplex totum corpus tu∣um lucidum erit? Quare & Augustinus 2. de sermone Domini in monte 21. Oculum, in∣quit, hic accipere debemus ipsam intentionem qua facimus quicquid facimus. Quod si mun∣da fuerit & recta, & illud aspiciens quod aspiciendum est, omnia opera nostra quae secundum eam operamur, necesse est bona sint; omnia opera totum corpus appellauit, quia & Aposto∣lus membra nostra dicit quaedam opera quae improbat & mortificanda praecipit, dicens;

Mortificate membra vestra quae sunt supra terram, fornicationem, immunditiam, auaritiam, [unspec A] & caetera talia: Non ergo quid quisque faciat, sed quo animo faciat considerandum est. Qui & super titulum Psalmi. 31. Bonum, inquit, opus intentio facit, intentionem fides dirigit: Non valde attendas quid homo faciat, sed quid, cum facit, aspiciat; Qui & 83. quaestionū 27. dicit quod mali, per quos agitur id quod ignorant, non iustitiae quae refertur ad Deum, sed maleuolentiae suae mercedem accipiunt: quemadmodum nec bonis imputatur, quod ip∣sis prodesse volentibus nocetur alicui, sed bono animo beneuolentiae proemium tribuitur. Qui insuper in libello de inhonesta familiaritate mulierum sic scribit, Voluntas prona facien∣di reputatur pro opere facti; quod & similiter videntur iura velle dicentia; Voluntate & pro∣posito maleficia distinguenda. Nonne & Ambr. 1. de offic. Affectus, inquit, tuus operi tuo nomen imponit; & Hieron. in epistola ad Paulinum de omnibus diuinae historae libris sic ait; Non quid inuenias, sed quid quaeras consideramus. Quis enim potest rationabiliter di∣cere, quod voluntas sincera Domino famulandi secundū doctrinam trigesimae, non est recta, & [unspec B] rationabiliter acceptanda, licet in modo famulandi surrepat error inuitus? Cur alias Seneca in sanctorū Catalogo poneretur? Nonne B. Hier. de viris illustrib{us} 12. & ponitur praefatio in ep. Senecae, ita scri••it: Lucius Annaeus Seneca Cordubensis Photionis Stoici discipulus, & pa∣truus Lucani Poëtae, continentissimae fuit vitae, quem non ponerem in Catalogo Sanctorum, ni. i me illae epistolae prouocarent, quae leguntur a plurimis Pauli ad Senecam, & Senecae ad Paulum: In quibus cùm esset Neronis magister, & illius temporis potentissimus, optare se dicit eius esse loci apud suos, cuius sit Paulus apud Christianos. Hic ante biennium quàm Pe∣trus & Paulus martyrio coronatentur, à Nerone interfectus est. Nonne & secundum Iura Canonica, propter hanc causam error in persona & in conditione dirimit matrimonium iam contractum? Nonne etiam hac de causa ignoranter accedens ad vxorem alienam, quam re∣putat esse suam, ab adulterio excusatur? Nonne scribitur isto modo, Error personae & con∣ditionis consensum coniugij non admittit? Si quis enim pacisceretur se venditurum agrum [unspec C] Marcello, & postea veniret Paulus dicens se esse Marcellum, & emeret agrum ab illo, nun∣quid cum Paulo conuenit iste de precio, aut dicendus est agrum sibi vendidisse? Item si quis promitteret se venditurum mihi aurum, & pro auro offeret mihi Aurichalcum, & ita me de∣ciperet, nunquid dicerer consensisse in Aurichalcum? nunquid volui emere Aurichalcum? nec aliquando in illud consensi, quia consensus non nisi voluntatis est. Sicut igitur hic error ma∣teriae excludit emptionis consensum, sic & in coniugio error personae. Non enim consensit in hunc, sed in eum quem hunc esse putabat. Quod etiam error personae nonnullos excuset au∣ctoritate illa probatur, qua vxoris soror, vtroque inscio, sorore videlicet & marito in lectulum cius isse, & à viro sororis suae cognita perhibetur: quae tamen sine spe coniugij perpetuò per∣manere censeatur, ille tamen qui cognouit eam per ignorantiam excusatur. Aliter etiam hoc probatur: Diabolus nonnunquam in Angelum lucis se transformat, nec est periculosus error si tunc creditur esse bonus, cùm se bonum simulat. Si ergo tunc ab aliquo simplici quaereret, [unspec D] si suae beatitudinis vellet esse particeps, & ille responderet se in eius consortium velle transire, nunquid dicendus est consensisse in consortium diabolicae damnationis? annon potiùs in par∣ticipationem claritatis aeternae? Item si quis haereticorum nomine Augustini, vel Ambrosii vel Hieronymi, alicui Catholicorum seipsum offerret, atque ad suae fidei mutationem pro∣uocaret, si ille praeberet consensum, in cuius fidei sententiam consensisse diceretur? non in haereticorum sectam, sed in integritatem fidei Catholicae, quam ille haereticus se mentieba∣tur habere. Quae ergo in persona decepta errore, non in hunc, sed in eum, quem ipse menti∣ebatur se esse, consensit, pat•• quòd eius coniux non fuerit. Hanc eandem sententiam cum eisdem exemplis & Doctores Theologici profitentur.* 2.29 Credo tamen constanter quod Deus pius & iustus, omni eum amanti prae omnibus, volentique efficaciter ipsum cultu & modo debitis venerari, & diligentiam debitam perseueranter adhibenti, reuelet quandoque religi∣onem debitam & necessariam ad salutem, religionem videlicet Christianam implicitè vel ex∣pressè. [unspec E] Mulu namque Iudaei atque Gentiles Christum venturum lucidè praeuiderunt, & propheticè praedixerunt, sicut non paucae testantur historiae, & praecedentia tetigerunt. Quo∣modo namque Deus, qui prima Suppositione & partibus sequentibus, ac Philosophis multis testantibus, rebus etiam vilissimis inanimatis & bestiis prouidet, hominem sine prouidentia derelinquet? Et qui 27² parte cum sequentibus ostensionibusque earum, ac historijs multis probantibus, hominibus nusquam Deum quaerentibus, imò & contemnentibus quandoque prouidet gratiosè de necessarijs ad salutem, quomodo piè & perseueranter secundum suam scientiam & virtutem, ipsum quaerentibus atque colentibus necessaria denegabit, faciem suam aduertet, ipsos despiciet, abijciet, & repellet? Puto quoque veraciter quòd plurimi infideles;

[unspec A] nullam vel non debitam diligentiam adhibent ad inquirendum & cognoscendum debitum cultum Dei; imò & si ipsis negligentibus per inspirationem diuinam, rationem, aut praedica∣tionem humanam gratuitò reueletur & euidenter appareat, quòd lex nostra sit melior lege sua, imò & quod lex nostra sit vera, ipsorum autem erronea, ex quadam pertinaci superbia indurati nolunt superba colla curuare, nolunt sectam antiquam relinquere, nolunt molio∣rem admittere, nolunt ac quiescere veritati; sed & resistunt pro viribus, obgarriunt, con∣tradicunt. Contuli enim nuper cum quodam Iudaeo perito & multum famoso de conuer∣sione sua ad fidem Christi, post alia rogans eum vt oraret Deum suum deuotè, quatenus illuminaret cor eius, & ostenderet ei veraciter, quae lex esset melior & acceptior coram eo. Qui mihi respondit, quòd nunquam hoc faceret, quia hoc esset dubitare aliquo modo de lege suo, & aliqualiter haesitare. Quaesiui, si voluit vt ego sic orarem pro eo Deum suum & meum communem, videlicet magnum Deum, & libenter orarem: qui statim [unspec B] respondit, quòd non, propter causam dubietatis praedictam. Tunc ego, tu non vis ora∣re pro teipso, nec permittere, aut gratum habere quòd ego pro te orem, ora quaeso pro me modo praedicto, vt sic saltem eius duritiam contumacem ad orationis beneficium pro∣uocas••em: qui peremptoriè renuens, Scio, inquit, quòd tu nunquam eris bonus Iudaeus, atque subiunxit, & si tu velis dubitare de lege tua, ego nolo de mea. Amplius autem & aliter & veraciter dici potest, quòd quaedam sunt miracula fantastica, delusoria, & Diabolica; quae∣dam vera; Miracula delusoria fecerunt Magi Aegyptij Pharaonis, sicut in Exodo recitatur, & talia erant miracula inter Idololatras Infideles, & haec est responsio Augustini. 10. de Ciuit. Dei 16. huiusmodi miracula pertractantis. Obijcies forsitan quòd eodem modo pos∣sunt dicere Infideles de miraculis Christianis; fateor, & dixerunt. Et si quaeras, quomodo ergo possunt refelli; Respondeo, si hoc dicant vniuersaliter de omnibus Christianorum miracu∣lis, possunt refelli vt prius; si particulariter, puta de aliquibus mirabilibus delusionibus apud [unspec C] aliquos Christianos fortassis pro veris miraculis reputaris, non sunt forsitan refellendi. Et si quaeras vlterius quomodo possunt haec discerni; respondeo quod probabiliter per circumstan∣tias, & coniecturas probabiles concurrentes, per sanctitatem vitae, per modum credendi, a∣mandi, orandi, & impetrandi miraculum, & per modum miraculi impetrati, & caetera talia, quae non est facile numerare; certitudinaliter autem per illuminationem & inspirationem di∣uinam, et per Spiritus Sancti donum, quod ab Apostolo discretio Spirituum nuncupatur. Hoc enim potest Deus facere, per septimam partem huius, & multum decet ipsum hoc facere Christianis ipsum amantibus & colentibus secundum doctrinam, 30. partis huius, et si non semper & generaliter omnibus Christianis; illis tamen quorum interest de miraculis iudicare, puta summis Sacerdotibus, & principibus Sacerdotum, quando necessitas vel opportunitas hoc requirit, sicut in Canonizatione sancti cuiuspiam facienda. Nec mirum: In multis namque historijs inuenimus, quòd Deus multis principibus gentilibus multa se, & principa∣tus [unspec D] suos concernentia reuelauit, de Pharaone Rege Aegypti, Gen. 41. de Nabuchodonosor rege Babylonis, Dan. 2. & 4. de Balthasar successore ipsius, Dan 5. de Alexandro rege Grae∣corum, 11. Antiq. Iudaicae: vlt. sicut superius recitatur, de Chamgiuscan primo rege Tartaro∣rum, in Historijs Tartarorum sicut superius tangebatur; de Agamemnone rege Graecorum & somnio quod de instituendo praelio viderat, & in Graecorum Concilio referebat, Scribit Homerus, quòd Nestor vir magnae prudentiae fidem relatis concilians respondebat, de statu publico credendum est regio somnio; Et recitat Macrobius super somnium Scipionis. Non∣nè & Caiphas cum esset Pontifex Iudaeorum licet malignus, Spiritu Dei tactus veraciter pro∣phetauit? quanto ergo dignius decet Deum principi nostro summo, nostro summo Ponti∣fici huiusmodi sui Spiritus munera impartiri? Adhuc autem Gentiles & eorum Philosophi forsitan respondebunt, dicentes, quòd etsi lex nostra sit bona, & melior alia lege positiua quacunque, sola tamen lex naturae, naturalis videlicet rationis conscientiae siue synderesis suf∣ficit [unspec E] cuicunque ad ipsum in omnibus regulandum ad omnia facienda. Verùm si lex nostra sit bona, & optima, est & vera, & in ipsa continetur expressè, quòd qui non crediderit, sicut do∣cer, damnabitur. Item si lex nostra sit bona & optima positiue, est & perfectior sola lege na∣turae: continet enim totam perfectionem illius, & addit, insufficientias eius supplet. corrigit{que} defectus. Cut ergo illam non eligitis & tenetis? Adhuc autem si sola lex naturae sufficeret homini ad quae cunque, cur Deus, qui nihil agit frustrà prima suppositione, tertia parte & vo∣bis ipsis testantibus aliam legem & alias leges dedit, antiquam & nouam, sicut praemissa te∣stantur, praesertim cùm vtiaque sit difficilior ad sciendum, & laboriosior ad implendum? Quis enim sapiens facit quicquam per plura, ad quod sufficiunt pauciora, sicut ratio natura∣lis & omnes Philosophi concorditer attestantur, & superius tangebatur? nisi fortassis decen∣tius,

vtilius, & melius fiat per plura. Quod si est verum de legibus positiuis, & specialiter [unspec A] Christiana, cur illam non accipitis & tenetis? Gentiles quoque Philosophi rationem natura∣lem rati se sequi, vmbra tenui & fallaci, ac mendaci imagine phantasticae rationis frequenter seducti, irrationabiliter aberrabant; sicut verissima ratio, & ipsorum creberrima contradictio clarè docet. Quomodo ergo tam irregularis, tam enormata regula, & tam fallax sufficit ho∣mini ad ipsum in omnibus dirigendum? Nonne Deus qui prima Suppositione, tertia parte, & secunda Suppositione testantibus, sincera, summa, & prima veritas comprobatur, magis veritatem quàm falsitatem, verum quàm falsum obsequium, rectitudinem quàm errorem magis diligit, & acceptat, praesertim circa religionem & cultum diuinum? Nonne secundum, 30^am partem huius, solus Deus propter seipsum super omnia effectuosissimè est amandus, de∣uotissimeque colendus? quomodo ergo propter errorem irrationabilis rationis & seductae conscientiae nihil refert istum cultum vero Deo, vel Daemonijs aut idolis exhibere? Nonne & Gentiles Philosophi, ‖ 2.30 veri Philosophi idola reprobârunt, & vnum verum Deum colendum [unspec B] esse censuerunt: sed ad quem fructum si tantum valeat colere idolum sicut Deum? Cur insu∣per, quae so, Philosophi tam laboriosam diligentiam circa cognitionem veritatis impendunt, si falsitas & veritas aequaliter ponderent, aequaliter valeant, aequalem fructum parturiant qui∣buscunque, dum tamen secundum conscientias suas agant. Nonne & vbi error est peior & grauior, lex rectificans magis necessaria comprobatur; & quis ignoret errorem erga Deum, & circa cultum diuinum esse peiorem & grauiorem, quàm erga hominem, & circa politiam hu∣manam? Et hic etiam per ipsos Gentiles Philosophos leges plurimae statuuntur. Quomodo ergo non est lex ‖ 2.31 alia necessaria circa Deum & cultum diuinum? Quare & Arist. 7. Polit. 9. partes necessarias ciuitatis enumerans; Praecipuè, inquit, ea quae circa diuinam curam, quam vocant Sacerdotium: cui & Plato, & alij Gentiles Philosophi consentiunt in hac parte. Si e∣tiam lola tatio naturalis sufficiat homini ad omnia facienda, cur tot leges humanae etiam ab ipsis Philosophis inaniter statuuntur? Nonne Plato scripsit de legibus multos libros? Aristo∣teles [unspec C] de Ethica & Politica multos? Tullius de Repub. multos libros? & alij multi Gentiles Philosophi de materia simili multos libros? Adhuc autem Philosophi, audite me paululum patienter. Nonne sicut oeconomus in paruula domo sua, sicut Princeps politicus in paruula ciuitate sua, sicut rex in paruulo regno suo potest statuere subditis suis leges; leges, inquam, positiuas, arbitrarias, & voluntarias, quas qui seruauerint praemientur, & qui non seruauerint aut contempserint praemijs careant, & debitas poenas luant; sic & Deus summus oeconomus in maxima domo sua, summus Princeps in suo maximo principatu, & summus Rex regum in maximo regno suo, cur ergo non possit statuere, vt quicunque legem Christianam ser∣uauerint, accipiant gloriam sempiternam; & qui illam non seruauerint, sed contempserint, gloriâ carcant, & aeternam damnationem incurrant? posset vtique, quod & fecit, sicut prae∣cedentia manifestant. Erratis quoque Philosophi originale peccatum, originalem ineptitu∣dinem ad vitam futuram in omnibus hominibus non videntes. Nonne potuit Deus primo [unspec D] homini legem huiusmodi statuisse, vt si mandatis diuinis pareret in omnibus, haberet beatitu∣dinem sempiternam; sin autem, tam ipse quàm successio sua tota priuationem beatitudinis & miseriam sempiternam, nisi ipse vel aliquis filiorum suorum satisfaceret competenter? Sic namque potest homo Princeps terrenus promittere, siue dare cuipiam ciuitatem. Qua lege statuta, si ille primus homo contra mandatum diuinum peccaret, nonne tota illa progenies reproba fieret, & ad vitam aeternam initiabilis haberetur? sic autem factum fuisse, ex lege Christiana colligitur. Quicquid ergo feceritis, secundum vestrum ingenium naturale, nisi sa∣tisteceritis, nihil facitis ad futuram gloriam capescendam, obstante lege praedicta. Dicetis for∣tassis, quòd facile est satisfacere Deo pro peccato: sed nonne satisfacere Deo pro peccato sci∣enter in eum commisso, est reddere aliquid tantum vel maius pro quanto peccatum non de∣buit fuisse commissum, praesertim si districtè & rigorosè agatur cum peccante? Aliàs enim non plenè restituit Dei honorem contemptibiliter violatum, nec facit satis, sed minus vel nihil; [unspec E] quare nec plenè placat offensum. Sed quis potest reddere Deo tantum, cum per 30. partem huius nullum peccatum deberet committiscienter in Deum, pro quantiscunque bonis seruan∣dis siue lucrandis, aut quantiscunque malis poenalibus habitis amouendis, siue non habitis praecauendis. Dicetis fortassis quòd peccator per impotentiam excusatur: Sed etsi forte per impotentiam excusetur à nouo continuè proprio que peccato, non reddendo quod debet, non tamen ab antiquo debito & peccato, nec redditur habilis ad beatitudinem sempiternam, lege praedicta vetante. Quid etiam diceret Philosophus, si Deus nullum hominem vellet ha∣bere consortem Angelorum in beatitudine sempiterna, & foelicitate incomparabili, nisi simi∣lem Angelis, innocentem & virginem à peccato, & à talibus innocentibus & virginibus

[unspec A] generatum, quantumcunque peccator satisfaceret pro peccato? Virgo namque culpabiliter deflorata, etsi satis faciat quantumcunque, non redditur tamen virgo. Adhuc autem fortassis dicetis, quod Deus potest omne peccatum sine aliqua satisfactione dimittere simpliciter pec∣catori; sed istud non obstat: Nam etsi hoc posset, non tamen hoc faciet secundum legem praedictam: Si etiam istud posset, posset dimittere peccatum simpliciter impunitum con∣tra 31. partem. Non improbabiliter quoque videtur secundum Philosophicas rationes, quòd si homo sit modò peccator, & postea erit iustus, hoc fiet per aliquam mutationem, & non in Deo, propter sextam partem praemissam, nec in aliquo impertinenti, quia hoc impertinens videretur; quare in ipso homine peccatore: haec autem mutatio, satisfactio pro peccato, aut non sine satisfactione esse videtur. Nonne & secundum omnes verè Philoso∣phantes, omne malum, scilicet pura malitia & peccatum, non est res aliqua positiua, sed pri∣uatio vel carentia rei bonae, aut cuiuspiam bonitatis; Priuatio autem in subiecto apto plenè [unspec B] tolli non potest, nisi per plenam positionem habitus quem priuabat; Non enim potest ibi medium repetiri. Et si quae sieris, quis ergo potest aut potuit tantam satisfactionem pro pec∣cato hominis exhibere; Dico quòd Christus simul Deus & homo sufficientissimus omni∣quaque, sicut prima suppositio cum sequentibus partibus clarè probat, sicut & lex Iudaeorum praedixit, & lex Christianorum veracitèr profitetur. Quid ergo restat, nisi vt omnes efficia∣mini Christiani, vt huius satisfactionis participes fieri valeatis?

Contra Philosophos negantes posibilitatem creationis, adnihilationis & recreationis. 33.

REpudient Philosophi illam Meretriculam fatuam, quam sub specie sapientiae palliatam diutius amauerunt, fallacitèr mentientem creationem, annihilationem, & recreatio∣nem non esse possibilem. Deus enim secundum primam suppositionem quintam partem & [unspec C] septimā est summè perfectus, sufficiens, potens, er efficax, in tantum quòd nihil perfectius, suf∣ficientius, potentius, aut efficacius esse posset: Et nonnè perfectius, sufficientius, potentius, & efficacius reputandum, facere quippiam propria tantum virtute ex nihilo, quam ex materia praeiacente necessario requisita? Item si Deus sit infinitè maioris potentiae, & efficacae, quam aliqua causa effectiua creata, cur non potest in effectum, in modumuè efficiendi proportio∣nalitèr fortiorem atque maiorem secundum regulas Philosophicas naturales? cur ergo cre∣are non potest? Amplius autem secundum octauam partem praemissam, Deus habet volun∣tatem vniuersalitèr efficacem; Quare etsi nulla vnquam fuisset materia, nec aliquid praeter eum, & vellet quippiam aliud esse realitèr, statim esset. Adhuc autem secundum primam suppositionem & tertiam partem huius, quicquid essentiale & intrinsecum dignum Deo tri∣buitur, si possit sine contradictione teneri, debet necessario, non negari; Et nonne posse creare tribuitur ita Deo, potestque facillimè ab omni contradictione defendi; est ergo [unspec D] creatio rerum possibilis; quare & annihilatio & recreatio pari modo, quarum & possibilitas potest similiter demonstrari. Annihilatio quoque specialitèr, creatione concessa, facilitèr sua∣detur: Absit enim quòd opus exile creatum esset potentius ad manendum, quam omnipo∣tens opifex ad destruendum si vellet; quod & de re qualibet entitatis & virtutis finitae, etsi crea∣ta non esset, posset similitèr demonstrari. Nonnè & secundum 17^am partem huius, nihil aliud à Deo est necesse esse, sed possibile esse secundum contradictionem; quis ergo non facilitèr videat, Deum cùm sit necesse esse, & omnipotens simplicitèr omniquaque de sua potentia absoluta posse annihilare quodlibet aliud? Possibilitate verò creationis & annihilationis ad∣missa, quis possibilitatem recreationis negabit? Appendant quaeso Philosophi rationes prae∣missas, & rationis ipsorum contrarias iusta lance, & puto quòd rationes ipsorum inuenien∣tur minus habentes; si tamen aliquas habeant rationes deponant rogo superbiam excaecan∣tem, & homines errabiles humilitèr se agnoscant, (quod eorum contradictio frequens ad [unspec E] inuicem, imò & vnius eiusdem ad seipsum diuersis temporibus manifestat) nec verecunden∣tur proficere, fortiorem semper & pulchriorem rationem prae alijs amplectendo, ne fortè alias tam re quam nomine Philosophi iuste priuentur, & friuophili nominentur. Aduerrant oro suppliciter, quam valida ratio requireretur ad tantam famositatem reprobandam, quae ab omni fide & secta, & ab omnibus penè hominibus approbatur, praesertim cùm tam fortibus rationibus fulciatur. Quare & Philosophus, 10. Eth. 2. redarguens negantes bonum esse quod omnia appetunt, quod, inquit, omnibus videtur, hoc esse aimus: Interimens autem hanc fi∣dem non omnino credibiliora dicit. Auerroes quoque super de somno & vigilia, Res, inquit, quae suut famosae apud omnes, sunt necessariae aut secundum totum, aut secundum partem. Si autem Philosophi in hac parte nullam habeant rationem, cut irrationabiliter ita dicunt?

praesertim cùm Deum non posse creare, annihilare, & recreare non sit per se notum; imò [unspec A] contrarium apud plurimos est famosum.

34 Contra Philosophos negantes possibilitatem creationís mundi.

FVgentur Philosophi affirmantes, quod Deus non potuit mundum creasse. Secundum proximam namque partem Deus potuit aliquam rem creasse, cur ergo non mundum, cum mundus sit entitatis & virtutis finitae, Deus autem simpliciter infinitae, sicut prima Suppositio, 3^a. pars & 4^a. demonstrant? Potest quoque Deus annihilare mundum, sicut per proximam partem & probationem ipsius, & per decimamseptimā partem patet: & ipsum similiter re∣creare per eandem proximam partem huius & ostensionem ipsius; quare & potuit ipsum cre∣asse simili ratione. Potissimum etiam quod videtur obstare, est impossibilitas creationis ex nihilo, sed hoc non obstat, secundum proximam partem huius: Aliae namque Philosopho∣rum [unspec B] argutiae quam sint fragiles quis ignorat? Quod tamen vt euidentius cunctis appareat processus ille 8^l. Physicorum paululum est rimandus; maxime quia sicut audiui, quidam fi∣deles illo processu infidelium procedentes, vsque in infidelitatis voraginem processerunt. Videtur autem mihi Christi gratia Christiano, etsi non essem Christianus, nec alicuius legis sectator, sed amator veritatis tantummodo, etiam videretur, quod ille processus peccat morta∣liter in materia & in forma. Constat autem Philosophis quod prius, & ante accipitur dupli∣citer ad propositum, scilicet secundum naturam & secundum tempus. Pono igitur contra te Aristoteles & Auerroes quod mundus incepit & motus in A instanti, & quod nullum fuit tempus, mutatio, neque successio temporalis, aut aliqua duratio vera mutabilis, aut parti∣bilis, magna, vel parua ante illum primum motum qui sit B. Pono igitur consequenter quod nihil omnino praecessit A prioritate aliqua temporali, sicut nihil praecedit coelum exterius prioritate vel superioritate locali, & quod hoc sit consequens, patet per teipsum 10. illius 8ⁱ. [unspec C] dicentem; Prius & posterius quomodo erunt, tempore non existente, aut tempus, si non sit motus? & ex alia parte pono, quod Deus aeternus, eiusque aeterna sapientia ac voluntas prae∣cessit A prioritate naturae, sicut causa causatum. Cum ergo tu Aristoteles per totum illum processum supponis quod cuiuslibet rei factae non esse praecedit necessario suum esse, & hoc loquendo de praecessione temporali, vt innuis 10. & tu Auerroes hoc idem dicis expresse in comment. decimooctauo quoque decimoquinto ac alijs hoc supponis; Ecce quam impu∣denter petis in principio, quod finaliter probare deberes, scilicet quod ante A & B fuit prio∣ritas temporalis, quae necessario, & vt tu ipse dicis, aliquem motum sequitur aut importat. Hic ergo peccas in forma probandi, & in materia similiter: Haec enim tua suppositio repug∣nat verae meae positioni, quam primo ponebam. Et per idem potest faciliter responderi ad omnia talia quae arguitis, & quaeritis arguendo: Si Deus fecit mundum in A & B tunc in∣coepit, hoc fuit per aliquam nouam volutionem, quam tunc habuit & non prius, vel propter [unspec D] aliquam nouam dispositionem in agente vel passo, aut aliquo alio modo, vel propter amotio∣nem alicuius, quo non amoto, noluit operari, vel saltem propter praesentiam horae vel instan∣tis, qua vel quo semper ante disposuit facere tunc primo mundum & motum; & nullum isto∣rum fuit sine mutatione; ergo ante B primam mutationem alia mutatio prior fuit. Ecce quomodo semper supponitis quod ante A fuit mutabilis & longa successio temporalis, quod deberetis probare; huius enim oppositum ponebam in primis. Cum etiam quaeritis, vel quae∣ratur pro vobis, quare Deus in A fecit mundum & non prius, ecce quomodo innuitis quod ante A fuit aliquid prius prioritate temporali quod non est verum: sed simile est ac si quaerere∣tis, quare coelum est terminatum in sua conuexitate, & non supra. Patet similiter quomodo non sequitur contra me illud quod magnum impossibile reputatis, scilicet quod à voluntate antiqua proueniat immediate actio noua; Voluntas enim Dei aeterna quâ fecit mundum, non est antiquor mundo antiquitate seu proprietate temporis, sed naturae: nec mundus ea no∣uior [unspec E] aut posterior tempore sed natura. Replicabitis forsitan hic dicentes, eadem ratione Deus non est antiquior mundo, & mundus incoepit esse, nec est aeternus, ergo & Deus similiter: vel si Deus non incoepit, sed est aeternus, & mundus similiter. Concedo vobis quod Deus non est antiquior mundo antiquitate temporis actualis; & vltra cum dicitis; ergo Deus in∣coepit esse, non sequitur. Et si dicatis, Incipere esse est nunc esse, & nunquam prius fuisse; Deus verò in A fuit & nunquam prius, hic dico si intendatis definire conuertibiliter incipere esse, per nunc esse, & nunquam prius fuisse; si intelligatis, per nunquam prius fuisse, actualiter, scilicet per nullum tempus actuale praecedens, non recte definitis. Imo incipere esse, est nunc esse, & nunquam prius fuisse habitualiter siue potentialiter scilicet, & si tempus prius

[unspec A] fuisset, adhuc non fuisset in eo, & sic mundus incoepit in A quia licet ante fuisset tempus actua∣le, mundus non fuisset in eo; sicut anima Petri non fuit in tempore ante creationem illius, sic autem Deus non incoepit esse in A, quia quantumcunque tempus prius fuisset, Deus necessariò fuisset in illo: quod autem non priùs tempore fuit, hoc est quia tempus defuit sibi, non ipse tempori si fuisset. Et per idem paret ad aliam partem conclusionis vestrae, quae est, quòd Deus non est aeternus: aeternum enim est, quod est sine incoeptione, & desitione modo praedicto. Sicut enim immensitas Dei non est determinata aut restricta per hoc quod est actu∣aliter tantum in quodam loco determinato, puta in mundo & non extra, secundum quorun∣dam Philosophorum & vestram sententiam, quia necessariò coexisteret omniquaque quan∣tocunque maiori si esset: sic nec eius aeternitas breuitate temporis coarctatur. Si autem intel∣ligatis aeternum non sicut caeteri hominum, sed modo vestro, quod est per omne tempus actu∣ale, potest concedi quòd mundus est aeternus, sicut tu Aristoteles videris definire aeternum, seu [unspec B] potiùs eius definitionem ab Antiquioribus allegare 1. de Coelo 100. dicens, Hoc nomen aeter∣num diuine enunciatum est ab Antiquis. Finis enim continens id quod vniuscuiusque tem∣pus, cuius nihil est extra secundum naturam, aeternum vniuscuiusque vocatum est. Secundum candem autem rationem, & totius coeli finis, & omne tempus, & infinitatem continens perfe∣ctio, aeternum à semper esse sumens denominationem. Possemque iuxta stultitiam tuam ali∣ter tibi forsitan respondere, supponendo secundum Logicam tuam 1. peri Hermenias, quòd verbum consignificat tempus, & concedere tibi istam, Deus incoepit esse, scilicet esse in tem∣pore vel in instanti, seu temporaliter, vel instantaneè, sicut incoepit esse Dominus temporis, & temporalium quorumcunque. In A enim Deus fuit instantaneè & non priùs: nec ex hoc sequitur, quòd Deus non sit aeternus sed nouus, nec quod ipse mutetur sed ipsa, vt ex priori∣bus satis constat. Adhuc forsitan obuiabitis mihi, sophisticè arguere gestientes, quòd mundus sit omninò coaeternus cum Deo, sicut loquebar, quia si Deus fecit mundum in aliquo instanti [unspec C] primo, potuit fecisse eum non in aliquo instanti primo, sed immediatè post instans, si aliquod instans praecessisset, sicut fecit motum & tempus immediatè post primum instans: & si sic fe∣cisset mundum cum motu & tempore, mundus fuisset aeternus. Nunquam enim incoepisset intrinsecè, nec extrinsecè: In nullo enim instanti primo fuisset, nec in aliquo instanti non fu∣isset immediatè post quod fuisset; imò ante quodlibet instans fuisset, vt patet de singulis in∣ductiuè, & nunc non est mundus minoris durationis quàm tunc fuisset: ergo nunc est aeter∣nus. Ad istud autem sophisticae stultitiae argumentum, non oporteret alias respondere, nisi propter consilium sapientis, ne talis stultus sophisticans sibi sapiens videatur. Tales enim se∣cundum Apostolum dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt. Primò igitur vos proprio gla∣dio castigabo: vos enim ponitis superficies corpora terminare. Ponatur ergo per omnipo∣tentiam Dei, & secundum proximam partem huius, vel sicut vos ponitis similia, vel saltem ex talibus conditionaliter argutis multis locis, quòd toto coelo saluo eius conuexa superficies [unspec D] destruatur, vel arguatur conditionaliter more vestro. Si illa destrueretur saluo coelo, ipsum esset simpliciter infinitum. Non enim terminaretur intrinsecè nec extrinsecè, quoniam ad nullam superficiem sicut constat. Vlterius tamen ex abundanti respondeo, & dico, quòd mun∣dus non est aeternus, sed incoepit esse & hoc extrinsecè, non actualiter; ita quod aliquod tem∣pus vel instans actualiter ipsum immediatè praecessit, sed habitualiter, vt dictum est priùs; quia si fuisset tempus aeternum, supposita aetate mundi in aliquo eius instanti necessariò incoe∣pisset extrinsecè, & quòd sic actualiter non incoepit, non est propter antiquitatem mundi, sed propter defectum temporis praecedentis. Sed nec sic forsitan obgarrire cessabitis, sed di∣cetis; et si ante mundum non fuit tempus verum, fuit saltem imaginarium, & procedunt ar∣gumenta de tempore tali ficto, sicut & de vero. Hic autem dico, sicut tu Aristoteles 4. Meta∣phys. tuae probas, quòd res non sequuntur imaginationem aut aestimationem: Vnde quan∣tumcunque quis imaginetur tempus ante mundum, non magis propter hoc fuit aliquod tem∣pus [unspec E] ante, sicut propter nullam imaginationem cuiuscunque est aliquis locus, aut tempus extra coelum, teste teipso, 1. de Coelo 100. sic dicendo: Manifestum igitur quia neque locus, ne∣que vacuum, neque tempus est exterius. Adhuc autem vt maiori verecundia vos confundam, sicque in agnitionem veritatis, ipsa ducente, reducam. Ponatur secundum vestram grossam imaginationem & rudem, quòd ante mundum fuisset aeterna successio ‖ 2.32 talis vera vel ficta, dico tunc, quod in A instanti successionis illius Deus voluntariè produxit mundum, & quòd tunc incoepit B prima mutatio noua, seu primus motus nouus, quem nulla mutatio noua prae∣cedebat, nisi fortè partes illius successionis aeternae per vos positae: & cùm arguitis, ergo Deus tunc vel immediatè ante habuit aliquam nouam dispositionem, quam prius non habuit, qua mediante tunc produxit mundum & B. & non priùs; ergo illa fuit sibi acquisita per aliquam

mutationem nouam priorem: ergo ante B primam mutationem nouam fuit alia mutatio no∣ua [unspec A] prior; dico, quòd ista ratio procedit de agente irrationali, non autem rationali, vt tu Ari∣stoteles 9. Metaphys. 10. docuisti, vbi posita distinctione potentiarum per rationale & irra∣tionale, & assignata vna differentia inter illas, alteram assignasti, scilicet quòd quando poten∣tiae irrationales actiuae & passiuae cum debitis dispositionibus approximantur ad inuicem, necesse est hanc quidem agere, illam pati; de potentijs autem rationalibus non est ita, quod & tu Auerroes ibi comment. 10. planissimè contestaris. Potest ergo agens rationale & vo∣luntarium dispositissimum ad agendum, expectare per tempus & tempora, etiam per tempus aeternum, & tandem nouiter agere sine mutatione aliqua praecedente: vestrum igitur profe∣ctum inter 8^um Physicorum vbi hoc non vidistis, & 9. Metaphys. vbi hoc vidistis, & viden∣dum alijs reuelastis, vestrumque defectum pristinum retractastis, laudo plurimum & com∣mendo. Sed ne propter variationem auctoritas vestra suspecta forsitan videatur, hoc idem per rationem ostendam. Si enim non sic esset, nulla esset potentia libere contradictoriè ad [unspec B] agendum. Si namque sit alia, ponatur A. primus actus eius liber: Vel ergo positis omnibus necessariò praeuijs & sufficientibus ad productionem A. producitur necessario A, vel non: Si sic, cùm omnia illa poni, non sit liberum, quia A est primus actus liber, & positis illis, neces∣sariò ponetur A, nec A poni erit liberum, nec in potestate libera producentis. Item si posita causa actiua libera cum omnibus dispositionibus praeuijs necessarijs & sufficientibus, necessa∣riò sequatur effectū produci, cum illam sic poni non sit in libera potestate ipsius, sed quodam∣modo necessarium; & in omni consequentia necessaria, si antecedens sit necessarium, & conse∣quens erit similiter necessarium, non liberum, & contingens, nullus actus liberè producetur, nec potentia rationalis erit liberior irrationali. Nunquam enim producitur actus liber nisi à causa rationali disposita, vt dictum est. Si autem positis illis non necessario producitur A, er∣go illa potentia libera stantibus omnibus illis semper vniformibus omni modo, potest liberè expectare per tempus, & tempora, & tandem nouiter producere A sine mutatione aliqua [unspec C] praecedente, quae aliquid faciat circa ipsam. Prius enim erat sufficienter disposita ad produ∣cendum A, & nunc est omninò, sicut tunc; quare & nunc sufficienter potest producere A, & toto tempore medio potuit produxisse. Et si tu quaeras, quare ergo producit nunc A, & non priùs; Respondent quidam quia vult, quorum responsionem non probo; quia sit A, primum velle liberum, tunc non producit A, quia vult, per idem velle, quia tunc idem velle praecederet naturaliter semetipsum; nec per aliud velle, quia tunc A non esset primum, & quia tunc reuerteretur eadem quaestio de illo alio velle, & sic procederet infinitè. Dico igitur quòd quaerens quare &c. quaerit causam; causa autem efficiens est illa potentia libera; quia igitur est actiua potentia rationalis & libera, liberè tunc producit; causa verò finalis est finis quem sibi praestituit in agendo. Scio tamen quod quaeris causam, quam non poteris inuenire, scilicet qua posita determinatè & necessariò sequeretur, quod in potentijs actiuis rationa∣libus non est verum, quod tam Autoritas, quàm ratio docuerunt, quod tamen pro verissi∣mo [unspec D] supponentes per totum illum processum 8ⁱ Physicorum claudicatis turpissimè à semitis veritatis. Quod & Auicenna 9. Metaphys. suae 1. & Algazel 4. Metaphys. suae 1. similiter supponentes in vestram sententiam inciderunt. In alio quoque videmini vobis certissimè demonstrare, & hoc vniuersaliter de omni virtute siue rationali, siue irrationali, sicut tu A∣uerroes 9. comment. asseris manifestè. Data namque prima mutatione arguitis, quòd hac prima alia fuit prior, te Auerroes argutiam Aristotelis sic formante, Motum & motor sunt in capitulo ad aliquid, & cùm in aliquo tempore hoc non mouet, & hoc non mouetur; & post, hoc mouerit, & illud mouetur, manifestum est quod inter ista, facta fuit relatio quae non suit ante, & omnis relatio sequitur transmutationem: Ergo necesse est vt ante transmutationem positam sit aliqua transmutatio in motore, & in moto, aut in vtroque, aut in extrinseco, ver∣bi gratia quòd sit illic aliquod impedimentum quod ‖ 2.33 aufertur. Sed ecce quam turpiter de∣liratis: cum enim supponitis quod omnis relatio sequitur motum aut mutationem priorem, [unspec E] vel intelligitis de sequela relationis, & prioritate mutationis temporali vel naturali: Si tem∣porali, malè supponitis; relatio namque inter agens rationale & passum non necestario se∣quitur mutationem temporaliter praecedentem, sicut praecedentia docuerunt, sed quando∣que cooritur temporaliter vel instantancè, & consurgit cum prima eius actione, seu agere eius primo, licet naturaliter subsequatur: De sequela verò & prioritate naturali loquendo nec tenuis quidem apparentiae colorem habetis. Habeo etiam specialiter aduersum te Auer∣roes, quod non requiritur necessariò aliqua cogitatio aut imaginatio de praesentia tempo∣ris, vel instantis, vt tu Comment. octauo & decimo quinto, videris supponere. Multa enim facimus, quando de praesentia temporis minimè cogitamus, nec instantia nume∣ramus

[unspec A] vel si hoc contingat, multa facimus non propter praesentiam aut imaginationem hu∣ius aut illorum, sicut nec propter praesentiam simiae, aut caeterorum impertinentium quo∣rumcunque. Deus tamen qui nihil facit casualitèr quouismodo, sed per suam sapientiam in∣sinitam suauitèr cuncta disponit, nunquam fecit, facit, aut faciet aliquid in aliquo tempore vel instanti, cum ab aeterno disposuit illud tunc facere, ideo{que} ab aeterno disposuit facere mun∣dum in A instanti, & fecit illum in A sine transmutatione aliqua praecedente, nisi fortè in illa successione aeterna, vel eius partibus, quā tu ponis. Et cùm tu dicis comment. 8^o quod iste sermo est non intelligibilis, quia cùm voluntas voluerit facere aliquid in aliqua hora, necesse est vt in voluntate fiat aliqua concupiscentia in illa hora, quae non fuit ante, & illa concupis∣centia erit causa propinqua ad agendum in illa hora, & non ante, & causa huius concupiscen∣tiae est praesentia temporis, & praesentia temporis quae non erat ante est transmutatio necessa∣riò aut sequens transmutationem; concupiscentia igitur facta per praesentiam temporis est [unspec B] transmutatio extra transmutationem primam datam. Ante igitur transmutationem positam primam est alia transmutatio, & non potest homo sanus fugere hanc fidem aestimatione poe∣nitentiae. Hic dico veracitèr quod etsi essem infirmus in fide, vel mortuus ab omni fide, nisi à fide rationis solius, videretur mihi quòd tu tam praesumptuose sophisticans, & tam notoriè impoenitenter peccans in materia, & in forma, poenitentia maxima dignus esses. Peccas enim grauitèr, supponendo quòd Deus non posset facere aliquid certâ horâ, quod disposuit tunc facere, nisi tunc reciperet aliquam nouam dispositionem, mediante qua tunc ageret, quam priùs non haberet, quod est contra priùs ostensa. Peccas etiam mortalitèr contra verum im∣mortale & necessarium, innuendo illo commento 8^o & expressè supponendo comment. 15. quòd Deum intelligere seu imaginari tempus praesens est transmutatio sequens transmutati∣onem, quasi alitèr ex parte sui intelligat aliquod tempus quando est futurum. & alitèr quando est praesens, cuius oppositum sexta pars ostendit; & tu ipse infrà eodem 8^o & alibi, ac alij [unspec C] multi Philosophi saepius testes estis, & quòd praesentia temporis sit causa mouens intellect um diuinum, & efficiens intellectionē temporis praesentis in eo contra 7^am partem huius, & con∣tra teipsum super 12. Metaphys. comment. 51. planè. Erras similitèr innuendo, quòd Deus alitèr ex parte sui velit aliquod tempus, vel quidlibet aliud quando est futurum, & aliter quan∣do est praesens, sicut & circa cognitionem diuinam errasti, quia tunc esset mutabilis contra sextam. Supponis insuper quòd praesentia temporis sit causa mouens voluntatem diuinam, & efficiens concupiscentiam seu volutionem in ea contra 7^am partem huius. Constat aurem secundum priora, quod intellectus aut voluntas Dei non mouetur aut patitur ab aliquo poste∣riori, nec alitèr ex parte sui intrinsecè, sed similitèr omni modo intelligit & vult aliquod pri∣mò futurum, secundò praesens, tertiò praeteritum; ideoque sicut ab aeterno, aeteruis cognitio∣ne & volutione cognouit, & voluit creare mundum in A. sic & fecit per easdem cognitionem & volutionem praecise non mutatas omnino, sic quo{que} in tempore facit quemlibet effectum [unspec D] immediatum quem facit. Et si Christianus Christianum testem desideret, ecce Augustinum, 12. de Ciuit. Dei 17. & 14. materiam hanc tractantem. Peccas quo{que} non modicum in forma probandi, cum arguis quod ante primam transmutationem nouam datam, alia fuit prior, quia praesentia temporis quae non erat, est transmutatio necessaria, vel sequens transmutationem; hoc enim non est contra me. Ponebam enim imprimis B primam transmutationem ••ouam, exceptis partibus illius successionis imaginariae fictae aeternae, quam te ponente admisi, si ta∣men illae sint transmutationes nouellae. Ne autem in hoc quod dixi superius, scilicet nullam successionem aut durationem partibilem temporalem praecessisse mundum, videar onerosus Catholicis, qui assueti sunt audire frequenter & dicere, quòd Deus praecessit mundum diù, aeternaliter, vel etiam infinite, ostendam quod Catholicè debeat ita dici. Nam secundum ve∣ritatem Catholicam, nihil aliud à Deo fuerat ante mundum, & per sextam partem Deus est immutabilis omnino, nihil ergo mutabile, nec aliqua transmutabilitas fuit ante mundum; [unspec E] Quare nec aliqua successio aut duratio temporalis, quae sine qualicunque mutatione nequit in∣telligi. Item in omni successione aliud aduenit, aliud{que} recedit: sed Deo, proptereius immu∣tabilitatem omnimodam, nihil aduenit aut recedit. In Deo ergo nulla fuit successio ante mū∣dum, nec in aliquo alio, cùm nihil aliud fuit ante. Item omnis talis successio habet partes ma∣iores & minores, priores & posteriores: Deus autem secundum, 10. & 26. partes, tales partes non habet; Nulla ergo talis successio ante mundum fuit in Deo, nec in aliquo alio, cum nihil aliud fuit ante. Item{que} si sic fuisset, potuerunt ibi fuisse signate tales partes, vt hora, dies, men∣sis, & annus, sicut in tempore nunc currente, cum tamen nihil fuerat ante mundum, per cuius mensuram aut comparationem potuit fieri talis distinctio vel mensura. Nec potest quis dicere quòd haec omnia, scilicet mutabilitas, aduentus & recessus, partibilitas secundum maius &

minus, prius & posterius, ac mensurata distinctio fuerint in puro non ente, cùm in pu∣to [unspec A] non ente nihil penitus possit esse, nisi forsitan purum non ens. Item omnis mutatio, aduentus, & recessus est necessariò alicuius actualiter mutati, aduenientis & recedentis. Quodlibet enim horum necessariò est in aliquo subiecto actualiter, sicut naturalis Philo∣sophia docet per totum: sed nullum purum non ens est tale. Nec videtur quare talia ma∣gis poni deberent in vno non ente, quàm in alio; & non possunt poni in quolibet: quare in nullo. Item partibilitas, maioritas, & minoritas sunt proprietates quantitatis & quanti: sed non ens non est quantum. Item eadem ratione nunc esset talis temporalis successio extra coe∣lum. Item non magis videtur, quòd talis quantitas successiua fuerat ante mundum, quàm quantitas permanens: sed haec ante mundum non fuit. Item si ante mundum fuit talis tem∣poralis successio, Deus potuit destruxisse illam ante creationem mundi. Quis ergo in tantum nouit sensum Domini, aut consiliarius eius fuit, vt sciat dicere, non destruxit? Quis etiam (quaeso) potest probare necessariò sic fuisse, ex quo non necessariò ita fuit, sed potuit non sic [unspec B] fuisse? Item si talis temporalis successio fuerat ante mundum, non oportuit creasse tempus cum mundo. Illa enim antiqua successio suffecisset. Item si sic, videtur quòd adhuc duret cum tempore creato praesente, sicque duo tempora distincta totaliter coexistunt contra Phi∣losophum, 4. Phys. expresse. Item sola aeternitas fuerat ante mundum, sed in ea nulla est suc∣cessio temporalis, vt patet per Boetium, 5. De consolatione Philosophiae prosa vlt. definien∣tem sic eam; Aeternitas est interminabilis vitae tota simul & perfecta possessio; in cuius ex∣planatione subsequenter adiungit; Illud iure perhibetur aeternum cui neque futurum quic∣quam absit, nec praeteritum fluxerit, vnde & subdit expressè quod ponebam inprimis, sic di∣cens; Neque Deus conditis rebus antiquior videri debet temporis quantitate, sed simplicis potius proprietate naturae. Cui concordat Augustinus super illud Psalm. 101. Ne reuoces me in dimidio dierum meorum, in generatione generationum anni tui, & respondens, Qui non veniunt & transeunt, nec ideò veniunt vt non sint. Omnes enim dies in hoc tempore [unspec C] ideo veniunt vt non sint, omnis hora, omnis mensis, omnis annus, nihil horum stat ante∣quam veniat, erit; cùm non venerit, non erit; Illi ergo anni tui aeterni, anni tui qui non mu∣tantur in generatione generationum, erunt: non enim aliud anni tui, & aliud ipse; sed anni Dei aeternitas Dei est, aeternitas Dei ipsa eius substantia est, quae nihil habet mutabile, vbi ni∣hil est praeteritum, quasi iam non sit; nihil est futurum, quasi nondum sit. Non est ibi nisi est, non est ibi fuit & erit: quia & quod fuit iam non est, & quod erit nondum est: sed quicquid ibi est, non nisi est. Haec aeternitas vocauit nos, & erupit ex aeternitate verbum; iam aeternitas, iam verbum, & nondum tempus. Quare nondum tempus? quia factum est tempus, quoni∣am omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso factum est nihil. Et infra super illud, Initio tu Do∣mine terram fundasti; noui aeternitatem tuam, qua praecedis omnia quae fecisti. Idemque 1. Confess. 6. tractans illud eiusdem Psalmi; Anni tui non deficient, dicit, quòd anni Dei sunt hodiernus dies Dei, qui nunquam peragitur neque transit, sed anni nostri & dies transcunt [unspec D] perillum hodiernum Dei. Idem infra eodem, 12.28. dicit; Quòd aliquid praecedit aliud ae∣ternitate, aliquid tempore, aliquid electione, & aliquid origine: aeternitate sicut Deus omnia; tempore, sicut flos fructum; electione, sicut fructus florem; origine, sicut sonus cantum. Idem quoque 3. De libero arbitrio vlt. exponens illud Psalmi 83. Quoniam melior est dies vna in atrijstuis super millia, dicit; Quòd mille dierum in temporis mutabilitate intelliguntur, vni∣us autem diei nomine incommutabilitas aeternitatis vocatur. Hanc etiam totam positionem videtur Augustinus tenere, 12, de Ciuit. Dei 15. cùm sic dicit; Istae dimensiones temporali∣um spaciorum, scilicet horae & dies, menses & anni, quae vsitatè ac propriè dicuntur tempo∣ra, manifestum est quòd à motu siderum coeperunt: vnde & Deus cum haec instituerit, dixit; Et sint in signa & tempora, dies & annos. Vbi enim nulla creatura est cuius mutabilibus moti∣bus tempora peraguntur, tempora omninò esse non possunt. Ideoque Angeli semper fuisse dicuntur, quia omni tempore fuerunt, sed non ideò Deo coaeterni sunt, quoniam tempus [unspec E] quia mutabilitate trans••urrit, aeternitati immutabili non potest esse coaeternum. Quapropter si Deus sempet Dominus fuit, semper habuit creaturam suo dominatui seruientem, verunta∣men non de scipso genitam, sed ab ipso de nihilo factam, nec ei coaeternam; erat quippe ante illam, quamuis nullo tempore sine illa, non cam spacio transcurrente, sed manente perpetui∣tate praecedens. Non vult tamen istam sententiam affirmare, quod ideo faciendum putauit, vt legentes videant, à quibus quaestionum periculis se debeant temperare, nec ad omnia se idoneos arbitrari; quam doctrinam eius doctissimam cum omni reuerentia veneror & am∣plector. Sed hîc forsitan quis opponet quoniam Augustinus 12 de Ciuit. Dei. 12. innuit, quod ante creationem mundi fuerunt infinita retrò tempora, quibus Deus cessauit ab illa creatione,

[unspec A] & postquae nouiter mundum creauit. Dicitque ibidem, Quòd Dei à creatione cessatio re∣trorsus aeterna tanta est, vt si ei conferatur quantalibet magna & ineffabilis numerositas tem∣porum terminata, non debet videri tanta, quanta est gutta humoris breuissima oceano com∣parata. Istorum enim vnum est per exiguum, alterum verò incomparabiliter magnum, sed vtrumque finitum, illorum verò est alterum infinitum, scilicet illa cessatio Dei à retrò. Item per rationem, aliter Deus non potuit secisse mundum prius quàm fecit, non enim fuerat quic∣quam prius. Dico ergo quòd haec & multa similia quae possent adduci, intelligunt quod ante mundum fuerant multi anni, non actualiter sed potentialiter, sicut extra coelum sunt spacia, & milliaria infinita, quia Deus potuit fecisse mundū prius per quantalibet tēpora, & annos quot∣cun{que} sicut potest facere extra coelū spacia, & milliaria supra omnē numerum terminatū. Qua∣re & ipsemet 1. de Gen. contra Manichaeos. 3. Manichaeis quaerentibus, si in principio aliquo temporis fecit Deus caelum & terram, quid agebat antequam fecit caelum & terram, quid ei [unspec B] subito placuit facere quod nunquam fecit per tempora aeterna? ita respondet: his Respon∣demus Deum fecisse caelum & terram in principio temporis, sed in Christo, cum verbum esset apud Patrem, per quem facta sunt omnia; sed & sine principio temporis Deum fecisse cae∣lum & terram credamus, debemus vtique intelligere quod ante principium temporis non erat tempus: Deus enim fecit & tempora, & ideo antequam faceret tempora, non erant tem∣pora. Non enim possumus dicere fuisse aliquod tempus, quando Deus nondum aliquid fe∣cerat. Quomodo ergo erat tempus quod Deus non fecerat, cum omnis temporis ipse sit fa∣bricator, & si tempus cum caelo & terra esse coepit, non potest inueniri tempus, quando Deus nondum fecit caelum & terram. Et cap. 4. immediate subiungit, cum autem dicitur, quid ei subito placuit, sic dicitur, quasi aliqua tempora transierint, quibus Deus nihil operatus est; Non ante transire poterat tempus, quod nondum fecerat Deus, quia non potest esse opera∣tor temporum, nisi qui est ante tempora. Ratio verò facta irrationabiliter argumentat, & [unspec C] irrationabilem causam sumit. Licet enim ante mundum non fuit aliquid prius prioritate tem∣poris, potuit tamen fuisse per creationem Dei, in quo potuisset mundum similiter prius creas∣se. Caetera autem argumenta vestra Aristoteles, & Auerroes pro aeternitate mundi conficta, eo quod gradum apparentiae & altercationis sophisticae vix attingant, reputaui superfluum discutere studiose; imo & omnia argumenta vestra pro aeternitate mundi loquentia, vix ali∣quo colore tenui ostentationis sophisticae fallaciter offuscantur; vt sic ad disputationis scruti∣nium vix ingredi mereantur. Nonne tu Aristoteles, Magistri tui Platonis & caeterorum Phi∣losophorum priorum doctrinas, & specialiter in hac parte impudenter contemnens procaci∣terque impugnans, secundum modum vestrum loquendi, verberator Patrum merito dici potes, sicut scripta eorum & tua luculenter ostendunt? Nonne & ideo Chalcidius super 2. Timae: Platonis de te sic dicit, Hic suo quodam more, pleni perfectique dogmatis electo quid visum sit, caetera fastidiosa incuria negligit. Teipsum quoque contra teipsum in testem [unspec D] citabo 2. Namque de caelo & mundo 80. Videntur inquis, vsque ad aliquid quaerere, sed non vsque quidem vbi possibile dubitationis. Omnibus enim nobis hoc consuetum, non ad rem fieri quaestionem, sed ad contraria dicentem. Nonne & 1. Topicorum tuorum, innuens quaestionem de aeternitate mundi esse problema neutrum, sic scribis: Sunt autem proble∣mata, & de quibus sunt contrarij syllogysmi; dubitationem autem habent, vtrum sic se ha∣bent, vel non sic, eo quod in ‖ 2.34 vtrumlibet sunt rationes verisimiles, & de quibus rationem non habemus, cum sint magna, difficile arbitrantes esse, quare assignare, vt vtrum mundus aeternus est vel non. Nam huiusmodi quaeret aliquis: Quare & Galenus in quodam libro suo materiam istam tractans recitante Auerr. super 1. de Caelo & mundo comment. 22. dicit; quod nullus potest scire vtrum mundus sit aeternus vel nouus, nec certitudinem aliquam de hoc habere; quare & tu ipse mortis debitum soluturus, scholaribus tuis astantibus, nequa∣quam vt prius ostentatione pomposa, garrula, et inani, sed sincera conscientia affirmasti, quod [unspec E] in 8. primis libris tuis Physicis inueniuntur omnes viae scientiae, quibus homo potest com∣prehendere, & docere principia ad vias omnium methodorum, & scire rationes adductas, super eas quae rationabiliter adhaerent rebus disputabilibus, & quae discohaerent ab eis, non habentes rectam viam per quam aliquid veri sciri valeat, & huiusmodi rationes sunt vicinae veritati, etsi verae non sint, sunt tamen vtiles vt per eas ostendatur audacia loquentis in scien∣tia sua ad debilitanda verba socij sui, & superanda verba vi suae scientiae, cum rationibus or∣dinatis & mirabilibus, eo quod socius non habeat potentiā resistendi, & haec scientia est vtilis, sicut scorpio in theriaca, quae licet sit toxicum, tamen si detur patienti, dolorem minuit, & praestat remedium; haec autem in libro qui de morte eius scribitur 13. planissime re∣citantur.

35. Contra Philosophos & Hereticos negantes possibilitatem conceptus & partus Virgi∣nis, [unspec A] dicentesque Christum nequaquam de Sancta Maria semper Virgine na∣tum esse.

PVrificent se Philosophi & Haeretici mente corrupti, possibilitatem conceptus virginei de∣negantes, dicentesque Christum nequaquam de sancta Maria semper virgine natum esse. Nonne Deus omnipotens per septimam partem huius, habens voluntatem vniuersaliter effi∣cacem secundum 8••^m qui potest creare ex nihilo aliquid, imò & totum mundum annihilare & recreate si velit, hominemque creare ex nihilo secundum partes proximas praecedentes, potest & sine viri auxilio formare puerum in vtero virginali? Qui etiam secundum praemissa circa 32^am partem huius, potest & facit omnimoda miracula, cur solum miraculum hoc non potest? In alijs quoque ‖ 2.35 animalium speciebus quorum foeminae solent communiter ex societate [unspec B] maris concipere, aliquoties inuenitur, quòd sine mari concipiunt, & pariunt miris modis. Vnde Virgilius 3. Georg. sic scribit:

Ante omnes furor est insignis equarum. Illas ducit amor trans Gargara, transque sonantem Ascanium, saperant montes & flumina tranant, Continuoque anidis vbi subdita flamma medullis Vere magis, quia vere calor redit ossibus ille, Ore omnes versae in Zephyrum stant rupibus aliis, Exceptantque leues auras, & saepè sine vllis Coniugijs vento grauidae, mirabile dictu.

Nec quisquam reputet istud mendacium & figmentum, quia à Virgilio Poëta c••nscriptum. In libro namque illo Georgicorum, magis videtur reputandus Philosophus quàm Poeta, [unspec C] sicut materia & processus euidenter ostendunt; Multi quoque Philosophi, & Doctores Ca∣tholici Poetas, etiam ipsum Virgilium in eodem libro solent saepius allegare. Illum quoque locum Seruius commentator eius exponens, dicit quòd illae equae sunt de Hispania, & quòd foetus illi à vento concepti sunt breuioris vitae, quàm alij naturaliter propagati. Ecce & Pli∣nius 8. Naturalis historiae agens de naturis equarum; Constat, inquit, in Lusitania circa V∣lyssipponem oppidum & Tagum amnem, equas Fauonio flante obuersas animalem concipe∣re spiritum, idque partum fieri, & gigni pernicissimum ita, sed triennium vita non excedere. Cui & concordanter Solinus de mirabilibus mundi 4. agens de Hispania & rebus eius, sic scribit; In Lusitania promontorium est Artabrum, alij Olyssipponense dicunt. Hoc coelum, terras & maria distinguit; Hispaniae latus finit coelum, & maria hoc modo diuidit, quod à circuitu eius incipiunt Oceanus Gallicus, & fons septentrionalis Oceano Atlantico & occasu terminatis: Ibi Oppidum Olyssippone Vlyxe conditum, ibi Tagum ob arenas aureas caete∣ris [unspec D] amnibus praetulerunt. In proximis Olyssipponis equae lasciuiunt, mira foecunditate; Nam aspirante Fauonij vento concipiunt, & sitientes viros aurarum spiritu maritantur. Et infra 10. tractans de Cappadocia & equis, sic ait: Edunt equae & ventis conceptos, sed hi nunquam vltra triennium aeuum trahunt. Ecce & Philosophus maior istis 5. de Animalibus 2. sic ait; Perdices, si secundum ventum steterint, femellae à masculis praegnantes fiunt, frequenter au∣tem & voce, si appetentes extiterint, & super volitantibus [ex] afflare masculum. Ecce hic triplex conceptus foeminae sine mare, à vento voce, afflatu; quod & breuiter tangens Soli∣nus 3. de mirabilibus mundi, vbi agit de tertio sinu Europae, & perdicibus; Ipsas, inquit, libi∣do sic agitat, vt si ventus à masculis flauerit, fiant praegnantes odore. Si igitur in alijs specie∣bus, foemina virtute naturae potest concipere sine mari, cur non in specie humana potest foe∣mina pura virgo sine mare concipere, virtute diuina omnes vires naturae creatae incompara∣biliter excedente. Et si sit possibile virtute diuina, foeminam sine viro viriliue semine posse concipere, quis inficiari praesumpserit Christum virtute diuina de sancta Maria semper Vir∣gine permanente conceptum & natum fuisse, praesertim cùm praeclara testimonia in ostensio [unspec E] ne 32. partis huius praetacta, & multa similia clarissimè hoc ostendunt? Nonne & coeli hanc Dei gloriam enarrabant, & hanc eius iustitiam populo nuntiabant, quando mota sunt coelum & terra per coniunctionem vnam dignissimam, modicum priùs quàm Christus desideratus cunctis Gentibus adueniret? Qui enim extendit coelum sicut pellem, & complicat sicut li∣brum, in quo & sicut testantur Philosophi futura figuraliter describuntur, in quo & nihil in∣aniter est desc iptum, sicuti nullus negat, ad quid aliud designandum descripsit in coelo figu∣ram & signum virginis gloriosae puerum nutrientis? De hac siquidem virgine & puero eius

[unspec A] puro Albumazar doctrinam veterum Chaldaeorum secutus, 6. maioris introductorij diffe∣rentia prima, dicit quod in prima facie, prima scilicet tertia virginis, oritur puella quam vo∣camus Celchinus Dorastora, & est virgo pulchra, honesta, & munda, prolixi capilli, & pul∣chra facie, habens in manu sua duas spicas, & ipsa sedet super sedem stratam, & nutrit pue∣rum, dans ei ad comedendum in loco qui vocatur Arabicè Ius, & vocant ipsum puerum quae∣dam gentes Iesum, & oritur cum ea vir sedens super ipsam sedem. Quid haec significant? quid praetendunt? Dixit enim Deus in creatione luminarium supernorum; Fiant luminaria in firmamento caeli, & diuidant diem & noctem, & sint in signa: Illa quoque constellatio, signum virginis communiter appellatur. Signum relatiuè dicitur ad signatum; quid ergo sig∣nificat istud signum? quid melius, quid aptius, quid conuenientius, quam quod vna pura vir∣go continuè manens virgo, puerum caelestem proferret, & lacte suo nutriret? Si namque foe∣mina, primo virgo, postea secundum cursum naturae deuirginata, conciperet, pareret puerum, [unspec B] & nutriret; quale signum hoc esset, quid magnum, quid mirum, quid extraneum designaret? qua ratione signum talis signati tam gloriose collocaretur in caelo omnium oculis contem∣plandum, cum nihil insolitum figuraret? Quotidie namque fit ita, nec signum illud virgo rationabiliter vocaretur, sed potius mulier seu matrona. Non est ergo hoc signum huius signati, sed alterius supradicti. Quare & ille videntissimus Esaias; Dabit, inquit, Dominus ipse vobis signum, Ecce Virgo concipiet & pariet Filium, & vocabitur nomen eius Immanuel, butyrum & mel comedet. Quale rogo signum esset, si virgo deuirginata conciperet? & qua∣re diceretur, quod Dominus ipse daret signum, si non ipse supra cursum naturae aliquid face∣ret? Sed vir & mulier secundum cursum naturae filium procrearent; Vir autem sedens super sedem cum ea, nonne apte significat sponsum eius, quae etsi perpetua virgo mansit, multas ta∣men ob causas honestas virum accepit, secundum prophetiam Sybillae in ostensione trigesimae secundae partis superius recitatam. Nec sine mysterio reputandum, quod signum virginis [unspec C] supradictum inter signa coelestia ponitur sexto loco. Per hoc enim delignat signatum suum futurum in sexta mundi aetate. Hic autem numerus est perfectus teste Boetio 1. Arithmeti∣cae 22. quare & haec aetas perfecta temporis plenitudo: Qua propinquius veniente, facta est vna coniunctio maxima & incomparabiliter gloriosa Saturni & Iouis in principio Arietis, cum muratione triplicitatis aqueae ad igneam per 6. annos & paucos dies & horas ante Chri∣sti aduentum. Quod si quis velit praecise & demonstratiue habere, potest faciliter reuoluendo motus corum, vel facilius per tabulam ad hanc & omnes coniunctiones huiusmodi nuper fa∣ctam. Illi autem coniunctioni praefuit Mercurius Dominus virginis, quod signum tunc tem∣poris ascendebat, per quae omnia significabatur perspicue praedictum signatum signi virginis tunc futurum, coelestem scilicet puerum de virgine nasciturum, qui foret maximus Prophe∣tarum, & traderet nouam legem. Nec sub silentio penitus transeundum, quod Mercurius in∣terpretatur illuminans occursum signi, & cuius signi magis, quam proprij signi sui? hoc au∣tem [unspec D] est virgo, propter suas in eo plurimas dignitates, sicut omnes Astrologi contestantur. In∣terpretatur quoque Mercurius sermo, & dicitur medius currens, quod quid est aptius figura quam verbum Dei, media persona, Dei & hominum Mediator? Si quis autem testimonium Ouidij illius De Vetula ad autoritatem vel ad voluptatem acceptare voluerit in hac parte, ecce libro 3. de Vetula, loquens generaliter de huiusmodi magnis coniunctionibus, & specialiter de hac vna, sic scribit;

Vna quidem talis foelici tempore nuper Caesaris Augusti fuit anno bis duodeno, A regni nouitate sui, quae significauit Post annum sextum nasci debere Prophetam, Absque maris coitu, de Virgine, cuius habetur Typus, vbi plus Mercurij vis multiplicatur. [unspec E] Cuius erit concors complexio prima futurae Sectae: Nam nusquam de signis sic dominatur Mercurius sicut in signo Virginis: illic Est eius domus, exaltatio, triplicitasque Per totum signum, nec non & terminus eius In primis septem gradibus, dictique Prophetae Typus habetur ibi, quamuis sub enigmate, namque His in imaginibus quae describuntur ab Indis, Et Chaldaeorum saptentibus & Babilonis Dicitur ex veterum scriptis ascendere prima.

Virginis in facie, prolixi Virgo capilli, [unspec A] Munda quidem, magni{que} animi, magni{que} decoris Pluris honestatis, & in ipsius manibus sunt Spicae suspensae & vestimenta vetusta. Sede sedet strata, puerum nutrit, puero Ius Ad comedendum dans, puerum Iesum vocat istum, Gens quaedam. Haec autem coelipars ascendebat in hora, Qua cum Saturno Iouis est coniunctio sancta, Super significans sectam{que} triplicitatem Mutauere suam, nec non etiam propè punctum Veris, vbi fieri coniunctio maxima posset Principio signi, propior si fortè fuisset. Tunc & erant anni Graecorum quinque trecenti [unspec B] Atque nouem menses, cum ter sex penè diebus: Felix cui plenè coniunctio tanta pateret.

Et caetera multa de excellentia huius Prophetae, & sectae suae, fidei, siue legis. Nec mirum si Deus humanitus nasciturus, more natiuitatis humanae, quibusdam beatis praesagijs, & te∣stimonijs gloriosis, è coelo visibiliter omnibus voluit demonstrari, vt sic tam magnum, & ad∣mirandum effectum omnibus generaliter salutarem, magnum & admirandum indicium om∣nibus generaliter praemonstraret, sicut & Natiuitatem Christi mirabilem stella mirabilis in∣dicauit, sicut ostensio 32. partis tangebat. Nec quia talis constellatio, aut talis coniunctio Christum praecessit, ideo Christus fuit de virgine nasciturus, aut legem daturus, sed potius è contra; haec enim non erant causa istorum sed signum, nec ideo Dominus stellarum & tem∣porum ipsis subijcitur, sed haec sibi. Prima namque suppositione 8^a parte, & Philosophis ipsis testantibus, omnia simul coelestia, & singula separatim statuta diuina inuiolabilitèr sem∣per [unspec C] custodiunt, & eius in omnibus deseruiunt voluntati. Nec debet quenquam mouere quòd haec Virgo apud Chaldaeos describitur vno modo superius recitato, & secundum In∣dos & alios aliter. Imagines enim coelestes à varijs variè describuntur, secundum assumpti∣onem vel abiectionem aliarum stellarum, vel secundum aliam & aliam ordinationem earun∣dem stellarum, sicut libri ipsorum de imaginibus indicant manifestè. Quare & dicit Albu∣mazar vbi supra, Quidam sapientum vnius regionis diuersi sunt ab alijs sapientibus alterius regionis, in creatione harum imaginum, & in figuris, atque esse earum, & inuenimus hoc tribus modis. In descriptione tamen Virginis praelibata Antiqui Babyloniorum, Persarum, & Aegyptiorum pariter concordabant, promittente ibidem Albumazar in haec verba: Et primum incipiemus narrare imagines super quas concordauerunt Antiqui Persarum, & Ba∣byloniorum, atque Aegyptiorum; post haec narrabimus hoc in quo conuenerunt sapientes Indorum. Et praedicta descriptio Virginis est prima quam narrat, vbi & iuxta processum [unspec D] promissum subiungit; Et secundum Indos oritur in hac facie puella Virgo habens super se linteum lancum, & vestimenta vetera in manu illius, & manus illius suspensae, & ipsa c••re∣cta in medio Mirceti, volens venire ad mansiones Patrum suorum, atque amicorum petere ve∣stimenta & ornamenta. Secundum Ptolomaeum verò 7. Almagesti 4. haec Virgo d••scri∣bitur stans erecta atque alata, sed sicut ipsemet ibi testatur, in hoc discordat à prioribus, po∣nens longitudinem Virginis, quod ipsi latitudinem posuerunt. Aliàs enim, vt dicit, latitu∣do excederet longitudinem, quod non decet. Veruntamen licet in muliere stante hoc inde∣cens videatur, in muliere tamen sedente super sedem stratam & puerum nutriente, non opor∣tet hoc indecens reputari. Veritas tamen est, quod descriptionem Virginis secundum Ba∣bylonios, Persas, & Aegyptios supradictam non recitat nec emendat. Sed nonne quaeso ra∣tionabilitèr praesumendum, quòd tot & tanti sapientes concordes istam virginem gloriosam aptius figurarent, quam solus Ptolomaeus ab ijs alijsque discordans, maximè cum hanc figu∣rationem [unspec E] eorum videatur penitus non vidisse? Nulla tamen figurarum praemissarum à my∣sterio magno vacat. Vt autem ista Astrologica praelibata credibiliora cunctis appareant, de Inuentoribus, Autoribus, & Doctoribus Astrologiae, Astronomiae, & caeterarum huiusmo∣di artium paululum disserendum. In his siquidem artibus plurimum claruerunt filij Seth, Enoch, Noe, Abraham, Solomon, & alij Sancti Patres, sicut quamplures Historiae conte∣stantur. Scribit namque Iosephus 1. Antiquit. Iudaicae. 1. quòd Seth nutritus & peruent∣ens ad aetatem, qua iam posset ea quae bona sunt discernere, virtuti studuit, & cum fuisset vir egregius, imitatores sui filios dereliquit. Illi autem omnes cum boni fuissent orti, in eadem terra sine aliqua vexatione viuentes faelicissimè commorati sunt, nihilque eis vsque ad vitae

[unspec A] terminum crudele peruenit. Disciplinam verò rerum coelestium & ornatum earum primi∣tus inuenerunt, & ne dilaberentur ab hominibus, quae ab ejs inuenta videbantur, aut ante∣quam venirent ad cognitionem, deperirent, cum praedixisset Adam exterminationem re∣rum omnium, vnam ignis virtute, alteram verò aquarum vi ac multitudine fore ventu∣ram; duas facientes columnas, aliam quidem ex lateribus, aliam verò ex lapidibus am∣babus quae inuenerant, conscripserunt; vt etsi constructa lateribus exterminatetur ab im∣bribus, lapidea permanens praeberet hominibus scripta cognoscere, simul & quia lateralena aliam posuissent, quae cum lapidea permanet hactenus in terra Syriae. Philosophus quoque in Secreto secretorum partis 2. primo, Deus inquit excelsus & gloriosus ordinauit modum & remedium ad temperantiam humorum, & ad conseruantiam sanitatis, & ad plurima alia acquirenda; & reuelauit ea sanctis Prophetis seruis suis, & iustis Prophetis suis, & quibusdam alijs quos praeelegit, & illustrauit spiritu diuinae sapientiae; & dotauit eos dotibus scientiae. [unspec B] Ab istis sequentes viri Philosophiae principatum & originem habuerunt, Indi, & Perses, & Graeci, & Latini ab istis hauserunt, & scripserunt artium & scientiarum principia, & secreta; quia in Scripturis ipsorum, nihil falsum, nihil reprobum inuenitur, sed à sapientibus appro∣batum. Et infra 26. Dignum est, inquit, Alexandro, vt scias magnam medicinam, quae di∣citur gloria inaestimabilis, quae etiam vocatur thesaurus Philosophorum: Ego siquidem nunquam percepi nec veraciter noui, quis eam inuenerit. Quidam enim asserunt quòd A∣dam fuit eius iuuentor; Alij autem dicunt quòd Aesculapius & Hermogenes, Medicus, Hir∣fos, & Donastios, & Vatildos Hebraei, & Dioris, & Carans gloriosi Philosophi, qui sunt octo, quibus datum est nosse secreta scientiarum quae latebant omnes homines. Isti sunt, qui inquisierunt, & disputauerunt de his, quae sunt supra naturam, de Pleno, de Vacuo, de Fi∣nito, de Infinito, & concorditer conuenerunt in confectione istius Medicinae inaestimabilis, quam diuiserunt in 8. partes. Quidam siquidem hoc affirmant, quòd Enoch nouit hoc se∣cretum [unspec C] per visionem; Volunt enim dicere quòd iste Enoch fuit Magnus Hermogenes, quem Graeci multum cōmendant, et laudant, & ei attribuunt omnem scientiā secretam & coelestem. Quare & in Prologo in librum Hermetis Mercurij triplicis Trismegisti de Mundo & Coelo, scribitur isto modo: Legimus in veteribus diuinorum historijs tres fuisse Philosophos, quo∣rum primus Enoch, qui & Hermes, & alio nomine Mercurius dictus fuit: Secundus Noe, qui & similiter Hermes nuncupatus fuit: Tertius verò Hermes Mercurius triplex dictus fuit, quia & Rex, & Philosophus, & Propheta floruit. Hic enim post diluuium cum summa aequitate regnum Aegypti tenuit, & in liberalibus & in mechanicis artibus praeualuit, & A∣stronomiam priùs elucidauit, virgam auream, librum latitudinis, & longitudinis, librum ele∣ctionis & ‖ 2.36 Ezich super aequationem planetarum, & super Astrolabium, & alia multa opere luculento compleuit. Iosephus insuper 1. Antiquitat. Iudaeor. 2. loquens de longitudine vi∣tae Noe, & aliorum Patrum illius temporis Antiquorum, Illi, inquit, cùm essent religiosi & ab ipso Deo facti, cumque eis pabula opportuniora ad maius tempus existerent praeparata, [unspec D] tantorum annorum circulis vitae viuebant: Deinde propter virtutes & gloriosas vtilitates, quas iugiter perscrutabantur, id est, Astrologiam & Geometriam, Deus eis ampliora viuen∣di spacia condonauit, quae nunquam ediscere potuissent, nisi sexcentis viuerent annis; Per tot enim annorum curricula magnus annus impletur. In libello quoque de morte Aristote∣lis 9. refertur secundum sententiam Melonis discipuli Aristotelis, quam & Magister pluri∣mum commendauit, quòd vsque ad aduentum Noe homines aestimantes Solem & Lunam alias quoque stellas ex seipsis moueri, quare & esse primos motores simpliciter atque Deos, ipsis tanquam dijs secundum varia idola seruierunt; de qualibus & vndecima pars tangebat; Noe autem fuit primus qui cognouit creatorem sphaerarum, & quòd ipse est principium cu∣iuslibet motionis; & ipse habebat scientiam, & gradum altissimum harum rerum. Albuma∣zar quoque 5. maioris Introductorij, differentia 11^a dicit, Quòd in historijs veterum diuino∣rum [unspec E] reperitur, quòd Noe Propheta venerandus primus omnium Babyloniam post diluuium populauit, instituit{que} Babylonios, seu Chaldaeos; & omnes Chaldaei erant sapientes in nume∣ro astrorum, & scientia Iudiciorum, & confluebant ad Doctores eorum ab omnibus climati∣bus amore discendi; & secundum assertionem quorundam, Sem filius Noe docuit hos primam scientiam hanc astrorum. Hoc autem testimonium Albumazar & similia, ideo maiori fide dig∣num videtur, quia historias multas nouit, sicut ille liber Introductorius pluribus locis probat; Imò & ipsemet Historiographus vnus erat, dicente Haly super 1. quadripartiti Ptolomaei, Scimus quod Albumazar antequam Astronomiam legeret, erat vnus ex illis qui Chroni∣cas faciebant, sicut reperimus in scriptis. Huic autem concorditer Ouidius ille de Vetula

libro tertio De scientia iudicijsque astrorum, sic ait: [unspec A]

Haec scripsit prior ille Propheta Noe venerandus, Et docuit primogenitus Sem filius eius.

In libello quoque de morte Aristotelis 9. similiter recitatur, quòd post Noe natus est Abra∣ham, qui fuit sapientior omnibus, & ad maximum gradum Prophetiae peruenit; cognouitque quòd Sol, & Luna, & omnes stellae habebant primum motorem, & ideo non est secutus viam Pattis sui, & generationis suae, qui idola adorabant. Ipse siquidem Abraham Iosepho refe∣rente, 1. Antiquit. Iudaicae 5. erat nimis intelligens in omnibus & sapiens in his quae audierat, & de quibussibet aliquid cogitaret: propterea & virtute prudentiae maior alijs fuit, & opina∣tionem quam de Deo cuncti tunc habebant, innouare & immutare praeualuit. Primus itaque praesumpsit pronunciare Deum Creatorem vnum esse cunctorum; reliqua verò licèt ad foe∣licitatem tendentia, per praeceptum praebentis singula quae que dari, & non propria subsistere virtute confessus est. Haec verò conijciebat per terrae passionem & maris, & ea quae contin∣gunt [unspec B] circa Solem & Lunam, & ex omnibus quae circa coelum semper eueniunt. Virtute enim eis praesente, & prouidentia ordinationis eorum cuncta disponi docebat, quibus quicunque priuarentur, manifesti fierent, quia neque ea quae ad vtilitatem nobis necessaria sunt, sua po∣testate potuerunt possidere, quae scilicet secundum iubentis fortitudinem ministrantur, cui bonum est solummodò honorem & actionem tribuere gratiarum. De isto quoque nobili A∣braham, Berosus & ‖ 2.37 Hecataeus Historiographi Chaldaeorum faciunt mentionem, dicente Io∣sepho vbi prius. Meminit autem Patris nostri Abraham Berosus, non quidem nominans eum, sed ita dicens; Post diluuium decima generatione, apud Chaldaeos fuit quidam vir iu∣stus & magnus, in coelestibus rebus expertus; ‖ 2.38 Hecataeus etiam ad memoriam eius plus aliquid fecit: Librum enim de eo conficiens dereliquit; Et infra eisdem, Arithmeticam verò Aegyp∣tijs contulit, & quae de Astrologia sunt, ipse contradidit. Nam ante aduentum Abraham in Aegyptum, haec Aegyptij penitus ignorabant. A Chaldaeis enim haec plantata nascuntur in [unspec C] Aegypto: vnde etiam peruenisse noscuntur ad Graecos. Salomon quoque diuinitùs inspira∣tus, vt patet 3. Reg. 3. & 2. Paral. 1. tantam sapientiam, & intelligentiam, & scientiam rece∣pita Domino, vt nullus ante eum similis ei fuerit, nec post eum. De quo 3. Reg. 3. scribitur; Dedit quoque Dominus sapientiam Salomoni, & prudentiam multam nimis, & praecedebat sapientia Salomonis, sapientiam omnium orientalium & Aegyptiorum, & erat sapientior cunctis hominibus. De quo & Iosephus 8. Antiquit. Iudaicae 2. dicit; Quòd Deus dedit ei intellectum & sapientiam, qualem nullus alter hominum habuit, nec Regum, nec priuato∣rum, vt etiam homines antiquos praecelleret; & nec Aegyptijs qui sapientia omnibus differre dicuntur comparatus modicum vel minus esset, cuius vtique multum nimis sapientia praece∣debat. Composuit autem libros quinque, & quatuor millia. Nullam namque naturam igno∣ratam, inexaminatamque praeterijt, sed de omnibus philosophatus est, & disciplinam pro∣prietatemque carum eminenter exposuit. Horum igitur Patrum diuinitùs illuminatorum [unspec D] doctrinis doctissimis posteriores Philosophi informati, has gloriosas scientias conscripserunt, & quaedam quodammodò alia non penitus aliena, quia ex primis illis fontibus deriuata ‖ 2.39 su∣peraddiderunt secundum quod ipse Aristoteles superius recitauit. Libros autem venerabilium Patrum horum, superbraforsitan quorundam sophisticorum Philosophorum, vt inuentorum gloriam furarentur, destruxit, titulosue mutauit; aut nimia fortassis vetustas temporis abole∣uit. Nonne & in libris nostris sacris, Prophetia ipsius Enoch septimi ab Adam solenniter al∣legatur, cuius tamen scriptura minimè reperitur?

36. Contra Epicureos & Sadducaeos dicentes Spiritum nullum esse, immortalitatem quoque animae rationalis irrationabiliter abnegantes: & contra Auerrois astruentem omnes homines vnicam animam rationalem habere.

CVrentur Epicuraei & Sadducaei sanentur dicentes Spiritum incorporeum nullum esse, [unspec E] immortalitatemque animae rationalis irrationabiliter abnegantes, auertaturque Auerroes astruens omnes homines vnicam animam rationalem habere. Hi autem videntur fuisse illi Antiqui, aut imitatores eorum qui recitante Philosopho locis diuersis, tantum materialia & materiam, & sensibilia posuerunt & sensum, negantes intellectum, vel ipsum esse corpus aut formam corpotalem, quare & corruptibilem affirmantes, quapropter & summum bonum, in voluptatibus corporis statuentes, sicut porcus in coeno, ita se in huiusmodi voluptatibus vo∣lutabant. De Epicuro quem Philosophi porcum nominauerunt, & de sectatoribus eius por∣cinis,

[unspec A] libri Philosophici & Grammatici saepius recordantur. Pro Sadducaeis autem sciendum, quod Iosepus 2. de bello Iudaico. & 18. Antiquit. Iud. 3. dicit quod apud Iudaeos 4. Philoso∣phiae, & Philosophorum species habebantur, Pharisaei, Sadducaei, Essaei, siue Essaeni, & Iudaici à quodam principe suo Iuda, siue Libertatini, quia pro libertate certantes, qui & ideo 7. de bel∣lo Iudaico Sicarij nominantur. De quarum secunda 2. de bello Iudaico, Saducaei, inquit, illud est secunda collectio & 18. Antiquit. Iudaicae 3. Sadducaei animas mortales existimant, simulque cum corpore interire: Porro & de Epicuraeis & Sadducaeis sacri nostri codices recor∣dantur. De opinione vero Auerrois praedicta in expositione sua super 3. de Anima com∣ment. 5. & alijs sequentibus satis constat. Sed quomodo nullus est spiritus incorporeus, cum secundum octauam partem & decimam Deus spiritus incorporeus comprobetur. Quid e∣nim spiritus incorporeus nisi substantia rationalis incorporea est dicendus? Iste quoque spi∣ritus omnipotentissimus habens voluntatem vniuersaliter efficacem secundum partem 7^am. [unspec B] & 8^am. cur secundum 33^am. & 34^am. partes non potest & potuit creare & creasse, & facere & fecisse alios spiritus sibi similes, sicut & alias naturas dissimiles, & hos quidem à corporibus absolutos, quos Angelos appellamus, illos vero corporibus cōiugatos quos animas rationales vocamus, & vttam{que} speciem immortalē? Si ergo hoc totum sit possibile, cur negabitur ita esse, cum hoc magis conueniat diuinae largitati, & omnifariae bonitati, quam prima Suppositio & partes sequentes perspicue docuerūt? praesertim cum istud apud omnes magnos Philosophos, vere Philosophos, apud omnem fidem & sectam, & apud omnes pene homines sit famosum, maxime cum & istud rationibus muniatur, & vix vmbra rationis tenui impugnetur iuxta prae∣missa circa 32^am. & 33^am. partes huius. Quot & quam varia experimenta certissima multiplices spiritus esse probant? Nonne & artes Magicae, licet malae, spiritus esse docent, sicut & tan∣gebatur superius circa trigesim amsecundam & vigesimamprimam partes.

Opiniunculam autem Auerrois quis nesciat esse vacuam, falsam, fatuam & confictam, nullam verisimilitudinem aut probabilitatem habentem? quare & circa ipsam minus sollicitè [unspec C] laborandum; ne tamen intactam omnino se iactet, videtur saltem perfunctoriè refellenda. Quis igitur attentis prioribus diligenter, non clare videat, Deum posse singulis hominibus singulas animas impartiri, hoc etiam magis Deo conuenit & naturae; Cur enim Deus alijs imperfectioribus speciebus, quae Deum non norunt, non diligunt, neque colunt, daret abun∣danter singulis singulas animas & formas proprias naturales; & hominibus multum nobilio∣ribus, in natura Deum scientibus, diligentibus atque colentibus, omnibus simul parcissime tantum vnam? cur potius ita de hominibus, quam de vegetabilibus, de alijs animalibus, aut de corporibus coelestibus ordinaret? quae ratio, vel quae causa, cum de similibus videatur simi∣liter sentiendum? Adhuc autem secundum trigesimamprimam partem, Deus remunerabit omnem suum cultorem plenariè, & abundè, quod non facit in vita praesenti, vt constat; fa∣ciet igitur in futura; & nequaquam suos contemptores & cultores aequaliter; nec omnes suos [unspec D] cultores aequaliter, sicut nec aequaliter meruerunt; Habent ergo singuli homines singulas a∣nimas, quibus post mortem praemientur vel puniantur, vt conuenit, singillatim. Nonne & tu ipse super illud Philosophi 1. Eth. 16. de Felice, vt vere bonum & sapientem omnes exi∣stimamus, fortunas decenter ferre, sic dicis, vt dicitur de Iob, ‖ 2.40 Cui sit salus? Ad quid enim orares pro salute Iob defuncti, nisi sperares animam ipsius, & animas virtuosorum virorum post mortem saluandas, secundum suorum exigentiam meritorum? Amplius autem de re∣muneratione seu praemiatione hominum in praesenti; illud namque quo Deus praemiat vir∣tuosos in vita praesenti, in anima potius quam in corpore est ponendum; sed si sit vna tantum anima omnium, quicquid de tali proemio, vel de poena recipit vnus homo, recipiunt & alij vniuersi. Secundum hanc quoque sententiam insensatam, si vnus homo haberet in anima foelicitatem perfectam, miseriamuè perfectam, haberent simul & omnes, essentque omnes si∣mul perfecti & miseri: quare & nec foelices, nec miseri, quae nullus concesserit nisi miser. [unspec E] Quomodo insuper Deus sapiens, iustus, & potens sua maxima proemia tam improuidè dispē∣saret? Nonne Philosophus 1. Eth. 14. ita dicit, Si aliud aliquod Deorum est donum homi∣nibus, rationabile & foelicitatem Dei datum esse, & maximè humanorum, quanto optimum? Videtur autem & diuinissimorum esse. Virtutis enim proemiū & finis optimum videtur & di∣uinū quid & beatum. Et infra 18. Deos * 2.41 beatificamus & foelicitamus, & virorū diuinissimos beatificam Super quod & tu Auerroes; Nos, inquis, referimus deificatos & electos hominum ad foelicitatem; Et infra in fine illius primi, sic ais; Sint grates Deo donatori sapientiae & largi∣tori foelicitatis. Adhuc autem si per omnipotentiam summam Dei omnes homines foelices & miseri nullo superstite morerentur, anima rationali seruata, aut esset ipsa misera vel beata, cur potius talis quàm talis, nec simul posset esse misera & beata? Amplius autem secundum

concordem Philosophorum sententiam, Naturam esse principium motus & quietis illius [unspec A] cuius est natura, & naturam quae est forma, esse horum principium effectiuum; animam quo∣que rationalem esse naturam hominis & formam; quare & ipsam esse principium effectiuum omnium motuum & actuum humanorum, ipsamque esse finitae virtutis quis dubitat? Quare & finitae atque determinatae potentiae in agendo. Si ergo tunc moueat localiter corpus homi∣nis vnius quantum potest, & secundum vltimum suae potentiae, quomodo potest simul mo∣uere similiter aliud tale corpus alterius hominis, velocitate aequali, & tertium corpus, & quar∣tum, & ita deinceps vltra omnem terminum & mensuram, immò & corpora infinita, si po∣nerentur homines infiniti? Quomodo adhuc posset aliquis motor finitus mouere per se di∣uersa mota totaliter separata, & penitùs inconnexa? Nonne Aristoteles Deus tuus, & tu cul∣tor eius, 12. Metaphys. suae, ex numero motuum coelestium arguitis numerum intelligentia∣rum mouentium? Si tamen vnica anima sufficit ad mouendum omnia corpora humana mul∣tum grauia, multum resistentia, & multum difficilia ad mouendum, tam multa, tam inordi∣nata, [unspec B] & tam inconnexa ad inuicem, cur non simili ratione, immò multo maiori, sufficit vni∣ca intelligentia ad mouenda omnia corpora coelestia, à conditionibus talibus aliena, cùm sint pauca, optimè ordinata ad inuicem & connexa; & nedum corpora coelestia nunc existentia, sed & plura & maiora quantumlibet si ponantur, sicut & vnica anima sufficit ad mouendum aequaliter corpora hominum vltra omnem numerum & mensuram? Secundum sententiam tamen vestram si alicui orbi coelesti apponeretur vna stella vlterius, motor eius ipsum omninò non moueret, vel ipsum moueret cum fatigatione & poena vel tardius. Simili quoque modo potest argui de operationibus magis proprijs animae rationali, puta de intellectione, volu∣tione, memoria, rememoratione, syllogizatione & similibus. Quomodo namque sufficit anima vna finita & parua, simul & semel ad operationes tales, tam multas, tam varias & diuer∣sas, nec minus ad quotlibet tales simul, quam ad vnicam separatim? Nonne & sicut expe∣rientia certa docet, & omnes Philosophi contestantur, quòd vna operatio animae, vel impe∣dit [unspec C] aliam, vel expellit? quomodo ergo potest eadem anima tot actiones, tam varias & con∣trarias simul & semel perfectissimè exercere? Nonne & anima talis finita, & paruula, sicut est entitatis & naturae finitae, sic est & capacitatis finitae? quomodo ergo potest semel & simul tot intellectiones, volutiones, memorias, syllogismos, ac talia sine termino, sine fine capere & tenere? Amplius autem, sicut Auicenna 5. de Anima 3. & Algazel, 4. physicae suae vlt. haeresim istam redarguunt; Si esset eadem anima omnium, esset & eadem scientia omnium, nec quicquam scitetur ab vno, quod ab alio nesciretur. Nonne si ‖ 2.42 esset eadem anima omni∣um, cum omnis scientia hominis sit in anima subiectiuè, & in quolibet homine sit anima ra∣tionalis, in quolibet homine est omnis humana scientia, omnis habitus, & similiter omnis actus rationali animae inexistens? Quilibet ergo homo habet omnem scientiam habitualem, & similiter actualem, quam aliquis alius homo habet, cuius contrarium videmur in nobis cer∣tissimè experiri. Cur namque si haberem lucem clarissimam in domo seu oculo corporali, [unspec D] non possem eam oculo corporis intueri? aut si possem, cur non similiter de luce scientiarum clarissima in domo seu oculo spiritali, & oculo mentis meae? Dicit enim Philosophus 1. Eth 7. Sicut in corpore visus, in anima intellectus. Cur insuper si haberem in Gazophyla∣cio materiali Thesaurum multiplicem, non possem de illo extrahere quod vellem? aut si possem, cur de Gazophylacio & thesauro meo multipliciori incomparabiliter spiritali magis propinquo, magis proprio, & magis potestati meae supposito, non possum si velim, etsi totis viribus meis nitar extrahere iota vnum? Nonne experientia communi docente, & secundum sententiam Aristotelis, tui ipsius, & aliorū Philosophorum concordem, habens habitum, po∣test, cum voluerit, vti illo? cur ergo non potest omnis homo, cum habeat omnem scientiam habitualem, & omnem scientificum habitum actualiter, vti ‖ 2.43 omni pro libito voluntatis? Nonne & Philosophus, 2. Post. vltim. Inquirens qualiter principia cognita nobis fi∣ant, nunquid habitus eorum, cum non insint, fiant in nobis; aut cum insint, lateant: [unspec E] reprobando secundum membrum, sic ait; Si quidem igitur habemus ipsos, inconueniens est; contingit enim certissimas habentem cognitiones principiorum demonstrantem la ere. Qui & de problematibus particulae 30.2. & 4. idem sentire videtur; qui & 3. de anima 14. ita dicit; Potentia quodammodo est, intelligibilia, intellectus, sed actu nihil antequam in∣telligat; o••ortet autem sic esse, sicut in tabula, in qua nihil est actu scriptum, quod quidem accidit intellectui: Vbi & textus quem tu exponis, sic habet, Quod accidit intellectui debet currere••li cursu, scilicet sicut tabula quae est aptata picturae, non picta in actu omnino. Quan∣tum a•• pondus autoritatis verba Aristotelis habeant, & specialiter in hac parte, tu ipse illo comment. 14. clarè testaris, affirmans quod omnes opinantes intellectum esse simplicem,

[unspec A] non passibilem, abstractum, & non mixtum corpori non credunt, nisi propter hoc quod dixit Aristoteles, Quoniam ita est difficile hoc, à Deo. Quòd si sermo Aristotelis non inueniretur in eo, tunc valdè esset difficile cadere superipsum, aut fortè impossibile nisi inueniretur ali∣quis talis vt Aristoteles. Credo enim quòd iste homo fuit regula in natura, & est exemplar quod natura inuenit ad demonstrandam vltimam perfectionem humanam in naturis. Et in∣fra 36. loquens de labore Auempace, in quaestione de continuatione intellectus agentis cum homine tam diligenti & improbo, quòd illa quaestio non recessit ab eius cogitatione, neque per tempus ictus vnius oculi, & alijs difficultatibus & ambiguitatibus illam concernentibus quaestionem, sic ais: Causa autem istius ambiguitatis & laboris est, quia nullum sermonem ab Aristotele inuenimus in hac intentione. Qui & super 1. Phys. in prologo ita scribis, Nomen Autoris est Aristoteles filius Nicomachi sapientissimus Graecorum qui composuit alios li∣bros in hac arte, & in Logica, & in Metaphysica, & iste inuenit, & compleuit istas tres artes. [unspec B] Inuenit, quia quicquid inuenitur ab Antiquis in hac scientia, non est dignum quòd sit pars hu∣ius: Compleuit, quia nullus eorum qui secuti sunt eum vsque ad hoc tempus, quod est mille quingentorum annorum, nihil addidit, neque inuenit in eius verbis errorem, & talem virtu∣tem esse in indiuiduo vno miraculosum & extraneum existet, & haec dispositio cùm in vno homine reperitur, dignius foret esse diuinus quam humanus. Quomodo ergo huius viri di∣uini, huius tanti Autoris, tam canonica, & tam authentica verba intelligis aut exponis? Non∣ne comment. 1.14^o. supradicto, exponens exemplum Philosophi comparans intellectum in potentia existentem tabulae non scriptae, non pictae, sic ais; Cum notificauit modum passio∣nis in intellectu, coepit dare de rebus sensibilibus exemplum, per quod intelligitur ista inten∣tio in intellectu materiali, & licet non sit verum, tamen est via ad intelligendum, & ille modus doctrinae necessarius est in talibus rebus, licet sit Rhetoricus. Sed quàm vipetea glossa tua quae textum suum corrodit? quàm improba expositio, quae textum suum expellit? quàm proter∣uus [unspec C] filius, qui dicit Patri suo, mentiris? Quis tu? qualis autoritatis? aut quantae vt tanto Phi∣losopho contradicas, praesertim cùm nullam autoritatem maiorem, nec vllam rationem ali∣quod animal rationale cogentem, probabiliter vel mouentem pro parce tua adducas, sicut prima suppositione, & partibus sequentibus intellectis perfacile est videre. Qua ergo teme∣ritate, qua caecitate, qua audacia, imò qua insania tanto viro, tanto Philosopho, tam famoso, tam procaciter praesumpseras obgarrire, cùm nullus teste teipso in verbis eius sit error? immò quàm insensatus efficeris, cùm non sentis teipsum contradicere tibi ipsi, dum Aristotelem tantum commendas, & ipsi nihilominus contradicis? quis igitur tibi credet? Maiore nam∣que Autore & minore contradicentibus cui potius adhaerendum? quis dubitat quin maiori? & quis nesciat Aristotelem te maiorem? Timeo igitur plurimos in hac parte propterea plu∣rimum delirasse, quia scripturam tuam diligentiùs respexerunt, & scripturas Aristotelis neg∣lexerunt. Nonne & tu ipse super 3. de Anima. comment. 30. loquens de Auempace errante, sic ais; Illud quod fecit istum hominem errare, & nos etiam longo tempore, est quia moder∣ni [unspec D] dimittunt libros Aristotelis, & considerant libros expositorum, & maximè in Anima, cre∣dendo quòd iste liber, impossibile est vt intelligatur. Nonne idem Philosophus eodem 3. multis locis, dicit animam intellectiuam esse passibilem & receptibilem specierum, habere{que} omnia intelligibilia, & omnium species in potentia, non in actu? quare & probatipsam ne∣cessariò indigere alio intellectu, puta agente, qui potentialitatem eius perficiat, & ad actum perducat? Nonne illius 3ⁱ. 5^o. dicit animam intellectiuam non habere aliquam naturam nisi passibilem, nec esse aliquod intelligibile actualiter, priusquam intelligat illud actu? Nonne verba sua sunt ista? neque ipsius est naturam, neque vnam esse, sed ante hanc quod possibilis vocatus, itaque animae intellectus. Dico autem intellectum quo opinatur, & intelligit anima nihil est actu eorum, quae sunt ante intelligere: vbi & textus quem tu exponis, sic habet: Non habebit naturam nisi istam, sed quod est possibilis. ‖ 2.44 Illud igitur de anima quod dicitur [unspec E] Intellectus; & dico intellectum illud per quod distinguimus & cogitamus, non est in actu a∣liquod entium antequam intelligat. Et loquitur hic Philosophus ad similem intellectum sicut infra 37. vbi dicit; Nunc autem de Anima dicta recapitulantes dicamus iterum, quod om∣nia ea quae sunt, quodammodo est anima. Aut enim sensibilia quae sunt, aut intelligibilia: est autem scientia quidem scibilia quodammodo, sensus autem sensibilia: Et sequitur 38. Qualiter autem hoc sit oportet inquirere. Secantur igitur scientia & sensus vt res, quae quidem potentia est in ea quae sunt potentia quae ‖ 2.45 nullo actu in ea quae sunt actu. Animae autem sen∣sitiuum & quod scire potest potentia haec sunt, hoc quidem scibile, illud verò sensibile, ne∣cesse est autem aut ipsa, aut species esse. Ipsa quidem igitur non sunt; Non enim lapis in ani∣ma est sed species; quare anima sicut manus est; manus enim organum organorum, & intel∣lectus

species specierum, & sensus species sensibilium, verum est in potentia non in actu; quare [unspec A] & supra 6. sic ait, Bene iam dicentes sunt, Animam esse locum specierum, nisi quod non tota sed intellectiua, neque actu, sed potentia species. Et infra 8. ostendit quod anima dici∣tur sciens seu scire in potentia duobus modis, remotè videlicet & propinque, siue potentia re∣mota seu essentiali, qualis est in homine priusquam addiscat; & potentia propinqua seu actu∣ali, qualis est in habente scientiam in habitu, sed non vtente in actu, à qua potentia potest per se exire ad actum. Vnde & sicait; Cum autem hic scilicet intellectus singula sciat, sciens dicitur quidem secundum actum, hoc autem confestim accidit cum possit operari per seip∣sum, est quidem igitur & tunc potentia quodammodo, non tamen similitèr & sicut ante ad∣discere, aut inuenire. Qui & infra 17. scribit ita: Quoniam autem sicut in omni natura est aliquid, hoc quidem materia vnicuique generi, hoc autem est potentia omnia illa, alterum au∣tem causa & factiuum, quod in faciendo omnia vt ars ad materiam sustinuit, necesse & in anima has esse differentias. Et statim 18. & est intellectus hic quidem talis in omnia fieri, illae [unspec B] verò in omnia facere. Istam quoque sententiam totam Auicenna, Algazel, & omnes penè Philosophi alij planè tenent. Si igitur haec ita se habent, quomodo praesumis asserere falsum esse, quòd Intellectus antequam intelligat, est sicut tabula in qua nihil est actu scriptum aut pi∣ctum? Imò quia istud verum est, falsum & fatuum est quod tu dicis, omnia scilicet intellecta speculatiua, omnes species, omnes scientias, omnes habitus, omnes actus, & vniuersalitèr om∣nia & singula possibilia ibi scribi actualiter, & aeternaliter ibi scribi, actualiter & aeternaliter ibi pingi, actualiter & aeternaliter ibi esse. Nonne illo comment. 5. sic ais, Cum considera∣tum fuerit de istis intellectis, secundum quòd sunt entia simpliciter, non respectu alicuius in∣diuidui, verè dicuntur aeterna esse, & quod non intelliguntur quandoque & quandoque non, sed semper, quoniam cùm sapientiam esse in aliquo, modo proprio homini, est sicut modum artificiorum esse in modis proprijs homini, aestimatur quòd impossibile est vt tota habitatio fugiat à Philosophia, sicut opinandum est quòd impossibile est vt fugiat ab artificijs natura∣libus. [unspec C] Si enim aliqua pars eius caruerit eis, scilicet artificijs, verbi gratia, quarta septentrio∣nalis terrae, non carebunt eis aliae quartae, quod enim declaratum est, quòd habitatio est pos∣sibilis in parte meridionali, sicut in parte septentrionali; fortè igitur Phlosophia inuenitur in maiori parte substantiae in omni tempore. Et infra 20. Intellectus qui dicitur materialis se∣cundum quod diximus, non accidit ei, vt quandoque intelligat, & quandoque non, nisi in re∣spectu fortioris imaginationis existentium in vnoquo{que} indiuiduo non respectu speciei, verbi gratia, quod non accidit ei, vt quandoque intellectum aeque intelligat, & quandoque non, nisi in respectu Socratis & Platonis, similitèr autem & respectu speciei semper intelligit hoc vniuersale, nisi species humana deficiat omninò, quod est impossibile. Nonne Plato in Menone similitèr quodammodo posuit omnem videlicet scientiam semper esse in anima cu∣iuslibet, sed latere; quare & ab Aristotele reprobatur: cur ergo non es tu similitèr reproban∣dus? Si insuper ita esset, quod esset officium intellectus agentis; quid ageret circa intellectum [unspec D] possibilem? quid inuaret? nullam enim speciem, nullam intentionem, nullam cognitionem agit in eo, cum omnes species intentio atque cognitio, sicut & caetera cuncta quae habet, in ipso actualitèr, aeternalitèr perseuerent; Quomodo ergo dicunt Philosophi, & tu ipse, quod intellectus agentis est denudare & abstrahere intentiones materiales ad immaterialitatem, & ita transierre ipsas, de ordine ad ordinem, de materialitate ad immaterialitatem; de phantasia quae est virtus materialis in intellectum possibilem, qui est virtus immaterialis, & sic tandem facere illud quod est intellectum in potentia esse intellectum in actu? Scio quòd dices hoc ve∣rum esse respectu indiuidui, non respectu specici, aut intellectus humani simpliciter. Sed quid quaeso operatur intellectus agens in indiuiduo demonstrato? Intensio nam{que} denudata per eum non transsertur nec intrat in intellectum possibilem per praemissa; remanet ergo in vir∣tute materiali; quare & materialis vt prius licet fortassis subtilior parum quam prius. Quod tamen subtiliter intuendo non videtur dicendum, cum statim in ipso instanti sensationis & [unspec E] imaginationis intelligatur quodcunque; sicut omnes communitér experimur; dicit{que} magi∣ster tuus 3. de Anima. 28. sentire est simile ipsi dicere solum & intelligere, quam eius senten∣tiam & tu ibi planissimè profiteris. Nonne & intensione imaginata manente grossa & rudi, sicut influit ab obiecto, habita tamen intensione rei congrua in intellectu, posset homo intel∣ligere? cur non posset? Adhuc autem quae necessitas ponendi intellectum agentem ad mo∣dicum subtiliandum intensionem materialem phantasticam? Cur non sicut in alijs animali∣bus sufficit sola phantasia? Cur non simili modo ponis intellectum agentem ad subtilian∣dum intensiones aliarum virtutum? Quis insuper legens & non negligens libros Aristotelis, Theophrasti, Themistij, Auempacae, Auicennae, Algazel, & aliorum Philosophorum dixerit

[unspec A] intellectum agentem esse necessarium homini, quia parum subtiliat intentiones materiales phantasiae, dum tamen materiales, & in virtute materiali phantastica maneant, sicut prius, & non potius ad effectum superius recitatum? Amplius intentiones, propositiones, discur∣sus, & conclusiones, & caeteri habitus atque actus in anima rationali semper secundum te actualiter existentes, vel sunt finiti in numero, vel simpliciter infiniti: non infiniti simpliciter cum ipsa sit finita simpliciter, finitae entitatis, & capacitatis finitae; nec etiam potest esse aliqua multitudo actualiter & simpliciter infinita; sicut Magister tuus, & tu ipse saepius affirmatis. Si verò sint tantum finiti, puta centum vel mille, possibile est aliquos homines & aliquem homi∣nem de hominibus secundum te simpliciter infinitis in praeterito, & in futuro intelligere & ha∣bere, facere & formare aliquam intentionem, propositionem, discursum & conclusionem, a∣ctum & habitum, alium ab illis omnibus & singulis differentem. Quis negauerit? quis dubi∣tauerit? quis non statim concesserit ita esse? sicut enim stans in centro circuli, per quemlibet [unspec B] semidiametrum potest exire ad proprium punctum eius in peripheria situatum, licet non si∣mul nec successiuè per omnes ad omnia puncta sua: sic & habens principium scientificum stat in medio infinitorum discursuum possibilium ducentium ad conclusiones proprias infini∣tas, potestque per singulos ad singulas conclusiones exire, etsi non per omnes ad omnes. Pos∣sent quoque homines infiniti per infinitos tales discursus procedere ad conclusiones pro∣prias infinitas, sicut viros scientificos reputo non latere. Est ergo aliqua conclusio scibilis ab homine, imò & infinitae conclusiones ab hominibus scibiles, quam & quas intellectus possi∣bilis actualiter iam non habet. Hoc idem & de conclusionibus, & opinionibus erroneis po∣test similiter apparere. Quis enim nesciat veritatem signo sagittantibus posito, & puncto in medio areae comparari, ad quod contingit attingere paucis modis vel vno, sed deficere infini∣tis? Quis ergo non videat conclusiones & opiniones erroneas posse infinitis modis variari & multiplicari, praesertim apud homines infinitos. Adhuc autem quis nesciat, si secundum [unspec C] tuam sententiam mundus sit aeternus ante & post, secundum cursum commumem infinitas fuisse, & futuras esse eclipses Solis & Lunae, scibiles specialiter ab hominibus, imò scitas & sciendas, sicut secundum assertionem tuam praemissam magis videtur? Quod & quia constat certissimè esse possibile, supponatur: Fuerunt ergo & erunt infinitae inuestigationes, conclu∣siones, & scientiae propriae, & speciales de illis: quis enim crediderit eandem esse scientiam particularem & propriam, eandem credulitatem, adhaesionem & affirmationem nunc esse fu∣turam eclipsin, videlicet nocte ista vel die, & tunc esse futuram eclipsin, videlicet septimo mense sequente. Multi namque sciunt vnum, & aliud dubitant & ignorant. Aliàs insuper idem esset, scire, credere, adhaerere & dicere tunc esse futuram eclipsin; & tunc, & tunc, & tunc quocunque tempore designato, quod nullus dubitat esse falsum, sicut & satis apparet in alijs talibus de futuro. Identitas insuper actuum humanorum immanentium, secundum tu∣am sententiam aeternaliter permanens vniformis, similiter refelletur: Quis enim ignoret non [unspec D] esse eundem actum sed diuersum affirmandi intrinsecus & credendi, eclipsis nunc est, eclipsis cras erit, eclipsis heri fuit, & similia, sicut & affirmationes & affirmata non sunt eadem, sed diuersa, & à vero in falsum, & è contra infinities permutantur? Nonne etiam actus intelli∣gendi, credendi, amandi, & similia faciendi in infinitum, secundum varietatem graduum in varijs hominibus & temporibus variatur? tanta autem varietas non potest in eadem anima actualiter simul esse, sicut praehabita docuerunt. Respondebit fortassis vicarius tuus, & dicet, quòd intellectus seu homo per intellectum intelligit, & vult multa varia & distincta, particu∣lariter propriè & distinctè per eandem intentionem seu speciem, & per eundem actum reali∣ter non omnino diuersum. Sed quis nesciat intelligentem per quodcunque quaecunque diuer∣sa propriè & distinctè distinguere, seu posse distinguere per idem distinctè & propriè inter illa? & quis dubitat eundem hominem per eandem potentiam, per eandem speciem. & per cun∣dem actum omninò, sine aliqua diuersitate adiecta non posse distinguere diuersa ipsa, videli∣cet [unspec E] cognoscere propriè, particulariter, & distinctè? Aliter enim posset idem homo per can∣dem speciem cognoscere nunc vnum distinctè, puta A, & non aliud, puta B, & aliàs è contra. Sed quem later, quòd vnum in quantum vnum praesertim in potentijs naturalibus non liberis, natum est facere semper vnum, non aliud nec diuersum, in eodem passibili non diuerso? Nonne ratio perspicuè hoc demonstrat? quae namque in talibus causa diuersitatis effectuum? quare nunc iste, ‖ 2.46 non ille producitur, nunc è cōtra nisi in agente vel in passo, cum in talibus non sit electio libera, sed necessitas naturalis? Nonne ideo Aristoteles 2. De generat. penult. Idem, inquit, & similiter habens, semper idem innatum est facere. Idem tamen aliquoties facit con∣traria, & diuersa: sed hoc est propter contrarietatem & diuersitatem aliquam in agente vel passo, sicut docet idem Philosophus 9. Met. 10.9ⁱ. 11^o. 12ⁱ. 11^o. 5ⁱ. 2^o. & 2ⁱ Phys. 30^o. quod &

expositio Auerrois locis illis similiter confitetur. Adhuc autē aliter posset intellectus per vni∣cā [unspec A] speciē generalē distinctè cognoscere omnes species generū, seu generis alicuius, & singula indiuidua specietū: idē quo{que} visus per eandē & vnicā speciē vnius coloris distinguere omnes colorū species, differentias, at{que} gradus. Amplius autē si eadem intentio, & idem actus omni∣no significet diuersa propriè, & distinctè, significent ergo A intentio, & B actus C & D di∣uersa proprie & distinctè, componatque homo in mente A, cum A per B actum, pro C tan∣tum dicendo, A est A & erit compositio illa vera, componatque similiter pro C ex parte sub∣iecti, & pro D ex parte praedicati, & erit compositio illa falsa; sicque eadem propositio erit si∣mul vera & falsa. Secundum istam quoque sententiam intentiones rerum & species naturales in mente essent purè aequiuocae; significarent enim diuersa, secundum eandem intentionem seu nomen, & diuersam ac propriam rationem: Quapropter & significarent, significareuè possent ad placitum? Cur enim non possent significare alia quaedam diuersa, & alia, sicut ista? sed haec quis dubitat esse falsa, naturae contraria, & Philosophiae dissona naturali? Nonne & [unspec B] Philosophus 2ⁱ. de Anima 135. ita scribit? Inquiret autem quis, cuius causa plures habemus sensus, sed non vnum solum, & respondet, An quatenus minus late aut consequentia, scili∣cet ad sensibilia propria, & communia vt motus, magnitudo, & numerus? Si enim esset vi∣sus solus, & ipse albi, laterent vtique magis, & viderentur esse idem omnia, propter id quod consequuntur se ad inuicem simul color & magnitudo, nunc quidem quoniam in altero sensi∣bili communia sunt, manifestum facit quod aliud quid vnumquodque eorum est: Sup∣ponit ergo Philosophus quòd sensus non potest distinguere inter diuersa, nisi per diuersa; & infra eodem 145. ostenso, quod oportet necessario, quod quicunque discernit inter aliqua diuersa, discernat per eandem virtutem indiuisibilem, & in tempore indiuisibili, scilicet in instanti, & mota quaestione, quomodo virtus indiuisibilis posset percipere & discernere con∣traria & diuersa, respondet quod illud quod sentit diuersa, scilicet diuersa secundum esse, est diuisibile, id est, secundum rationem, cognitionem, seu intentionem diuersam loco, [unspec C] ‖ 2.47 aut & numero indiuisibile, idest, secundum essentiam propriam; vbi & Au••rroes, Possi∣bile est vt ista virtus iudicans omnia simul sit eadem subiecto, & indiuisibilis, sed per inten∣tiones quas recipit est diuisibilis vt dicimus de pomo, quod est indiuisibile sub••ecto, & diui∣sibile secundum accidentia diuersa in eo, scilicet odorem, colorem, & saporem: Ita quod dissoluetur quaestio sic; quoniam ista virtus in quantum est diuisibilis comprehendit res nu∣meratas diuisibiles, & in quantum est eadem, iudicat ea vnico iudicio. Et super 3. de Ani∣ma. com. 9. dicit prius esse declaratum, quod quaecunque virtus apprehendit alietatem in∣ter duo, necesse est quod sit vna vno modo, & multa alio modo, scilicet duabus dispositio∣nibus diuersis. In ista quoque sententia omnes conueniunt exponentes: Hanc ergo res∣ponsionem huius vicarij veritas reprobat, nec proprius Dominus approbat, sed impug∣nat. Amplius autem quomodo in eadem anima indiuisibili, & in eadem eius potentia indi∣uisibili possunt tam opposita, tam contraria, tam perfecta, & tam actualia simul esse, vt [unspec D] puta scientia & ignorantia respectu eiusdem; imo scientia & deceptio, ac opinio contraria, vtraque in particulari, & in actu, & simul velle & nolle, amor & odium in particulari, & in actu, & simul respectu eiusdem, summae virtutes & vitia contraria ipsis summa, summa bonitas & malitia priuatiuè opposita, & positiuè contraria ei summa; summa foelicitas & mi∣seria opposita ei summa? Scio enim, & scis, & quis nescit, quod experientia communi do∣cente, & sententia Philosophorum concordi testante, opposita priuatiuè, & contraria posi∣tiuè nata sunt fieri circa idem amborum susceptibile successiuè non simul, praesertim in actu completo. Annon verecundaris fateri quod in Anima tua & in te sunt omnes errores & hae∣reses, omnia vitia, & peccata, concupiscentiae, malitiae, & miseriae spiritales in actu, & quod inseparabiliter ibi manent? Sed scio responsiunculam tuam fictam: Dicis enim, quod licet sit eadem anima omnium, non ideo oportere eandem esse scientiam omnium, quia in∣tentiones imaginatiuae, quae se habent ad intellectum, sicut sensibilia ad sensum, quibus & [unspec E] ideo intellectus necessariò indiget in sciendo, in diuersis indiuiduis sunt diuersae. Haec autem imaginatia tua responsio, etsi possit vtcunque vitare identitatem scientiae in omnibus, alia inconuenientia superius adducta vitare non potest, imo neque identitatem scientiae poterit euitare, quin saltem sit eadem scientia habitualis in omnibus, cum omnis habitualis scien∣tia sit inintellectu, qui est idem in omnibus. Potest ergo secundum praemissa quicun{que} actuali∣ter vti quacun{que} scientia cum voluerit, considerando actualiter & sciendo quaecun{que} saltē sci∣entia vniuersali simpliciter, propositionis vniuersalis simpliciter, cuius termini aut similes pro∣priè in virtute imaginaria non habentur. Adhuc autem ponantur duo. Philosopus & laicus seu clericus demonstrationum ignarus, similes seu aequales, in imaginatiua & in omn••bus alijs

[unspec A] virtutibus materialibus, intentionibus{que} earum; & habeat Philosopus demonstrationē ad ali∣quā conclusionē subtilē, alius verò nullā. Tunc Philosophus habet certā scientiā conclusionis illius, & demonstratiuè scit illam; quare & alius; cum in virtute imaginatiua, & eius intenti∣onibus sunt similes & aequales, quod tamen quis nesciat esse falsum? Nonne & multa sunt intellecta, quibus nullae verae intentiones imaginariae correspondent? Quòd autem suppo∣nis intentiones imaginarias se habere ad intellectum, sicut sensibilia ad sensum, & intelle∣ctum ad cognoscendum quodcunque ipsis necessariò indigere, verum videtur, & de sententia Philosophorum in principio, quando intellectus est quasi tabula nuda, in qua nihil est pictum vel scriptum, donec cognoscibilium species acquirantur: Sed cum fuerint acquisitae, & in in∣tellectu plenè depictae, & scriptae, cur non possit ipsas legere per ipsas, & cognoscere res per ipsas absque vlteriori actione, aut motione intentionum imaginariarum? quod enim est iam perfectè generatum, perfectè formatum, perfectè completum, non videtur indigere vlteriùs [unspec B] generante, sed forsitan conseruante. Adhuc autem quis dubitat intellectum esse perfectiorem potentiam potentijs materialibus, virtutibus sensitiuis; hae autem cum fuerint informatae ple∣nariè per species obiectorum, semper quamdiu species manserint, possunt sufficienter per il∣las cognoscere illa obiecta, absque hoc quòd ab illis obiectis aut quibuslibet alijs moucantur? Quis de virtutibus & sensibus interioribus, imaginatiua, cogitatiua, & memoratiua istud non sentiat in seipso? Quis insuper in naturalibus vel parum prouectus hoc etiam non aduertat? Quis non est expertus illa experimenta in principio perspectiuae Alacen recitata, visu vide∣licet diu & stabiliter intuente visibilia fortial, & diuertente se inde, vel etiam se claudente, visionem priotem manere seu apparentiam, & similitudinem pris••inae visionis, quae quidem visio necessariò comprobatur. Quapropter & Philosophus de somno & vigilia, Cùm, inquit, continuè sentiamus aliquid, transferentibus secundum sensum sequitur passio, velut de Sole ad tenebras; Accidit enim nihil videre propter adhuc subsistentem motum in oculis à lumine; [unspec C] & si ad vnum colorem multo tempore aspiciamus aut album, vel viridem, ciusmodi videtur ad quemcunque visum permutemus; & si ad Solem prospicientes, vel aliquod splendidum, concluserimus, obseruantibus quidem videtur, secundum directionem qua accidit visum videre, primum quidem huiusmodi colorem, deinde permutatur in puniceum, deinde in pur∣pureum, quousque in nigrum veniat colorem & euanescat. Hoc idem & ratio clarè mon∣strat: Ponatur enim Deum omnipotentem seruare in oculo speciem ab obiecto receptam, destructo obiecto, & qualibet specie eius in medio extra visum, habebitque visus haberéue potest omnimodam operationem suam intrinsecam sicut prius; videbitque videréue potest vt prius; nihil enim deficit requisitum. Obiectum enim & medium nullatenus requiruntur, nisi ad speciem in oculo generandam, vel ad genitam conseruandam. Cur ergo de potentia nobilissima intellectus non similiter sentiendum? Intellectus ergo in principio quando est to∣tus potentialis indiget intentionibus huiusmodi extrinsecis ipsum mouentibus, informanti∣bus, [unspec D] & actuantibus, sed cùm plenè informatus & actuatus extiterit, non indiget ipsis vltra, sed ex tunc potest per se & sua intrinseca sufficienter cognoscere vniuersa; imò ex tunc magis videntur ei obesse, quàm prodesse, eo quòd distrahunt intellectum à speculatione sincera, & operatione sua perfecta. Quare & Auicenna de Anima 3. ostendens, quomodo virtutes ani∣males adiuuant animam rationalem in multis; Anima, inquit, humana iuuatur à corpore ad acquirendum principia consentiendi & intelligendi, deinde cum acquisierit, redibit ad scip∣sam: Si autem obstiterint aliquae virtutum quae sunt infra eam, & impediunt eam, aliquibus dispositionibus retrahent eam à sua actione si verò impedita non fuerit, non egebit eo postea in suis actionibus proprijs, nisi in aliquibus tantùm, in quibus est opus redire ad virtutes ima∣ginatiuas, & considerare eas iterum: ad hoc vt percipiat principium aliud ab eo quod habue∣rat, & adiuuent repraesentare id quod appetitur in imaginatione, & repraesentatio eius in ima∣ginatione firmetur auxilio intellectus; hoc autem contingit in principio tautum & non po∣stea, [unspec E] nisi parum. Cùm autem proficit anima, & roboratur, sola per se operatur operationes suas absolutè; virtutes autem sensibiles & imaginatiuae, & caeterae virtutes corporales retra∣hunt eam à sua actione; verbi gratia, sicut homo qui aliquando indiget iumento, & eius appa∣ratu quo perueniat eò quò proponit, quò cùm accesserit, causa quae fuit perueniendi, eadem est prohibendi. Idem 9. Meta. vlt. cùm forma describitur in anima, perficitur ibi apprehen∣sio visa, sed non facit delectari, nec noceri certè, nisi hoc quod est descriptum in anima, non quod est extra: Quicquid autem describitur in anima agit suam actionem, quamuis non * 2.48 ha∣beat causam extrinsecus; causa enim essentialis est haec descriptio, extrinseca verò est causa per accidens, vel causa causae. Ampliùs autem quis nesciat omnem potentiam cognitiuam cognoscere propriè per actum proprium intrinsecum, immanentem, non per aliquid extrin∣secum

propriè: cur ergo Laicus benè dispositus in corpore, & in omnibus potentijs corpo∣ralibus, [unspec A] habens in anima sua actus scientificos clarissimos, & scientiam clarissimam actualem non potest illis vti cum velit, non potest illos percipere? cur tantum ‖ 2.49 lumen in domo sua vi∣dere non potest? posset enim per oculum corporalem, si proportionatum lumen haberet in oculo corporali, imò & per tactum rudissimum sensuum proportionaliter informatum perci∣peret, & sentiret.

Adhuc autem fortassis obdurata fronte adijcies respondere dicendo, quod intellectus pos∣sibilis, seu anima rationalis non est forma essentialis hominis per quam existit, sed intelligen∣tia quaedam coelestis, quae perficit hominem tantummodo cognoscendo, & per actionem su∣am solummodo cum homine copulatur. Illo namque comment. 5. sic ais: Dicamus igitur quòd manifestum est, quòd homo non est intelligens in actu, nisi propter continuationē intel∣lecti cum eo in actu; Et est etiam manifestum quòd materia & forma copulantur ad inuicem, ita quod Congregatum ex ijs sit vnicum, & maxime intellectus materialis, & intentio intelle∣ctiua [unspec B] in actu. Quod enim componitur ex eis, non est aliquod tertium aliud ab eis, sicut est de alijs compositis ex materia & forma. Continuatio igitur intellecti cum homine, impossibile est vt sit, nisi per continuationem alterius istarum duarum partium cum eo, scilicet partis quae est de eo quasi materia, & partis quae est de ipso, scilicet intellectu quasi forma. Et cum de∣claratum est ex praedictis dubitationibus, quòd impossibile est, vt intellectum compleatur in vnoquo{que} hominum, & numeretur per numerationem eorum, per partem quae est de eo quasi materia, scilicet intellectum materialem, remanet vt continuatio intellectorum * 2.50 cum nobis hominibus sit per continuationem intentionis intellectae cum nobis. Et sunt intentiones ima∣ginatiuae, scilicet partis quae est in nobis de eis aliquo modo quasi forma; & ideo dicere puerum esse intelligentem in potentia potest intelligi duobus modis; quorum vnus est, quia formae imaginatae quae sunt in eo, sunt intellectae in potentia; secundus autem est quia intellectus ma∣terialis, qui natus est recipere intellectum perintentionem illius formae imaginatae, est recipi∣ens [unspec C] in potentia, & continuatus cum nobis in potentia. Declaratum est igitur, quod prima perfectio intellectus, differt à primis perfectionibus aliarum virtutum animae, & quòd hoc nomen, perfectio, dicitur de eis modo aequiuoco. Et infra comment. 19. Opinandum est, in∣quis, secundum Aristotelem, quòd vltimus intellectorum abstractorum in ordine, est iste in∣tellectus materialis; Et comment. 20. super illud verbum textus, Intellectus passibilis est cor∣ruptibilis; dicis, quòd Intellectus 4. modis accipitur, pro intellectu materiali, pro intellectu in habitu, pro intellectu agente, & pro virtute imaginatiua, innuens quòd ibi accipitur pro virtute imaginatiua. Et infra 33. dicis planè, Actio intellectus est alia ab actione virtutis co∣gitatiuae, quam Aristoteles vocauit intellectum passibilem, & dixit eam esse generabilem & corruptibilem, & homo non est generablis & corruptibilis nisi per hanc virtutem. Et illo comment, 20. sic adiungis, & per istum intellectum quem vocauit Aristoteles passibilem, di∣uersantur homines in 4. virtutibus dictis in Topicis, & peristum intellectum differt homo [unspec D] ab alijs animalibus. Et quis nesciat hominem per eandem formam essentialem constitui in esse & specie hominis, per quam differt essentialiter ab alijs speciebus? Forma ergo essentialis hominis per quam est homo, & differt essentialiter ab alijs speciebus non est anima rationalis, immaterialis & immortalis, sed ‖ 2.51 alia forma materialis, generabilis & corruptibilis, puta vir∣tus imaginatiua vel cogitatiua, sicut tu sentire videris. Sed quis taliter senserit, nisi forsitan in∣sensatus? Quis enim nisi irrationabiliter irrationabilis nesciat hominem esse animal rationa∣le, rationalitatem quoque esse differentiam eius essentialem, per quam essentialiter definitur in esse, & in specie hominis ponitur, & ab alijs animalibus separatur? Quare & formam eius essentialem esse animam rationalem, rationalem, inquam, non solum participatiue & impro∣prie, sed essentialiter per se & proprie, secundum distinctionem Philosophi 1. Eth. in fine. Adhuc autem si forma essentialis & vltima hominis esset forma materialis & irrationalis essen∣tialiter, & rationalis solummodo secundum participationem & influentiam ab infima intelli∣gentiarum [unspec E] c••lestium, homo per se & essentialiter, per omnia scilicet essentialia sua esset ani∣mal irrationale, nec rationale deberet poni in definitione sua essentiali. In definitione nam∣que essentiali nihil accidentale extrinsecumue ponendum. Secundum eandem insuper irra∣tionabilem rationem, animalia irrationabilia rationabilia dici possent; participant enim ali∣qualiter ratione: Recipiunt enim ab homine disciplinam; cum etiam animae eorum sint ma∣teriales, & similes animabus materialibus, seu formis essentialibus & proprijs hominum, dif∣ferantque solummodo in materialitate, in subrilitate & ruditate secundum magis & minus; Cur non possunt ‖ 2.52 animalia irrationabilia participare quodammodo & recipere aliquam in∣fluentiam rationis ab illa intelligentia, sicut homo, & dici rationabilia, sicut homo? Et si

[unspec A] dixeris hominem non esse animal rationale, priusquam intellectus materialis actualiter copu∣letur cum eo, dices necessariò consequenter infantes non esse homines nec animalia rationa∣lia, ipsosque de vna specie in aliam permutari, de irrationali & bestiali ad rationalem & huma∣nam, quare & homines posse similiter remutari. Amplius autem quomodo & per quid copu∣latur intellectus cum isto homine singulari? non nisi per suam operationem & intellectio∣nem te teste. Et quis modus alius dari posset? Intellectus ergo est causa efficiens copulatio∣nis istius, quare & naturaliter prior ea. Sed nonne prius naturaliter est habere intellectum quàm intelligere vel operari per ipsum, sicut & habere visum quàm videre per ipsum; & ita de alijs formis actiuis & potentijs vniuersis? Nonne tu ipse Comment. 18. loquens de intelle∣ctu agente, & recipiente sic ais? Cùm inuenimus nos agere per has duas virtutes cùm volu∣mus, & nihil agit nisi per suam formam, fuit necesse attribuere nobis has duas virtutes intel∣lectus. Adhuc autem intellectus immaterialis, id est, intelligentia illa coelestis, vel est tantùm [unspec B] in coelo, in orbe lunari, vel in hominibus: Si tantum in coelo, quomodo intelligit homo, & agit per formam & scientiam tantum distantem ab eo? Si in hominibus, vel in solis hominibus, aut etiam in omnibus alijs rebus orbi lunari subiectis: Si in omnibus alijs, hoc videtur valdè mi∣rabile & incredibile, & contrarium Philosophiae & opinioni communi. Quae igitur ratio vel autoritas ad hoc cogit? cur insuper aliae intelligentiae superiores & perfectiores non replent similiter totum spacium orbibus suis subiectum. Illa insuper intelligentia est entitatis tantum finitae, quare & praesentialitatis, & repletiuitatis, & occupatiuitatis simpliciter tantum finitae. Tantum ergo posset esse spacium orbis lunae, quòd ipsa non sufficeret ad replendum & occu∣pandum totum, imò nec vsque ad terram: & si sic esset, adhuc nihilominus videretur homi∣nem esse animal rationale, & posse ratiocinari vt prius. Si autem ponatur in solis hominibus, quomodo erit in ‖ 2.53 hominibus distantibus, neque adinuicem neque ad aliquod tertium copula∣tis, & non in medio. Tot insuper possent esse homines tot corpora & tanta habere, tantumque [unspec C] distare, quòd non posset sufficere ad ipsos plenariè occupandos, sicut ratio praemissa tangebat. Amplius autem sicut anima vegetatiua ad vegetabile, & anima sensitiua ad sensibile; sic & a∣nima rationalis ad animal rationale: proportionalia namque videntur. Sicut ergo anima ve∣getatiua & sensitiua ad vegetabile & sensibile, sic & anima rationalis ad animal rationale se ha∣bet. Sed vtraque istarum est forma essentialis, substantia, actus, species, ratio, & quod quid erat esse illius cuius est, ipsum per se & propriè essentialiter animans, actuans, & informans, con∣stituens, perficiens, & inhaerens sicut ratio clare monstrat, & planè testatur Philosophus 2. de Anima, definitionem animae inuestigans, & inuestigatā ostendens. Quare & de anima rationa∣li similiter sentiendum. Nonne Philosophus definiens vniuersaliter animam, dicit ipsam esse substantiam, sicut speciem corporis Physici in potentia vitam habentis, 2. de Anima 4. vbi & textus quem tu exponis dicit, quòd anima est forma corporis naturalis, super quem ostenden∣do quod anima est forma, & quomodo differt à forma ‖ 2.54 accidentali dupliciter, ita scribis; Quoniam verò est substantia secundum formam, manifestum est ex hoc, quod est aliud ab [unspec D] accidente, quoniam accidens non est pars huiusmodi substantiae compositae, forma autem est pars huiusmodi substantiae compositae. Et etiam aequiuocè dicitur forma esse in subiecto; & accidens esse in subiecto; subiectum enim accidentis est corpus compositum ex materia & for∣ma, at est aliquod existens in actu, & non indiget in suo esse accidente; subiectum autem for∣mae non habet esse in actu secundum quod est subiectum nisi per formam, & indiget forma vt sit in actu. Eadem quoque sententia potest haberi a Philosopho, infra 7. sic scribente, Vnde non oportet quaerere si vnum est anima & corpus, sicut neque ceram & figuram, neque om∣ninò vniuscuius{que} materiam, & id cuius est materia. Hoc enim vnum & esse cum multipliciter dicatur, quod proprie est actus est. Quod & infra 8. ostendit per exemplum de dolabra & substantia eius, scilicet forma eius; & nono per exemplum de occulo & visu, qui est sub∣stantia eius secundum rationem, scilicet forma eius. Vbi & subdit, Oportet igitur accipere [unspec E] quod est in parte, in toto viuente corpore. Proportionaliter namque habet sicut pars ad par∣tem, totus sensus ad totum corpus sensitiuum secundum quod huiusmodi; Quare & vniuer∣saliter sicut vna anima ad suum animatum, ita & alia quaecun{que} ad suum. Quapropter & Phi∣losophus ibi 7. Si, inquit, aliquod commune in omni anima oportet dicere, erit vtique actus primus corporis organici physici. Quid est in omni anima nisi in omni specie, in triplici scili∣cet specie animae? Nonne & idem Philosophus. 1. de Coelo & mundo. 2. dicit quòd totum & omnia tribus determinata sunt, quae enim duo ambos dicimus, & duos ambos, omnes au∣tem non dicimus, sed de tribus hanc praedicationem dicimus primum. Philosophus ergo de∣finiens animam intelligit vniuersaliter de quacunque. Sed scio tuam responsiunculam cauil∣losam. Dicis enim, Induxit hunc sermonem in forma dubitationis, cum dixit, Si &c. Quis enim nesciat quòd si, non semper affirmationem excludit, & dubitationem includit, sicut nec

videtur, aut forte, sicut pleraque loca Philosophiae demonstant. Nonne & ideo statim infra 8. [unspec A] subiungit, vniuersaliter quidem igitur dictum est, quid sit Anima; Substantia enim quae secun∣dum rationem; hoc autem est quod quid erat esse huiusmodi corporis; vbi & translatio tua habet; Iam igitur diximus, quid est Anima vniuersaliter, & est substantia secundū hanc inten∣tionē. Nec debet quenquā mouere, quod dicit Philosophus infra 11. quòd aliquae partes Ani∣mae non sunt actus corporis: Per hoc enim assignat differentiā inter actus animae separabiles à corpore & inseparabiles, dicens quod partes animae vegitatiua & sensitiua in animalibus non sunt separabiles à corpore, quia sunt actus quarundam partium animalis, actus videlicet quibusdam partibus animalium propriè inhaerentes, sicut formae materiales cum materia propria coextensae; quare nec possunt à suis materijs separati. Anima verò rationalis non est talis actus alicuius partis corporis, nec totius; quare & separabilis est ab eis, sicut naura à naui, sicut innuit ibi Philosophus. Quare & infra 21. loquens de intellectu, dicit expressè quod hoc solum contingit separari sicut perpetuum à corruptibili; reliquae autem partes ani∣mae, [unspec B] manifestum quod non separabiles sint. Nec etiam debet mouere quod dicit supra eo∣dem 21. De intellectu autem & perspectiua potentia, nihil adhuc manifestum est, sed vide∣tur genus alterum animae esse, quasi non sit comprehensa in definitione animae generali praemissa: Intelligit enim quod de anima intellectiua nihil speciale & proprium adhuc mani∣festum est per aliquam definitionem, & determinationem specialem & propriam, sicut de alijs Animabus; imò nec ante tertium librum sequentem, qui specialiter est de ipsa. Am∣plius autem quis nesciat naturam esse principium & causam mouendi, & quiescendi in quo primum est per se, & non secundum accidens 2. Phys. 3. quare & id quod mouet animal processiuè esse formam eius essentialem, scilicet animam ipsam * 2.55 essentialiter & propriè in∣formantem, quod & ratio comprobat, & Philosophi contestantur. Homo autem mouerut processiuè, loquitur, comedit, & similia operatur per animam rationalem, per voluntatem videlicet rationalem, quam potentiam quandam seu partem animae rationalis haud dubio [unspec C] constat esse Non enim mouetur motibus supradictis ab alijs animabus, aut ab alia Anima. Hoc enim maximè videretur ab anima bestiali, ab anima seu virtute concupiscibili & irasci∣bili, sed tunc non moueretur liberè huiusmodi motibus, sed necessariò sicut brutum. Vide∣mus insuper & sentimus, quod virtute concupiscitiua excitante quenquam fortissimè ad mo∣uendum, ad illecebras prosequendas, ipse per iudicium & voluntatem rationis liberae se re∣fraenat, quod etiam eadem virtute concupiscitiua, seu irascitiua, siue fugitiua retrahente quenquam fortissimè ab aliquo opere difficili, tristabili, terribili, virtuoso, ipse nihilominus liberè tacit illud; alioquin tota Philosophia moralis esset inutilis & inanis. Duorum insuper hominum aequaliter affectorum in omnibus virtutibus corporalibus & potentijs sensitiuis, vnns mouetur, alius non mouetur; vnus prosequitur vitium vel virtutem, alius verò fugit, secundum differentiam suarum rationalium voluntatum. In anima namque seu in parte ani∣mae ratiocinatiua, secundum Philosophum est voluntas, in irrationali verò concupiscentia [unspec D] atque ira; quanquam & secundum eundem Animalia etiam communicent voluntate, quae non est nisi eorum concupiscentia sensualis. Voluntas igitur rationalis & anima rationalis mouet hominem processiuè & alijs motibus memoratis. In ista quoque sententia conueniunt omnes Philosophi, quorum scripta potui reperire; quinimo & tu ipse super 3. de Anima, vbi Philosopus materiam istam tractat; Anima ergo rationalis est natura hominis & forma es∣sentialis, ipsum essentialiter, per se primò & propriè constituens, actuans, & informans. Amplius autem, non dubium istam sententiam insensatam sententiae Aristotelis repugnare: Aristoteles namque sentit & docet, quod Anima rationalis non educitur de potentia materiae, sicut aliae, sed aduenit ab extrinseco, & fit in quolibet homine singulari, nec ipsum tempora∣liter antecedit, sed aeternaliter ei succedit, sicut libri sui diuersi testantur. 1. Namque de Ani∣ma. 65. Intellectus, inquit, videtur inferri substantia quaedam existens & non corrumpi: vbi & translatio quam exponis sic habet; Intellectus autem videtur esse substantia aliqua quae [unspec E] fit in te & non corrumpitur. Et intelligit ibi Philosopus per intellectum, intellectum materia∣lem animam scilicet intellectiuam, sicut eius processus indicat euidenter, quod & tu ipse testa∣ris: Qui & 2. de generatione animalium 6. qui est 16. de Animalibus in translatione antiqua, & 18. in noua, Inquirit an omnes animae ingrediantur in materia, in spermate, in potentia scili∣cet & virtute, vel nulla; aut nunquid omnes adueniant deforis siue nullae; aut hae quidem sic, hae autem non: Et respondendo, ostenso quod non est possibile animas corporales deforis ad∣uenire, subiungit; Relinquitur autem intellectum solum deforis aduenire, & diuinum esse so∣lum. Nihil enim ipsius operationi communicat corporalis operatio, vbi & docet quod ani∣mae corporales non sunt separabiles à corpore, sed intellectus tantummodo. Idem 12 Me∣taphys.

[unspec A] 17. & 18. ponens differentiam inter causas efficientes & formales, sic ait; Mouentes quidē causae, velut prius factae, existentes; quae autem vt ratio, simul quando enim sanatur ho∣mo, tunc & sanitas est, & figura aereae spherae; si autem & posterius aliquid manet, perscrutan∣dum est. In quibusdā enim nihil prohibet, vt si est Anima tale non omnis, sed intellectus: Om∣nem nam{que} impossibile forsan; vbi & tu scribis, dixit forte, quia demonstratio super hoc non est istius artis, sed libri de Anima. Eandem quoque sententiam in de problematibus, * 2.56 & Se∣creto Secretorum locis diuersis affirmare videtur. Nonne & in libello de morte Aristotelis re∣citatur sententia eius plana, quod anima rationaliscreatur à Deo, & quod sunt singulae singulo∣tum praemiandae vel puniendae post mortem secundum exigentiam meritorum? Istam quo{que} sentent. Aristot. Auicenna, & Algazel imitantur: Auicen. 5. de Anima 3. Algazel. 4. Phys. suae vlt. ostendentes animas rationales esse multas secundum multitudinem corporum humano∣rum, nec tamen corporibus corporaliter esse impressas, neque praecedere temporaliter corpo∣ra, [unspec B] sed creari in ipsis, vbi & istam tuam sententiam redarguunt & refellunt; quod etiam anima rationalis non moriatur cum corpore, sed etiam post mortem aeternaliter maneat, praemietur quoque vel punietur secundum conuenientiam meritorum ijdem Philosophi planè docent, Auicen. 5. de Anima 4. & 9. Metaphys. vlt. Algazel 4. Physicae suae vlt. & 5. Physicae suae 1. Imò & istam ‖ 2.57 sapientiam tuam mirabilem omnes sapientes Philosophi, omnes sapientiores Prophetae, omnes leges, omnes gentes, & linguae, & omnes & singuli homines instinctu natu∣rae edocti, nisi fortassis paucissimi per doctrinam tuam ‖ 2.58 indoctam seducti, concorditer argu∣unt & condemnant. Amplius autem prima suppositione attenta, & partibus sequentibus in∣tellectis, quis dubitat Deum omnipotentem pocuisse, & posse dedisse & dare singulis homini∣bus singulas animas rationales, sicut & alijs animalibus singulis singulas animas irrationales, sicuti & alijs rebus naturalibus singulis singulas formas suas. Potuit vtique, potuit atque po∣test, & magis decet Deum potentissimum & largissimum fecisse & facere sic quàm secus, [unspec C] quod & similiter homines magis decet multas ob causas naturales patiter & morales. Cur er∣go non ista sententia potiùs quàm tua tenenda? praesertim cùm ista sit tam famosa, & contra∣ria tam infamis, ista cunctis fauorabilis, illa omnibus odiosa; ista tot & tantis rationibus at∣que autoritatibus roborata, illa vix vmbra renui rationis aut autoritatis fallaciter colorata. Fortior namque rationum quae te iuuare videtur, quam tamen de pharetra tua non recolo ex∣iuisse, est talis; Si non esset vt dicis, Anima rationalis ex nihilo crearetur, quod Philosophi omnes negant. Sed hic Plato & Platonici responderent consequentiam licet non conse∣quens euitando, per reuersionem earundem animarum in diuersa vel eadem corpora per vices temporum circularem. Ego tamen consequentiam & consequens fateor, sicut Philosophi superiùs memorati, sicut & omnes Prophetae & leges, sicuti & partes praemissae possibilitatem creationis ex nihilo demonstrabant. Posses quoque arguere secundum Philosophiam quo∣rundam, quòd si essent aliquae animae rationales per mortem à corporibus separatae, essent pe∣nitùs [unspec D] otiosae, cùm non moueant vllum corpus, sicut & de Intelligentijs coelestibus argumen∣tant. Sed quae consequentia? aut quis color? Spiritus rationalis non habet hanc operatio∣nem, ergo nullam, sed est penitùs otiosus. Non sunt aliae actiones quamplures quàm motio corporalis; imò motio corporis coelestis vel alterius est actio spiritus rationalis multùm ac∣cidentalis & extranea; actio verò eius maximè essentialis naturalis & propria, est intelligere, diligere, & speculari. Quinimò & actio eius naturalissima, perfectissima, & foelicissima est cognoscere & diligere Deum plenè, ipsi foeliciter inhaerere, & beatificè ipso frui, sicut omnes qui de vera Philosophia modicum quid gustarunt, concorditet profitentur. Quare & spiritus rationales coelestes non Mouentiae seu motores à mouendo, sed Intelligentiae ab intelligendo appropriatiùs nuncupantur. Quapropter & non improbabiliter posset videri, quòd quanto Intelligentiae sunt paucioribus imò minùs operationibus extrinsecis deditae, tanto beatiores existunt: tanto namque à contemplatione diuina, inhaesione & fruitione beatifica videntur [unspec E] minùs distractae, & ipsi vacare liberiùs, & integriùs possidere. Adhuc forsitan arguis, quòd in Intelligentijs in eadem specie nec est, nec esse potest pluralitas numeralis: quare nec in ani∣mabus rationabilibus simili ratione. Sed qua ratione? imò qua similitudine rationis probabis assumptum? Nonne actiones Intelligentiarum essentiales & accidentales de quibus superiùs tangebatur sunt eiusdem specie••? quis enim in illis diuersitatem specificam essentialem de∣monstrabit? Nonne & secundum 17. & 33. partes huius, Deus posset Intelligentiam quam∣libet annihilare, & aliam simillimam ei in specie & in gradu creare? quare & posset similiter a∣liâ intelligentia permanente, aliam simillimam ei creare, & ambas pariter conseruare; & ita tres & quatuor, et vlterius quotquot vellet: alioquin nequaquam plenè omnipotens videre∣tur. Adhuc autem non desinis obgartire, sed dicis; Si posuerimus quòd Intellectus materi∣alis

est numeratus per numerationem indiuiduorum hominum, continget vt si sit aliquid: [unspec A] hoc aut corpus, aut virtus in corpore, potentia scilicet corporalis corporaliter materialiter{que} extensa, sicut alias animas esse constat? Sed ista consequentia tam inconnexa quàm incon∣cinna, tam inartificialis, et tam informis nullum indiuiduum scientificorum aut vulgarium hominum habens virtutem congruam intellectus debet illicere aut mouere, sicut praehabita manifestant. Quis enim nesciat Deum omnipotentem posse multiplicare animas rationales immateriales secundum multitudinem hominum et corporum humanorum; Intelligentiae quoque multae mouentes orbes coelestes sunt aut esse possent eiusdem speciei essentialis, sicut superiùs monstrabatur: quare et omnes rectè Philosophantes, omnes Prophetae et leges an∣tecedens consequentiae tuae concedunt, consequens verò negant. Caeterae verò tuae argutiae tanquam ridiculosae potiùs dignae sunt despici, quàm ad curam responsionis recolligi vel ad∣mitti. Nam sicut dicit Philosophus, quolibet contraria opinionibus proferente sollicitum esse stultum est: Et iterum; Omnes quidem perscrutari opiniones inanius fortassis est; suffi∣ciens [unspec B] autem eas maximè, quae superficie tenus aut apparent, aut existimantur habere ali∣quam rationem.

37 Contra Philosophos negantes motum coeli, & generationem hominum posse cessare, mor∣tuos posse resurgere cum suis corporibus, bonos posse ad coelos conscendere, & malos descendere ad inferna, & vtrosque posse sic viuere in aeternum.

CEssent Philosophi, ‖ 2.59 negantes motum coeli, & generationem hominum posse cessare, mor∣tuos cum suis corporibus posse resurgere, bonos posse ad coelos ascendere, & malos de∣scendere ad inferna, & vtrosque posse sic viuere in aeternum. Aristoteles siquidem & Auer∣roes videntur astruere quòd motus coeli, generatio & successio hominum necessario sunt [unspec C] aeterni. Epicuraei quoque & multi alij Philosophi possibilitatem resurrectionis corporum humanorum & praemiationis post mortem hominum negant planè. Quibus & Plinius, 2. Naturalis historiae fauens scribit: Imperfectae vero in homine naturae praecipua solatia, ne Deum quidem posse omnia. Nam nec sibi potest mortem consciscere si velit, (quod homini dedit optimum in tantis vitae poenis) nec mortales aeternitate donare, aut reuocate defunctos, nec facere vt qui vixit non vixerit, qui honores gessit non gesserit, nullumque habere in prae∣teritaius praeterquam obliuionis, per quae declaratur proculdubio potentia naturae, idque esse quod Deum vocamus. Vnde beatus Augustinus super illud Psalmi 88. sicut Luna perfecta in aeternum, & testis in caelo fidelis, tractatu secundo, In nulla, inquit, re tam vehementer, tam pertinaciter, tam obnixe & contentiose contradicitur fidei Christianae, sicut de carnis re∣surrectione? Nam de animae immortalitate multi etiam Philosophi gentium multa disputa∣uerunt, & immortalem esse animum pluribus & multiplicibus libris conscriptis memoriae re∣liquerunt; [unspec D] sed cum ventum fuerit ad resurrectionem carnis, non titubant sed apertissime con∣tradicunt; Et contradictio eorum talis est vt dicant fieri non posse vt caro ista terrena possit in coelum ascendere. Sed nonne qui secundum 33^am & 34^am partes potuit mundum creare, & potest cum annihilare, potest facere motum eius cessare, & quomodo aliter esset omnipo∣tens, & haberet voluntatem vniuersaliter efficacem secundum 7^am & 8^am partes praemissas, praesertim cum hoc nullam contradictionem includat, sicut apparet ex 34^a parte. Hoc ergo tribuendum est Deo, sicut suppositio prima probat. Motor quoque coelestis vel est Deus vel non Deus: Si Deus, cum ipse moueat voluntarie, & secundum 8^am partem ipse habet libe∣ram voluntatem, cur ergo non potest cessare? Si non Deus, est inferior Deo, & minor; Deus ergo liberrimae & efficacissimae voluntatis potest facere ipsum cessare & eius mobile quietare. Qui etiam secundum praemissa in ostensione 32. partis, fecit Lunam in plenilunio consueto reuerti velociter vsque ad Solem, & ipsum tam mirabiliter eclipsare, qui fecit Solem retro∣cedere, [unspec E] atque stare, cur non posset facere motum coeli cessare? Rursus autem si Deus potest facere motum coeli cessare, cur non & motum generationis humanae, praesertim cum ille prior regularior minus impedibilis & magis necessarius videatur, potestque particula ista secunda ostendi vt prima. Si etiam generatio hominum necessario sit mansura, vel hoc est à solis ho∣minibus, quod non videtur, cum libere generent; vel à motu coelesti, quod non videtur, quia ille potest cessare; vel à Deo, quod non videtur, quia si aliquid ibi agat, cum secundum partem 8^am ipse sit agens rationale, ex libera voluntate posset non agere. Amplius autem si creatio & recreatio rerum, imò & mundi totius sit possibilis, secundum 33^am & 34^am par∣tes, & virginem concipere & patere filium secundum 35^am partem, cur non resurrectio ho∣minum

[unspec A] & corporum mortuorum, cuius & possibilitas potest similiter demonstrari? Deus etiam qui secundum praemissa in ostensione 32. partis omnimoda miracula operatur, cur istud miraculum non poterit operari, imò & aliquoties operatur, sicut ibi fuerat recitatum? Est insuper Deus alicuius potentiae restitutiuae deperditorum, reparatiuae destructorum, & re∣formatiuae deformatorum, & non tantum finitae, sed simpliciter infinitae per 4^tam partem hu∣ius: Potest ergo mortua quaelibet suscitare. Item aliqua potentia creata potest viua mortifi∣care sicut morbi, gladij, & venena; sed absit quòd aliqua res creata, paruula, & finita sit po∣tentior ad destruendum, quam Deus ad reparandum propter praemissa. Et si dixeris haec vera esse, si in materia esset aliqua potentia redeundi; sed non est ita, quia à priuatione ad habi∣tum non est possibilis regressio, sicut Philosophi contestantur: videtur quòd mensures diui∣nam potentiam secundum modum potentiae agentium creatorum. Illa enim agendo requi∣runt potentiam naturalem in materia eis subiecta, Deus autem nequaquam, cum possit cre∣are [unspec B] ex nihilo, cum etiam omnem potentiam, materiam & rem destructam, etiam annihilatam valeat recreare per 33^am partem huius. Nec est omninò certissimum à priuatione ad habitum non esse regressionem possibilē; In multis nam{que} cōtingit, qui quicquā amisit, rehabere amis∣sum: non est ergo hoc certum, praesertim respectu potentiae Dei magnae. Nec isti Philosophi afferunt aliquod efficax argumentum, & iam allatum est argumentum euidens contra eos: cui ergo parti potiùs adhaerendum? Quis etiam nesciat quot historiae contestentur, homines saltem secundum corpora fuisse in bestias transformatas? Nonne magnus ille liber Ouidij Metamorphoseôs hoc multis locis testatur? Vnde & nomen accepit; sed planissimè 14. li∣bri quinto, vbi recitatur expressè, quomodo Carminibus Circe soctos mutauit Vlyssis, ipsos in bestias transformando: & infra eiusdem 8. narratur similiter de conuersione sociorum Dio∣medis in aues. Nec potest quis dicere haec & omnia talia esse figmenta poëtica, & mendacia fabulosa: Multi namque Autores faciunt mentionem de famosissima malefica illa Circe, & [unspec C] de * 2.60 operibus eius miris. Boetius siquidem 4. de Consolatione Philosophiae metro 3. recitat praedictam transformationem sociorum Vlyssis venientium ad hanc Circem, quam deam appellat, virtute quorundam poculorum carminatorum per eam. Solinus 2. de mirabilibus mundi dicit Circen Circaeos insedisse montes, carminum maleficijs varias imaginum facies mentientem. Papias in elementario suo dicit; Circe filia Solis quae dicta est mutasse socios Vlyssis, Circe insula Orientis, Circaeus est mons vbi Circe habitauit. Plinius etiam 7. Na∣turalis Historiae, perhibet genus Marsorum, qui à Circe descenderant, vim naturalem habere contra venena serpentum: De quibus & Solinus de Mirabilibus Mundi 1. Gentem, inquit, Marsorum serpentibus illaesum esse nihil mirum. A Circes filio genus ducunt, & ea habita potentia deberi sibi sciunt seruitium venenorum. Girgith quoque filia Circes scripsit in Ma∣gica de Imaginibus quendam librum. Euvantes sicut recitat Plinius 8. Naturalis historiae, tradit Arcadas ad quoddam stagnum Italiae duci, vestituque in quercu suspenso transnatare, [unspec D] & abire in deserta, transfigurarique in lupos, & cum caeteris eiusdem generis congregari per 9. annos, quo in tempore si homine se abstinuerint, reuerti ad idem stagnum, & cùm transna∣tauerint effigiem recipere, ad pristinum habitum, addito 9. annorum senio: vbi & similiter recitatur quòd Fabius dicit eandem se recipere vestem, scribiturque ibidem quòd Ithacopas narrat Demenetum quendam in sacrifico quod faciebant Arcades in Lycaeo cum hostia hu∣mana, pueri immolati exta degustasse, & in lupum se conuertisse, eundemque decimo anno restitutum. Solinus etiam de Mirabilibus Mundi 2. sic scribit: Insula quae Apuliae oram vi∣det, tumulo ac delubro Diomedis insignis est, & Diomedaeas aues sola nutrit; De quibus & multis mirabilibus recitatis subiungit; Ob hoc ferunt Diomedis socios aues factos. Vnde & Papias, Diomedem Pagam Deum asserunt, & socios eius in aues conuersos, vnde & Diome∣deae aues dicuntur, Graecè Erodios. Graeci quoque testantur socios Diomedis in volucres fu∣isse conuersos, & hoc non fabuloso poeticoque mendacio, sed historica attestatione confir∣mant; [unspec E] quod & 18. de Ciuit. Dei 16. recitat Augustinus. Hoc idem & Varro nititur multipli∣citer confirmare, de quo Augustinus 18. de Ciuit. Dei 18. Hoc, inquit, scilicet conuersionem praedictam sociorum Diomedis, Varro vt astruat, commemorat alia non minùs incredibilia, de illa Maga famosissima Circe, quae socios quoque Vlyssis mutauit in bestias, & de Arcadi∣bus, qui sorte ducti transnatabant quoddam stagnum, atque ibi conuertebantur in lupos, & cum similibus feris per illius regionis deserta viuebant. Si autem carne non vescerentur hu∣mana, rursum post 9. annos eodem renatato stagno reformabantur in homines. Denique e∣tiam nominatum expressit quendam Demenetum gustasse de sacrificio quod Arcades immo∣lato puero de suo Lycaeo facere solerent, & in lupum fuisse mutatum, & anno 10. in figu∣ram propriam restitutum, pugillatu sese exercuisse, & Olympiaco vicisse certamine. Nec

propter aliud arbitratur idem historicus in Arcadia tale nomen affictum Pani Lycaeo, & Ioui [unspec A] Lycaeo, nisi propter hanc in lupos hominum mutationem, quòd eam nisi diuinitùs fieret non putarent. Lupus enim Graecè Lycos dicitur; vnde Lycaei nomen apparet inflexum: Roma∣nos etiam Lupercos, ex illorum mysteriorum veluti semine dicit exortos. Isidorus etiam 11. Eth. vlt. Scribuntur, inquit, quaedam monstrosè hominum transformationes, & commutati∣ones in bestias, sicut de illa magna famosissima Circe, quae socios quoque Vlyssis mutasse fer∣tur in bestias; & de Arcadibus, qui sorte ducti transnatabant quoddam stagnum, atque ibi con∣uertebantur in lupos. Nam & socios Diomedis in volucres fuisse conuersos non fabuloso mendacio, sed historica affirmatione confirmant. Sed & quidam asserunt Strigas ex homini∣bus fieri. Ad multa enim latrocinia figurae sceleratorum mutantur, & siue magicis cantibus, siue herbarum veneficio totis corporibus in feras transeunt. Siquidem & per naturam plera∣que mutationem recipiunt, & corrupta in diuersas species transformantur, sicut de vitulo∣rum carnibus putridis, Apes; sicut de Equis, Scarabei; de Mulis, Locustae; de Cancris, Scor∣piones. [unspec B] Ampliùs autem in de mirabilibus quoque Hyberniae legitur, quòd in partibus Vlto∣niae, quidam viri ac mulieres conuertuntur in lupos, & post septennium reuettuntur. Solinus quoque de mirabilibus mundi 3. refert quòd Neuri in aestate mutantur in lupos, & iterum re∣mutantur. Quanta insuper fama adhuc modernis temporibus in Anglia & Francia diffamat quosdam viros, ex quadam proprietate, seu infirmitate complexionis, in lupos quandoque conuerti, & luporum opera exercere, & passione sedata rursus ad seipsos reuerti. Item Au∣gustinus 18. de Ciuitate Dei 19. Nos, inquit, cùm essemus in Italia, audiebamus talia de qua∣dam regione illarum partium, vbi stabularias mulieres imbutas his malis artibus in caseo dare solere dicebant, quibus vellent seu possent viatoribus, vnde in iumenta illicò verteren∣tur, & necessaria quaeque portarent, post quae perfuncta opera iterum ad se redirent; nec ta∣men in eis mentem fieri bestialem, sed rationalem humanamque seruari. Cui & concorditer Wilhelmus Malm esburiensis libro secundo de gestis Anglorum refert, Quòd quidam histrio [unspec C] nomine Ephoebus exceptus est hospitio à duabus aniculis commanentibus in strata publica, qua Romā itur, quem sibi ipsi & alijs asinum videri fecerunt, & pro asino qui tamen gesticu∣lationes solitas prout potuit, exercebat, ad magnum risum multorum, donec tandem voluta∣tus in aqua ad statum pristinum remeauit. Nonne & Apuleius in libro suo Metamorpho∣seos, quem de asino aureo nominat, planè recitat de seipso, Quòd volens addiscere à quadam Maga artem, qua homines in bestias mutarentur, & hoc experimentaliter in seipso, quòd ipse in asinum est mutatus, & priusquam remutari valeret, in quadam domo maleficè positus, à quibusdam latronibus superuenientibus, & ipsam spoliantibus, sarcinulis suppositis est abdu∣ctus, qui & postea remutatus, de illa sua transformatione scripsit librum praedictum non me∣tro, sed prosa, sicut idem liber legentibus patefecit. Nonne etiam ars transformationum & reformationum huiusmodi traditur in vacca Platonis, seu fingitur ibi tradi, in quo & multa alia turpia, superstitiosa & Magica continentur. Praeterea refert Ouidius 3. Metamorph. [unspec D] quòd quidam Tiresias de foemina mutabatur in virum: Neque necesse est vt istud dicatur esse mendacium, poeticumque figmentum. Plinius enim libro septimo Naturalis historiae scribit ita: Ex foeminis mutari in mares, non est fabulosum; Inuenimus in Annalibus, Li∣cinio Crasso, Longino Consulibus, Casium puerum factum ex virgine sub parentibus, iussu Aruspicum deportatum in insulam desertam. Licinius Mucianus prodidit visum à se Argis Aristontem fuisse, nupsisse, & mox barbam & virilitatem prouenisse, vxoremque duxisse: Eiusdem sortis & Smyrnae puerum à se visum. Ipse in Africa vidi mutatum in marem nuptia∣rum die Lucium ciuem Tisdritanum. Dicit etiam Augustinus de quaestionibus nouae & ve∣teris legis 57. tempore Imperatoris Constantij manifestum est puellam in parte Campaniae mutatam in masculum, & Romam perductam. Refert quoque historia Britonum libro 8^o. quòd Vter Rege Britonum obsidente Gorloys ducem Cornubiae in casiello suo Dimuliot, vxore sua Ygerna, quam Rex ardentissimè concupiuit, posita in Tintagel alio castro suo tu∣tissimo, consulenteque Vlfin familiarem suum, & post Vlfin, Merlinum vatem tunc praesen∣tem, quomodò suo desiderio potiretur: Merlinus respondit, Vt voto tuo pouaris vtendum [unspec E] est tibi nouis artibus, & tempori tuo inauditis: Scio medicaminibus meis dare tibi figuram Gorloys, ita vt per omnia ipse videaris. Si itaq{que} parueris, faciam te prorsus simulare eum, Vlfin verò Iordanum de Tintagel familiarē suum, alia autem specie sumptu adero tertius, poteris{que} tutò adire oppidū ad Ygernam, at{que} aditū habere. Et sequitur, Paruit ita{que} Rex diligentem{que} animū adhibuit. Postremò commissa familiaribus suis obsidione, commisit se medicaminibus Merlini, & in speciē Gorloys transfiguratus est. Mutatur etiam Vlfin in Iordanū, Merlinus in Britaelem, ita vt nemini quod fuerant, cōparerent, sicque veniens ad Ygernam, susceptus{que}

[unspec A] per omnia tanquam Gorloys, suscitauit ex ea famosum illum Arturum; & dum haec ageren∣tur captum est castrum, & dux occisus. Et sequitur, Venerunt nuntij ad Ygernam, qui & necem ducis & obsidionis euentum indicarent. Sed cum Regem in specie Consulis rendere iuxta eam inspexissent, erubescentes admirabantur ipsum, quē in obsidione interfectum defer∣uerant ita eos incolumē praeuenisse. Nesciebant enim quae medicamenta Merlinus confecerat: Rex autem egressus petijt exercitum suum, & exuta specie Gorloys in Vter redijt. Nonne & famosi & sacri apices indicant, quandam virgam fuisse conuersam in colubrum & reuer∣sam, & alias quasdam virgas in dracones conuersas? Aquamque conuersam in sanguinem, puluerem quoque terrae in Ciniphes; Nabuchodonosor ita transformatum fuisse, quod cor eius ab humano fuit commutatum, & cor ferae ei datum, quodque ab hominibus fuit eiectus, & cum feris foenum vt bos comedit, donec super eum septem tempora mutarentur, quibus expletis sensus suus reuersus est ad eum, figura quoque sua reuersa est ad eum? quam trans∣formationem [unspec B] Hieronymus locū illum exponens, multis exemplis similibus astruit, & confir∣mat. Vnde & Iosephus 10. Antiquit. Iudaica. 9. Vidit, inquit, in somnis Rex, quia casurus de regno cum bestijs erat habitaturus; & cum degisset hoc modo septem annis in deserto, re∣ciperet denuò principatum; & hoc Daniel exposuit, & sicut ei praedixerat, ita prouenit. Nam cum habitasset praedictum tempus in eremo, & nullus praesumsisset septem illis annis rerum dominium detinere, supplicans Deo vt regnum reciperet denuò, reuersus est ad eum. Nul∣lus igitur me culpet, eo quod ita narrauerim singula, sicut in antiquis libris inueniuntur scrip∣ta. Si igitur talis transmutatio corporum humanorum aliarum{que} rerum sit possibilis per poten∣tiam qualemcunque & quantamcunque creatam paruulam & finitam, sicut multi infideles & Philosophi confitentur, cur per Dei potentiam, imò omnipotentiam infinitissimè infinitam, qua maior nec potest esse, nec etiam cogitari, non est possibilis reformatio corporum mor∣tuorum ad formam priorem, & quaedam transformatio ad quandam formam seu speciem me∣liorem, [unspec C] & ita resurrectio mortuorum? Amplius autem secundum famam communem, & se∣cundum Auicennam in ostensione partis trigesimaesecundae superius allegatum, & secundum Algazelem 5. Physicae suae 5. & secundum alios quosdam Philosophos & Gentiles, fascina∣tio est possibilis per visum & loquelam quorundam ad deteriorationem animalium, macera∣tionem, & mortem. Vnde Virgilius in Bucolicis Ecloga 3^a.

Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos.

Testes sunt Isigonus & Nimphodorus cum Apollonide Philarcho, Plinio, 7. Naturalis Hi∣storiae taliter referente in Africa familias quasdam effascinantium, Isigonus & Nymphodo∣rus tradunt, quarum laudatione intereant Probata, arescant Arbores, emoriantur Infantes. Esse eiusdem generis ‖ 2.61 in Triballis, & Illyricis adijcit Isigonus, qui visu quo{que} effascinant, interi∣mantque quos diutius intueantur, iratis praecipuè oculis; quod eorum malum faciliùs sentire impuberes; notabile esse quod pupillas binas in oculis singulis habeant: Huius generis & foe∣minas [unspec D] in Scythia quae Viciae vocantur, prodit Apollonides Philarchus; & in Ponto Tibio∣rum genus, multosque alios eiusdem naturae, quorum notas tradit in altero oculo geminam, in altero equi effigiem; eosdem praeterea non posse mergi, nec veste quidem degrauatos. Soli∣nus etiam de mirabilibus Mundi 1. sic scribit, Apollonides perhibet in Scythia foeminas nasci, quae Viciae vocantur: Has in oculis pupillas geminas habere, & perimere visu, si quem fortè iratè aspexerint: Hae sunt & in Sardinia. Si igitur debilis creatura per visum aut verbum tan∣tum valeat ad deteriorationem, aut mortificationem viuorum; cur Deus omnipotens per suam omnipotentiam infinitam non tantum & incomparabiliter amplius valeat ad similes contra∣riosue effectus? Quis etiam nesciat quantum Necromantia, & aliae artes Magicae valeant, sicut libri Theorici & practici scientiarum illarum, & sancti libri pariter contestantur; sicut & do∣cet fama cōmunis, & experientia nimis frequens; sicut & de Magisterijs Cypriani in ostensio∣ne trigesimaesecundae partis superius tangebatur? si igitur tantum valeant istae artes per po∣tentiam [unspec E] daemonum, siderum, imaginum, characterum, aut ve••borum, siue per potentiam aliam creatam quamcunque, quantum magis valet Dei omnipotentia infinita? Cur ergo non valet mortuos veraciter suscitare. Si igitur secundum praemissa Deus omnipotens potest caelum quietare, & mortuos suscitare, potest & suscitatos ad coelestia subleuare, & cum se∣ipso habitante in caelis in caelestibus collocare. Hoc enim minus videtur quàm illa, quod & potest ostendi vt illa. Deus quoque omnipotens qui secundum praemissa circa trigesimamse∣cundam partem in coelestibus atque terrestribus omnimoda facit miracula, cur non poterit facere istud vnum. Et si Deus hoc potest, cur non potest & malos cum suis corporibus sus∣citatos deprimere ad inferna? Si insuper Deus potest mortuos suscitare ad vitam, potest &

suscitatos quamdiu voluerit conseruare in vita; hoc enim minus videtur quàm illud, quod & [unspec A] potest ostendi vt illud.

38. Contra Philosophos & haereticos negantes meritum temporale posse rationabiliter prae∣miari praemio sempiterno, aut peccatum temporale posse iustè puniri poenâ aeternâ.

COrrigentur Philosophi & haeretici diffitentes meritum temporale posse rationabiliter praemiari praemio sempiterno, aut peccatum temporale posse iustè puniri poenâ aeternâ. Nonne homo quandoque rationabiliter confert terram aut villam seruitori suo, & suis haere∣dibus perpetuò possidendam;‖ 2.62 & ita conferret illi, si perpetuò vineret pro breui suo seruitio temporali? quantò magis decet Deum summè bonum, diuitem, liberalem & omni virtute plenissimum infinitè, sicut prima Suppositio, tertia & quarta partes ostendunt, seruitores su∣os pro suo seruitio temporali similiter vel amplius praemiare? Nonne etiam Deus summè li∣beralis [unspec B] & bonus posset conferre rationabiliter Angelo vel homini semper victuro, bonum ali∣quod sempiternum, non pro aliquo merito suo priori, sed purè liberaliter, purè gratis? cur ergo non posset benè merentem licèt temporaliter, aeternaliter praemiare, praesertim cum Deus quemlibet praemiet vltra condignum secundum 31^am partem? Amplius autem decet quemli∣bet Dominum scientem & potentem praemiare seruitores suos secundum qualitatem & quantitatem sui seruitij & amoris; quilibet autem seruiens Deo rectè, sic diligit eum & colit, quod pro quantocunque bono quantumcunque durabili, non offenderet eum scienter serui∣tium debitum ommittendo, aut quicquam ei displicens committendo, secundum 30^am par∣tem huius. Nonne ergo conuenientissimè decet Deum summè scientem, & summè potentem rependere suo huiusmodi seruitori aliquod bonum maius, & aliquod praemium amplius bono & praemio quolibet temporali, bonum & praemium videlicet sempiternum? Et si quis dixe∣rit, quòd bonitas quaedam inseparabiliter consequens actum bonum secundum praemissa cir∣ca [unspec C] 31^am partem, potest pro sufficienti praemio reputari, quomodo omnes leges benè merenti∣bus alia praemia statuunt, & disponunt? Si etiam Deus bene merentem non aliter praemiat, praemiat eum parcè, non vltra condignum, contra 31^am partem. Quicunque insuper debitè colit Deum secundum doctrinam 30. partis huius, pro quantocunque maiori bono quàm il∣lo, nusquam eum scienter offenderet vllo modo. Quomodo ergo decet Deum summè po∣tentem, & copiosissimè liberalem, tantum cultum talis sui cultoris tam parcè, tam exiguè praemiare? Nonne & homo bonus & potens seruitores suos idoneos amplius praemiabit? Multo conuenientius ergo Deus melior & potentior quolibet homine infinitè. Amplius au∣tem pro quantacunque poena habita remouenda, vel non habita praecauenda non deberet quis scienter peccare, tanta poena potest ei iustè imponi pro quocunque peccato scienter commisso, quare & quantacunque etiam infinita secundum durationem per 30^am partem hu∣ius. Nonne & homo pro delicto temporali in principem temporalem commisso perpetuo [unspec D] carceri condemnatur? Et si posset aeternaliter viuere, aeternaliter in carcere puniretur, amit∣titque terram suam seu seudum pro se & suis haeredibus in aeternum, sicut & quis pro tempo∣rali delicto conuictus & pronuntiatus falsarius & periurus, & ita infamis, & si aetern aliter vi∣ueret, pro tali aeternaliter haberetur. Cur ergo non similiter de temporali delicto commisso in principem summum Deum? Nonne & delictum scienter commissum in personam maio∣rem, puta in patrem aut principem, maiori & diuturniori poena est dignum? Nonne ergo de∣lictum scienter commissum in Deum omnem Patrem & Principem incomparabiliter exce∣dentem est dignum poena maiori incomparabiliter & aeterna? Si namque tale delictum tan∣tum esset dignum poena temporali finita, puta annali, posset & simile delictum commissum in personam maiorem per augmentationem personae finitam augeri, donec esset dignum poe∣na aequali, imò & maiori. Adhuc autem cum quis pro peccato suo contra Deum scienter commisso mittitur in carcerem & poenam, nequaquam iustè liberandus videtur, donec satis∣fecerit [unspec E] pro commisso. Sed quomodo potest quis, si exquisitè & rigorosè agatur cum eo, sa∣tisfacere Deo pro quocunque peccato scienter in eum commisso, cum secundum 30^am partem nullum peccatum deberet scienter committi in Deum, pro quantiscunque bonis seruandis, si∣ue lucrandis, aut quantiscunque malis habitis amouendis, siue non habitis praecauendis, & satisfacere pro peccato, sit reddere tantum vel maius, pro quanto peccatum non debuit fu∣isse commissum, sicut ostensio trigesimae secundae partis fusius ac plenius arguebat? Si∣quis autem dixerit, quòd impotentia satisfaciendi ipsum excusat, contradicetur ei per prae∣missa circa 32^am partem istius: Secundum hoc etiam videretur, quòd omnis peccator, dum peccat, excusaretur per impotentiam non peccandi. Non enim potest pro tunc non peccare,

[unspec A] sed necessario pro tunc peccat. Nonne etiam ipse se debitorem constituit & impotentem effecit, & hoc per culpam suam non abolitam, sed manentem? Iustum quoque videtur, vt fur, vel raptor, qui deberet satisfacere, bona aequalia vel maiora reddendo, si non possit, in∣terim patiatur poenas luendo. In punitione namque peccantis honor offensi seu laesi subla∣tus aliqualiter testauratur, satisfactio qualiscunque praestatur, peccatum castigatur, peccandi occasio refraenatur, & iustitia conseruatur, nisi indulgentia fortassis offensi interueniat glo∣riosa. Adhuc autem impotentia satisfaciendi culpabilis nusquam videtur excusare à toto, quin debeat reddere quantum potest. Quantumcunque ergo peccans contra Deum, semper satisfaciat, & reddat Deo pro viribus quantum potest; etiam si viuat in aeternum, nunquam redditur plenariè excusatus, quin semper similiter facere teneatur, & in supplementum satis∣factionis debitae qualecunque, poenas quas potest interim sustinere. Non enim decet opti∣mam politiam optimi legislatoris, quod peccans scienter, ipsum & leges suas contemnens, & [unspec B] non peccans; Satisfaciens & non satisfaciens similes habeantur. Nonne ideo in omnibus le∣gitimis politijs, sicut praemia benè merentibus sic & poenae delinquentibus, & non satisfaci∣entibus statuuntur? Si etiam peccanti scienter contra Deum, satisfactio propter impotentiam satisfaciendi remittatur; vel remittitur ei necessario absolute, vel libere: si necessario abso∣lute, quae gratia remittenti? qualis namque liberalitas reputanda, si quis illud remittat quod non potest non remittere, quod non potest habere, quod non potest exigere vllo modo? Et quis nisi ingratus praesumserit dicere, quòd remissio debiti non est grata? si libere * 2.63 potest non temittere. Adhuc autem si peccator propter impotentiam satisfaciendi, à satisfactio∣nis debito excusatur; vel excusatur & redditur innocens à peccato, vel tenetur continuo reus peccati: Si reddatur mundus & innocens à peccato, semper sic fuit etiam dum peccauit propter impotentiam supradictam, vel si per aliquod tempus tenetur reus peccati, praedicta impotentia non obstante; quare non sic posset per tempus aeternum? praesertim si nullo [unspec C] tempore satisfiat: Si tenetur & est reus peccati, quantam poenam necessario & inseperabiliter habet annexam, docet ostensio 31. partis. Quomodo etiam quicun{que} peccator, quamdiu ma∣net reus peccati, non digne à sincera beatitudine & consortio beatorum relegatur, & con∣strictus in carcere detinetur? Si quis autem responderit quod illa poena essentialis insepara∣biliterque annexa est sufficiens pro peccato, intentionem huius particulae non excludit. Non enim vitat, quin peccator pro temporali peccato ista saltem poena aeternaliter puniatur; Quare nec vitat quin à beatitudine & beatorum Collegio aeternaliter excludatur. Potest quoque ista reponsio corrigi per praemissa, sicut alia responsio similis praelibata.

Contra Philosophos & Haereticos negantes resurrectionem mortuorum futuram ad vi∣tam beatam vel miseram secundum differentiam meritorum, concedentesque ipsam [unspec D] esse futuram siue statim post mortem, siue post spacium magni Anni in corporibus be∣stialibus, vel humanis, alienis vel proprijs ad vitam mundanam bestijs vel homini∣bus solitam, temporalem, per consuetam periodum duraturam; credentesque vniuer∣saliter omnium mortuorum tam bonorum quam malorum resurrectionem futuram ad vitam & beatitudinem sempiternam, & nullorum ad poenam & miseriam sempiter∣nam; putantes quoque bonos aeternam beatitudinem possessuros, non tamen in coelo, malosque aeternam miseriam habituros, non tamen in inferno; sed ambos interra com∣muniter permansuros; dicentes insuper corpora bonorum nequaquam ad meliorem, sinceriorem & caelestiorem conditionem in futura beatitudine transformanda, aut im∣mortalia tunc futura, sed in statu pristino remansura, corporauè malorum viuentia in [unspec E] aeternis supplicijs aeternaliter minimè duratura; fingentes etiam impudenter foelicita∣tem aeternam bonorum futuram debere consistere in carnis voluptatibus consuetis, aut in aliquo alio, seu quibuslibet alijs praeter Deum. 39

REsurgant Philosophi ad spē vitae negantes resurrectionē mortuorum futuram ad vitam beatam vel miseram secundū differentiā meritorum. Consurgant ad lucem sententiae ve∣rioris, concedentes resurrectionē mortuorum futuram, siue statim post mortem, siue post spa∣cium magni Anni in corporibus bestialibus vel humanis, alienis vel proprijs ad vitam munda∣nam, bestijs vel hominibus solitam temporalem, per consuetam periodum duraturam; creden∣tes{que} vniuersaliter omnium mortuorum, tam bonorum, quam malorum resurrectionem fu∣turam

ad vitam & beatitudinem sempiternam, & nullorum ad poenam & miseriam sempiter∣nam; [unspec A] Putantes quoque bonos aeternam beatitudinem possessuros, non tamen in Caelo; ma∣losque aeternam miseriam habituros non tamen in inferno, sed ambos in terra communiter permansuros; Dicentes insuper corpora beatorum nequaquam ad meliorem, sinceriorem & coelestiorem conditionem in futura beatitudine transformanda, aut immortalia tunc futu∣ra, sed in statu pristino remansura; corporaue malorum viuentia in aeternis supplicijs aeterna∣liter minime duratura; fingentes etiam impudenter foelicitatem aeternam bonotum futuram debere consistere in carnis voluptatibus consuetis, aut etiam in aliquo alio, seu quibuslibet alijs praeter Deum. Resurrectionem siquidem mortuorum futuram Epicuraei & Sadducaei nega∣bant, putantes animam rationalem esse mortalem sicut superius recitatur. Horum quoq, sen∣tentiam insensatam Plinius 7. Naturalis historiae, etiam quibusdam irrationabilibus rationibus nititur confirmare sic scribens: Post sepulturam aliae inanium ambages omnibus à suprema die eadem quae ante primum, nec magis à morte sensus vllus aut corporis aut animae, quam [unspec B] ante natalem. Eadem enim vanitas etiam in futurum se propagat, & in mortis quoque tem∣pore ipsa sibi vitam mentitur, alias immortalitatem animae, alias transfigurationem, alias sen∣sum inferis dando, & manes colendo, Deumque faciendo qui iam etiam homo esse desierit, seu verò vllo modo spirandi ratio caeteris animalibus distet, aut non diuturniora in vita multa reperiantur, quibus nemo similem diuinat immortalitatem. Quod autem corpus animae per∣sequitur materiam, vbi cogitatio illi? quomodo visus, auditus, aut qui tangit? qui vsus eius? aut quod sine his bonum? quae deinde sedes? quantauè multitudo tot saeculis animarum velut vmbrarum puerilium status elementorum; similis & de asseruandis corporibus hominum & reuiuiscendi promissa Democrito vanitas, qui non reuixit, ipsoque malo ista dementia est iterari vitam mortemque. Interea quies nunquam si in sublime sensus animae manet, inter inferos vmbrae. Perdit profectò ista dulcedo credulitatis praecipuum naturae bonum mor∣tem, & duplicat obitum, sed dolores etiam post futuri aestimationem inuenit; Etenim si dul∣ce [unspec C] viuere, cui potest esse vixisse? Iosephus etiam 2. de bello Iudaico loquens de Sadducaeis, Animarum, inquit, generalitervel supplici à denegant vel honores: De his insuper Epicu∣raeis & Sadducaeis, & opinione ipsorum Sacrae etiam literae memorantur. Dionysius insuper de diuinis nominibus 6. recitat insaniam Simonis abnegantis resurrectionem corporum mortuorum, eo quod sit contra naturam vt dicit. Concedentes autem resurrectionem futu∣ram vlteriùs seperantur. Quidam namque dicunt ipsam futuram statim post mortem, per in∣gressum animarum in alia corpora bestialia vel humana; omnem aliam praemiationem vel pu∣nitionem post mortem homini denegantes. Vnde Ouid. 15. Metamorph. pomposum procoe∣mium praemittendo, sic ait;

Magna nec ingenijs inuestigata priorum, Quaeque diu latuere Canam, iuuat ire per alta Astra, iuuat, terris & inerti sede relicta [unspec D] Nube vehi, validique humeris insistere Atlantis: Palantes{que} homines passim ac rationis agentes Despectare procul, trepidos, obitum{que} timentes Sic exhortari, seriemque euoluere fati. O genus attonitum gelidae formidine mortis, Quid stiga, quid tenebras, & numina vana timetis? Materiem vatum, falsique pericula Mundi Corpora siue rogus flammâ, seu tabe vetustas Abstulerit, mala posse pati non vlla putetis. Morte carent Animae, semperque priore relicta Sede, nouis domibus viuunt, habitantque receptae. Ipse ego (Nam memini) Troiani tempore belli [unspec E] Panthoides Euphorbus eram, cui pectore quondam Haesit in aduerso grauis hasta minoris Atreidae. Cognoui clypeum laeuae gestamina nostrae Nuper ab Anthaeis, templo Iunonis in Argis. Omnia mutantur, nihil interit, errat, & illinc Huc venit, hinc illuc, & quoslibet occupat artus Spiritus, è què feris humana in corpora transit, Inque feras noster, nec tempore deperit vllo: Vt{que} nouis facilis signatur cera figuris,

[unspec A] Nec manet vt fuerat, nec formas seruet easdem, Sed tamen ipsa eadem est: Animam sic semper eandem Esse, sed in varias doceo migrare figuras.

Ouidius autem in hac parte videtur sequi Platonem, qui 2. Tim. 6. agens de statu Animarum post mortem loquens{que} de Animabus vincentibus passionis, & victis ab eis, sic ait: Quasque dum fraenarent, ac subiugarent, iustam his lenemque vitam fore; sin autem vincerentur in∣iustam atque confragosam; victas portò mutare sexum atque ad infirmitatem naturae mulie∣bris relegari secundae generationis tempore; nec à vitijs intemperantiaque desistentibus, ta∣men poenam, reiectionemque in deteriora non cessare, donec instituto, meritisque congruas immanium ferarum induant formas. Hac etiam occasione fortassis & quidam Philosophi sicut tangit Ambrosius de bono mortis, posuerunt summum praemium Philosophorum mag∣norum hoc esse, vt animae eorum post mortem in Apes, aut Noctilucas transirent, vt qui priùs [unspec B] alios Philosophica suauitate cibassent, postea & ipsi mellis dulcedine cibarentur; seu vt qui priùs alijs lumen sapientiae ministrassent, postea & ipsi luminis munere dotarentur; Qui & consequenter aliorum animas posuerunt in alia corpora bestialia correspondentia demigra∣re, puta Musicorum in Luscinias, Militum in Apros, Principum in Leones. Ex his quoque euidenter apparet Platonem & Ouidium dicere, animas hominum quandoque ad alia cor∣pora humana muliebria & virilia transmigrare. His similiter consenserunt illi pseudopoëtae, qui dixerant se Homeri spiritum recepisse, contra quos inuchit Persius, ita dicens;

Nec fonte labra prolui Caballino, Nec in bicipiti somniasse Parnasso Memini me, vt sic repentè Poeta prodirem.

Tales & fuerunt quidam haeretici astruentes loannem baptistam habere spiritum animamque Eliae, ipsumque personaliter esse Eliam, occasione quorundam verbotum Euangelicorum, [unspec C] quae visa sunt oculis insipientium hoc sonare. Alij, puta Plato & eius sequaces ponunt veram resurrectionem futuram, reuersionem videlicet animae ad corpus suum antiquum, post spa∣cium magni anni: De isto siquidem magno anno Plato 1. Tim. vlt. Est, inquit, intellectu fa∣cile, quòd perfectus temporum numerus perfectum annum compleat tum demum cùm om∣nium octo circumactionum cursus peracti velut ad originem atque exordium circumactionis alterius reuertentur, quam semper idem atque vniformis motus dimetietur. Qui & infra 21.6. loquens de animabus vitiosis & poenis earum, ac fine poenarum; Pansam, inquit, malarum non priùs fore, quàm secuta eas rata & eadem semper volucris illa mundi circumactio cuncta eorum vitia ex igne, aqua, & terra, & aëre contracta omnemque illuuiem deterserit, incon∣sultis & immoderatis erroribus ad modum rationis tempe••iemque redactis, quo positis sordi∣bus expiatae, purificataeque demum ad antiqui vultus honestatem peruenire mereantur. Et supra e••dem, loquens de Animabus victricibus passionum, Victricibus inquit, ad comparis [unspec D] stellae contuberinum sedem, reditum{que} patere, arcturis deinceps vitam veram & beatam; quas & teste Augustino 22. de Ciuitat. Dei. 27. dixit ad corpora redituras. Huius quoque opini∣ons fatuitas fu••t aliquando multum communis in Anglia apud multos, qui sicut Chrono∣graphi nostri testantur, morientes fecerunt thesaurum suum sepeliri cum eis, vt sic eum rede∣untes ad corpora rehaberent. Quantitas autem huius magni anni diuersa ponitur à diuersis: Varro namque de gente populi Romani, sicut recitat Augustinus 22. de Ciuitat. Dei 28. sic ait; Genethltaci quidam scripserunt esse in renascendis hominibus quam appellant Palinge∣nesiam Graeci, hanc scripserunt confici in annis numero quadringentis quadraginta, vt idem corpus & eadem anima quae fuerant coniuncta in homine aliquando, eadem ••ursus redeant in coniunctionem. Iosephus 1. Antiquit. Iudaicae 2. asserit magnum annum per sexcentorum annorum curricula adimpleri, sicut superiùs recitatur. Alij verò imitantes Ptolomaeum 7. Almagesti 2. ponentes sphaeram 8. moueri secundum successionem signorum per vnum gra∣dum [unspec E] in omnibus centum annis, dicunt magnum annum triginta sex millia annorum solarium continere. Ex his autem euidenter apparet quòd Plato putauit poenam malorum esse finien∣dam temporaliter, non aeternam, cui & concorditer Auicen. 9. Metaphys. suae vlt. dicit, Quia poena est ex accidente extraneo, & tale non durat, nec remanet, sequitur vt poena quae debetur Animae non sit perennis, sed remouetur & deletur paulatim, quousque purisicata perueniat ad foelicitatem. Cui & Origenes similiter creditur consensisse. Quidam verò concedentes resur∣rectionem futuram ad beatitudinem & miseriam sempiternam, imitantes Philosophos, de quibus eloquitur Augustinus superiùs allegatus, existimant quòd resurgentes recipient hanc & illam communiter hic in terra, non autem hanc in coelo & illam in inferno; quibus & quidam Iudaei consentire videntur, dicente Theophilo super illud Lucae 9. Iohannes sur∣rexit

a mortuis, &c. Iudaei resurrectionem mortuorum expectabant in vita carnali, & in co∣messationibus [unspec A] & potibus. Vnde & patet, quòd isti Iudaei putant foelicitatem futuram debere consistere in carnis voluptatibus consuetis, quod & putant Saraceni seu Agareni, sicut supe∣rius tangebatur; quod etiam Tartari multi credunt, sicut euidenter apparet per Marcum de Venetijs, De conditionibus orientalium regionum locis diuersis; qui & sicut recitat idem Marcus tam impudenter desipiunt, vt etiam suuenem mortuum, & iuuenculam mortuam si soluti decesserint, faciunt solenniter desponsari, vt sic in vita futura suis liberius voluptati∣bus perfruantur.

Sed cur negant Philosophi resurrectionem mortuorum futuram ad vitam, cùm eius possi∣bilitas superius sit ostensa; tantaque fama, tantae sectae seu leges, puta Iudaeorum, Christiano∣rum, Saracenorum, seu Agarenorum, & Tartarorum; multi praeclari Prophetae, multi quo∣que Philosophi ipsam concorditer attestentur, sicut ex praemissis & historijs alijs multis pater; cùm & historiae nostrae certissimae, & quaedam aliae referant euidenter quosdam mortuos ve∣raciter [unspec B] surrexisse, sicut ostensio 32. partis tangebat? Nonne & Plato de Legibus siue de Re∣publica, refert quendam militem nomine, Er, Pamphilum natione, in praelio vulneribus in∣teremptum, die 12. quo ipse cum alijs ibi peremptis cremari debuerat, reuexisse, & quicquid emensis diebus egerat, aut viderat nuntiasse, iudicium publicum humano generi profitendo? Nec aliquis suspicetur tantum Philosophum in talibus mendaciter fabulari; hoc enim non est Philosophis philosophantibus consuetum. Nonne & Plinius 7. Naturalis historiae, scribit vnum magnum capitulum de reuiuentibus? Nonne & illud nobile volumen Heraclidis apud Graecos, refert expresse quandam foeminam septem diebus exanimem redijsse ad vitam? Nonne & Varro narrat similiter quosdam mortuos surrexisse, & recitat Plinius ••bi prius? Nonne & Democritus resurrectionem mortuorum concedit, & Plato reditionem ad vitam, sicut superius tangebatur? quem & Porphyrius imitatur, beato Augustino, 22. de Ciuitate Dei 2 ••. recitante. Nonne & Bonellus Philosophus, sicut in turba Philosophica recitatur, di∣xit [unspec C] Pythagorae; Omnia ecce Pythagora, moriuntur & viuunt nutu Dei; & subdens de re qua∣dam corporali & medicinali, quomodo est mortificanda & viuificanda in melius, & hoc per exemplum de homine confirmando sic ait, Tunc autem, doctrinae fili, illa res igne indiget, quousque illius corporis spiritus vertatur, & per noctes dimittatur, vt homo in suo tumulo & puluis fiat. His peractis, Deus reddet ei animam suam & spiritum, ac infirmitate ablata confortatur illa res, & post corruptionem emendatur; quemadmodum homo post resurre∣ctionem fortior fit, & iunior quàm fuerat in hoc mundo. Si igitur haec ita se habeant, cur ne∣gant Philosophi resurrectionem mortuorum futuram, praesertim cum nullam vel tenuem in contrarium afferant rationem? quàm cogens tamen & valida ratio requireretur ad irritan∣dum aliquid tam famosum apud omnem legem & sectam, maximè cùm eius possibilitas sit certissimè demonstrata, eiusque veritas rationabilius affirmata, quàm valeat impugnari, iux∣ta praemissa circa 33^am partem huius? Nonne secundum 36^am partem, Anima rationalis est [unspec D] immortalis, incorruptibilis, & aeterna, & singulae singulorum, habetque aptitudinem & ap∣petitum naturalem administrandi corpus humanum, habitandi in eo, & per illud suas nobiles operationes ex ercendi, sicut & formae aliae naturales ad sua formata, formabiliauè se habent. Si namque humana non appeteret naturaliter, & amaret coniunctionem, & cohabitationem cum corpore, secundum esse solitarium separatum, quomodo coniungitur corpori, & ipsum inhabitans administrat contra ordinem naturalem? quomodo insuper esset homo species na∣turalis, & tam nobilis species, vt etiam Angelis non habentibus corpora, quoquomodo no∣bilior videatur propter multas operationes suas nobiles quas hi non habent. Vnde & Hermes de verbo aeterno, 10. loquens de Angelis simplicibus, & hominibus compositis, ita scribit: Aliqui paucissimi praedicti sortiti sunt coeli suspiciendi venerabilem curam: quicunque autem ex duplici naturae suae confusione, in interiorem intelligentiam mole corporis resederunt cu∣randis elementis his quae inferioribus sunt praepositi. Animal ergo homo non quòd is eo mi∣nor, [unspec E] quòd ex parte mortalis sit, sed eò fortè aptius efficaciusque compositus ad certam ratio∣nem, vt mortalitate auctus esse videatur, scilicet quoniam vtrumque nisi ex vtraque materia sustinere non potuisset, ex vtraque formatus est, vt & terrenum cultum & diuinitatis suae ha∣beret dilectum. Et infra 24. Denique & bonum hominem, & qui posset immortalis esse ex v∣traque natura composuit, diuina atque mortali, & sic compositum est per voluntatem Dei, hominem constitutū esse meliorē & dijs, quos ex sola immortali natura formauit, & omnium mortaliū, propter quod homo dijs cognitione cōiunctus ipsos religione veneratur, dij{que} etiā pro affectu omnia humana custodiūt. Hic autē per deos intelligit Angelos, qui modus loquen∣di apud Platonem, Aristotelem, & alios Graecos Philosophos crebrius reperitur. Si igitur haec

[unspec A] sint ita, quomodo anima rationalis aeterna, virtuosa & sancta, semel per mortem separata à corpore, aeternaliter, naturaliter apperet corpori sociari, & aeternaliter naturaliter hoc care∣bit? quomodo aeternaliter naturaliter esureit & sitiet coniungi cum corpore, & aeternaliter na∣turaliter hoc carebit? quomodo aeternaliter naturaliter anhelabit ad regnum suum naturale, ad corpus in quo experientia & ratione docente, & Philosopho superius attestante dignissimè praesidet, sicut Rex in Ciuitate & regno, & aeternaliter naturaliter priuabitur suo regno? Imò non videtur ista carentia atqui priuatio naturalis, sed potius violenta. Et quomodo tale violē∣tum aeternum? Nonne Philosophi istud negant, & quomodo talis appetitus naturalis potest esse otiosus & aeternaliter otiosus? quomodo Anima talis sancta semper esuriens & sitiens re∣manebit? Quare nunquam beata, sed aeternaliter misera permanebit? iuxta praemissa de beati∣tudine circa partem 8^am; praesertim cum Deus summe liberalis & bonus non parce sed abunde remuneret vniuersossecundum 31. partē. Sed quomodo Animam sanctā hic pro eius amore [unspec B] & honore secundum doctrinam 30. partis huius esurientem sitientem, & multipliciter labo∣rātem abundanter remunerat, si ipsam in futuro similiter esurire, sitire, & miseram semper esse permittat? miseram inquam semper, quia semper carentem re & spe, corpore semper natu∣raliter concupito. De beatitudine autem in spe loquens Philosophus. 1. Eth. 14. dicit, quòd Pueri dicti felices propter spem beatificantur; De beatitudine verò in re constat per ipsum & alios multis locis. Et si forsitan dixeris, quod Deus pro corpore quod appetit, aliquid aliud ei dabit; illud aliud vel sedat omninò & satiat appetitum illum praedictum, vel non sic facit; Non sedat propter praemissa; quamdiu namque Anima ipsa manet, habet quandam aptitu∣dinem & concupiscentiam naturalem ad corpus sicut praehabita manifestant: Quomodo eti∣am tollitur illa priuatio siue carentia quam Anima sustinet, nisi per restitutionem corporis quo priuatur? et quomodo cessabit illa concupiscentia naturalis illa carentia permanente; Si non sedat, redeunt inconuenientia prius tacta. Secundum omnes quoque Philosophos im∣mortalitatem [unspec C] Animae concedentes, Anima virtuosa beatitudinem seu felicitatem pro praemio suo expectat. Quid enim aliud pro sufficienti praemio expectaret? non aliquid vilius, nec me∣lius; constat clare; quod & praemissa circa partem 32^am testantur. Dicit{que} Philosopus 1. Eth. 14. quod felicitas videtur esse vittutis praemium; beatitudo autem siue felicitas est bonum humanum finale, vltimum omnium humanorum, sicut praemissa secundum partem 3••^am in∣dicant euidenter. Habito autem fine, & praecipue tali fine, motum seu mobile requiescit per∣fecte; alioquin ille finis non esset perfectus. Nacto igitur tali fine perfecto, nihil restat vlte∣rius quod tanquam non habitum appetere valeat, nihil exterius in quod tendat, nihil quod amplius concupiscat, sicut & praemissa circa partem 8^am. lucide manifestant; quod & testa∣tur dictum Aristotelis ibi scriptum. Quare & Boetius 3. de consolatione Philosophiae prosa 2•• sic ait; Omnis mortalium cura, quam multipicium studiorum labor exercet, diuerso qui∣dem calle procedit, ad vnum tamen beatitudinis finem nititur peruenire: id autem est bo∣num, [unspec D] quo quis adepto nihil vlterius desiderate queat; quod quidem est omnium summum bonotum, cuncta{que} bona intra se continens, cui si quid abforet, summum esse no posset, quo∣niam relinqueretur extrinsecus quod posset optari. Liquet igitur esse beatitudinem statum bonorum omnium congregatione perfectum. In felicitate ergo & beatitudine finali perfe∣cta, Anima corpus desideratum habebit. Amplius autem si Anima virtuosa non simul beati∣ficaretur cum corpore quod affectat, vel hoc esset, quia Deus hoc non posset, aut quia non vellet: Non quia non posset, propter 37. partem huius 7^am 8^am. Nec quia non vellet cum sit smmmè iustus, retribu••uus, pius, liberalis, & bonus, per primam Suppositionem 3^am 4^am & 31. partes. Amplius autem in qualibet politia recte disposita, statuuntur praemia pro∣uocantia ad virtutes, & poenae à vitijs retrahentes; aliter enim plurimi homines pigri ad vir∣tutes, & procliui ad vitia redderentur, quod & omnes Philosophi concorditer attestantur. Deus ergo totius politiae mundanae sapientissimus institutor & rector, ipsam sine huiusmodi [unspec E] praemijs non relinquit. Sed boni nequaquam sufficienter praemiantur, nec mali sufficienter puniuntur in vita praesenti. Mali namque frequenter in vita praesenti delicijs affluunt, & pro∣speritatibus consolantur; boni vero è contra priuantur delicijs, & aduersitatibus cruciantur; imò & bestiae plurimae viuunt delicacius in vita praesenti multis hominibus virtuosis. Quid eti∣am quaeso dignum retribuet Deus homini temperato propter eius amorem & honorem, se∣cundum doctrinam 30. partis huius, à delicijs abstinenti, & tristitias sustinenti? quid conue∣nientius quam delicias ampliores, secundum trigessimam primam partem: quod tamen in vita praesenti non facit; facier igitur in futura, praesertim cum facillimè istud possit, sicut prae∣habita docuerunt. Si etiam virtuosus perseueranter per vitam sustineat tristia propter Deum, & tandem mortem ••istissimam propter eum, propter eius legem & honorem seruandum, &

exhonorationē vitandā secundum doctrinam 30. quid nisi itam delectabilissimam ei reddet [unspec A] secundum 31^am partem? quomodò aliter suos milites ad mortem terribilem animaret? Aut enim potest reddere talibus suis militibus stipendia sufficientia, aut non potest. Quis praesum∣serit dicere quod non potest, propter 7^am. 8^am. & 37^am. partes huius? Si autem potest, aut vult aut non vult: Et quis dixerit eum nolle propter 31^am partem huius; hoc etiam parcitatis & non liberalitatis & bonitatis plenissimae videretur. Potest ergo & vult; quare & faciet abun∣danter secundum 8^am & 31^am partes. Ampliùs autem quis nesciat hominem appetere natu∣raliter bonum, & magis maius, & maximè maximum bonum, videlicet ipsius satiatiuum per∣fectè, felicitatem seu beatitudinem perfectissimè satiantem, & omnia desideria quietantem, sicut superius tangebatur. Iste autem appetitus vel debet satiari plenariè, vel non debet; & quis dixerit quòd non debet? tunc enim otiosus & innaturalis homini videretur; sed quomo∣dò naturalissimus, generalissimus, & maximus appetitus humanus permittitur esse talis? quo∣modò etiam Deus qui prima suppositione, & partibus sequentibus, Philosophis quoque te∣stantibus [unspec B] nihil agit frustra, talem appetitum otiosum indidit homini, tam perfectae naturae, tam nobili creaturae? Non sic senserunt Philosophi, non sic sentiunt nisi forsitan insensati. Si autem appetitus praedictus debeat satiari, & non satiatur in vita praesenti, sicut experientia crebra docet, satiabitur igitur in futura: Erit ergo resurrectio mortuorum. Ampliùs aurem quis nesciat totum hominem ex anima & corpore constitutum, non animam solam mereri? Quis enim dubitat actiones naturalium specierum esse totius compositi, non alterius partis tantum. Quare & Philosophus 1. de Anima 64. Dicere, inquit, irasci animam simile est & si quis dicat eam texere vel aedificare. Melius enim fortassè est, non dicere animam misereri aut addiscere aut intelligere, sed hominem animâ. Et infra 66. Intelligere autem aut amare, aut odire non sunt illius passiones, sed habentes illam, secundum quod illam habet. Et quid iustius, quid aequius, quid decentius, quid congruentius, quid conuenientius quam vt ille qui meruit, praemietur? quae namque iustitia, aequitas, ratioue admittit, quòd vnus mereatur, & non ipse [unspec C] sed alius praemietur, & hoc non breui tempore sed aeterno, praesertim cùm ille cui merendo seruierat, posset si vellet illum qui meruit, in seipso qui meruit aequè faciliter praemiare? Quid ergo conuenientius quàm vt totus homo in anima simul & corpore proprio beatificè prae∣mietur: Hoc enim facillimè potest Deus, & hoc conuenientissimè eum decet, sicut praehabi∣ta suaserunt. Huiusmodi ergo rationibus Plato, Porphyrius, & alij multi Philosophi persuasi concorditer censuerunt, quòd animae humanae per mortem à corporibus separatae, corpori∣bus denuò redderentur, sicut superiùs tangebatur. Ex his autem euidenter apparet error re∣sponsionis & opinionis dicentis solam animam, aut hominem secundum solam animam de∣bere praemiari, vel puniri post mortem. Quis etiam cum tanta diligentia rationabiliter labo∣raret, colendo virtutes, abstinendo à vitijs, pro beatitudine acquirenda, & miseria praecauen∣da alteri & non sibi? Ideò forsitan aliter respondetur, dicendo quòd homo sufficienter prae∣miatur pro omnibus suis bonis operibus in praesenti; & haec videtur responsio Epicuraeorum, [unspec D] Sadducaeorum, & Auerrois iuxta praetacta 36^a parte: Sed haec refellitur per praemissa. Prae∣terea cùm secundum 36^am partem, anima rationalis sit immortalis & singulae singulorum, ipsae post mortes hominum permanebunt, & non sine conuenienti mercede laetitiae vel doloris. Non enim deceret naturam, quòd tam nobiles animae corporibus separatae, actione & passi∣one omnimoda, velut dormientes aut mortuae aeternaliter priuarentur, & quòd esset omninò aequaliter bonis animabus & malis, neque diuinae congrueret bonitati sicut praemissa testan∣tur, & omnes fatentes immortalitatem & proprietatem animarum vnanimiter confitentur. Et si animae post mortem hominum debeant sufficienter & beatificè praemiari, debent ad sua corpora remeare sicut praecedentia suaserunt. Nonne Hermes Mercurius Trismegistus, clarus Propheta, & Philosophus gloriosus in tantum, vt etiam Pater Philosophorum, teste Aristotele superiùs allegato appelletur, de verbo aeterno 13. dialogizans cum Asclepio scribit ita; Hunc scilicet hominem sic effectum conformatum{que} & tali ministerio obsequioque praepositum à [unspec E] summo Deo, eumque competenter mundè mundum seruando, Deum piè colendo, dignè & competenter in vtroque Dei voluntati parentem, talem quo munere credis esse muneran∣dum? Siquidem cùm Dei opera sit mundus, eius pulchritudinem qui diligentia seruat at∣que auget, operam suam cum Dei voluntate coniungit; cùm speciem quam ille diuina intentione formauit, adminiculo sui corporis diurno, opere, curaque componit, nisi eo quo parentes nostri munerati sunt, quo etiam nos quoque munerari, si foret diuinae ‖ 2.64 volun∣tati cōplacitum, optamus pijssimis votis, id est, vt emeritos atque exutos mundana custodia, nexibus mortalitatis absolutos, naturae superioris partis, id est, diuinae puros sanctosque resti∣tuat? Iustè & verè dicis ô Trismegiste: Haec est enim merces piè sub Deo, diligēter cum mundo

[unspec A] viuentibus. Secus enim impiéque qui vixerint, & reditus denegatur ad coelum, & constituitur in corpora alia indigna animo sancto & foeda migratio, vt iste rationis sermo processit, ô Trismegiste, futurae aeternitatis spe, animae in mundana periclitantur, sed alijs incredibile, alijs fabulosum, alijs forsan videatur esse deridendum. Res enim dulcis est in hac corporali vita qui capitur de possessionibus fructus. Quare animam obtorto vt aiunt detinet collo, vt in parte sui qua mortalis est inhaereat, nec sinit partem diuinitatis agnoscere inuidens immorta∣litatem malignitas. Et infra 30. De immortali, inquit, aut mortali modo disserendum est, Multos enim spes, timorque mortis excruciat verae rationis ignaros. Mors enim efficitur dis∣solutione corporis labore defessi, & numeri completi, quo corporis membra in vnam ma∣chinam ad vsus vitales aptantur. Haec est ergo mors, corporis dissolutio, & corporalis sensus interitus. De hac superuacua solicitudo est, sed est & alia necessaria, quā aut ignoratio aut in∣credibilitas contemnit humana. Quid est, ô Trismegiste, quod aut ignorant, aut esse posse [unspec B] diffidunt? Audi ergo ô Asclepi. Cùm fuerit animae è corpore facta discessio, tunc arbitrium examenque meriti eius transiet in summi daemonis potestatem, isque eam cum piam iustam{que} peruiderit, in sibi competentibus locis manere permittit; sin autem delictorum ille tam ma∣culis vitijsque oblitam viderit, desuper ad ima deturbans, procellis turbinibusque aeris, ig∣nis, & aquae saepè discordantibus traditur inter coelū & terram inundans fluctibus in diuersa, semper aeternis poenis agitata raptatur, vt in hoc animae obsit aeternitas, quod sit immorta∣li sententia aeterno supplicio subiugata. Ergo ne his implicemur, verendum, timendum, ca∣uendumque esse cognosce. Incredibiles enim post delicta cogentur credere, non verbis, sed exemplis, nec minis sed ipsa passione poenarum; Non ergo, ô Trismegiste, hominum de∣licta sola humana lege puniuntur. Primò, ô Asclepi, terrena quae sunt, omnia sunt morta∣lia, tunc ea etiam quae sunt corporali ratione pro vitae meritis aut delictis poenis obnoxia, tan∣to post mortem saeuioribus subijciuntur, quanto in vita forsitan fuerint celata, dum inue∣nirent. [unspec C] Praecia etenim omnium rerum diuinitate reddentur per iudicium, vt sunt pro delicto∣rum qualitatibus poenae. Vbi & consequenter 31. de remuneratione bonorum, subiungit; Con∣tra iusto homini in Dei religione & in summa pietate praesidium est. Deus enim tales ab om∣nibus tutat malis. Pater enim omnium vel Dominus, & is qui solus est omnia omnibus se li∣benter ostendit. Non enim vbi sit loco, nec qualis sit qualitate, nec quantus sit quantitate, sed hominem sola intelligentia mentis illuminans, qui discussis ab animo errorum tene∣bris, & veritatis luce percepta toto se sensui intelligentiae diuinae commiscet, cuius amore à parte naturae qua mortalis est liberatus immortalitatis futurae concipit fiduciam. Hoc ergo inter bonos malosque distabit; vnus enim quisque pietate, religione, prudentia, cul∣tu, & veneratione Dei clarescit * 2.65 vera ratione perspecta, & fiducia credulitatis suae tantum inter homines, quantum Sol lumine caeteris astris antestat. Et adhuc infra 41. Auus, in∣quit, tuus, ô Asclepi, Medicinae primus inuentor, scilicet Aesculapius, cui templum conse∣cratum [unspec D] est in monte Libyae, circa littus Cortodillorum, in quo eius iacet mundanus homo, id est, corpus; reliquus enim, vel potiùs, si est homo, totus in sensu vitae melioris remeauit in cae∣lum. Nonne & Plato 2. Timae. 4. dicit quod Dij, scilicet Angeli post dissolutionem, id fae∣nus, quod crediderant, scilicet animam, facta discessione animae & corporis debent recipere. Et infra 6. dicit, quod Animabus corporalium passionum victricibus, ad comparis stellae contubernium sedem reditumque patere, acturis deinceps vitam veram & beatam. Vnde & Ambrosius de bono mortis, Hortum, inquit, illum sibi Plato composuit, quem Iouis hor∣tum, alibi Hortum mentis appellauit; Iouem enim & Deum & mentem totius dixit; in hunc introisse animam quam Venerem nuncupat, vt se abundantia & diuitijs huius horti repleret, in quo repleta potu iaceret, potusque nectar effunderet. Quod & forsitan intelligere volue∣runt illi antiqui Poetae & Theologizantes, qui recitante Aristotele 3. Metaphys. 15. posue∣runt quosdam gustantes nectar, & manna, Deos effici immortales. Vnde & Socrates, sicut [unspec E] recitat Ambrosius de bono mortis, festinare se dixit ad suos Deos, ad illos optimos Viros. Hanc autem sententiam Socratis Plato eius discipulus, cum nonnullis alijs imitatur, si∣cut apparet ex ostensione decimaetertiae partis huius, & vniuersaliter omnes dicentes ho∣mines factos Deos. Vnde Plinius 2. Naturalis Historiae agens de Deo dicit: Quod est hominibus ad aeternam gloriam quaedam via: Hac proceres iere Romani, hac nunc coelesti passu vadit maximus omnis aeui rector Vespasianus Augustus fessis rebus subue∣niens. Hic est vetustissimus referendi bene merentibus gratiam mos, vt tales numinibus ascribantur. Quippe & omnium aliorum nomina Deorum, & quae supra dixi, siderum, ex hominum nata sunt meritis; Iouem autem, Mercurium, aliteruè alios inter se vo∣cari. Hoc autem totum referendum videtur ad animas defunctorum. Quare & Her∣mes

Mercurius Trismegistus de Verbo aeterno 41. loquens de Aesculapio & Hermete [unspec A] viris, & O sire muliere deificatis, & per sua idola adoratis; Contingit, inquit, ab Aegyptijs haec sancta animalia nuncupari, colique per singulas ciuitates eorum animas, quorum sunt consecrata viuentes ita vt eorum legibus incolantur, & eorum nominibus nuncupentur. Ani∣mas autem passionibus victas, & vitijs deditas, dicit Plato, 2ⁱ. Timae. 6. poenis debitis pu∣niendas, sicut superius tangebatur; qui & infra 9. loquens de homine in bonitate, & honesta∣te, & prudentia instituto, & de contrariè disposito, ita scribit; Si ad hunc statum accedat aux∣iliatrix eruditionis honestae, moderationisque, diligentia, immunis omni perturbatione at∣que aegritudine ducet aeuum; si negligit, claudum iter vitae serpens cum familiari demum stul∣titia reuocabitur ad inferna. Sed haec quidem nouissimè prouenient meritis iam vitae locatis. Haec insuper in libro suo de Legibus, siue de Republica, immortalitate animae iam asserta, astruit consequenter fructum iustitiae & virtutum praecipuè post mortem hominis expectan∣dum, iniustitiae quoque damnum. Quare & sicut recitat Augustinus 1. de Ciuitat. Dei 22. [unspec B] Cleombrotus lecto libro Platonis, vbi de immortalitate Animae disputauit, se praecipitem dedit de muro, vt sic ab ista vita migraret ad eam, quam credidit meliorem. Quem & Aristo∣teles eius discipulus persecutus in De Secreto secretorum, tertia parte, 7. Si, inquit, anima sit perfecta & completa ante separationem eius à corpore, virtute vniuersali quae sublimatur per ipsam, & deducitur vsque ad supernam perfectionem, & tunc acquirit aliud regimen donec perueniat ad circulum seu firmamentum intelligentiae, cui benè complacuit. Si verò non, Anima dilabitur vsque ad abyssum infernorum, deinde recipit eam regimen sine spe placendi Deo. Qui etiam moriturus informans, & consolans suos discipulos contra mortis timorem, & de statu Animarum post mortem, sicut recitatur in libello de morte eius conscripto, 6. Sic ait: In primis interrogabo vos si confitemini & creditis in scientia Philosophiae quae continet omnes scientias, quod est vera, & qui inquirit eam, inquirit veritatem & rectitudinem, & gra∣dus altissimos & diuinos, & per eam est differentia inter homines, & alia animalia. Quibus [unspec C] confitentibus ita esse, secundò sic quaerit; Si ita est, sicut dicitis, bonumque prouenit homini, vel prouenit homini in hoc saeculo in quo sumus hodie, aut post mortem in alio saeculo: Si vos dicitis; In hoc saeculo, in quo sumus priusquam moriamur, ergo gradus conuenientes sci∣entiae non didicistis. Nam plures homines qui non ambulauerunt per viam rectam, nec cog∣nouerunt Creatorem suum, finierunt dies suos in bono, & annos in desiderijs eorum; & plu∣res sapientes sunt qui multiplicati sunt in scientijs & intelligentijs, & didicerunt doctrinas, & cognouerunt Creatorem suum, & habent priuationem boni & pacis. Et vos si turbati estis, & de morte timetis, quae est via & incessus animae recedentis à corpore ignaro ad compre∣hendendum gradus diuinos, & coniungendum se sapientibus animabus & laetis, non datis sci∣entiae gradus suos nec rationes suas, sed demergimini in anima bestiali cum alijs bestijs. Ecce ex istis potest elici ratio prius facta, quòd quia homines virtuosi non remunerantur sufficien∣ter in vita praesenti, remunerabuntur in vita futura: cui & per totum penè librum innititur [unspec D] confidenter, ostenditque homines virtuosos, puta Philosophos studiosos nequaquam prae∣miari plenariè in hac vita, cùm alij omnimodis desiderijs & delicijs affluant in praesenti, & isti his priuentur, imò & multis tristitijs affligantur; praesertim cùm foelicitas seu beatitudo fina∣lis, perfectam dilectionem requirat, sicut praehabita manifestant; quod & ipsemet 1. Eth. & 10. clarè probat: Vnde 1. Eth. 13. Optimum, inquit, & pulcherrimum, & delectabilissimum foelicitas. Et non diuersa sunt haec, secundum Deliacam superscriptionem; Optimum iustis∣simum, desideratissimum autem sanum esse; delectabilissimum vero, quo quis oprat frui. Omnia enim existunt haec optimis operationibus; has autem vel vnam harum optimam dici∣mus esse foelicitatem. Quare & in libello priori 7. alloquitur discipulos suos ita; Declaraui vobis quòd homo non potest comprehendere scientias nobiles, nisi per gradus animae, quan∣do est purgata, & perfecta, & sanctificata ab immunditiis. Et infra 8^o. Nescitis quòd Philoso∣phus purus & perfectus mortificauit omnia desideria sua in hoc saeculo, in comessatione potu, [unspec E] & vestitu, & aliis delectationibus, & thesauris auri & argenti, & contempsit omnes delecta∣tiones. Et infra; Sapiens despexit omnes delectationes corporales & odiuit, & perfecit ani∣mam suam inquirendo scientiam Creatoris sui, qui de nihilo fecit ipsum ens: ipse est qui lae∣tari debuit in morte, quae est recessus animae à corpore. Nam quam vtilitatem haberet ipse in vita, ex quo mortificauit omnes delectationes quae sunt despectae & viles? imò exultare debet in tempore quo anima sua approximauit Creatori suo, & delectatur in claritate sua quoniam non timet approximare se ipsi, nec inuenit contradictorem, nec repulsorem. Sicut animae quae secutae sunt vanitates, nec intenderunt scientus nec direxerunt vias eorum. Et hi sunt qui non possunt approximare, nec peruenire ad illum locū, sed inueniunt contradictorē & repul∣sorē.

[unspec A] Et adhuc infra 13. Beata inquit est anima, quae non est infecta prauis operibus huius mun∣di, & intellexit creatorem suum, & est ipsa quae reuertitur in locum suū in delicijs magnis, non tamen delectationibus corporis quae sunt despectae, & vae animae peccatrici, quae non habet virtutem, nec posse redeundi ad locum suum, nec potest ascendere in patriam suam, in qua tur∣pia opera delectationis corporis impediunt ascensū eius sursum. Cuius doctrinā scholares sui sectantes, ipso mortuo sic dixerunt; Ille qui recolligit animas Philosophorum, recolligat ani∣mam tuam, & reponat eam in thesauris suis, sicut dignum est animam hominis directi & per∣fecti sicut tu es, sicut finis illius libelli testatur. Similem quoque sententiam de Animabus mortuorum post mortem, Auicenna 5. de Anima 6. & 9. Metaphys. suae vlt. & Algazel. 4. Physicae suae vlt. & 5. Physicae suae 1. concorditer profitentur. Quibus & concorditer Auer∣roes, super illud Philosophi 1. Eth. 16. de Foelice; vt verè bonum & sapientem omnes existi∣mamus fortunas decenter ferre, sic ait, vt dicitur de Iob, Cui sit salus. Cur enim ei mortuo [unspec B] pro patientiae seu fortitudinis meritis optaret, & oraret salutem, nisi ipsum & similes mortu∣os saluandos speraret? Istis adhuc concorditer Sixtus Pythagoricus in sententiolis suis ait, Immortales crede tibi permanere in iudicio & honores & poenas. Et iterum, Male viuentes cum è corpore excesserint cruciabit malus Daemon, vsque quo exigat ab eis etiam nouissi∣mum quadrantem. Beatus vir, cuius animam nemo reprehendit ad Deum pergentem. Et infra, Sapientem de corpore si quis extrudat iniuste, iniquitate sua benficium ei praestat; ab∣soluitur enim tanquam de vinculis. Et inferius, Qualia gesserit studia anima corpus inhabi∣tans, tales habebit testes in iudicio; Immmundam animam immundi Daemones sibi vindi∣cant. Hanc quoque sententiam & Italici Philosophi attestantur, Tullius, Seneca, Macrobius, Boetius, alijque quam plures. Vnde & in Prologo Macrobij, super somnium Scipionis scri∣bitur isto modo: Sic habeto, omnibus qui Patriam seruauerint, adiuuerint, auxerint, certum esse in coelo definitum locum, vbi beati aeuo sempiterno fruantur; Nihil enim est illi prin∣cipi [unspec C] Deo, qui omnem mundum regit, quod quidem in terris fiat acceptius, quam consilia caetusque hominum iure sociati, quae Ciuitates appellantur. Harum rectores & conseruato∣res hinc profecti, huc reuertuntur. Inter doctrinas insuper & sapientias Ptolomaei, 1. Alma∣gesti Prologo primo scriptas, scribitur isto modo: In bono quod Deus operatur, quasi boni∣tatem largi datoris attendere debes, & in malis aduersis quasi purgationis & aeternae remune∣rationis bonitatem, quanto plus fini appropinquas, tanto bonum cum augmento operare. Albumazar: quoque 6. Maioris Introductorij differentia 26. agens de domibus planeta∣rum, Domus, inquit, 9^a vocatur domus peregrinationum & motionis, fidei quoque atque operum bonorum, propter reuersionem eius ad Iouem significantem esse secundum, quia na∣tus dum egreditur de ventre matris suae, mutatur de loco in locum, & de esse in esse, & ex na∣tura Saturni ad naturam Iouis, & ideo significat peregrinationem. Et sicut Iupiter est fortu∣na, & significauit ex ‖ 2.66 fortuna seculi substantiam & durationem, atque abundantiam quem∣admodum [unspec D] iam diximus, & fortuna futuri seculi quae fit per fidem; ideo significauit etiam fi∣dem, & facta est hic domui significatio similis eidem significationi. Rursum etiā quia Iupiter & Venus sunt fortunae, & fortunarum sunt duae species, quarum vna est fortuna huius mundi, & altera saeculi futuri; & fortuna alterius mundi est dignior fortunâ huius mundi, & ‖ 2.67 illa quaeritur per fidem: Et quia Iupiter est plus fortuna quam Venus, ideo facta est ei significatio super fidem, per quam quaeritur fortuna futuri saeculi, quae est dignior, & facta est veneri sig∣nificatio super fortunas huius mundi, ex ludis, & gaudio, atque laetitia. Nonne & isti poste∣riores Philosophi istam suam sententiam mutuati videntur ab Antiquioribus Philosophis Hebraeorum, iuxta praemissa circa 35. partem? Pharisaei nam{que} referente Iosepho. 18. An∣tiquit. Iudaicae 3. Iudicium Dei futurum esse sentiunt; Illic cunctos homines propria meri∣ta recepturos, tam eos quidem qui secundum virtutem vixerint, quam illos qui nequitia de∣prauati sunt, animas autem immortales dicunt. Qui & 2. de bello Iudaico loquens de Essaeis [unspec E] positis in tormentis, sic ait; In medijs cruciatibus subridentes, & eis qui tormenta admoue∣rant, illudentes, constantes animos cum quadam hilaritate reddebant, scilicet quasi qui eas denuo essent recepturi. Et quidam bonis concinentes in hoc Graecorum sententijs, pronun∣tiant vltra Oceanum degere, vbi eis sit reposita perfruitio. Illic quippè esse regionem, quae nec imbribus, nec niuibus, nec aestibus aggrauetur, sed quam Oceano oriens Zephyrus, & le∣niter aspirans amaenet; malis autem animabus procellosa loca & hyberna delegant, plena ge∣mitibus exercendarum sine fide poenarum. Videntur autem mihi secundum hanc ipsam in∣telligentiam, Graeci quoque fortibus suis quos Heroas & Semideos vocauerunt, beatorum Iusulas sequestrasse; improborum autem animabus locum apud Inferos impiorum, in quo e∣tiam cruciari quosdam commenti sunt, Sisyphos videlicet, & Tantalos, & Ixionas, & Titios.

Graeci namque Heroas dicunt animas nobiles & benè meritas, in aëre seu aethere superiùs ha∣bitantes. [unspec A] Vnde Isidorus 8. Eth. 47. ita scribit; Heroas dicunt à Iunone traxisse nomen; Grae∣cè enim Iuno, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 appellatur; & ideò nescio quis filius eius secundum Graecorum fabulam Eros fuit nuncupatus, hoc videlicet mysticè significante fabula, quòd aër Iunoni deputetur vbi volunt Heroas habitare, quo nomine appellant alicuius meriti animas defunctorum quasi aëreas, & viros aëreos & coelo dignos propter sapientiam & fortitudinem. Hanc quoque Graecorum sententiam fabulosam tangit Aristoteles 4. Phys. 97. vbi docet, Quòd non perci∣pientes motum, non percipiunt tempus, sicut neque qui in Sardo fabulantur dormire apud Heroas cùm expergiscuntur: Nec debet turbare quòd istud fabula perhibetur; Non est enim haec fabula quae tam narratione quàm significatione sit ficta & falsa, sed quae sub narratione metaphorica, tropica, figurata, Rhetoricae gratia, vult aliquod verum factum mysticè nun∣tiare. Haec enim fabulae species videtur congruere Rhetoricis, & Poëtis. Multi namque viri probati poeticas fabulas ad inteiligentiam solidam exponebant. Quis etiam nesciat illas fa∣mosas, [unspec B] Aesopicas, & Libicas fabulas sensum praeclarum mysticè continere, sicut Papias in Elementario suo; & Isidorus 1. Eth. 95. Aristoteles 2. Rhetor. 25. & alij alibi contestantur. Quare & secundum Philosophum vbi priùs; Fabula est quaedam species persuasionis Rhe∣toricae, distincta contra parabolam è diuerso: vbi & primo recitat vnam fabulam Libicam, qua Stesichorus dissuasit Imeteris volentibus eligere Imperatorem extrancum in ducem sui exercitus contra hostes, dixit, inquiens, fabulam, Quomodò equus obtinebat pratum solus: Adueniente autem ceruo & corrumpente pascua, volens punire cerrum, interrogabat quen∣dam hominem, si posset cum ipso punire ceruum; ille autem ait, si acceperit fraenum, & ipse ascenderit super eum, habens lanceam. Cum consensisset autem, & ascendisset pro eo, vt pu∣nitet, ipse seruiuit iam homini. Ita autem & vos, ait, Videte ne volentes aduersarios punire, idem patiamini cum equo fraenum: Quid enim habetis iam eligentes ducem exercitus Impe∣ratorem? Vbi & mox aliam speciem fabulae subdens, ait, Aesopus autem in Samo populum [unspec C] alloquens, cum iudicaretur Rector populi ad mortem ait, Vulpem transeuntem fluuium pro∣pulsam fuisse in lacunam, & cùm non posset exire, multo tempore affligebatur, & muscae ca∣ninae multae haerebant ei. Ericius autem errans vt vidit eam, misertus est, interrogauit{que} si au∣ferat ab ipsa muscas caninas, eum autem non permisit. Quaerentem autem propter quid, dixit, Quia istae quidem iam de me plenae sunt, & modicum trahunt sanguinem; si autem has abstu∣leris, aliae venientes samelicae epotabunt meum reliquum sanguinem. Ita & vos viri Samij, iste quidem nihil ampliùs nocebit, diues enim est: si autem occideritis eum, alij venient pau∣peres, qui vos absorbebunt reliqua furantes. Sunt autem fabulae concionales, & habent bonū hoc, quia negotia quidem inuenire similia facta, difficile; fabulas autem faciliùs: Facere enim oportet, sicut & parabolas, si quis poterit simile videre, quod quidē facere est ex Philosophia. Quare & in prologo Metaphys. suae ait, & Philomythus Philosophus aliqualiter est. Annon & Poetria Philosophi similia clarè docet; Nonne & 1. Meteor. vlt. exponit fabulam aenigma∣tizantium [unspec D] Oceanum circulariter fluere circa terram de vapore subtiliato superius ascendente & ingrossato inferius descendente? Nonne & idem in de mundo vlt. fabulam illam famosam de tribus sororibus fatalibus, quae communiter appellantur Cloto, Lachesis, Atropos, ad ve∣rum intellectum de Deo exponendo, sic ait; Perficitur autem & fabula non inordinatè. Sunt autem haec omnia nihil aliud nisi Deus, quemadmodum & strenuus, ait Plato. Nonne & in prologo Timae. Plat. 5. ista Ouidiana fabula de Phaetonte exponitur in haec verba; Illa etiam fabula quae nobis quoque comperta est, Phaetontem Solis filium affectantem officium Patris, ascendisse currus luciferos, nec seruatis solennibus aurigationis orbitis, exussisse terrena, ip∣sumque flammis coelestibus conflagrasse. Fabula quidem putatur, sed est verum. Fit enim lon∣go interuallo mundi circuitionis exorbitatio, quam inflammationis vastitas sequatur ne∣cesse est; quam & Aristoteles in de Mundo 12. licet breuiter simili modo intelligit & expo∣nit. Quare & Macrobius super somnium Scipionis: Nec, inquit, omnibus fabulis Philo∣sophia [unspec E] repugnat, nec omnibus acquiescit, & vt facilè secerni posset, quae ex his à se abdicet ac velut profana ab ipso vestibulo sacrae disputationis excludat, quae verò etiam saepe ac li∣benter admittat, diuisionis gradibus explicandum, quod & nedum vna diuisione diffusè pro∣sequitur, sed & multis tantum autem non impertinenter de fabulis sufficiat factum esse. Per praemissa autem facilè potest cognosci, quomodò etiam Philosophi Aegyptij, Hebraei, Grae∣ci, Arabici & Italici, seu Latini, praemiationem & punitionem animarum post mortem concor∣diter profitentur. Quibus & concordanter communitas Poetarum Graecorum & Latinorū si∣milem remunerationem bonorum & malorum post mortem supponit. Dicunt enim bonos & nobiles quosdam, puta Saturnum, Iouem, & similes fieri deos post mortem, quosdam verò

[unspec A] transferri ad deos, & manere cum eis; malos verò affirmant ad inferna demergi, & poenis in∣fernalibus cruciari. Ponunt enim 4. seu 5. flumina apud Inferos fluere, in quibus Animae torqueantur, quorum quoddam sit ardens, quoddam algens, quodlidet autem propriam poe∣nam habens, sicut libri Poetici saepè monstrant; haec autem apud Poetas, Styx Phlege∣ton, Cochitus seu Cocitus, & Acharon, atque Leches seu Lethes communiter nuncupantur. De quibus Ebrandus Bitiniensis in suo Graecismo, inter nomina graeca dicit, Styx, odium; Le∣thes, obliuio; sed Phlegeton, ardens; cocitus, luctus; triste sonat Acharon, quae & ab alijs ali∣bi latius exponuntur. Lethes tamen à quibusdam idcirco obliuio dicitur, eo quod quicun∣que apud Inferos ex eo potauerit, statim obliuiscitur ‖ 2.68 omnium & ad superos laetus vadit; qui fortassis non ineptè significat fluuium diuinae clementiae, quo animae purgatae plenariè, visi∣tatae ab omni tristitia liberantur, & ad gaudia coelestia transferuntur. Nonne & sicut tangit Ambrosius de bono mortis, Poetae fabulantur malos apud Inferos sustinere latratus Cerberi, & [unspec B] Cociti fluminis tristem voraginem, Charontem tristiorem, furiarum agmina, aut praerepta carcere, tum quibus hidra saeuior sedem habeat, tum quoque viscera reparandis foecunda sup∣plicijs. Ibi vultur immanis sine vllo fine depascitur, Ixionijque orbis perpetuam sub poenae atrocitate vertiginem, tum saxi desuper imminentis super capita accumbentium inter epulas impendentem ruinam. Cerberus autem secundum Poetas est canis Inferni capita terna ha∣bens, Charon portitor Inferni; Furiae verò dicuntur Deae Infernales, quae & Eumenides ap∣pellantur, Alecto, Tisiphone, & Maegaera. Hae tres foeminae esse finguntur crinitae serpenti∣bus; Hydra serpens nouem capitum horrendorum, quorum vno succilo, tria succrescunt; Ixion sicut dicunt postquam petijt illicitos amplexus Iunonis ad rotam serpentibus apud Infe∣ros est ligatus; Reliqua verba fabulae huius patent, in qua nihil à mysterio alienum.

Ampliùs autem si homo sufficienter praemietur pro bonis operibus in praesenti, quod est illud praemium, quae merces, quod bonum? dicetur fortassis quod bonitas essentialis in∣separabiliter [unspec C] consequens actum bonum; & haec sententia videtur posse colligi ex verbis Phi∣losophi 9 Eth. 9. dicentis, Iuuabitur ipse bona agens, & alios iuuabit; Omnis enim intelle∣ctus eligit optimum sibi ipsi; Epicikes autem obedit intellectui. Verum enim quod de stu∣dioso, & Amicorum gratia multa agere & patriae etiam, si oporteat mori. Proijciet enim & pecunias & honores, & totaliter circum pugnabilia bona, procurans sibi ipsi bonum. Pau∣cum enim tempus delectari valde magis eliget vtique, quam multum quiete & viuere bene annum, quam multos annos qualitercunque; & vnam actionem bonam & magnam, quam multas & paruas. Morientibus autem & hoc forte accidit. Eligunt vtique magnum sibi ipsis, & pecunias proijciunt vtique in quò pluta recipient Amici. Fiunt enim quidem Amico pe∣cuniae, ipsi autem bonum, maius autem bonum sibi ipsi tribuit. Sed istud refellitur per prae∣missa, circa proximam partem huius, & quia tunc similiter quilibet malus actus sufficienter puniretur per malitiam inseparabiliter comitantem, contra prius ostensa circa proximam [unspec D] partem huius. Quomodo etiam iustus Deus qui secundum trigesimam partem huius vult se diligi & coli ab hominibus super omnia, Ita videlicet quod pro quantiscunque bonis in nul∣lo scienter ipsum offenderent, pro tanto amore, pro tanto seruitio tam modicum eis reddet contra 31^am. partem? Quomodo insuper verax Deus, qui secundum eandem 30^am. vult se diligi & coli ab hominibus, super omnia propter seipsum finaliter, non seipsum sed aliud in∣finale & beatificum praemium eis reddet, iuxta prius tacta in ostensione trigesimae secundae partis istius? Nec bene operans sufficienter praemiatur per delectationem operationi suae con∣nexam, cum illa sit minus bona, quam bonitas essentialis & moralis inseparabiliter eam se∣quens, sicut nullus ignorat, sicuti & ostendunt praemissa circa trigesimam primam partem. Nonnunquam insuper meliorem operationem minor delectatio comitatur, forsitan autem nulla, sicut videtur de operationibus fortitudinis, passionibusuè quibusdam, sicut & Ari∣stoteles 3. Eth. 18. testatur expressè. Vnde etiam tunc mala operatio delectabilis, & pecca∣tum [unspec E] sufficienter punitur? Haec quoque responsiuncula reprobabitur sicut prior: Neque lau∣dabiliter operans sufficienter praemiatur, per alias voluptates, aut delectationes alias cor∣porales, cum illae sint minus bonae bonitatibus & delectationibus alijs supradictis, quae mi∣nus sufficere comprobantur. Multi etiam virtuosi huiusmodi voluptates refugiunt, aduersi∣tates plutimas sustinent, prosperitates non habent, nec delectationibus huiusmodi potiuntur; imò & minus virtuosi ac maximè vitiosi, in huiusmodi voluptatibus maximè volutantur, aduersitates non sentiunt, prosperitatibus affluunt, & delicijs perfruuntur, sicut & bestiae ef∣fraenatae. Hi ergo tam bestiae quàm homines bestiales beatiores videntur hominibus virtuo∣sis. Nonne & secundum hic praemissa beatitudo siue foelicitas est praemium finale virtutis o∣peris, seu hominis virtuosi? Haec autem non constat in porcorum spurcitijs, & voluptati∣bus

Epicuri, sicut praemissa circa trigesimamsecundam partem huius ostendunt. Potest [unspec A] quoque respontiuncula ista refelli faciliter per ea quae prima. Adhuc autem nec bona exterio∣ra fortunae sufficienter praemiant virtuosum virtuosè agentem. Bonitas namque essentialiter consequens actum bonum, omnibus exterioribus bonis praestat, sicut potest haberi ex osten∣sione 31. partis, & haec nequaquam sufficienter praemiat virtuosum, sicut superius monstra∣batur. Virtus quoque moralis, & operatio virtuosa, diuitiis, possessionibus, dominationi∣bus, honoribus, & caeteris bonis exterioribus incomparabiliter melior comprobatur, sicut nullus rectè philosophantium diffitetur. Quomodo ergo per ista plenariè praemiatur, praeser∣tim a Deo, qui non parcè praemiat, sed abundè, teste 31. parte? Nonne & Aristotele iudice, 4. Eth. 7. Honor est maximum eorum, quae exteriùs sunt, bonorum; quare & ipsemet in oeco∣nomica sua dicit; Quòd maximè grauiter quisque fert, honore suo priuatus. Quamobrem & in Ethicis, vbi primò dicit; Quòd virtutis praemium est honor; Sed quàm improportio∣nale praemium, quàm vmbratile, quam inane, quàm dispar compensatio, quàm inferior mer∣ces [unspec B] sit honor respectu virtutis, & operis virtuosi quis nesciat? Quare & idem Philosophus 4. Eth. 8. Virtuti, inquit, perfectae non vtique fiet dignus honor. Multa quoque sunt opera vir∣tuosa secreta, non patentia notitiae alienae, quibus non redditur dignus honor. Haec etiam refelletur vt prior: Certum est enim foelicitatem seu beatitudinem esse finale praemium virtu∣osi, & hanc in bonis huiusmodi non constare. Quare & Auerroes cum suis sequacibus dicit; Foelicitatem humanam consistere in scientijs speculatiuis adeptis: In prologo namque super 1. Phys. sic ait; Esse hominis secundum vltimam perfectionem eius, & gratia eius perfecta est, ipsum esse perfectum per scientias speculatiuas, & ista dispositio est sibi foelicitas vltima, & superna vita cum hac scientia. Sed ista responsio potest corrigi, vt priores. Praeterà con∣stat foelicitatem nedum esse bonum sed optimum, & hoc non accidentaliter, sed essentialiter & per se; perfectio autem per speculatiuas scientias, non est talis. Multi namque in scientijs speculatiuis perfecti esse possunt, & sunt inhonesti, & mali, sicut ratio & experientia manife∣stant: [unspec C] & Auerroes in prologo super 1. Phys. & 8. planè concedit. Sed hac perfectione melior est perfectio per virtutes morales, heroicas, seu diuinas. Non enim latet te Auerroes, Aristo∣telem deum tuum, 7. Eth. 1. scribere isto modo; Ad bestialitatem autem maximè vtiqúe con∣gruit dicere super nos virtutem heroicam quandam & diuinam, quemadmodum Homerus de Hectore fecit dicentem Priamum, quoniam valdè erat bonus, neque videbatur viri morta∣lis puer existere, sed Dei. Quare si quemadmodum aiunt, ex hominibus fiunt dij, propter vir∣tutis superexcellentiam talis, vtique quidam erit videlicet bestialitati oppositus habitus. Vir∣tutes autem morales heroicae seu diuinae non sunt speculatiuae tantummodò, sed practicae, seu actiuae, seu veriùs operosae. Quare & idem Philosophus 10. Eth. 13. planè docet; Quòd pro foelicitate intendendum ad opera & ad vitam: & subdit; Secundum intellectum autem ope∣rans, & hunc curans, & dispositus optimè, & Dei amantissimus videtur esse. Si enim quae∣dam cura humanorum à diis fit, quemadmodum videtur, & erit vtique benè rationabile, & [unspec D] gaudere ipsos optimo & cognatissimo: hoc autem erit intellectus, & diligentes maximè hoc, & honorantes, & rebeneficiare vt amicis ipsis curantes, & rectè & benè operantes. Quàm autem haec omnia sapienti maximè existunt non immanifestum; Deo amantissimus ergo, eun∣dem autem conueniens & foelicissimum. Super quod & tu Auerroes; Si, inquis, cura sit deo de hominibus, vt credit, & vt debitum est, gaudet de meliori, & dignius est vt benefaciat eis qui amant eum plus, & honorificet eos & visitet eos, sicut est dispositio amici cum amico. Vbi & infra 14. Philosophus ita scribit; Non est in operabilibus finis speculari singula, nihil vti∣que de virtute sufficiens scire, sed habere & vti tentandum, vt si aliqualiter boni simus, & su∣pra 2ⁱ. 2^o. Quoniam praesens negotium non contemplationis gratia est, quemadmodum alia, (non enim, vt sciamus, quid est virtus, scrutamur, sed vt boni efficiamur, quia nullum vtique esset proficuum eius) necessarium est scrutari ea quae circa operationes, qualiter operandum est eas; hae enim sunt dominae, secundum rectam igitur rationem operari commune. Quare [unspec E] & pater Philosophorum Hermes de Verbo aeterno 14. docet; Quòd vera Philosophia in cog∣noscenda diuinitate, & sancta diuinaque religione consistit: & subdit; Qui igitur homines post nos erunt, sophistarum calliditate decepti à vera scientia puraque Philosophia auerten∣tur; simplici enim mente & anima diuinitatem colere, eiusque facta venerari, agere etiam Dei voluntati gratias, quae est bonitas sola plenissima, haec est nulla animi importuna curiosi∣tate violata Philosophia. Sixtus quoque Pythagoricus in sententiolis suis, ait; Intellige quae sint bona, vt benè agas. Quis etiam nesciat, cùm quaeritur; Qualis sit homo? & respondetur simpliciter; Bonus vel malus? quod intelligitur de bonitate vel malitia moris & vitae, non sci∣entiae, aut ignorantiae speculatiuae; sed ibi quòd est bonus Philosophus, aut bonus Clericus,

[unspec A] respondetur. Quod & videtur Philosophum superiùs innuisse, cùm dixit; Non vt scia∣mus scrutamur, sed vt boni efficiamur. Quis insuper (quaeso) tam sciens, vt in nullo decipi∣atur, aut erret, vt omnia, quae vult, sciat & perfectè, vt eius desiderium in omnibus quietetur, & plenariè satietur? Haec enim foelicitas exigit, & beatitudo requirit, sicut praemissa testantur. Quis insuper scientificorum, totus tam beatus & foelix in vita praesenti, quod etiam in anima & in corpore, & eorum potentijs plena beatitudine, sine labore & dolore, sine defectu & mi∣seria, sine repugnantia aut discordia perfruatur? Nonne proficiente anima defecit corpus & potentiae corporales? Nonne proficiente corpore defecit anima & languescit? Nonne inter corpus & animam continua discordia perseuerat? Quomodo ergo his ita se habentibus, to∣tus homo perfectè beatus, & non miser potius aestimandus? Quae etiam secundum istam sententiam esset miseria vitiosorum? Vel deceptio contraria verae scientiae, & ••nc maiores Philosophi propter suam contradictionem multiplicem miseriores sunt bestijs, hominibus [unspec B] bestialibus, & simplicibus idiotis; vel simplex carentia seu ignorantia scientiae. Et sic vitio∣sissimè operans nec quicquam addiscens, & simpliciter nihil addiscens nec operans quicquam mali, aequali miseriae subiacerent. Si etiam scientia speculatiua esset per se & essentialiter fi∣nis, foelicitas, & beatitudo humana, videtur quod homo deberet seu posset per quaecun∣que media sibi possibilia, deficientibus alijs acquitere illum finem, etiam per peccatum. Nun∣quid etiam soli Philosophi speculatiui & nulli alij, quantumcunque moraliter & deiformiter virtuosi, foelicitabiles seu beatificabiles reputandi, cum foelicitas sit bonum commune & finis cuiuslibet hominis naturalis; cum etiam multi tales magis ament Deum & colant, & magis obseruent legem diuinam, & regulam rationis? recolat quaeso Auerroes dicta sua, & Aristo∣telis praelibata. Quamobrem & aliquis fortè dicet quòd virtus moralis siue heroica, vel eius augmentum sufficienter praemiat opera virtuosa. Sed ista responsiuncula sicut prima harum & proxima castigatur. Nihil etiam sufficienter praemiat hominem nisi foelicitas, sicut prae∣missa [unspec C] testantur: Haec autem non consistit in habitu, sed in actu, cum actus bonus perfectior habeatur potentia versus bonum, sicut nullus ignorat, & ostensio primae Suppositionis, ac multi Philosophi attestantur; quod & Philosophus. 1. Eth 12. clarè probat; Et infra, eius∣dem vlt. dicunt nihil differre secundum dimidium vitae foelices à miseris. Contingit autem hoc decenter; quies enim est somnus animae, secundum quod dicitur studiosa & praua: Qua∣propter fortasiis & aliquis has ambas virtutes intellectuales & morales coniunget, dicens in ambabus coniunctim foelicitatem consistere, per quam homo plenariè praemietur; & sic Auerroes in Prologo super 1. Phys. Aristotelis sensisse videtur. Sed ista, vt priores & proxi∣ma repelletur. Ideo forsitan quisnam dicet, non habitum virtuosum, sed actum esse foelicita∣tem & beatitudinem hominis consummatā, & praemium eius plenarium, & perfectum in vita praesenti; & sic videtur Aristoteles opinari. Sed ista responsiuncula reprobabitur, sicut prima, & aliae subsequentes. Nonnè & actus quilibet virtuosus in statu praesenti est liber, laudabilis, & meritorius praemij & melior melioris. Quod ergo praemium illius actus beatifici & foelicis? [unspec D] Non ipsemet: Constat, & praecipuè quia aliud puta Deum finaliter intendebat, secundum documentum 30. & quia secundum 31. huius, Deus nullum parcè remunerat, sed abundè. Nec alius, quia sic processus contingeret infinitus. Quapropter Aristoteles & Auerroes sub∣tilius, & veritati propinquius cogitantes, dicebant foelicitatem humanam consistere in con∣iunctione seu copulatione eius cum intellectu agente in vita praesenti, licet tempore paruo duret. Vnde Aristoteles 12. Metaphys. 38. loquens de primo principio à quo coelum & natura dependet, sic ait: Deductio qualis optima paruo tempore nobis; sic semper illud est nobis quidem impossibile; super quod Auerroes, Ex hoc quidem apparet benè quòd Aristo∣teles opinatur quod fortuna hominum, eo quòd sunt homines, non est nisi per continua••to∣nem eorum cum intellectu, quem declaratum est in libro de Anima esse principium agens & mouens nos. Intelligentiae enim abstractae, in eo quòd sunt abstractae, debent esse principia [unspec E] eorum, quorum sunt principia, duobus modis; secundum quod sunt mouentes, & secundum quod sunt finis. Intelligentia enim agens in quantum est abstracta & principium nobis, ne∣cesse est vt moueat nos, scundum quod amatum amans; Et si omnis motus necesse est vt con∣tinuetur cum eo, à quo fit secundum finem, necesse est vt in postremo continuemur cum hoc intellectu abstracto, ita quòd erimus dependentes à tali principio, à quo coelum dependet; quamuis hoc sit in nobis modico tempore sicut dixit Aristoteles; qui & supra 18. sententiam similem huic tradit. Qui etiam super tertia de Anima, Comment. trigessimo sexto sic scribit; Necesse est vt intellectus agens copuletur nobiscum, per continuationem intel∣lectorum speculauuorum, & manifestum est quòd cum omnia intellecta speculatiua fue∣rint existentia in nobis in potentia, quòd ipse erit copulatus nobiscum in potentia, &

cum omnia intellecta speculatiua fuerint existentia nobiscum in actu, tunc erit copulatus [unspec A] nobiscum in actu, tunc erit ipse copulatus secundum partem, & secundum partem non, & tunc dicuntur moueri ad continuationem, et manifestum est, quòd cum ipse motus complebi∣tur, statim ille intellectus copulabitur nobiscum omnibus modis; & tunc manifestum est quòd proportio eius ad nos in illa dispositione, est sicut dispositio intellectus, qui est in habitu ad nos; & cùm ita sit, necesse est vt homo intelligat per intellectum sibi proptium omnia entia, & vt agat actionem sibi propriam in omnibus entibus; sicut intelligit per intellectum qui est in habitu, quandò fuerit continuatus cum formis imaginabilibus, omnia entia intellectione pro∣pria. Homo igitur secundum hunc modum, vt dicit Themistius, assimilatur Deo, in eo quòd est omnia entia quoquo modo, & sciens ea quoquo modo. Entia enim nihil aliud sunt, quàm scientia eius: Nec causa entium aliud est nisi scientia eius, & quàm mirabilis est iste ordo, & quàm extraneus est iste modus essendi? Verùm si haec foelicitas hominis tempore paruo du∣ret, vt dicitis, & sicut necessariò est dicendum, cùm omnes homines philosophantes & alij ex∣periantur [unspec B] certissimè se carere foelicitate huiusmodi penè toto tempore vitae suae, nisi fortas∣sis secundum vestram sententiam in vltimo vitae momento potentijs corporeis quasi extin∣ctis, & ipso iam penè alienato à corpore in extasi, sincopi, seu in raptu, quomodò sufficien∣ter compensatur laboribus & operibus hominis virtuosis toto tempore suo gestis per centum, quingentos, milleve annos? quomodò tanta strenuitas, tanta poenalitas, tanta diuturnitas tam breui stipendio praemiatur? praesertim à Deo, qui secundum praemissa semper vltra con∣dignum remunerat & abundè, qui & posset facilimè ipsum quantumlibet ampliùs praemiare in vita praesenti, anticipando hoc praemium, vel continuando vitam praesentem vlteriùs; vel in vita futura secundum 37^am & proximam partem huius. Nunquid decet quòd homo prin∣ceps terrenus, militem pro ipso & ipsius honore toto suo tempore, annis quàm plurimis stre∣nuissimè militantem, lucra & delicias contemnentem, famem & sitim, aestus & gelu, verbera, vulnera, vincula, carceres, & poenas omnimodas fortissimè sustinentem, momentanea tan∣tùm [unspec C] delectatione reficiat, momentanea tantùm mercede remuneret, & coronam tantùm mo∣mentaneam ei reddet, praesertim si aequè faciliter posset eum quantumlibet ampliùs praemia∣re? nunquid hoc congruit viro bono? nunquid hoc congruit viro iusto, clementi, potenti, remuneratiuo, benefico, magnifico, liberali, aut largo? & non potiùs viro parco, kimbili & tenaci? Deus autem in omnibus conditionibus virtuosas excedit quemlibet hominem infi∣nitè, sicut prima Suppositio, tertia pars, & quarta demonstrant. Quomodò insuper talis Princeps per tale momentaneum praemium sufficienter milites animaret, & desides excitaret ad tantos & tam diuturnos labores, ad tam aerumnosam & periculosam militiam tam longis temporibus strenuè exercendam? Quomodò igitur Deus suos? Quomodò etiam praemium tantillum, tam fluxibile & tam breue, tanto compensatur amori, quanto doctus artis amandi in schola partis 30^ae Deum amat, quo super omnia cogitabilia eam amat, in tantum quòd pro nullis bonis aut malis delectabilibus aut tristabilibus quantiscunque quantumlibet diuturnis, [unspec D] etiam per tempus aeternum, nullo modo scienter ipsum offenderet, seruitium debitum omit∣tendo, aut displicentiam aliquam committendo; praesertim cùm Deus remuneret quemlibet secundum qualitatem & quantitatem sui seruitu, operis, & amoris, & non parcè, sed largè, secundum 31^am partem, sicut & ostensio proximae partis tangit. Nonne & sicut quilibet na∣turaliter appetit bonum, & maius magis, ita & appetit bonum durabile diuturnum, & durabi∣lius seu diuturnius magis, & quanto bonum fuerit melius siue maius, tanto ampliùs appetit illud diuturniùs permanere; quomodò ergo iste appetitus beati, beatitudine tam transitoria vix horaria aut momentanea satiatur? aut quomodo erit beatus, dum non plenariè satiatur, sed esurit, sitit, & appetit, quod non habet, nec est in perpetuum habiturus, sicut praecedentia etiam testante Aristotele docuerunt. Item talis beatus seu foelix, vel scit se tantum bonum bea∣tificum amissurum, vel credit contrarium, vel neutrum considerat. Si scit quod amittet, vide∣tur quòd dolet. Quis enim de amissione irrecuperabili tanti boni non doleat, cum de amissi∣one [unspec E] minoris boni doleret? Nonne & tu Aristoteles 3. Ethic. 18. loquens de forti, sic ais; Quanto vtique virtutem habeat omnem, & foelicior sit, magis in morte tristitia erit. Tali e∣nim maximè viuere dignum, & iste maximis bonis priuatur sciens; triste autem hoc: vel sal∣tem non gaudet perfectè. Pleniùs enim gauderet, si sciret, aut crederet illud bonum mansu∣rum. Quare non videtur perfectè beatus, cùm beatitudo perfecta perfectè contineat cuncta bona ad beatitudinem requisita, cuiusmodi gaudium esse constat. Si credit contrarium, deci∣pitur turpiter non circa impertinens, sed circa maximum, & proprium bonum suum. Quo∣modò ergo foelix, qui falsa spe decipitur, tanto malo laeditur, tali errore caecatur, & tanta tur∣pitudine maculatur? Quomodò etiam perfectè beatus nescit se bonum suum beatificum a∣missurum,

[unspec A] cùm tu non beatus, hoc scias? cùm etiam secundum te Auerroes, Beatus tunc sciat omnia, sicut Deus. Si neutrum considerat, quomodo scit omnia? tu etiam, non beatus, scis quòd perdet beatificum bonum suum, cur ergo non scit ipse beatus? Quomodò insuper verisimile aestimandum quòd de tanto bono suo nihil consideret, an illud amittere debeat, in∣amissibiliterue tenere, cùm sapiens de bonis minoribus consideret hoc frequenter, cùm etiam securitas retinendi bonum beatificum acquisitum, tam desiderabiliter concupitum, tam laetè adeptum, tam amorosè possessum, laetissima & beatissima eius portio videretur? Nonne & felix, nisi forte per naturalissimam mortem decesserit, sicut paucissimi vel nulli decedunt, ante mortem dolorem & tristitiam sustinebit? Quomodo ergo tunc felicitas, & non mi∣seria potiùs expectanda? Ampliùs autem, si beatificum praemium hominis expectare∣tur in vita praesenti, nullus vnquam iuuenis, & vniuersaliter nullus beatitudinem non adeptus, deberet rationabiliter exponere se morti scienter pro conseruatione ‖ 2.69 religionis [unspec B] diuinae, pro defensione Reipublicae, pro saluatione parentum seu amicorum, & vniuer∣saliter ex causa quacunque. Quis enim debet rationabiliter perdere seu non acquirere ma∣ximum bonum suum pro nullo bono, vel pro bono minori, pro paruo forsan virtutis aug∣mento momentaneo in praesenti, aliouè bono quocunque? Quis etiam nesciat beatitudinem omne aliud bonum humanum excedere? neque etiam felicitatem adeptus ex quacunque cau∣sa deberet se morti exponere; quia sic faciens, per tristitiam vulnerum, & per anticipationem mortis, beatitudinem suam laetam, & maximum bonum suum minueret, & curtaret? Nonne tu Aristoteles 3. Eth. 18. Percuti, inquis, dolorosum si carnales, & triste, omnis labor tale est, & quod circa fortitudinem, mors quidem & vulnera tristia forti: sed qua ratione nisi nimis irra∣tionabili debet homo deteriorare seipsum, facere seipsum minus bonum & ommino non bonum? Nonne & cuiuslibet animo iudicante & te Aristotele attestante, Omnis actus & electio bonum quoddam appetere videntur; ideo bene enuntiauerunt bonum, quod [unspec C] omnia apperunt; & omnis intellectus eligit optimum sibi ipsi, & illud cuius causa agen∣da sunt singula, est bonum vniuscuiusque; totaliter autem optimum in natura om∣nium: quare & de liberali sic scribis, Si autem praeter optimum & bene habens con∣tingat ipsum consumere, tristabitur. Nullus ergo omnino pro causa quacunque de∣beret se morti exponere, periculouè mortali. Quis igitur erit fortis pro religione aut lege diuina, pro Republica vel amicis fortiter dimicabit? Quomodo efficaciter prouocabitur quispiam ad strenuè militandum, ad mortem si oportuerit sustinendum, si moriens omnia bona perdat, nec vllam mercedem post mortem recipiat in aeternum? Non sic sensit Hermes de verbo aeterno, non sic sensit Plato de legibus siue de Republica, non sic sensit Varro, non Tullius, non Macrobius, nec aliquis alius Reipublicae sapiens institutor aut rector, nullus sic sensit, nisi qui insensatis consensit. Nonne & tu Aristoteles 9. Eth. 9. af∣firmas, quod studiosus amicorum & patriae gratia, si oporteat, debet mori? Nonne & 3. Eth. [unspec D] agens de fortitudine idem doces? sed quomodo potest quis efficaciter exhortari timidos mor∣tis, desides, & vecordes ad strenuè militandum, ad mortem non timendum, sed ipsam si opor∣teat alacriter sustinendum, si nulla merces vel parca in praesenti ipsis reddatur; imo etsi mo∣riendo beatitudinem quam habuerant, & beatitudinis possibilitatem, & omnia bona perdant, abs{que} vlla spe retributionis futurae? Absit tā misera inopia, & tam inops miseria à rerū natura, ab vniuersitate entiū, à magna Republica magni mūdi, à potentissimo & copiossimo, & largis∣simo principe ampli mundi; Absit quod Deus suos amabiles amatores, suos strenuos milites, suae iniuriae defensores, pro ipso, ipsius honore, religione, & lege, pro iustitia & conseruatio∣ne Reipublicae diuinitus iustitutae, vs{que} ad mortem inflexibiliter dimicantes sic irremuneratos abijciat & contemnat, propter trigesimam primam partem: Nec ipsos sufficienter remunerat in praesenti, faciet igitur in futuro. Adhuc autem beatificatio illa quam ponitis est nimium diminuta, quoniam etsi perficiat hominem secundum animam, non tamen secundum cor∣pus: [unspec E] Corpus enim tunc deficit, & potentiae corporales. Illa quoque felicitas secundum ve∣stram doctrinam est actus humanus, & non necessarius vt videtur sed liber, cùm sit actus no∣bilissimus hominis, potentiae nobilissimae rationalis, quae & vobis dicentibus valet ad oppo∣sita. Videtur ergo laudabilis, & meritorius praemij, sed cuius' quod est illud praemium? quae merces? non ipsa eadem felicitas, idem actus; constat: nec felicitas alia, ne fortè processus in foelicitatibus accidat infinitus: nec quicquam aliud in praesenti; quid enim? videtur quoque hominem in extasi positum non habere liberū vsum sui. Nonne & tu ipse Auerroes, super 12. Metaphys. comment. 18. Si, inquis, iste intellectus denudetur apud perfectionem humanam à potentia, necesse est vt destruatur ab eo haec actio, quae est alia ab eo, & tunc aut non intelli∣gemus omnino per hunc intellectum, aut intelligemus secundum quod actio eius est substan∣tia

eius, & impossibile est vt in aliqua hora non intelligamus per ipsum. Relinquitur igitur cum [unspec A] iste intellectus fuerit denudatus à potentia, vt intelligamus per ipsum secundū quod actio est substantia eius, & est vltima prosperitas. Si etiam talis felicitas sit finale proemium hominis virtuosi, quae finalis miseria siue poena hominis vitiosi? non sola priuatio felicitatis istius; sic enim vitiosus & neuter essent aequaliter miseri de putandi. & aequali poena plectendi. Quid igitur aliud? Nonne & illi qui maxime iungebantur cum principio coeli & ‖ 2.70 naturae, cum intel∣lectu agente, cum Deo in vita praesenti, erant illi praeclari & famosi Prophetae, qui cum Deo, & per Deum, quasi Deus quodammodo, omnia vel plurima mirabilissimè peruidebant, & visa alijs non videntibus prophetabant, sicut superiùs tangebatur, vnde & videntes & Pro∣phetae antiquitùs dicebantur? Ipsi autem concorditer attestantur vitam futuram, praemia & supplicia secundum differentiam meritorum. Potest quoque ista responsio corrigi vt priores. Sed ausculta (quaeso) Auerroes specialiter vnum verbum. Nonne cum dicis; Cùm omnia in∣tellecta speculatiua fuerint in nobis in potentia, intellectus agens erit copulatus nobiscum in [unspec B] potentia; & cùm quaedam fuerint in nobis potentia, quaedam actu, tunc ipse copulabitur no∣biscum secundum partem, & secundum partem non, & tunc dicimur moueri ad continuatio∣nem; & cùm iste motus complebitur, cum videlicet omnia intellecta speculatiua fuerint no∣biscum in actu, tunc ipse erit copulatus nobiscum in actu, omnibus modis. Nimis manifestè quòd prius natura habebit homo omnia intellecta speculatiua secum actualiter copulata, quam intellectus agens copuletur cum eo, & hanc esse causam copulationis istius. Sed hoc est impossibile manifestum, sicut ostensio 32. & 36. partis perspicuè demonstrauit. Hoc enim necessario esset per actus aut habitus infinitos, & infinities infinitos, imò & infinities infinities sine fine. Quod etiam astruis, hominem scire tunc omnia, quis est hic? quis cunctis retroactis temporibus fuit talis? quis vnquam inuentus est talis? quot gloriosi Philosophi praecesserunt, sed quis eorum inuentus est talis? Nonne Aristoteles deus tuus & Philosophorum clarissi∣mus, ipsomet teste, quadraturam circuli ignorauit? Nonne & alia plurima Mathematicalia, [unspec C] Naturalia, Metaphysicalia, seu Theologica, & Moralia ignorauit, sicut libri sui indicant euidenter? Nonne & omnes Philosophi contradixerunt sibi inuicem in quibusdam, vsque ad exitum vitae suae? Quomodo ergo & quando sciuerunt hi omnia? & si non isti, qui alij sunt isti? Quod insuperadijcis hominem tunc acturum actionem propriam in omnibus enti∣bus sicut Deum, mirandum quis vnquam Philosophorum aut aliorum inuentus est talis ni∣si fortassis illi famosi, & praeclari Prophetae, potentes in opere & sermone, omnia vel plurima diuinitùs cognoscentes, & omnimoda miracula in coelo, in igne, in aëre, in aqua, in terra, & sub terra, in hominibus, in iumentis, & quasi in omnibus entibus diuinitùs facientes, sicut praemissa circa 32. partem indicant euidenter. Sed hi concorditer profitentur vitam futuram post mortem in gloria & in poena: Causa autem huius tui erroris videtur vnitas intellectus, & animae rationalis in cunctis hominibus, quam & erroneè posuisti, sicut superius est osten∣sum. Nec mirum si ex errore error ‖ 2.71 prorumpat, imò ex vno errore errores innumeri propa∣gantur: [unspec D] Causa verò erroris Aristotelis in hac parte fuit error de aeternitate mundi, & genera∣tionis humanae, quiideo habuit ponere consequenter tantum animas immortales beatifican∣das post mortem, non totum compositum ex anima & corpore congregatum. Non enim ponebat reditum animarum ad corpora, neceundem hominem numero rediturum, sicut Pla∣tonici posuerunt. Nec irrationalis ratio Simonis quenquam debet turbare resurrectionem mortuorum negantis, quia est contra naturam, si pensetur Deus omnipotens totius autor na∣turae. Imo si Platonem sequamur, qui Iohanne Sarisburiense 2. Policrat. 12. referente, as∣serit naturam esse Dei voluntatem, resurrectio mortuorum erit secundum naturam, quia se∣cundum voluntatem diuinam: Hunc etiam Simonem Dionysius, Irenaeus, Hpppolytus, O∣rigenes, & Epiphanius redarguunt & refellunt.

Ponentes autem reditum Animarum humanarum ad corpora bestialia, sicut Plato, Oui∣dius, & Platonici caeteri, horribiliter deuiant, & monstrosè delirant. Quis enim Philosopho∣rum [unspec E] ignorat formas proprias naturales, materias proprias secundum proprias conditiones dispositas affectare, & alias non intrate? quis etiam nesciat species naturales, puta hominem & asinum, spec ficè essentialiter ab inuicem discrepare per differentias & formas substantia∣les, essentialiter, substantialiter, & specificè differentes? quomodo ergo forma seu anima ho∣minis constituet asinum vel è contra? Si etiam anima hominis exuens corpus humanum sta∣tim indueret bestiale, & viueret idem homo, sub alia tamen forma, sicut fingit Ouidius, sicut & Plato videtur sentire, ille homo nunquam moreretur, sed continuè viueret, cùm vltimum rei permanentis non detur, sed primum, quod & Ouidius videtur concedere mani••estè. Dicit enim omnia mutantur, nihil interit. Sed quis insensatus concesserit hominem, & vniuersaliter

[unspec A] hominem nullum mori? Si etiam homo non moritur, non resurget, contra priorem partiou∣lam huius partis. Repugnas quoque Ouidî tibi ipse: nonne infra, eodem, sic ais;

Tempus edax rerum, tuque inuidiosa vetustas Omnia destruitis, vitiata{que} dentibus aeui Paulatim lenta consumitis omnia morte.

Et adhuc inferiùs versus finem, loquens de Iulio Caesare mortuo, & nobilitate ipsius, & pluri∣bus alijs mortuis, & seniore nepotum Iulij, & Augusto Caesare tunc viuentibus, ita scribis:

Nec nisi cum senior similes aequauerit annos, Aethereas sedes, cognata{que} sidera tanget. Hanc animam interea caeso de corpore raptam, Fac iubar, vt semper Capitolia nostra forum{que} Diuus ab excelsa prospectet Iulius aede. [unspec B] Vix ea fatus erat, media cum sede Senatus Constitit alma Venus, nulli cernenda, sui{que} Caesaris eripuit membris, nec in aera solui Passa recentem animam, caelestibus intulit astris. Dum{que} tulit numen capere at{que} ignescere sentit Emisit{que} simul, simul euolat altius illa, Flammiferum{que} trahens spatioso limite crinem Stella micat, nati{que} videns benefacta fatetur Esse suis maiora, & vinci gaudet ab illo. Hic sua praeferri quanquam vetat acta paternis, Libera fama tamen, nullis{que} abnoxia iussis Inuitum praefert, vna{que} in parte repugnat. [unspec C] Sic magnis cedit titulis Agamemnonis Atreus, Aegea sic Theseus, sic Pelea vicit Achillis. Deni{que} & exemplis ipsos aequantibus vtar, Sic & Saturnus minor est Ioue, Iupiter arces Temperat aethereas, & mundi regna triformis. Terra sub Augusto est, Pater est & Rector vter{que}.

Et in fine de teipso sic dicis.

Cum volet illa dies, quae nil nisi corporis huius Ius habet, incerti spacium mihi finiat aeui. Parte tamen meliore mei super alta perennis Astra ferar.

Nonne hic dicis expresse animas benè meritas ad astra leuandas, & ibi in mansionibus siue [unspec D] locis differentibus collocandas, secundum differentias meritorum? Amplius autem si animae humanae benè meritae, statim ad huiusmodi corpora redeant, & ad huiusmodi vitam munda∣nam, quando & vbi sufficienter pro meritis praemiantur? non quando gesserunt antiqua ha∣bitacula, priora corpora, & in illis sicut praecedentia manifestant, nec quando ab omnibus corporibus separantur, cum statim post illa introcant alia, sicut opinio ista dicit; neque in se∣cundis corporibus bestialibus; praemiatio namque recta debet praemiatum efficere meliorem, sed quis dubitat bestiam esse homine viliorem? Qualis quaeso melioratio aut praemiatio re∣putanda, quòd anima tam nobilis tam perfecta, à corpore tam nobili & perfecto, ad corpus tam ignobilius & vilius pelleretur, quòd tam nobilis creatura in monstrum tam horridum verteretur? Quomdo talis transformatio ‖ 2.72 praemium & non poena potius deputanda? aut si qua∣lecunque praemium fingi posset, non tamen largissimum & vltra condignum, secundum sen∣tentiam proximae & 31. partis & ostensionum ipsarum. Quomodo insuper Iustus Deus, qui [unspec E] ratione magistra nos docet, ipsum esse à nobis super omnia diligendum atque colendum, in∣tantum quod pro quantiscun{que} bonis aut malis, non debemus ipsum scienter offendere quo∣uismodo, sicut 30. pars testatur, pro tanto amore tantoque cultu, tam parcum & paruulum praemium cis reddet contra 31. partem? Quomodo etiam verax Deus, qui secundum doctri∣nam eiusdem 30. vult seipsum diligi & coli ab hominibus finaliter propter ipsum, non seip∣sum sed aliud infinale praemium eis reddet, aliud inquam incomparabiliter minus ipso, & quasi nihilum & inane? quomodo talis beatificatur plenariè? quomodo eius desiderium satiatur? sicut superius est argutum. Nec animae humanae virtuoè viuentes, alia corpora humana sta∣tim ingressae ad vitam mundanam sic beatificantur ad plenum: Redeunt enim ad laborem solitum & dolorē, ad statum merendi nouiter & peccandi, ad aerumnas & miserias consuetas.

Sed quomodo talis conditio omnium priorum laborum merces sufficiens, & felicitas homi∣nis [unspec A] reputanda? Nonne & anima hominis sicut habet aptitudinem & appetitum naturalem ad corpus, & non indifferenter ad corpus quodcunque, sed ad corpus humanum, ita & in∣ter humana ad corpus proprium quod gerebat, in quo, & per quod actus nobiles exer∣cebat, & amplius diligebat, quam corpus humanum extraneum, & penitus alienum. Sic enim & miles magis appeteret, & amaret equum & gladium proprios & antiquos, per quos strenuè se agebat, quàm alios. Quare & dicit Poëta, Cum quo consenuit miles hono∣rat equum. Recitat etiam Plinius 8. Naturalis historiae & aliae historiae contestantur, quòd A∣lexander pro Bucephalo equo suo occiso fecit solennes exequias, & ipsum tradidit sepulturae, ac circa eius sepulchrum ciuitatem aedificans, ipsam eius nomine appellauit: Et quid conue∣nientius, quid decentius, quid congruentius rationi, quàm quòd totus ille qui meruit, totus ipse idem, non alius praemietur in eisdem anima & corpore, per quae strenuitatis opera exer∣cebat? Quid enim aptius & iustitiae remuneratiuae decentius, quam vt idem homo qui me∣ruit, [unspec B] in eisdem anima & corpore quibus meruit, à delicijs abstinebat, tristitias sustinebat, fa∣mem & sitim, gelu, & aestum, vigilias, & aerumnas, verbera, vulnera, carceres, & squalores, & fortissimam tandem mortem; reunitis ad inuicem, praemietur, amotis molestijs, nocu∣mentis, tristitijs, & aerumnis, foueatur delicijs, & mulceatur laetitijs, & gaudijs perfruatur? Istud quoque nedum rationi morali aut diuinae, verùm etiam naturali conuincitur. Certum namque habetur apud Philosophos naturales quòd causa agens seu efficiens praecedit tem∣poraliter suum actum, suum effectum, sed formalis nusquam suum formatum, Aristotele 12. Metaphys. cum Auerroe attestante, sicut in ostensione 36^ae partis fuerit recitatum. Quo∣modò etiam fingit Ouidius aliquos meminisse alios homines se fuisse, seu aliter nominatos, & tunc eadem, quae nunc, fecisse, ac passos fuisse, quod & alij quidam fingunt; sed * 2.73 quomo∣dò? qua verisimili ratione? Cur enim non possum ego de me••pso & alij homines de seipsis simili ratione? Annon ideò potiùs hoc singitur à quibusdam, quia sicut Graecorum historiae [unspec C] testantur. Menelaus deuicto Euphorbo posuit clypeum eius in templo Iunonis, quem accepit Panthoides, qui Pictagoras dicebatur: Quare & dixerunt animam Euphorbi Panthoidem introijsse, & ipsum fuisse Euphorbum. Dicetur fortassis quòd Animae virtuosae non statim re∣dibunt ad corpora; sed interposito magno anno, neque tunc ad corpora alia, sed ad propria reuertentur; solae autem animae vitiosae statim redibunt ad corpora aliena bestialia vel huma∣na; puto Animae masculorum ad corpora foeminarum. Sed quomodò fiet ita, cùm Deus sit pronior ad praemia largienda, quàm ad supplicia rependenda, sicut & abundantiùs praemiat virtuosos, quam puniat vitiosos, sicuti congruit eius magnificae bonitati, teste 31^a parte; nec anima virtuosa sufficienter interim praemiatur pro operibus virtuosis, sicut superius est per∣suasum? Ampliùs autem si masculus fuerit incontinens voluptatum, quomodò conuenienter punitur, si mutetur in foeminam incontinentiorem, & in actibus voluptatis maiorem delecta∣tionem habentem, testibus Medicis & similiter Tiresia, sortem virilem & muliebrem exper∣to, [unspec D] Ouidio 3. Metamorphos. recitante? poena namque debet esse tristabilis & contraria vo∣luptati. Quomodo etiam tam deliciosa punitio homines voluptatibus inclinatos, sufficien∣ter terreret, & retraheret à peccato, secundum quod superius forsitan tangebatur, & non po∣tiùs forsitan incitaret? Neque etiam in corpora ferarum immanium reuertentur propter si∣miles rationes, & propter rationes superiùs praelibatas. Adhuc autem iuxta praemissa de prae∣miatione bonorum, quid magis consonum rationi, quàm vt ipse idem numero qui peccauit, & ipse idem numero puniatur, quàm vt in eisdem membris, quibus illecebris fruebatur, è contrario puniatur; quàm vt in eodem corpore, quo se voluptatibus balneauit, & è contrario puniatur? Ampliùs autem cùm praemiatio, & punitio contratiae videantur, & contraria se∣cundum Philosophorum doctrinam nata sint fieri circa idem; si animae virtuosae solae sine corporibus praemientur, & animae vitiosae solae sine corporibus puniantur, vel si animae vitio∣sae cum corporibus puniantur, & animae virtuosae similiter cum corporibus praemiantur, licet [unspec E] illae in corporibus tabidis, corruptis, & miseris, hae autem in corporibus gloriosis. Ampliùs autem quid fiet de animabus corum, qui nihil boni aut mali egerunt? vel statim reiungen∣tur corporibus, & tunc qualibet; vel diutiùs expectabunt, & quomodo medio tempore se ha∣bebunt? Neque est tenenda sententia quae affirmat quaslibet animas post spacium magni anni ad corpora propria reuersuras, & vitam mundanam consuetam acturas, & sic omnia ea∣dem numero infinities iteranda. Quando namque & vbi sic praemiarentur ad plenum homi∣nes virtuosi? Non in vita praesenti mundana, sicut superiùs est ostensum; nec in vita coelesti; Ibi namque non totus homo compositus, sed sola anima praemiatur, quod praemium non sufficit homini virtuoso, & eius operibus virtuosis, sicut superiùs est ostensum; nec in vita

[unspec A] mundana secunda post animae reditionem ad corpus, sicut superiùs monstrabatur. Quomodo insuper tam diminuta praemiatio, tam resecta, vt non totum seruitorem suum remune••et, sed tantum dimidiam eius partem, rationabiliter decet Deum, secundū hic praemissa, & 31 ^am par∣tem? quomodo etiam in media illa parte, praemium tam curtatum, tam breue, tam parcū, aut aliquod praemium temporale sufficienter retribuit Dei integro amatori, & eius sincero cultori, qui secundū doctrinam 30. pro quantiscun{que} bonis delectabilibus intensiue aut extensiue, vel etiā duratiue lucrandis, seu ipsis lucratis seruandis, aut malis poenalib non habitis praecauēdis, seu habitis amouendis ipsum scienter offenderet quouismodo, aliquod seruitium debitū sub∣trahendo, aut aliquid displicens faciendo, sicut hic superius tangebatur, & circa proximam partem huius. Imò rationabilius arbitrandum diuinae iustitiae, largitati & bonitati amplissimè & infinitissimè infinitae congruere, vt tali suo amatori & cultori perseueranti finaliter, militia consummata tempore opportuno retribuens abundanter, plenas rependat delicias, delecta∣tiones [unspec B] quaslibet, & quantaslibet ‖ 2.74 tales deficientes & fluxibiles, excedentes & duratione vin∣centes delicias sempiternas, & omnes aduersitates & paenalitates, tristitias & molestias, de∣fectus & luctus, labores & dolores, & vniuersaliter omnem miseriam releget, & sequestret. Talis etiam anima non est perfectè beata, propter appetitum quem habet ad corpus nullate∣nus satiatum & priuationem operationum suarum nobili••m per corporalia organa solitarum; priuationem quoque regni sui priotis, iuxta superiùs praeostenia; nec vnquam erit perfectè beata, quia neque in corpore neque à corpore separata. Talis insuper anima separata & bea∣ta in caelo, vel credit & sperat se ita aeternaliter permansuram, ve••scit se reuersuram ad corpus, & ad miserias corporales; vel nihil considerat circa istud, &c. sicut supra contra responsiun∣culam vltimam particulae praecedentis. Quare & Augustino 22. de Ciuit. Dei 27 referente, Porphyrius Platonicus volens opinionem Platonis corrigere, affirmab••t animam purgatis∣simam cum ad patrem redierit, ad mala mundi nunquam vlterius redituram. Auicenna quo∣que [unspec C] 5. de Anima 4. probat, quod vna anima non transfertur ad multa corpora, nec ad corpus aliud vllo modo; & subdit, & hoc sufficiat ei qui huius rei sententiam quaerit. D••bes autem scire hoc multis verbis posse exponi, quem & Algazel. 4. physicae suae vit. i••utans probat idem. Nec potest quis sic obijcere Christianis: Nos enim tenemus, quod Animae sanctae & à corporibus separatae, etsi non statim habeant corpora sua in re, habem ramen in certa spe. Sciunt enim certissimè quod tempore congruo diuinitus praestituto, & ob rationabilem & iu∣stam causam dilato, ipsa recipient & tenebunt aeternaliter gloriosa. Consideret quaeso Plato qualia, quam absurda de hominibus & animabus humanis affirmet, sine omni violentia ra∣tionis, imò & sine exili imagine vel vmbra tenui rationis, & sine autoritatis cuiuslibet fulci∣mento. Vnde quaeso tibi autoritas, quin magis temeritas talia somniandi, talia prophetandi, talia affirmandi? praesertim cum non profitearis te Prophetam, nec filium aut secta••orem Prophetae, sed purum Philosophum. In hac parte vnum scio, quod si ego vel quicunque [unspec D] Christianorum Philosophus non Propheta, nec Prophetam secutus tantam sententiam sine tantilla ratione aut rationis imagine affirmare praesumerem, tibi & alijs professionis tuae ho∣minibus meipsum ridiculum exhiberem. Consideretis vlterius supplico Christianorum sen∣tentiam in istis articulis, concordi Prophetarum sententia roboratam, imò tummi Propheta∣rum autoritate fundatam Domini Iesu Christi, secundum quod praemissa circa. 32^am. par∣tem perspicuè demonstrabant, pulchris rationibus & conuenientibus secundum quod mate∣ria patitur confirmatam, ab omni contradictione, impossibilitate, & inconuenientia rationa∣biliter defensatam, iuxta praemissa circa 32^am. partem istius. Quis ergo Philosopus veritatis amator, & non vanitatis defensor, custos positionis aut sponsus probabiliorem aut probatio∣rem, rationabiliorem, & ratiocinatiorem, desiderabiliorem, vtiliorem, & laeriorem senten∣tiam laetissimè non admittat, sustineat, & defendat? Secundum istam quoque sententiam gene∣ratio hominum, & omnes actus humani stellarum dispositionibus necessariò subderentur, [unspec E] quod quam sit indignum, & contrarium ordini naturali quis nesciat? quis enim ignorat ani∣mam rationalem esse dignioris & nobilioris essentiae, quam aliqua res irrationalis, quare & quam stellae? Quomodo ergo secundum ordinem dignum naturalem, ista in cunctis suis o∣peribus illis necessariò subditur regulanda? Absit tam irregulate regimen, tam incongrua po∣litia, vt caro spiritui, vxor viro, iumentum homini, & fatuus dominetur plenariè sapienti. Non sic politiam mundanam instituit sapientissimus, potentissimus, & optimus Prin∣ceps Deus, secundum quod prima suppositio & partes sequentes conuincunt, quod & omnes morales ac naturales Philosophi contestantur. Mirum est insuper de Platone & Platonicis ita ponentibus, praesertim cum ponant mundum & tempus habere principium & esse creatum à Deo, hominem & species alias vniuersas, sicut primus Timae. euiden∣ter

ostendit, & libri Philosophici saepè docent; quod & Ouidius Platonicus 1. Metamor∣phosi [unspec A] contestatur. Ibi namque ponit productionem rerum superiorum & inferiorum à Deo, secundum ordinem in genesi recitatum. Si namque in fine magni anni homines idem nu∣mero reuertterentur, simili ratione & effectus alij vniuersi, neque tunc erunt aliqui alij ho∣mines aut effectus, aut idem aliter se habentes, propter identitatem omnimodam superiorum caelestiumque causarum. Sed quomodo in fine magni anni instantis, qui erit initium magni anni sequentis omnia nouiter creabuntur, sicut in eius principio omnia antiquitùs creaban∣tur' Si enim tunc omnia nouiter creabuntur praeter Deum, de non entibus creabuntur, sicut & antiquitùs creabantur: Omnia ergo entia erunt prius non entia. Non ergo durabit mun∣dus, neque tempus cum rebus suis vsque ad finem magni anni, sed ante deficient vniuersa solo Deo manente, cuius oppositum ponebatur. Quomodo etiam dij secundi, scilicet Angeli, & animae rationales hominum immortales, & à creatione sua aeterni, secundum sententiam eti∣am ipsius Platonis, 2. Timae. in nihilum reuertentur? Nonne Plato 2. Tim. 3. inducit Deum [unspec B] sic Angelos alloquentem: Dij, quorum opifex, paterque sum ego; opera siquidem vos mea dissolubilia naturâ, mea tamen voluntate indissolubilia. Omne siquidem quod iunctum est, naturâ dissolubile est, at verò quod bona ratione iunctum atque modulatum est, dissolui velle non est Dei; quapropter quia facti generati{que} estis immortales quidem nequaquam, nec om∣nino indissolubiles estis, nec tamen vnquam dissoluemini, nec mortis necessitatem subibitis, quia voluntas mea est maior nexus & vegetatior ad aeternitatis custodiam, quam illi vitales nexus, ex quibus aeternitas vestra coagmentata atque composita est; quod & vult de animabus humanis, coelo, & mundo. Si etiam haec entia omnia, erunt aliquando non entia, illa non enritas generalis, & rerum priuatio est aliquantulum duratura, sed quantum? nunquid per spacium magni anni, cum tunc non erit annus magnus nec paruus, sicut nec coelum, nec mo∣tus coelestis? Quid ergo tunc illam durationem moderabitur & taxabitur, quid (quaeso) nisi voluntas diuina? quid ergo si velit vlterius expectare? nunquid potest? nonne olim potuit at∣que [unspec C] fecit? nonne habet liberam dispositionem propriae voluntatis? vnde scit Plato quod om∣nia in fine magni anni statim recreabuntur à Deo? nisi forsitan dixerit, quia Deus optimum possibilium semper facit; & esse est melius quàm non esse; sed hoc superius est destructum. Secundum hoc quoque nunquam permitteret res non esse, nec nisi optimè vnquam esse, cum sit plene omnipotens, & voluntatis vniuersaliter efficacis, sicut praecedentia docuerunt, & ip∣se Plato non negat. Si autem responderis, quòd non vniuersaliter omnia tunc redibunt, sed tantùm corruptibilia prius corrupta, & alia continuè permanebunt, videris contradicere tibi-ipsi. Nonne si omnia prius corrupta, tunc eadem numero reuertentur, omnes & singulae cre∣ationes omnium & singulorum creatorum in principio magni anni olim corruptae, tunc eae∣dem numero reuertentur? quare & omnia & singula entia in principio magni anni creata, in fine eiusdem denuò creabuntur. Nonne & tunc recreabitur primus homo? nam quomodo ali∣ter tunc redibit? non per generationem naturalem, cum prius non fuit naturaliter genitus sed [unspec D] creatus, vel si tunc erit naturaliter genitus non creatus, & in principio ita fuit contra hypo∣thesin; nec videtur naturaliter generandus; à quibus namque parentibus? cur ab istis potius quàm ab illis? hoc etiam foret necessariò ex aliqua foemina deflorata, si prius fuit creatus à Deo sine aliqua foemina coagente; nec tunc erat aliqua foemina deflorata, quoniam à nullo viro priori, cùm ille fuit primus virorum. Illa insuper foemina tunc habebit eum in vtero pri∣mò viuum: Si enim ante erit natus aut viuus redibit ante principium magni anni contra hy∣pothesin; & si tunc erit in matris vtero primò viuus, sic fuit primò creatus; sed non videtur quòd foemina praecesserit primum virum. Quomodo etiam stante hypothesi fuit creatus in vtero matris viuus ex praecedenti materia & semine genitoris, sicut erit in principio magni an∣ni futuri? Si etiam foemina illa pregnans propè finem huius magni anni durabit viua vsque ad initium magni anni sequentis, cur non post, imò & prius durabit, cùm secundum rationem naturalem, & sententiam Philosophorum communem rei permanentis instans vltimum non [unspec E] sit dandum? Et si ipsa sic durabit, cur non viri & foeminae aliae naturaliter geniti satis multi? Sic ergo fuit in principio magni anni contra hypothesin. Neque videtur quòd in principio magni anni futuri creabitur primus homo, cùm viri & foeminae secundum cursum naturalem sufficiant ad perpetuandum speciem, & supposita speciei: non enim videtur quòd in fine mag∣ni anni, omnes homines quaquauersum subitò morientur; tam generalis namque mortalita∣tis subitò tunc futurae, non posset fingi aliqua causa naturalis nisi coelestis, nec ex parte coeli, nisi ratione motus ••ardissimi sphaerae octauae. Sed istud scientibus naturas & vires coelestium mobilium, motuum, orbium, & stellarum, constat esse fabulam & figmentum. Nonne ho∣mines habebunt Ylec, Alcocoden, & omnes datores, seu significatores vitae & mortis tunc

[unspec A] temporis sicut ante? Quod etiam dicebatur superius, non statim, sed post spacium magni anni animas ad propria corpora reuersuras, & eosdē homines numero redituros, si annus cōtinere ponatut 440. aut 600. annos cōmunes, facilè reprobatur. Constat enim ponētibus in terra ra∣tionē coelestiū, quòd motus octauae sphaerae & planetarū, nullatenus redeunt in tot annis com∣munibus ad pristina loca sua, ordinem & aspectum. Hoc idem & ex lapsu tempotis reproba∣tur: Constat enim, quòd Noc, Abraham, Moses, Dauid, Nabuchodonosor, Cyrus, Darius, Alexander, Octauianus Augustus, Christus, Hermes, Plato, Aristoteles, & plurimi similes lapsis tot annis & pluribus praecesserunt, qui nondum redierunt, nec visi, nec auditi fuerunt. Adhuc autem si mortui in tanto tempore redeant, simili ratione & effectus alij vniuersi; quare & in tanto tempore, quilibet homo idem qui prius, ab eisdem parentibus, eisdem hora & lo∣co, eodem actu iterum generatur, iterum moritur, iterumque resurgit. Sed sicut diuersae te∣stantur historiae, plures vltra tot curricula annorum viuentes, continuè durauere, sicut & ali∣quae [unspec B] ciuitates, lapides, & metalla. Qui verò astruunt Magnum annum 36. millia annorum solarium continere, possunt similiter castigari. Habentibus namque coelestium motuum dis∣ciplinam, facile demonstrare, quòd non sit reditio omnium mobilium coelestium ad loca sua primordialia in tot annis; nec est omninò perspicuum quòd quando sphaera octaua plenè perficiet motum suum, quòd & tunc omnia mota coelestia similiter perficient motus suos; nec videtur quod sphaera octaua in tot annis perficiat motum suum, imò contrarium faciliter ostendetur. Neque dicit Ptolomaeus quòd sphaera octaua verè mouetur per gradum vnum in omnibus centum annis, sed fere. Ne{que} ista traditio Ptolomaei de motu sphaerae octauae certa habetur aut vera, sicut Albategni, Thebit, & alji posteriores Astronomi certissimè repererūt. Si tamen Plato voluerit dicere, quòd animae virtuosae redibunt ad corpora, non tamen passi∣bilia & misera, sed impassibilia, & beata, ad vitam non temporalem & miseram, sed perpe∣tuam & beatam, & hoc in fine mundi, quando omnia mota coelestia plenè redibunt ad pri∣marium [unspec C] statum suum, & ita ab origine mundi vsque ad finem, perficient vnum magnum an∣num; non longe videretur à sententia veritatis. Sic enim & quidam Theologi autumant, & diuinant: Dignum namque eis videtur vt omnia circulo peragantur, & ita motus coelestes & tempora, vbi incaeperant, finiantur. Satis tamen rationabile videretur, quòd sicut Deus instituit Angelos & homines in bono non optimo, vt sic de bono per melius ad optimum proficiendo ascenderent, & proficerent ascendendo, & sic tandem in optimo finaliter per∣manerent; ita & mota coelestia in locis, dignitatibus, aspectibus, & caeteris talibus ordi∣nasset. His autem non impertinens suadere, quòd sicut boni resurgent ad beatitudinem sempiternam, sic & mali ad miseriam sempiternam; Quid enim proportionalius, quid conuenientius aequitati, quid congruentius rationi? Haec enim sibi contraria dignoscun∣tur. Sicut igitur aeternitas in beatitudine beatissima portio reputatur; sic & in miseria miser∣rima [unspec D] portio comprobatur. Quae aliàs alia poena digna, in mundi huius amplissima politia, posset sufficienter malos à malis commissis ad poenitentiam reuocare, & à non commissis malitijs deterrere, sicut superius tangebatur: Nec potest quis dicere, quòd sola comminatio talis poenae. Absit enim quòd Deus veracissimus, fidelissimus, & rectissimus Princeps mundi indigeret mendacijs, gauderet periurijs, & fallacias exerceret contra primam Sup∣positionem & partes sequentes. Si etiam in comminatione poenarum nos salleret, cur non in promissione similiter praemiorum? cur etiam ratione ‖ 2.75 dicentis, vnquam er in aliquo cre∣dere deberemus? Nonne & praemissa circa proximam partem huius euidenter ostendunt, peccatum temporale posse iustè puniri poena aeterna, immò & aeternaliter puniri debere, si non fuerit hoc correctum, nisi Deus velit gratius & benignius agere, cum malis homi∣nibus, quam cum bonis, cum blasphematoribus, quam cum amatoribus, cum contem∣toribus, quam cum cultoribus, tantam poenam debitam spontancè remittendo, & tantam glo∣riam indebitam gratuitò tribuendo. Nonne & terreni Principes possunt multa iusta statu∣ere, [unspec E] statuuntque de facto, ad quae ratio naturalis demonstratiua praecedens omninò non co∣git, sed legislatoris arbitrio committuntur, de qualibus dicunt Iuristae, quòd Principi pla∣cuit, legis habet vigorem? Nonne ergo posset Princeps iuste statuere, & multum consonè rationi, quòd quicunque pro Principe aut Republica cui praeest, perseueranter, strenuè fe∣cerit, perpetuo praemietur, & quicun{que} contrarium fecerit, perpetuò puniatur; quod & iustè, aeter naliter fierit in personis eorum, si possent viuere in aeternum: quod quia non possunt, in eorum posteris, quasi in ipsis quodammodo in perpetuum exercetur, dum à successione hae∣reditaria repelluntur, & ad multos forsan honores inhabiles decernuntur? Cur ergo ex∣cellentissimus Princeps Deus, cui humanae animae semper viuunt, & toti homines suscitati similiter semper viuent, sicut praemissa testantur, non posset circa subditos suos similia iustè

statuere, & efficaciter adimplere, sicut conuenientissimè, proportionatissimè decentissimè [unspec A] congruit rationi, iustitiae, aequitati, sicut praehabita suaserunt; Imò sic statuit, & sanciuit, sicut ipsius secretarij, referendarij, Prophetae clarissimi, Christus praecipuus Prophetarum, & Legislatorum, sicut praemisia circa partem 32. ostendunt, & caeteri viri diuini veteris Legis & nouae vnanimiter contestantur. Quibus & Hermes Philosophus, imo & pater Philosopho∣rum de Verbo aeterno 30. planè concordat, sicut superius recitatur: Quem & Aristoteles, 1. partis Secreti secretorum 18. allegans solenniter, ita scribit; Caue, quantum potes, effundere sanguinem hominum, quia Doctor egregius Hermogenes scripsit, dicens; Quando creatura interficit creaturam sibi similem, virtutes coelorum clamabunt ad diuinam Maiestatem, di∣centes Domino; Domine, seruus tuus vult esse tibi similis; qui si iniustè interficitur, respon∣det Creator excelsus; Permitte eum qui interficit, quia interficietur in vindictam, & ego re∣tribuam: & toties in suis laudibus virtutes coelorum repraesentabunt mortem interfecti, do∣nec vindicta sumatur de interficiente, qui erit vnus de perseueratoribus in poenis aeternis: [unspec B] Quod & testatur eius autoritas infra, eiusdem tertiae partis 7. superius recitata, & aliae quae∣dam autoritates praemissae. Auicenna quoque 9. Metaphys. vlt. dicit; Quòd anima imperfe∣cta exuta à corpore incidet in maneriem laboris aeterni. Algazel insuper 5. physicae suae 1^o. docet expresse; Quòd quaedam animae vitiosae à corporibus separatae, aeternas poenas incur∣rent, & aeternaliter punientur. Quid etiam aliud per alia quatuor flumina infernalia Poeta∣rum semper fluentia, & nunquam deficientia superiùs memorata, quàm poena infernalis ae∣terna aptius figuratur? Neque Philosophi aut haeretici dicentes contrarium vllam afferunt ra∣tionem, afferreue possunt rationem videlicet efficacem; sed quasi historici in non historicis, sed philosophicis & disputabilibus, contra rerum naturam, historiam nudam texunt, & histo∣riam de futuro, cùm tamen non sint Prophetae, nec filij Prophetarum. Punire namque pec∣cantes diuinae misericordiae & clementiae non repugnat, secundum 31. partem; neque etiam punire aeternaliter peccantes temporaliter iustitiae Dei repugnat, per proximam partem hu∣ius. [unspec C] Neque huic repugnat quod superius dicebatur, Deum nullum abundanter vel ad con∣dignum punire: Licèt enim aeternaliter puniat; potest tamen per vices vel semper continuè punire mitiùs quàm condignè, quam punitorum iniquitas merebatur, quod & facit, sicut prae∣missa circa 31. partem, & proximam suaserunt. Hi tamen fortassis etsi non possunt partem suam per rationes astruere, conabuntur saltem rationes meas destruere respondendo, dicen∣tes; Quòd sola priuatio felicitatis aeternae, sine aliqua poena sensus, est poena sufficiens omni culpae. Sed istud statim refellitur per praemissa; sic enim qui plus peccat, & qui minùs, qui e∣tiam nunquam benè, sed semper pessimè operatur; & qui nunquam bene agit nec malè, essent aequaliter puniendi. Idem iridem facilè reprobatur per proximam partem huius, & ostensio∣nem ipsius. Cur etiam si sic esset, nequaquam sufficeret in omni recta politia punire peccan∣tes quoscunque per solam priuationem praemij & honoris, & non per supplicia varia & per mortem? Qui etiam peccat scienter praecipuè contra Deum, magis videtur mereri supplici∣um, [unspec D] quàm qui recte agit, mercedem. Nullus enim deberet peccare pro aliquo recte facto. Magis enim vitandum est peccatum, quàm meritum acquirendum, nisi fortassis peccatum vitari non valeat, nisi meritoriè operando, sicut 31^a pars probat. Beatitudo insuper & miseria sunt contraria, non solum opposita priuatiuè; habent igitur fieri per contraria positiua, non solum per opposita priuatiuè. Si verò secundum praemissa boni finaliter suscitati sint aeterna∣liter praemiandi, vbi aptius quàm in coelo, quàm in Dei habitaculo glorioso, coram facie Dei semper cum eo quem super omnia dilexerint, & finaliter quaesierint? Nonne & ratio istud do∣cet? Anima namque humana rationalis est incorporalis & immaterialis, neque extensa ad extensionem materiae, neque educta de potentia materiae elementaris, aut mixtae, neque na∣turam materiae in se habens. Quare nec locus suus naturalis est in terra, nec inter elementa, aut elementata ista, sed supra: Omnia namque simplicia & composita secundum suas naturas naturalia exigunt sibi loca, sicut experientia manifestat, & Philosophi an estantur. Nonne & [unspec E] digniori naturae dignior locus debetur, sicut fatentur communiter Philosophi & vulgares? & quis nesciat animam rationalem immaterialem, & immortalem, materialibus & corruptibi∣libus praeualere? & quis locus dignior, quàm qui sursum, sicut nullus hominum diffitetur? Quare & dicit Philosophus, 2. de Coelo & Mundo, 34. Diuinior locus qui sursum, co qui de∣orsum; vbi textus Auerrois sic habet; Locus superior nobilior inferiori: locatum quoque & locus conuenientiam, & similitudinem exigunt naturalem, sicut ratio persuadet, experimen∣tum ostendit, Philosophi & alij confitentur: Anima autem rationalis est immaterialis, spiri∣tualis, & immortalis; exigit igitur talem locum, locum super haec omnia materialia & morta∣lia, sicut & Angeli sancti coelum: Hac enim ratione suasi, omnes gentes & populi, Philosophi

[unspec A] & vulgares concorditer tribuunt Angelis sanctis coelum; vndè Philosophus 1. de Coelo, 22. Omnes, inquit, eum, qui sursum, Deo locum attribuunt, & barbari & Graeci; quicunque qui∣dem putant esse deos, palam vt immortali immortale coaptatum. Impossibile enim ali∣ter; vbi translatio, quam Auerroes exponit, sic habet; Omnes homines vnanimiter conueniunt, quòd hoc corpus primum gloriosum, est locus spirituum, scilicet Grae∣ci, & alij primarum gentium quae cognouerunt Deum, & eius dominium, & dixerunt hoc; Quoniam illud super quod non cadit corruptio, debet esse in loco qui non corrumpitur. Super quod Auerroes, Omnes, inquit, gentes concedentes Deum esse, conueniunt in hoc, quod Caelum est locus Dei & aliorum spirituum, qui vulgariter dicuntur Angeli. Philosophus etiam 2. de Caelo & Mundo 2. Caelum, inquit, & eum, qui sursum, locum Antiqui quidem Dijs attribuerunt, velut existens solum immortale. Vbi translatio Auerrois, Omnes Antiqui posuerunt caelum esse locum creatoris propter suam incorruptibilitatem & aeternita∣tem; [unspec B] super quod Auerroes, locus aeterni est aeternus. Nonne & similia in natura similem lo∣cum naturalem requirunt? Spiritus autem seu Angeli & animae rationales sunt similes in na∣tura, sicut praemissa testantur; & omnes gentes, & populi, Philosophi, & vulgares immorta∣litatem animae confitentes pariter confitentur: Locus autem Angelicorum spirituum natu∣ralis est Caelum, sicut praemissa testantur. Adhuc autem beatitudo liue felicitas est bonum nobilissimum, dignissimum, iucundissimum, & ab omnibus aduersitatibus separatum, & v∣niuersaliter integrum & perfectum, sicut praecedentia docuerunt; Tale autem bonum locum conuenientem requirit, alioquin non erit perfectum. Sed vbi posset anima rationalis beata ta∣lem locum sibi conuenientem habere? Non in subcoelestibus: Constat planè, sicut & prae∣missa testantur; solum enim in coelestibus talis locus: Vnde & Philosophus 1. de Caelo & Mundo in translatione antiqua, & in translatione quam habet Auerroes, vocat Caelum, cor∣pus gloriosum frequenter. His igitur, & huiusmodi rationibus inclinati, multi Philosophi, & [unspec C] Poetae superius recitati, affirmant concorditer, animam virtuosam atque purgatam, in coe∣lestibus finaliter praemiandam, felicitatem beatitudinem{que} finalem in coelestibus habituram; Homo autem beatificandus non beatificabitur in anima sua sola, sed in anima simul & cor∣pore, sicut superius est ostensum; Totus ergo homo in anima simul & corpore su••citatus est beatificandus in Caelo, & ibi finaliter praemiandus. Et ecce quàm aptè hoc congruit: a∣tioni: Certae namque formae naturales appetunt naturaliter certa loca naturalia, & similiter tota composita naturalia propter formas. Quamobrem & mouentur naturaliter ad natura∣lia loca sua, & in eis naturaliter requiescunt, sicut Philosophi attestantur. Locus autem na∣turalis animae rationalis est Caelum, sicut superius est ostensum: Illum ergo locum naturaliter appetit, ad illum mouetur naturaliter, & in illo naturaliter requiescit; quare & similiter to∣tus homo. Nonne & anima dignior & perfectior est quàm corpus? quod ergo dignius & naturalius reputandum, quod Anima regat corpus, quod Anima ducat corpus, quod Ani∣ma locet corpus in loco congruo animae, quam è contra. Nonne ergo totus homo natu∣ralius [unspec D] locaretur in Caelo, quàm in terra? Ibi namque naturaliter locaretur, secundum na∣turalissimam formam suam, dignissimam & perfectissimam partem suam, sicut praemissa testantur: In terra autem secundum corpus suum, & materiam suam tantùm; In beatitu∣dine verò finali, sicut anima naturaliter in caelo locabitur, sic & corpus; alioquin non foret naturalissimum neque aptissimum animae sic beatae; Nec anima, nec homo totus haberet fe∣licitatem perfectam, & beatitudinem consummatam. Nec debet turbare Philosophos, vel quoslibet alios quomodo caro ista terrena possit naturaliter in caelum ascendere & mane∣re. Cur enim Deus omnipotens totius Autor naturae, qui secundum praemissa posset creare, & recreare totum corpus ex nihilo, mortuos suscitare, & omnimoda miracula, sicut volu∣erit, operari, non posset mirabiliter, & nobis fortè pusillis incomprehensibiliter alterare, & subtiliare grossitiē huius carnis, donec naturaliter in caelū ascenderet, & maneret, sicut Sol ista [unspec E] grossa, & grauia subtiliat elementa, sicut etia Alchymistae multa grossa & grauia subtiliāt sic per ignem? Nonne etiam magnes lapis multum rudis disponit sic fetrum corpus multum rude & graue, quod naturaliter ascendit ad eum, insequitur ipsum sursum ad quantamcunque distantiam, & manet cum eo? Cur ergo Deus omnipotens, qui habitat in Coelis, non potest corpora hominum taliter alterare, ad coelestia subleuare, & cum seipso in coelestibus aeterna∣liter collocare? In qualibet insuper politia rectè disposita, loca probè agentium & improbè, loca praemiorum & poenarum, secundum superius & inferius; honorabile & inhonorabile; delectabile & tristabile ab inuicem sunt discreta. Quis enim nesciat virtuosos, & probos pri∣moribus sedibus honorari? Et quis nesciar vitiosos, & improbos à talibus eijci, carceribus retrudi, lignis suspendi, & alijs locis vilibus & contrarijs mancipari? Boni autem in Dei max∣ima

politia secundum priora sunt sursum in coelestibus praemiandi, & ibi finaliter collo∣candi. [unspec A] Quid ergo conuenientius, quàm vt mali deorsum in terra, & infra terram, in aliquo loco horribili infra terram, & habitationem nostram communem, qui ideò inferus dicitur, & infernus, puniendi finaliter retrudantur; vt sic qui Deum Coeli offenderant, coelesti lumine, visu, & fauore priuentur, vt sic spiritus hominis, & totus homo, qui secundum praemissa de∣buit naturaliter habitasse in Coelis, quia fecit contra naturam, contra Deum naturae, contra regulam naturalem amandi, quam 30^a pars tradebat, contra naturam habitet in Inferno; vt sic etiam praeter alias poenas suas, & locus ipse innaturalis & horridus sit poenalis, vt sicut bo∣nis omnia conuertuntur in gloriam, ita & malis omnia in miseriam conuertantur? Dicit enim Hermes de verbo aeterno 19. Ab eo itaque quod visu priuentur, Graecè 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 ab eo quòd in imo spherae sint, Latinè Inferi nuncupantur. Dicitque Plato 2. Timae. 9. quòd negligens Deum reuocabitur ad Inferna, sicut superius, pleniùs allegatur: Quibus & Aristoteles in Secreto secretorum 3. partis 7. planè consentit, sicut superiùs recitatur. His quoque consentiunt [unspec B] quàm plures historiae Gentilium & Graecorum, Deos superos & Inferos distinguentes, & plu∣rima carmina Poëtarum, sicut superius tangebatur. Nonne & Philosopho 2. de Coelo 73^o. recitante, Pictagorici tradiderunt carcerem Iouis esse in medio totius ad centrum, qui & Tar∣tarum, & Spiritus, seu homines Tartareos profitentur, Iouemque ipsis inferre minas & poe∣nas? Recitat enim Philosophus 2. Post. 3. Pictagoricos dicere, sonare seu tonare minarum causa, his qui sunt in Tartaro, quatenus timeant. Ex his autem euidenter consequitur corpo∣ra beatorum ad meliorem, sinceriorem, coelestiorem conditionem in futura beatitudine trans∣formanda: Quomodò namque aliter ascendent ad coelum, & ibi naturaliter requiescent, si∣cut superiùs est ostensum. Si etiam secundum praemissa, non tantum vna pars hominis, sed totus homo simul in anima & corpore est praemiandus, & beatificandus finaliter, cùm ani∣ma eius sit tunc mutanda in melius & incomparabiliter melius, cur non & simili modo corpus? praesertim cùm secundum praemissa Deus facillimè istud possit, cum etiam ani∣mam [unspec C] meliorem, purgatiorem, & coelestiorem, & in Coelo naturaliter habitantem magis deceat tale corpus, corpus consimile & conforme; cùm insuper alias non esset homo per∣fectè beatus, quomodo namque censendus est totus homo perfectè beatus, cuius totum corpus miseriae subiacet consuetae, contra spiritum concupiscit seu appetit, litigat, & repug∣nat? His quoque concessis quis neget beatos immortalia corpora habituros? Immorta∣lia, inquam, vel vigore naturae in melius transmutandae, vel beneficio creatoris & recreato∣ris, beatificatoris & continui seruatoris. Quomodò etenim aliter totus homo in anima simul & corpore aeterna beatitudine perfruatur, sicut praecedentia suaserunt? Nonne etiam formae & corpora debent naturaliter conformari, & naturali similitudine conuenire? Et quid corre∣spondentius, naturalius, & similius, quàm vt forma corruptibilis, temporalis, corpus corrup∣tibile, temporale inhabitet, & informet? Forma verò incorruptibilis & aeterna corpus ‖ 2.76 in∣corruptibile & aeternum? Haec autem fuit antiqua opinio plurium Antiquorum, sicut supe∣rius [unspec D] tangebatur. Omnes enim dicentes Deos ex hominibus fieri, & hoc dicunt; quod & Phi∣losophus 3. Metaphys. 15. commemorat manifeste. Qui & 4. Topic. Quandoque, inquit, peccant passionem in genus passi ponentes, vt quicunque immortalitatem vitam sempiter∣nam dicunt esse: Passio enim vitae & casus immortalitas videtur esse. Quoniam autem ve∣rum est quod dicitur, palam fiet, si quis concedet ex mortali, fieri aliquem immortalem: Nul∣lus enim dicit eum aliam sumere vitam, sed casum aliquem vel passionem huic eidem adge∣nerari. Quare non est genus, vita immortalitatis. Scio tamen quod Aristoteles & Auerroes 3. Metaphys. vbi priùs, detident ita dicentes, & hoc fortassis quia nequaquam eos intelligunt propter Metaphoram vsus Mannae, & Nectaris, vel quia non habent efficacius argumen∣tum. Cur enim non posset Deus omnipotens à corpore humano causas intrinsecas corrupti∣uas subtrahere, aut omnes illas sic contemperare, proportionate, & coaequare ad inuicem, quòd incorruptibiles abinuicem permanerent, sicut & Medici asserunt de corpore complexi∣onis [unspec E] optimè naturalis, quae & ab ijs temperata ad iustitiam nuncupatur? aut cur non posset omnes illas causas taliter alterare? Videmus enim multa actiua naturalia multimode alterata actiones suspendere naturales. Nonne aurum naturaliter vel artificialiter generatum à Phi∣losophis naturalibus vniuersalibus & particularibus, scilicet, Alchymisticis, imputribile, & in∣corruptibile affirmatur? Nonne & Plinius 7. Naturalis historiae, ita scribit; Puerum ferunt aestu & itinere fessum in specu dormisse 57. annis, rerum faciem mutationemque mirantem, velut postero die experrectum; eundem postea totidem annis vixisse, tanquam illis, quibus dormiuit, non computatis, quia durauerit annis 157. Cui & aliae famosae historiae similia re∣cordantur. Si igitur corpus illius & similium tanto tempore non computruit, imò nec ad pu∣trefactionem

[unspec A] aut corruptionem tendebar, cur non potuit per iterum tantum tempus, & per quantum libet sic du rasse etiam infinitum? Idem insuper Plinius similiter 2^o. eiusdem sic scri∣bit; Celebre phanum habet Veneris Paphos, in cuius quadam area non pluit. Item in ea op∣pidum Troadis circa simulachrum Mineruae; In eodem & relicta sacrificia non putrescunt. Apud nos quoque in Anglia & in Hybernia fertur certissimè; Insulas quasdam esse in quibus nullus moritur, moriue potest, sicut longissima experientia manifestat, quarum tamen Inco∣lae morituri excessiuo languore vexati, ideoque elati continuò moriuntur. Cur ergo Deus omnipotens non potest corpora hominum taliter alterare, quòd immortalia perseuerent? Et quicquid sit de virtute propria corporum humanorum, totiusue vniuersitatis naturae crea∣tae, nulli dubium quin Deus de sua omnipotentia, & voluntatis efficacia simpliciter infinita, possit talia corpora hominum gloriosa in vita beata, sine mortis diuortio aeternaliter conser∣uare, sicut & trigesima septima pars docebat. Nonne Plato similem sententiam profitetur de [unspec B] Angelis superius recitatam; qui & 1. Timae. 4. dicit; Quòd Deus praeclaram illam maculam visibilem, contiguamque fabricatus est, amica partium aequilibritatis ratione sociatam, quae immortalis, indissolubilisque esset aduersus omnem casum, excepta fabricatoris sui volun∣tate. Per haec & potest patere propositum de corporibus reproborum. Nisi enim reprobi toti in anima simul & corpore aeternaliter viuerent, nequaquam toti aeternam miseriam susti∣nerent, sicut superius est ostensum. Quomodo autem hoc possunt, potest per praecedentia suaderi, per Salamandram, per Aetnam, & per alia quaedam similia, quae ab igne nullatenus consumuntur; maximè verò per Dei omnipotentiam infinitam. Ex his autem vlterius infe∣rendum, quòd felicitas beatorum futura, nequaquam consistet in carnis voluptatibus con∣suetis, aut in aliquo alio, aliquibusue alijs praeter Deum. Quomodo namque corpus tam pu∣rum, tam mirabiliter depuratum, & in omnibus tam beatum, vt homini plenè beato, plenè deseruiat, quatenus beatitudine sua plena plenariè perfruatur, & in nullo penitus retrahatur, [unspec C] creditur habiturum voluptates & concupiscentias solitas, miseras, inhonestas, ipsum beatum à perfecta beatitudine, quae consistit in perfecta Dei cognitione, dilectione, delectatione, & inhaesione, multipliciter retrahentes, sicut praemissa circa trigesimam secundam partem o∣stendunt? Nonne & perfectius, naturalius, atque beatius homini reputandum, quòd perfi∣ciatur secundum animam, quàm secundum corpus, in quibus contrariantur adinuicem & re∣pugnant? Nonne & ideò virtuosi & studiosi à carnis voluptatibus continentes, perfectiores alijs meritò iudicantur? Sic ergo erit in felicitate futura, nec erit ibi repugnantia, aut contra∣rietas aliqualis inter corpus & animam. Tunc etenim ibi foret poena, tristitia, & miseria ali∣qualis, non felicitas consummata. Si etiam beatitudo futura & felicitas consisteret in carnis voluptatibus consuetis, & beatitudo similiter possibilis in praesenti, sicque Epicurei, porcini, & voluptatibus omnibus dediti, essent beatiores, meliores, & virtuosiores alijs in praesenti, quia propinquiores beatitudini verae futurae, veraciterque beatis. Sed quis istud concesserit [unspec D] nisi porcus forsitan impudens Epicuri? Ista quoque particula clarè patet ex praemissis, circa 32. partem istius, & circa partem praesentem, quarum & aliqua iuuat adhuc breuiter memo∣rari. Docent ‖ 2.77 namque praelibata, quòd beatitudo siuè felicitas, est bonum humanum finale, & finis hominis vltimatus, qui non desideratur aut quaeritur propter aliquid aliud, sed prop∣ter se tantùm, & caetera propter ipsum. Sed quid sic rationabiliter desideratur aut quaeritur in omnibus entibus nisi Deus, sicut 30. pars monstrauit? Amplius autem, quomodo verax Deus, qui secundum 30. partem huius, statuit se amari, & coli ab hominibus super omnia alia, siue existentia, siue cogitabilia, propter seipsum finaliter, vltimatè; non seipsum, sed aliud infinale & beatificum praemium eis reddet? Quicquid enim aliud tali amatori & cultori suo reddiderit, nihil videtur reddere sed fraudare; sicuti si paterfamilias pro opera tua diurna pro∣mitteret tibi aurum, puta talentum, vespere autem facto, redderet tibi stercus; nonne quodli∣bet aliud, citra Deum, ipsi collatum quasi stercus videtur respectu talenti? imo incomparabi∣liter [unspec E] longè minus quàm nihilum & inane. Quare & Philosophus 9. Ethic. 1. loquens de re∣compensatione iusta, & debita in communicatione humana, sic ait; Contendunt autem cùm altera fiunt ipsis, & non quae appetunt. Simile enim est, quod est nihil fieri, cùm eo, quod ap∣petit, non potitur; puta & citharoedo repromittens, & quanto melius caneret, tanto plus; immane autem expetenti promissiones pro delectatione delectationem reddidisse di∣xit; Siquidem igitur vterque hoc volebat, sufficienter vtique habuit: Si autem hic quidem delectationem, hic autem Iucrum, & hic quidem habet, hic autem non; non vtique erit quod secundum communicationem benè. Quanto magis in communicatione huiusmodi amatoris & cultotis Dei cum Deo, in qua Deus ipse finaliter intenditur, quaeritur, & spe∣ratur, similiter sentiendum? praesertim cùm nullum aliud bonum sit maius eo, aequale,

aut comparabile de propinquo, sed quodlibet incomparabiliter vilius, & quasi nihil & inane? [unspec A] Nonne & quilibet virtuosus faciens omnia finaliter propter Deum, secundum doctrinam 30. partis huius finaliter Deum intendit, quaerit, & mouetur continuè versus eum? Iste autem motus cum non sit circularis, sed rectus, non debet esse naturaliter infinitus, sicut nec homo naturaliter imperfectus. Sed quomodo naturaliter finietur, & perficietur finaliter iste motus, fine naturali, naturaliterque intento nullatenus acquisito, sed alio? Iste ergo mo∣tus est finaliter terminandus in Deo, qui etiam secundum Philosophos, sicut amatum & de∣sideratum nos mouet, sicut Aristoteles 12. Metaphys. 37. & Auerroes in comment. planè testantur; vbi & Philosophus 38. loquens de primo principio mouente sicut amatum: * 2.78 Ex tali, inquit, Principio dependet caelum & natura, super quod Auerroes sic ait: Iam declara∣tum est, quòd Caelum & natura continuatur cum principio quod est intellectus, qui est in fi∣ne gaudij & voluptatis, sicut erit nostra dispositio in continuatione cum intellectu qui est prin∣cipium, & ex hoc quidem apparet bene quod Aristoteles opinatur, quod fortuna hominum [unspec B] eo quod sunt homines, non est nisi per continuationem eorum cum intellectu, quem declara∣tum est in libro de Anima esse principium agens, & mouens nos. Intelligentiae enim abstractae in eo quod sunt abstractae, debent esse principia corum, quorum sunt principia, duobus mo∣dis; secundum quod sunt mouentes, & secundum quod sunt finis. Intelligentia enim agens in quantum est abstracta, & principium nobis, necesse est vt moueat nos, secundum quod amatum amans. Etsi omnis motus necesse est vt continuetur cum eo à quo sit secundum fi∣nem, necesse est vt in postremo continuemur cum hoc intellectu abstracto, ita quod erimus dependentes à tali principio, à quo Caelum dependet. Adhuc autem si felicitas hominis con∣summata in quocunque alio citra Deum consisteret, non in ipso, consisteret in aliquo bono fi∣nito & paruo, cum nullum sit aliud bonum citra ipsum. Sed quomodo Deus iustissimus, potentissimus, abundantissimus, atque largissimus, qui ab hominibus tantum amarise sta∣tuit atque coli, quod pro quantiscunque bonis non habitis acquirendis, seu habitis conser∣uandis; [unspec C] vel pro quantiscunque malis poenalibus non habitis praecauendis, aut habitis amo∣uendis, in nullo ipsum scienter offenderent quouismodo, secundum doctrinam trigesimae partis huius, pro tanto amore, pro tanto cultu, pro tanto seruitio, tantillum praemium eis reddet? Decet enim quod suos non parce remunaeret, sed abundè, secundum trigesimam pri∣mam partem. Q••id igitur dignum tanto amori, congruum tanto cultui, aut proportionatum tanto seruitio, consummata militia tandem reddet, nisi bonum aliquod maius bonis omni∣bus quae sperauerunt, malis omnibus quae sustinuerunt, saltem quantum in eis fuit, in promp∣titudine scilicet animi, & constantia voluntatis pro eius amore, reuerentia, & honore, praeser∣tim cùm facillimè istud possit, & conuenientissimè deceat hunc & illos? Quantum igitur bo∣num talibus amatoribus, cultoribus, & militibus suis reddet, nisi bonum aliquod maius bo∣nis omnibus etiam imaginabilibus citra ipsum: & quod bonum huiusmodi nisi ipse? Am∣plius autem nullum bonum finitum & paruum satiat animam aut hominem maius & melius [unspec D] appetentem, maioris & melioris capacem. Omnes ‖ 2.79 autem cerussimè experimur, quod bo∣num naturaliter affectamus, & magis maius, nec in vllo bono finito plenariè quietamur; quin∣nimo & vltra procedimus, & bonum maius magis appetimus, & optamus. Et quomodo iste appetitus tam naturalis, tam rationabilis, tam honestus, remanebit sine demerito aeternali∣ter oriosus, praesertim cum à Deo naturae totius Autore, non inaniter hominibus sit insertus? Solus igitur ipse Deus infinitissimè infinirus, istum appetitum, istud desiderium, istam famem, istam esuriem de seipso, & per seipsum beatissimè satiabit. Sed vbi & quando si non in felicita∣te‖ 2.80 futura, & in beatitudine quam speramus? Teipsum igitur, Deus meus, teipsum propter teip∣sum super alia cuncta amo, teipsum desidero, teipsū finaliter cōcupisco, teipsum propter teip∣sum non aliud quidlibet semper & in omnibus quaero finaliter ex totis meis praecordijs & me∣dullis, cū gemitu & ploratu, cum labore continuo & dolore; quid ergo finaliter mihi reddes? si non teipsum mihi reddideris, nihil reddes; si non teipsum mihi donaueris nihil donas; si [unspec E] non teipsum inuenio, nihil inuenio; nequaquam me praemias sed crucias vehementer. Prius enim, quando quaesiui teipsum finaliter, speraui cito inuenire teipsum finaliter, & tenere, & hac spe melliflua in omnibus meis laboribus dulciter consolabar; nunc autem si teipsum mihi ne∣gaueris, quicquid aliud dederis, tanta spe frustratus non ad tempus modicum sed pro semper. Nonne semper amore languebo, languore moerebo, moerore dolebo, dolore lugebo & flebo, & semper inanis & vacuus remanebo? Nonne igitur inconsolabiliter contristabor, incessa∣biliter querelabor, interminabiliter cruciabor? Non est hoc tuum optime, potentissime, cle∣mentissime, & amantissime Deus meus? Nullatenus congruit, nusquam decet vt A∣matores tuos perfectos ex toto corde, ex tota anima, ex tota virtute, tam inamica∣biliter,

[unspec A] imò tam inimicaliter paruipendas, despicias, abijcias, & contemnas, verberes, vulne∣res, torqueas, & affligas tempore sempiterno, quando te, & in te plenā felicitatem sperabant, & plenariam beatitudinem expectabant. Tu igitur verax Deus, principium & finis aman∣tium, reddes amatoribus tuis perfectis finaliter temetipsum, felicitatem perfectam, & beati∣tudinem consummatam, temetipsum desideratum finaliter & speratum, temeripsum omnis beatitudinis omne bonum, in teipso beatissimo, supra quam cogitare sufficimus beatissimè continentem, sicut per primam suppositionem, tertiam partem, & quartam, Doctor doctissi∣mus tuos discipulos docuisti. Quod igitur Magister bone, & Domine, nunc doces nos tenui argumento, tandem quaeso nos doce pleno experimento: quod nunc doces in perfecta cog∣nitione, tandem doce perfecta comprehensione; quod nunc doces longa spe, tandem reipsa doceas longiori. Fac igitur optime Deus meus, vt in tota semper vita praesenti, teipsum pro∣pter teipsum amem prae omnibus, quaeram in omnibus, & tandem in futura inueniam, ac te∣neam [unspec B] in aeternum. Obijciet forsitan discipulus Epicuri, aut filius Mahometi, quòd homines in vita futura animas simul & corpora possidebunt; quare & carnales concupiscentias, atque venereos appetitus, quapropter & actus, si sine vlla tristitia in omni felicitatis laetitia perma∣nebunt: Sed iste non aduertit, quomodo secundum quintam particulam huius partis, corpo∣ra beatorum in felicitate futura nequaquam in statu pristino remanebunt, sed ad meliorem & sinceriorem conditionem diuinitus mutabuntur. Nonne multi homines concupiscentijs multis carent? Nonne & idem homo eandem concupiscentiam diuersis temporibus habet & non habet? Nonne pueri, decrepiti, & infirmi maleficiati, & frigidi concupiscentiam venere∣orum non habent? Nonne castratio, camphora, agnus castus, stercus muris & similia extin∣gunt veneris appetitum? Cur ergo non potest Deus omnipotens corpora beatorum tam sin∣ceriter depurare, & depurata aeternaliter conseruare, quod nunquam in ipsis aliqua talis concupiscentia oriatur? Imò & faciet, cum talis concupiscentia esset eis nociua, & perfectae [unspec C] beatitudinis ademptiua. Qui enim secundum praemissa, corpora ista terrestria grau••a & mor∣talia ad coelestia subleuabit, vt ibi naturaliter maneant, & immoratalia perseuerent, & omnem appetitum carnalem inutilem, & perfectae felicitati contrarium eis tollet, vt sic totus homo in anima simul & corpore, totus sincerus sincera, spirituali, & perfecta beatitudine aeternaliter perfruatur.

Contra Aristotelem astruentem mundum non habuisse principium temporale, & non fu∣isse creatum, nec generationem hominum terminandam, neque mundum seu statum mundi praesentem vllo tempore finiendum. Contra Anaximandrum quoque Plato∣nem, Anaxagoram, Empedoclem, & Maurorum vaniloquos circa idem. 40.

ARguatur Aristoteles astruens mundum non habuisse principium temporale, & non [unspec D] fuisse creatum, nec generationem hominum terminandam, nec mundum, seu statum mundi praesentem vllo tempore finiendum. Anaximandros quoque Plato, Anaxago∣ras, Empedocles, & Maurorum vaniloqui à suis erroribus similiter arguantur. Consideranti∣bus siquidem dicta veterum circa mundum, duae opiniones se offerunt principales; vna & an∣tiquissima quòd mundus est genitus, & habet principium temporale; & ista vlteriùs duplici∣ter variatur. Hi namque affirmant mundum fuisse creatum ex nihilo, & hoc à Deo; Illi verò mundum fuisse factum ex aliquo, ex aliqua materia praecedente; & hi multipliciter separan∣tur. Anaximandros quidem putat res infinitas latuisse ad inuicem quiescentes in quodā Chaos tempore infinito; & tandem intellectum seu Deum ipsas ab inuicem segregasse, & sic mundum fecisse, quem & ponit secundum modum rerum solitum & communē, infinito similiter tem∣pore duraturum. Plato verò existimat res ante mundum motu inordinato aeternaliter fluctu∣asse. Deum{que} has reduxisse ad ordinem, & sic mundum fecisse aeternaliter permansurum: His [unspec E] quoque & alia opinio potest addi, quòd mundus sit tantummodo semel factus, & semel tan∣tummodo corrumpendus, quem tangit Philosophus 1. de Coelo & Mundo 102. quam & ibi Auerroes imponit Anaxagorae. Superiorem verò Aristoteles & ipse 1. Phys. 32. Anaximandro imponunt. Vnde videtur, quòd Anaximandros & Anaxagoras sint diuersi, & quòd ille supe∣riorem opinionem posuerit, & hic istam. Sed nullus quaeso de horum nominibus nimis curet: Scientia nam{que} non in nominibus sed in rebus. Empedocles autem dicit mundū fuisse factum ex 4. elementis per litem, & rursum per amicitiam corrumpendum; & hoc dicit in praeterito infinities factum esse, & in futuro infinities faciendum. Altera verò opinio principalis affir∣mat mundum esse ingenitum; & haec duplex: Quidam nam{que} loquentes in lege Maurorum, teste Auerroc super 1. de Coelo comment. 102. ipsum ingenerabilem, sed corruptibilem di∣cunt

esse; Aristoteles autem primus omnium, mundum esse in generabilem & incorruptibilem [unspec A] praesumpserat affirmare. Et quia eius opinio videtur famosior caeteris, etsi sit posterior; de ipsa tamen primitus disserendum. Ipsa quoque destructa, aliae leuiter destruentur. Nonne igitur secundum sententiam tuam, Aristoteles, & secundum consequentiam naturalem, si mundus est aeternus anterius, & species ac generatio humana similiter? et nonnè secundum ‖ 2.81 31. partem, & secundum sententiam tuam similiter, animae humanae rationales sunt aeternae, & singulae singulorum, nec fit circularis redditio animarum secundum proximam partem hu∣ius, & etiam secundum tuam sententiam in ostensione eiusdem partis praemissam? Nonne ergo modo sunt actualiter huiusmodi animae simpliciter infinitae? Quare & ille Algazel, secta∣tor tuus, & fibus in hac parte, infinitatē animatū concedit. Primo nam{que} Metaphy. suae, de∣finitione sexta, sic ait: ••ns diuiditur in finitū & infinitum; Infinitū verò dicitur 4. modis; quo∣rum duo non sunt; duos vero esse argumentatio deprehendit. Dicitur enim quod motus coeli non habet finem, quia non habet principium, & hoc iam deprehendit argumentatio. Dicitur [unspec B] etiam quod animae humanae quae à corporibus separantur sunt infinitae: Hoc autem necessario verum est, si remoueatur finitas a tempore, & à motu coeli, quod est remotio incaeptionis. Et infra, Animas humanas quae sunt separabiles à corporibus per mortem, concedimus esse in∣finitas numero, quamuis habeant esse simul; quoniam non est inter eas ordinatio naturalis, qua remota desinant esse animae, eò quod nullae earum sunt causae alijs. Istud tamen tam con∣tratium ordini, tam absurdum, Deo non conuenit nec naturae, quod & tu Aristoteles & om∣nes Philosophi, omnes veri Philosophi soletis impossibile reputare. Nonne etiam secundum tuam sententiam, & secundum sententiam veritatis, frustra ponuntur pluta, vbi sufficiunt pauciora? Ad quid ergo ponuntur animae infinitae cum finitae sufficiant? Dices fortassis quod Animae infinitae ponuntur propter perfectionem vniuersi maiorem: Alias enim non esset ita perfectum. Sed cur magis animae infinitae, quam Angeli infiniti, quam sphaerae, quam stellae, quam caetera huiusmodi entia infinita? Imò & multitudo finita videtur perfectior infinita: [unspec C] Omnis namque numerus perfectus, sphaericus, circularis, cubicus, quadratus pariter siue impariter, par aut impar, digitus, articulus, compositus, siue cuiuscunque alterius dispositio∣nis laudabilis est finitus, sicut Arithmetica clarè monstrat; Numerus autem infinitus nullius huiusmodi dispositionis laudabilis esse potest. Eodem quoque modo videtur esse de nume∣ris, sicut de corporibus & figuris; sed corpus finitum est perfectius infinito, si esset: Habet enim figuram determinatam & certam; Infinitum, nequaquam. Imò & omne corpus regulare, & apud naturam & Geometras laudabile & famosum est finitum; Omne namque corpus hu∣iusmodi est pyramis, cubus, octoedron, duodecaedron, Icosaedron, vel sphaera; Figura au∣tem sphaerica ratione docente & Mathematicis, atque Philosophis naturalibus testantibus, est perfectissima figurarum: quare & coelum corpus perfectissimum habet eam; Infinitum verò nullam habet figuram. Nonne & ordinatum & determinatum est melius & pulchrius inordinato & confuso? quantum namque bonum est ordo? quantam pulchritudinem affert [unspec D] rebus? Annon tu ipse Aristoteles 13. Metaphys. 2. redarguens Aristippum & caeteros tales Sophistas dicentes, vt recitas 3. Metaphys. 3 in Mathematicis non esse bonum, sic ais; Quo∣niam autem bonum & optimum alterum hoc quidem est semper in operatione, bonum au∣autem & in immobilibus, dicentes nihil differre Mathematicas scientias; de bono aut opti∣mo mentieutur. Dicunt enim & demonstrant maximè. Non enim si non nominant opera & rationes ostendunt, non dicunt de ipsis. Boni autem maximè species & ordo, commensu∣ratio & determinatum, quod maximè ostendunt Mathematicae scientiae. Et quoniam mul∣torum causa ‖ 2.82 videntur haec, dico autem puta ordo, & determinatum. Annon & 7. Polit 3. Lex inquis, ordo quidam est, & bonam legislationem necessarium bonam ordinationem esse. Valde autem excedens numerus non potest participare ordine. Nonne & ideo Pictagorici posuerunt terminum seu finitum & perfectum in coclementatione boni, infinitum verò & su∣perfluum in coelementatione mali, sicut in ostensione 18. partis fuerat recitatum? De pul∣chritudine [unspec E] verò quis nesciat, quòd in ordine, determinatione, & conuenienti proportione consistat? hoc partes Animalis ostendunt, hoc partes aedificij, picturae, scripturae, & caete∣rorum heterogeniorum huiusmodi clarè monstrant. Quod & Alacen. 2. perspectiuae, agens de pulchritudine, & causis ipsius, per haec & huismodi pulchre docet; vbi & sic ait; Si∣tus aliquando facit pulchritudinem, & plures intentiones pulchrae non apparent pulchrae nisi propter ordinationem & situm tantum, quoniam omnes distinctiones ordinate quasi pi∣ctatae non apparent pulchrae, nisi propter ordinationem, & scriptura non apparet pulchra, nisi propter ordinationem, quoniam pulchritudo non est nisi ex compositione, & directione figuratum, literarum, & ex compositione earum ad inuicem. Si autem compositio literarum,

[unspec A] & ordinatio carum non fuerit secundum vnam proportionem, sed vna magna & alia parua, tunc non erit scriptura pulchra, quamuis figurae literarum per se sint bene positae. Et ali∣quando apparet scriptura pulchra, quando ‖ 2.83 compositio eius fuerit proportionalis, quamuis li∣terae non sint in fine bonae dispositionis: Et similiter plures formae visibilium non apparent pulchrae nisi propter dispositionem, & ordinationem partium adinuicem. Et infra, Scriptura non erit pulchra, nisi quando fuerint literae eius proportionales in figura & quantitate, & si∣tu, & ordine, & similiter de omnibus modis visibilium, cum quibus congregantur partes di∣uersae; & cùm consideraueris formas pulchras de omnibus modis visibilium, inuenies, quòd proportionalitas facit pulchritudinem magis quàm aliqua alia intensio, vel etiam aliquae aliae coniunctae per se. Et cum considerabuntur intentiones pulchrae, quas faciunt intentiones particulares per coniunctionem earum adinuicem, inuenietur quòd pulchritudo quae appa∣ret [unspec B] ex coniunctione earum, non apparet nisi propter proportionalitatem earum. Pulchritu∣do ergo non est nisi ex intentionibus particularibus, & perfectio eius est ex proportionalitate & consonantia, quae fit inter intentiones particulates. Vbi & dicit, quòd numerus facit pul∣chritudinem, sicut patet de numero stellarum in coelo, & candelarum in domo. Sed quis, quae∣so, numerus facit pulchritudinem, nisi pulcher, nisi qui ex conditionibus & proprietatibus suis pulchris, pulchre ordinatis, & proportionatis adinuicem, pulchrè se ingerit contem∣planti? Infi••tus autem numerus non est talis, sicut superius est suasum; Imo ex sua inordi∣nata confu••ione & confusa inordinatione, indecens, indelectabilis, & turpis potius videre∣tur Contraria namque regulariter contratiorum sunt causae, sicut & tu Aristoteles saeptus confiteris. Si igitur haec ita se habent, quomodo arbitrandum, quòd Deus sapientissimus sapientissime cuncta disponens, sicut praemissa ostendunt, ciuitatem suam coelestem, pro∣pri••m domum suam, suam familiam specialem, ex sanctis animabus seu hominibus constitu∣tam secundum proximam partem huius, inordinatam faceret & confusam, indispositam, im∣perfectam, [unspec C] incompositam, indecoram, in multitudine scilicet actualiter infinita? Imo ratio∣nabilius aestimandum, quòd ipsam in aliquo numero sapientiae suae, noto, perfecto, electo, conuenienti, decenti, pulchrè & suauiter ordinato sapientissimè disponebat. Nonne & tu ip∣se Aristoteles in Politicis tuis ostendis diffusè; quòd Ciuitas debet habere certum numerum ciuium mediocrem? quomodo ergo coelestis illa ciuitas gloriosa habebit confusionem ciuium infinitam? Cur insuper potius sunt ibi homines infiniti, animaeue humanae, quàm Angeli, intelligentiae, sphaerae, vel stellae, & quàm modò in mundo species infinitae, aut supposita in∣finita? Cur (quaeso) hoc monstrum mirabile in specie ista sola? Amplius autem si occupatio continua sineret, & prolixitas non obstaret, videtur quòd ista sententia posset per alias ratio∣nes quasi mathematicas quodammodo mathematicè reprobari; quod ideo per aliqua breuia breuiter faciendum, exquisitiorem diligentiam alijs, vel alteri tempori relinquendo. Si igitur infini••ae sint animae, habuerunt, & habent, vel habebunt corpora propria infinita per proxi∣mam partem huius. Ponanturigitur illa corpora infinita, vel aliqua infinita ex cis secundum [unspec D] vnam seriem consequenter, ad modum loquendi Philosophi, 6. Phys. 2. ita quod quodlibet corpus praecedens, habeat aliquod proximum ipsum sequens, nullo huiusmodi corpore inter∣cepto. Et sit illa serics ordinata secundum vnam lineam rectam, veram vel imaginariam, inci∣pientem hîc in centro horizontis, & ad occidentem in infinitum extensam, vel secundum li∣neam giratiuam, ab eodem centro per partes proportionales in aequales diametri, aut semidia∣metri horizontis, versus eius circumferentiam infinities circumductam; vel adhuc secundum partes proportionales inaequales alicuius lineae rectae, finitae, puta semidiametri horizontis ad occasum tendentis. Nec corpulentia horum corporum quenquam conturbet; Ponantur enim verè vel imaginariè in illa linea recta vera, vel imaginaria infinita, vel si in illa linea giratiua, aut recta finita ipsa volueris situare; ponantur posteriora semper minora prioribus proportio∣naliter vt oportet, vel loco eorum ponantur modo praedicto superficies, lineae, siue puncta, [unspec E] quae tamen corpora nominentur. Ratio quoque ista de multitudine sola procedit; & ideo de magnitudine nullus curet. His itaque per Dei omnipotentiam verè, vel per imaginationem fictè ita dispositis, disponantur & animae, contra sua corpora correspondenter omnino; & sit A tota multitudo omnium animarum, & B tota corporum multitudo; A igitur multitudinis singulae vnitates; B singulis vnitatibus, & omnes omnibus, & è contra, aequaliter correspon∣dent: quaelibet enim anima habuit vnicum corpus suum, & quodlibet corpus vnicam animam prop••iam, sicut ex proxima parte patet; & ista responsio confitetur, quod & ostendunt series 〈…〉〈…〉 〈…〉〈…〉arum vnitates sibi inuicem mutuò aequaliter respondentes. Quod & vt pa∣〈…〉〈…〉 〈…〉〈…〉ur his ita dispositis distribuantur animae per Dei omnipotentiam, vel per ima∣ginationem hoc modo: Prima, primo corpori; secunda, secundo; & ita deinceps, qua distri∣butione

completa quaelibet anima vnicum corpus habebit, & quodlibet corpus vnicam ani∣mam. [unspec A] Haec igitur singillatim atque coniunctim mutuo sibi aequaliter correspondent. Sed quomodo stabit istud? Dispositis etenim A & B vt prius, detur prima anima primo corpori, secunda tertio, vel decimo, vel quantum volueris distanti à primo; & tertia anima corpori tantum distanti à secundo corpore animato, quantum illud à primo, & ita deinceps donec to∣ta distributio huiusmodi compleatur. Quo facto vel singulae & omnes animae sunt huiusmo∣di corporibus distributae, vel sunt aliquae remanentes; Si singulae & omnes sunt corporibus talibus distributae, tota A multitudo illi parti B diuisim & coniunctim correspondet aequa∣liter & è contra. Si aliqua anima remanet, cùm ab illa ad primam sint tantum finitae, & om∣nia talia corpora praeaccepta B multitudinis sunt totidem & finita; quare & tota B multitudo similiter est finita, quae posita fuerat infinita: Ad aliud verò latus intuitum conuertendo, A & B dispositis sicut prius, dentur primo corpori mille animae, & secundo totidem, & dein∣ceps quamdiu multitudo sufficit animarum. Vel ergo distributio ista alicubi desinet, vel ad [unspec B] singula & omnia corpora se extendet: Si alicubi desinet, cum inter illum locum seu corpus loci illius, & primum corpus sint corpora finita tantummodo, erunt & totidem; quare & finiti tantummodo millenarij omnium animarum, & tota A multitudo finita, quae posita fuerat infinita. Si autem distributio illa ad omnia & singula corpora se extendit, cuilibet vni∣tati B correspondet vnus millenarius vnitatum A, imò & decem, & centum, & mille mille∣narij, & quantuscunque numerus finitus volueris, si tantus distribuatur in primis modo prae∣dicto, quod potest similiter demonstrari. Quomodo ergo A B multitudines & vnitates ea∣rum singulae singulis singillatim, & omnes pariter omnibus aequaliter sibi inuicem mutuò correspondent, sicut superius monstrabatur, nec opinio diffitetur. Adhuc autem vt ratio dilucidetur apertius, ponatur quod sicut mundus & species humana sunt aeterni anterius, ita aeternaliter habuerit vnicum principem omnium, puta Imperatorem vel Papam, qui & om∣nes exempli causa Papae vocentur. Sicut igitur secundum hypothesin infiniti homines prae∣cesserunt, [unspec C] sic & Papae similiter infiniti; quare & nunc sunt solorum Paparum animae infini∣tae, quae si distribuantur corporibus modo praedicto, sufficiunt ad singula & omnia corpora animanda; imò & sufficiunt vt corporibus singulis mille animae, & plures quotcunque vo∣lueris tribuantur, quod potest demonstrari clarissimè sicut supra. Ex his insuper consequitur euidenter, quòd A multitudo sufficeret ad infinitas B multitudines animandas, quod & ita perspicuè demonstratur dispositis A & B vt prius, detur secunda anima primo corpori, & quarta secundo, sextaque tertio, & ita demceps, quamdiu multitudo sufficit animarum, semper in A multitudine alternando, in B verò multitudine continuè procedendo; & sic in fi∣ne erūt singula & omnia corpora B multitudinis animata & adhuc supererunt animae infinitae, quod potest demonstrari vt supra. Quo facto B multitudo tollatur, & alia multitudo aequa∣lis similiter reponatur, & fiat distributio de animabus residuis, sicut prius, & in fine erit to∣tota ista secunda multitudo corporum animata, & remanebunt vt prius animae infinitae. [unspec D] Rursum haec multitudo secunda tollatur, & tertia similis similiter reponatur, & fiat distri∣butio sicut prius, & ita quarto, & quinto, & infinities simili modo fiat. Sufficit enim ple∣nissimè & abundat illa multitudo mirabilis animarum, quod potest demonstrari perspicuè sicut supra; quod tamen vt elucidatius videatur; Ponatur, quod facta prima distributione per alternas animas modo praedicto, animae residuae praeter primam anteriorentur per vnum gradum versus primam, donec situentur singulae correspondenter singulis corporibus, & omnes omnibus sicut prius; ad hoc enim plenè sufficiunt animae remanentes, quod conside∣ratis prioribus facillimè demonstratur. Quo facto B multitudo tollatur, & alia multitudo similis similiter reponatur, & similiter animetur, qua plenariè animata modo praedicto, fiat anterioratio remanentium animarum vt prius, &c. sicut supra; quod & de multitudine animarum Papalium posset similiter demonstrari. Ex his quoque vlterius luculenter in∣fertur, quod A multitudo sufficit animare B multitudinem, & duplam, & quadruplam, [unspec E] & deinceps sine termino, sine statu. Quod & patet fortassis expressius, si B multitu∣dini addatur C multitudo aequalis mixtis vnitatibus alternatim hinc inde, secundum ordinem praetaxatum, vel etiam C vnitatibus positis separatim correspondenter B v∣nitatibus singillatim, & fiat distributio animarum continua isto modo. Da primam pri∣mo corpori B, secundam primo C, tertiam secundo B, quartam secundo C, & sic deinceps, quamdiu habueris sufficientiam animarum: qua distributione hoc modo completa, nulla anima sine corpore, nec vllum corpus sine anima remanebit, quae ambo demonstrantur facil∣lime sicut suprà. Si autem volueris vt omnibus istis corporibus plenariè animatis, remane∣ant animae infinitae vt priùs, fiat alterna distributio animarum sicut superiùs tangebatur, secun∣dum

[unspec A] ordinem tamen corporum proximo praelibatum; & fiat anterioratio remanentium ani∣marum, & habebis certissimè quod volebas, & secundum hunc modum potes adhuc simili∣ter addere D aliam multitudinem similem, & E & F & quotcunque volueris, & ipsas ex A similiter animare: Quod & potest demonstrari similiter de Papalibus animabus. Simili quo∣que modo potest ostendi, quòd quantalibet multitudo corporum communium, & etiam Papalium correspondet singulis vnitatibus animarum. Sed quis inconuenientias & repug∣nantias tantas feret? vt quid etiam, quaeso, tanta, & tam excessiua superfluitas animarum pro tot corporibus seu hominibus animandis, quando plenè sufficiunt pauciores, etiam animae Papales, & adhuc quantumlibet pauciores, sicut praemissa demonstrant? vt quid ibi super∣fluunt animae infinitae, & infinities infinitae, vt patet perspicuè ex praemissis? vt quid ‖ 2.84 etiam tanta & tam excessiua superfluitas corporum, pro tot spiritibus hospitandis, pro tot homi∣nibus componendis, quando plenè sufficerent pauciora, etiam corpora Papalia, & adhuc [unspec B] quantumlibet pauciora? vt quid ergo ibi superfluunt corpora infinita, & infinities infinita, si∣cut ex prioribus clarè patet? hoc Deum sapientissimum nusquam decet, sicut prima Suppo∣sitio & partes sequentes ostendunt, hoc naturae non conuenit, hoc omnes Philosophi dete∣stantur. Adhuc autem positis corporibus B secundum ordinem praetaxatum, vel sine ordi∣ne ad cumulum vnum confusum, accedant singulae & omnes animae A, & ingrediantur, as∣sumatque quaelibet vnicum horum corporum, nulla duo; omnesque pariter occupent corpora quot oportet, non plura: quo facto erit aliqua multitudo infinita corporum animata, & nulla; quòd aliqua, sequitur euidenter; & quòd nulla probatur, quia nulla potest ratio assig∣nari, quare haec magis quàm illa. Quae namque ratio quare tota B. multitudo per istas ani∣mas occupetur, cùm minor sufficiat, puta multitudo corporum Papalium, quae sit C & ad∣huc minor, dum tamen infinita puta D, & ita de alijs infinitis, sicut praecedentia clarè mon∣strant. Cur ergo B tota potiùs occupatur quam C, & C quàm D, & ita deinceps, nulla ra∣tio [unspec C] dari potest. Non enim necessariò sequitur quòd occupet totam B, nec totam C, nec D totam, & ita de alijs vniuersis, sicut praecedentia docuerunt. Imò si non capiant plura cor∣pora quàm oportet, nullam infinitam multitudinem occupabunt, cum quacunque multitu∣dine infinita sufficiat eis minor, sicut praehabita clarè monstrant. Et si falsigraphus forsitan de maiori voluerit cauillare, dicatur illud maius alio quod continet illud totum & aliquid am∣plius, seu aliud quantum vltra seu extra. Et si quis dixerit, quòd ideò hae animae assumunt haec corpora omnia, quia priùs illa omnia animabant, istud repugnat prioribus, quia adhuc superfluè capiunt & plura corpora quàm oportet, sicut superius est ostensum. Neque ista re∣sponsio euacuat argumentum; Tollantur enim omnia illa corpora vetera, & loco eorum creentur tot noua &c. sicut priùs; vel ponantur tot denarij ad cumulum, vel secundum seriem ordinatā, ex quibus quaelibet anima, seu quilibet homo, cùm fuerit animatus, capiat sibi vnum denarium & non plures, &c. sicut supra: Veruntamen qualis hic superfluitas reputanda? quo∣modò [unspec D] namque possent animae capere parciùs de istis corporibus quàm quaelibet vnicum, sin∣gulae singula, nec aliquae earum, nec omnes simul praeter illa corpora propria accipiunt aliqua, vel aliquod in communi. Adhuc autem si hic sit superfluitas animarum pro illis corporibus animandis, tollatur superfluum, & necessarium reseruetur. Quot ergò animae reseruantur? vel infinitae, vel tantùm finitae: Si infinitae, adhuc est superfluitas animarum; ex ipsis nam∣que posset cuilibet corpori animae mille dari; possentque illae animae mille tales B multitu∣dines animare, sicut superius est ostensum: adhuc ergo superfluitas excessiua. Si tantum finitae, quomodò illae sufficerent ad infinita corpora singulariter animanda? Si etiam sit ibi superflui∣tas animarum, est & similiter corporum coaequalium pro tanta multitudine hominum inte∣granda; quare & hominum consequenter. Sed quomodò tanta hominum multitudo sine tot hominibus esse potest? Quomodo illa hominum multitudo subtracta ab eis & ea, ali∣qua multitudine hominum, imò quantacunque volueris, etiam infinita, immutabiliter per∣manet [unspec E] quanta priùs, & in additione similiter simili ratione. Si insuper ibi vltra necessita∣tem sit superfluitas animarum pro tot hominibus animandis, tot ibi superfluunt animae, quot ibi corpora numerantur: Nam cuilibet corpori duae, imò mille, & quot volueris a∣nimae correspondent, sicut praehabita manifestant. Istis ergo hominibus omnibus exi∣stentibus animatis his omnibus animabus, tollantur tot animae quot sunt corpora, & quilibet homo reddetur exanimis, & quodlibet corpus exanime remanebit. Imò tollas vnicam animam, & aliquem hominem seu aliquod corpus exanimans; Constat planè: à quo nam{que} aliquam animam tolleres, nisi ab aliquo homine, & aliquo corpore animato. Am∣plius autem si isti homines infiniti pro opere suo diurno ex conuentione cum Deo, reciperent vespere singuli singulos denarios, quomodo secundum praemissa reciperent ‖ 2.85 superfluè multos

denarios, imò denarios infinitos? Quis enim habet, vel qui habent denarios illos superfluos [unspec A] infinitos, cum nullus habeat nisi vnum denarium; nec aliqui eorum, nec omnes habent ali∣quos denarios, aliquemuè denarium in communi; quomodo posset quilibet istorum secun∣dum praemissa habere ex istis solis denarijs non multiplicatis, non auctis, mille denarios, imò decem millia & quotcunque voluerit, etiam infinitos? Si namque quilibet sic posset habere, sic habet: Omnes enim isti denarij distribuuntur inter ipsos aequaliter singillatim. Si etiam singuli horum possent habere ex istis solis denarijs non multiplicatis, non auctis, mille vel in∣finitos denarios, quare non sic habent? quis facit eis tam grauem iniuriam, tantum damnum? quis ita eos defraudat à suo iusto labore? quis prohibet eos de suo iusto labore, de sua iusta mercede reportare commodum quantum possunt sine praeiudicio alieno? Hoc ergo totum videtur accidere ex malitia & defectu reddentis eis mercedem. Posset namque secundum praemissa ex istis solis denarijs non multiplicatis, non auctis, quos per suos iustos labores communiter meruerunt, tradere vni eorum mille, vel quotcunque denarios etiam infinitos, [unspec B] & ita alteri, ac deinceps singulis singilatim, vel omnibus illis simul. Sed quis imposuerit frau∣dem vel malitiam vllam Deo, contra primam Suppositionem, tertiam, ac 31. partem? Prae∣terea, ponatur quòd hi operarij infiniti starent seriose dispositi consequenter, quòd etiam po∣nerentur simili ordine infiniti denarij contra eos, sicut de animabus & corporibus superius ponebatur, praecipiatque Deus ‖ 2.86 quod sumant omnes & singuli suam iustam mercedem, nec amplius sibi vsurpare praesumant, & capiant singuli singulos denarios consequenter, ita quòd nec vnus quidem denatius relinquatur. Videtur igitur secundum praemissa, quod isti sint rei magnae culpae & paenae. Capiunt enim multum superfluè, multò plura, imò infinities plura, quam capere oporteret; & totam thesauriam, gazophylacium, seu aerarium Domini euacu∣ant, exhauriunt, & consumunt, vbi possent relinquere infinitum thesaurum, infinitas diui∣tias, denarios infinitos, sicut praehabita clarissimè demonstrabant. Sed si Deus ipsos ex ista causa condemnat, condemnaret eos si caperent alternos denarios, reliquos dimittendo ter∣nos, [unspec C] quaternos, millesimos, vel quoslibet alios residuos dimittendo, dum tamen singuli cape∣rent singulos, quia tunc omnes pariter caperent infinitos; quare & plures infinities quam con∣uentio exigat, iustitiauè requitat. Semper igitur Deus hos suos operatios ex hac causa argu∣eret & damnaret, quod suae plenissimae non conuenit bonitati, iustitiae, pietati, sicut prima Suppositio, tertia pars & 31. docent.

Hactenus per viam quantitatis discretae; nunc verò per viam quantitatis continuae proce∣dendum. Si igitur sint animae humanae actualiter infinitae, secundum proximam partem hu∣ius, sunt aut erunt aliquando simul & humana corpora eis correspondentia similiter infinita; vel saltem hoc est absolute possibile per Dei omnipotentiam absolutam: Quali namque rati∣one potest Deus simul facere animas humanas actualiter infinitas, posset & simul toti 'em corpora eis dare, & totidem homines animare, quod & videtur opinionem velle concedere consequenter. Ponatur igitur B seriem infinitorum corporum humanorum aequalium hic in∣cipere, [unspec D] & esse infinitam simpliciter ad occasum; vel facilius intellectu, sit B ••num lignum quadrangulum aequalis grossitiei per totum hic incipiens, & in infinitum secundum quid ad occasum procedens, quod ideo dicatur infinitum secundum quid, quia est infinitum secun∣dum vnam dimensionem puta longitudinem tantum, non omnes; imo secundum alias est fi∣nitum; et quia adhuc scundum illam vnam, puta longitudinem est infinitum ad vnam par∣tem tantùm, non aliam, sed finitum; quod ideo, ad differentiam corporis imaginati infiniti simpliciter secundum omnem dimensionem, aut longitudinis rectae infinitae simpliciter ad vtramque partem, infinitum secundum quid congruè dici potest. Alia verò infinita simplici∣ter nuncupentur: Haec igitur B quantitas solida seu corporea distinguatur per cubos, seu pe∣des, pedalesuè quantitates, ipsam secundum longum per medium, per totam suam grossitiem diuidentes, correspondenter corporibus hominum & animabus praedictis. Capiatur ergo primus eius cubus, seu pes solidus, & ponatur metidionalius iuxta situm suum priorem, se∣cundusque [unspec E] ponatur contiguus primo ex parte orientis, tertius quoque ex parte occidentis, et ita deinceps per singulos eius cubos * 2.87 seu pedes. Quo facto, ex cisdem cubis, pedibus seu partibus praecisè non multiplicatis, non rarefactis, nec aliquo modo auctis, ex quibus consti∣tucbatur B corpus infinitum secundum quid, nunc constituitur corpus simpliciter infinitum, non secundum dimensionem aliam sed candem, quod sicut praehabita facillime demonstra∣tur. Istud namque corpus secundo constitutum hoc modo non finitur ex parte orientis, quia tunc finiretur similiter ex parte occidentis, & ita ex vtraque parte, quare & pedes finitos tan∣tummodo contineret, quapropter & B similiter, cuius oppositum ponebatur. Imò quod ma∣ius videtur miraculm, si capiantur partes eius alternae, quaternae, vel quotelibet secundum

[unspec A] modum de animabus praemissum, & coniungantur modo praedicto, secundum quotcunque mundi diametros facient quotlibet corpora secundum longitudinem simpliciter infinita, imò & innumerabilia secundum diametros mundi omnes, & adhuc remanebunt infiniti pedes, quot prius; quod patet facilius, si pedibus alternis alijsue sublatis, residui anteriorentur, & coniungantur vt prius, sicut de animabus humanis superius docebatur. Amplius autem ex isto patenter consequitur vnum stupendum miraculum, & horribiliter monstruosum: quòd videlicet cubi B seu pedes sufficiunt ad replendum vniuersum locum situm, seu vacuum ima∣ginarium simpliciter infinitum, secundum omnes dimensiones simpliciter quaquauersum, sine multiplicatione, rarefactione, aut additione quacunque ad faciendum vnum corpus infinitum simpliciter omniquaque. Imo talia duo corpora ‖ 2.88 similiter tria, quatuor, & quot∣cunque volueris, etiam infinita numero, & infinities infinita, & quod adhuc B habeat cubos infinitos quot prius, & permaneat quantum prius, quod & breuius & leuius demonstratur, si [unspec B] cubi B repletiui loci, vt constat, capiantur continui vel alterni, sicut oportet, & per imagina∣tionem, vel per Dei omnipotentiam, per instantia dici infinita, vel per partes diei proportio∣nales inaequales infinitas circa aliquod punctum datum, quasi circa centrum aequaliter, & contigui seu continui cumulentur, donec singuli & omnes sic fuerint cumulati: quo facto, ha∣bebisibi corpus ex omni parte simpliciter infinitum. Alias enim esser omniquaque finitum, & finitos cubos tantummodo contineret; quare & B similiter cubos finitos tantummodo te∣nuisset, fuissetque finitum simpliciter, cuius oppositum ponebatur. Quod & patet de filo quantumlibet gracili, secundum quid in longitudine infinito, ad inuicem glomerato. Et si duo, vel quotlibet talia corpora simpliciter infinita habere desideras, fac primo vnum, ex partibus B, alternis residuis conseruatis, quo facto & penitus annihilato per imaginationem, vel per Dei omnipotentiam, secundum 33^am partem huius, fac secundum ex alternis adhuc partibus reseruatis, quo facto & annihilato, simili modo fac tertium, & ita deinceps quoties∣cunque [unspec C] libuerit operari, etiam vicibus infinitis, imò & infinities infinitis, & adhuc remane∣bunt B cubi infiniti quot prius, & B similiter quantum prius; quod claret lympidius, si prima parte B semper immobili conseruata, subtracta secunda parte ipsius, & quarta, & residuis partibus sic alternis, residuarum partium quaelibet posterior, contiguetur cum parte proxima praecedente. Per haec autem & error Epicuri siue Democriti infinitos mundos confingens, confringitur euidenter. Pro isto sciendum, quòd Augustinus 11. de Ciuit. Dei 5. dicit Epicu∣rum mundos innumerabiles somniasse; Iohannes verò Sarisburiensis, & postea Episcopus Caronotensis in Policratico suo, quem scripsit beato Thomae Archiepiscopo Cantuariensi, quando fuit Cancellarius Regis Angliae, lib. 8ⁱ. cap, 5^o. sic ait; Alexander, cu••us pectus laudis insatiabile Anacharso comiti suo ex autoritate Democriti praeceptoris innumerabiles Mun∣dos esse referenti; Heu, me, inquit, miserum, quòd nec vno quidem adhuc potitus sum. Pu∣to autem quod Democritus primo istam sententiam adinuenit, & Epicurus postea confirma∣uit, [unspec D] sicut de sententia affirmante cuncta geri fortuitò, Lactantius primi institutionum diuinarum aduersus Gentes primo, recitat manifestè, sicut 27. huius primi plenius recitatur. Et haec videtur opinio, quam Aristoteles 1. de Coelo & Mundo 76. & post, nititui repro∣bare. Singula namque minima corpora, qualis videtur minimus puluis terrae, de singulis mun∣dis assumpta, & modo praedicto ad inuicem cumulata, vniuersum locum, situm, spacium, seu vacuum verum vel imaginarium totaliter occuparent. Vbi ergo hospitarentur alia corpo∣ra plura incomparabiliter & maiora? quomodo contentarentur illa situ minori, & non totale spatium vniuersum totaliter occuparent? Quomodo etiam cubi illi, partes fili, seu corpora minima de mundis singulis nunc collecta, & sphaericè cumulata non prius occupabunt tan∣tum spacium, quantum modò spacium vniuersum? & quomodo nunc occupant spacium am∣plius, quam tunc fecerunt? praesertim cùm secundum doctrinam Geometrarum certissi∣mam, sphaera sit capacissima figurarum. Amplius autem B posito sicut prius, addatur ei se∣cundum [unspec E] rectum C corpus omninò aequale versus orientem, & contiguetur in D puncto, ra∣refiatque quilibet cubus seu pes B versus occidentem, & C versus orientem, & totum B C augebitur secundum rectitudinem, secundum dimensionem, secundum quam est simpliciter infinitum, & ad illam partem, ad quam est finitum simpliciter, mouebitur motu recto, erit∣que vnum infinitum simpliciter maius alio simpliciter infinito, quod & potest similiter argui, condensando partes versus D punctum. Quod & fortassis magis patenter ostenditur, si de B C subtrahatur vnus pes vel duo ad D & residua per imaginationē, & per Dei omnipotentiam, fine additione, rarefactione, vel augmentatione quacun{que} per solum motū localem vnius par∣tiū vel ambarū adinuicem couiungantur, & iterum disiungantur, & ad distantiā similē reducā∣tur. Quod & potest similiter argui de corpore posito simpliciter infinito, & secundū singulas

partes suas & omnes versus aliquod punctum datum, quantum volueris condensato aut e∣tiam [unspec A] rarefacto. Adhuc autem si infinitum simpliciter possit esse, cur hoc in vna specie rerum & non in alia, ali••sque ponendum? Posset ergo esse homo simpliciter infinitus; Posset enim homo habere animam perfectionis naturalis infinitae simpliciter intensiuè, quare & simili ra∣tione corpus proporuonaliter adaptatum, quod esset necessario infinitum: quare & singula eius membra, si essent naturaliter & proportionaliter adaptata, quod quantam & quam mul∣tiplicem repugnantiam implicat, quis non videt? quod & totam Geometriam subuerteret & faliaret, sicut potest faciliter demonstrari. Post haec autem per viam fortitudinis, potentiae, seu vigoris harum innumerabilium animarum. Sit igitur A tota ista innumera multitudo, & sint omnes potentiae coaequales, vel ergo A est potentiae actiuae infinitae simpliciter, qua ma∣ior esse non posset, vel finitae simpliciter; vel infinitae secundum quid, & secundum quid fini∣tae. Non infinitae simpliciter, quin posset aliqua maior esse: Posset enim augeri per appositio∣nem vnitatis & multitudinis finitae, & etiam infinitae aequalis, vel quantumcunque maioris per [unspec B] augmentationem intensiuam potentiae harum omnium animarum, & vtroque modo; imò & est aliqua potentia maior illâ, potentia scilicet & omnipotentia summa Dei, qua nullo mo∣do posset aliqua maior esse, sicut prima Suppositio & partes sequentes ostendunt. Nec po∣test quis dicere, quòd A est potentiae finitae simpliciter: tunc enim haberet proportionem finitam ad hanc simplicem potentiam B animae assignatae; & aliqua multitudo finita pars A habet proportionem similem seu aequalem ad B seu eius potentiam, & aliqua multitudo fini∣ta pars A proportionem maiorem, vt patet clarissimè. Duae namque animae sunt in duplo potentiores B vna cùm omnes ponantur aequè potentes, & tres in triplo, & ita deinceps, vl∣tra omnem proportionem finitam. Aliqua ergo pars A, est aequalis A, aequalis potentiae & virtutis, aliqua quoque maior. Dicit enim nona quinti elementorum Euclidis, Si fuerit ali∣quarum quantitatum ad vnam quantitatem proportio vna, ipsas esse aequales: si verò vnius ad eas proportio vna, ipsas aequales esse necesse est. Cuius & octaua sic ait, Si duae quantita∣tes [unspec C] inaequales ad vnam quantitatem proportionentur, maior quidem maiorem, & minor mi∣norem obtinebit proportionem; illius verò ad illas, ad minorem quidem proportio maior, ad maiorem verò proportio minor erit. Duae insuper animae excedunt B in duplo tres in triplo, & ita deinceps, vltra omnem proportionem finitam. Omnes ergo hae animae infinitae pariter congregatae excedunt B vnicam infinitè: Sunt ergo potentiae infinitae. Ideò tortè di∣cetur inprimis, quòd A est potentiae infinitae secundum quid, & secundum quid finitae; sed secundum praemissa, A excedit B simpliciter infinitè, quia vltra omnem proportionem fini∣tam; A ergo est potentiae simpliciter infinitae. Capiatur quoque imaginariè vel verè secun∣dum hypothesin, per omnipotentiam magnam Dei C potentia actiua simpliciter infinita: C igitur, & A habent aequalem proportionem ad B, quia simpliciter infinitam, & B ad ambas illas proportionem aequalem: A ergo & C sunt aequales, teste nona Euclidis praemissa. Ad∣huc autem vel C & A sunt aequalia vel nequaquam. Si sunt aequalia, & C est simpliciter infini∣tum, [unspec D] ergo & A; vel si sunt aequalia, & A non est infinitum simpliciter, sed secundum quid tantum, & secundum quid finitum; ergo & C similiter contra hypothesin praecedentem. Si non sunt aequalia, C est maius, alioquin A esset simpliciter infinitum & maius; sed si C est maius, possibile est per imaginationem vel per omnipotentiam summam Dei accipere ali∣quam multitudinem talium animarum ei aequalem, quae sit D: D ergo vel est multitudo sim∣pliciter infinita, qua maior aut potentior esse non posset, vel non est tanta, neque tam potens. Primum dari non potest, Omni namque multitudini animarum enti vel possibili, est absolutè possibile addere aliam vnitatem, imò & alias innumeras vnitates. Est enim aliqua multitudo maior illa, & incomparabiliter maior illa; multitudo videlicet congregata ex omnibus illis a∣nimabus, & omnibus punctis huius lineae, superficiei seu corporis, vel ex omnibus punctis mundi, aut ex omnibus rebus mundi. Neque D est tam potens, quin multitudo potentior esse posset: Posset enim potentia cuiuslibet animae duplicari, & quantumlibet augmentari; [unspec E] possetque D multitudini animarum addi alia multitudo similis Angelorum. Si autem di∣catur, quod D non est tanta multitudo, neque tam potens, quin aliqua maior & potentior esse posset, D non est potentiae simpliciter infinitae. Infinito namque simpliciter ma∣ius esse non potest, sed secundum quid tantum, & secundum quid finitè: D ergo non est aequalis C, vel C non est potentiae simpliciter infinitae, quorum opposita ponebantur, Amplius autem ponatur per possibile absolutè C vnus Angelus tantae potentiae intensiuè, quod sit aequalis potentiae actiuae cum A. Duabus etenim animabus istarum posset vnus Angelus in fortitudine adaequari, & tribus, & ita deinceps, quare & omnibus istis simul C: ergo vel est potentiae tantùm finitae simpliciter intensiuè, vel simpliciter infinitae: Non tan∣tùm

[unspec A] finitae, tunc enim haberet proportionem tantùm finitam ad B, quare & A similiter, & es∣set finitum simpliciter omni modo, sicut superius est argutum. Nec C est potentiae infinitae simpliciter intensiuè, quia nec A est potentiae simpliciter infinitae, sicut superiùs est osten∣sum. Subtrahatur quoque ab A vna anima, vel quotcunque volueris, finitae vel etiam infi∣nitae, puta omnes animae masculorum, & relinquantur solae animae foeminatum, vel etiam Paparum, seu quaelibet alia minor quantumlibet multitudo, dum tamen infinita, quae sic D; ponaturque F Angelus aequalis D, sicut C est A; aut ergo F est potentiae finitae simpliciter intensiuè, vel simpliciter infinitae; non tantùm finitae propter praemissa: si infinitae simplici∣ter, est aequalis C; cùm vnum infinitum simpliciter intensiuè alio tali maius esse non possit, sicut nec vna linea recta infinita simpliciter maior aut longior alia tali recta: C ergo est aequa∣lis D per octanam quinti Euclidis praemissam, & clariùs per septimam sic dicentem; Si duae quantitates aequales ad quamlibet tertiam compararentur, earum ad illam erit vna pro∣portio, [unspec B] item illius ad ambas proportio vna: Quare & D & A sunt aequales per nonam quinti Euclidis praescriptam. Simili quoque modo potest argui contra istos ponendo A quantumlibet minui, non per subtractionem animae alicuius, sed per remissionem po∣tentiae cui••sli et animarum; vel etiam quantumlibet augmentari per appositionem plu∣rium anima••um, vel per intensionem potentiae singularum. Omnis ergo multitudo ani∣marum infinita quantumcunque magna vel parua, quantumcunque remissae potentiae vel intensae, omni tali multitudini est aequalis. Adhuc autem si non omnes tales multitudines sint aequales multitudine & virtute, sit A multitudo quae priùs; B verò per imaginatio∣nem vel per omnipotentiam multam Dei, multitudo alia infinita Angelorum maior quan∣tum volueris in multitudine, puta exempli causa in duplo, & similiter in duplo potentior. Ponatur enim quòd singuli Angeli, & singulae animae sint potentiae coaequalis, & sint A & B multitudines omninò distinctae, nullam videlicet vnitatem communem ambabus haben∣tes. [unspec C] Disponatur igitur B secundum vnam seriem consequenter, sicut priùs supponebaur de A, & cuilibet vnitati B distribuatur vnica vnitas A quod fieri benè potest, sicut superùs monstrabatur, quo facto singulae vnitates A, singulis vnitatibus B & omnes pariter omnibus mutuò sibi aequaliter correspondent, & mutuò sibi quodammodò supponuntur aequaliter. Sunt ergo hae multitudines in multitudine coaequales; quomodo namque in talibus aequa∣litas meliùs probaretur? Sic enim apud Geometras in magnitudinibus aequalitas demon∣stratur, vnde 1. elementorum Euclidis supponitur pro^sprincipio per se noto, Si aliqua res alij supponatur, appliceturque ei, nec excedat altera alteram, illae sibi inuicem erunt aequa∣les. Neque vlla videtur ratio possibilis afsignari, quare & quantum B excedit A, sicut nec in partibus temporis secundum opinionem tuam, Aristoteles, simpliciter infiniti: sicuti etiam de duabus lineis rectis, secundum quid, non simpliciter infinitis; quarum & aequali∣tas per suppositionem ad inuicem supra dictam Geometricè demonstratur. A ergo & B quare & omnes duae multitudines infinitae, ordinatae vel ordinabiles secundum vnam seriem [unspec D] co sequenter omninò distinctae sunt sibi inuicem in multitudine coaequales: Quare & in for∣titudine, potentia, & virtute. Hoc enim de A & B consequitur manifestè, cum singuli An∣geli singulis animabus existant potentiae coaequalis, Quod & sequitur euidenter si quilibet Angelus ponatur quantumcunque potentior anima puta in duplo, & omnes Angeli sint inter se aequalis potentiae, sicut de animabus superiùs ponebatur. Si namque A & B non sunt aequalis potentiae, sed sunt aequalis multitudinis per praemissa, & omnes Angeli sunt in∣ter se aequalis virtutis, & omnes Animae inter se similiter, & quilibet Angelus est tantùm in duplo potentior anima sibi correspondente, B est tantùm in duplo potentior A, dicente primo quinti elementorum Euclidis; Si fuerint quotlibet quantitates, aliarum totidem ae∣què multiplices, aut singulae singulis aequales, necesse est quemadmodum vna illarum ad sui comparem, totum quoque ex his aggregatum ad omnes illas pariter acceptas similiter [unspec E] se habere. Sed si B sit tantum in duplo potentior quàm A, sumatur C alia multitudo ani∣marum aequalis ‖ 2.89 A in numero & virtute, ita quòd singulae singulis, & omnes omnibus in potentia sint aequales: cui & iterum assumatur D alia multitudo Animarum aequalis omni∣nòm numero & virtute, & coniungatur C & D multitudinem F reddendo. C igitur est aequalis poten••e cum A & D similiter. Quare & per 7^am quinti Euclidis praemissam subduplae poten∣tiae ad B: F igitur ex C & D praecisè compositum ipsi B in potentia adaequatur: F etiam ipsi A in potentia coaequatur. Aequatur nam{que} ei in multitudine per propria, & singulae animae F sin∣gulis animabus A in potentia & virtute, sicut superiùs ponebatur; quare & per 1^am quinti Eu∣clidis praescriptam, totum F pariter toti A, pariter in potentia coaequatur. Quapropter & per septimam eiusdem praemissam A & B sunt aequalis potentiae & vigotis: A igitur simili ratione

est aequalis in multiudine & fortitudine quantaecunque multitudini imaginariae, seu absolutè [unspec A] possibili animarum vel Angelorum, quantaecunque virtutis extiterint intensiue: Quare & multitudini infinitae virtutis simpliciter numerose & intensiue similiter si ponatur. Amplius autem quantaecun{que} potentiae potest esse aliqua multitudo numerabilis vel innumerabilis ani∣marum, tanta potest esse & aliqua forma vna, seu res vna per intensionem seu extensionem potentiae & vigoris, & etiam è conuerso. Quis infinitatem concedens, istud non concesserit consequenter? Sit igitur B aliqua potentia infinita simpliciter intensiuè, qua maior inten∣siuè esse non posset, & C multitudo huiusmodi animarum imaginaria vel veta illi aequalis; aequalis, inquā, potentiae & virtutis; C igitur vel est multitudinis & fortitudinis infinitae simpli∣citer, ita videlicet quòd maior multitudo aut fortior esse non posset, vel non est tanta, nec tam fortis. Quòd non sit tanta nec tam fortis, constat certissimè per praemissa: Est enim absolutè possibile addere C aliquam vnitatem, vel aliquas vnitates, & fortitudinem cuiuslibet animae augmentare. Et si non sit tanta, neque tam potens, esset absolute possibile, quòd aliqua ma∣ior [unspec B] & fortior illa esset. Esset quoque simili ratione possibile, quòd illi maiori & fortiori multi∣tudini, aliqua vna intensiua siuè intensa potentia aequaretur, quae necessario esset maior B po∣tentia posita infinita simpliciter intensiuè, qua maior intensiue esse non posset. Quod & po∣test similiter argui, si B ponatur corpus graue infinitae grauitatis simpliciter omni modo in∣tensiuè, & similiter extensiue, cui C multitudo huiusmodi Animarum ponatur aequalis, aequa∣lis videlicet potestatis. Amplius autem sit A vna forma, vna Anima infinitae fortitudinis in∣tensiue, & sit B per imaginationem, vel per omnipotentiam Dei magnam vnum corpus graue aequalis grauitatis & potentiae, id est, potestatis resistiuae, sicut A est motiuae, tunc A non potest mouere B sed quodlibet minus eo, sicut ostendunt regulae naturales. Cuius ergo con∣ditionis est B? videtur quòd infinitum simpliciter intensiue, & simpliciter extensiue. Nam quodlibet graue minus est secundum quid & aliquo modo finitum; quare & virtutis simili modo finitae: A verò virtutis simpliciter infinitae, & sufficienter excedentis ad motum. Quod [unspec C] & apparet, si B ponatur primo corpus graue finitum simpliciter grauitate, & similiter quan∣titate, & augeri intensiue & extensiue circumquaque per vnum diem velocitando motum v∣trumque quantum oportet, donec in fine sit infinitum simpliciter omniquaque intensiue & similiter extensiue, tunc enim primo B est aequale A aequalis potentiae & virtutis. Semper enim prius fuit minoris quia finitae simpliciter intensiue & etiam extensiue. Tali insuper cor∣pori infinitae grauitatis simpliciter omni modo posset esse aliqua anima aequalis aequalis vir∣tutis, & non intensior A, cum A sit intensionis simpliciter infinitae. Est ergo B corpus infi∣nitae grauitatis simpliciter omni modo. Sed istud stare non potest: Sic enim C vnum corpus graue finitae & aequalis grossitiei per totum hic incipiens, & ad occasum in infinitum exten∣sum, & ita infinitae quantitatis secundum quid, & sit grauitatis vniformis infinitae simpliciter intensiue, quod tamen non est infinitae grauitatis simpliciter, quia non intensiue & extensiue, sed secundum quid tantum ad modum loquendi praemissum; A ergo non potest mouere C [unspec D] quoniam secundum prius ostensa C adaequatur in quantitate corpori infinito simpliciter om∣niquaque; Quare & in grauitate similiter, si illud corpus ponatur vniformis grauitatis, & in∣finitae simpliciter intensiue. Grauitates namque sequuntur in corporibus talibus quantitates: Ex partibus namque C sectis ab eo, & sphaericè cumulatis, sine additione quacunque, potest fieri vnum corpus infinitae quantitatis simpliciter extensiue sicut praehabita demonstrabant; quare & infinitae grauitatis simpliciter intensiue. Imò & duo, & tria talia corpora, & quot volucris, quorum quodlibet sit infinitum simpliciter extensiuè, & etiam intensiue: C ergo nunc est simpliciter tantae grauitatis & ponderis, sicut vnum tale corpus infinitae grauitatis simpliciter omni modo; Imò sicut duo, & tria, & quot volucris numerare. Quomodo ergo A sufficit C mouere? Non enim sufficit B mouere, nec multa B nec vnum. Adhuc au∣tem si A potest mouere C; A excedit C: possible est ergo accipere aliquam animam aequalis virtutis cum C quia maioris, quoniam infinitae simpliciter, qualis est Deus, & sicut A poni∣tur, [unspec E] & minoris. Sit igitur D talis; D ergo est minor A minoris potentiae & virtutis, sicut hy∣pothesis ista ponit; sed quomodo? vel enim D est infinitae intensionis simpliciter, vel finitae: si infinitae simpliciter, est aequalis A; si tantum finitae, est potentiae finitae simpliciter omni mo∣do, non ergo aequalis C. Si etiam esset aequalis C posset leuare, seu mouere quodlibet minus eo, quare & medietatem C aeque longam cum C; sed quomodo posset anima finitae intensio∣nis & virtutis simpliciter omni modo, leuare seu mouere corpus tam graue improportiona∣biliter ipsam excedens? Quod & per proportionalitatem D & alterius animae paruae virtutis, & obiectorum eorum per terminos etiam potentiarum ipsarum, potest facilè confutari; A ergo non sufficit C. leuare, siue mouere: quare nec aliquod tale corpus omninò infinitae

[unspec A] quantitatis secundum quid, & grauitatis infinitae simpliciter intensiuè. Imo nec A sufficit le∣uare aliquod corpus finitae quantitatis simpliciter omniquaque, dum tamen sit grauitatis infi∣nitae simpliciter intensiuè. Si enim sufficiat, sit F huiusmodi corpus graue, quod A potest le∣uare; tunc A excedit F; possibile ergo est accipere aliquam animam aequalem. F aequalis potentiae & virtutis, quia maioris sicut A ponitur, & minoris, sit ergo G talis, &c sicut supra. Praeterea F est aequalis grauitatis K corpori simpliciter infinito extensiuè, finitae & vniformis grauitatis intensiuè, vel ipsum excedit; quod patet, si K primo ponatur corpus graue vni∣forme finitum extensiuè, & similiter intensiuè, & augeatur continuè extensiuè per vnum di∣em, donec in fine sit infinitum simpliciter extensiuè, intentione priori manente: F enim ip∣sum semper excedit vsque ad finem diei. Quare & tunc vel adhuc ipsum excedit, vel est illi ae∣quale, aequalis scilicec grauitatis, sicut magis videtur; K quoque in fine, infinitè simpliciter excedit vnam quantitatem sui pedalem, & F similiter. Illa etiam pedalis quantitas infinitè [unspec B] simpliciter exceditur ab vtra{que}. Sunt ergo sibi inuicē coaequales, per nonā 5. element. Euclidis superius recitatā Vnde & conuincitur euidenter, quòd quantùcun{que} K fuerit intensius, vel re∣missius vniformiter quam sit modo, manente F vt prius, adhuc essent aequalia, & quantūcun∣que fueri F in quantitate maius vel minus, manentibus alijs sicut prius, adhuc essent aequalia. Quare & totum, & pars, duplum & dunidium essent aequalia, & aequaliter ponderarent, per nonam quinti elementorum Euclidis praemissam. Adhuc autem & si F poneretur infinitae lon∣gitudinis secundum quid, manentibus alijs sicut prius, adhuc aequaretur K; si namque F con∣tinuè crescerce donec fieret infinitum hoc modo, semper aequaretur K vsque tunc. Cur er∣go no•• tunc? Quod & patet expressiùs, si accipiatur L pars K infinitae longitudinis secun∣dum quid, hic incipiens, & ad occasum infinitè procedens, finitae grossitudinis, & aequalis per totum, capiaturque alia pars K similis L & aequalis, cuius grauitas addatur ipsi L vel tanta, tantumuè vlterius intendatur, & fiat in duplo intentior, & ita infinities, de omnibus partibus [unspec C] talibus infinitis, donec tota grauitas K vel tanta sit conflata, & congregata in L, K, & L infi∣nitae quantitatis secundum quid, & infinitae grauitatis simpliciter intensiue inuicem adaequan∣tur. Quare & F ipsi L & pa••s finita suo toti infinito secundum quid: imo & simpliciter infi∣nito. Ex partibus enim L sine additione quacunque, potest fieri corpus infinitum simpliciter extensiuè, & similiter intensiuè, sicut erat superius demonstratum. F igitur tali corpori posi∣to aequaretur. F quoque aequatur K tantae intensionis, & duplae, etiam si ponatur, & triplae, & ita deinceps omnem finitum numerum ti anscendendo, sicut superius monstrabatur. Quare & si ponatur infinitae grauitatis simpliciter intensiue; aliquod namque graue tale est maxi∣mum cu•• F aequatur. Quod & apparet si K ponatur, primò finitum simpliciter extensiuè & in ensi••e; & augeatur extensiue & intensiue, per vnum diem, donec in fine fiat vtroque mo∣do impliciteriotinitum. F namque vsque ad finem dei continue ipsum excedebat, quare & tunc similiter vel ipsum excedit, vel ipsi aequatur: Non enim ab ipso K tunc exceditur infi∣nicè, [unspec D] cum K nullam quantitatem aut grauitatem subito acquisiuit, nec F vnquam prius ex∣cessit. Si quis autem circa praemissa proteruire voluerit, recurratur ad libram, & ad aequili∣bram aeque distanter positam horizonti, & de grauitatibus corporum aequalibus vel in aequa∣libas iudicio ci••s stetur. Sit autem libra imaginaria, vel vera per omnipotentiam Dei facta, vel ad••ata, talis virturis & tantae, vt quaelibet corpora in ipsa possint fideliter ponderari. Quis e∣nim nesciat secundum regulas, de ponderibus & secundum experientiam quotidianam, si v∣num F suspendatur ex vna parte aequilibre, & aliud F omninò aequale ex altera, quod aequa∣liter ponderabunt; & si tertium F aequale ad datur alterutri, vni non alteri fiet nutus, & quod brachium declinabit ex parte ponderis grauioris, ponderis duplicati, & ita de grauibus alijs fi∣deliter ponderatis. Adhuc autem iuxta praemissa, sit A vna anima potentiae infinitae simpliciter intensiue, & B alia aequalis ei omnino, & C tertia aequalis ambabus coniunctim, & erit tam A quam B remissae potentiae, & non infinitae simpliciter intensiue; vel potentiâ infinitá simpli∣citer [unspec E] intensiue erit alia potentia talis intensior atque maior, imo in duplo maior, in triplo, in quadiu••lo, & sic quantumlibet procedendo. Quare & vnum simpliciter infinitum simili mo∣do maius alio simpliciter infinito.

Amplius autem per viam actionis & passionis: Et primò per viam motus localis hoc mo∣do; Sit A vnum corpus graue finitae quantitatis simpliciter circumquaque, & infinitae graui∣tatis simpliciter intensiue. Quod si ponatur fursum, in medio descendet, cum sit extra locum suum naturalem minimè impeditum: sed vel descendet subito vel successiuè; Non subito, cum habeat resistentiam aliqualem; & quia tunc in omni medio & cum omni resistentia ma∣iori & minori finita, sic faceret. Omne insuper tale corpus maius & minus in eodem me∣dio, & cum eadem resistentia descenderet aequè citò. Quomodo insuper corpus naturale, &

rude per potentiam naturalem transibit ab extremo ad extremum medio praetermisso, exi∣bitque [unspec A] locum clausum fortissimum circumquaque sine ruptura, apertione, coextensione, aut compenetratione quacunque? Nec successiue, quia quacunque velocitate descenderet, tanta descenderet aliquod corpus grauitatis finitae simpliciter omnimodo, aliquodque maio∣ri. Nec potest Auempace contra sententiam Aristotelis respondere, dicendo, corpora gra∣uia & leuia habere ex se inclinationem determinatam & tantum finitam, ad velocitatem de∣terminatam atque finitam. Licet enim de elementis simplicibus secundum dispositionem quam nunc habent, postet sic dici vtcunque, quia habent formas finitae intensionis tantum∣modo; de corpore tamen infinitae grauitatis simpliciter intensiue sic dici non potest. Quan∣to namque secundum istam responsionem habet formam & grauitatem intensiorem, tanto & appetitum, & inclinationem ad motum, & velocitatem maiorem, tantoque velocius na∣turaliter moueretur. Consequenter autem per viam alterationis hoc modo; Sit A vnum corpus calidum, puta ignis, finitae quantitatis simpliciter omniquaque, & caliditatis infinitae [unspec B] simpliciter intensiuè, cui & approximetur B contrarium, combustibile finitum simpliciter omni modo; A ergo comburet B, constat, sed vel subito, vel successiuè ipsum comburet, &c. sicut supra. Adhuc antem & per viam locationis hoc modo: Ignis infinitè intensus & leuis, vbi naturaliter locaretur? Secundum namque Philosophorum sententiam, sicut & vi∣detur bene rationabile, quod & ideo supponatur; ignis quanto fuerit intensior & leuior, tan∣to superiorem locum seu situm naturaliter appetit, & exquirit. Appetit ergo locum infini∣te distantem à centro, à locouè corporis ponderosi, quod fortassis magis apparet, si etiam ponatur terra grauitatis infinitae simpliciter intensiuè. Sed quis locus distat ab alio simpli∣citer infinitè, aut secundum quid etiam infinitè? Quis enim nesciat à puncto in vno loco ad punctum in alio, vt dicit Euclides, lineam rectam ducere, quae necessariò est finita simpli∣citer ex vtraque parte, quia in illis duobus punctis praedictis hinc indè finaliter terminata. Tota ergo distantia inter i••a duo loca accepta est finita simpliciter omnimodo. Amplius [unspec C] autem per viam solius intensionis simpliciter infinitae: Sit enim A vna forma infinita sim∣pliciter intensiuè, à qua per imaginationem, vel per omnipotentiam Dei auferatur per re∣missionem aliqua pars finita quae sit B; Ab omni namque infinito videtur posse auserriali∣qua pars finita, & sit C, altera pars relicta. Tam B ergo quam C sunt finita simpliciter, & constituunt totum A; quare & totum est finitum simpliciter intensiuè. Vel aliter isto modo; Remittatur A sicut volueris, ita tamen, quod non totaliter consumatur, & sit pars deperdita B, residua verò C; si igiturtam B quàm C sit finitum simpliciter; est & totum A finitum simpliciter; si verò C sit finitum simpliciter, sicut necesse est dicere & B infinitum secundum quid, sicut aliquis fortè dicit, adhuc totum A est finitum simplici∣ter. Finitum namque simpliciter adiunctum infinito secundum quid, nunquam efficit sim∣pliciter infinitum, sicut in omni materia alia clarè patet, quod & demonstratiuè probatur. Si namque infinito secundum quid addatur aliquod finitum simpliciter, tantum finitè au∣getur [unspec D] & fit maius quàm antè, si tamen sit maius. Nec potest quis vlterius fingere cauil∣lando, quod tam B quam C secundum quid est infinitum, & secundum quid fi∣nitum, sicut secundum sertentiam Aristotelis, partes praeterita & futura temporis simpliciter infiniti, quas copulat praesens instans; quia infinitum intensiuè quantumlibet modicum remittatur, est simpliciter & omniquaque finitum intensiuè: vt patet de caliditate posita infinita intensiuè, quae si quantumlibet remittatur, necessariò est simpliciter omni∣quaque finita; Finitur enim superiùs intrinsecè ad certum gradum finitum, & inferiùs ex∣trinsecè ad non esse caliditatis, sicut & quaelibet forma intensibilis terminatur. Ha∣bet quoque proportionem certam & finitam simpliciter omniquaque ad omnem a∣l••am caliditatem finitam simpliciter in intensione, sicut & in velocitate motionis & actionis, sicut & grauitas talis haberer ad omnem aliam grauitatem in intensione, & in ve∣locitate motus localis. Quare & omnis talis, quantumlibet parum remissa caliditas, om∣niquaque [unspec E] & simpliciter est finita, sicut Mathematica theoremata de proportionibus mani∣festant. Neque potest quis dicere, quòd B est simpliciter infinitum: Finitur enim necessa∣riò in copulatione C cum ipso. Ibi enim de necessitate est aliquis gradus, qui est finis com∣munis & terminus vtriusque, sicut & aliquis punctus esset in continuatione duarum talium linearum. Et quia B est pars A, quare & minus illo: sed nullum infinitum simpliciter est mi∣nus aut maius alio simpliciter infinito. Et si quis adhuc licet non intelligenter obgarriat ve∣ritati dicendo, quòd vna pars imaginaria caliditatis infinitae intensiuè est infinita simpliciter versus superius, finita tamen versus inferius; alia caliditas partialis, cum sit minor & remis∣sior caliditate simpliciter infinita, potest intendi versus superius; (omnis enim intensio est

[unspec A] ascensus) non est ergo infinita simpliciter intensiuè versus superius, sicut praecedentia docue∣runt. Adhuc autem sit D caliditas simpliciter infinita, E verò talis pars eius; F autem reli∣qua pars eiusdem, & remittatur D ad E; Ad quamlibet etenim suam partem, & ad omnem gradum potest remitti: tunc E non est infinitum simpliciter versus superius, quia D erat su∣pta ipsum, & quia pars non est aequalis suo toti, & quia tunc D in nullo esset remissum. E quoque habet proportionem finitam simpliciter in intensione, sicut & in actione ad quamcunque aliam caliditatem finitam simpliciter, sicut superiùs est argutum. Praeterea si E sit finitum secundum quid in intensione, & F est finitum simpliciter, (quia ex omni parte tam superius quàm inferiùs) ex E & F non constituitur simpliciter infinitum, sicut superiùs est ostensum. Amplius autem per viam omnipotentiae, & supereminentiae summae Dei, si Deus potest facere infinitum numerosè & etiam intensiuè, potest facere aliquid semel habe∣re, realiter, aequiualenter, vel supereminenter omnes virtutes, & quamlibet earum infinitè, [unspec B] siue infinitam simpliciter intensiuè: Potest ergo Deus facere vnum alium Deum, imò & a∣lios deos multos, contra decimam septimam partem huius. Quomodo insuper potest esse aliquis Deus recens, & non necesse esse simpliciter, nec aeternus, contra primam Suppositio∣nem, & ostensionem ipsius? Ideò fortassis dicetur quòd Deus non potest facere creaturam, quae sit ex se necesse esse & aeterna, quare nec Deum. Sed etsi non possit facere creaturam istas virtutes seu proprietates habere, faciat ipsam habere omnes alias virtutes possibiles creaturae, & quamlibet simpliciter infinitè. Et sit A vna huiusmodi creatura: A ergo est per∣fectissima creatura possibilis: constat planè: sed quomodò A adhuc non est perfectionis in∣finitae simpliciter omniquaque nec aequalis perfectionis cum Deo simpliciter infinito? est ergo vel finitae perfectionis simpliciter omni modo, vel infinitae secundum quid tantrùm, & secundum quid finitae: Est ergo nedum minoris, verùm & in infinitum minoris perfectionis, quam Deus simpliciter infinitus. Alioquin infinitū simpliciter omni modo non excederet infi∣nitum secundum quid tantum, & secundum quid finitū, nisi per finitū simpliciter omni modo, [unspec C] quod quis dubitat esse falsum, sicut superiùs monstrabatur? A ergo estminoris perfectionis, & in infinitū minoris, quàm Deus. Potest ergo Deus facere aliquid perfectius A; non enim de∣ficit possibilitas receptiua ex parte creaturae creabilis, ne{que} possibilitas effectiua ex parte crea∣toris, per 1^am suppositionem, & 7^am partem huius; potest{que} Deus facere aliam creaturam ae∣qualem A, & tertiam aequalem illis ‖ 2.90 ambabus, quare & maiorem A; Non est ergo A per∣fectissima creatura possibilis, cuius oppositum dicebatur. Adhuc autem si Deus potest facere aliquid infinitum numerosè, & similiter intensiuè, potest facere aliquid omnipotens, ali∣quam rem omnipotentem simpliciter seu actiuè, quae fiat, & sit A: A ergo, vel est aequè potens cum Deo, vel non aequè, sed minus; Non aequè potens sicut falsigraphus fortè dicet; quomodò namque creatura suo aequabitur creatori? Sciunt enim Philosophi, & Theologi non ignorant, quòd quaelibet creatura facta à Deo, semper essendo dependet ab eo, tan∣quam [unspec D] à suo necessario conseruante; quare & similiter faciendo, nec per se sufficit aliquid agere sine Deo, idem specialiter coagente, imò & principaliter praeagente: Quomodo er∣go A essendo vel agendo potest Deo aequari? Nec potest quis dicere, quòd A supposita eius existentia, est tam potens aliquid facere sicut Deus: Non enim potest per se & ex se solo facere aliquid sicut Deus, sicut superius proximo est ostensum. Imò & posito per falsam posi∣tionem falsigraphi, quòd A iam factum posset per se esse & agere, adhuc Deus esset poten∣tior, & nedum parum potentior, verum etiam infinitè: Conante nam{que} A quicquam mouere, puta rotam aut coelum vno motu, posset Deus impedire A, ne moueret omnino, sed vt rota staret immota, aut etiam motucontrario volueretur; quod & posset similiter facere, conniten∣tibus duobus A talibus, & tribus, & quatuor & ita deinceps, quotcun{que} volueris etiam infinitis. Quantumcunque namque potest aliqua creatura, aut aliquae creaturae quotcunque etiam in∣finitae, potest & Deus, sicut prima Suppositio clarè monstrat. Sed vnum A posset aliud simile [unspec E] impedire & duo A possent nedum vnicum illud impedire, verum & mouere motu contrario rotam suam, & simili modo tria ad duo, & quatuor ad tria, & ita deinceps, etiam innumera∣bilis talium multitudo posset per multitudinem aequalem impediri à motu, & per maiorem posset illa rota motu contrario rotari. Si etiam A esset aequè potens cum Deo, posset impe∣dire cum à motu, & duo A possent mouere mobile Dei, puta rotam vel coelum, contra intentionem, voluntatem, & nisum Dei. Quare & Deus impotens impedibilis volunta∣tis, & misabiliter miser esset, contra primam Suppositionem, & contra septimam, octa∣uam, & tertiam partes huius. Creetur insuper B aequale A omninò; & C aequale A & B coniunctim. Quibuscunque namque duobus, praesertim quibus aliqua sunt aut esse possunt maiora & est aliqua virtus maior, potest Deus omnipotens de sua omnipotentia

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

absoluta facere vnum aequale. His autem duobus tria talia sunt maiora, esseuè poss unt; et est [unspec A] nunc actualiter Deus maior sicut praehabita clarè probant. Sit ergo C aequale A & B con∣iunctim, aequalis videlicet potestatis, C igitur est aequale A et B coniunctim. Est ergo maius ipsis diuisim. Neutrum ergo omnipotens dici potest; Neutrum enim eorum potest quan∣tum C. nec vnum omnipotens potest alio minus esse, sicut nec vnum simpliciter infinitum alto simpliciter infinito. Si insuper C est maius A, cum A & Deus ponantur aequales, C est etiam maius Deo, maioris potentiae & vigoris per septimam quinti Luclidis praemissam, quod prima Suppositio non permitit, si etiam C sit maius Deo, Deus non est omnipotens, et po∣te••tiae simpliciter infinitae, contra primam Suppositionem, septimam partem & quartam. Adhuc autem si A sit omnipotens, & aequè potens cum Deo, potest facere quicquid Deus: Potest ergo seipsum annihilare & iterum recreare; hoc enim potest Deus, vt patet per 33 & 34. partes, & ostensiones earum, potestque A facere omnia quae ad rerum omnium producti∣onem, conseruationem, & regimen requiruntur. Non ergo necessario requiritur Deus ad [unspec B] haec & hu usmodi facienda; quomodo ergo per ista probatur Philosophicè Deum esse? Am∣plius autem quomodo potest A dici omnipotens, & aequè potens cum Deo, cum Deus om∣nipotens possit ipsum destruere per praemissa, & quia alias non esset omnipotens: A verò non potest destruere fortem Deum, sicut prima Suppositio, sexta pars, & septima lucidè ma∣nifestant. Si autem dicatur inprimis quod A est minus potens quam Deus, tunc non est om∣nipotens per praemissa: Si etiam A sit minus Deo, posset esse aliqua virtus maior, quod si ponatur non est omnipotens, sed deficiens in virtute respectu illius: illa quoque virtus posset impedire A nè moueret, imò & mouere suum mobile contra ipsum. Amplius autem si per possibile absolutè ponatur vna alia virtus aequalis A, illa potest impedire A quantumcun{que} conetur, nè moueat, & duo, non tantummodo impedire, sed & mouere suum mobile contra ipsum; A ergo nequaquam omnipotens sed impotens reputandum, quod & per rationes praemissas potest perspicue demonstrari. Nec potest falsigraphus protetuire dicendo, quòd A [unspec C] virtuti omnipotenti non potest fieri aliqua alia virtus aequalis, quia tunc Deus non esset om∣nipotens, potest{que} Deus omnipotens destruere A, & ipso destructo facere B virtutem aequa∣lem A. Quare & potuit A manente, & A & B pariter conseruare, cum sit plenè omnipo∣tens omniquaque. Adhuc autem vt in paucioribus, imò in vna virtute magis appareat; sit A creatura habens vnam tantum potentiam actiuam, puta motiuam localiter infinitam simpli∣citer incensiue: Vel ergo A est aequalis Deo in potentia illa vel minor; non aequalis, quod potest demonstrati vt supra, nec minor cum sit in illa specie simpliciter infinitum, & vnum infinitum simpliciter non potest esse minus alio simpliciter infinito. Si etiam A sit minus Deo, posset fieri aliqua virtus maior A eiusdem speciei, possetque A augeri ad aequalitatem il∣lius, vel citra vel vltra, possetque Deus facere aliam creaturam aequalem A in eadem specie, & tertiam equalem ambabus couiunctim, quare & maiorem A &c. sicut supra. Non est ergo A huiusmodi potentiae simpliciter infinitae, sed finitae simpliciter omni modo, sicut praehabita [unspec D] docuerunt, cuius oppositum ponebatur. † 2.91Adhuc autem & huiusmodi multi multipliciter sa∣tagunt respondere, quidem nam{que} non verecundantur negare, Omnerotum esse maius sua parte, ne{que} concedere totum esse aequale suae parti; vt si A sit tota multitudo infinita omnium animarum, B verò vna earum, C autem tota residua multitudo, dicunt quòd A non est maior C sed aequalis, quod & dicunt, sicut & habent necessario dicere consequenter, de qui∣buslibet duobus quantis infinitis ad inuicem comparatis. Sed nonnè Euclides 1. elemento∣rum suorum supponit istud principium tanquam per se notum cuilibet, Omne totum est ma∣ius sua parte, quod de parte quantitatiua intelligit, quod & omnes Mathematici atque natu∣rales Philosophi concorditer profitentur? cui & videtur cuiuslibet animus sponte notis ter∣minis consentire; quod & videtur clarere ex significationibus terminorum. Nonne illud est maius alio, quod continet illud & amplius, seu aliud quantum vltra vel extra? cuius animus contradicit? cuiusue animus non sic dicit? quare & forte sicut dicit Alac••n in perspectiua [unspec E] sua, illud famo••um principium per talem cognoscitur syllogismum. Omne continens aliud & amplius est magis illo. Omne totum continet partem su••m & amplius; omne ergo totum est maius sua parte. Sed quia notis terminis praemissae & consecutio statim sunt no••ae, non percipitur forsitan talis syllogizatio aut discursus; & ideo reouta••ur conclusio ••r ••cipium per se notum. Nonne & multitudo quaecunque puta omnium animarum, add••is semper vnita∣tibus au••menta ur, sicut & subtractis minuitur, praesertim si addatur alia multitudo infinita aequalis priori, aut etiam subtrahatur? Quis enim ignorat duplatio••em & ••imi ••ati••nem du∣plum & ••midium ibi esse. sicut definitiones eorum notis terminis cuilib•• per se no••ae, cuilibet clarè monstrant? cuius sensus dissentit? cuius conscientia non consentit? tota igitur multitu∣do

[unspec A] omnium animarum simpliciter est dupla ad totam multitudinem omnium animarum masculorum, & similiter ad totam multitudinem animarum omnium foeminarum, cum vtra∣que harum sit infinita; quare & aequalis alteri per praemissa. Quis etiam rogo non potius fu∣geret supplicium duraturum ex hoc nunc vsque in saeculum, quàm supplicium post mille an∣nos, aut plures quotlibet inchoandum, & post continuè vel discontinuè, quantum volueris ae∣ternaliter duraturum. Secundum istam quoque sententiam insensatam, A poena aeterna con∣tinua, & B eius medietas intensiua essent aequales omnino: Vtraque namque est ‖ 2.92 infinita, quod & potest ostendi à simili, & à similitudine proportionum hoc modo; Ponatur C. vnum corpus infinitum secundum quid aequalis grossitiei per totum, & D eius medietas aequè longa cum toto, vel aliud corpus omnino separatum à C, aequè longum cum C; sed in duplo minus profundum seu spissum per totum. Sicut igitur A ad B, ita C ad D; sed C est aequale D, sicut videtur responsionem fateri, & quia secundum praemissa, cuicunque mensurae finitae ipsius C, [unspec B] puta pedi solido, siue cubo, correspondet aequaliter mensura aequalis omnino ipsius D, & è contra; & quantumcunque locum potest C replere, potest & D sine additione, rarefactione, aut augmentatione quacunque, & è contra. C ergo & D sunt omnino aequalia: quare & A & B propter proportionalitatem ipsorum praedictam. Nonne & sicut hoc lignum finitum simpliciter ad medietatem suam, sic & C ad suam, puta ad D, & è contra? Si igitur C & D sunt omnino aequalia, & hoc lignum finitum, & sua medietas similiter sunt aequales. Vel si hoc lignum finitum est duplum ad suam medietatem, & C ad suam. Nec potest quis dicere D non esse medietatem C; est enim pats C: Constat, & falsigraphus confitetur. Sed qualis pars & quota nisi medietas, quod & definitio medietatis ostendit: C namque cum vna alia tali par∣te aequali omnino constituit integre illud totum. Amplius autem sit A vnum corpus graue, infinitae grauitatis simpliciter intensiue, sed finitae quantitatis simpliciter extensiue, puta peda∣lis; B verò consimilis grauitatis, sed subduplae quantitatis, & secundum sapientiam istam no∣uam, [unspec C] A & B sunt aequalis grauitatis, omninoque aequaliter ponderant & inclinant. Quod ta∣men vt magis appareat, ponatur vlterius, quòd C sit vnum corpus graue vniformis grauitatis, & finitae simpliciter intensiue; infinitae tamen quantitatis secundum quid, non simpliciter ex∣tensiue. A igitur est aequale C, ae qualis scilicet grauitatis, sicut praecedentia clarè monstrant; quod & potest faciliter demonstrari: A namque aequatur in grauitate alicui corpori vniformis grauitatis & finitae simpliciter intensiue, & infinitae quantitatis secundum quid, vel simpliciter extensiue; & quodlibet tale corpus est aequale C, grauitatis videlicet aequaliter ponderantis, sicut superius monstrabatur, sicuti & ista responsio habet dicere consequenter. Si enim sicut dicit ista responsio, pars infinita corporis infiniti est aequalis simpliciter suo toti, est & eadem ratione aequalis cuilibet infinito; & quodlibet infinitum secundum quid vel simpliciter, aequa∣le cuilibet secundum quid, vel simpliciter infinito. A igitur est aequale C, aequaliter pondera••, aeque graue, & B similiter simili ratione: A ergo & B sunt aequalia illo modo. Sicut insuper C [unspec D] ad suam medietatem, quae sit D, ita A ad B: sed secundum praemissa C est aequale D, quare & A B. Vel sic, sicut A ad C, ita B ad D; quare & permutatim, sicut A ad B, ita C ad D: sed A est duplum ad B, ergo & C ad D, quod responsio ista negat: aut si C sit aequale D, & A B: Dicit enim decima sexta quinti Elementorum Euclidis; Si fuerint quatuor quantitates pro∣portionales, permutatim quoque proportionales erunt. Si quis verò concesserit, quòd A est aequale B, grauitatis videlicet aequaliter ponderantis, per aequilibrae aequum iudicium conuin∣cetur, sicut superius tangebatur. Item si A & B sint aequalis grauitatis aequaliter ponderantis omnino, cum sint aequalis grauitatis intensiue, sunt & aequalis grauitatis similiter extensiue: In maiore namque corpore huiusmodi maior virtus. Eadem insuper ratione, B est aequale du∣plo ad A, & quadruplo, & corpori tali simpliciter infinito. Adhuc autem stantibus alijs sicut prius, sit D corpus graue quantitatis aequalis cum C, sed grauitatis subduplae intensiue; & se∣quitur ex praemissis quòd C & D sunt aequalia modo dicto: A etiam est aequale vtrique, quod [unspec E] intellectis prioribus faciliter demonstratur. Sed si C, & D sunt aequè grauia simpliciter, & sunt aequalia extensiue, sunt & aequè grauia intensiue. Secundum hoc quoque quantum∣cunque C intenderetur vlterius etiam infinitè, D manente vt prius, semper aequaliter gra∣uia, aequaliter ponderantia permanerent; quare nec C fieret maius graue quàm ante. Cuius insuper iustae staterae iudicium tantas naturae iniurias toleraret? Amplius autem po∣natur A vna multitudo innumeralis animarum aequalium in virtute, in fortitudine, & vigore, & B alia aequalis omnino, & omnino distincta ab illa. Si igitur ponatur aequilibra aequè distanter horizonti, & A ex vna parte, & B ex alia, trahens aut pellens, vtraque quantum potest, non fiet nutus, sed stabunt omnia sicut prius. Si verò ad A addatur alia similis mul∣titudo, & fiat C multitudo constituta ex illis, ad B autem nihil; trahatque C vel pellat ex

vna parte, & B ex altera quantum possunt, adhuc stabit aequilibra aequaliter sicut prius; C [unspec A] namque secundum hanc responsionem est aequale A, quare & B, etsi adhuc ad A & C ad∣datur alia similis multitudo, vel quotcunque volueris, tota multitudo composita aequa∣bitur semper B in fortitudine & virtute. Quamobrem similiter etsi singulae vnitates A sin∣gulae animae intendantur in potentia & vigore ad duplum & ad quadruplum, etiam in infi∣nitum, manente B per omnia sicut prius, A semper erit aequalis B omnino, aequalis videli∣cet potestatis. Sed cuius aequilibrae aequitas hoc non damnat? Secundum hoc quoque A non cresceret, nec posset crescere in virtute, per quantamlibet appositionem virtutis extensiuè vel intensiuè vel vtro{que} modo coniunctim. Sed cuius animus istud capit? cuius animus ita sapit? A namque est finitae multitudinis secundum quid, & finitae potentiae intensiuè, nec potentiae aequalis cum Deo, sicut prima suppositio clarè monstrat. Est ergo absolutè possibile A au∣geri in potentia & virtute, & Deus hoc potest, sicut prima suppositio & pars septima clarè monstrant. Quis enim praesumserit dicere, quod Deus omnipotens non possit augere crea∣turam, [unspec B] quae non est simpliciter infinita, nec habet totam perfectionem capacitatis suae natu∣rae; imò quantam habet, tanta caret, & iterum tanta, infinities quoque tanta. Adhuc au∣tem & secundum istam sententiam insensibilem insensatam, cùm secundum praemissa scien∣tia Dei sit infinita simpliciter; & si verè vel imaginariè detraheretur ab ea aliqua scientia fi∣nita vel infinita quam habet, puta aliquorum vel omnium theorematum geometriae, non esset minor quam prius, nec ipse minus sciens quàm prius. Eodem modo de eius potentia infini∣ta, si detraheretur ab ea aliqua potestas finita, vel etiam infinita, puta sciendi geometricalia, vel creandi, adhuc maneret aequè potens & omnipotens sicut prius; & ita de perfectione eius quacunque seorsim, & de omnibus pariter, si subtraheretur ab eis quantumlibet semper ma∣neret aequè & summè perfectus vt prius, ita quod nihil perfectius esse posset. quomodo er∣go & quare superfluitatem tantam habet in omni eius virtute, & in virtutibus vniuersis con∣tra tertiam partem huius? Si quis autem proteruiat circa Deum, ponatur secundum hanc [unspec C] positionem verè per omnipotentiam Dei vel imaginariè, aliquid aliud scire omnia quae scit Deus, geometricis tantum exceptis, vel posse omnia quae potest Deus, creatione excepta, aut habere omnem perfectionem quàm Deus, vna excepta, & erit aequè sciens, aequè potens, & aequè perfectum cum Deo, cùm pars quaelibet infinita sit aequalis cuilibet suo toti, quare & cuilibet infinito secundum quid vel simpliciter. Imò & si aliqua res ponatur infinita simplici∣ter, vel etiam secundum quid, in perfectione vnica seu virtute, sicut illa multitudo innumera∣bilis animatum, aut vna anima omnibus illis aequalis erit perfectionis aequalis simpliciter, & virtutis cum Deo, quod facinus tam blasphemum prima suppositio, & partes sequentes non sinunt, sed euidenter redarguunt, & refellunt, sicut praemissa per viam omnipotentiae Dei perspicuè demonstrabant. [Robertus quoque Lincolniensis, Grosse teste, subtilis ingenij & profundi in quodam tractatu suo in lucē incipiente (primam formam corporalem lucem esse arbitror) ostendit omnes proportiones inter finita repertas, inter infinita similiter reperiri: [unspec D] Tota namque multitudo omnium binariorum, vt docet, est dupla ad totam multitudinem omnium quaternariorum, & tota multitudo omnium septimanorum quadrupla ad totā mul∣titudinem omnium mensium, & similiter in similibus vniuersis: quod verum esse videtur, supposito secundum opinionem communem, quod actu sit multitudo talium infinitarum.] Praeter haec autem ista falsigraphia, etsi impossibili isto dato, ‖ 2.93 aliquas rationes praemissas pos∣set vtcunque definire; ad multas tamen nec verè nec apparenter sufficit respondere, sicut con∣siderare volentibus facile est videre. Scio quod multae aliae responsiunculae, & multae obie∣ctiunculae, imò & multae obiectiones multum probabiles sunt possibiles in hac parte, sed fe∣stinans ad alia, alijs abundantioribus otio, vel alij tempori has relinquo. Haec igitur per viam infiniti contra Aristotelem & Algazelem hac vice sufficiat protulisse.

Amplius autem secundum Philosophiam tuam Aristoteles, quomodo potest possibile esse, esse aeternum anterius? Mundus autem est possibile esse, sicut 17^a. pars ostendit: Phi∣losophia [unspec E] namque tua planè testatur, & animus humanus quasi naturaliter acquiescit, quod omne possibile esse, sicut non existit sufficienter ex se, sed continuè dependet ab alio, ipsum causaliter conseruante, sic & totaliter producente. Aliqui tamen putant, quod etsi Mundus sit nouus, esset possibile absolutè sinc aliqua repugnantia formali inclusa, ipsum fuisse & esse aeternum à Deo, sicut vestigium aeternum à pede aeterno, in puluere coaeterno, & sicut ima∣ginem aeternam à facie aeterna in speculo coaeterno: Quod si est verum, totum dependebat à voluntate diuina. Neque mundum esse nouum, neque aeternum est necessarium absolutè, neque demonstrabile propter quid & à priori; sicut nec Deum voluisse aeternaliter hoc vel illud, sicut nec voluntatis diuinae ad effectus extrinsecos, est aliqua causa necessaria antece∣dens,

[unspec A] sicut ostensio 33^ae & 34^ae partium ostendebat. Quapropter & si illud priùs dictum sit verum, simili modo de hac anima, aut alia creatura, licet sit noua, non est tamen necessarium absolutè quòd sit noua, sed possibile absolutè quòd sit aeterna. Ne{que} eius nouitas, ne{que} aeterni∣tas potest demonstrari simpliciter à priori. Vtrum{que} nam{que} pendebat à voluntate diuina, cu∣ius nō est causa praecedens necessaria absolutè, nec ipsa est necessaria absolutè, sed libera liber∣tate apposita in causando. Accede igitur Aristoteles, & demonstra mihi demonstratione ne∣cessaria absolutè, hanc animā, aliamue rem talem, non esse aeternā sed nouam; & ego demon∣strabo tibi similiter mundum non esse aeternum sed nouum. Verum si demonstrare volueris, caue ne sumpseris aliquod verum & necessariū per accidens demonstrando: Aut si tu talia tibi sumas, permitte me sumere mihi similia, & ego demonstrabo similiter mundū non esse aeter∣num sed nouum. Ampliùs autem possibilitas creationis & incoeptionis mundi superiùs est ostensa. Omnes quo{que} Gentes, Hebraei, Graeci, Latini, & Barbari; omnes Prophetae, omnes [unspec B] Theologi, & Poëtae, & omnes Philosophi ante Aristotelem, affirmabant concorditer mundū habuisse principiū temporale. Quod & omnes leges, & sectae pariter confitentur, sicut quam∣plures famosae historiae, etiam libri tui perspicuè contestantur. Nonne Hermes, qui etiam te Aristotele attestante, Pater Philosophorum metuit appellari, tradit mundum & hominem fu∣isse creatum à Deo, & habuisse principium temporale? Nonne de verbo aeterno 2. sic ait, In creatore fuerunt omnia antequam creasset omnia: Et infra 3. Coeli & ipsius animae, & om∣nium quae mundo insunt, ipse gubernator est, qui est effector Deus. A supradictis enim om∣nibus quorum idem gubernator Deus, frequentatio fertur influens per mundum, & per a∣nimam omnium generum, & omnium specierum per rerum naturam: Mundus autem prae∣paratus est à Deo receptaculum omniformium specierum. Et 6. Homo in naturam Dei tran∣sit, quasi ipse sit Deus, homo daemonum genus nouit, vtpote qui cum eisdem se ortum esse cognoscit. Et 11. Est, inquit, ratio plurimis incredibilis, integra autem & vera percipienda [unspec C] sanctioribus mentibus, itaque hinc exordiar. Aeternitatis Dominus est Deus primus, secun∣dus est Mundus, Homo est tertius; effector mundi Deus, & eorum, quae insunt, omnium ••i∣mul, cuncta gubernando cum homine ipsum gubernatorem composuit ipso gubernato••e compositi, quod totum suscipiens homo, curam propriam diligentiae suae efficit, vt sic & ipse, & mundus vterque ordinamento sibi, vt ex hoc omnis diuina compositione mundus Graecè rectus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 dictus esse videatur. Is nouit se, nouit & mundum, scilicet vt meminerit quid par∣tibus conueniat suis, quae sibi vtenda, & quibus sibi inseruiendum sic recognoscat, graies lau∣desque maximas agens Deo, eius imaginem venerans non ignarus se etiam esse secundum imaginem Dei; cuius sunt imagines duae, Mundus, & Homo. Et infra 15. loquens de Mun∣do & rebus mundanis; Non erant, inquit, quando non erant, sed in eo iam tunc erant, vnde nasci habuerunt. Et 24. Deus pater & Dominus post deos, homines effecit, quibus & dicit multa similia multis locis. Qui & in Alchymia sua, quam Galienus, vt dicit, Antrum Herme∣tis, [unspec D] ingrediens, in tabula Smaragdina inter manus eius scriptam inuenit, sic dicit: Omnes res ab vno fuerunt, medicatione vnius, & fuerunt natae res omnes ab hac re vna aptatione. Et in∣fra, Haec est totius fortitudinis fortitudo fortis, quia vincet omnem rem subtilem, omnem∣que rem solidam penetrabit, sicut hic mundus creatus est. Qui etiam de Mundo & Coelo 1. praetitulato de rerum principijs, ita scribit; Ab aeternitate tempus initians, in aeternitatis resoluitur gremium longiore circuitu fatigatum. Nonne hoc tradit expressè tempus ha∣buisse principium, & finem similiter habiturum? quare & infra 2. Sicut, inquit, ad cen∣trum circulus, sic ad aeternitatem consistit Mundus temporarius. Et infra eodem, Motus, inquit, rotundus quo firmamentum mouetur, semper in vno loco est, ab ea hora, quâ diui∣nae mentis ratione formatum fuit: Et supra eodem, Non fuit ista genitura Mundi, nec mun∣dus certum diem habuit ortus sui, nec aliquis eo die interfuit, quo mundus diuinae men∣tis ratione formatus fuit, nec eo vsque intentio fragilitatis humanae se potuit extendere, [unspec E] nec originem mundi ratione facili concipere, vel explicate; praesertim cum trecentum an∣norum maior apocatastasis, per hypyrosim, vel cataclysim fiat. Quanta insuper turba Philo∣sophorum posteriorum, quàm celebris, quàm praeclara hanc Patris eorum sententiam con∣corditer profitetur, turba Philosophorum ostendit. Nonne & Sacerdotes Aegyptij penes quos vt dicitur in 1 ^o. Prologo in Timae. est praecipua memoria vetustatum, natalem mundi, Sole posito in Leone inter tertio Calendas Augusti & vndecimo indicarunt, sicut Solinus de mirabilibus Mundi 7. agens de Aegypto, & rebus ipsius recitat manifestè? Nonne Magi∣ster tuus Plato affirmat Mundum, res mundanas, Angelum & hominem habuisse princi∣pium temporale, sicut liber suus qui Timaeus vocatur, pluribus docet, quod & libri tui saepius memorantur? Nonne Anaxagoras, nonne Pictagoras, nonne Empedocles, nonne Demo∣critus,

nonne Parmenides, & Melissus, & vt plures breuiter nominem, nonne omnes Patres [unspec A] tui, omnes Philosophi, Prophetae, Theologi, & Poëtae, ante tempus tuum affirmabunt con∣corditer mundum habuisse principium temporale, sicut antiquae testantur historiae, & libri tui naturales & Metaphysicales non tacent? Nonne & tu ipse 1. de Coelo & Mundo 102. inquirens vtrum mundus sit ingenitus aut genitus, hoc testaris sic dicens; Genitum quidem igitur omnes esse dicunt, & in translatione quam habet Auerroes, omnes antiqui conueniunt quòd coelum est generatum; super quod filius tuus ac cultot deuotus Auerroes, Omnes, inquit, conueniunt in hoc quòd Coelum est generatum, & nullus ante ipsum, scilicet Aristo∣telem, dixit, quòd Coelum non est generatum. Qui & supra eodem, Comment. 22. dicit te fuisse primum ex Philosophis Graecis dicentem, quòd Coelum esset ingenerabile. Quate & Augustinus 8. de Ciuit. Dei 12. loquens de materia ista dicit, quòd Aristoteles multos disci∣pulos in suam haeresin congregauit. Cur ergo assertione tui solius temeraria non obstante, non ita constanter tenendum? cur non ita confidenter credendum? cur non ita fiducialiter [unspec B] sentiendum? quomodo tali ac tantae famositati tu primus & solus Aristoteles praesumseras ob∣garrire? quomodo tot gentibus, linguis, & populis, tot & tam claris patribus, & Prophetis, tot Theologis & Poëtis, & tantis ac tam famosis Philosophis, tu primus & solus audebas in∣cipere rebellate? qua temeritate, qua caecitate, qua audacia, qua dementia tu primus & solus istud facere praesumebas? maximè in tam digna materia, in tam magna sententia, ad cogni∣tionem & venerationem Dei, & ad Religionem omnium hominum pertinente? praesertim cum nullam cogentem, imò vix sophisticam afferas rationem. Fortior enim tuarum irratio∣nalium rationum vix vel apparentiae tenuis vmbram habet, sicut circa 34. partem fuerat de∣monstratum: Plurimae verò argutiarum tuarum quas facis contra Magistrum tuum Plato∣nem & alios, 8^o Phys. 1. & 2. de Coelo & Mundo, & alibi, nullam habent imaginem aut vm∣bram quidem tenuem rationis, sicut nullus ignorat, qui vix limen Logicae, aut Philosophiae in∣trauit, aut qui vel paruam habet logicam naturalem. Quare nec dignum existimo ipsas reci∣tare, [unspec C] aut soluere diligenter. Omnes enim penè qui vident eas vel audiunt, sciunt ipsas ratio∣nabiliter impugnare, nullus rationabiliter defensare, nisi fortè vix contra modum ponendi Platonis, aut alterius alicuius. Sed contra rem ipsam, & modum ponendi Hermetes, Pro∣phetarum, & Christianorum, nullus scit ipsas exiliter colorare, sicut 33. & 34. partes docent. Sed quàm validae rationes, quàm irrefragabiles, quàm insolubiles, quàm cogentes, quàm vi∣olentae, quàm clarae, quàm certae requirerentur ad talem ac tantam famositatem immutan∣dam, euertendam, & à cordibus omnium vel plurium, maximè autem sapientum, euellen∣dam, iuxta praemissa de famositate circa 33. partem huius, praesertim cum antiqua senten∣tia tribuat Deo maiorem honorem, & Religionem hominibus ampliorem? Vnde videtur mihi pro regula generali seu maxima obseruandum, quòd inter pares sententias, honorabi∣lior Deo, famosior, religiosior, & fauorabilior hominibus, semper vincat. Vt autem quod dico magis appareat, pono omnes homines, populos, nationes, omnem legem, sect••m, seu fi∣dem; [unspec D] omnes Prophetas, Poëtas, omnes Philosophos praeteritos & praesentes vsque nunc concorditer tenuisse; et omnes praesentes Pilosophos, & vulgares etiam in praesenti tenere con∣corditer & constanter Mundum fuisse creatum à Deo. Et quòd Aristoteles sine munere Pro∣phetiae, aut miraculo euidenti, cum solis argutijs suis contrarijs, nunc veniret contrariū proba∣turus; quid aut quantum efficeret? quibus Philosophis vi argumenti concluderet? quot Phi∣losophorum vi argumenti ad haeresin suam peruerteret? Nullos puto, imò magis existimo, quòd ipsis seipsum ridiculum exhiberet, dicentibus, Hiccine Aristoteles ille magnus, ille anti∣quus, ille famosus? quomodo parua fallacia fallitur? quomodo sophismate puerili illudi∣tur? quomodo filo tenui illigatur? et praestigio debili excaecatur? quomodo desipit, & insa∣nit? Nonne ideo multi posteriores Philosophi tuas argutias deriserunt, & sectam tuam Peri∣pateticam, & te simul eius Autorem vnanimiter contemserunt, nec se vocari Peripateticos, sed Academicos, imò Platonicos potius maluerunt? Vnde Augustinus 8. de Ciuit. Dei 12. [unspec E] Ideo inquit, Platonicos potissimum elegi, quoniam de vno Deo qui fecit Coelum, & terram quanto melius senserunt, tanto caeteris gloriosiores, & illustriores habentur, in tantum alijs praelati iudicio posteriorem, vt cum Aristoteles Platonis discipulus vir excellentis ingenij, & eloquio Platoni quidem impar, sed multos facile superans sectam Peripateticam condidisset, quod deambulans disputare consueuerat, plurimosque discipulos praeclara fama excellens, viuo adhuc praeceptore in suam haeresim congregasset; post mortem verò Platonis Spensip∣pus sorotis eius filius, & Xenocrates dilectus eius discipulus, in scholam eius quae Academia vocabatur, eidem successissent; at{que} ab hoc & ipsi & eorum successores Academici appellaren∣tur. Recentiores tamen Philosophi noblissimi, quibus Plato sectandus placuit, noluerunt

[unspec A] se dici Peripateticos, aut Academicos, sed Platonicos, ex quibus sunt valdè nobilitati Graeci, Plotinus, Iamblichus, Porphyrius. In vtraque autem lingua, id est, Graeca, & Latina, Apu∣leius Afer extitit Platonicus nobilis. Nonne & Calcidius Platonicus in suo Commentario su∣per Timaeum Platonis, insultationes tuas in doctorem tuum Platonem reprimit, despicit, & deridet? vbi super partem secundam, dete & tuis fautoribus ita scribit; Hic suo quodam mo∣re, pleni perfectique dogmatis electo, quid visum sit, caetera fastidiosa incuria negligit. Et in∣fra; His tam plene, tamque diligenter elaboratis scilicet à Platone, iuniores Philosophi, vt non optimi haeredes, paternum censum in frusta dissipantes, perfectamque atque vberem senten∣tiam, in mutilas opiniunculas caeciderunt. Nonne & ille magnus Ptolomaeus in secundo pro∣log. Almagesti allegat solenniter te, Aristoteles, & in quibusdam recte dictis te sequitur & commendat: In ista autem materia nequaquam te sequitur, sed planissime contradicit. Dicit enim, quòd scientia astrotum assimilat hominem Creatori suo: & addit; Nos autem labo∣ramus [unspec B] vt aliqua ducentia in amorem scientiae sempiternorum manentium, vsque ad termi∣num quem eorum conditor eis imposuit, in sequentibus huius libri nostri addamus. Qui & 3. Almagesti, 1. inquirens quantitatem anni solaris; Videmus, inquit, conueniens esse, vt simus contenti quantitate eius quod possibile est nobis addere, scilicet longitudinem temporis quod est inter consimilitudines, & considerationes anni, in reuolutionibus propinqui temporis. In∣quisitio verò temporis totius, aut temporis elongati de longinquioribus temporibus consi∣derationum per tempus longum multipliciter, dicimus, quòd non est ex amore scientiae, nec ex amore veritatis, & quod est illud tempus totum, nisi totum tempus à creatione mundi e∣lapsum? Quis enim totum tempus si ponatur aeternum reuolueret inquirendo, aut inquireret reuoluendo? Albumazar quoque posterior Ptolomaeo, non te, sed ipsum secutus 3. maioris Introductorij, differentia secunda sic ait; Sol per participationem planetarum ei, est causa temperamenti elementorum, & naturarum, & compositionis indiuiduorum elementorum, [unspec C] per hoc quod posuit eis Creator omnipotens de fortitudine naturali. Sed quod diximus, hoc est, quemadmodum posuit igni combustionem per suam naturam, & similiter posuit lumi∣nare diurnum, id est, solem, causam luminis diei atque caloris vniuersalis qui est in hoc mun∣do: Et infra, si Sol ad circulum fixarum stellatum ascenderet, elementa, & similiter elemen∣tata destruerentur; si verò ad circulum Lunae descenderet, simili modo destruerentur, eo quod in longitudine eius, vel proximitate fiat destructio Elementorum & Elementatorum. Hac igitur de causa posuit Deus altissimus Solem in medio septem Planetarum, vt fieret per morum eius naturalem super hunc mundum terrestrem, temperamentum Elementorum & Elementatorum. Et infra; Dicit Hippocrates Medicus in libro Aleceb. id est, hebdomada∣rum, quòd lumen stellarum reddit densitatem noctis subtiliorem, quia nox est valde densa, & nequit eam visus penetrare; sed claritas stellarum reddit ipsam densitatem subtilem, & sic pe∣netrat eam oculus: Et si hoc non essetita, omne corpus animatum destrueretur ab noctis den∣sitate. [unspec D] Sol autem in die suo calere facit aërem, & reddit eum subtilem atque rarum. Proptereà enim creauit Deus stellas mobiles atque lucentes, vt suo lumine aërem calfacerent, & cum subtilem redderent, eumque suis motibus facerent delicatum, id est, subtiliorem. Et infra lib. 5. differentia quinta, Quidam dicunt, quòd Planetae sunt positi in domibus, & gradibus sua∣rum exaltationum, ex quibus gradibus incoeperunt moueri in initio suae motionis. Quidam dicunt, quòd Planetae incoeperunt moueri ab initio Arietis, & sunt profecti super esse in quo sunt modò, & super hoc eos aequant; & secundum sententiam propriam, Factor, inquit, om∣nipotens, & altissimus fecit Planetas in initio suae creationis, in gradibus suarum exaltatio∣num, super esse & motum; post hoc noluit corrumpere, vel mutare motus eorum, ab eo quod fuerant. Et infra, eiusdem differentia septima; Cùm fuerit primum minutum Arietis in me∣dio coeli super lineam aequalitatis, erat primum minutum Cancri ascendens; ideo{que} dixerunt Antiqui, quòd Cancer sit horoscopus mundi, & est dignum, vt sit horoscopus in initio incre∣menti [unspec E] mundi gradus in quo Iupiter i•• Cancro confortatur. Cùmque 15. gradus Cancri fue∣rit horoscopus mundi super lineam aequalitatis, erit 19. gradus Arietis in medio coeli; & cùm fuerit Sol fortior in 15. gradu Arietis, erit 19. gradus Arietis dignior exaltatione Solis. Et iam nouimus quòd nulla causa sit in circulo, quae non sit bene & sapienter disposita, & quod ex scientia dispositionis est, vt sit Iupiter in mundi horoscopo. Et infra, libri sexti differentia vltima; Domini, inquit, dierum atque horarum à die dominico sumpserunt exordium, & hunc diem Planetae diurno, id est, Soli sapientes concesserunt. Nam per ortum Solis, seu il∣lius ascensionem mundus illuminatur, & per eius occasum seu descensionem tenebris offus∣catur. Incoeptum est igitur à Sole, & posuerunt eum dominum diei dominicae, & horam il∣lius diei primam sibi concessere. Porro incoeptio eorum in diebus, est à die dominica,

quam Arabes vocant primam diem. Hoc fecerunt propter duas causas; vna, quia in∣coeptio [unspec A] dierum mundi quibus vtuntur Autores Magisterij Astrorum, ex Persis & Indis, fuit ex die dominica; & Sol in initio ipsorum dierum ascendebat in primo minuto Arietis, in hemisphaerio orientali, super locum terrae habitabilem, qui vocatur Alkankadar. Et ex eadem hora & die numerant medium cursum planetarum, & ex eadem hora & die numerant annos suos Antiqui. Longitudo autem Alkankadar à medio terrae est sex horarum, & ex Be∣bilalirac antiqua, quae est vbi defluit Euphrates 108. gradus, qui sex horas aequales consti∣tuunt, & quintam vnius. Secunda verò est causa, quia omnes gentes secundum diuersita∣tem linguarum suarum, & dissimilitudinem sectarum suarum, nominauerunt diem domi∣nicam ex nomine vnius qui est initium humeri, & diem illum sequentem ex nomine secundi numeri, qui est dies secunda, & similiter nominauerunt caeteros numeros dierum, secundum ordinem numerorum. Qui & 1. de Coniunctionibus differentia 1. dicit, quod à creatione ad noctem diei Veneris in qua fuit diluuium, fuerunt 2226. anni, vnus mensis, tres dies, & [unspec B] quatuor horae. Ecce quanta fama, quam exquisitae historiae gentium perantiquae opiniun∣culam tuam damnant. Nonne & tu ipse ab ipsa veritate coactus, quandoque videris con∣trarium affirmare? de Mundo namque 2. sic ais, Mundus dicitur omnis ordinatio & creatio à Deo, & per Deum conseruata; Et infrà 11. Restat dicendum summariè de causa omnium contentiua, quemadmodum & de alijs. Nefas enim de Mundo dicentes, quamuis non subtiliter actum, velut in figurali doctrina, praetermittere principium mundi. Antiquus quidem igitur sermo, & paternus est cunctis hominibus, quod à Deo omnia & per Deum con∣sistant; vbi alia translatio ita habet: Antiquus sermo, & paternus est omnibus hominibus, quod ex Deo omnia, & per Deum omnia constiterunt. Et supra 10. ostendens quomodo Mundus constatex rebus contrarijs, & permanet incorruptus, allegans Heraclitum, qui te∣ste teipso 1. de Caelo & Mundo 102. posuit Mundum nouum, sic scribis: Idem autem huic erat, & quod ab obscuto dicebatur Heraclito; coniunxit in conuersa, & non conuersa, con∣ueniens [unspec C] & differens, consonum & absonum, & ex omnibus vnum, & ex vno omnia. Et im∣mediate subiungis, Sic igitur omnium constitutionem, caeli dico & terrae vnd••que totius permixtum maximè contrariorum principiorum vna decorauit harmonia. Vbi alia transla∣tio, vna condidit harmonia; & subdis, Siccum humido, calidum frigido, nec non leui mix∣tum graue, & rectum circulato, totam terram & mare, aetherem atque solem & lunam, & totum caelum decorauit; vna alia translatio, Condidit vna quae per omnia transit virtus ex immixtis & diuersis, ex aere scilicet & terra, igne & aqua, totum orbem creans & disponens vnius sphaerae superficie ac maximè contrarias in eo naturas, cogens concordare ad inuicem, & ex his ingenians vniuerso salutem. Qui & in Secreto Secretorum trigesimae partis 1. sic scribis, Scire debes, ô Alexander, quod sicut in plantis diuersae sunt naturae, diuersaeque vi∣res diuinitus in ditae, sic etiam in lapidibus. Et infrà 5. Est inquis, iustina pertinens ad ho∣minem in ratiocinio sui ipsius, & in his quae sunt inter se & creatorem suum: Et inferius sex∣to, [unspec D] Scias quod illud primum quod formauit Altissimus, Gloriosus, est simplex spiritualis sub∣stantia in fine perfectionis & complementi bonitatis, in qua sunt formae rerum omnium, & vocatur Intelligentia, & deinde exiuit alia substantia minor gradu suo, quae vocatur anima, & alia substantia quae vocatur Hyle ante commensurationem, quae extenditur in longitudi∣nem & latitudinem, & profunditatem, in quo factum est corpus simpliciter; deinde corpus habens figuram nobilissimam, quae superat omnes figuras, & est verior comparatiue & anti∣quior, & remansit in loco vno sphaerarum & planetarum, id quod fuit purius ex eo, & quod fuit simplicius. Et adhuc inferius septimo; Scias quod Anima vniuersalis est vis spiritualis orta post intelligentiam voluntate diuina, & habet tres vires currentes in corporibus, sicut lumen Solis in partibus aeris; vna virium est intellectiua, secunda sensitiua, tertia est vegeta∣tiua, quam illustrauit gloriosus Deus septem viribus, quae sunt vis attractiua, retentitiua, di∣gestiua, expulsiua, nutritiua, generatiua, informatiua. Adhuc autem & 8. Quando, in∣quis, [unspec E] creauit Deus altissimus hominem & fecit eum nobilissimum animalium, ei praecepit, prohibuit; punit, & remunerat eum; constituit corpus suum ciuitatem quandam, & eius in∣tellectum Regem in ipsa. Quis insuper erat ille Adam, de quo supra, eodem feceras mentio∣nem, sicut superius recitatur, nisi ille famosus Adam primus homo creatus à Deo in princi∣pio, quando & caetera creabantur. Nec quisquam obmurmuret illum famosum Aristotelem non scripsisse hunc librum: In libello namque de vita Aristotelis scribitur isto modo; Vt au∣tem omnibus hominibus vniuersaliter benefaceret, scripsit Alexandro librum de Regno, do∣cens ipsum qualiter oportet regnare; Philippus quoque translator illius libelli in prologo pri∣mo, dicit; Quem librum peritissimus Princeps Philosophorum, Aristoteles composuit ad

[unspec A] petitionem Regis Alexandri discipuli sui; & alius quidam Doctor in prologo 2. sic ait, Dedi operam ad inquirendum librum qui nominatur Secretum Secretorum, quem edidit Prin∣ceps Philosophorum Aristoteles filius Nicomachi de Macedonia, discipulo suo magno Im∣peratori Alexandro, filio Philippi Regis Graecorum, & Ioannes translator in prolog. 3. Tran∣stuli, inquit, librum peritissimi Aristotelis, primò de lingua Graeca in Chaldaeam, & de hac in Arabicam, in quo respondetur ad petitionem Regis Alexandri. Hoc idem insuper celebris fa∣ma tenet; nec obuiat stili planicies, aut diuersitas à stilo Aristotelis consueto: Regi namque multis de causis planè fuit scribendum; & fortassis translatio non de Graeco, sed de Arabico in Latinum, facit sententiam planiorem, sicut & in quibusdā alijs libris suis, quod & posset con∣tingere propter prudentiam translatoris, non verba semper, sed sensum potiùs transferentis; sicut haec ambo ex prologo 1 ^o patent. Nec textus iste aut stilus est planissimus omniquaque: Quis enim planè faciliterque exponit eiusdem tertiae partis primum capitulum, de lapide Phi∣losophorum [unspec B] non lapide, de diuisione ipsius in quatuor elementa, de praeparatione, & reunione ipsorum, ac caetera verba abstrusissima ibi scripta? Nonne etiam moriturus illo vano appe∣titu antiquo apparentiae, ostentationis, gloriae, & honoris deposito, illam sententiam tuam an∣tiquam de aeternitate mundi, coram multis sapientibus correxeras sapienter, priorem errorem tuum pomposum humiliter confitendo, teste teipso in libello de morte tua conscripto, ••eci∣tato superiùs circa 34^am partem? Nonne & in eiusdem libelli septimo, dicis, quòd quando homo dominatur voluptatibus suis, horrendo oblectamenta corporis, & inquirit delicias ani∣mae in addiscendo scientias Dei, qui creauit sua sapientia saeculum, & inuestigat vias suas, & intelligit secreta sua, tunc aperti sunt oculi animae, & deliciantur multùm & delectantur de∣lectatione dissimili delectationibus corporis. Et infra; Delectationes animae sunt intelligere creatorem suum, considerare opera coelorum, & sapientiam suam, cursusque sphaerarum, & formas earum; & quod omnia formata & fundata sunt in sua sapientia, & in sua scientia. [unspec C] Et si non potest homo comprehendere huiusmodi magnos gradus, speculetur seipsum, & subtilitatem membrorum suorum, vnumquodque membrorum praestantium sibi motum, & trahentium corpus ad quietem & motum, & virtutes insitas in vnoquoque membro ad seruitium corporis, in quo nihil addibile vel mutabile est; & per hoc potest recognoscere creatotem suum in mente sua. Et infra 8^o. dicis, quòd sapiens, qui perfecit animam suam in∣quirendo scientiam creatoris sui, qui de nihilo fecit ipsum ens, laetari debuit in morte. Et infra 12. recitaris dixisse; Est alia species hominum, quorum sensus & intellectus est paratus, & potens, & omnia vident in animis eorum. Et eorum sectae duae sunt; quorum primi di∣cunt saeculum non habere principium neque finem, neque aliquid esse sub Sole nouum, sed quòd generatio praeterit, & generatio aduenit; terra autem in aeternum stat, & nullum habet sustentatorem; & hi sunt qui negant radicem. Quare & consequenter sectam contrariam ap∣probans, priorem tuam sententiam hanc eandem, vel similem retractasti, sicut superiùs diceba∣tur. [unspec D] Nec aliquis somniet hunc librum esse somniū & figmentum: de transitu nam{que} minorum personarū libelli scribuntur; & quare non est verisimile ad transitū tanti & tam famosi Philo∣sophi & Doctoris, alios Philosophos, praesertim Peripateticos, & suos discipulos, & etiā alios ob causas varias conuenisse, & memorabilia quae ibi audierant & viderant conscripsisse, quod & fama celebris autorizat. Et si quis istam sententiam de creatione animae ex libris Arist. com∣munioribus, & famosiorib{us} audire desiderat; ecce 1. de Anima 65. Intellectus, inquit, videtur inferri substantia quaedam existens, & non corrumpi: vbi translatio quam habet Auerroes, In∣tellectus, inquit, videtur esse substantia aliqua, quae fit in re, & non corrumpitur. Huic & con∣sonat illud 12. Metaphys. 18. superiùs recitatum, quòd videlicet anima Intellectiua non prae∣cedit tempore indiuiduum cuius est, sed manet post ipsum. Patet igitur euidenter secun∣dum Aristotelem istis locis, quòd haec anima fit in supposito animato, & simul cum illo, & non educitur de potentia materiae secundum eum, sicut aliae formae materiales, quia tunc es∣set [unspec E] corruptibilis, sicut ille contra eundem. Quomodo ergo fit, & à quo, nisi per creationem à Deo, praesertim cùm secundum ipsius sententiam istis locis nunc proximo recitatam, non fiat earundem animarum reditio circularis? Ampliùs autem Prophetae clarissimi clarissimè conte∣stantur, mundum fuisse creatū à Deo, & habuisse principium temporale: quantae verò autori∣tatis existant, quanta{que} fides ipsorum vaticinijs fuerit adhibenda ostensio 32^ae partis ostendit.

Ex his omnibus potest cuilibet sobrio non proteruo rationabiliter apparere, mundum ne∣dum habuisse principium temporale, verum & fuisse creatum ex nihilo. Ex qua namque ma∣teria fieret praecedente? qualis esset illa, simplex, vel composita; aeterna vel noua? Quare & tu, Aristoteles, multum rationabiliter saepe probas, Mundum non fuisse factum ex ma∣teria praeiacente? Quid ergo consequentius consequentia naturali, quàm concesso, mun∣dum

habuisse principium temporale, concedere ipsum fuisse creatum ex nihilo conse∣quenter? [unspec A] Obijcitur forsitan à quibusdam quòd Chaldaeorum sapientes, & vulgares, se∣cundum doctrinam legis ipsorum, ante tempus Aristotelis, tenuerunt mundum esse ve∣rè aeternum, sine principio, sine fine, sicut Auerroes super primo de Coelo & Mundo Comment. 22. & 102. testari videtur. In primo quoque Prologo Timae. Platonis quinto re∣citatur, vnum Sacerdotem Aegyptium irrisisse Solonem, de vna inundatione historiam re∣censentem, cum infinitae praecesserint. Et infa eodem, recitatur Sacerdotem dixisse Soloni, quòd eadem Dea duas condidit ciuitates, vnam in Graecia quae vocatur Athena, annis ferè mille ante, alteram in Aegypto qua vocatur Sais, octo millibus annis ab eius conditione tunc lap∣sis, sicut sactorum delubrorū apicibus continetur. Et infra 6. De his, inquit, Sacerdos, maiori∣bus vestris audies O Solon, qui ante nouem millia annorum vixerunt, quibus vsi sunt legibus: Ex quibus sal••em videtut inferri, quòd mundus non incaepit tempore in nostris sacris apicibus designato, sed vel multum ante vel nunquam; quod sacros codices videtur arguere & falsare, [unspec B] & autoritatem eis adimere Prophetalem. Huic & consonat ille Sacerdos Aegyptius, in Epi∣stola Alexandri ad Olympiadem matrem suam, asserens Alexandro imperium Persarum & Macedonum plus octo millibus annorum tunc temporis durauisse. Quidam verò sicut recitat Augustinus 18. de Ciu••t. Dei. 41. dicunt, Ex quo Aegyptus rationem siderum comprehen∣dit, amplius quam centum millia annorum numerari. Verum quantum conijcio ex lege, aut dictis veteribus veterum Chaldaeorum, nequaquam senserunt mundum esse aeternum: Nam quòd habuerunt Legem aut Prophetiam ante diluuium, nullus dicit. Quomodo nam{que} con∣staret, cum per diluuium omnia perierunt? Imò & Babel, & Babilon, vnde Babilonia, & qui Babilonij nuncupantur, à filijs Noe post diluuium fuerat condita & vocata, vbi & lingua Chaldaica erat similiter instituta, sicut historiae certae tradunt. Post diluuium quoque Noe, Sem, & Abraham, ipsos Babilonios, seu Chaldaeos scientias docuerunt, sicut testantur prae∣missa circa 35. partem. Hi autem sciuerunt mundum & coelum fuisse creatum à Deo; Quare [unspec C] & videtur quòd istud, non contrarium docuerunt, sicut & praemissa circa 35. partem testari videntur. Quapropter & videtur, quòd ipsi eorum discipuli istud similiter crediderunt, quod & aliunde magis apparet. Ab ipsis namque Babilonijs seu Chaldaeis erat Philosophia ad Ae∣gyptios detiuata, & ab his ad Graecos, sicut praemissa circa 35. partem, & aliae plures historiae contestantur; et omnes Graeci Philosophi ante Aristotelem concorditer tenuerunt, Mundum temporaliter incaepisse, sicut superius recitatur; quare & videtur, quòd hi istam sententiam ab Aegyptijs, & illi à Babilonijs concorditer receperunt. Quomodo nam{que} si Philosophi Chal∣daeorum concorditer vel discorditer contrarium tenuissent, non simili modo discipuli eorum Aegyptij Doctores Graecorum? Quomodo ergo verisimile cuipiam, quod omnes Philoso∣phi Graeci vsque ad Aristotelem, concorditer tenuissent mundum habuisse principium tem∣porale? quare & ipsemet Aristoteles confitetur, quòd omnes Antiqui conueniunt, quod Coe∣lum est generatum, sicut superius recitatur: Motiuum verò Auerrois, quod & ab Aristotele [unspec D] accipit, nullum debet mouere. Primi namque de Coelo 22. & secundi 2^o dicit, quòd Graeci & alij primarum gentium conueniunt in hoc, quòd Coelum est locus spirituum, & creatoris, & quòd hi sunt incorruptibiles, quare & locus eorum; quamobrem sicut Aristoteles, & Auer∣roes arguunt, & aeternus. Sed quantum ad spiritus hoc non mouet: Nam sicut spiritus incae∣perunt temporaliter, ita coelum, & sicut spiritus sunt incorruptibiles, ita coelum. Quantum etiam ad creatorem amborum non mouet; Ipse enim non indiget vllo loco caelesti, nec alio qualicunque, sicut prima Suppositio, & quinta pars indicant manifestè. Imò è contra. Omnis locus, & omne locatum, & vniuersaliter omnis res alia, ipso indiget ad essendum, cum quid∣libet aliud sit possibile esse & ipse solus necesse esse, sicut praecedentia docuerunt. Probant quoque prima Suppositio, & pars sexta, & Philosophi confitentur, quòd Deus est vbi{que}: Qui∣libet ergo locus, & quaelibet res locata est incorruptibilis & aeterna per rationem vestram pri∣orem. Verba insuper Antiquorum si stricte ponderentur, & propriè intelligantur, videntur [unspec E] sonare contrarium: Aristotele namque testante 2. de Coelo 2. in translatione quam habet Auerroes, Omnes antiqui posuerunt Coelum esse locum creatoris, qui apud ipsos est Deus: Deus ergo secundum ipsos, nedum est factor entium, sed creator. Nonnè & Aristoteles su∣perius recitabatur testificans omnes antiquos dixisse coelum esse generatum? quomodo ergo videntur ad contrarium allegandi? Ille verò Sacerdos Aegyptius affirmans Soloni infinitas inundationes tunc temporis praecessisse, vnde sumpsit sibi colorem & audaciam sic dicendi? Non ex ratiocinatione videtur: Nullam enim tetigit rationem, sed ad historias se conuerrit. Sed vnde sibi talis historia? non ex visu, Constat; nec ex relatu; Relatus enim non efficit certam fidem sic esse, sed sic relatum fuisse; neque ex libris in eorum delubris conseruatis; quis

[unspec A] enim & quali audacia hoc potuit scribere confidenter? Nonnè & illa inundatio generalis sub Noe, quae summitates altissimorum montium Aegyptijs etiam propinquorum, quia in Ba∣bilonia positorum quindecem cubitis transcendebat; & Bassan terram vestram Aegypti at∣tingens habitatores eius, delubra, simul & libros destruxit, sicut sanctissimae, certissimae, fa∣mosissimae historiae nostrae produnt, non solum autem historiae Christianorum, sed etiam ‖ 2.94 In∣dorum, imo & Aegyptiorum, & similiter Chaldaeorum? Iosephus namque 1. Antiquit. Iu∣daicae, 2. postquam de isto generali diluuio referebat, in testimonium fidei subdit ita. Huius vero diluuij & Arcae memoriam faciunt omnes qui historias barbaricas conscripserunt; quo∣rum vnus Berosus Chaldaeus narrans de diluuio, taliter est effatus: Dicitur autem & nauis e∣ius, quae in Armenia venit circa montem Cardi adhuc aliqua pars esse, & quosdam bitumen exinde tollere, quo maximè homines ad expiationes vtuntur. Meminit autem horum & Hie∣ronymus Aegyptius, qui antiquitatem Phaeniciae noscitur conscripsisse; sed & Manasses Da∣mascenus, [unspec B] in nonagesimo sexto historiarum libro, ita de eis dicit; Est & super Miniadam ex∣celsus mons in Armenia, qui Baris appellatur, in quo multos confugientes sermo est diluuij tempore liberatos, & quendam simul in Arca deuectum in montis Sooliae venisse summita∣tem, lignorumque reliquias multo tempore conseruatas. Fuit autem iste quem etiam Moses Iudaeorum Legislator scripsit: Albumazar quoque veterum diuinorum instructus historijs, istud diluuium confitetur, sicut superius recitatur, quod & faciunt Astronomi alij habentes aeram, radices, & tabulas à tempore diluuij institutas. Nonne & Solon ille famosus vnus de septem Sapientibus in conuentu Sacerdotum, sicut primus prologus Timaei Platonis recitat vbi prius, verba fecit de antiquissimis historicis Athenarum, Photonaeo, & Moba, postque in∣undationem mundi Pyrrha & Deucalione, prosequebaturque prosapiam reuocatae gentis hu∣manae, vsque ad memoriam parentum, & annorum numerum recensebat? Adhuc autem si Aegyptus esset aeterna, & nunquam diluuijs aut incensionibus vastaretur, vt dicit sacerdos, cur non Philosophia, & libri Philosophici essent ibi aeterni, & aeternaliter conseruati, sicut hi∣storica [unspec C] cognitio, & libri historici conseruantur secundum Sacerdotem priorem? quomodo ergo Aegyptij à Chaldaeis & Abraham mathematicales scientias receperunt, sicut superius recitetur, & aliae historiae contestantur? Nonne & aliae tradunt historiae à quo & quando Ae∣gyptij primò literas receperunt? quod constat factum fuisse multum post illud diluuium ge∣nerale. Quid ergo sibi fingit iste vetus sacerdos? Nonne & alij sacerdotes Aegyptij natalem mundi concorditer profitentur, sicut superius recitatur? Verum est tamen quòd in diuersis historijs multae inundationes particulares fuisse leguntur, sed vna tantummodo generalis, fa∣mosissima illa Noe. Quod etiam de illa mirabili multitudine annorum, ab eodem sacerdote vel altero fuerat allegatum, per haec eadem constat certissimè falsum esse, si loquatur de annis ad modum loquendi communem: Constat enim per sacras historias Iudaeorum, Gentilium, & Christianorum, etiam per Astronomicas tabulas, quòd à diluuio ad Alexandrum, imo & ad Christum longè pauciores anni habentur. Veruntamen quia verecundum videtur & du∣rum [unspec D] ipsorum historias omninò falsare, & penitùs reprobare; quaedam annorum diuisio est notanda: Quis enim nesciat, quòd duplex est annus; Solaris, & Lunaris: & Solaris, hic qui∣dem Aegyptius, sine quadrante, quo vtitur Ptolomaeus in Almagesti; quem scripsit Alexan∣driae in Aegypto; alius autem Romanus siue Latinus cum quadrante: Lunaris verò, hic qui∣dem Arabicus continens 354. dies, & quintam & sextam partem diei, quae vndecim tricesi∣mas diei faciunt; & in bissextis excrescet ex istis minutijs vna dies; & talibus annis vtitur Ar∣zachel in canonibus, & tabulis suis Astronomicis. Alius autem hebraicus, seu hebraeus, & iste vlterius bipartitur: Alius enim non bissextilis, seu non embolismalis; alius verò bissextilis, seu embolismalis, qui per vnum mensem lunarem 29. dierum, & per vnum diem non bissex∣tilem, seu non embolismalem excedit. Et vter{que} istorū adhuc vlterius tripartitur; Non bissexti∣lis enim alius communis seu medius 354. dierum; alius superfluus, seu abundans 355. die∣rum; [unspec E] alius diminutus 353. dierum. Bissextilis quoque correspondenter tripliciter separatur, & his annis vtuntur Hebraei, & tota sacra Scriptura in toto Vetere Testamento: Hi autem sunt anni istis & multis retroactis temporibus communiter vsitati. Sed aduertendum vlterius vigilanter, quòd antiquioribus temporibus, quandò fuerant homines rudiores, quantitates annorum non erant tam subtiliter deprehensae; sed quidam quandoque annis multum breuioribus vtebantur. Recitat enim Ouidius, tertio de Fastis, & aliae historiae conte∣stantur, quòd Antiqui Romani vsque ad tempus Numae Pompilij, annum decem tan∣tùm mensium habuerunt, eò quòd tantum temporis sufficeret mulieri ad partum; alij ve∣rò priores adhuc annos habuerant breuiores. Vnde Solinus primo de Mirabilibus mun∣di, 2. sic ait; Ante Augustum Caesarem incerto modo annum computabant; qui a∣pud

Aegyptios quatuor mensibus terminabatur; apud Arcadas, tribus, apud Carnanas, sex. [unspec A] Et adhuc eccine breuiores. Plinius enim 7^o. Naturalis historiae ita scribit: Annum alij aesta∣ste vnum determinabant, & alterum hyeme; Alij quadripattitis temporibus sicut Arcades, quorum anni fuere trimestres; quidam Lunae senio vt Aegyptij, apud quos aliqui & singula millia annorum vixisse produntur. Ecce quod aetas Lunae, scilicet mensis lunaris, aliquando pro anno apud Aegyptios habebatur; & erat Annus eorum, Annus, inquam, lunaris; & ra∣tionabiliter quoquomodo. Annus enim à circuitu nominatur, sicut significatio nominis mani∣festat, quod & testatur similiter Ptolomaeus 3. Almagesti. Hac igitur forsitan ratione reces∣sum Lunae à Sole, & regressum, annum Aegyptij appellabant. Vnde Isidorus 5. Eth. 40. Lunaris, inquit, Annus est 30. dierum. Et adhuc fortassis Annus aliquando pro hebdoma∣da sumebatur, eo quòd septem diebus diuersis completis semper ad primum circulariter re∣deatur. His igitur consideratis, quid mirum, si apud Aegyptios tam multa annorum millia numerantur? Ex his igitur omnibus sobriè consideratis, videtur mundum habuisse princi∣pium [unspec B] temporale, quare & generationem hominum terminandam. Alioquin namque secun∣dum praemissa per processum temporis infinitum excresceret immoderatus numerus anima∣rum, & hominum ciuium supernorum, quod nullo modo videtur decere ciuitatem aut do∣mum diuinam, sicut praehabita suadebant. Cur etiam hoc magis fieret in hominibus quam in Angelis, stellis, aut sphaeris, sicut superius tangebatur? Nonne & secundum proximam partem huius omnes homines mortui resurgent ad vitam cum animabus & corporibus suis simul? Sed quando, nisi quando ille numerus animarum & hominum fuerit adimpletus, quem Deus in sapientia sua praestituit ad perfectionem domus & ciuitatis suae celestis? Non enim resurrexerunt mortui communiter à principio mundi vs{que} modo; neque singillatim re∣surgunt, sicut moriuntur, sicut experientia certa docet. Quando ergo resurgent? quid ex∣pectant nisi impletionem numeri supradicti. Hoc idem & per rationem sumptam ab Ange∣lis suadetur. Angeli namque exhibent frequenter hominibus famulatum, in somnijs, in pro∣phetijs, [unspec C] in bellis, aut in alijs necessitatibus suis quamplurimis nutu Dei: Vnde & Angeli, sci∣licet nuntij nominantur, sicut experientia crebra docet, quod & multi Philosophi, & mul∣tae praeclarae historiae contestantur, quod insuper omnes leges concorditer profitentur. Non∣nè & Hermes Pater Philosophorum, & Aristoteles eius filius dicunt idem? Nonne partis primae Secreti secretorum Aristotelis 19^o. scribitur isto modo: Nescis quod teste Hermoge∣ne duo sunt spiritus qui te custodiunt, quorum vnus ad dextram & alius ad sinistram custodi∣entes, & scientes opera tua cuncta, & rescribentes creatori quicquid decreueris faciendum. Beatitudo verò perfecta huiusmodi ‖ 2.95 occupationes extrinsecas non permittit. Distrahunt enim à perfectione vacationis & contemplationis Angelicae circa Deum; & beatitudo ipsorum ali∣quando perficietur ad plenum, & non nisi generatione hominum terminata. In occupatio∣nibus quoque huiusmodi Angeli aliquo modo mutantur; muratio autem beatitudini perfectae repugnat, sicut & bono perfecto. Perfectione namque adepta finaliter, cessat motus; Est [unspec D] enim via ad perfectionem, & potentia imperfecta ad actum perfectum, qui tali potentia me∣lior esse constat. Dicit enim Philosopus 3. Phys. 15. Motus quidem actus quidam videtur esse, Imperfectus autem: causa autem est, quoniam imperfectum quod possibile, cuius est actus; Et 7. Eth. vlt. Non semper, inquit, nullum delectabile idem, propter non simpli∣cem esse naturam nostram, sed esse aliquid & alterum, secundum quod corruptibilia. Quare si huius natura simplex sit, semper eadem actio delectabilissima erit, propter quod Deus sem∣per vna & simplici gaudet delectatione. Non enim solum motus est operatio, sed & immo∣bilitatis; Et delectatio magis in quiete est, quàm in motu: transmutatio autem omnium dul∣cissimum secundum Poetam propter maliciam quandam. Quemadmodum enim homo fa∣cile transmutabilis malus, & natura quae indiget transmutatione; Non enim simplex neque epicikes. Quapropter & Pictagorici posuerunt quiescens in coordinatione boni, motum ve∣rò in coordinatione mali, sicut clarè demonstrat ipsorum descriptio praelibata, &c. sicut supra. [unspec E] Nonne & secundum Philosophos nullum innaturale aut violentum aeternum? praesertim in his qui nunquam peccauerunt contra legem vel Autorem naturae, vt talia velut poenam me∣rerentur aeternaliter sustinere? Elementa constat esse in dispositione innaturali, & violenta quantum ad formas suas & loca; & quando accipient dispositionem plenariam naturalem, ni∣si generatione hominum & caeterorum animalium quae sunt propter homines terminata? Ge∣nerationem insuper hominum posse cessare 37^a. pars ostendit, quam & cessare debere ratio∣nes priotes suadent, imò & probant euidentius, quàm sententia contraria possit probari, aut etiam suaderi, quod & Prophetae clarissimi, & omnes leges, licet sectae aliquae discrepent, concorditer profitentur. Nonne ergo Mundus, seu status Mundi solitus finietur? Nonne &

[unspec A] ex isto videtur motum caelestem cessare debere, sicut & cessationis eius possibilitas superius monstrabatur? Motus enim coelestis videtur ordinari finaliter ad generationem, & conserua∣tionem rerum inferiorum; & hae omnes ad hominem, sicut imperfectiora ad perfectius, & instrumenta ad artificem finaliter ordinantur: Omnibus enim istis naturaliter prae est homo, vtitur quoque ipsis; Vnde & tu ipse Aristoteles 2. Phys. 24. dicis; Vtimur propter nos om∣nibus quae sunt, sumus enim quodammodo & nos finis. Quod autem Auerroes, & alij qui∣dam putant motores coelestes mouere propter generationem & conseruationem rerum infe∣riorum secundariè, sed primario & prima intentione propter perfectionem suiipsorum, non est omnino certissimum. Quomodo namque primus motor, qui secundum eos est Deus, motu, aut aliquo extrinseco ad sui perfectionem reputabitur indigere, contra quintam partem istius? Aut quomodo Intelligentiae per tale quid extrinsecum, & non sufficienter per intrin∣seca sunt perfectae, praesertim cùm nequaquam sic moueant ex neceisitate naturae, sicut nec [unspec B] anima hominis corpus suum, cùm sunt naturaliter liberae secundum contradictionem, sicut & patuit stante Sole, contrarieque remoto, sicut superiùs recitatur. Non enim hoc fuit per impedimentum contrarium Intelligentiae voluntati; tunc enim fuisset misera non beata, si∣cut patet ex praemissis circa 8^am partem istius; neque tunc fuit minus perfecta vel beata quàm priùs: Perfectio enim eius & beatitudo magis in suis intrinsecis & contemplatione di∣uina, quàm in aliquo huiusmodi extrinseco consistere reputanda. Puto igitur quòd prima in∣tentio Intelligentiae cuiuscunque sit placere Deo, & ideò quando videt Deum velle, quòd tunc moueat orbem, propter quamcunque causam voluerit, tunc mouet propter illam causam fina∣liter, sed finaliùs vt sic loquar & finalissimè propter Deum: Et quando videt ipsum velle quòd tunc non moueat, nec tunc mouet; Et in hoc, in hac videlicet contemplatione, & dilectione Dei perfecta, ac conformatione perfecta voluntatis Angelicae cum diuina consistit principali∣ter perfectio Angelorum. Quare nec sunt magis perfectè mouentes exteriùs, quàm penitùs [unspec C] quiescentes: Imo videtur quòd motus coelestes sunt principaliter propter hominem magis quam propter perfectionem Angelorum, vel propter quamcun{que} causam aliam citra Deum, propter quem & ad quem omnia principaliter & finaliter ordinantur. Quando namque vti∣litas hominum requirebat, quòd Sol staret, aut motu retrogrado moueretur, & de Luna simi∣liter, sic fiebat, sicut potest colligi ex praemissis circa 32^am partem istius: Et quando vtilitas hominum exigit, quòd moueatur continuè & variè sic mouetur, sicut experientia communis & Philosophia testantur: Nec istud debet reputari mirabile vel absurdum, cùm hic inferiùs multa hominibus impendant obsequia, beneficia, & labores: Quare & non irrationabiliter aestimandum, quòd cessante generatione hominum, & motus coelestis cessabit. Quod & iux∣ta tacta superiùs videtur per rationem sumptam ab Angelis posse non improbabiliter suaderi: Quis enim dubitat Angelos, sicut & homines esse, aut esse debere perfectè beatos? Beatitudo autem perfecta Angelorum, sicut & hominum, & cuiuslibet creaturae rationalis consistit in [unspec D] contemplatione Dei perfecta, sicut potest patere ex praemissis circa 23^am partem istius; quod & Aristoteles & alij Philosophi confitentur. Quaelibet autem creatura rationalis cùm sit vir∣tutis finitae, videtur posse Deum perfectius contemplari, integriùs perfrui, & pleniùs inhae∣rere, quando ei soli plenariè tota vacat, tota intendit, & se totam totaliter ingerit, & infun∣dit, quàm quando circa alia extrinseca occupatur, praesertim si huiusmodi alia non sint ad fi∣nem illum essentialissimè ordinata, sicut mouere corpora extera & extrinsecus operari, ne∣quaquam ad beatitudinem seu foelicitatem perfectam essentialissimè ordinantur: Haec enim nullatenus in operatione extrinseca, aut actione transeunte, sicut nec extra beatum seu foeli∣cem consistit, sed in operatione seu potiùs actione intrinseca immanente, cùm beatitudo sit proprium & summum bonum beati, foelicitasque foelicis; quod & Aristoteles & caeteri Phi∣losophi pariter contestantur: Experimur enim in nobis quòd occupati circa extrinseca mi∣nùs possumus contemplari, quod & Philosophi attestantur. Cur ergo non similiter de Ange∣lis [unspec E] suspicandum? imò cùm sint virtutis finitae, necesse videtur sic esse; alioquin possent circa duas operationes extrinsecas, tres & quatuor & quotcunque se solitissimè & plenissimè occu∣pare, & non minùs perfectè Deum beatificè contemplari. Videtur igitur quòd operatio & motio extrinseca corporum exteriorum aliquo modo diminuat summam & perfectam beati∣tudinem Angelorum; & quòd beatitudo eorum perfecta erit in quiete omnimoda non in motu. Quod & ex hoc verisimiliter multum apparet, quòd Angeli perfectiores quia superio∣res, & corpora superiora aut perfectiora mouentes, paucioribus motibus illa mouent, & ma∣gis à motu recedunt, magisque ad immobilitatem & quietem accedunt. Beatitudo ergo Ange∣lorum perfecta omnem huiusmodi occupationem, & motionem excludit, & perfectam va∣cationem, & quietem includit. Nondum ergo est beatitudo illorum summè perfecta, nec

vnquam perficietur ad summum, donec mouere cessauerint, & extrinsecus occupari. Stabit [unspec A] igitur tandem coelum: Et quando rationabilius stare putandum, quàm quando numerus ani∣marum, hominumque sanctorum, à diuina sapientia praeordinatus, fuerit adimpletus, & in coelesti palatio collocatus, secundum sententiam proximae partis huius: vt sic ciuitas illa coelestis, & gloriosissima domus Dei tota simul in mansionibus suis & ciuibus, Angelis & ho∣minibus perficiatur feliciter, & beatificè compleatur, vt sic omnes simul circa Principem su∣um Deum, quietè recumbant; & in eius & eorum deliciosissimo conuiuio sempiterno, vt sit ipse plena, perfecta, & quieta eorum refectio, beatitudo, & felicitas cumulata secundum proximam partem huius? Perfectissimo insuper corpori naturali tribuenda videtur perfectis∣sima dispositio corporalis; quies autem perfectior est quam motus, sicut superius est osten∣sum; quare & corpora naturalia locis naturalibus acquisitis quiescunt: Coelum igitur cum fuerit summè perfectum, quiescet. Ad quid etiam cessante generatione hominum moueretur? non propter perfectionem aliquam acquirendam, nec etiam conseruandam; quam enim per∣fectionem [unspec B] mouendo sibi acquireret, aut quam perfectionem posset deperdere quiescendo; cum sit inalterabile, & incorruptibile, tam ab inttinseco, quàm extrinsecis vniuersis? Adhuc autem iuxta tacta superius, quando erit mundus inferior elementaris in dispositione natura∣lissima, in figura, in locatione, in circumdatione elementorum ab inuicem sphaerica & aequa∣li, ac dispositionibus alijs, nisi motu coeli cessante? Ex his igitur omnibus non improbabiliter suaderi videtur, quod totus mundus superior, & inferior, coelestis & elementaris, totus{que} nu∣merus coelestium ciuium, Angelorum & hominum simul perficietur finaliter, & perfectè bea∣tificabitur totus simul. Et fortassis tam coelum quàm mundus inferior recipiet tunc à Deo qualitates & conditiones multipliciter meliores, quàm habeat in praesenti, ita forsitan quòd Elementa sint peruia lumini, sed inalterabilia & incorruptibilia ab inuicem, & à coelo, ad mo∣dum Carbunculi, vel Saphyri, Chrystalli, vel Smaragdi, quemadmodum & de corporibus beatorum superius dicebatur. Nonnè decentissimum Deum decet perficere decentissmè o∣pus [unspec C] suum, domum suam, templum suum, & suam caelicam ciuitatem? Neque apud Deum omnipotentissimum impossibile aut dificile aliquid reputandum, sicut prima Suppositio, & partes praemissae lucidè manifestant. Terra tamen fortassis in aliqua sui parte, puta in Tar∣taro, violentiam vel innaturalitatem aliquam perpetuo patietur, ad punitionem malorum, qui contra Legem & Autorem naturae violenter quodammodo & innaturaliter peccaue∣runt, vt sic tam boni quàm mali congruis gradibus ordinentur; sicque gloria beatorum ista videntium per amplius patear, placeat, & delectet. Nonnè & Ptolomaeus superius allegatus, planè testatur, quòd motus coelestes cessabunt? Quae enim sunt illa sempiterna manentia vs∣que ad terminum quem eorum cōditor eis imposuit, de quibus in libro Almagesti considerat, si non motus coelestes? Non enim putauit quòd coelum aut coelestia corpora secundum suam substantiam corrumpentur, sicut idem Prologus clarè docet. Nonnè & Albumazar 1. ma∣ioris Introductorij differentia 2^a vbi agit de aptatione temporum, ita scribit? Planetae non [unspec D] corrumpuntur, neque recipiunt augmentum, nec diminutionem, neque defectum, neque de∣trimentum vsque ad tempus quod Deus voluerit; quod oportet intelligi de Planetis, non se∣cundum eorum substantiam, sed secundum eorum accidentia forsitan imperfecta, & motum. Qui & infra eiusdem, differentia quinta, agens de prima secta sic ait: Dixerunt vniuersi Anti∣quorum Philosophi, quod efficitur ex motibus Planetarum naturalibus atque durabilibus, effectus naturalis atque durabilis, qui fit vsque ad tempus quod Deus voluerit. Hermes quo∣que Mercurius triplex Trismegistus de verbo aeterno 26. Tunc, inquit, nec terra constabit, nec innauigabitur mare, nec coelum astrorum cursibus, nec siderum cursus constabit in coelo. Omnis vox diuina necessaria taciturnitate mutescet, fructus terrae corrumpentur, nec foecun∣da tellus erit, & aer ipse moesto corpore languescet. Haec & talis senectus veniet mundi, irre∣ligio, inordinatio, irrationabilitas bonorum omnium. Et sequitur 27. consequenter; Cum haec cuncta contigerint O Asclepî, tunc ille Dominus & Pater Deus omnipotens & vnus gu∣bernator [unspec E] omnium, intuens in mores fact{que} voluntatia, voluntate sua, quae est Dei benigni∣tas, vitijs resistens, & corruptelas omnium errorum reuocans, malignitatem{que} omnem vel illuuione diluens, vel igne consumens, vel morbis pestilentibus vs{que} per diuersa loca disper∣sis finiens; ad antiquam faciem mundum reuocabit, vt & mundus ipse adorandus videatur atque mirandus; Et tanti operis effector, & restitutor Deus ab hominibus, qui tunc erant, fre∣quentius laudum praeconijs & benedictionibus celebretur. Haec enim mundi genitura, cun∣ctarum reformatio rerum bonarum, & naturae ipsius sanctissima, & religiosissima restitutio per coactum temporis cursum, quae est & fuit sine initio sempiterna? voluntas etenim Dei caret initio, quae eadem & si cui est sempiterna. Quod autem dicit mundum ad antiquam fa∣ciem

[unspec A] reuocandum, potest intelligi de facie aeterna quam aeternalitet habuit in mente, & vo∣luntate diuina, sicut & insinuant eius verba. Quare & consequenter 28. sic ait; Neque enim impense vult aliquid qui est omnium plenissimus, sed ea vult quae habet? Vult autem omnia bona, & habet omnia quae vult; Omnia autem bona & cogitat & vult; hoc est autem Deus, eius imago mundus boni; quapropter & infra 38. distinguit mundum in mundum intelligi∣bilem in Deo, & sensibilem in natura. Quem & sequitur doctus Plato, 1. Timae. 2. Animal & mundum similiter distinguendo: Qui & infra eiusdem, 9. distinguit mundum in mundum archetypum & sensibilem; & archetypum dicit esse aeternum, sensibilem verò temporaliter incoepisse, atque imaginem archetypi mundi esse. Adhuc autem & Prophetae clarissimi istam sententiam diuinitùs prophetabant, & Sybilla similiter Prophetissa, sicut in ostensione 32. partis fuerat recitatum. Amplius autem omnes ponentes mundum non esse creatum ex ni∣hilo, sed factum ex materia praecedente, per praecedentia reformantur. Omnes quoque di∣centes mundum esse corrumpendum, habent & consequenter hoc dicere de Animabus, ho∣minibusque [unspec B] beatis; quare & per partem proximam corriguntur. Ecce quot & quantos erro∣res haec vna Suppositio paruula arguit, & emendat: imo, vt puto, non est aliquis error possi∣bilis circa Deum, circa essentialia Dei, qui huius Suppositionis virtute non possit viriliter de∣strui & elidi. Deus namque, sicut Suppositio ista monstrat, est, & habet quicquid melius est esse, & habere; & non est, nec habet, quicquid melius est non esse, nec habere. Error autem quilibet circa Deum, contra aliquod horum errat; quare & omnes errores huiusmodi & er∣rantes, per ipsam possunt ad regulam dirigi, & reduci. Quanquam & multi errantes etiam commemorati superius possint reduci similiter aliis vijs multis, quos tamen supra non tetigi, gratia breuitatis, & vt huius aureae suppositionis virtutem permaximam, saltem in minimo, declaratem, licèt eius continentiae infinitae vix hauserim paruam stillam. Hanc igitur suppo∣sitionem veluti lapidem angularem Philosophorum, & Theologorum, virtuosi••simum, pre∣tiosissimum, speciosissimum, probatum, electum, & omniquaque perfectum in totius stru∣cturae [unspec C] supposui fundamento. Sunt tamen, vt puto, nonnulli, qui lapidem hunc probatum, vel saltem probationem illius, sicut & alias opusculi huius partes, satagent reprobare. Expe∣rientia namque didici crebriori, quòd sicut olim Iosepho referente Sadducaei aduersus do∣ctores Philosophiae suae certare, & reniti ‖ 2.96 annumerauerant gloriosum: ita & nunc quamplures quae ab alijs sunt constructa, destruere, vel saltem apparere destruere moliuntur, gloriam cum Sadducaeis, vt timeo, aucupando. Quid enim est gloria, nisi sicut Autores definiunt, frequens de aliquo fama cum laude: Quo vitio illi prae caeteris aestuant, qui nullum aedificium nec tu∣gurium construxerunt, tantoque audacius aliena dilacerant, quanto proprijs, quia nullis, nul∣la pericula reformidant; vt sic saltem dum destruunt, seu potius oculis insipientium videntur destruere constructa ab alijs, & ipsimet nihil construunt destruendum, gloriosiores appareant constructoribus destructorum. Vtinam magister noster & Domine, vtinam tam ego, quàm [unspec D] alij Discipuli tui & serui, remota superbia excaecante, simplici mente quaeramus, non apparen∣tiam vacuae vanitatis, sed existentiam solidae veritatis; vt sic, te duce, illam mereamur veraci∣ter inuenire, cognoscere, & tenere. Scio namque, Domine, te docente, quòd crebro super∣ba, & inuida studia superborum negligis, despicis, & derides, infatuas, mutilas, & eclipsas; simplicia verò simplicium aspicis, diligis, & congaudes, visitas, illuminas, & consummas. His igitur quasi praeludialiter praelibatis, ad causam Dei propositam, diuino semper comitan∣te iuuamine, fiducialiter transeundum.

[unspec E]

[unspec A]

CAP. II. Quòd Deus est omnium aliorum necessarius conserua∣tor: habet Corrollarium habens tres partes.

HActenus igitur in causa Dei contra diuersos Haereticos generali gene∣raliter perorato, amodò in causa eius contra Pelagium speciali sum∣mi semper aduocati patrocinante consilio specialiter postulandum. Primò igitur ostendatur,* 2.97 quod Deus sit omnium entium necessarius [unspec B] conseruator, necessarius, inquam, ex suppositione, rerum videlicet supposita entitate; Nihil enim per se possibile esse & non esse habet esse, nisi ab aliquo per se necesse esse, à quo semper dependeat in es∣sendo; Sed quidlibet citra Deum est per se possibile esse, solus verò Deus per se necesse esse: Hoc autem totum apparet ex virtute & connexione causarum ex pri∣ma suppositione, & 17^a. parte corollarij primi huius. Nam omne existens determinatè sub∣esse, quod non per se sufficienter determinatur ad esse, per aliquid aliud determinatur ad esse: Omne autem existens per se possibile esse, & non esse, est existens huiusmodi; ergo per aliud. Illud autem aliud vel est per se necesse esse, & habetur intentum; vel est per se possibile esse & non esse, & tunc per proximam rationem sequitur ipsum per aliquid aliud determinari ad esse, & de illo alio fiat eadem inquisitio diuisiua, & cum per secundam Suppositionem in ta∣libus alijs non sit infinitus processus, necessariò deuenietur ad aliquod per se necesse esse; per [unspec C] quod omne existens per se possibile esse & non esse, determinatur ad esse; & haec est ratio in virtute Auicennae, & Algazelis, per quam hanc eandem conclusionem se reputant demon∣strare; Auicenna 1. Metaphys. & 8ⁱ. multis capitulis: Algazel 2. Metaphys. 12. dicto suo. Vnde Auicenna 8. Metaphys. 3. ita dicit; Cùm dicitur primum principium absolutè, neces∣se est esse vnum: cùm autem dicitur causa prima materialis, & causa prima formalis, & cum his non est necesse esse vnam, quemadmodum hoc debet in necesse esse: Nulla enim earum est causa prima absolutè; sed necesse esse, principium etiam est istarum causarum primarum. Ex hoc igitur, & ex eo quod praediximus manifestum est, quod necesse esse, vnum numero est, & patuit quod quicquid est aliud ab illo cùm consideratur per se, est possibile in suo esse, & ideo est causatum, & bene innotuit, quod in causalitate sine dubio peruenitur ad ipsum; Vn∣de quicquid est, excepto vno quod est sibi ipsi vnum, & ente, quod est sibi ipsi ens, est acqui∣rens esse ab alio à se, per quod est sibi esse, non per se: Et haec est intentio de hoc, quod res [unspec D] est causata, scilicet recipiens esse ab alio à se, & habet priuationem quae certificatur ei in sua essentia absolutè. Algazel quoque 2. Metaphys. vbi priùs, sic ait, Quicquid est aliud à necesse esse, oportet vt perueniat ab ‖ 2.98 illo, & habeat esse ab illo; ostensum est enim, quod necesse esse, est tantum vnum; ergo omne aliud est possibile esse, & dependet ab illo necesse esse. Et infra eodem, Ostensum est quod vniuersitas est ‖ 2.99 possibilis, & eget causa, & omnes causae ex necessitate proueniunt à necesse esse, quod necessariò est vnum. Dicitur ergo quod hoc est primum principium Mundi. Quare & Hermes de verbo aeterno 21. dicit, quod summa gubernatorum superiorum & inferiorum summo illi Domino paret Cuncta enim ex eo pen∣dentia atque defluentia. Vnde & Boetius 3. de consolatione Philosophiae prosa vlt. ita scri∣bit;* 2.100 Hic est veluti quidam clauus atque gubernaculum, quo mundana machina stabilis atque incorrupta seruatur.* 2.101 Aristoteles etiam 12. Metaphys. 38. sic dicit, Primum est necessarium, non contingens aliter, sed simplex. Ex tali igitur principio dependet caelum & natura & 9. [unspec E] Metaphys. 17. Quae ex necessitate sunt, ipsa quidem prima sunt; Nam si haec non essent, ni∣hil vtique esset. Et 8 Phys. 52. Oportet, inquit, esse aliquid primum mouens immobile, & non secundum accidens, si debet, sicut diximus, in his quae sunt esse incessabilis quidam & immortalis motus, & manere quod est, id est, totum vniuersum ipsum in seipso, & in eodem. Principio enim manente necessario, necesse manere quod continuum est ad principium. Vn∣de dicitur Deum esse principium necessarium omnium tam essendi quàm mouendi. Istam verò Philosophorum sententiam non absque debitis laudibus recitans Augustinus 8. de Ci∣uit. Dei 6. Viderunt,* 2.102 inquit, Philosophi, quos caeteris non immerito fama atque gloria prae∣latos videmus, omnem speciem in re quacunque mutabili, quae est, quicquid illud est quoquo∣modò,

[unspec A] & qualiscunque natura est, non esse posse nisi ab illo qui verè est, quia incomm••abili∣ter est. Et hanc eandem sententiā diffusè prosequitur 2. de libero arbitrio 28. ostendens quòd omnia mutabilia ad aliquod immutabile reducuntur, quo formantur, & innituntur continuè in estendo. Vnde & Philosophus inde causa motus Animalium, qui est 12. de Animalibus,* 2.103 in noua translatione 1. & 3. & quasi per totum, vult quod omne motum innititur aliquo fixo in mouendo; & illud idem dicit Augustinus 8. super Genesim ad literam 13. manifestè.* 2.104 Vnde & Ammonius ‖ 2.105 Ermenus, in Recordatione in librum peri hermenias Aristotelis,* 2.106 super vlti∣mum primi dicit; Dij verè existunt, & transmutationem ne{que} secundum intellectum est pos∣sibile suscipere; praecedere quidem necesse quod penitus impermutabile est, id quod qualiter∣cunque transmutatur, vt & maneat quod transmutatur. Quare in dijs habentibus rationem principij ad entia, praeteritum & futurum considerari impossibile est.* 2.107 Fidelis insuper Abra∣ham qui [&] Amicus Dei meruit appellari, & perductionem omnium rerum à Deo, & con∣seruationem [unspec B] productarum ab eo, fideliter attestatur, Iosepho referente,* 2.108 sicut circa 35^am par∣tem primi pleniùs recitatur. Nonne & Apostolus ad Hebraeos 1. dicens quòd Deus locutus est nobis in filio per quem fecit & saecula, qui cùm sit splendor gloriae, & figura substantiae e∣ius, portansque omnia verbo virtutis suae, &c. videtur tam factionem, quam conseruationem omnium tribuere ipsi Deo. Quare & Chrysostomus istud exponendo, homilia 2^a sic ait;* 2.109 Fe∣rens, inquit, omnia, hoc est gubernans; siquidem cadentia & ad nihilum tendentia continet. Non enim minus est continere mundum quam fecisse; sed si oportet aliquid audaciùs dicere, adhuc amplius est. Nam in faciendo quidem ex nullis existentibus rerum essentiae productae sunt; In continendo verò, ea quae facta sunt, ne ad nihilum redeant, continentur. Hic ergo dum reguntur, & ad inuicem sibi repugnantia coaptantur, magnum & valde mirabile plu∣rimaeque virtutis indicium declaratur. Dicitque Augustinus in De diuinitatis Dei essentia,* 2.110 & de inuisibilitate, atque incommutabilitate, 1^o sic de Deo; Proculdubio nullus est locus ab e∣ius [unspec C] praesentia absens: Super omnem quippe creaturam praesidet regendo, subtus est omnia sustinendo atque portando, non pondere laboris, sed infatigabili virtute; quoniam nulla creatura ab eo condita per se subsistere valet, nisi ab eo ‖ 2.111 sustinetur qui eam creauit; extra omnia est, sed non exclusus; intra omnia est, sed non conclusus. Iste autem libellus in quibus∣dam codicibus intitulatur Ieronymo, sed potiùs aestimo quòd fuerit Augustini. Vnde & Gregorius 2. super Ezechielem Gregorius homilia 5^a. Ipse est interior & exterior,* 2.112 inferior & superior, regendo superior, portando inferior, replendo interior, circumdando exterior; sicque est intus vt extra sit, sic circundat, vt penetret, sic praesidet vt portet, sic portat vt prae∣sideat. Quare & Anselmus Monolog. 14. loquens de summa essentia; Liquet, inquit,* 2.113 quo∣niam ipsa est quae cuncta alia portat, & superat, claudit & penetrat. Huic autem dicto Apo∣stoli concordat dictum Philosophi, in de Mundo vlt. vbi ostendit quòd Deus cùm sit vnus,* 2.114 est tamen multinomius secundum multitudinem eorum quae innouat, & quorum est causa; [unspec D] & dicit, quòd vocatur Iupiter, quare & non malè dicitur in Orphicis, Iupiter est fundum ter∣rae, & coeli stelliferi, Iupiter radix Ponti. Nonne & hoc est quod docet Sapiens Sapient.* 2.115 11. sapienter, vbi loquens Deo sic ait; Diligis omnia quae sunt, & nihil odisti eorum quae fecisti: Quomodo enim posset aliquid manere nisi tu voluisses, aut quod à te vocatum non esset con∣seruaretur. Rurfus autem hoc idem per similem rationem, iterum confirmatur.* 2.116 Quodlibet siquidem demonstratum, vt Terra; vel est per se, vel per aliud & per accidens quodammodo: Si per accidens & per aliud, idem de illo alio est quaerendum, & cùm sic non possit esse infini∣tus processus propter Suppositionem 2^am aliquid est per scipsum vnum & primum omnium, quod est Deus, per quod caetera sunt quaecunque. Nec potest dici quòd Terra per se existat, quia tunc semper necessario extitisset. Per se enim includit de omni, vt patet 1. poster. 4. De omni verò, vt ibi accipitur, importat vniuersalitatem temporis omniquaque, vt patet per Ari∣stotelem ipsum definientem hoc modo; De omni quidem hoc dico, quod vtique est non in [unspec E] quodam quidem sic, in quodam autem non, neque aliquando quidem sic, aliquando autem non; sed de omni & semper.* 2.117 Pro hac autem ratione est Augustinus in glossa super illud ad Gal. 2. Ab his autem, qui videbantur esse aliquid, quales aliquando fuerunt, nihil mea interest, sic dicens; Ipsi non sunt aliquid, & si boni ministri Dei sint; Christus enim in illis est aliquid, non ipsi per se. Nam si ipsi per se essent aliquid, semper fuissent aliquid, sed aliquando pecca∣tores & idiotae fuerunt. Haec etiam ratio iam praemissa, & quòd per se temporis vniuersali∣tatem includit, patet similiter per Augustinum de immortalitate animae 13. sic dicentem; Haec autem vis, & natura incorporea effectrix corporis vniuersi, praesenti potentia tenet vniuersum; Non enim fecit, atque discessit, effectumque deseruit. Ea quippe substantia, quae corpus non est, nec, vt ita dicam, localiter mouetur, vt ab ea substantia, quae locum obtinet,

separati queat; & illa effectoria vis vacare non potest, quin id, quod ab ea factum est, tuea∣tur [unspec A] & specie carere non sinat, in quantumcunque est. Quod enim per se non est, si de∣stituatur ab eo per quod est, profecto non erit. Et non possumus dicere id accepisse cor∣pus cùm factum est, vt seipso iam contentum esse posset, etiam si à conditore desereretur. Quanquam si ita est, magis id habet animus, quam corpori praestare manifestum est, atque ita de proximo immortalis esse probatur, si potest esse per seipsum. Quicquid enim tale est, in∣cortuptibile sit necesse est, ac per hoc interire non possit, quia nihil se deserit? sed corporis mutabilitas in promptu est, quod ipsius vniuersi corporis vniuersus motus satis indicat. Vnde diligenter inspicientibus, quantum talis natura inspici potest, ordinata mutabilitate, id quod mutabile est, mutabile reperitur; quod autem per se est, nec motu quidem vllo habet opus, omni copia sibi seipso existente, quia motus omnis ad aliud est, cuius indiget quod mouetur. Adest igitur species vniuerso corpori meliore natura sufficiente, atque obtinente quae fecit; quare illa mutabilitas non adimit corpori corpus esse, sed de specie in speciem transire facit [unspec B] motu ordinatissimo. Non enim quaepiam eius pars ad nihilum redigi sinitur, cum totum ca∣pessat vis illa effectoria, nec laborante, nec deside potentia, dans vt sit omne quod per illam est in quantum est. Et cap. 16. ita scribit; Sed si quod nemini dubium, tunc est animus sapi∣entissimus, cum veritatem, quae semper eodem modo est, ‖ 2.118 intimetur, eique immobilis inhae∣ret, diuino amore coniunctus, & ex illa omnia sunt, quae quoquomodo sunt, ab ea essentia sunt, quae summè maximeque est; Aut ab illa est animus in quantum est, aut per seipsum est: Sed si per seipsum, quando ipse sibi causa existendi est, & nunquam se deserit, nunquam inte∣rit, vt supra etiam disputauimus. Nec potest quis dicere quòd Terra per se est, nec tamen haec propositio est per se, Terra est, vt sic obuiet rationi praemissae: Nam secundum veritatem, & secundum Philosophum in praedicamentis; In eo quòd res est vel non est, oratio vera vel fal∣sa dicitur; Ergo ‖ 2.119 ex eo quòd res est, vel non est sic vel sic, oratio dicitur sic vera vel sic falsa. Vnde & 1. peri hermenias vlt. similiter orationes verae sunt quemadmodum & res. Adhuc [unspec C] autem & si quis aliquibus rationibus autoritatibusuè innitens, omninò velit defendere aliqua citra Deum per se esse & manere; nullo tamen colore potest astruere, aliqua citra Deum esse per se aequè dignè, primè, summè, perfectè, & aequaliter sicut Deum, sicut Suppositiones & partes Corolarij primi monstrant. Quinimò & si alia vtcunque dicantur esse per se, Deus ta∣men incomparabiliter magis, dignius, prius, atque perfectius dicitur per se esse: et constat quòd omnium communicantium idem, nomen, illud cui nomen ‖ 2.120 maius & dignius compe∣tit,* 2.121 est causa caeterorum, secundum quod communicant illud nomen: Per hoc enim probat Philosophus 7. Metaphys. 3 quòd Substantia est causa essendi cuiuslibet alterius praedica∣menti. Vbi & textus quem Auerroes exponit, Ex hoc quòd substantia est dignior no∣mine entis quam caetera sic concludit, Manfestum est igitur, quòd haec est causa essentiae cuius∣slibet istorum, & ista sunt propter illud. Super quod Auerroes Comment 3. ita dicit, Cum hoc sit declaratum de substantijs, manifestum est quòd substantiae sunt causae essentiae acci∣dentium, [unspec D] & accidentia non sunt nisi propter substantias; et hoc est necessarium. Quoniam cum declaratum est, quòd hoc nomen ens, dicitur de decem praedicamentis, & dignius de substantijs, & est declaratum, quòd cum plura communicant in eodem nomine, & quoddam dignius quibusdam, id quod est dignius isto nomine est causa caeterorum & dispositio caetero∣rum ad causalitatem, est sicut dispositio istorum in illo nomine. Ex istis igitur propositioni∣bus concluditur,* 2.122 quòd substantia est causa caeterorum praedicamentorum: Quare & Philoso∣phus 2. Metaphys. 4. Vnumquodque verò ipsum maxime aliorum, secundum quod & alijs inest vniuocè, puta ignis, calidissimus. Etenim est causa alijs hic causans; quare & ‖ 2.123 verissi∣mum, quod posterioribus est causa vt sint vera. Quapropter semper existentium principia sem∣per esse verissima necesse est; non enim quandoque vera, nec illis causa aliquid ita est vt sint; sed illa alijs: Quare vnumquodque sicut se habet vt sit, ita ad veritatem; vbi textus Com∣mentatoris habet expressius isto modo; Vnumquodque principiorum propriè est causa eo∣rum [unspec E] secundum quae sunt aliae res, quae conueniunt in nomine & intentione? Vbi Auerroes, Cum declaratum est, quòd causa in quolibet genere entium est magis digna in esse, & in ve∣ritate, quam illa quorum est causa in illo genere, manifestum est quod si est hic prima causa omnium, vt declaratum est in scientia naturalium, illa est magis digna in esse & in veritate, quam omnia entia. Omnia enim entia non acquirunt esse & veritatem nisi ab ista causa. Est igitur tantum ens per se, & verum per se, & omnia alia entia & vera per esse & veritatem illius. Vnde & Augustinus 7. Confess. 15. Aspexi aliqua, & vidi tibi debere quia sunt: In te cun∣cta finita sunt, non quasi in loco, sed quia tu es omni tenens manu & veritate; et omnia vera sunt in quantum sunt, nec quicquam est falsitas nisi cum putatur esse quod non est. Quibus

[unspec A] concordat Auicenna 8. Metaphys. 6. dicens, necesse esse est veritas; veritas enim cuius{que} rei est proprietas sui esse, quod stabilitum est ei; ergo nihil est dignius esse veritatem, quàm ne∣cesse esse. I am autem dicitur vetitas id, de cuius esse est sententia certa. Ergo nihil est digni∣us hac certitudine, quàm id de cuius esse est sententia certa; & cum sua certitudine semper est, & cum sua sempiternitate semper est per seipsum, & non per aliud à se: caeterarum verò rerum quidditates non merentur esse, prout sunt in seipsis, nec considerata relatione earum ad necesse esse, sed merentur priuationem; & ob hoc omnes res prout sunt in seipsis, sunt fal∣sae; sed propter ipsum est certitudo earum, & ob hoc omnis res perit, nisi secundum quod est versus faciem eius; & ideò dignius est, vt ipse sit necesse esse & veritas. Cui & concorditer E∣saias 40. ita scribit; Omnes gentes quasi non sint, sic sunt coram eo,* 2.124 & quasi nihilum & inane reputatae sunt ei. Vnde & Iob 23. Ipse enim solus est. Super quod Gregorius 16. Moral. 14. loquens de Angelis & hominibus, coelo & terra, & alijs vniuersis; Sunt, inquit, haec omnia, [unspec B] sed principaliter non sunt, quia in semetipsis minimè subsistunt; & nisi gubernantis manu te∣neantur, esse nequaquam possunt. Cuncta namque in illo subsistunt à quo creata sunt, nec ea, quae viuunt, sibimetipsis vitam tribuunt; nec ea quae mouentur, & non viuunt suis motibus ad motum ducuntur; sed ille cuncta mouet qui quaedam viuificat, quaedam verò viuificata in extrema essentia mirè ordinans seruat. Cuncta quippe ex nihilo facta sunt, eorumque essen∣tia rursum ad nihilum tenderet, nisi eam Autor omnium regiminis manu teneret. Omnia i∣taque quae creata sunt, per se nec subsistere praeualent, nec moueri, sed in tantum subsistunt, in quantum vt esse debeant, acceperunt; in tantum mouentur, in quantum occulto instinctu dis∣ponuntur: Ecce enim peccator flagellandus est de rebus humanis. Arescit in ‖ 2.125 ardoribus eius terra, concutitur in naufragijs eius mare, ignescit in eius sudoribus aër, obtenebrescit contra eum in vndationibus coelum, inardescunt in eius oppressionibus homines, mouentur in eius aduersitate & angelicae virtutes. Nunquidnam haec quae inanimata, vel quae viuentia dixi∣mus, [unspec C] suis instinctionibus, & non magis diuinis impulsionibus agitantur? Quicquid est igitur quod exterius saeuit, per hoc ille intuendus est, qui hoc interius disponit: in omni igitur causa solus ipse qui principaliter est, qui etiam ad Mosen dicit; Ego sum qui sum, sic dices filijs Is∣srael, Qui est, misit me ad vos. Quare & Plato 2. Timae. 3. inducit Deum sic alloquentem alios deos, scilicet Angelos isto modo; Dij, quorum opifex Paterque sum ego: Opera si qui∣dem vos mea dissolubilia naturâ, mea tamen voluntate indissolubilia: Omne siquidem quod iunctum est, natura dissolubile est; at verò quod bonum ratione iunctum atque modulatum est, dissolui velle non est Dei. Quapropter quia facti generatique estis, immortales quidem nequaquam, nec omninò indissolubiles estis, nec tamen vnquam dissoluemini, nec mortis ne∣cessitatem subibitis, quia voluntas mea maior nexus & vegetatior ad aeternitatis custodiam, quàm illi vitales nexus, ex quibus aeternitas vestra coagmentata at{que} composita est. Adhuc autem & coelum firmissimum corporum nequaquam sibi sufficit per se esse. Dicit enim Auer∣roes de Substantia orbis tractatu 2. Debes scire, quòd corpus coeleste, quod est simplex, & in∣transmutabile [unspec D] ab aliquo extrinseco, non indiget virtute mouente in loco semper tantum, sed etiam virtute largiente in se, & sua substantia permanentiam aeternam. Quoniam et si sit sim∣plex, & non habens potentiam ad corruptionem, tamen est finitae actionis necessariò, quia est finitarum dimensionum & determinatarum à superficie continente ipsum; & omne tale, cùm intellectus posuerit illud existens per se, absque eo quòd aliud largiatur ei permanentiam & aeternitatem; necesse est vt ita sit de finitate permanentiae suae, sicut est de finitate suae actionis; & ideo necesse est in intellectu potentiam hic esse largientem ipsi permanentiam aeternam, quemadmodum largitur ei motum aeternum. Vnde & Psal. 32. Verbo Domini Coeli firmati sunt, & spiritu oris eius omnis virtus eorum. Si igitur secundum Augustinum, Platonem, & Auerroem, nec animus, nec Angelus, nec coelum potest manere per se, sine conseruatione & sustentatione diuina, quid aliud poterit sic manere? Quapropter & Pater Philosophorum [unspec E] Hermes de Verbo aeterno 38. Hic, inquit, sensibilis, qui dicitur,* 2.126 mundus receptaculum est omnium sensibilium specierum, qualitatum, vel corporum, quae omnia sine Deo vegetari non possunt. Omnia enim Deus, & ab eo omnia, & eius omnia voluntati, quod totum est bonum, decens, prudens, & immutabile, & ipsi soli sensibile atque intelligibile, & sine hoc nec fuit aliquid, nec est, nec erit. Omnia enim ab ipso, & per ipsum, & multi∣formes qualitates, & magnae quantitates, & omnes mensurae excedentes magnitu∣dines, & omniformes species, quas cùm intellexeris, ô Asclepî, gratias acturus es Deo. Cui & concordanter Apostolus ad Ro. 11. Ex ipso, inquit, & per ipsum, & in ipso sunt omnia,* 2.127 ipsi gloria: Quem & quasi exponens 24. definitionum totidem Philosophorum de Deo 22^a. sic ait, Deus est, ex quo est, quicquid est non partitione, per quem est non variatione, in quo est

non commixtione.* 2.128 Vnde & Augustinus 1. Confess. 1. loquens Deo, sic ait; Non omnino [unspec A] essem nisi esses in me, An potius non essem, nisi essem in te? ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia? etiam & sic, Domine, & sic. Qui & super illud Psalmi 113. Omnia quae∣cunque voluit, fecit; In quibus, inquit, est ipse tanquam indigentia continet, non ab eis tanquam indigens continetur.* 2.129 Dionysius insuper de diuinis nominibus 11. Timotheo interroganti quid sibi vult quod dicitur Deum per seipsum esse, nunquid quod Deus per seip∣sum sit vita, aut sapientia, aut aliud quicquam tale? respondet; Hoc autem dicimus non ‖ 2.130 est paruum, sed rectum, & simplicem declarationem habet. Non enim essentiam quandam diuinam aut Angelicam esse dicimus per seipsam essendo, essendi, quae sunt, omnium causam; Solummodo enim essendi omnia quae sunt, causam; tantum enim existendi omnia qua sunt, & ipsum esse superessentiale principium, & essentia, & causale, nec vitae parentem aliam de••∣tatem praeter super diuinam omnium quaecunque viuunt, & editae vitae causam vitam nec colligentem dicendum principales existentium, & creatrices essentias, & substantias, quas [unspec B] quidem & Deos existentium, & creatores promptos confestim perfecerunt, quos verè & propriè dicendum, neque ipsi formauerunt, neque existentes, neque patres eorum, sed per seipsum esse, & per seipsam vitam deitatem dicimus principaliter quidem, & delformi∣ter & causaliter vnum omnium superprincipale & superessentiale principium & causam, par∣ticipaliter autem editas ex Deo non participante prouidas virtutes, per scipsam viuificatio∣nem, (secundum aliam translationem essentificationem) & per seipsam delficationem, quas existentia propriè sibimet ipsis participant, & ‖ 2.131 existentia, & viuentia, & diuina, & sunt & di∣cuntur, & alia similiter proinde, & primarum ipsarum optimus substitutor dicitur esse dem∣de totarum earum, deinde particularum ipsarum, deinde totarum ipsarum participantium, deinde particulariter earum participantium. Et quid oportet de his dicere, quando quidem diuinorum nostrorum Magistrorum, & per seipsam bonitatis & diuinitatis substitutricem aiunt plusquam optimam, & plusquam diuinam per seipsam bonitatem & diuinitatem dicen∣tes [unspec C] esse beneficam & deificam, ex Deo procedentem donationem, & per seipsam formam, per seipsam formificam fusionem, & totam formam & particularem formam, & vniuersaliter bona, & quaecunque alia, quae secundum eundum dicta sunt & dicentur, modum decla∣rantia, prouidentiam, & bonitatem participatas ab existentibus ex Deo non participante prouenientes. Et infra 5. Omnia, inquit, ad semetipsam bonitas conuertit, vt principaliter congregatrix est dispersorum, vt principalis & viuifica deitas, & omnia ipsam vt principium, vt continentiam, vt finem appetunt; & optimum est, vt eloquia aiunt, ex quo omnia subsi∣stunt, & sunt, tanquam ex causa perfectissima adducta, & in quo omnia constituta sunt, tan∣quam in omnipotente consulto custodita & comprehensa, & in quod omnia conuertuntur, si∣cut in propriam singula summitatem, & illud concupiscunt omnia. Et infra, eodem; Sim∣pliciter omne on, id est ens ex bono & optimo est, & in bonum & optimum conuertitur, & omnia quaecunque sunt et fiunt, per bonum & optimum sunt & fiunt, & ad hoc omnia videt, [unspec D] & ab ipso mouentur & continentur, et propter ipsum & per ipsum & in ipso omne principiū exemplatiuum, consummatiuum, intellectuale, speciale, formale, & simpliciter omne prin∣cipium, omnis continentia, omne summum, aut, vt comprehendens dicam, omnia quae sunt, ex bono et optimo, et omnia quae non sunt superessenualiter in bono & optimo; & est omnium principium & finis, superprincipale, & superfinale, quia ex ipso, & per ipsum, & in ipso, & in ipsum sunt omnia, vt ait sacer sermo. Per rationem quoque iam factam ostendit Anselmus Monolog. 3. & capitulis alijs consequenter,* 2.132 aliquod esse ens quod solum est per scipsum, & per hoc vnum caetera cuncta esse, & quod ipsum est vnicum non habens aequale nec maius, quoniam quicquid est per aliud minus est illo. Quare concludit, omnium entium summe & maximè ipsum esse, et post per candem rationem ostendit ipsum omnia alia neces∣sariò continuè sustinere. Vnde & capit. 13^o. ita dicit: Constat ergo per summam naturam esse factum quicquid non est idem illi; Dubium autem non nisi irrationali menti esse potest, [unspec E] quod cuncta quae facta sunt, eodem ipso sustinente vigent, & perseuerant esse quam diu sunt, quo faciente de nihilo habent esse quod sunt. Simili namque per omnia ratione qua collectum est omnia quae sunt, esse per vnum aliquid, vnum ipsum solū esse per seipsum, & alia per illud: Simili, inquam, ratione potest probari, quia quaecunque vigent, per vnum aliquid vigent, v∣num illud solum viget per seipsum, & alia per aliud; quod quoniam aliter esse non potest, nisi vt ea quae sunt facta vigeāt per aliud, & illud à quo sunt facta vigeat per se ipsum, necesse est, vt sicut nihil factum est nisi per creatricem praesentem essentiam, ita nihil vigeat nisi per eius∣dem seruatricem praesentiam. Et subdit capit 14. consequenter, quòd si ita est, imò quia ex necessitate sic est, consequitur vt vbi ipsa non est, nihil sit; vbique igitur est, & per omnia,

[unspec A] & in omnibus. Et infra; Liquet quoniam ipsa est, quae cuncta alia portat & superat, clau∣dit & penetrat. Si igitur haec illis quae superiùs sunt inuenta iungantur,* 2.133 eadem est quae in om∣nibus est, & per omnia, & ex qua, & per quam, & in qua omnia. Ampliùs autem omne cau∣satum causatur ab aliqua causa actualiter nunc causante, quod patet ex relatione mutua inter illa, & per Algaz. 1. Metaphys. & Auicen. 6. Metaphys. & 8. diffusè: quilibet autem citra Deum est causatum, & ipse solus incausatus; quilibet ergo praeter Deum aliquo modo causa∣tur à Deo. Sed ista causatio saltem illorum quae non mouentur, neque nouiter producuntur, non nisi conseruatio necessaria dici potest, quod & patet per praedictos Philosophos dictis lo∣cis. Nec potest dici quòd Deus ‖ 2.134 ideo dicitur nunc causare aliquod causatum, quia priùs cau∣sauit illud, vel causam quae illud causauit; hoc enim repugnat Autoribus allegatis; & quia tunc Pater diceretur modò causare filium actualiter existentem, imò & Pater mortuus filium nunc viuentem, quia causauit illum vel causam illius.* 2.135 Quare & Algazel. 1. Metaphys. vlt. [unspec B] ostendit, quòd nullum possibile esse habet esse nisi per aliud quod est factor eius; quòd etiam Mundus etsi sit aeternus, potest dici factura Dei altissimi: & distinguens de factore subiungit; Factor autem intelligitur dupliciter: Primò qui extrahit factum de non esse, ad esse; secundò, vt sit esse rei per illud, sicut esse luminis est per solem, & videtur Sol factor luminis naturali∣ter. Quidam verò putabant, quòd cùm res haberet esse, non indiget factore, sed quamuis iste non sit, tamen factum suum non desinat esse; & fortassis praesument dicere, quòd quamuis ponatur Deum non esse, non sequitur ex hoc mundum non esse, & conantur ostendere hoc exemplo & ratione; Exemplo sic, sicut fabricatori domus mortuo, remanet ipsa domus; Ra∣tione verò sic, Quod non est, indiget datore essendi; sed quod est, non sic eget. Respondet ad exemplum, & dicit, quod fabricator non est causa domus nisi impropriè, sed est causa motus partium domus dum mouetur ad formam domus; sed inductâ formâ domus, & ces∣santibus motibus causalitas eius cessat. Imò secundum eundem ibidem forma fundamenti [unspec C] parietis, & partium caeterarum sunt causae domus. Ad rationem verò dicit, quòd illud quod iam habet esse non indiget datore, sed conseruatore, quod sic probat: Omnis factura de∣pendet à suo factore, & hoc non secundum suum non esse, quod habuit, ergo secundum suum esse; & addit, Igitur quod coepit esse eget factore secundum suum esse tantum, quo∣niam secundum hunc modum est possibile esse. Et infra; Postquam autem non pendet fa∣ctura ex factore, nisi in quantum habet esse, tunc quamdiu permanet in esse, indiget factore, & pendet ex eo secundum suum esse, & est propter ipsum, & cum ipso in omnibus suis dis∣positionibus, sicut esse diei est propter solem, & cum sole in omnibus suis dispositionibus. Algazel autem in hac ratione, sicut & in plurimis dictis suis sequitur Auicennam, qui 6. Metaphys. 1. multum diffusè prosequitur eandem virtualiter rationem, vbi inter caetera ita dicit; Diuini Philosophi non intelligunt peragentem principium motionis tantùm, sicut intelligunt naturales, sed principium essendi & datorem eius, sicut est creator Mundi. Causa [unspec D] verò naturalis non acquirit esse rei, nisi per motionem aliquam ex modis motionum; er∣go acquirens esse in naturalibus est principium motus. Et infra eodem, fortasse putabit a∣liquis, quòd agente & causa non est opus, nisi vt res habeat esse post non esse, sed post quam res habuerit esse, si destruatur causa, erit tamen res sufficiens in se. Igitur putabit, quòd res non indiget causa nisi ad incipiendum esse, sed postquam incoeperit & habuerit esse, iam non indigebit causa. Causae igitur apud se erunt causae fiendi tantùm, & priores eo quod fit, non simul cum eo. Iam igitur putauit falsum, sicut tu nosti: Esse enim rei postquam res facta est, necesse est vt sit vel necesse esse, vel non necesse esse; & ostenso diffusè, quòd non est necesse esse per se, sed dependens à necesse esse per se, & in fine capituli ita dicit; Post∣quam patuit quòd esse quidditatis pendet ab aliquo, in quantum est * 2.136 esse illi quid ditati, non in quantum ipsum est esse post non esse, tunc illud esse secundum hunc modum causatum est, & interim dum durauerit, sic erit causatum pendens ab alio. Iam igitur manifestum est, quòd cau∣satum [unspec E] eget aliquo quod dat sibi ipsum esse perse tantùm; sed incoeptio & alia huiusmodi sunt res quae accidunt ei, & quòd causatum eget datore sui esse semper & incessanter, quamdiu habuerit esse. Quibus & concorditer Hermes de Mundo & Coelo 1. agendo de rerum prin∣cipijs, explorans & inquirens quid sit summa & prima causa, & quid eius effectus, sic ait: Est igitur causa illa tu yta olbz, id est, fons habens seminarium vitae, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quae dicitur plenitudo scientiae, bonum bonitatis diuinae clementiae quae per omne mundi corpus in modum circuli collocata, & nunc extrinsecus, nunc intrinsecus posita cuncta regit & componit, & ad pro∣curanda & conseruanda omnia ignita & sphaerica, perpetuare non desinit agitationem, illic iungūtur in specie indiuiduali singularitate conscripta, quicquid hyle, quicquid mundus, quic∣quid mundi machina, quicquid tempus, quicquid in temporalibus parturiunt elementa. Illic

textus operis, fatalis series, saeculorum dispositio, temporalium omnium meta summi digito [unspec A] dispositoris exarata, Illic nodus perpetuitatis. Mens itaque diuina nulla fatigatione officium deponit, sed seipsum & mundum, & omnia quae intra eum sunt, perpetua, & infatigabili vti∣litate, seu alias stabilitate sui sustentare non desinit. Hoc idem & veritas ipsa verissimè testa∣tur,* 2.137 cum dicit, Pater meus vsque modo operatur, & ego operor Iohan. 5. quod intelligitur non de operatione, qua res tantummodò nouiter producuntur, sed de conseruatione neces∣saria productarum,* 2.138 sicut Auicenna & Algazel superius exponebant. Vnde Augustinus 4. Iu∣per Genesin ad literam 14. tractans quomodo Deus die 7^o ab omni opere requieuit, & quo∣modò tamen cum hoc, Pater vsque nunc continuè operatur, sic dicit; Potest ‖ 2.139 intelligi Deum requieuisse à condendis generibus creaturae; deinceps autem vsque nunc & vltra operari eo∣rundum generum administrationem, quae tunc instituta sunt, non vt saltem die 7^o potentia eius à coeli & terrae, omnium{que} rerum quas condiderat, gubernatione cessaret; alioquin con∣tinuò dilaberentur. Creatoris namque potentia, & omnipotentis atque omnia tenentis vir∣tus [unspec B] causa subsistendi est omni creaturae, quae si ab eis aliquando cessaret, simul & illorum ces∣saret species, omnisque creatura concideret. Neque sicut structor aedium, cum fabricauerit, abscedit, at{que} illo cessante atque abscede••te stat opus eius; Ita Mundus vel ictu oculi stare po∣terit, si ei Dominus regimen sui subtraxerit. Proindè & quod Dominus ait, Pater meus vsque nunc operatur, continuationem quandam operis eius, qua vniuersam creaturam continet, at∣que administrat, ostendit, & quod scriptum est de sapientia eius, Pertingit à fine vsque ad fi∣nem fortiter, & disponit omnia suauiter, de qua ‖ 2.140 itidem scriptum est, quòd motus eius agilior, celeriorque sit omnibus motibus, satis apparet rectè intuentibus hunc ipsum incomparabi∣lem & ineffabilem, & si posset intelligi, stabilem motum suum rebus eam praebere suauiter disponendis, quo vtique subtracto, si ab operatione cessauerit, eas continnò perituras; & il∣lud quod ait Apostolus, cum Deum Atheniensibus praedicaret, In illo viuimus, & mouemur, & sumus, liquide cognitum, quantum humana mens valet, adiuuat hanc sententiam qua [unspec C] credimus & dicimus, Deum in his, quae creauit, indesinenter operari. Neque enim tanquam substantia eius, sic in illo sumus, quemadmodum dictum est, quòd habeat vitam in semetipso; sed vti{que} cum aliud sumus quam ipse, non ob aliud in illo sumus, nisi quia id operatur, & hoc est opus eius quod continet omnia, & quo eius sapientia pertingit à fine vsque ad finem forti∣ter, & disponit omnia suauiter, per quam dispositionem in illo viuimus & mouemur, & su∣mus. Vndè colligitur, quod si hoc opus suum rebus subtraxerit, nec viuemus, nec mouebi∣mur, nec erimus. Claret ergo nec vno quidem die cessasse Deum ab opere regendi quae crea∣uit, ne motus suos naturales (quibus aguntur, atque vegetantur, vt omnium naturae sint, & in eo quod sunt, pro suo quaecunque genere maneant) illico amitterent, & esse aliquid omninò de∣sinerent,* 2.141 si eis subtraheretur motus sapientiae Dei quo disponit omnia suauiter: et ab hoc loco 277. propositio sententiarum Prosperi est excerpta. Adhuc autem & Augustinus 9. super Ge∣nesin ad literam 23. dicit, quod si Deus subtrahat naturae operationē intimam, qua eam sub∣stituit, [unspec D] & facit continuò, tanquam extincta nulla remanebit. Et infra 23. dicit, quòd formatio mulieris ex costa illo opere Dei facta est, quod non per Angelos, sed per semetipsum operatus est, et non demisit; sed ita continuantur opera, vt nec vllarum aliarum rerū, nec ipsorum Ange∣lorum natura subsistat, si non operetur. Et super illud Psalmi 118. Manus tuae fecerunt me, sic dicit, Si operatoria Dei potentia rebus subtrahatur, intereunt. Qui & 8. super Genesin ad literam. 19 de Natura & Gratia 26. in sententijs Prosperi 131.285. sententiam similem huic docet.* 2.142 Anselmus quoque de casu diaboli 1. dicit, Quoniam non solum non est alia ali∣qua essentia nisi illo faciente, sed nec aliquatenus manere potest, quod facta est, nisi eodem ipso seruan••e.* 2.143 Cum ipse desinit seruare quod fecit, quod erat redit in non esse. Lumbardus etiam 1^o sentent. dist. 37. recitat quosdam dicentes, Cuncta loca sunt Deo praesentia, & quae in eis sunt, nec in eis aliquid operari cessat; Nam & ipsa loca, & quicquid in eis est, nisi ipse conseruet, manere non possunt. In eis ergo per substantiā Deus esse dicitur, quia per virtutem [unspec E] propriae substantiae suae facit, vt etiam loca sint, & omnia quae in eis sunt, & hanc istorum Sententiam approbat, & confirmat. Praeterea nulla res habens causam formalem potest existere sine ipsa;* 2.144 sed Deus est omnium prima forma, sicut Suppositiones demonstrant, sicut etiam 2. Metaph. demonstratur; quoniam in causis formalibus non est infinitus processus, sed est omnium vna prima; haec autem est Deus. Duodecimo quoque Metaph. quasi in prin∣cipio patet idem; Vnde & Auerroes dicit ibi comment. 6. quod & prius dixerat Alexander, quòd Deus est omnium prima forma, primum efficiens, & similiter primus finis. Idem quo∣que Auerroes super de somno & vigilia dicit ita; Cùm ista indiuidua habent determinatum esse,* 2.145 necesse est, vt nulla eorum sit intellecta apud abstractam formam, cuius proportio ad il∣lam

[unspec A] est, sicut proportio formae artificij ad artificiatum. Ipsa enim est omnium artifex sap. 7^o.* 2.146 Hoc idem & Plotinus affirmat, de quo Augustinus 10. de Ciuit. Dei. 4. scribit ita; De proui∣dentia certè Plotinus Platonicus disputat, eamque à summo Deo, cuius est inintelligibilis at∣que ineffabilis pulchritudo vsque ad haec terrena & ima pertingere flosculorum atque folio∣rum pulchritudine comprobat, quae omnia quasi abiecta, & velocissimè pereuntia decentis∣simos formarum suarum numeros habere non posse confirmat, nisi inde formentur, vbi for∣ma intelligibilis & incommutabilis simul habens omnia perseuerat.* 2.147 Quapropter & Augusti∣nus de Verbo Domini, sermone 38. Verbum, inquit, Dei est forma quaedam, forma non for∣mata, sed forma omnium formatorum sine loco superans omnia, eminens omnibus, & fun∣damentum quoddam in quo sunt, & fastigium sub quo sunt. Quia enim Deus sub illo sunt omnia; verbum in se manens innouat omnia, ergo est forma omnium rerum, forma infabri∣cata sine tempore, sine spacijs locorum. Qui & 83. quaestionum 23. dicit, quòd ipsa similitu∣do [unspec B] Patris filius dicitur, cuius participatione similia sunt quaecunque sunt, vel inter se, vel Deo similia; & subdit; Ipsa est enim species prima, qua sunt, vt ita dicam, speciata, & forma qua formata sunt omnia. Chrysostomus etiam super epistolam ad Hebraeos homil. 2. dicit;* 2.148 Fi∣lium esse characterem proprium primae formae: quod & testatur Dionysius de diuinis nomi∣nibus 11^o. superius allegatus. Sanctus etiam Ierotenus, Dionysio 2. de diuinis nominibus re∣citante, sic scribit; Omnium causa & repletiua Iesu diuinitas, partes vniuersitati consocians, saluans; & neque pars neque totum est, & totum & pars, vt omnem & partem & totum in se∣metipso coambiens, & supereminens, & excellens, perfecta quidem est in perfectis, vt ‖ 2.149 per∣fectio principalis; imperfecta verò in imperfectis tanquam superfecta, & ante perfecta for∣ma formit ans in informibus, tanquam forma principalis informis in ipsis formis, tanquam superformis essentia totius essentiae, [&] incontaminatas supergrediens, & superessentialiter omni essentia remota tota principia & ordiens, destinans, & in omni principio & ordine su∣percollocata, [unspec C] & mensura est eorum quae sunt. Quorum non ignobilis imitator Robertus Lin∣colniensis Episcopus in quadam Epistola directa Magistro Adae Rufo quaerenti; An Deus es∣set prima forma omnium, ostendit, quòd Deus est forma omnium, & etiam prima forma. Et primo supposito, quòd sit forma, probat quòd sit necessariò prima forma, quia ante ipsum nihil; Ipse enim est primus & nouissimus; deinde probat quòd sit forma per autoritates, & si∣militer rationes. Primam autoritatem allegat ab Augustino 1. De libero arbitrio; & ita est, non connumerato; Vnde malum, scilicet primo libro, sed illo connumerato, sicut ipsemet Augustinus 1. Retract. 9. connumerat, est 2. de libero arbitrio 28. dicit igitur Augustinus;* 2.150 Si quicquid mutabile aspexeris vel sensu corporis, vel animi consideratione capere non potes, nisi aliqua numerorum forma teneatur, qua detracta in nihilum recedat necesse est; Noli du∣bitare, vbi ista mutabilia non intercipiantur, sed dimensis motibus, & distincta varietate for∣marum, quasi quosdam versus temporum peragant, esse aliquam formam aeternam & incom∣mutabilem, [unspec D] quae neque contineatur, & quasi diffundatur locis, neque protendatur atque va∣rietur temporibus, per quam cuncta ista formari valeant, & pro suo genere implere, atque a∣gere locorum atque temporum numeros. Omnis autem res mutabilis etiam formabilis sit ne∣cesse est; sicut & mutabile dicimus, quod mutari potest, ita formabile quod formari potest ap∣pellauerim. Nulla autem res formare seipsam potest, quia nulla res potest dare sibi quod non habet; & vtique vt habeat formam, formatur aliquid. Quapropter quaelibet res si quam ha∣bet formam, non ei opus est accipere quod habet; si quam verò formam non habet, non po∣test à se accipere quod non habet; nulla ergo res, vt diximus, formare seipsam potest. Con∣ficitut itaque vt corpus & animus, cùm sint mutabilia, forma quadam incommutabili & sem∣per manente formentur, cui formae dictum est; Mutabis ea & mutabuntur, tu autem idem ip∣se es, & anni tui non deficient: annos sine defectu pro aeternitate posuit prophetica locutio: De hac item forma dictum est, quòd in se manens innouat omnia. Hinc etiam comprehen∣ditur [unspec E] omnia prouidentia gubernari: Si enim omnia quae sunt, forma penitus subtracta nulla erunt, forma ipsa incommutabilis, per quam mutabilia cuncta subsistunt, vt formarum sua∣rum numeris impleantur, & agantur; Ipsa est eorum prouidentia: non enim ista essent, si il∣la non esset, & haec videtur ratio Auicennae & Algazelis tacta superius, qua per ens possibile inuenerunt vnum necesse esse.* 2.151 Ad hoc etiam allegat Augustinus 13. de Confess. talem ser∣monem dirigentem ad Patrem; quid te promeruerunt spiritualis, corporalisque natura quas fe∣cisti, vt inde penderent etiam inchoata, at{que} ita penderēt in tuo verbo informata, nisi per idem verbum reuocarentur ad vnitatem tuam, & formarentur, & essent ab vno te summo bono, v∣niuersa bona valde? Et sequitur, quid te promeruit inchoatio creaturae spiritualis, vt saltem te∣nebrosa fluitaret similis abysso, tui dissimilis, nisi perverbum tuum conuerteretur ad id à quo

facta ‖ 2.152 est atque ab eo illuminata lux fieret, quamuis non aequaliter, tamen conformis formae [unspec A] aequali tibi. Iterumque adducit eundem 2. de Confess. sic loquentem ad Patrem; Stabo at∣que solidabor in te in forma mea, vita tua. Post haec per quatuor rationes ostendit, quod Deus sit forma ad seipsum, deinde manifestat quomodo Deus est forma creaturarum, & vult quod forma in creaturis inueniatur quadrupliciter; Primò, sicut altera pars compositi, ex qua et materia componitur ipsum totum, & sic Deus non est forma creaturarum; Secundò, dicitur forma, ad cuius similitudinem quid formatur, sicut pes ligneus dicitur forma soleae, quae secundum illum formatur; Tertiò, dicitur forma illud per applicationem, ad quod ma∣teria ad eius similitudinem figuratur, sicque sigillum est forma cerae, & argilla statuae fusilis. Quartò, similitudo in ‖ 2.153 animo artificis, ad quam respiciens operatur, dicitur forma scilicit ta∣lis artificiati, nec multum distat à forma secundi modi, et subdit; Imaginare itaque in men∣te Architecti formam domus fabricandae ad quam solummodo respicit, vt ad eius imitatio∣nem domum faciat, & imaginare cum hoc per impossibile ipsius voluntatem ita potentem, [unspec B] quod se sola applicet materiam formandam in domum; & imaginare cum his quod materia domus esset fluida, nec posset permanere in forma recepta in se, si separaretur à forma in men∣te Architecti, sicut aqua figurata sigillo argenteo, separato sigillo, statim amitteret figuram receptam. Imaginare itaque voluntatem artificis applicantem materiam domus ad formam in mente sua, non solùm vt sic formetur in domum, sed quamdiu domus manet in esse domus, vt formata in esse seruetur. Eo itaque modo quo forma huiusmodi in mente Architecti esset forma domus, est ars siue sapientia, siue verbum omnipotentis Dei, forma omnium creatu∣rarum; Ipsa enim simul est exemplar efficiens, formans, & in forma data conseruans. Et infra dicit aeternam Dei sapientiam sic esse formam omnium, velut si imagineris figuram sigilli ar∣gentei esse vitam & intelligentiam, intelligentem se volentemque figurare ad sui imitatio∣nem & similitudinem magis minusuè expressam ceram fluidam, non potentem per se perma∣nere in aliqua figuratione recepta, ipsaque hac sola voluntate informem & fluidam ceram [unspec C] ad se moueret, sibique applicaret, & sic ‖ 2.154 suam similitudinem aliquantam imprimeret, & ‖ 2.155 im∣pressam seruaret; sic aeterna Patris sapientia est forma omnium. Haec Robertus Lincolnien∣sis Grosse teste, sed subtilis ingenij & acuti. Hoc idem expresse testatur Aristoteles in De Mundo 11. ita dicens, Nulla natura sibi per se sufficit priuata salute, quae ex eo, scilicet Deo. Quamobrem & quidam Antiquorum moti sunt ad dicendum quod haec omnia plena sunt Dijs.* 2.156 Vnde & Virgilius in Bucolicis ecloga 3^a. A Ioue principium, Musae, Iouis omnia plena. & Ieremiae 23. Caelum & terram ego implebo, seu aliter impleo, ait Dominus; & sequitur in De mundo, vt virtus, quae residet in Caelo & plurimum distantibus, de vno loquendo, (in alia translatione, in vno dicere) omnibus fiat causa salutifera, iste est omnipotens sermo suus, qui de Caelo à regalibus sedibus venit sapient 18. qui sanat omnia, supra 16. Vnde & Apostolus ad Hebraeos 1. portans omnia verbo virtutis suae. Nonne & ista de causa, Hermes dicit Deum esse quodammodo omnia,* 2.157 & nominibus omnium nominari, sicut Autoritas eius de Verbo [unspec D] aeterno 38. allegata superius partim docet? Nonne & supra, eiusdem 31. dicit, quod Pater omnium vel Dominus, & is qui solus est omnia, omnibus se libenter ostendit? & supra 22. inquirens nomen Dei sic ait; Non spero totius maiestatis effectorem, omniumque rerum Pa∣trem vel Dominum, vno posse quamuis è multis composito, nuncupari nomine, hunc ve∣rò in nomine, vel potius ‖ 2.158 omnium nomine; si quidem is sit vnus & omnia, vt sit necesse aut om∣nia eius nomine, aut ipsum omnium nominibus nuncupari. Cui & concordanter Philoso∣phus in de Mundo vltimo agens de diuinis nominibus, ita scribit; Cumque sit vnus, multi∣nomius est, nominatus ab omnibus passionibus quas innouat ipse, & hoc extenso quasi per singula inductiuè, in fine dicit, quod nuncupatur Saluator & Eleutherius (in alia translatione liberator) & in summa loquendo, caelestis & terrestris appellandum à qualibet natura, & fortu∣na, velut ens ipse omnium causa; propter quod non malè dicitur in Orphicis, Iupiter fundum terrae & caeli, Iupiter radix ponti, Iupiter sol & luna, Iupiter rex, Iupiter princeps omnium. [unspec E] Quare & Lucanus,* 2.159 Iupiter est quodcunque vides.— An fortè & hoc est quod Deus scisci∣tanti Moysi nomen eius, velatè respondit, Ego sum qui sum, sic dices filijs Israel, Qui est,* 2.160 misit me ad vos. Exod. 3. quasi velit innuere se esse seipsum simpliciter per seip∣sum, & se etiam esse quodammodo totum ens, essentificando videlicet alia vniuersa. Quare & Dionysius de diuinis nominibus 1. ostendens summam vnitatem & diuinitatem esse inno∣minatam & tamen nominibus omnium nominatam, sic ait Scientes Theologi tanquam inno∣minabilem eam laudant, & ex omni nomine innominabilem, & cùm aiunt Diuinitatem ipsam in vna mysticarū symbolicae diuinae manifestationis visionū increpasse dicentē quod nomen tui? & sicut ab omni eum denominatiua scientia reducens, dicere, vt quid interrogas nomen

[unspec A] meum? & hoc est mirabile, aut nonne hoc verè est mitabile nomen quod est super omne nomē quod innominabile est? Multiuocā verò, vt cùm eam iterum introducūt dicentem, Ego sum on (id est, ens) vita, lux, Deus, veritas,* 2.161 & cùm ipsi omnium causalem Theosophi multiuocè ex omnibus causatiuis laudant, vt optimum, vt existentem, vt saeculorum causalem, vt vitae largi∣torem, vt virtutem, vt Dominum dominorum, vt Regem regnantium, vt Antiquum dierum, vt non senescentem, vt immutabilem, vt salutem. Atqui & in animis eum esse aiunt, & in a∣nimabus, & in corporibus, & in coelo, & in terra, & simul in eodem, eundem immundanum, circa mundanum, super mundanum, super coelestem, super essentialem, solem, stellam, ig∣nem, aquam, spiritum, roris nebulam, per seipsum lapidem & petram, omnia quae sunt, & ni∣hil horum quae sunt. Sic igitur omnium causae & supereminenti & innominabili adunabunt, & omnia, eorum quae sunt, nomina, vt diligenter sit vniuersorum regnum, & circa ea quae sunt omnia, & ab ea vt causa, vt principio, vt fine dependentia. Ecce hic innuit euidenter [unspec B] Deum esse triplicem causam rerum, formalem, efficientem, finalem: Et sequitur, & ipsa secun∣dum eloquium sit omnia in omnibus; & verè laudatur omnium substantia inchoatiua, & consummatiua, & continens. Vbi Glossa Omnia, inquit, quae sunt, est Deus,* 2.162 eò quod ex ip∣so sunt omnia; nihil eorum quae sunt, quia creatus non est. Et infra 5. Op••mi diuina nomi∣natio totas omnium causales processiones manifestans, & in existentia & non existentia ex••en∣ditur, & supra existentia, & super non existentia est; vbi Glossa,* 2.163 Processionem autem dicit di∣uinam operationem per quam omnia ad effectum procedunt.* 2.164 Deus insuper apud Hermetem de Verbo aeterno 22. & 31. Pater omnium nominatur; Pater autem teste Papia in Elementa∣rio suo Graecum est, id est, genitor dictus à pantater graeco quod est omnia seruans: Quare & Hermes, sicut superiùs tangitur, dicit de Deo, quòd est Pater omnium vel Dominus om∣nium, vel is qui solus est omnia, omnia scilicet essentificans producendo, & similiter conser∣uando, sicut causa efficiens omnium & formalis. Hanc eandem sententiam videtur Hermes [unspec C] docere de Verbo aeterno 1. vbi loquens de plenitudine omnium bonorum, quasi se corrigen∣do subiungit; si tamen multa sunt bona, & non vnum in quo sunt omnia: alterum enim alte∣rius consentancum esse dignoscitur, omnia vnius esse, aut vnum esse omnia;* 2.165 Ita enim sibi esse vtrumque connexum, vt separari alterum ab vtroque non possit. Cui & Aristoteles concor∣danter in De mundo 12. per exemplum elegans idem confirmat, Ferunt, inquiens, sculpto∣rem Phidiam Mineruam (in alia translatione, Palladem) in medio cuiusdam scuti infigurasse, & impressisse suam faciem, & connexuisse statuae quodā occulto artificio, vt necessariò si quis velit eam auferre, totam statuam dissiparet, & confringeret. Talem gerit rationem Deus ad Mundum, continens omnium harmoniam & salutem. Vnde & Auicenna 8. Metaphys. 6. Omnes res perit, nisi secundum quod est versus faciem eius, & ideo dignius est, vt ipse sit ne∣cesse esse, & veritas, & intentio pura: Quibus & consentit 103. Psalmus, dicens; Aperiente te manum tuam omnia implebuntur bonitate; auertente autem te faciem turbabuntur; au∣feres [unspec D] spiritum eorum & deficient, & in puluerem suum reuertentur, in nihilum scilicet redi∣gentur. Annon & ista de causa quidam posuerunt Deum Animam mundi esse? quanquam Plato 1. Timae. 2. & 6. videatur astruere, Animam mundi esse productam à Deo,* 2.166 & in medio Mundi sitam. Vnde & Themistius recitante Auerroe super 12. Metaphys. comment. 19. lo∣quens de Animalibus ex putredine generatis, & de industria & intentione naturae, sic ait: Non est mirum, quamuis natura non intelligente aliquid de huiusmodi, & tamen facit hoc inducendo aliquam intentionem, & hoc ‖ 2.167 demonstrat, quod aliquid rememorat ipsam de causis nobilibus, vt anima quae est in terra, de qua Plato dicit, quod ‖ 2.168 sit ex dijs secundis. Sed istud dictum Themistij reprobat Auerroes consequenter, & dicit quòd animalia talia generantur ex calore coelesti debitè mensurato: Et subdit, Et ista mensura prouenit ab arte diuina intel∣lectuali, quae est similis vni formae vnius artis principalis, sub qua sunt artes plures. Secundum hoc igitur est intelligendum, quòd natura facit aliquid perfectè & ordinatè, quamuis non in∣telligat, [unspec E] quasi esset rememorata ex virtutibus agentibus nobilioribus eis quae dicuntur intelli∣gentiae; & ideo dicitur quòd omnes proportiones & formae, quae sunt in potentia in prima materia, sunt in actu in primo motore, & assimilantur aliquo modo esse eius quod fit in ani∣ma Artificis. Annon & Auicen. 4. de anima 4. dicit,* 2.169 quòd est vna anima communis Coeli & Mundi, cuius operatio est ad naturam totius? Haec autem anima secundum quosdam est Deus, secundum quosdam verò nata, seu producta à Deo; quorum sententiae non repugnant ad in∣uicem, neque Catholicae veritati. Haec enim Anima potest intelligi ratio, seu voluntas, ver∣bum, seu velle Dei, qua seu quo efficit res & seruat, quae nequaquam à Deo essentialiter differunt, sed sunt Deus per vigesimam sextam partem corollarij primi huius. Vnde & Aristoteles in De Mundo 11. dicit, quòd Deus in vno dicere,* 2.170 seu loquendo sit omnibus

causa salutis, sicut superius recitatur. Et infra 14. tractans, quomodo Deus producit res, [unspec A] sic ait, Emisit ex almo corde operans cogitata; in alia translatione ex magno animo. Cui & Hermes concordans de Mundo, & Coelo 1. docet, quòd tria sunt rerum principia, Causa scilicet, Ratio, & Natura. Per causam verò intelligit primam causam simpliciter pe∣nitus non causatam, scilicet Deum Patrem, qui primò causat rationem procedentem ab eo, scilicet ‖ 2.171 filium & per ipsum vniuersam naturam. Quod etiam Pater causet filium & sit causa eius aeterna, Augustinus & Chrysostomus attestantur; Quare & Hermes vbi prius, Ra∣tio, inquit, ex causa, & ex vtroque natura; Et infra, ratio est vis quaedam à causa procedens, à principio cuncta ordinans; vbi & accipit ista tria, Ratio, Nous, & mens diuina indifferenter, & quasi synonome pro eodem. Dicit enim quòd Nous, de qua natura qualitates naturales rebus inserens qualificans dicitur; Et infra dicit, quòd mens diuina sine vlla fatigatio∣ne mundum & omnia quae intra eum sunt non desinit sustentate, sicut superius plenius te∣citatur.* 2.172 Vnde & Papias in Elementario suo ait, Nous voluntas Dei, vel mens quae prouidentia [unspec B] dicitur. Est autem intelligibilis essentia aemulae bonitatis, propter indefessam ad summum Deum conuertionem, Noun id est verbum Dei continens originales rerum species. Nonnè & huic sententiae consonat illud Platonicum,* 2.173 quod Augustinus 7. Confess. 9. in libris Plato∣nicis de Graeco in Latinum translatis, recitat se legisse, licet non sub his verbis, tamen hoc idem omnino. In principio erat verbum, & verbum erat apud Deum, & Deus erat verbum, hoc erat in principio apud Deum, omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso factum est nihil quod factum est, In ipso vita erat. Et quis Catholicus nesciat hoc esse initium sancti Euangelij se∣cundum Iohannem, eisdem sententijs at{que} verbis? quare & Augustinus 10. de Ciuit. Dei 29. Pudet, inquit, doctos homines, ex discipulis Platonis fieri discipulos Christi, qui piscatorem suo spiritu docuit sapere ac dicere, In principio erat verbum, &c. superius recitata; & subdit, Quod initium sancti Euangelij, cui nomen est secundum Iohannem; Quidam Platonicus, si∣cut a sancto Simpliciano, qui postea Mediolanensi Ecclesiae praesedit Episcopus, solebamus [unspec C] audire, aureis literis conscribendum, & per omnes Ecclesias in locis eminentissimis propo∣nendum esse dicebat: sed ideo viluit superbis Deus ille magister, quia verbum caro factum est, & habitauit in nobis. Verum quia causa rationalis per solam rationem non agit sine conco∣mitantia voluntatis, ijdem Philosophi studiosius meditantes, Deo causae primae, seu Deo Pa∣tri & rationi eius menti seu verbo voluntatem insuper adiunxerunt; voluntas autem teste Augustino 15. de Trinit. 20. secundum quandam appropriationem Spiritui Sancto dignosci∣tur pertinere.* 2.174 Vnde idem Hermes de verbo aeterno 22. loquens de Deo Patre omnium ita di∣cit; Hic solus vt omnia vtra{que} sexus foecunditate plenissimus, semper voluntatis praegnans suae, parit semper quicquid voluerit procreare: Voluntas eius est bonitas omnis: Haec eadem bonitas omnium rerum est ex diuinitate eius nata. Et infra 23. Ego inquit, & sensum, & na∣turam & mundum dico continere in se naturam, & nata omnia conseruare: Procreatione enim vrerque plenus est sexus, & eius vtrius{que} connexio, aut quod est verius, vnitas compre∣hensibilis [unspec D] est; quem siue Cupidinem, siue Venerem, siue vtrumque rectè poteris nuncupare. Hoc igitur omni vero verius, manifestius{que} mente percipito, quòd ex illo totius naturae Deo hoc sit cunctis in aeternum procreandi inuentum, tributum{que} ministerium, cui summa Chari∣tas, laetitiae hilaritas, cupiditas, amorque diuinus innatus est. Charitas autem cupiditas, at{que} amor sunt propriè voluntatis,* 2.175 quae & teste Augustino 15. de Trin. 17. & 20. Spiritui Sancto quodammodò propriè tribuuntur. Quare & Plato 1. Timae. 1. voluntatem, inquit, Dei origi∣nem esse omnium rerum certissimam si quis ponat, rectè cum putare consentiam. Hanc au∣tem voluntatem diuinam Spiritui Sancto aptam, & idem Hermes videtur quando{que} Spiritum nominare. De verbo nam{que} aeterno 15. De his, inquit, huc vsque tractatur; de Spiritu verò & his similibus hinc sumatur exordium. Fuit Deus & hyle quem Graecè credimus mundum, mundo comitabatur Spiritus, vel inerat mundo Spiritus, sed non similiter vt Deo, nec Deo de quibus mundus idcircò non erant, quandò non erant, sed in eo iam tunc erant, vnde nasci ha∣buerunt. [unspec E] Pan autem vel mundi natura est Spiritus, quamuis nata videatur, à principio tamen in se nascendi, procreandi{que} vim possidet, atque naturam foecunditatis. Etenim initium in quali∣tate naturae est. quae & conceptus, & partus in se possidet vim atque materiam. Haec ita{que} sine alteno conceptu est solo generabilis. Et infra 18. Spiritu ministrantur omnia & vegetantur in mundo, qui quasi organum vel machina summi Dei voluntati subiectus est. Spiritu agi∣tantur, siue gubernantur omnes in mundo species, vnaquae{que} secundum suam naturam sibi à Deo distributam. Pan autem mundus est receptaculum, omnium{que} agitatio, at{que} frequentatio, quorum Deus gubernator, dispensans omnibus, quantum rebus mundanis vnicui{que} necessa∣rium: Spiritu verò implet omnia, vt cuius{que} naturae qualitas est. Nonne & hoc est, quod sa∣piens

[unspec A] protestatur, Spiritus, inquiens, Domini repleuit orbem terrarum,* 2.176 & hoc quod continet omnia Sap. 1. Adhuc autem & idem Hermes de verbo aeterno 28. Dei, inquit, natura consi∣lium est voluntatis, bonitas summa, voluntas consilio nascitur, & ea vult quae habet; vult autem omnia bona, & habet omnia quae vult; omnia autem bona & cogitat & vult, hoc autem est Deus; eius imago mundus boni. Nonnè & sententiam istam fulcit illa prima 24. definitionum totidem Philosophorum de Deo, Deus est monas, monadem gignens, se vnum reflectens ad ardorem; & septima, quae sic ait, Deus est princi∣pium sine principio, processus sine variatione, finis sine fine? Istam quoque sententiam & Porphyrius Philosophus, Platonis non Christi discipulus planius attestatur,* 2.177 quem allo∣quens Augustinus. 10. de Ciuit. Dei. 29. sic ait, Praedicas Patrem & eius filium, quem vocas pa∣ternum Intellectum seu mentem, & horum medium quem putamus te dicere spiritum san∣ctum, & more vestro appellas tres Deos; & supra. 28. differens cum eodem, Ignorantiam, in∣quit, & propter eam multa vitia per nullas teletas purgari dicis, sed per solum patricum noun,* 2.178 id [unspec B] est paternam mentem, siuè intellectum, qui paternae est conscius voluntatis; hunc autem Chri∣stum esse non credis. Hic autem nous, mens, ratio, voluntas diuina, seu spiritus videtur non incongruè appellari Anima mundi & vita. Vndè & Hermes de Verbo aeterno.* 2.179 2. Licet ‖ 2.180 Om∣nium multiformi imaginum aequalitate variata, & infinitate qualitatum, ex interuallo species esse noscantur, adunatae tamen ad hoc, vt totum vnum, ex vno omnia esse videantur; Totus itaque quibus est formatus Mundus vnus, Anima vna, & Deus vnus. Et infrà vlt: O vitae vera vita, ô nostrarum omnium faecunda praegnatio; cognouimus te totius naturae tuo con∣ceptu plenissimè, cognouimus te aeterna perseueratio.* 2.181 Cui & concordanter Philosophus in De Mundo vlt. agens de diuinis Nominibus, Vocamus, inquit, eum Iouem, & Zena, vtentes parallelè Nominibus, Zena dicentes à 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 graeco quod est viuere, quasi diceremus, per quem vi∣uimus, Iupiter spiritus omnium, Iupiter indetessi ignis motus. Refert etiam Iosephus. 12. An∣tiquit. Iudaicae 2. quòd Aristaeus Graecus dixit Prolomeo Philadelpho Regi Aegypti, Cog∣noui [unspec C] Iudaeos factorem omnium Deum colere, quem nos Zena, id est, Iouem nominamus, quòd omnibus indulget 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, id est, viuere. Huic & consonat Albricius de origine Deorum,* 2.182 si∣uè in Poetario suo, dicens Deum vocari Vitunetum, quià vitam praestat; Sentinum, quià sen∣sum, sicut circa 21. partem corollarij primi huius pleniùs allegatur.* 2.183 Vndè & Seruius ille vetus nec ignobilis commentator, super illud Bucol. Virgilij ecloga 3^a.—Iouis omnia plena; allegat simile à Lucano dicente, Iupiter est quodcunque vides, quocunque moueris; & addit quod alibi idem dicit;

Spiritus intus alit, totamque infusa per artus Mens agitat molem:

Cuius causam reddit ibi Seruius, ita dicens, Ipse enim est spiritus sine quo nihil mouetur aut regitur. Quibus & concorditer Ouidius de Fastis lib. 6^o sic dicit;* 2.184

[unspec D] Est Deus in nobis, agitante calescimus illo, Impetus hic sacrae semina mentis habet.

Nonnè & hoc est quod Apostolus disputans cum Atheniensibus de Deo,* 2.185 allegat à Poetis & docet, cùm ait, In ipso viuimus, mouemur, & sumus, sicut & quidam vestrorum Poerarum dixerunt Act. 17. Nullus igitur quaeso mihi succenseat, si allegem quandoque licet rarissimè aliquos Poetarum, ex quo constat sanctum Dei Apostolum hoc fecisse, sic que beatus Ierony∣mus epistola. 58. ad Magnum Senatorem vrbis Romae obijcientem Ieronymo, quòd cando∣rem Ecclesiae sordibus pollueret Ethnicorum, eò quòd scriptis suis inseruit carmina Poeta∣rum per Apostolum se excusat dicens, quoniàm & Poetas Apostolus allegauit, dicitque quòd ille quem allegat hoc loco, fuit Aratus Greaeus Poeta.* 2.186 Arator quoque subdiaconus sanctae Romanae Ecclesiae lib. 2^o super Actus Apostolorum, metrificans istum locum, sic ait:

Sacrilegae nouitatis Amor! vos cernimus Aram [unspec E] Ignoto posuisse Deo, qui condidit Astra, Qui pelagus, terrasque dedit, quem vita parentem Vt moueamur, habet, cuius spiramus ab igne, Cuius imago sumus, de quo cecinere Poetae, Hinc hominum constare genus; quem praedico, cuncta Sanxit ab ore suo.

Istam quoque sententiam roborat Augustinus,* 2.187 tractans istam Autoritatem Apostoli. 4. super Genesin. 14. superiùs recitatus. Vndè & Dionysius de diuinis Nominibus. 6. Laudanda est, inquit, laudabilis vita aeterna, ex qua per seipsam vita, & omnis vita, & à qua in omnia vtcun∣que vitam participantia viuere propriè vnicuique exseminatur. Igitur & immortalium An∣gelorum

vita & immortalitas, & imperdibile ipsum Angelicae semper motionis ex ipsa, & per [unspec A] ipsam est, vt subsistit; Idcircò & viuentes semper, & immortales dicuntur, & non immortales iterum, quià non à seipsis habent immortaliter esse, & aeternaliter viuere, sed ex viuifica & to∣tius vitae factrice, & continuatrice causa; & sicut in onte, id est, in ente dicimus, quià & eiusdem esse est causalis; sic & ibi iterum, quia & per seipsam vitae est diuina vita vitalis & substantia∣lis & omnis vita, & vitalis motus ex ipsa vita, quae est super omnem vitam, & omne principi∣um totius vitae: ex ipsa & Animae imperdibile habent, & Animalia omnia & germina secundum nouissimam consonantiam animae habent viuere; qua ablata iuxta eloquium deficit vita omnis, & ad terram & deficientia, ad participandum cam infirmitate iterum con∣uersa, iterum Animalia fiunt, & donatur quidem primò, & per seipsam vitae esse vitam, & omni vitae, & ab ea per singula esse propriè, singula aestimatur natura subsistere. Qui ad∣huc supra 1. dicit quòd Deus est omnium causa & principium, & essentia, & vita; Et in∣fra, eodem, loquens de Deo sic scribit; Optima traditio & simpliciter dicendum viuen∣tium [unspec B] vita & eorum quae sunt essentia,* 2.188 omnis vitae & essentiae principium, & causa, per suam vt sint quae sunt, actiuam & continentem bonitatem; hoc à diuinis eloquijs didicimus, & omnem sic dicere sacram Theologorum hymnologiam inuenies. Amplius autem om∣nia essentialiter participantia aliquo necessario, egent eo: Sed omnia entia citra primum non sunt essentialiter & purè simpliciter per seipsa secundum quod participant primo ente, quod est purè essentialiter per seipsum; Hoc autem totum apparet ex habitudine principiorum & principiatorum, causarum & causatorum, per se et per aliud entium, magis & minus entium; quod & quamplures Autores Philosophici, & Theologici creberrimè contestantur. Hoc enim quasi quaedam regula generalis solet tam à Logicis quàm à Philosophis obseruari, quod nullus nescit considerans scripta veterum diligenter. Supponunt enim creberrimè quod om∣ne quod dicitur aliquale, vel dicitur tale per essentiam, & tunc est vnicum, vel secundum par∣ticipationem; & quotcunque participantia fuerint, participatum ab omnibus erit vnum; [unspec C] quam etiam regulam Theologi amplectuntur. Vnde venerabilis Anselmus Cantuariensis Archiepiscopus Monolog. 1. ostendens quod sit aliquod primum & omnium summum bo∣num, sic dicit; Certissimum quidem & omnibus est volentibus aduertere perspicuum, quia quaecunque dicuntur aliquid, ita vt ad inuicem magis vel minus, aut aequaliter dicantur, per aliquid dicuntur quod non aliud & aliud, sed idem intelligitur in diuersis, siue in illis aequali∣ter, siue inaequaliter consideretur: Nam quaecunque iusta dicuntur ad inuicem, siue pariter, siue magis vel minus, non possunt intelligi iusta nisi per iustitiam, quae non est aliud & aliud in diuersis. Et idem dicit de omnibus bonis diuersis, quod sunt bona per aliquod vnum bo∣num existens idem in diuersis, & quod ipsum solum est bonum per seipsum; & nullum aliud bonum est illi aequale vel maius, quare ipsum est summum. Eundem quoque processum fa∣cit, capit 2. de Magno, & cap. 3. de ente seu esse, vbi sic ait; Omne quod est, aut est per a∣liquid, aut per nihil; sed nihil est per nihil: Non enim vel cogitari potest, vt sit aliquid non [unspec D] per aliquid; quicquid est igitur non nisi per aliquid est: quod cum ita sit, aut est vnum, aut sunt plura, per quae sunt cuncta quae sunt: Sed si sunt plura, aut ipsa referuntur ad vnum ‖ 2.189 aliquid per quod sunt, aut eadē plura singula sunt per se, aut ipsa per se inuicem sunt. At si plura ipsa sunt per vnum, iam nō suntomnia per plura, sed potius per id vnū, per quod haec plura sunt: Si verò ipsa plura singula sunt per se, vti{que} est vna aliqua vis vel natura existendi per se quam habent vt per se sint; Non est autem dubium, quod per ipsum vnum sunt, per quod habent vt sint perse. Veriùs ergo per ipsum vnum cuncta sunt,* 2.190 quā per plura, quia sine eo vno esse non possunt: Vt verò plura per se inuicem sint, nulla patitur ratio, quoniā irrationabilis cogitatio est, vt aliqua res sit per illud, cui dat esse. Similem quoque processum facit Auicenna 1. Metaphys. & 8. & Algazel 2. Metaphys. & Anselmus de veritate vlt. de rectitudine & veritate similiter. Quod & vult Augustinus 8. de Trinit. 4. vbi ex multis bonis inferioribus arguit vnum omnium sum∣mum bonum, et multis bonis numeratis dicit, quid plura, & plura, bonum hoc, et bonum il∣lud? [unspec E] tolle hoc & tolle illud, & vide ipsum bonum si potes; ita Deum videbis, non alio bono bonum, sed bonum omnis boni. Et infra, eodem, Non essent, inquit, mutabilia bona, nisi esset incommutabile bonum. Cum itaque audis bonum hoc & bonum illud, quae possunt alias di∣ci etiam non bona, si potueris, sine illis, quae participatione boni bona sunt, perspicere ipsum bonum, cuius participatione boni bona sunt; simul enim & ipsum intelligis, cùm audis hoc aut illud bonum. Si ergo potueris illis detractis per seipsum prospicere, bonum, * 2.191 perspexe∣ris bonum Deum. Et 8. de Ciuit. Dei 6. Cùm in conspectu Philosophorum corpus & ani∣mus, magis minusque speciosa essent, viderunt esse aliquid, vbi esset prima & incommutabilis species, & ideo nec comparabilis; atque ibi esse rerum principium, rectissimè crediderunt. Ari∣stoteles

[unspec A] quo{que} 4. Metaph. 18. ex hoc quod aliqua sunt minus, & magis falsa, & vera quam alia,* 2.192 probat esse vnum verum simpliciter; quem & Anselmus Monolog. 4. rectissime imitatur. Et hoc idem sentit Augustinus alijs locis multis. Istam quo{que} sententiam Dionysius de diuinis nominibus multis capitulis, Boetius de Hebdomadibus,* 2.193 & alij Autores quamplurimi locis quamplurimis profitentur, sicut & praemissa hic & primo huius aliquantulum attestantur.* 2.194 Ad∣huc autem Esse inest materiae, formae, & cōposito, substantiae, & accidenti, & non primò sim∣pliciter, vel non aequè primò, nec aequaliter inest illis; ergo alicui vni primo & maximè, per quod existens in caeteris ipsis inest: hoc autem poni non potest, nisi illud quod primò & per se est, hoc autem est Deus: hoc autem totum clarè ostendunt praemissa in proxima ratione: Vnde & Philosophus 2. de Anima 68. ait; Non enim aqua secundum quod aqua, neque aēr secundum quod aër diaphanum est, sed quoniam natura eadem est in his vtrisque; & in perpetuo superiùs corpore, scilicet Coelo. Vbi Auerroes, Non secundum quod aër &c. id est, [unspec B] quia diaphaneitas non est in sola aqua aut aëre, sed in corpore coelesti, fuit necesse vt diapha∣neitas non sit in aliquo eorum, secundum quod est illud quod est, sed secundum naturam com∣munem existentem in omnibus, licet non habeat nomen. Hoc idem confirmari videtur per eundem Philosophum 1. Poster. 4. & 5. & 2. Post. 4. & 5. docentem quod quaecunque passio inest multis diuersis, habet aliquod vnum subiectum seu causam cui primo inest, & per ipsum, seu ipsam caeteris quibus inest, sicut est habere tres angulos duobus rectis, habere cornua, con∣trarius seu contrarij status, folia fluere, commutatim proportionale, & hoc ostendit de alijs vniuersis, siue fuerint substantialia siue accidentalia, siue vniuoca, siue analoga, siue ae∣quiuoca, quod totum Robertus Lincolniensis magis dilucidat exponendo. Dicetur fortassis quòd illa causa diuersorum in diuersis est vna genere, vel specie, numero autem nequaquam; sed si causae multae numeraliter differentes sint similes in natura, & nomine, vel quaelibet illa∣rum est talis per se, primò, & essentialiter, vel per aliud secundariò, & participatiue &c. sicut [unspec C] supra in proxima ratione. Alij fortè dicent, quòd illa causa vna diuersorum in diuersis est [unspec C] vniuersale: Sed si vniuersale sit aliquid citra Deum, videtur quod aliud vniuersale hominum, aliud Asinorum, & alia aliorum; vniuersalia ergo illa sunt multa conuenientia in natura & nomine &c. sicut contra responsionem priorem. Hoc tamen non improbabiliter ponitur, si per vniuersale intelligatur aliqua ratio vniuersalis, seu virtus diuina omnium talium vnitiua. Vnde Psalmo 32^o spiritu oris eius omnis virtus eorum,* 2.195 & Aristoteles in de Mundo 10. to∣tam terram, & Mare, aetherem, atque Solem & Lunam, & totum coelum decorauit vna, quae per omnia transit, virtus. Haec autem virtus omnium vnitiua est rerum, Deus, tenax vigor, & illa vnitas principalis quam laudum carmine hymindecè deprecamur, cuius principalita∣tem ostendit Boetius 1. Arithmeticae 6^o. cuius titulus de principalitate vnitatis praescribitur. Vnde & Auicebrol. in libro quem nominat fontem vitae, & est 35. capit. quinti libri,* 2.196 sic di∣cit; Omnia omninò diuersa & diuisa, tam in superioribus, quàm in inferioribus, scilicet in∣diuidua, [unspec D] species, genera, differentiae, propria, & accidentia, ac omninò opposita & contra∣ria mouentur ad coniunctionem, & desiderant conuenientiam, & inquirunt vnitionem, quia quamuis sint diuisa, coniuncta sunt; & quamus diuersa, conuenientia sunt in aliquo, quod ea retineat, & coniungat, & conuenire faciat, & radix omnis in hoc est hoc, quòd v∣nitas vincit omnia, & est diffusa in omnibus, & retentrix omnium.* 2.197 Cui & concordans Pro∣clus Philosophus, propositione prima sic dicit; Omnis multitudo participat aliqualiter vno; & propositione decima quarta: Omne bonum vnitiuum est participantium ipso, & omnis vnitio bonum est, & bonum vni idem. Istam insuper vnitatem omnium vnitiuam testatur dictum Hermetis de Verbo aeterno 2. superius recitatum; qui & infra 14. loquens de coe∣lestibus, terrestribus, & medijs; Horum, inquit, omnium effectus naturamque cognoscens, miretur, adoret, atque collaudet artem mentemque diuinam; Musicen verò nosse nihil aliud esse, nisi iunctarum omnium rerum ordinem scire quid quaeque sit diuina ratione sortita; [unspec E] Ordo enim rerum singularum in vnum, omnium artificis ratione collata, concentum quen∣dam diuino melo dulcissimum, verissimumque conficiet.* 2.198 Dionysius insuper de diuinis no∣minibus. 1. In omni, inquit, ferè actione Theologica, thearchiam videmus diuinitus lauda∣tam, & monadem quidem & vnum propter simplicitatem & vnitatem supernaturalis impar∣tibilitatis, ex qua vt viuifica virtute vnimur, & partitis nostris alteritatibus supermundanè complicatis in deiformem Monadem congregamur. Et infra 5. dicit, quod ipsum per seipsum esse est existenuum principium, & existentia omnia, & quae vtcun{que} ab esse continentur, & hoc immensuratè, & conuolutè, & vnitè. Etenim in monade omnis numerus ante subsistit, & ha∣bet omnem numerum Monas in semetipsa singulariter, & omnis numerus vnitur quidem in Monade, quantum autem à Monade prouenit, tantum discernitur, & multiplicatur; & in

centro omnes circuli lineae secundum primam vnitatem constitutae sunt, & omnes habet sig∣num [unspec A] in semetipso simplas vniformiter vnitas ad se inuicem, & ad vnum principium ex quo procedebant; & in ipso quidem centro vniuersaliter adunantur, breuiter autem eo distantes breuiter & discernuntur, magis autem recedentes, magis, & simpliciter quantum cen∣tro proximiores sunt, tantum & ipsi, & sibi inuicem adunantur, & quantum eo, tantum à se inuicem distant; sed & in toto omnium naturae omnes secundum singula naturae rationes convolutae sunt,* 2.199 per vnam inconfusam vnitatem. Et adhuc inferius vlt. agens de vno, quomodo scilicet Deo vnum conueniat, ita scribit, Vnum verò quia omnia vniuersaliter est per vnius vnitatis excellentiam, & omnium est vnius irreuersibiliter causalis: Nullum enim existentium est non participans vnius; sed sicut similis omnis numerus monada participat, & vnum, duo, & decem dicitur, & semis, & vnum, & tertium, & decimum vnum & multitudi∣nem terminat, sic omnia & vnum omnium pars participant, & essendo vnum omnia sunt existentia, & non est omnium causa vnum multis vnum, sed ante omne vnum. Neque enim [unspec B] est multitudo non participans quid vnius, & nihil existentium quod participat, vel, quid vni∣us deorsum omnia singulariter omnia, & toto omnia & opposita, & vniuersaliter cōprehen∣dentis; & quidem sine vno non erit multitudo, sine autem multitudine erit vnum, sicut & monas ante omnem numerum multiplicatum, & si omnibus omnia vnita quis posuerit, om∣nia erunt toto vnum. Sed ita{que} & hoc cognoscendum, quia secundum vnum vniuscujus{que} praecogitata est species, vnire dicitur vnita, & omnium est vnum exemplar, & si interimas v∣num, ne{que} vniuersitas, ne{que} aliquid aliud existentium erit. Omnia enim in seipso vnum vni∣formiter praeambit, & circumpraehendit: Ipsa igitur Theologia totam Thearchiam. Boe∣tius quo{que} 3^a.* 2.200 de Consolatione Philosophiae, prosa 11^a. probat per singula genera entium in∣ductiuè, quod omnia desiderant vnitatem. Dicit igitur concludendo: Omnia igitur vnum desiderant, sed vnum ipsum monstrauimus esse quod bonum est; Cuncta igitur bonum pe∣tunt, quod quidem ita describas, quod desideratur ab omnibus. Nam vel ad nihilum cuncta [unspec C] referuntur, & vno veluti vertice destituta sine rectore fluitabunt; aut si quid est ad quod vni∣uersa festinant, id erit omnium summum bonorum. Et quot sunt multitudines sic vnitae, tot tales vnitates multitudinum vnitiuae virtu, liter sunt in Deo: ex quibus quidem exemplaris & archetypus numerus, in ista simplicissima vnitate miro modo colligitur, quo caetera nume∣rata format, numerat, & disponit, & hic est mundus ille intelligibilis, & archetypus Herme∣tis & Platonis, de quo 40^a. pars corollarij primi tangit. Vnde Boetius 1. Arithmeticae suae 1. Omnia quaecun{que} à primaeua rerum natura constructa sunt, numerorum videntur ratione for∣mata; Hoc enim fuit principale in animo conditoris exemplar. Hinc enim 4. Elemento∣rum multitudo mutuata est, hinc temporum vices, hinc motus astrorum, coeli{que} conuersio, & supra eodem prolog. 2. plenissimè vult hoc idem.* 2.201 Hoc autem lucidum dictum Boetij vi∣detur sumi ex verbis obscuris primae partis Timaei Platonis, cap. 1. quod Chalcidius in com∣mentario suo primo, De genitura Mundi intitulat: Vndè Eustratius super 1. Eth. 6. com∣ment. [unspec D] 48. dicit, quod vniuersalia exemplaria, & ideae apud Platonem sunt quidem numerus diuinus, per quem velut per exemplum conditor operatur materialem factionem, & hanc sententiam Platonis contra Aristotelem approbat, & defendit; imò fortè Platonem in ista sententia noluit Aristoteles reprobare. Ideoque dicit Eustratius, Aristoteles fortè noluit ob∣sistere Platoni,* 2.202 sed illis qui secundum quod non oportet dicta illius recipiunt. Quibus & concordat Sapiens dicens Deo: Omnia in mensura, numero, & pondere disposuisti, Sapi∣ent. 11. Quem numerum constat non esse aliquam creaturam, sed illum sapientiae spiritum multiplicem vnicum & subtilem Sapient. 7. imò & ipsammet sapientiam, in qua omnia e∣rant facta,* 2.203 Psalmo 103. Vnde Augustinus 2. de libero arbitrio 19. Sapientia absit quod in comparatione numeri inferior inueniatur, cùm eadem sit; & 4. super Genesin ad literam 5. exponens Autoritatem Sapientis adductam sic dicit, Secundum id quod mensura omni rei modum praefigit, & numerus omni rei speciem praebet, & pondus omnem rem ad quietem & [unspec E] stabilitatem trahit, ille primitus, & veraciter, & singulariter iste est, qui terminat, format, & ordinat omnia, & infra eodem 6. Numerus sine numero est quo formantur omnia, nec for∣matur ipse. Hujusmodi autem numeri vnitates propriae sunt rationes in mente diuina om∣nium creattices, nutrices, & continuae seruatrices; & haec forsan sunt vniuersalia, quae plu∣rimi veterum somniabant, sed paucissimi haec videbant: Quare & hanc sententiam velut al∣tissimam in prologo in Vniuersalia conuoluit Porphyrius, non euoluit; quae tamen sententia patet ex prioribus euidenter,* 2.204 vndè & Eustrathius vbi priùs dicit, quod Vniuersalia exempla∣ria, seu ideae sunt rationes conditrices, & velut notationes facientis. Robertus quo{que} Lincol∣niensis super 1. Post. 7. dicit, quod Vniuersalia sunt cognitiones rerū creandarū, quae fuerunt

[unspec A] in prima causa aeternaliter, & sunt rationes earum & causae formales, & exemplares, & ipsae sunt etiam creatrices; & hae sunt quas vocauit Plato ideas & mundum Archetypum; & hae sunt secundum ipsum genera, & species, & principia tam essendi, quam cognoscendi. Et hoc idem sentit Augustinus. 83. quaestionum 46. in epistola ad Nebridium manifestè. Item si vniuersalia ponantur in intellectu, vt videtur Auerroem, Boetiū, & alios multos velle, in quo Intellectu digniùs ponerentur quàm in primo, summo, & dignissimo omnium, qui verissi∣mè intelligit Vniuersa, qui & dormientibus alijs vigilat in aeternum? Ampliùs autèm,* 2.205 constat certissimè aliquas esse causas entium seruatiuas, & existentium seruatrices, in quibus secunda suppositione docente processus non sinitur infinitus. Omnium ergò illarum causarum est a∣liqua prima & summa; hanc constat necessariò esse Deum, qui prima suppositione & 5^a. parte corollarij primi testantibus à nullo alio conseruatur; Deus ergò est primus & summus omni∣um conseruator; Vel ergò hoc est per se, vel per accidens; si per se, ergò necessariò; per se enim necessitatem includit; quià si non esset necessariò, posset non esse, & sic esset per accidens, [unspec B] quod patet per definitionem logicam accidentis, ex Isagoge Porphirij & 1. Topic. Aristotelis satis notam: Hoc etiam satis patet. 1. Post. 4. & 6. & 2ⁱ. 4. vbi per se cum suis conditionibus de∣finitur. Si autem hoc dicatur ens per accidens; & omne per accidens est posterius illo quod est per se; & ideò ad ipsum reducitur Deum esse omnium seruatorem, reducitur ad aliquod prius eo, cuius virtute hoc facit: Non ergò Deus, sed potiùs illud prius est primus omnium conseruator. Quòd autem omne per accidens reducatur ad aliquod per se prius, apparet; quià sicut substantia praecedit naturaliter omne accidens, & ad ipsam reducitur quodlibet ac∣cidens tanquam ad causam priorem; ità per locum à simili seu à proportionalitate, videtur essentiale praecedere quodlibet accidentale, & hoc omne ad illud reduci. Item omne causa∣tum sicut habet determinatum modum essendi, sic & videtur habere determinatam causam fiendi, & essendi; aliter enim non magis fieret, nec esset hoc quàm illud: accidens autem est infinitum, & indeterminatum omninò, vt patet 2. Phys. capit: de casu, & fortuna, quasi per [unspec C] totum; & 6. Metaphys. 4. & post diffusè; vbi dicit Auerroes comment. 7. Quod fit casu à principio habet naturam terminatam, & causam terminatam; quod enim est accidentaliter accidit illi quod est essentialiter. Hoc itidem confirmatur; Aliquid est per se conseruatiuum entium se conseruans; & illud quod est per accidens, non est principium illius quod est per se, sed magis è contra: Quod enim est ab eo, quod est per accidens, est simpliciter per accidens, sicut quod est ab aliquo casuali, est simpliciter casuale: Hoc enim patet per Philosophum, 2. Phys. 44. redarguentem ponentes casum esse causam coeli, & omnium coelestium, per hoc quod tunc omnia inferiora essent casualia. Dicit enim Auerroes; Cùm posuerunt quod ex se,* 2.206 scilicet fortuna, & casu, fuit ‖ 2.207 renouatio corporis coelestis, & motus, qui largitur alijs entibus ordinem, contingit eis vt omnes causae inueniantur ex casu: quod enim inuenitur in illo quod ex casu inuenitur, inuenitur ex casu. Aliàs quoque de entibus per accidens posset esse scien∣tia; de omnibus enim perse ordinatis scientia potest esse, quod est contra Philosophum, 2. [unspec D] Phys. capit. de casu & fortuna, diffusè probantem, quòd talia non sunt scibilia, neque certa,* 2.208 quia sunt causae accidentales, & per consequens infinitae: & 6. Metaphys. 4. De ente secun∣dum accidens nulla est speculatio; nulla enim scientia neque actiua, neque factiua studiosa est de eo, neque * 2.209 theologica, quod & totus processus edocet consequenter; & 1. Post. 6. hoc idem ostenditur manifestè. Amplius autem quod est perfectius tribuendum est Deo, vt patet per primam Suppositionem, & tertiam partem primi: sed per se perfectius est, quàm per accidens, vt nullus ignorat; nec aliter Deus esset per se bonum, & potens; Deus ergo per se non per ac∣cidens est primus omnium conseruator. Item in toto genere conseruatorum aliquis est con∣seruator per se, & primus naturaliter; & illud quod est per se & primum naturaliter in quoli∣bet genere, est maius, dignius, & melius posteriori quocunque. Dicit enim Philosophus, 2.* 2.210 Metaph. 10. Semper enim quae ante est, magis est; & quae posterior est, non est. Vbi & tex∣tus [unspec E] quem habet Auerroes, sic ait; Prius enim semper magis dignum in esse,* 2.211 posterius autem non sic: qui & 12. Metaphys. 37. Optimum, inquit, semper ‖ 2.212 autem proportionale quod pri∣mum; quare & Pictagorici posuerunt primum in coelementatione boni, vltimum verò in coelementatione mali, sicut ostensio decimae octauae partis Corollarij primi tangit. Rursum sic ad idem; Primum in quolibet genere est maximè tale, sicut 2. Metaphysic. & 10. satis patet, sicut illud quod est aequale per se, magis est tale, quàm id quod est tale per accidens, sicut manifestè patet per Philosophum, tertio Topic. nec aliquis diffitetur. Adhuc autem si hoc sit per accidens, potest non esse; omne enim quod inest alicui non per se & essentialiter, sed tantum accidentaliter, potest separari ab eo separato; hoc enim nullam con∣tradictionem includit; & quia quodlibet entium sufficienter existit, habitis omnibus & solis il∣lis,

quae ad suum existere per se & essentialiter requiruntur; quoniam tunc nihil existentiae suae [unspec A] deest; hoc etiam patet per definitionem propriam accidentis; & 1. Post. 6. scribitur isto modo: Omne autem aut sic est scilicet per se primo modo vel secundo; aut per accidens: Accidentia autem non necessaria sunt; & cōfirmatur per Philosophum 8. Phys. 36. probantem quod non omne mouens mouetur, quia non per se, neque per accidens; Non per accidens, quia si secun∣dum accidens, inquit, non est necesse moueri quod mouetur. Si autem hoc est manifestum, quod contingit aliquando moueri, nihil eorum quae sunt; Non enim necessarium est accidens, sed contingit non esse, quod & patet ibi per Auerroē expressiùs in comment. Si quis autem non vereatur concedere, quod rebus existentibus Deus potest non esse conseruator earum, faciliter conuincetur, quoniam antecedens & consequentia sunt necessaria in ratione, qua per finitatem rerum & conseruationem earum, probatur quod aliquis qui est Deus, est primus om∣nium conseruator; quare & conclusio simili necessitate firmatur. Item si res sine conserua∣tione diuina possent existere per seipsas, frustra conseruarentur à Deo secundum illam maximā [unspec B] Philosophorum,* 2.213 Frustra ponuntur plura, vbi sufficiunt pauciora: sed secundū Philosophum 1. de Coelo 32. Deus & natura nihil frustra faciunt; quomodo & Apostolus arguit ad Gal. 2. Si per legem, inquit, iustitia, ergo Christus mortuus est gratis; vbi glossa Augustini, si per le∣gem, id est, opera legis, quibus Iudaei confidebant, iustitia est; ergo Christus mortuus est gratis, id est frustra sine causa; est ergo Deus omnium entium necessarius conseruator. Huius quo∣que sententiae testis est Thomas de Aquino, qui in quaestionib{us} suis de potentia Dei 35. multi∣pliciter hoc ostendit, & quaestione 36^a. quaerit, Vtrùm Deus posset alicui creaturae commu∣nicare, quod per se in esse conseruaretur absque Deo, & respondet sub verbis quae sequuntur: Dicendū, quod ad omnipotentiam Dei non pertinet, quod possit facere duo cōtradictoria esse simul: In hoc autem quod dicitur, quod Deus faciat aliquid, quod eius conseruatione non indigeat, contradictio implicatur. Iam enim ostensum est, quod omnis effectus à sua causa dependet, secundum quod est eius causa. In hoc igitur quod dicitur quod Dei conseruatione [unspec C] non indigeat, ponitur non esse causatum à Deo; & in hoc quod dicitur, quod Deus faciat ip∣sum, ponitur esse causatum; Sicut igitur contradictionem implicaret, si quis diceret, Deum facere aliquid quod non esset causatum ab eo; ita si quis diceret Deum facere aliquid, quod eius conseruatione non indigeat; vnde vtrumque pari ratione Deus non potest.

COROLLARIVM.

EX his igitur omnibus manifesta est conclusio principalis. Vnde non immanifeste conse∣quitur hoc porisma, Nulla res creata sufficit aliam conseruare, & quod necesse est Deum per se & immediatè seruare quamlibet creaturam; imò & immediatius quacunque causa crea∣ta; immediatè, inquam, nedum immediatione loci aut situs, sed & naturae ac causae, & imme∣diatius eisdem modis, vel saltem duobus vltimis modis dictis. [unspec D]
1 Quod nulla res creata sufficit aliam conseruare.M

SI enim, vt dicit principalis conclusio, Deus est omnium entium necessarius conseruator, quaelibet res creata necessariò indiget conseruatione diuina, ergo nulla res talis sufficit aliam conseruare.

2 Secunda est, quod necesse est Deum per se & immediate seruare quamlibet creaturam.

QVod etiam Deus per se & immediate conseruet quamlibet creaturam, euidenter osten∣dent rationes praemissae, si ad hoc debitè applicentur: Omne namque de se potentiale, si [unspec E] debeat actuari, hoc necessario erit per aliquemactum, non immediatè exterius, sed omniqua∣que interius actuantem, atque formantem, diffusumque per totum, vt patet de materia & forma, de accidente & de subiecto. Ille igitur actus sic actuans potentiale huiusmodi, vel est actus per se purus à nullo alio penitus actuatus, & tunc est Deus, & habetur intentum; vel non est actus huiusmodi, & tunc ille actus de se est potentialis necessario indigens alio actu ipsum immediatè actuante; & cum propter suppositionem secundam non contingat sic in infinitum procedere, tandem necessariò finaliter venietur ad vnum actum per se pu∣rum, à nullo alio penitus actuatum, qui quodlibet de se potentiale, positum que sub actu, per se & immediatè actuat, & informat, nedum exterius circumstando, verùm interius totaliter

[unspec A] penetrando; & quodlibet citra Deum est de se potentiale, ipse autem solus actus per se & pu∣rus, sicut praemissa testantur. Item omne de se fluxibile & informe, ad hoc quod figatur stabili∣ter & formetur, necessariò indiget aliqua fixione & forma ipsum immediatè figente atque for∣mante; Huiusmodi igitur fixio siue forma, vel est per se fixa seu fixio, formata seu forma, & tunc est Deus, & habetur intentum; vel non est talis, & tunc necessariò immediatè figitur, & formatur per aliquam fixionem & formam, & cùm suppositio secunda non sinat proces∣sum huiusmodi infinitum, necessariò finaliter stabitur ad vnam fixionem & formam per se, & puram, à nulla alia fixam quomodo libet aut formatam; & haec est habitudo omnium crea∣turarum & Dei. Hae autem rationes satis concordant cum Autoritatibus Philosophicis, & Theologicis superiùs recitatis. Item si sufficeret alicui creaturae tantùm mediatè conseruari à Deo, scilicet tantùm mediante alia creatura, cùm illa creatura conseruans influeret tantùm virtutem finitam creaturae conseruatae, posset Deus creare aliquam creaturam tanto virtuosi∣oris [unspec B] permanentiae illa creatura per aliam conseruata, quantum virtutis illa conseruans influit conseruatae. Quae si ponatur creata, non indigebit conseruatione alicuius creaturae: Tanto namque est virtuosioris permanentiae ex seipsa, quantum si esset debilior, indigeret à creatura alia confortari: Nec indigebit conseruatione Dei mediata, quia illa fieret per mediam crea∣turam; quare indigeret conseruatione mediae creaturae, contra proximum praeostensum: Nec indigebit conseruatione Dei immediata, quia & hac creatura debilior non egebat; erit igitur aliqua creatura non egens conseruatione aliqua creatoris, quod praemissa conclusio non permittit. Imò secundum istud, posset Deus tantùm ‖ 2.214 confortare res mundi, & totum hunc mundum creare, vel alium mundum secundum se totum, & singulas partes suas tam fortem, quòd nullo modo neque mediatè, neque secundum totum, neque secun∣dum partem egeret conseruatione diuina; imò & Deo per imaginationem omninò sublato, sanus & integer permaneret, quod praemissa destruunt euidenter. Item sicut Deus est vbique [unspec C] sic vbique conseruat; sed Deus per se & essentialiter est vbique; quia si non, aut nusquam est, quod nullus non negat; aut est alicubi circumscriptus, quod eius infinitati, & immensitati omnimodè contradicit, quas Suppositio prima docet, quod & quaedam Autoritates prae∣missae testantur. Docet namque prima Suppositio, tertia pars, & quarta Corollarij primi hu∣ius, quòd quicquid est bonitatis, aut perfectionis perfectissimae & infinitissimae est in Deo; sed magnae perfectionis est posse esse in multis locis praesentialiter totum simul; quare & spi∣ritus qui sic possunt, iudicantur perfectiores corporibus, quae non possunt. Summus igitur spiritus propter suam perfectionem infinitam simpliciter, est necessariò repletiuitatis & praesentialitatis infinitae simpliciter, & immensae; quare & omnibus locis & situbus locatis & situatis de necessitate praesentialiter ipse adest, essentialiter cuncta replens supra omnem eo∣rum mensuram magnus, & immensus; vt sicut verè omnipotens dicitur, sic & veraciter di∣catur omnipraesens: Et hanc arbitror rationem sacrae Scripturae atque Doctorum, per quam [unspec D] immensitatem Dei ostendunt. Vnde vt de multis vnum commemorem,* 2.215 Baruc. 3. scribi∣tur; O Israel, quàm magna est domus Dei & ingens locus possessionis eius, magnus & non habens finem, excelsus & immensus. Sique Deus esset alicubi circumscriptus, hoc maxi∣mè videretur in Coelo, quoniam dignissimus est locorum, & adhuc in dignissima parte Coeli, seu in dignissimo puncto Coeli, & tunc moto Coelo, ipse similiter moueretur contra sextam partem Corollarij primi huius. Aliter enim partem Coeli, seu punctum digniorem quandoque relinqueret, & indigniorem intraret. Si autem dicatur secundum superficiem se∣cundi de Coelo, & Mundo, Aristotelis, quod Deus est continuè in vno situ nobilissimo, scilicet in Oriente, in sectione duorum circulorum magnorum; Istud stare non potest, quia quare ma∣gis esset in oriente Oxon, quàm in oriente London, seu Gadum Herculis, vel è contra? Si au∣tem dicatur, ipsum esse continuè in oriente totius terrae habitabilis in quauis Amphitritis vel Oceani sectione; cum secundum naturalem dispositionem coeli & terrae, & secundum eun∣dem [unspec E] Aristotelem 2. Meteororum, vbi nunc est mare, erit quando{que} arida, & è contra, erit ali∣quandò alius oriens totius terrae habitabilis quae tunc erit, & tunc vel Deus erit tantum in illo, & sequitur ipsum moueri localiter de oriente vno ad alium orientem; vel tunc non erit in ori∣ente praedicto, ergo eadem ratione nec nunc est. Deus etiam si tantum in oriente ponatur, non erit in loco dignissimo, cum medium coeli, & centrum Solis, Saturni, seu Iouis sit dig∣nior locus seu situs. Item si Deus sit tantum in vno particulari loco, vel situ, posset illum re∣linquere, & alium ingredi, localiter{que} moueri. Per hoc quo{que} quòd Deus vbique agit & con∣seruat, probant Autores ipsum esse vbique tripliciter, scilicet essentialiter, praesentialiter, & po∣tentialiter, sicut patet 1. sentent. Petri, dist. 37. quod tamen nullatenus sequeretur, nisi Deus immediate omnia faceret & seruaret. Vndè Anselmus Monolog. 13. ita dicit, quoniam ali∣ter

esse non potest, ‖ 2.216 vt ea quae sunt facta, vigeant, nisi & id à quo sunt facta, vigeat per seip∣sum; [unspec A] necesse est, vt sicut nihil factum est nisi per creatricem praesentem essentiam, ita nihil vi∣geat nisi per eiusdem seruatricem praesentiam; & addit 14. consequenter; Quod si ita est, imo quia ex necessitate ita est, consequitur vt vbi ipsa non est, nihil sit. Vbique igitur est, & per omnia, & in omnibus. Liquet igitur quoniam ipsa est, quae cuncta alia portat & superat, claudit & penetrat, eademque est quae in omnibus est, & per omnia, & ex qua, & per quam, & in qua omnia, sicut erat superiùs pleniùs allegatum, & supra eiusdem septimo praemittebat. Non opus est quaetere, Vtrum ideo sint vniuersa per ipsam summam substantiam, quia alio faciente aut alia materia existente, illa tantum quolibet modo vt res omnes essent adiuuerit, cùm repugnet his quae iam supra patuerunt, si secundo loco & non principaliter sint per ip∣sam quaecunque sunt.* 2.217 Augustinus quoque de diuinitatis Dei essentia primo, ostenso per scri∣pturam, quòd Deus est incircumscriptus, immutabilis, & immensus, subiungit; Proculdubio nullus est locus ab eius praesentia absens; super omnem quippè creaturam praesidet regendo, [unspec B] subtus est omnia sustinendo, non pondere laboris, sed infatigabili virtute; quoniam nulla cre∣atura ab eo condita per se subsistere valet, nisi ab illo sustentetur, qui eam creauit. Extra omnia est, sed non exclusus; Intra omnia, sed non conclusus. Ecce causalis Augustini probans De∣um esse vbique, quoniam, inquit, nulla creatura potest subsistere nisi sustentetur ab illo, qui & Epistola 39. quae est de praesentia Dei ad Dardanum facit diffusum processum ad idem, vbi & inter caetera ita dicit; Sic est Deus per cuncta diffusus, vt non qualitas Mundi, sed sub∣stantia creatrix Mundi, sine labore regens, & sine onere continens Mundum. Et 6. super Genesin ad literam 33 ostendit Deum esse immutabilem per tempus & locum, licet admini∣stret & moueat mobilia per tempus & locum, cum sit, inquiens, Ipse nullo locorum vel in∣teruallo, vel spacio incommutabili, excellentique potentia, & interior omnire, quia in ipso sunt omnia, & exterior omnire, quia ipse est super omnia: quae tamen ratio non valeret, nisi Deus per se & immediate administret & moueat vniuersa. Si enim Deus per seipsum sit ex∣terior [unspec C] & interior re quacunque, & moueat sic res motas, manifestum est quod ad ipsum mo∣uere quicquam localiter, non sequitur ipsum localiter commoueri, eo quòd ipse est in quoli∣bet loco praesens. Nec potest quis dicere ideo impropriè tantum dici, Deum esse vbique es∣sentialiter, praesentialiter, & potentialiter, quia quaecunque essentia in quocunque loco ex∣istens, & vniuersaliter omnis locus habet esse ab illo, & quia cuncta locata & loca sunt ei, scilicet eius cognitioni praesentia, & eius potestati subiecta, cum ista fictio rationibus priori∣bus destruatur; & 1. Sentent. Lumbardi. 37. condemnetur. Item si Deus aliquid puta ter∣ram tantum mediate seruaret, cum aliquam creaturam immediate conseruet, & eadem rati∣one, si vellet, posset terram immediate seruare, & in naturalissimo loco suo, posset moueri localiter ad terram sic seruandam, quod praemissis repugnat. Item si Deus tantum mediate aliqua conseruaret, hoc maximè videretur de inferioribus rebus istis, quòd illas seruaret coe∣lesti corpore mediante; sed Anima rationalis est de se tantae permanentiae & maioris, quam [unspec D] corpus coeleste: ergo nequaquam ab illo naturaliter conseruatur; Hoc enim naturalis ordo requirit, vt à fortiori debilius conseruetur. Hoc idem & Autoritates ostendunt; Dicit enim Philosophus in De mundo 8. totam terram & mare, aetherem, atque Solem & Lunam, & to∣tum Coelum decorauit vna,* 2.218 quae per omnia transit, virtus. Ammonius quoque ‖ 2.219 Armenus in recordatione in librum peri hermenias Aristotelis, super vlt. primi, dicit, magis erat veri∣simile aeternas res non à prouidentia regi, quam quae fluxibilem habent naturam; quoniam illa quidem à sua natura determinationem habent & immutabilitatem talem à dijs sortita subsistentiam; quae autem in generatione propter fluxibilitatem propriae materiae in omni∣moda transmutatione fieri nata, neque esse, neque contineri, neque ordinari posse si non sor∣tiantur multa virtute conditiua, & prouisiua eorum, quae semper eodem modo se habent, non solum totaliore, & supereminente, scilicet corpori coelesti, sed etiam aliqua magis particu∣lari & proximiori, sicut & hominum videtur ampliori indigentes curâ foeminas quam viros, [unspec E] & insensatos quā sapientes.* 2.220 Et Auicebrol. 5^o fontis vitae 35. sicut erat superius allegatū, osten∣dens omnia diuersa, cōtraria, superiora & inferiora per vnitatē coniungi, sic ait; Et radix com∣munis in hoc est hoc, quòd vnitas vincit omnia, & est diffusa in omnibus & retentrix omnium. Et infra 36. dicit, Verbum, scilicet voluntas postquam creauit materiam & formam, ligauit se cum illis sicut est ligatio animae cum corpore, & effudit se in illis, & non discessit ab eis, & pe∣netrat ea à summo vsque ad infimum. Et adhuc inferius 38. sic ait: Describere voluntatem impossibile est, sed penè describitur quum dicitur, quòd est virtus diuina faciens materiam & formam, & ligans illas, & diffusa à summo vsque ad imum, sicut diffusio animae in corpore; Et ipsa est mouens omnia & disponens, quod & manifestat exemplo sic dicens; Materia &

[unspec A] forma est sicut corpus & aër; & anima & voluntas ligans illa, & infusa in illis est sicut anima in corpore, lumen in aëre, & intelligentia in anima, & modum infussionis huiusmodi sic osten∣dit: postquam voluntas est virtus spiritualis, sed multo excelsior, quàm spiritualis; non dubi∣tes ipsam infundi materiae, & comprehendere eam simul cum forma, sicut est penetratio vir∣tutis solis, id est, virtutis diffundentis lumen, & vnitio eius cum lumine in aëre: erit ergo vo∣luntas sicut virtus, & forma sicut lumen, & materia sicut aër. Et 39. dicit; Voluntas penetrat omnia sine motu, & agit omnia sine tempore propter magnam suam fortitudinem & vnita∣tem: Cui & autoritates sacrae concordant; Nam Sap. 1. sic scribitur;* 2.221 Spiritus Domini reple∣uit orbem terrarum, & hoc quod continet omnia: & infra 8. legitur de sapientia increata quod attingit à fine vsque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter.* 2.222 De qua & Ecclesiastici 1. dicitur, quòd altissimus Creator effudit eam super omnia opera sua; & Esaiae 66. Caelum se∣des mea, & terra scabellum pedum meorum: De quo dicit expressius Ieremias 23. Nun∣quid [unspec B] non caelum & terram ego impleo, ait Dominus. Vnde Propheta Psalmo 138. Quò ibo à spiritu tuo? & quò à facie tua fugiam? si ascendero in caelum, tu illic es, si descendero ad in∣fernum, ades: si sumpsero pennas in diluculo, & habitauero in extremis maris, etenim illic manus tua deducet me, & tenebit me dextra tua. Beatus quo{que} Iob 11. de hoc dicit;* 2.223 Excelsior caelo est, & quid facies; profundior inferno, & vnde cognosces; Longior terrâ mensura e∣ius, & latior mari. Et infra 22. recitat haereticorum falsam insaniam in haec verba; Nubes la∣tibulum eius, nec nostra considerat, & per cardines caeli ambulat.* 2.224 Super quod beatus Grego∣rius 16. Moralium 4. dicit; Quis de Deo ista vel desipiens suspicetur, qui nimirum dum sit semper omnipotens, sic intendit omnibus, vt assit singulis, sic adest singulis, vt simul omni∣bus nunquam desit; sic itaque extetiora circundat, vt interiora impleat, sic interiora implet, vt exteriora circundet, sic summa regit vt ima non deserat, sic imis praesens est, vt à superio∣ribus non recedat. Sanctus quoque Thomas de Christiana religione ad Raynaldum, siue de [unspec C] fide, spe, & charitate 133. dicit, quòd Deus immediatè ordinat omnes effectus per seipsum,* 2.225 licèt per causas medias exequatur, sed in ipsa executione quodammodo immediatè se habet ad omnes effectus, in quantum omnes causae mediae agunt in virtute causae primae, vt quodam∣modo ipse in omnibus agere videatur, & omnia opera secundarum causarum ei possunt attri∣bui, sicut artifici attribuitur opus instrumenti: Conuenientius enim dicitur, quòd Faber facit cultellum, quàm martellus. Habet etiam se immediatè ad omnes effectus, in quantum ipse est per se causa essendi, & omnia ab ipso seruantur in esse. Idem quoque in quaestionibus suis de potentia Dei, quaest. 20. qua quaeritur; Vtrum Deus operetur in omni operatione naturae; respondendo probat, quòd Deus est causa cuiuslibet actionis naturalis & voluntariae sex mo∣dis: Primò, quia tribuit virtutem agendi, sicut dicitur 8. Phys. quòd generans mouet graue, & leue in quantum dat virtutem, per quam consequitur talis motus. Secundò, quia conser∣uat eam continuè. Tertiò, quia mouet quodlibet agens ad agendum, & applicat virtutem [unspec D] ad actionem, sicut homo est causa incisionis cultelli; & hoc est vt dicit, quia nulla res per se∣ipsam mouet, nisi mouens non motum: Ideo sequitur de necessitate, quòd Deus sit causa a∣ctionis cuiuslibet rei naturalis, vt mouens & applicans virtutem ad agendum. Quartò, quia ipse est agens principale in qualibet actione, & quodlibet aliud agens est instrumentum illius; quoniam virtute illius quaelibet alia virtus agit; & paulo post subiungit; sic igitur Deus est causa actionis cuiuslibet, in quantum dat virtutem agendi, & in quantum conseruat eam, & in quantum applicat actionem, & in quantum eius virtute omnis alia virtus agit; & cùm con∣iunximus his, quod Deus sit sua virtus, & quod sit intra rem quamlibet, non sicut pars essen∣tiae, sed sicut tenens rem in esse, sequetur quod ipse in qualibet re operante immediatè opere∣tur, non exclusa operatione voluntatis & naturae. Vnde potest elici quintus modus, scilicet quod Deus immediatè vbique operatur. Quod & patet clarissimè per Dominum Stephanum Parisiensem Episcopum condemnantem quendam articulum sub hac forma, Quod prima [unspec E] causa est causa entium temotissima; error si intelligatur cum praecisione, ita scilicet quod non propinquissima.

Tertia, quod necesse est Deum seruare quamlibet creaturam immediatiùs qua∣cunque [unspec 3] causa creata.

DEus igitur immediatè quamlibet rem conseruat, nec immediatè tantum, verum & im∣mediatiùs quolibet alio conseruante; quia si non immediatiùs conseruaret, cum imme∣diatè conseruet; aut ergo aequè immediate conseruat, sicut causa secunda conseruans, aut minus immediate quàm ipsa; Non aequè immediatè, quia Deus & causa secunda conseruans sunt causae conseruatiuae eiusdem essentialiter ordinatae; & nullae tales causae, & maxime in

eodem genere causae habent eundem ordinem ad suum causatum; sed necesse est vnam esse [unspec A] priorem, aliam verò posteriorem in illo modo causandi, sicut ratio & Philosophia testatur. Aliter enim eadem ratione, quâ possent esse duae causae propinquae eiusdem causati coaequa∣les in ordine, possent esse & aliae duae superiores similiter coaequales, & sic deinceps; quare & possent esse duae causae primae simpliciter in eodem ordine causandi penitus coaequales; & duo principia prima simpliciter, ac duo Dij, cùm tamen omnia multa qualitercunque ordinata ad vnum aliquid necessariò reducantur, sicut primo huius, & secundo praehabita manifestant. Docet quoque Philosophus in sua Metaphysica, quod omnium duarum causarum huiusmo∣di attributarum ad idem, vna reducitur ad aliam, vel ambae ad tertiam. Cùm ergo Deus, & causa secunda sint causae coaequales in ordine conseruandi, neutra reducitur ad aliam, tan∣quam propinquiot conseruato ad temotiorem; ergo ambae reducuntur ad aliquam tertiam priorem ambabus, cuius virtute ambae conseruant, quod impossibile est de Deo, sicut prae∣cedentia docuerunt, & suppositiones ostendunt. Si autem fingatur Deum & causam secun∣dam [unspec B] esse causas conseruatiuas eiusdem accidentaliter ordinatas; tunc multò magis vel vna reduceretur ad alteram, vel ambae ad tertiam essentialem priorem, sicut superius est ostensum. Item omne nomen conueniens Deo & creaturae perfectiùs competit ipsi Deo, maximè cum ipse sit primum in tali genere; & causa quare illud nomen dicatur de alijs quibuscunque iux∣ta processum Philosophi 2. & 10. Metaphysicae superius allegatum. Ergo hoc nomen im∣mediatè conseruans maximè & perfectissimè competit ipsi Deo. Quare Deus magis imme∣diatè conseruat quocunque alio conseruante; Non ergo aequè immediatè nec minus. Praete∣rea si Deus minus immediatè conseruaret, & per consequens sic causaret conseruatum & cau∣satum causae secundae quàm ipsa, ipse non esset causa propinquissima entium, quod est dam∣natum in articulo Parisiensi praemisso, propinquissima scilicet propinquitate causalitatis & naturae, non tantum situs aut loci. Tunc quoque Deus plus distaret in conseruatione, & cau∣satione quam causa secunda; ergo per plura media, vel saltem per aliquod medium, & causa [unspec C] secunda per nullum; ergo Deus nequaquam illud immediate seruaret, nec etiam sic causa∣ret, cuius oppositum est ostensum. Item omnis causa secunda causans, aut conseruans quod∣cunque causatum, hoc facit per causationem seu conseruationem mediam naturaliter inter illa, quae ideo naturaliter propinquior est causato seu conseruato, quam illa causa secunda; Deus autem omnium causationem seu conseruationem huiusmodi per se & immediatè con∣seruat, sicut proxima pars corollarij huius docet, ipsamque cum causato vel conseruato co∣pulat, & coniungit, sicut praehabita manifestant; Ergo inter causam secundam & omne eius causatum Deus naturaliter mediat, ipsum immediatiùs concausando. Item causa essen∣tialior & magis necessaria in esse causati est ei propinquior naturaliter; Deus autem est essen∣tialior & magis necessaria causa in causatione cuiuscunque causati quàm aliqua causa secunda; Non enim potest esse aequè vel minus essentialis causa alicuius causati, sicut [vel] quàm cau∣sa secunda, sicut processus praemissus de aequè immediatè vel minus ostendit. Praeterea illud [unspec D] quod per se & virtute propria est aliquale, essentialiùs & magis est tale quocunque quod per aliud & virtute aliena est tale, sicut tam Logica quàm Philosophia varijs locis docet, & su∣perius tangebatur; Prima autem causa causat causatum commune virtute propria & perse; causa verò secunda virtute causae primae & per illam; ergo causa prima essentialiùs atque ma∣gis; quare & causa prima propinquior, coniunctior, & intimior est causato, quàm materia eius vel forma, vel quae cunque causa secunda; ergo & propinquior, coniunctior, intimior, atque immediatior cuilibet rei creatae, quàm aliqua res creata alteri posset esse. Quamob∣rem & in causatione quacunque cuiuscunque causae creatae siue secundae, quodcunque causa∣tum quomodocunque causantis, prima causa propinquiùs, coniunctius, intimius, & imme∣diatius idem causat. Vnde Commentator super hanc primam propositionem de causis, Om∣nis causa primaria plus est influens super causatum suum, quàm causa vniuersalis secunda, sic ait. Causa vniuersalis prima agit in causatum suae causae, antequam in ipsum agat causa vni∣uersalis [unspec E] secunda quae sequitur ipsum; Et infra, Manifestum est quòd causa prima longinqua, est plus comprehendens & vehementius causa rei, quàm propinqua; & propter id fit eius o∣peratio vehementioris adhaerentiae, quàm causae propinquae; & hoc quidem non fit secun∣dum hoc, nisi quia res imprimis non patitur nisi à virtute longinqua, deinde patitur secundò à virtute quae est sub prima, & prima adiuuat secundam super operationem suam, quoniam omnem operationem quam causa efficit secunda, prima ibi efficit; veruntamen efficit eam per modum alium altiorem, & sublimiorem: Et quando remouetur causa secunda à causato suo,* 2.226 non remouetur ab eo causa prima; quoniam causa prima est maioris & vehementioris adhaerentiae cum re quàm causa propinqua. Item Sanctus Thomas in quaestionibus suis de

[unspec A] potentia Dei quaest. 20. qua quaeritur, Vtrum Deus operetur in omni operatione naturae, re∣spondendo inter caetera, ita dicit, Deus est causa omnis actionis, prout quodlibet agens est in∣strumentum diuinae virtutis operantis. Sic ergo si consideremus supposita agentia, quodlibet agens particulare est immediatum ad suum effectum; si autem consideremus virtutem qua fit actio, sic virtus superioris causae erit immediatior effectui, quam virtus inferioris: Nam vir∣tus inferior non coniungitur effectui nisi per virtutem causae superioris. Vnde dicitur in libro de Causis, quòd Virtus causae primae priùs agit in causatum, & vehementius ingreditur in ip∣sum: Sic igitur oportet virtutem diuinam adesse cuilibet rei agenti, sicut virtutem corporis coelestis oportet adesse c••ilibet corpori elementari agenti; sed in hoc differt, quòd vbicun∣que est virtus diuina, est essentia diuina; non autem essentia corporis coelestis est vbicunque est sua virtus. Et iterum Deus est sua virtus, non autem corpus coeleste, & ideò potest dici quòd Deus in qualibet te operatur, in quantum eius virtute quaelibet res indiget ad agendum. [unspec B] Non autem potest propriè dici, quod coelum semper agat in corpore elementari, licet eius virtute corpus elementare agat. Vnde & praeter quinque modos operationis diuinae praemis∣sos, potest elici sextus modus, scilicet quod Deus in operatione quacunque immediatiùs ope∣ratur quolibet alio operante. Quare & Philosophus de Mundo vlt. loquens de Deo, sic ait; Cum sit vnus multinomius, nominatus ab omnibus passionibus quas innouat ipse; vocamus autem eum Iouem; dicitur etiam fulmineus à fulmine, pluuialis à pluuia, tonitrualis tempe∣stuosus, serenus, & sequitur consequenter; & in summa loquendo, coelestis & terrestris ap∣pellandus à qualibet natura, & fortuna, velut ens ipse omnium causa; propter quod non malè dicitur in Orphicis, Iupiter primogenitus est, Iupiter nouissimus, Iupiter caput, Iupiter me∣dius. Ecce quomodò Philosophus 1^o docet, Deum esse generaliter omnium rerum causam; secundò verò ostendit ipsum esse specialiter causam triplicem cuiuscunque, scilicet primam, vltimam, seu finalem, & mediam; Est, inquit, Iupiter primogenitus & caput pro causa pri∣ma; [unspec C] est Iupiter nouissimus pro causa vltima seu finali; est etiam Iupiter medius pro causa media quorumcunque: ideoque expressius sic adiungit; Deus itaque sicut antiquus sermo testatur, initium, medium, & finem habet omnium entium; Deus ergo secundum Philoso∣phum quacunque causa secunda quomodocunque causante quodcunque causatum, est in causando prior, posterior, & immediatior omniquaque. Vnde Dionysius de diuinis nomini∣bus 5. dicit, quòd ipse est existendi omnium substantificum principium, medictas, & consum∣matio: quod & Autoritates praemissae, dicentes, quòd Deus est omni re interior, sonare vi∣dentur. Nec ignoro responsiones quorundam fingentium, fingereue potentium Autores non ideo dicere Deum omnia conseruare, quia immediatè per seipsum, & propriè ipsa ser∣uat, sed tantùm mediante Coelo, vel aliquo alio, & per illud, vel quia prohibet corruptiua, vel quia permittit rem esse, aut non desiruit rem cùm possit; sed has omnes falsas insanias quas vanitas confingebat confringet faciliter veritas praemissorum.

[unspec D] Obijciunt autem quidam, Non videtur consonum rationi, quòd quaelibet res creata, fini∣ta, paruula, & tantilla, tanta forma, & tanto conseruatore indigeat simpliciter infinito. Alij verò obijciunt aliter, Si Deus est omnipotens potest facere aliquid potens sufficienter exi∣stere per seipsum. Adhuc autem obijciet fortè quisnam, Deum dignissimum, pulcherri∣mum, & honestissimum non decere, per seipsum & immediatè quibuslibet obscaenitatibus immisceri, sicut nec quaeuis opera turpia facere, aut quaeque negotia vilia exercere; Imò tam sublimi maiestati potiùs conueniret in aliquo loco dignissimo, puta in summo coeli ver∣tice residere, aliquam operationem nobilissimam sibique propriam exercendo, alijs operi∣bus vniuersis, alijs causis secundis, velut subiectis sibi ministris gradualiter assignatis. Quare & Philosophus in De Mundo 11. sic ait, potiùs aestimandum est, & quod conueniens est & magis aptum Deo, vt virtus quae residet in coelo, & plurimum distantibus de vno loquendo, omnibus fiat causa salutifera, magis quàm icus & perueniens quò non est bonum nec ho∣nestum [unspec E] operari per se in terra. Hoc enim nec hominum ducibus conuenit cuilibet insi∣stere operi, vt principi exercitus vel ciuitatis seu domus, & si opus sit, supellectilem sarci∣re, vel aliquod vilius agere, quod in magno Rege non quodcunque mancipium exerce∣ret; quod & probat à simili per Xerxem Regem, qui morabatur in Susis seu Bastanis, qui multa fecit in multis prouincijs, non tamen per seipsum, sed per officiarios varios ad varia deputatos. Ad primum autem istorum perspicuè respondendum, quia quaelibet crea∣tura est creata, finita, paruula, & tantilla, ideo per 17. partem Corollarij primi huius, est de se possibile esse & non esse. Quare secundum praemissa indiget necessario aliquo per se ne∣cesse esse ipsum continuè sustentante, quare & Deo, eadem 17. parte teste. Secundum facili∣ter soluitur; quia etsi Deus sit omnipotens, non tamen potest facere aliquid impossibile sim∣pliciter

absolute, quare nec potest facere alium Deum, nec aliud necesse esse, sed tantum pos∣sibile [unspec A] esse per 17. partem dictam, &c. sicut supra. Istam responsionem confirmat Thomas superius memoratus. Tertium autem obiectum Petrus 1. Sentent. dist. 37. dicit esse tam fri∣uolum vt nec responsione sit dignum; quod tamen soluit per duo exempla, quorum primum est, quod sicut spiritus creatus, scilicet Anima rationalis sordibus corporis leprosi & quantum∣cunque polluti nequaquam polluitur, sic nec Deus. Secundum est, quod sicut radius solaris per pollutionem quancum{que} diffusus,* 2.227 nequaquam polluitur; sic nec Deus. Augustinus quo{que} de Agone Christiano per idem exemplum eodem modo respondet. Vndè & Sapienttiae 10. dicitur de Sapientia increata; Attingit autem vbi{que} propter munditiam suam, vapor est virtu∣tis Dei & emanatio quaedam est claritatis omnipotentis Dei sincera, & ideo nihil coinquina∣tum in illam incurrit. Candor est enim lucis aeternae, & speculum sine macula Dei maiesta∣tis, & imago bonitatis illius. Est enim haec speciosior Sole, & super omnem dispositionem stellarum luci comparata, prior, seu aliter, purior inuenitur. Haec autem responsio sic poterit [unspec B] confirmari. Perfectius est, omni deturpatiuo posse resistere, nequid deturpationis patiatur ab illo, & per consequens non posse penitus pollui, quam sic posse. Prima ergo Suppositio hoc dat Deo: Aliter autem, nec minus rationabiliter potest dici, quòd sicut quaelibet res in quan∣tum est, bona est, vt omnes Philosophi & Theologi simul docent; sic & omnis res in quantum est,* 2.228 pulchra est; Nam pulchritudo rei est eius dispositio naturalis: Vndè Philosophus 7. Phys. 17. in translatione quam Commentator exponit, sic ait; Pulchritudo & fortitudo sunt de cap. relationis; Sunt enim dispositiones Animalium in respectu nobilissimi Animalium; et dico laudabilissimam dispositionem illam,* 2.229 quae est naturalis sphaera. Super quod dicit Auerroes, quod pulchritudo, & fortitudo sunt dispositiones laudabiles in Animalibus, quae non intelli∣guntur nisi in respectu laudabilissimae dispositionis, sicut in respectu Animalis nobilissimi; dis∣positio enim laudabilissima Animalis est, vt in omnibus suis dispositionibus sit secundum cursum ••aturae; & pulchritudo in aliquo Animali est dispositio in sua creatione considerata [unspec C] secundum suam dispositionem quam habet in comparatione nobilissimi Animalium in illa specie, & est illud quod in omnibus suis dispositionibus est secundum cursum naturae. Quod & testatur Auicenna 8. Metaphys. 7. sub his verbis,* 2.230 Pulchritudo omnis rei, & suus decor est, vt sit quemadmodum conuenit ei. Vndè & Plato 1. parte Timae. vbi secundum Chalcidium in Comment. agit de genitura mundi, sic ait; Nec fas erat bonitati praestanti quicquam facere nisi pulchrum, & secundum cum praestans Dei bonitas cuncta fecit; quare & secundum eun∣dem cuncta fuerant pulchra: quare & simili ratione, cuncta quae sunt, in quantum sunt, pul∣chra sunt.* 2.231 Quare & Augustinus de Natura boni. 13. loquens de varijs modis rerum, sic ait; In his omnibus quaecun{que} parua sunt in maiorum comparatione contrarijs nominibus appel∣lantur, sicut in hominis forma qua maior est pulchritudo, in eius comparatione simiae pulchri∣tudo deformitas dicitur; & fallit imprudentes, tanquam id sit bonum & hoc malum. Et infra 15. probat quòd turpitudo non sit omninò malum, sed bonum, & hoc specialiter de Simia, [unspec D] quia ipsa potest fieri turpior; ergo & in ea potest minui pulchritudinis bonum; quare & pul∣chritudinis bonum habet. Quid igitur dedecet pulchrum pulchris misceri? & pulchrius mi∣nus pulchris, vt sic magis pulchrum apparet, ea{que} sua pulchritudine in deturpabili illuminet & exornet?* 2.232 Quare & Philosophus in De Mundo ••o. ait totam terram & mare, aetherem at{que} Solem, & Lunam decorauit vna, quae per omnia transit, virtus. Vndè & Dionysius de diuinis nominibus 4. ait, Bonum autem & pulchrum non separandum in ipsa, in vno omnia compre∣hendenti causa. Hoc enim in existentibus omnibus in participationes & participantia diui∣dentes, bonum quidem esse dicimus pulchri particeps, pulchrum verò participationem pul∣chrificae omnium bonorum causae; super essentiale autem bonum pulchrum quidem di∣citur, propter ab eo omnibus existentibus traditam propriè vnicuique pulchritudinem, & velut omnium benè compactionis & claritais causale, instar lucis fulminans simul om∣nibus pulchrificas fontalis radij sui traditiones, & velut omnia ad seipsum vocans. Imò [unspec E] nedum decet Deum esse vbique praesentem, sed indecentissimum, & impossibilissimum sibi esset, locis & locatis existentibus non sic esse, quia tunc Deus non esset, sicut in o∣stensione secundae partis praemissi Corollarij demonstrantur. Quòd autem dicit Philo∣sophus, Deum non per se operari in terra; verum est, non sic per se, quin per causam secundam, & per aliud agens inferius, sicut per se, & per nullum illorum operationem suam propriam operatur. Hanc autem materiam parumper diffusius persequebar propter pulchri∣tudinem eius magnam, & quia videtur non paruum sequentium fundamentum.

[unspec A]

CAP. III. Quòd Deus est necessaria causa efficiens cuiuslibet reifactae: habet Corollarium habens tres partes.

HVic autem addendum, quòd Deus est necessaria causa efficiens cuius∣libet rei factae: Minus enim videtur rem per se existere, vel aliam con∣seruare, quàm per se facere aliquid cùm non esset. Sed nulla creatura potestin hoc minus, sicut capitulum proximum docuit; quare nec in [unspec B] hoc maius: Deus ergo necessario apponet manum ad quamlibet fa∣ctionem. Rationes quoque factae de conseruatione possunt fieri de factione, terminis permutatis; & multae autoritatum de conseruatio∣ne loquentium, loquuntur de factione similiter. Sunt etiam praeter autoritates superius allegatas, multae quae perhibent testimonium veritati.* 2.233 Aristoteles qui∣dem in De mundo 11. Antiquus, inquit, sermo, & paternus est cunctis hominibus, quod à Deo omnia, & per Deum consistant. Et infra; Est, inquit, reuera saluator & genitor omnium Deus, quaecunque quocunque modo fiunt in hoc mundo; Et sequitur, in alia translatione; At verò per se operatur laboriosi animalis laborem sustinens, sed & potentia vtens impassi∣bili. Et infra eodem ostendit, quòd Deus vnica actione facit omnia opera huius mundi, sic di∣cens; Sicut autem in chorae a inchoante Choraula concinit tota chorae a virorum & mulierum, varijs vocibus acutis & gradibus, vnam harmoniam continuam continuantibus; sic se habet res & in Deo, qui cuncta disponit, & sequitur consequenter: videtur maximè comparari quod [unspec C] agitur eis quae fiunt tempore belli, quando buccina significat exercitui; tunc enim vnusquis{que} audito clangore, hic quidem sumit clypeū, alius coxalia & cassidē, & baltheū adaptat; & hic quidem fraenat equum, ille ascendit bigas, alius praebet signum; mox autem dux insidiare con∣sistit in insidijs, princeps autem aciei in acie, miles autem in cornu, inermis verò recurrit ad propria; omnia autem sub vno significatore mouentur nutu Ducis qui fungitur potestate; sic & de vniuerso sapiendum. Nam ab vno mouente omnibus excitatis fiunt propria, & hoc in∣uisibili ente & occulto, quod nequaquam est impedimento nec illi ad agendum, nec nobis ad credendum. Haec autem vnica Dei actio, non est motus coeli, sicut aliqui somniant, sed vni∣cum Dei loqui, seu dicere, ipsomet Aristotele eodem cap. attestante, sicut cap. proximo reci∣tatur. Hoc idem consequenter per aliud simile sic ostendit; Nam anima per quam viuimus, & aedes, & vrbes habemus, inuisibile ens videtur per opera sua. Nam totus vitae decor ab [unspec D] hac inuentus est, & ordinatus, & contentus; culturae terrae, plantationes, excogitatio artium, legum vsus, ornatus, & ciuilitas, intestina negotia, extra terminos praelia seu pax. Haec opor∣tet & de Deo considerare seu intelligi secundum aliam translationem, ente fortissimo, specie verò speciocissimo, vita immortali, virtute potentissimo, seu optimo secundum aliam trans∣lationem. Quapropter inuisibilis factus omni naturae videtur ex ipsis operibus. Nam passio∣nes omnes tam quae per aërem, quàm quae super terram, & quae in aqua, dicentur verè opera Dei diffundentis super mundum; ex quo secundum naturalem Empedoclem; Omnia quae∣cunque sunt & postmodum erunt, processerunt arbores, & viri cum foeminis, ferae quoque & volucres; nec non pisces in aquis nutriti. Vnde Apostolus ad Rom. 1. Inuisibilia Dei à crea∣tura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur; sempiterna quoque eius virtus & diuinitas; quod & sentiunt sancti Patres literaliter exponentes. Sapientiae quoque 13. per hoc contra idololatras disputatur; Vani, inquit, sunt omnes homines quibus non subest scientia [unspec E] Dei, & de his quae videntur bona, non potuerunt intelligere quid est, neque operibus atten∣dentes agnouerunt quis esset artifex. Et sequitur; A magnitudine enim speciei & creaturae cognoscibiliter poterit Creator videri. Et infra eodem; Si autem tantum potuissent scire, vt possent aestimare saeculum, quomodo huius dominum facilius non inuenerunt? Adhuc au∣tem & Philosophus in De mundo 11. dicit de Deo; Cumque sit vnus,* 2.234 multinomius est nominatus ab omnibus passionibus quas innouat ipse; vocamus autem eum Iouem, dici∣tur etiam fulmineus à fulmine, pluuialis à pluuia, tonitrualis, tempestuosus, serenus, & finita tali inductione, quasi per singula in fine subiungit; & in summa loquendo, Caelestis & terrestris appellandus à qualibet natura & fortuna, velut ens ipse omnium causa, prop∣ter quod non malè dicitur in Orphicis, Iupiter Arigikeminus, secundum aliam translationem

Princeps fulminum; & sequitur Iupiter Caput, Iupiter medius, à Ioue omnia generata [unspec A] sunt. In istam quoque sententiam consentiunt Hermes, Plato, Auicenna, Algazel, Auerro∣es, Autor de causis Commentator ipsius, & turba Philosophorum non parua. Istam quo∣que sententiam vtriusque testamenti series saepissimè contestatur. Vnde Esaiae 45. Ego Do∣minus faciens omnia haec;* 2.235 Et infra eodem, omnes dicentes contrarium maledicit; Vae, in∣quit, qui contradicit factori suo, testa de samijs terrae; Et supra ‖ 2.236 26. Domine dabis pacem nobis. Omnia enim opera nostra operatus es Domine. Quare & in hymno trium puerorum, Omnes creaturae tanquam opera Domini per ordinem excitantur ad benedicendum Domi∣no, quasi operatori suo gratias relaturae; & Ioannis 5. veritas ipsa dicit, Pater meus vsque mo∣do operatur,* 2.237 & ego operor: vnde & supra; 1^o. Omnia per ipsum facta sunt. Vbi Augusti∣nus homilia prima, Omnino ergo Fratres sic accipite, Omnia per ipsum facta sunt, vniuer∣sa creatura per ipsum facta est, maior & minor. Nulla enim forma, nulla compages, nulla concordia partium, nulla qualiscunque substantia est, quae posset habere pondus, numerum, [unspec B] mensuram, nisi per illud verbum & ab illo creatore, cui dictum est, Omnia in mensura & numero & pondere disposuisti; Deus fecit omnia, & in suis gradibus collocauit. Omnia er∣go per ipsum, Fratres, omnino omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso factum est nihil. Idem infra homilia octaua; Sicut, inquit, quod miserunt ministri in hydrias, in vinum conuersum est opere Domini; sic & quod nubes fundunt, in vinum conuertitur eiusdem opere Domini. Illud autem non mitamur, quia omni anno fit; assiduitas amisit admirationem. Quis est enim qui considerat opera Dei quibus regitur & administratur totus hic mundus, & non obstupe∣scit? Obruitut miraculis: sed quia homines in aliud intenti perdiderunt considerationem o∣perum Dei, in qua darent laudem quotidiè creatori; seruauit sibi Deus inusitata quaedam, quae faceret, vt tanquam dormientes homines ad se colendum, mirabilibus excitaret. Mor∣tuus resurrexit, Mirati sunt homines; tot quotidiè nascuntur, & nemo miratur. Si tamen consideremus prudentiùs maioris miraculi est esse qui non erat, quàm reuiuiscere qui erat. Et [unspec C] 3. de Trinit. quasi per totum librum per exempla plurima probat idem.* 2.238 Vnde cap. 5. dicit quod vis diuina, quae totam spiritualem corporalemque naturam administrat, omnium anno∣rum certis diebus facit pluuiam; sed quando fecit pluuiam ad preces Eliae quasi contra dispo∣sitionem aëris naturalem, miraculum dicebatur. Ita Deus operatur fulgura & tonitrua; sed quando in monte Sina inusitato more fiebant, miracula videbantur. Quis attrahit humo∣rem per radicem vitis ad botrum, & vinum facit nisi Deus, qui & homine plantante & rigan∣te incrementum dat? Sed cùm ad nutum Domini Aqua in Vinum inusitata celeritate con∣uersa est, etiam stultis fatentibus vis diuina declarata est. Quis Arbusta fronde & flore solen∣niter vestit nisi Deus? verùm cùm floruit virga Sacerdotis Aaron colloquuta est quodam∣modo cum homine dubitante Diuinitas; Et lignis certè omnibus, & omnium animalium carnibus gignendis atque formandis communis est terrena materies, & quis ea facit, nisi qui dixit; vt haec terra produceret, & in eodem verbo suo, quo creauit, regit, & agit. Ex his om∣nibus [unspec D] satis patet, quod Deus qui facit rara miracula, facit similiter caetera opera consueta. Nonne & hoc est quod docet Apostolus ad Rom. 11. ita dicens,* 2.239 Ex ipso & per ipsum & in ipso sunt omnia? Nonne & iste est vnus articulus fidei sicut symbolum Nicaenum testatur? docens credere in Deum Patrem factorem visibilium omnium, & inuisibilium, & in Filium per quem omnia facta sunt? Amplius autem, Deus facit omnem hominem, & vniuersaliter omne Animal totum secundum corpus & animam, & non agentia naturalia ipsa sola; quare & simili ratione, omnem rem factam. Dicit enim Philosophus 11. de Animalibus in antiqua translatione, Dicendum naturas Animalium siue sit nobilissimum siue ignobile, quoniam na∣tura quae creauit animalia erit causa magnae dilectionis in illis, qui possunt cognoscere causas naturae, scilicet Philosophis naturae, quando considerant in animali vili; & propter hoc de∣bemus considerate formas eorum, & delectari in Artifice qui fecit eas, quoniam artificium operantis manifestatur in operato; verbi gratia, quia in operatione imaginum apparet sci∣entia [unspec E] artificis, & propter hoc licet vt nos videamus, vel alias non vitemus considerationem in naturis Animalium vilium, & non sit hoc nobis graue sicut pueris, & in omnibus rebus na∣turalibus est mirabile; & propter hoc debemus inquirere naturam cuiuslibet Animalis, & sci∣re quod in omnibus Animalibus est res naturalis nobilis, quoniam non fuit naturatum vllum eorum otiosè ne{que} casualiter, sed quantumcun{que} erit ex operationibus naturae, non erit nisi propter aliquid; & omne quod fuit aut erit, non fuit neque erit nisi propter aliquid, & * 2.240 com∣plementum, & propter hoc habet locum & ordinem nobilem. Huic & consonat dictum Auerrois super 12. Metaphys. comment. 19. secundo huius praemissum. Nonne & ideo Iob. 10. loquens Deo sic ait, Manus tuae plasmauerunt me, & fecerunt me totum in circuitu,

[unspec A] secundum punctuationem beati Gregorij 9. moral. 26. Et infra, Nonne sicut lac mulsisti me, & sicut caseum me coagulasti; pelle & carnibus vestisti me, ossibus & neruis compegisti me? & Propheta, Manus tuae fecerunt me, & plasmauerunt me,* 2.241 Psal. 118. vnde & Dominus Pro∣phetarum, priusquam te formarem in vtero, noui te. Ier. 1. Quare & Augustinus exponens il∣lud Psalmi 118. praemissum, dicit hoc posse dupliciter intelligi, vno modo secundum Adam, ex quo cùm sint omnes homines propagati, quis hominum, quando iste factus est, etiam se factum non potest dicere, originis seminisque ratione? Alio modò, quia vnusquis{que} non sine opere Dei etiam de parentibus sit ipso creante, ipsis generantibus, quoniam si operatoria po∣tentia Dei rebus subtrahatur, intereunt, nec aliquid omnino siue de mundi elementis, siue de genitoribus, siue de seminibus nascitur, si ea non operetur Deus. Idem 9. super Genesin ad li∣teram 23. Quale, inquit, ministerium Deo exhibuerint Angeli in illa mulieris formatione, quis audeat affirmate? certissimè tamen dixerim supplementum illud carnis in costae locum, ipsi∣usque [unspec B] foeminae corpus & animam, conformationem{que} membrorum, omnia viscera, sensus omnes, & quicquid erat quo illa & creatura & homo & foemina erat, non nisi illo opere Dei factum, quod Deus non per Angelos, sed per semetipsum operatus est, & non dimisit, sed ista continuantur opera, vt nec illarum aliarum rerum, nec ipsorum Angelorum natura subsistat, si non operetur. Amplius autem Deus facit omnia vegetabilia, nec agentia naturalia sola suffi∣ciunt, quare & alia vniuersa, simili ratione. Nonne hoc est quod dicit Apostolus 1. ad Cor. 3.* 2.242 Neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat Deus? Quare & Au∣gustinus 9. super Genesin ad literam 22. dicit, quòd Agricolae non sunt creatores segetum, aut arborum; Non enim qui plantat aliquid est, neque qui rigat, sed qui incrementum dat Deus. Et dicit quòd Agricola nihil facit crescere, sed ille qui omnia in mensura & numero, & pon∣dere disponit, qui dat incrementum: Nec Medicus adhibens medicamina sanat aegros, sed na∣tura illud agit interiore motu nobis occultissimo; cui tamen si Deus subtrahat operationem [unspec C] intimam, qua eam substituit, & facit, continuo tanquam extincta nulla remanebit. Idem 3. de Trinit. 7. Apostolus, inquit, discernens interiùs Deum creantem atque formantem ab operi∣bus creaturae quae admouentur extrinsecus, & de Agricultura similitudinem assumens, ait; Ego plantaui, Apollo rigauit, sed Deus incrementum dedit. Sicut ergo in ipsa vita nostra, men∣tem iustificando formare non potest nisi Deus, praedicare autem exterius Euangelium homi∣nes possunt: Ita creationem rerum visibilium Deus interius operatur, exteriores autem ope∣rationes, siue bonorum, siue malorum Angelorum vel hominum, siue etiam quorumcunque Animalium, secundum imperium suum, & à se partitas distributiones potestatum & ‖ 2.243 appeti∣tudines commoditatum; ita rerum naturae adhibet in qua creat omnia, quemadmodum terrae Agriculturam. Hoc idem & veritas ipsa veraciter contestatur de Lilijs & Foeno, quod Deus sic vestit; sicut Matth. 6. & Luc. 12. recitatur.

• [unspec D] Prima, quòd nulla res potest aliquid facere sine Deo. 1.
• Secunda, quòd nulla res potest aliquid facere, nisi Deus per se & immediatè faciat illudidem. 2.
• Tertia, quòd nulla res potest aliquid facere, nisi Deus faciat illud idem immediatius quo∣libet alio faciente. 3.

VNde consequitur manifestè, quòd nulla res potest aliquid facere sine Deo; & quod nulla res potest aliquid facere, nisi Deus per se & immediatè faciat illud idem, imò & immedia∣tiùs quolibet alio faciente, immediatè, inquam, nedum localiter, sed & naturaliter atque cau∣saliter, & immediatiùs eisdem modis, vel saltem naturaliter atque causaliter. Minus est enim rem factam seruare in esse, quàm ipsam facere de non esse; sed per Corollarium secundi, Nul∣la res potest aliam rem factam seruare in esse sine Deo ipsam similiter conseruante, & hoc im∣mediatè, imò & immediatiùs quolibet alio conseruante; quare nec aliqua res potest rem fa∣cere [unspec E] de non esse sine Deo ipsam similiter faciente, & hoc immediatè, imò & immediatiùs quolibet alio faciente. Item omnis res sicut potest aliquid facere, sic potest & factum seruabile seruare in esse, quia hoc est facilius: sed si detur oppositum corollarij praelibati, aliqua res potest aliquid facere sine Deo, vel sine Deo idem immediatè aut immediatiùs faciente. Potest ergo aliqua res sic aliquid conseruare contra coroll. 2ⁱ praedictum. Rationes quo{que} & Autori∣tates ad corollarium illud adductae corollarium istud probant: Si quis autem praesumpserit dicere, quòd Deus dicitur omnia facere, non quia immediatè per se, & propriè ista facit, sed tantùm mediante Coelo, & quia fecit agentia, & patientia naturalia, vel conseruat, aut quia permittit, siue non impedit, seu contra impedimenta defendit, reprimetur faciliter per prae∣missa, sicut proximum huius praesumptionem similem reprimebat.

[unspec A]

CAP. IIII. Quod qualibet creatura mouente, Deus necessario commouet: habet Corollarium quatuor partium.

IStis autem praecognitis, ignorari non potest, qualibet creatura mo∣uente Deum necessario commouere; Minus enim est existere quam mouere: Aliqua enim existunt, quae non mouent, & quae mouere non possunt; sed quicquid mouet existit; & per secundum huius, nulla [unspec B] creatura per se potest existere, quare nec per se mouere sufficit sine Deo. Item per tertium huius nulla creatura potest per se producere vllum motum, nec per secundum, seruare productum; Deus ergo re∣quiritur tanquam necessarius coadiutor. Omnes insuper rationes, aut ferè, & Autoritates quamplures pro conseruatione, & factione diuina rerum adductae, pos∣sunt & pro commotione eius adduci, mutatis terminis prout decet. Amplius autem sicut est in minori mundo, sic videtur esse in maiori mundo; sed in minori mundo scilicet in homine, vel animali, sic est quod omnis motus eius, secundum quod hujusmodi, prouenit à principio suo formali & essentiali scilicet Anima, sicut patet 2^o. de Anima 37. ergò omnis motus in majori Mundo proueniet à suo tali principio, scilicet ipso Deo; & haec videtur responsio A∣ristotelis in de Mundo,* 2.244 11. sicut patet in illa longa Autoritate tertio hujus scripta; quare & sententiam istam tenet, & infra, cap. 13. ostendit eandem sententiam per similem rationem; [unspec C] Dicit enim, ipse immobilis cuncta mouet & circumfert quò vult, diuersis idaeis & naturis, ve∣lut, inquam, & ciuitatis lex immobilis ens disponit, in animabus vtentium anima quae secun∣dum ciuilitatem; & hoc ostendit quasi inductiuè per singula opera ciuitatis; & concludendo, Sic, inquit, existimandum est vtique & de maiori ciuitate, de Mundo dico: Lex enim nobis aequè declinans Deus. Adhuc autem est ‖ 2.245 illa sententia praemissa, ponens Deum animam magni mundi; & Auicennae 9. Metaph. 1. dicentis, Coelum est Animal obediens Deo. Auer∣roes quoque super 12. Metaph. Comment. 39. ait declaratum ratione esse aliquod vnum aeternum valdè nobile, et est illud quod mouet omne; hoc est igitur Deus. Item si creatura posset per se mouere vna specie motus, posset & omni; quare per se posset alterare, generate, & facere multa noua, quod capitulum proximum non permittit. Item omnis res habens for∣mam non mouet nisi per eam, sicut Philosophia tota clamat; sed sicut secundum huius osten∣dit, Deus est forma omnis formae, et est actus substantialis qua omnis forma est id quod est, [unspec D] quod patet ex eodem; Est ergo forma substantialis omnis formae; per hanc rationem proba∣tur 2^o de Anima, Animam esse formam animati: Ergo nulla forma mouet nisi per Deum; ergo nec aliquid formatum potest mouere nisi per illum. Itidem sic ad idem, Omne forma∣tum mouens mouet per formam maximè sibi essentialem, et principalem, secundum quod est ••ale formatum, sed Deus est forma maximè essentialis, et principalis cuiuscunque formati; Quis enim Deo & creatura existentibus causis vnius causati in eodem genere causae tribuat Deo quod imperfectius est & minus? neque enim secundo huius praemissa hoc sinunt. Item Augustinus 22. de Ciuit. Dei 20. allegat à Cicerone talem definitionem Dei, Deus est mens quaedam soluta et libera, secreta ab omni concretione mortali, omnia sentiens & mouens, ip∣saque praedita nutu sempiterno, et hoc reperit in libris magnorum Philosophorum vt dicit. Item Deus est prima causa in genere causarum mouentium, sicut formalium, et finalium, sicut ostenditur 8. Phys. 12. Metaph. et à multis Philosophis multis locis, & ex secunda Supposi∣tione [unspec E] potest haberi; sicut nulla causa posterior mouet nisi in virtute causae prioris, vt patet per primam Propositionem de Causis cum suo Comment. superius allegato, et quia primum in quolibet genere, est causa posterioris cuiuslibet illius generis, sicut secundo huius praemissa testantur; Deus ergo necessario commouet cum omni mouente; alias insuper non posset ‖ 2.246 atiqua via sumi à mouentibus inferioribus ad probandum aliquod primum mouens, contra Aristot 7. et 8. Phys. 12. Met. Alexandrum, Auerroem, Auicennam & caeteros Philosophos quasi omnes; quibus & Autores Theologici consentiunt in hac parte. Itē Instrumentum non mouetur artificiose nisi ab artifice; omne autem mouens posterius est instrumentū primi mo∣uētis; aliàs enim non esset naturaliter posterius eo, sed prius vel etiā coaequaeuū, vel extra omnē

[unspec A] ordinem penitus disparatum. Vnde dicit Boetius 4. de Consolatione Philosophiae prosa 6^a.* 2.247 Omnis generatio rerum, ‖ 2.248 cunctusque mutabilium naturarum progresius, & quicquid aliud aliquo mouetur modo, causas, ordinem, formas ex diuina mentis stabilitate sortitur. Sicut e∣nim artifex faciendae rei formam mente percipiens, mouet operis effectum, & quod simpli∣citer, praesentarièque prospexerit, per temporales ordines ducit; Ita Deus prouidentia qui∣dem singulariter, stabiliterque disponit facienda, fato verò, haec ipsa, quae diposuit, multipli∣citer, ac temporaliter administrat. Hoc etiam testatur Auerroes super De sommo & vigilia,* 2.249 dicens; Quòd causae futurorum non sunt determinati esse apud nos, sed apud naturam intelle∣ctiuam, a qua quaecunque recipit natura sensibilis, & à qua mouetur, sicut instrumenta mo∣uentur à forma artificij; & ideo nullum indiuiduum essentialiter fit à natura, nisi per scienti∣am antecedentem, quoniam instrumentum artificis, sicut dicit Aristoteles, non mouetur nisi secundum artificem. Ecce quòd Auerroes commentator vniuersaliter ita sentit, & allegat A∣ristotelem [unspec B] ad hoc idem. Qui & super 12. Metaph. comment. 44. dicit; Quòd primum mo∣uens & mouentia inferiora multum assimilantur artificijs quae seruiunt sibi ad inuicem, & iu∣uant se ad inuicem erga vnum artificiale; & sunt illa, quorum quaedam sunt principantia alijs, & omnia reducuntur ad vnum artificium, & perficiuntur ab inuicem, & omnia reducuntur ad accipiendum omnia sua principia ab artificio vniuersali continente ea, & ideo scientia pro∣pria primi Dei, est sicut Philosophia prima, & scientia propria principijs quae sunt sub eo, est similis scientijs particularibus, quae sunt sub prima Philosophia,* 2.250 sicut dixit Nicomachus Peri∣pateticus in sua prima Philosophia. Istam quoque sententiam Hermes planè testatur De Verbo aeterno 14. sicut secundum huius praemisit. Vnde & Augustinus 6. De Trinit. vlt. Filius est ars quaedam omnipotentis & sapientis Dei, plena omnium rationum viuentium in∣commutabilium, & omnes vnum in ea, sicut ipsa vnum de vno, cum quo vnum ibi nouit om∣nia, Deus qui fecit per ipsam; Ipse enim est omnium artifex sapientiae 7^o. Confirmatur à si∣mili, [unspec C] quia per Philosophum 2. de Anima vbi prius; Omnia physica corpora animae instru∣menta sunt; & cùm Deus incomparabiliter exced at quamlibet animam, omnia sunt instru∣menta ipsius. Aruficium quoque Dei testari videntur expressè quaedam proximo huius prae∣missa. Quare & ille diuinus Esaias 29. & 45. vocat Deum figulum factorem & fictorem;* 2.251 hominem verò lutum, opus figmentum, & testam; quod sequens Apostolus ad Rom. 9. eis∣dem nominibus eos vocat. Dominus quoque per Esaiam 10. assimilat Senacherib Regem Assur virgae & baculo suroris, & securi in qua secat Deus, & serrae tractae à Deo, & virgae quam leuat Deus: vbi dicit Glossa; Sicut haec inanimata tantum sunt instrumenta, nihil per se faci∣entia, sed per eum qui mouet ea; sic nec Senacherib per se, sed in Dei virtute operatus est. Hoc idem, de artifice scilicet, & instrumentis, testatur & Thomas de Aquino de fide, spe, & charitate 133. sicut secundum huius allegat.* 2.252 Amplius autem Augustinus 8^o. super Genesin ad literam, ostendit diffusè, quòd Deus mouet omnem creaturam spiritualem & corporalem, [unspec D] voluntariam, & aliam qualemcunque suis motibus vniuersis; vbi & 29. distincto opere diui∣nae prouidentiae bipartitò, scilicet creationis, & administrationis, quo prouidet toti vniuersi∣tati & singulis creaturis, sic ait; Spiritus Creator mouet scipsum sine tempore & loco, mouet conditum spiritum per tempus sine loco, & mouet corpus per tempus & locum. Cui & con∣cordanter Dionysius de diuinis nominibus 4. loquens de bono & optimo quod in Deo lau∣datur, sic ait; Hoc vnum optimum & bonum singulariter, est omnium multorum bonorum,* 2.253 & optimorum causale, & ex hoc omnes existentium essentiales subsistentiae, vnitates, discre∣tiones, immutabilitates, alteritates, similitudines, dissimilitudines, societates contrariorum, distinctiones vnitorum, prouidentiae superiorum, vicissitudines aequiformium, conuersiones inferiorum omnium, semetipsis custoditiuae, & immutabiles habitationes, & collocationes; & iterum, omnium in omnibus propriae vnicuique societates, & compaginationes, & inconfusae amicitiae, & harmoniae vniuersitatis, & vniuersae concretiones insolubiles continentiae existen∣tium [unspec E] non deficientes susceptiones faciendorum status omnes & motus, alij intellectualium, a∣lij animarum, alij corporum. Status est enim omnibus & motus super omnem motum, & omnem statum, collocans vnumquodque in suimet ratione, & mouens in proprium motum. Vbi & consequenter ostenso, quomodo Angeli & animae mouentur circulariter, directè & obliquè, subiungit; Horum igitur & sensibilium in vniuerso trium motuum, & multo prius vnoquoque mansionum, & stationum, & collocationum causale est, & continens, & finis, bonum & optimum, & super omnem statum & motum. Propterea om∣nis status & motus ex seipso, & per scipsum, & in ipsum, & propter ipsum. Etenim ex ipso, & propter ipsum, & essentia & vita omnis & mentis & animae, & omnes natu∣rae, omnes coniunctiones, consummationes, termini, ordines, omnis essentia, omnis vir∣tus,

omnis operatio, omnis habitus, omnis sensus, omnis ratio, omnis intellectus, omnis illu∣minatio, [unspec A] [unspec 1] omnis scientia, omnis summitas, & simpliciter omne on, ex bono & optimo est, & in bonum & optimum conuertitur, & omnia quaecunque sunt & fiunt, per bonum & optimum sunt & fiunt, & ad haec omnia videlicet & ab ipso mouentur & continentur, &c. secundo hu∣ius plenius recitata.* 2.254 Sanctus insuper Ierotheus in amatorijs hymnis suis, recordante Diony∣sio vbi prius, sic ait; Vna quaedam est simplex virtus seipsam mouens ad vnitatem quandam temperantiam * 2.255 ex optimo, vsque ad existentium nouissimum, & ab illo iterum consequenter per omnia vsque optimum, & ex seipsa, & per seipsam, & ad seipsam, seipsam reuoluens, & in seipsam semper eodem modo reuoluta. Nonne & Sapiens idem docet, Omnibus, inqui∣ens, mobilibus mobilior est sapientia; attingit autem vbique & cum sit vna, omnia potest, & permanens in se omnia innouat; Attingit ergo à fine vsque ad finem fortiter, & disponit om∣nia suauiter. Nonne & veritas ipsa dicit; Pater meus vsque modo operatur & ego operor, & veritatis Apostolus, in ipso, inquit, viuimus, & mouemur, & sumus. [unspec B]

• 1 Prima, Quod nihil potest quicquam mouere fine Deo idem per se & propriè com∣mouente.
• 2 Secunda, Quod nihil potest quicquam mouere sine Deo immediaté idem mouente.
• 3 Tertia, quod nihil potest quicquam mouere sine Deo idem mouente immediatius alio motore quocunque.
• 4 Quarta, Quod nulla propositio tribuens quodcunque creatum cuicunque causae se∣cundae, est immediata simpliciter.

VNde & sanis oculis repeto manifestum, quod nihil potest quicquam mouere sine Deo [unspec C] idem per se & propriè commouente, & sine Deo immediatè idem mouente, imò & imme∣diatiùs alio motore quocunque; immediatè, inquam, & immediatiùs prout corollaria secun∣di & tertij exponebant. Et ex hoc corollario naturali manifestè consequitur aliud corolla∣rium Logicale, Nullam scilicet propositionem tribuentem quodcunque causatum cuicun∣que causae secundae, esse immediatam simpliciter. Istud corollarium naturale satis apparet ex praemissis in isto capitulo, iunctis corollarijs tertij, & secundi cum probationibus corun∣dem: Quo securè supposito, corollarium Logicale faciliter demonstratur. Nam nulla propo∣sitio habens causam naturaliter mediantem inter eius extrema, quae scilicer sit causa naturali∣ter media inhaerentiae extremorum est immediata simpliciter, sicut primus posteriorum osten∣dit; quaelibet autem propositio talis est huiusmodi, sicut corollarium proximum naturale cum alijs corollarijs prioribus clare probat. Si quis autem respondeat cauillando, quod Deus om∣nia [unspec D] mota mouet, non tamen propriè, immediatè, & per seipsum, sed tantum mediante alio, puta Coelo, vel quia fecit motorem, & rem motam, seu quia ipsa conseruat, aut quia permittit, siue non impedit, ab impediētibusue defendit, refelletur faciliter per praemissa, sicut secundum huius, & tertium similes ‖ 2.256 refellebat. Et si quis obijciat contra capitulum, quod tunc Deus la∣traret, comederet siliquas, mentiretur, furaretur, cum absurditatibus caeteris silendis potius quàm dicendis, & contra Corollarium, quod Philosophus tam in Logica, quàm in Philoso∣phia multas propositiones huiusmodi esse immediatas affirmat: Dicendum, quod primum non procedit, quia illa verba non significant actiones huiusmodi absolutè, scilicet tantum se∣cundum id quod essentialiter sunt aut fiunt; sed cum quadam relatione ad creaturam, quate∣nus ab ipso profluunt & emanant. Pro secundo dicendum quod Philosophus in talibus lo∣quitur, sicut Philosophus naturalis, scilicet de immediatione causae secundae, causae scilicet na∣turalis; & haec est immediatio secundum quid, quia tantum in genere creatorum; non autem [unspec E] de immediatione simpliciter, quae simpliciter omnem mediam causam priuat.

[unspec A]

CAP. V. Quod Deus non est mutabilis vllo modo: habet Corollarium quinque partium.

OStenso igitur quòd Deus est principium effectiuum cuiuslibet mutationis & motus, restat consequenter ostendere, quòd Deus non est mutabilis vllo modo; hoc autem sequitur euidenter ex sexta parte Corollarij primi huius; & licet ibi videatur sufficien∣ter ostensum; est tamen hic ex causa aliquibus rationibus & Au∣toritatibus [unspec B] amplius muniendum. Constat siqu••dem secundum praemissa tertio huius & quarto, quòd Deus omnia facit & mo∣uet; & in omni factione & motione est aliquis factor & motor infactibilis & immobilis, alioquin esset processus infinitus in eis contra Suppositionem secundum; quod & quaedam praemissa secundo huius testantur. Et quis digniùs talis, quàm primus & summus factor & motor; quod & quaedam 2^o. 3^o. & 4^o. huius praemissa restari videntur. Istam quo{que} conclusionem propter rationem praemissam multi Philosophi, & Theologi con∣testantur. Praeterea si Deus esset aliquo modo mutabilis, non esset actus pucissimus, contra se∣cundam suppositionem, & tertiam partem Corollarij primi huius.* 2.257 Vnde & Philosophus 12. Metaphys. 38. Quoniam autem est mouens ipsum quidem immobile, act••ens, hoc non con∣uenit aliter se habere vllatenus. Vbi Auerroes, Illud quod mouet primum motum,* 2.258 cùm sit [unspec C] non motum, quia est actus purus sine aliqua potentia, impossibile est vt habeat aliquam dis∣positionem ab ea quā habet. Item si Deus quomodolibet mutaretur, non esset summè vnus & simpliciter, ne{que} summè necesse esse, contra 1^am suppositionem 2^am partem,* 2.259 & alias Corol∣larij primi huius, & Philosophos & Theologos multis locis. Vnde Philosophus 5. Metaph. 6. distinguens necessarium, scribit ita; Primum & proprium necessarium quod ‖ 2.260 simplex est; hoc enim non conuenit pluribus mo dis habere; quare nec aliter & aliter; Iam enim pluribus modis vtique haberet: Et 12. Metaphys. distinguens necessarium 38. sic dicit; Hoc autem non contingens aliter, sed simplex; ex tali igitur principio dependet coelum & natura: & Aui∣cen. 1. Metaph. 6. Necesse esse perse est necessariū omnibus suis modis; & inf••a noni; 1^o. Ne∣cesse esse, per hoc est necesse esse, omnibus suis modis, quòd non potest esse ei alia dispositio futura quae non erat. Item si Deus posset mutari, cur non posset mutari in peius; quomodo etiam nullatenus alio indigeret, contra 1^am Suppositionem, & partes Corollarij primi huius? [unspec D] Vnde & Hermes de verbo aeterno vlt. Nihil, inquit, deest ei, qui ipse est omnia,* 2.261 aut in eo sunt omnia; & Sixtus Pictagoricus in sententiolis suis ait, Deus quidem nullius eger; quare & Pro∣pheta Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges, Psalmo 15. & Apostolus; Hic coeli & terrae cùm sit Dominus, non in manufactis habitat templis, nec manibus huma∣nis colitur indigens aliquo. Item tunc esset passibilis vt pater per se; quoniam omne mutari est pati; & sic arguit Auerroes super 5. Metaph. comment. 6. Si fuerit possibile mutate in aliam speciem, scilicet dispositionem aut modum, tunc natura eius erit de natura possibilis recipi∣entis multas species, quod reputat impossibile; & ita videtur cùm agere semper praestantius sit quàm pati. Vnde Aristoteles 3. de Anima 19. Semper, inquit, honorabilius agens patiente, & principium materia; & 4. Eth. 1. virtutis magis est benè facere, quàm benè pati; & August. 12. super Genesin ad literam 29. Omni modo, inquit, praestantior est qui facit, ea re, de qua aliquid facit; & idem probat 6. Musicae suae diffusè; & 83. quaest. 28. Omne, inquit, efficiens [unspec E] magis est quàm id quod efficitur; & de immortalitate animae dicit idem: Item tunc mutare∣tur [ab alio,] vel saltem hoc posset, vt patet per Arist. 7. Phys. & Auerr. in comment. & Aui∣cen. 1. Metaph. 3. qui volunt concorditer, quòd omne quod mouetur, mouetur ab alio, & sic esset in potentia respectu alterius inferior & passiuus; quae omnia primae suppositioni, & tertiae parti Corollatij primi derogant multum nimis. Et haec videtur ratio Algazel. 2. Met. dicto 9.* 2.262 Necesse esse, inquit, non potest permutari, quia non ab alio nec à seipso,* 2.263 quia nulla res agit ali∣quid in seipsa vllo modo. Arist. etiam 1^o de Coelo 110. multas istarum rationum more suo bre∣uiter comprehendens, sic ait; In Enkidijs philosophismatibus circa diuina multoties declara∣tum est rationibus, quod diuinum intransmutabile necessarium esse omne primum & sum∣mum, quod sic habens testificatur dictis, ne{que} aliud melius est quod mouebit; Illud enim vti{que}

erit diuinius, neque habet prauum nihil, neque indigens eorum quod ipsius bonorum vllo est. [unspec A] Hoc idem satis multae Autoritates Philosophicae & Theologicae contestantur;* 2.264 Vnde Her∣mes de verbo aeterno ostenso 33. Deum mouere omnia coelestia & terrestria, superioria, & in∣feriora, temporaria ratione diuina lege conscripta 34. sic ait, Cunctis ergo ita se habentibus nihil stabile, nihil fixum, nihil immobile, nec nascentium, nec coelestium, nec terrenorum; sed solus Deus, & merito solus; Ipse enim in se est & à se; et circum se totus est plenus, atque perfectus, isque sua firma stabilitas est, nec alicuius impulsu, nec loco moueri potest, cum in eo sint omnia,* 2.265 et in omnibus ipse est solus. Quare & Aristoteles 12. Metaph. 51. Deus non trans∣mutatur; In indignius enim transmutatio, et motus ‖ 2.266 quidam tale; et 9. Metaph. 2. Passibili∣tas est in deterius & corruptionis; vbi Auerroes, Omne quod patitur, aut patitur ad peius, aut patitur ad corruptionem; et 8. Phys. 36. et post diffusè ostendit Philosophus, Primum mo∣uens non moueri omninò, quia ne{que} essentialiter, neque accidentaliter vllo modo; vbi & 37. allegat Anaxagoram ponentem intellectum, qui est primum principium, necessario esse im∣passibilem,* 2.267 [unspec B] immixtum, & immobilem. Boetius quoque 3. de Consolatione Philosophiae prosa vltima allegat à Parmenide, diuinae forma substantiae rerum orbem mobilem rotat, dum se immobilem ipsa conseruat. Vnde & 24. definitionum 24. Philosophorum de Deo 19. ita dicit, Deus est semper mouens immobilis. Hoc idem Auicen. Algazel, Ammonius, Auerroes, & alij plures Philosophi pluries contestantur. Quod & Autoritas sacra docet; vndè Psalmo 43. Tu ipse Rex meus, & Deus meus; vbi Augustinus, Tu es ipse, non enim muta∣tus es; tempora mutata video, Creator temporum non mutatur, & Exod. 3. Ego sum qui sum; & Psalmo 101. Mutabis eos & mutabuntur, tu autem idem ipse es. Glossa; tu autem qui dix∣isti Ego sum qui sum, idem ipse es, id est, immutabilis, & omnipotens; haec enim sunt ex te, per te, & in te; non tamen sunt quod ipse es, qui es mutans non mutatus, faciens non factus, mouens sed manens. Vnde & Num. 23. Non est Deus vt filius hominis vt mutetur Mala. 3. Ego Dominus, & non mutor. Iac. 2. Apud quem non est transmutatio, nec vicissitudinis ob∣umbratio; [unspec C] 1. ad Tim. vlt. qui solus habet immortalitatem, id est, immutabilitatem; vnde bea∣tus Augustinus 1. de Trin. 1. sic dicit, Dictum est ad Mosen Ego sum, qui sum; et qui est mi∣sit me ad vos; sed cum esse aliquo modo dicatur & corpus & animus, nisi proprio quodam modo vellet intelligi, non id vtique diceret; & id quod ait Apostolus, qui solus habet immor∣talitatem, cum & Anima quodammodò immortalis esse dicatur, & sit, non diceret solus ha∣bet, nisi quia vera immortalitas incommutabilitas est, quam nulla potest habere creatura, quoniam solius creatoris est. Hoc est Iacobus dicit, Omne datum optimum, & omne donum perfectum desursum est descendens à Patre luminum, apud quem non est commutatio nec momenti obumbratio. Hoc et Dauid, Mutabis ea & mutabuntur, tu autem idem ipse es; proinde substantiam Dei sine vlla sui commutatione mutabilia faciētem, & sine vllo suo tem∣porali motu temporalia creantem intueri, & plenè nosse difficile est. Et 5. de Trin. 2. breuius docet idem, vbi vult quòd solus Deus omninò mutari non potest; & subdit, Quod mutatur [unspec D] non seruat ipsum esse; & quod mutari potest, etiamsi non mutetur, potest quod fuerat non esse, ac per hoc non illud solum quod non mutatur, verum illud quod omninò mutari non potest sine scrupulo occurrit, quod verissimè dicatur esse. Et 1. de doctrina Christiana penult. sentent. 37. Ille summè ac primitus est, qui omninò incommutabilis est. Idem vult 12. de Ciuitate Dei 1,* 2.268 2, 3. & aliis locis multis. Quare & beatus Gregorius 18. Moral. 31. super illud Iobi 28. Nec commemorabuntur in comparatione eius, Propheta, inquit, eiusdem in∣commutabilitatem essentiae contemplatus, ait. Omnia sicut vestimentum veterascent, & sicut opertorium mutabis eos, & mutabuntur; Tu autem idem ipse es, & anni tui non deficient. Hinc ad Mosen dicitur, Ego sum, qui sum, & dices filijs Israel, Qui est, misit me ad vos. So∣lus quippe veraciter est, qui solus incommutabiliter permanet. Nam omne quod modò sic est, modò aliter est, iuxta non esse est; permanere enim in suo statu non potest; atque aliquo modo ad non est itur, dum ab eo quod fuerat semper ad aliud per momenta temporum duci∣tur.* 2.269 [unspec E] Hoc idem ostendit & Petrus 1. Sententiarum suarum dist. 8. & dist. 37. Autoritates San∣ctorum copiosius allegando.

[unspec A]

• Prima, quòd Deus essentialiter & praesentialiter necessariò est vbique, nedum in mun∣do, & in eius partibus vniuersis: 1.
• Verumetiam extra mundum in situ seu vacuo imaginario infinito. 2.
• Vnde & immensus & incircumscriptus veraciter dici potest. 3.
• Vnde & videtur patere responsio ad Gentilium & Haereticorum veteres quaestiones; Vbi est Deus tuus? &, Vbi Deus fuerat ante mundum? 4.
• Vnde & similiter clarè patet, quòd vacuum à corpore potest esse, vacuum vero à Deo nequaquam. 5.

EX his autem verisimiliter, si verè veritas ipsa nouit, videtur corollariè inferendum, quòd [unspec B] Deus essentialiter & praesentialiter est vbique, nedum in mundo, & in eius partibus vni∣uersis; verumetiam extra mundum in situ seu vacuo imaginario infinito; Vnde & immen∣sus & incircumscriptus veraciter dici potest, quanquam dicatur immensus, & incircumscrip∣tus etiam alia ratione. Vnde & videtur patere responsio quaedam clara ad gentilium & hae∣reticorum veteres quaestiones, quas à fidelibus quaeritabant; Vbi est Deus tuus? &, Vbi Deus fuerat ante mundum? quorum vnum metricè sic quaesiuit;

Dic vbi tunc esset, cum praeter cum nihil esset?

Vnde & similiter clarè patet, quòd vacuum à corpore potest esse, vacuum verò à Deo nequa∣quam. Quòd autem Deus necessariò sit vbique in mundo, sequitur manifestè. Si enim in aliquo eius loco non sit, & potest esse in illo, cùm per septimam partem primi sit omnipo∣tens, hoc potest per motum, & non per motum creaturae, quia nunc est ibi creatura & conti∣nuè prius fuit, quae, eadem ratione, qua alia creatura sufficit & suffecit ad existentiam Dei ibi, [unspec C] nec per motum sui, sicut capitulum ostendebat: Hoc idem ex Corollario secundi huius, & eius ostensione ostenditur euidenter. Pro secunda parte probanda suppono, quòd A sit si∣tus fixus imaginarius huius mundi, & B situs simul imaginarius extra mundum distans ab A, & quod Deus moueat mundum ab A ad B, situans eum in B: tunc per primam partem huius, & per Corollarium secundi huius, & ostensionem ipsius, Deus nunc est in B, vel ergo prius fuit ibi vel non: Si fuit, eadem ratione prius fuit, & nunc est vbique imaginariè extra mun∣dum; Si non, eadem ratione nunc non est in A, sed in B: Deus ergo prius fuit in A, & non in B: & nunc non est in A, sed in B omnino distante, ergo recessit ab A, & accessit ad B, ergo & localiter seu situaliter mouebatur, sicut & anima nostra mouetur ad corporis nostri motum. Hic respondent quidam sequentes Philosophum, 1. de Coelo, supponentes omnem motum localem necessariò esse sursum vel deorsum, vel circularem, scilicet à medio, ad medium, [unspec D] vel circa medium: sed istum motum si poneretur, non esse aliquem praedictorum; quare & dicunt non esse possibile mundum sic moueri. Sed isti diuinam potentiam, imo omnipoten∣tiam grauiter mutilant, & detruncant. Potuit quoque Deus in principio creauisse hunc mundum in B; cur ergo nunc non potest ponere illum in B? Potest etiam nunc creare alium mundum in B; cur ergo non potest ponere hunc mundum in B? Haec etiam responsio dam∣natur à Stephano Parisiensi Episcopo in haec verba;* 2.270 Quòd Deus non potest mouere coelum motu recto; & est ratio, quia tunc relinqueretur vacuum. Nec ista responsio difficultatem euitat: Ponatur enim, quòd Deus sine motu locali creet alium mundum in B, & annihilet istum mundum in A, & reuertitur difficultas. Alij etiam sequentes Philosopum, vt videtur, respondent dicentes; Non esse aliquem situm aut vacuum extra mundum; quare nec Deum ibi esse, nec posse mundum illuc mouere. Sed hi habent dicere consequenter, Deum de om∣nipotentia sua nullatenus potuisse fecisse mundum maiorem in aliquo, nec minorem, quod [unspec E] eius omnipotentiam nimis restringeret, & nimium coaretaret. Habent etiam dicere, quòd Deus necessariò fecit mundum in A situ, & quòd ante mundum fuit A situs, & non alius. Sed cur iste, non alius? cur tantus, non maior, nec minor? vel enim hoc fuit à Deo, vel per se, non ab eo: Si à Deo, potuit & ab eo fuisse situs maior, & alius, & alius sinc fine, propter eius potentiam infinitam: Si autem per se, non ab eo, quae virtus? quae ratio? quae natura hunc ei praecisum, & impertransibilem terminum inuiolabiliter limitauit? cùm ille si∣tus imaginarius nullam naturam habeat positiuam, sicut nullus ignorat; aliàs etenim esset ali∣qua natura positiua, quae nec esset Deus, nec à Deo, cuius oppositum 2^um. & 3 ^um. huius docent; essetque coaeterna Deo, quod nullus recipit Christianus.* 2.271 Quare & Stephanus Parisiensis Episcopus damnauit articulum asserentem, quòd multa sunt aeterna, nec Deus posset illa de∣struere

etsi vellet, quare & omnipotentia priuaretur. Ratio quoque horum militat contra [unspec A] eos: Si enim secundum Philosophum, & secundum suppositionem ipsorum vacuum esse non possit, nec situs imaginarius corpore non repletus, Mundus est aeternus, quod est haere∣ticum, quod & negant, vel ante creationem ipsius erat situs eius imaginarius vacuus, nec corpore occupatus. Hanc etiam responsionem, & eius irrationalem rationem damnat Ar∣ticulus recitatus: His igitur nequaquam obstantibus, videtur praemissam rationem procede∣re inoffense. Rursum Deus in principio creans mundum, & quamlibet partem eius, simul fuit cum Mundo, & qualibet parte eius: Nam sicut patet ex 7^o. Phys. 9. & post, & 2. de A∣nima 74.* 2.272 In omni motu, & in omni actione mouens & agens est simul cum moto & passo. Vnde & Augustinus homilia secunda, super illud Ioan. 1. In Mundo erat, & Mundus per eum factus est; Quomodo, inquit, erat in mundo? & respondet, quomodo Artifex regens quod fecit; Non enim sic fecit, quomodo facit Faber foris secus est arcam quam facit, & illa in alio loco posita est, cùm fabricatur; & quamuis iuxta sit, ipse alio loco sedet qui fabricat, [unspec B] & extrinsecus est ad illud quod fabricat; Deus autem infusus Mundo fabricat, vbique posi∣tus fabricat, & non recedit aliquo, non extrinsecus quasi versat molem quam fabricat, prae∣sentia maiestatis facit quod facit, praesentia sua gubernat quod fecit. Sic ergo erat in mun∣do, quomodo per quem mundus factus est. Vel ergo Deus priùs natura fuit ibi, quàm crea∣uit, ibi, & quàm creatura fuit ibi, vel è contra: Si priùs naturâ fuit ibi, hoc non fuit per creatu∣ram, nec per creare, sed per seipsum & non nouiter, quia tunc per seipsum nouiter mutare∣tur; fuit ergo ibi aeternaliter per seipsum; quare & eadem ratione fuit aeternaliter per seip∣sum vbique in vacuo, seu situ imaginario infinito, & adhuc est vbique similiter extra mun∣dum: Nec potest quis dicere quod è contra, priùs naturâ est creaturam creari, quàm esse hic vel ibi; & prius naturâ est Deum creare ibi, quàm creaturam creari ibi. Haec enim est causa huius: & adhuc prius natura est Deum esse ibi quàm creare ibi, sicut & prius natura, est, quàm creet; sicuti & quodlibet aliud agens: Non enim quia Deus vel quodlibet aliud agens agit, ideo [unspec C] est; nec quia agit ibi, ideo est ibi, sed potiùs è contra. Ad idem, creato Mundo in hoc situ, Deus fuit hic, vel ergo nouiter vel aeternaliter; si nouiter, hoc fuit per aliquam mutationem vel motum in Deo, vel in alio, puta mundo; sed non per mutationem in Deo, sicut quin∣tum ostendit; nec per mutationem in mundo, quia Deus prius naturâ fuit ibi quàm mundus crearetur, vel quomodolibet mutaretur, sicut praecedentia manifestant. Non est ergo Deus nouiter factus ibi, sed aeternaliter fuit ibi: quare & eâdem ratione aeternaliter fuit, est, & erit v∣bique in situ imaginario infinito. Simili modo, & forsitan planiori potest idem ostendi, sup∣ponendo Deum creare aliquid puta A per aliquam distantiam extra coelum, sicut patet ex praemissis, quod potest; Potest enim mouere mundum ad alium sirum distantem, potuit∣que creasse Mundum in situ distante, quare & adhuc potest ibi creare. Creet igitur ibi A, tunc Deus immediatè agit ibi A, & conseruat, sicut praemissa hic, & in corollatio secundi huius o∣stendunt. Est ergo Deus ibi immediate & essentialiter per seipsum; vel ergo prius naturâ est [unspec D] ibi, quàm A sit ibi, vel è contra, &c. sicut prius. Ad idem, Creato ibi A, Deus est ibi; vel ergo nouiter, vel aeternaliter, &c. sicut supra. Amplius autem, Deus est in situ Mundi, vel ergo ad hoc quod sit ibi indiget necessario creaturâ, quasi quodam innixorio seu reclinatorio fulcimento, seu fundamento ipsum sustinente ne cadat, ne defluat, ne potius euanescat, vel non sic indiget creaturâ; primum dici non potest propter praemissa, priùs enim naturâ est Deus in situ cuiuslibet creaturae, quàm ipsa creatura, sicut superiùs est ostensum, nec ipse sustinetur aut portatur à creaturâ, nec aliquo modo creatura innititur, sed è contra, sicut secundum huius ostendit. Deus etiam ante quamlibet creaturam in aliquo situ fuit: Hoc enim eius per∣fectioni & sufficientiae infinitae, quam prima suppositio cum partibus sequentibus ei dedit, nimium repugnaret; Est ergo Deus fundamentum sine fundamento, in nullo scilicet priori fundatum, sed primum & originarium fundamentum omnium aliorum, cui omnia alia, quia de se instabilia, velut fundamento per se fixo, stabili, & immobili innituntur, à quo & iugi∣ter [unspec E] sustinentur, & continuè supportantur, sicut secundum huius multipliciter ostendebat: Non ergo è contra. Potest igitur Deus esse in situ quo voluerit, sinc indigentia creaturae, & non nouiter, quia non per motum sui sicut quintum ostendit, ergo aeternaliter quiescendo. Deus ergo essentialiter per seipsum in omni situ vbique aeternaliter & immobiliter perseuerat. Prae∣terea perfectius est esse in aliquo situ vbique, & in sitibus multis simul, quam in vnico situ tantum: quapropter & spiritus qui hoc potest, perfectior est corpore quod non potest; sed Deus est spiritus infinitè perfectus, sicut prima Suppositio & eius ostensio manifestant; hoc ergo ei conuenit infinitè, & hoc sinc indigentia creaturae, sicut superiùs est ostensum, & sine mutabilitate quacunque. Est ergo Deus necessariò, aeternaliter, infinitè vbique in situ ima∣ginario

[unspec A] infinito; vnde & veraciter omnipraesens sicut & omnipotens dici potest. Potest quo∣que simili ratione dici quodammodo infinitus, infinitè magnus, seu magnitudinis infinitae, etiam quodammodo licet Metaphysicè & impropriè extensiue; Est enim inexten sibiliter & indimensionabiliter infinitè extensus. Infinitae namque magnitudini, & extensioni imagina∣riae, & cuilibet parti eius totus simul plenariè coexistit; quare & similiter dici potest; Im∣mensus enim non mensus, nec mensurabilis vlla mensura, & incircumscriptus, quia non cir∣cumscribitur ab aliquo ipsum plenariè circundante; nec sic potest ab aliquo circumscribi, sed ipse omnia circumscribit, continet, & circundat.* 2.273 Vnde & Sixtus Pictagoricus in sen∣tentiolis suis ait; Magnitudinem Dei non inuenies, etiamsi pennis volare posses. Huic au∣tem sententiae attestatur secunda 24. definitionum de Deo, à 24. Philosophis positarum, quae dicit, Deus est sphaera infinita, cuius centrum est vbique & circumferentia nusquam; & 18. Deus, inquiens, est sphaera, cuius tot sunt circumferentiae, quot puncta; & 10^a ita [unspec B] dicens, Deus est, cuius posse non ‖ 2.274 numeratur, cuius esse non clauditur, cuius bonitas non terminatur. Hanc quoque sententiam Autoritates Theologicae testari videntur: Dicit enim Salomon loquens Deo; Coelum & Coeli Coelorum te capere non possunt. 3. Regum 8. & 2. Paralipom. 6. Coelum & Coeli Coelorum te non capiunt. Cui & concordat Ecclesia canens ita: Sancta Dei genitrix quae dignè meruisti concipere quem totus orbis nequiuit comprehendere &c. & rursum:

Virgo Dei genitrix, quem totus non capit orbis, In tua se clausit viscera factus homo.

Quare & Hieronymus ad Marcellam de quinque quaestionibus,* 2.275 Epistola 96. respondendo ad vltimam, Non ambiges, inquit, sic in Dominico corpore habitasse Deum verbum, vt & in patre esset, & coeli circulum clauderet, atque in omnibus infusus esset, & circumfusus, idem vt cuncta penetrater interior, & contineret exterior. Stultum est ergo illius potentiam vnius [unspec C] corpusculi paruitare finiri, quem non capit Coelum, & tamen qui vbique erat, etiam in filio hominis totus erat. Dicit quoque Baruc. 3. O Israel, quàm magna est domus Domini,* 2.276 & in∣gens locus possessionis eius; magnus & non habens finem, excelsus & immensus. Vnde & Propheta, magnus Dominus & laudabilis nimis,* 2.277 & magnitudinis eius non est finis Psalmo 144. Et Iob 11. Ioquens de Deo sic ait, Excelsior Coelo est & quid facies, profundior infer∣no, & vnde cognosces; longior terrâ mensura eius, & latior mari. Super quod Gregorius 10. Moral. 8. dicit, quòd Deus transcendendo omnia concludit; qui & infra 16ⁱ libri 12. super illud Iob 23. Si ad orientem iero, non apparet &c. Creator, inquit, omnium in parte non est, quia vbique est, & tunc minùs inuenitur, quando is qui totus vbique est, in parte quaeritur. Incircumscriptus namque spiritus omnia intra semetipsum habet, quae tamen & implendo circundat, & circundando implet, & sustinendo transcendit, & transcendendo su∣stinet. Augustinus etiam 9. de diuinitatis Dei essentia dicit,* 2.278 quòd solus Deus est incircum∣scriptus, [unspec D] immutabilis & immensus: & addit, de cuius immensitate in libro Beati Iob scrip∣tum est, Excelsior Coelo est, &c. superius recitata: Qui & 8. super Genesin ad literam 33. dicit quòd Deus nullo est locorum vel interuallo, vel spacio, incommutabili, excellentique potentia, & interior omnire, quia in ipso sunt omnia; & exterior omnire, quia ipse est su∣peromnia. Nonne & hoc est, quod Propheta, licet obscurè, insinuare videtur; Quis,* 2.279 in∣quiens, mensus est pugillo aquas, & coelos palmo ponderauit? Es. 40. quasi diceret, Nonne Deus? Et Dominus per Prophetam, Coelum sedes mea, terra scabellum pedum meorum, Esaiae vlt. Quare & Gregorius secundus super Ezechielem, homilia quinta; Deus, inquit,* 2.280 vbique est, & vbique totus est; Ait enim, Coelum mihi sedes est, terra autem scabellum pe∣dum meorum; & de ipso scriptum est, Qui Coelum metitur palmo, & terram pugillo con∣cludit; ex qua re necesse est, quòd is qui Coelo vt sedi praesidet, super & intus est; & qui coe∣lum palmo metitur, & terram pugillo concludit, exteriùs superiùs, & inferiùs est. Vt ergo [unspec E] indicaret omnipotens Deus interiotem se esse, & superiorem omnibus, Coelum sibi sedem esse perhibuit; vt verò se ostenderet omnia circundare, coelum metiri palmo, & terram se as∣serit pugillo concludere. Beatus insuper Augustinus 7. confess. 5. vniuersam creaturam comparans creatori, sic ait; Fecit vnam massam grandem,* 2.281 distinctam generibus corpo∣rum, creaturam tuam, siue reuera quae corpora erant, siue quae ipse pro spiritibus fin∣xeram; & eam feci grandem, non quantum erat quod scire non poteram, sed quan∣tum libuit, vndique versum, sanè finitam, te autem Domine ex omni parte ambien∣tem, & penetrantem eam, sed vsquequaque infinitum, tanquam si mare esset vbique & vndique per immensa infinitum solum mare, & haberet intra se spongiam quamlibet magnam, & finitam tamen, plena esset vndique spongia illa ex omni sua parte ex im∣menso

mari: sic creaturam tuam finitam, te infinito plenam putabam, & dicebam: Ecce [unspec A] Deus, & ecce quae creauit Deus, & bonus Deus, atque validissimè longissime{que} longissime{que} praestantior, sed tamen bonus bona creauit; & ecce quomodò ambit atque implet ea. Nec debet obstare, quòd Autoritates scripturae praemissae saepius exponantur ad alium intellectum: Quis enim ig∣norat sacram Scripturam virtute multiplici sancti Spiritus impraegnatam, intellectum multipli∣cem continere, & parere multos sensus? His autem partibus huius Corollarij patefactis, resi∣duae patefient. Si quis verò contra possibilitatem motus totius mundi secundum rectum, de quo superius tangebatur, obijciat sententiam Philosophi prius tactam, videlicet quòd omnis motus est à medio ad medium, vel circa medium huius mundi; dicendum quod loquitur de speciebus naturalium motuum naturalium corporum, & partium huius mundi. Et si quis ad∣huc eum obijciat vacuum reprobantem, dicendum, quòd fortassis intelligit, quòd vacuum non est necessario & naturaliter ponendum in mundo, nec etiam extra mundum, propter effe∣ctus, propter quos Pictagorici, Democritus & Leucippus, & multi antiquiores Philosophi il∣lud [unspec B] ponunt, scilicet propter motum localem, propter motum augmentationis & diminutio∣nis, condensationis & rarefactionis, propter motum alterationis, & propter distinctionem en∣tium nè sint vnum, seu propter respirationem coeli ab infinitio vacuo extraipsum, sicut patet 4. Phys. 3. & 4. de coelo & mundo, 2. de Anima, alijs quoque locis. Quod & dupliciter poni videtur; vno modo tantummodo priuatiuè, scilicet ipsa pura priuatio, seu carentia pura pleni; alio modo positiuè & hoc adhuc dupliciter; vno modo vt esset tantum dimensio corporea à formis naturalibus separata, quasi esset corpus Mathematicum, seu ipsa sola quantitas à rebus naturalibus alijs separata; et sic 4. Phys. accipitur aliquando; alio modo vt haberet etiam virtutem actiuam, & secundum locum motiuam, vt patet 4. de Coelo. Definitur etiam apud eum vacuum aliquandò, quòd sit locus non repletus, natus autem repleri; Locus autem se∣cundum eundem est vltimum, scilicet vltima superficies corporis continentis; tale autem va∣cuum non est extra Coelum; nec est ibi locus, aut situs natus repleri, secundum naturas rebus [unspec C] naturalibus institutas. Verum est tamen quòd argumenta sua nequaquam de irrefragabili ne∣cessitate conuincunt, quin Deus posset de omni potentia sua absoluta facere vacuum vbi vel∣let in mundo, vel extra, quin etiam nunc de facto; Sit situs imaginarius vacuus extra mun∣dum, vacuus, inquam, à corpore, & à quolibet alio praeter Deum, sicut praecedentia suase∣runt. Sunt autem illa argumenta sua, sicut & plurima alia, quaedam probabiles argutiae, in ma∣teria naturali, & magis ad hominem contrarium profitentem, quam ad rem ipsam, quod ni∣hilominus multum valet in scrutinio veritatis. Vnde & ipsemet 2. de Coelo 80. Videntur, inquit, vsque ad aliquid quaerere, sed non vsque quidem vbi possibile dubitationis. Omnibus enim modis hoc consuetum, non ad rem fieri quaestionem, sed ad contraria dicentem. Adhuc autem opponitur, quod si esset situs huiusmodi vacuus extra hunc mundum, esset possibile mundum alium ibi esse, contra eundem Philosophum 1. de Coelo 76. & post, hoc multipli∣citer reprobantem. Sed quis conclusionem hanc negat aut dubitat, nisi fortassis qui & omni∣potentiam [unspec D] Dei negat, aut dubitat; quod si quis fecerit, primae Suppositionis, & septimae par∣tis Corollarij primi huius auxilio corrigetur. Argumenta autem Philosophi in hac parte, si∣milia sunt alijs eius argutijs superius memoratis. Et siquis adhuc non desinat obuiare dicen∣do, si praemissa sint vera, necesse est Deum esse in hoc situ quocunque signato, quod videtur eius omnipotentiae infinitae, & libertati dignissimae plurimum contraire, imò & ipsum inui∣tum in carcere compedire irrecessibiliterque vincire. Sed aduertat obijciens, quod potest si∣militer obiici contra eum: Existentibus nam{que} sitibus & situatis, locis & locatis realibus, ne∣cesse est Deum esse in quocunque illorum, necesse est similiter Deum esse in toto situ imagina∣rio, & etiam in situ aliquo partiali; posset enim alias nusquam esse, quare & non esse. Non est ergo hoc in Deo imperfectionis, illiberalitatis, aut impotentiae alicuius, sed potentiae infinitae, sicut & quod est necessario actus purus, quod necessario actualiter cogitat, & cognoscit quod∣libet, licet vile, sicut etiam necessario generat, & hoc non filiam, sed filium, nec alium filium, [unspec E] neque multos, sed istum vnicum necessario absolutè. Est ergo perfectionis & potentiae infini∣tae, quòd Deus necessario sit vbique: Alias enim non esset summè perfectus & potens, quia non summè in actu, seu potius summus actus, sed potentialis & mobilis; quare & secundum aliquid imperfectus, sicut quintum huius plenius ostendebat. Haec autem nequaquam teme∣rariae assertionis, sed sobriae inquisitionis gratia dicta sint pariter & accepta.

[unspec A]

CAP. VI. Quòd Deus habet distinctam scientiam omnium.

HIS ita constantibus, certum est Deum habere scientiam omnium prae∣sentium, praeteritorum, & similiter futurorum summè actualem, & particularem, distinctam & certam. Hoc autem ex nona parte Co∣rollarij primi huius lucescere quis non videt? quod tamen adhuc ex causa aliquibus rationibus & testimoniis nequaquam inutile plenius confirmare. Deus igitur cuncta conseruat, efficit, atque mouet, sicut [unspec B] superius est ostensum, sed non sine sapientia disponente, quoniam tunc prudens homo nielius faceret facta sua, quàm gloriosissimus Deus sua, quod & tertia pars corollarij primi docet. Aliàs quoque Deus non deberet natura∣liter prae esse sapientibus hominibus, sicut rector, sed magis è contra;* 2.282 quoniam secundum Phi∣losophum, 1. Metaph. Sapientem non ordinari oportet sed ordinare, nec hunc ab altero, sed ab hoc minus sapientem suaderi; & 5. Eth. 11. Non sinimus principari hominem, sed ratio∣nem; & 1. Polit. 1. quòd potest mente praeuidere, hoc principans naturâ, & dominans natu∣râ; & 3. lib. 9. Qui intellectum iubet principari, videtur iubere principari Deum & leges; qui autem hominem iubet, apponit & bestiam. Qui & in De Secreto Secretorum 1. partis 4. Scias, inquit, quod intellectus est caput regiminis; & infra 3. partis 5. loquens de Rege; In hoc, inquit, assimilandus est Deo, & oportet ideo Regem assimilari, & imitari altissimum in omnibus suis operibus; Deus verò sapiens est atque sciens, & eius praeconium, & eius nomina [unspec C] gloriosa sunt in ipso, & magnitudo eius dominij maior est supra commendationem, ergo & sapientia. Et infra; Inuentum est scriptum in vno lapide lingua Chaldaea, Rex & Intellectus sunt fratres, alter altero indigens, nec vnus sine reliquo, sed sicut ex prima & secunda suppo∣sitionibus, & 17. parte apparet, & 12. Metaph. in fine probatur, quòd ipse est vniuersaliter omnium entium vnus princeps; habet ergo sapientiam omnia suauiter disponentem. Item a∣liqua singularia praesentia Deus cognoscit, ergo eadem ratione quaecunque; nam tantummo∣do cognita amat, & curat; sed rationabiliter viuentes amat & curat, dicente Philosopho, 10. Eth. 13. Secundum intellectum operans, & hunc curans, & dispositus optimè, & Dei amantis∣simus videtur esse. Si enim quaedam cura humanorum à dijs sit, quemadmodum videtur, & erit, vtique bene rationabile, & gaudere ipsis optimo, & cognarissimo; hoc autem est intel∣lectus; & diligentes maxime hoc, & honorantes, & rebeneficiare vt amicis ipsis curatis rectè [unspec D] & benè operantes. Vbi Auerroes; Si cura sit Deo de hominibus, vt creditur,* 2.283 & vt debitum est, gaudet de meliori, & dignius est vt benefaciat eis qui amant eum plus, & honotificet eos, & visitet eos, sicut est dispositio amici cum amico. Aristoteles quoque 2. Rhetor. 28. sic dicit;* 2.284 Si iusta dixeris, homines te odient; si iniusta, dij; si autem iusta dixeris, dij te amabunt; si in∣iusta, homines. Item aliter Deus non esset iustus remunerator bonorum, nec vltor malorum contra multa praemissa in partibus corollarij primi huius, & contra Hermetem dicentem de Deo; Qui nullius malefactoris opus iustificat, & nullum benefactorem praemijs priuat; & contra Aristotelem in De mundo vlt. sic dicentem de Deo; Hunc semper comitatur vltio & iustitia. Qui & in De bona fortuna 1. dicit; Deum dignificamus Dominum existentem tali∣um, vt distribuat dignis & bona & mala; & 4. De consolatione Philosophiae, prosa 1. Philo∣sophia Boetio sic respondet; Esset infiniti stuporis, omnibusque horribilius monstris,* 2.285 si vti tu aestimas, in tanti velut patrisfamilias dispositissima domo, vilia vasa colerentur, & praetiosa [unspec E] sordescerent; sed non est ita. Nam ipso, de cuius nunc regno loquimur, Autore cog∣nosces sempet quidem potentes esse bonos, malos verò abiectos semper atque imbe∣cilles, nec sine poena vnquam esse vitia, nec sine praemio virtutes.* 2.286 Quod & Seneca multis locis, & omnes morales Philosophi cum Poetis vnanimiter contestantur; imò & haec est quasi communis animi conceptio omnium gentium in quacunque lege viuentium, vel etiam sine le∣ge. Amplius autem superfluum videretur & vanum, sperare in Deum, & orare eum, nisi intel∣ligeret spem & preces; sed omnes homines cuiuscunque sectae sperant in Deum, & orant; vnde & ‖ 2.287 ille Arist. ethnicus in De mundo 12. dicit ita; Tota vita largitur summū locū Deo; & omnes extendimus manus ad coelū dum oramus: huic & consonat dictū suū in Secreto Secretorum suorum, 1. parte 2. & dictum Auicen. 10. Metaph. suae 1. primo huius in ostensione 32. partis

corollarij recitata. Nonne & Plato in prolog. in Timaeum, Omnibus, inquit, mos est, & [unspec A] quasi quaedam religio, qui de maximis vel de minimis rebus sunt acturi aliquid, praecari ad auxilium Diuinitatem, seu aliter precari auxilium Diuinitatis; quod & statim facit ibi deuotè, immediatè subiungens; Quanto nos aequius est, qui vniuersitatis naturae, substantiaeque ra∣tionem praestituri sumus, inuocare diuinam opem, nisi plane saeuo quodam furore atque in∣explicabili raptemur amentia. Sit igitur meis precibus comprehensum maximè, vt ea à no∣bis dicantur, quae Deo placeant, tum vt nobis quoque ipsis consequentia, propositoque ope∣ri decentia profetamus; Et infra 2ⁱ. 17. acturus de materia prima ait, deinde etiam nunc au∣xiliatorem inuocabimus ante auspicium dictionis liberatorem, ex turbida & procellosa & coepti iam sermonis iactatione.* 2.288 Cui & Hermes concordanter de verbo aeterno 9. Deum, inquit, rogamus, vt tribuat nobis facultatem reddendae rationis istius. Et infra vlt. Hoc, inquit, loquens Deo deprecamur, vt nos velit seruare perseuerantes in amore cognitionis tuae,* 2.289 & nunquam ab hoc vitae genere separati. Sixtus quoque Pictagoricus in sententiolis [unspec B] suis ait, Exordium à Deo sume in agendo quae agis; & rursum, Haec polce à Deo, quae dig∣num est praestare Deum; & iterum, Ea pete a Deo, quae accipere ab homine non potes; & infra, Nisi petas à Deo illud quod habueris, non perpetuò obtinebis. Quare & Boetius 5. de con∣solatione Philosophiae prosa vlt. dicit ita, Manet speculator desuper cunctorum praescius Deus, bonis praemia, malis supplicia dispensans; nec frustra sunt in Deo positae spes, preces∣que, quae cùm sint rectae inefficaces esse non possunt. Amplius autem scientia Dei ostenditut euidenter per miracula gloriosa pro suis cultoribus, in necessitatibus suis ad eum clamantibus saepe facta, de quibus trigesima secunda pars corollarij primi huius pleniùs disserebat. Item si Deus nesciret quaecunque praesentia, insipiens homo sciret, & bestia multa cognosceret, quae Deus perfectissimus ignoraret. Item si Deus aliqua praesentia sciat, & non omnia; possibile est felicissimum Deum decipi & errare,* 2.290 & iniserum esse nimis. Quare & Aristoteles 3. Me∣taph. 15. deducit Empedoclem ponentem quidlibet cognosci per simile, & Deum non ha∣bere [unspec C] odium, ad hoc impossibile, quod accidit felicissimum Deum minus prudentem esse alijs. Non enim cognoscit elementa omnia, nam odium non habet; Notitia verò similis à simili. & in De mundo 11. assimilat Xerxem Regem, qui intellexit omnia per ministros, Deo, qui om∣nia videt,* 2.291 & audit. Hoc idem & nomen Dei in lingua Graeca testatur: Deus enim dicitur Graecè Theos à theoro, quod est videre, eò quòd videat omnia. Quare & Auicenna 8. Me∣taph. 6. dicit, Necesse esse non intelligit quicquid est nisi vniuersaliter, & tamen cū hoc non de∣est ei aliquid singulare,* 2.292 & ideo non deest ei id quod est nimium in coelo & in terra; & hoc est de mirabilibus quod non potest imaginari, nisi qui fuerit subtilis ingenij. Quapropter & Six∣tus in sententiolis suis monet, Nunquam putes Dei sapientiam insensibilem; & rursum cogi∣tatio hominis Deum non latet, & ideo cogitatio tua pura sit ab omni malo: Et infra, Nequa∣quam latebit Deum agens iniustè,* 2.293 sed ne cogitans quidem. Cui & concordanter Ptolomaeus, sicut recitatur in primo prologo Almagesti, Conueniens, inquit, est intelligenti pro Deo ve∣recundari, [unspec D] cùm ea quae ipsi non sunt grata cogitat. Amplius autem aliquis est intellectus a∣gens omnem cognitionem nostram intellectualem & scientiam quam habemus, sicut probat Philosophus 3. de Anima 17. & Auerroes ibi; & Auicenna 5. de Anima 5. & Algazel 5. Phy∣sicae suae primo. Hic autem intellectus agens si sit Deus, habetur intentum; si autem cum A∣uicenna 9. Metaph. 3. & cum Algazele 5. Phys. suae 1. dicatur esse infima intelligentia coele∣stium, scilicet orbis Lunae, ipsa scit omnia, & si ipsa scit omnia, quomodo Intelligentia summa Deus aliquid horum nescit? Adhuc autem cum Intelligentia quaelibet citra Deum, sit de se potentialis ad intelligendum, sicuti ad essendum, sicut ex secundo huius apparet, quis educit potentialitatem eius ad actum? quis perficit & continet eam in actu? quis facit eam intelligentem in actu nisi intelligentia summa Deus, qui de se & per se actualissimè sem∣per intelligens perseuerat: Haec igitur intelligentia summa Deus, omnem intellectionem in omni natura intellectiua inferiori efficit, & conseruat, sicut tertium, quartum, & secun∣dum [unspec E] huius perspicuè manifestant. Haec autem sententia de intellectu agente, videli∣cet quòd sit Deus, confirmatur per Philosophum in De bona fortuna 2. dicentem, Palam, quemadmodum in toto Deus, mouet enim aliquo modo omnia quae in nobis, diuinum rationis autem principium, non ratio, sed aliquid melius, quid ergo erit melius & scientia & intellectu, nisi Deus? virtus enim scilicet, est Deus intellectus organum; & infra in Secretis Secretorum 1. part. 1. Deus, inquit, influit suas diuitias abun∣danter in animas sapientum, & studentibus tribuit gratiam cognoscendi, cui nihil dif∣ficile, fine quo nihil est possibile possideri. Idem infra eiusdem 2. partis 1. dicit quod Deus excelsus & gloriosus multa ‖ 2.294 meditabilia & alia plurima reuelauit sanctis Propheus, &

[unspec A] quibusdam alijs quos prae elegit, & illustrauit spiritu diuinae sapientiae, & decorauit eos doti∣bus scientiae, seu dotauit. Et hoc idem vult Auerroes super 3. de Anima, comment. 25.36. & super de somno & vigilia, vbi assignat causam somniorum verorum; & super 12. Meta∣phys. comment. 18. & 38. Platonici quoque,* 2.295 vt recitat Augustinus 8. de ciuitate Dei 7. di∣xerunt ipsum Deum esse lumen mentium, ad discenda omnia, à quo facta sunt omnia. Hoc idem testantur orationes Platonis & Hermetis superiùs recitatae. Nam quomodo peterent à Deo scientias sibi dari, nisi ipse scientiarum sit Dominus atque doctor?* 2.296 Quare & Plato. 2. Timae. 15. dicit, quòd bono Philosophiae nihil vnquam maius ad hominum genus diuina munificentia commeauit; & Hermes de Verbo aeterno 35. Tibi, inquit, Deus summe,* 2.297 gra∣tias ago, qui me videndae diuinitatis luminasti lumen: Et infra vlt. Gratias, inquit, tibi sum∣me, exuperantissime. Tua enim gratia tantum sumus cognitionis tuae lumen consecuti, quoniam omnibus paternam pietatem, & religionem, amorem, & quaecunque est dulcior ef∣ficacia [unspec B] praebere dignaris. Ex his igitur patet, quòd Deus scit omnia nunc praesentia, & eis∣dem rationibus similiter ostendetur, quòd semper sciuit, & sciet omnia quae tunc erant, aut erunt praesentia: Et cùm per quintum huius nihil addiscat de nouo, nec aliquod scitum a∣mittat, ipse semper scit omnia praesentia, praeterita, & futura. Vnde & Aristoteles in De bo∣na fortuna 2. Deus, inquit, bene videt futurum & praesens, & quorum perijt ratio, id est, prae∣terita. Cui concordat Ammonius super 1. peri hermenias vlt. ita scribens, Dicendum qui∣dem deos cognoscere omnia facta entia & futura modo dijs conuenienti; hoc autem est vna,* 2.298 & determinata, & infallibili cognitione; Propter quod quidem & contingentium scientiam dicendum ipsos comprehendere. Et infra; Cognoscere, inquit, ipsos contingentia, ipso∣rum natura est, propter quod, haec quidem indetermi••um habenti naturam, posse qui∣dem & euenire, & non euenire; illos autem velut mod•• nobiliori, quam sit ipsorum natura, cognitionem illorum praeaccipientes determinate & haec s••ire. Etenim res partibiles impar∣tibiliter, [unspec C] & indistanter cognoscere ipsos est necessarium, & plurificata vnitiue, & temporalia aeternaliter, & generabilia ingenerabiliter. Qua••e & Asscenua 4. de Anima 2. dicit,* 2.299 Omnia quae in mundo sunt praeterita, praesentia, & futura, habent esse in sapientia creatoris. Her∣mes insuper de verbo aeterno 9. Neque, inquit, credibile est Deo displiciturum esse quod placuit, cùm & futurum idemque placiturum multo ante sciuerit. Et infra 30. dicit, quòd diuinitas est praescientia omnium rerum. Praescientiam quoque Dei specialiter probant clarae Prophetiae, clarae visiones, & veracia somnia, vera praesagia futurorum; de quibus omni∣bus tricesima secunda pars Corollarij primi huius plenius pertractauit. In ista quoque sen∣tentia concordant omnes Philosophi de quibus audiuerim praeter vnum, qui in ea parte non est Philosophus, sed magis vaniloquus & sophista: Imò nec meretur nomen sophistae, quo∣niam apparentiam nullam habet. Hic enim Cicero scripsit librum bene magnum de diuina∣tione, in quo, recitando multorum verissima somnia, quin potius clarissimas visiones, diui∣nationem [unspec D] per somnia lucidè demonstrauit. Sed in contrariam partem lapsus respondet ad omnia nullum soluens, negan do omnem diuinationem & praescientiam qualemcunque; qui & ausu sacrilego ponens os in Coelum, in tam caecam blasphemiam prorumpebat, vt etiam Deum negaret praescium futurorum, dicens fortè cum insipiente cum insipiente in corde suo non est Deus; sin autem insipiente insipientius & insipidius sapiebat, scilicet Deum esse, & ipsum esse insi∣pientem, & inscium futurorum. Adhucautem Astrologi & Medici saepe per signa naturalia multa futura prognosticant & praedicunt; quomodo ergo Deus nescit aliquod futurorum? Quomodo etiam Geomantici, Necromantici, Augures, & alij diuinantes, imò & dij Gen∣tium, multa vera saepiùs praedixerunt, vt tuae, Marce Romane, plurimae contestantur histo∣riae, absque omni scientia, vel saltem coniectura probabili de futuris? Et si ipsi habuerunt scientiam huiusmodi saltem paruam, vel qualemcunque coniecturam tenuissimam, veram tamen, quis nesciens, seu potius insaniens Deum audebit asserere nescium futurorum; cùm [unspec E] per primam Suppositionem, tertiam partem, & quartam Corollarij primi huius, necessariò consequatur ipsum ea cognoscere perfectiùs infinitè. Amplius autem si Deus secundum prae∣missa habet scientiam omnium praesentium, praeteritorum, & similiter futurorum, cùm scire actualiter & particulatiter, distinctè & certè sit perfectius, quàm scire tantum habitualiter, potentialiter & vniuersaliter, confusè & incertè; Deus scit omnia illis modis, imò & sum∣mè scit omnia, & secundum summitatem modorum illorum, sicut prima Suppositio, tertia pars & quarta lucidè manifestant.

COROLLARIVM. [unspec A]

Habet Corollarium, quod Deus habet distinctam scientiam omnium, nedum praesentium, praeteritorum & futurorum: verum & omnium possibilium & impossibilium, ima∣ginabilium & cognoscibilium quouismodo, vnde & omnisciens, sicut & omnipotens veraciter dici potest.

VNdè & consequitur euidenter sapientissimum Deum nostrum, nedum habere scientiam huiusmodi omnium praesentium, praeteritorum & futurorum, verum & omnium possi∣bilium, & impossibilium, imaginabilium, & cognoscibiliū quouismodò; vndè & omnisciens, sicut & omnipotens vertaciter dici potest. Hoc autem Corollarium seu porisma per priora, si∣cut prior conclusio faciliter demonstratur. Haec dixerim contra eos, qui non probauerunt Deum habere in notitia, non videbit Dominus, nec intelliget Deus Iacob; credentes{que} cuncta [unspec B] mundana omni destituta regimine, fortuitis motibus agitari. Sed quia in hoc nullus Catho∣licus vel leuiter haesitat, nullam Autoritatem Catholicam credidi adducendam, cum tamen hoc testetur plenissimè vtriusque series Testamenti.

CAP. VII. Obijcit contra sextum & soluit.

HIc forsan aliquis seminator verborum Sophisticus obijciet in hunc modum: Omni multitudini conuenit saltem imaginariè addere vnita∣tem; ergo multitudini omnium cognitorum à Deo. Quod si adda∣••r, sequitor Deum non cognoscere distinctè totam illam secundam [unspec C] multitudinem, quoniam vnam eius vnitatem, scilicet illam nouiter ad∣litam non cognoscit. Item sit A multitudo omnium punctorum maginabilium cognitorum à Deo, B verò multitudo omnium ani∣marum imaginabilium cognitarum à Deo, & C multitudo omnium Angelorum imaginabilium cognitorum à Deo, & D multitudo composita ex B & C tan∣tum; tunc A est aequale B & C diuisim, quare & minus D. Potest ergo augeri imaginariè ad aequalitatem illius; quod si ponatur, Deus totam illam multitudinem A sic auctam non cog∣noscit distinctè. Item ponatur secundum sententiam Aristotelis mundus aeternus anterius, & sit A multitudo omnium dierum praeteritorum in mente diuina, secundum illud Propheti∣cum, Cogitaui dies antiquos, & annos aeternos in mente habui; et B multitudo omnium an∣norum, eclipsium, seu aequinoctiorum priorum; tunc A est maius B; constat: sicut enim dies vnius anni se habent ad illum; ita omnes dies pariter congregati, ad omnes annos pariter [unspec D] congregatos: Et de multitudine eclipsium, & aequinoctiorum similiter sentiendum; alias eti∣am A esset aequale B; quare & pars toti. Eadem etiam ratione multitudo omnium horarum, & minutarum quotliber, imò & instantium aequaretur multitudini eclipsium, aequinoctiorum, annorum communium & magnorum, quinimò & multitudini myriadum qualicunque anno∣rum; quare & multitudo omnium instantium praeteritorum simpliciter aequaretur multitudini instantium aequinoctialium, eclipsalium, annalium, & myriadalium, inchoantium scilicet seu terminantium eclipses, annos paruos aut magnos, myriadesuè annorum, quod quis concesse∣rit? A ergo est maius B; quod si concesseris, distribuatur imaginariè, vel verè in mente di∣uina, hesterni diei vna, & proxima vnitas B, puta vna, & proxima eclipsis praeterita, & diei diem hesternum proximo praecedenti eclipsis proxima ante illam, & ita deinceps semper con∣tinuè retrogradè procedendo; & tandem tota distributione completa, cuilibet vnitati A cor∣respondebit aequaliter vna vnitas B, & è contra, quod patet clarissimè. Alioquin, alicubi in [unspec E] aliquo die praeterito desineret talis distributio vnitatum B, & cum dies ille distet à die praesenti per dies finitos tantummodò, B haberet finitas tantummodò vnitates? vnitates ergo A & B mutuò sibi aequaliter correspondent; quare & totae illae multitudines sunt aequales. Quinimò & B est maius A quantum volueris, in duplo, in decuplo & deinceps. Cuilibet namque vni∣tati A distribuantur modo quo prius duae, aut decem, seu quot volueris vnitates B, &c. sicut supra Deus ergo non nouit distinctè multitudines totas tales, quare nec aliquam multitudi∣nem infinitam. Item possum imaginari saltem fictè aliquid, quod Deus non intelligit, & ita facio, & illud intelligo: Ergo aliquid intelligo quod Deus non intelligit; et ita facio, & illud intelligo, quod Deus non intelligit. Ad idem cum audis proferri aliquid, quod Deus non in∣telligit,

[unspec A] tu aliquid intelligis per prolatum; ergo tu intelligis, quod Deus non intelligit; ergo Deus non intelligit intelligibilia vniuersa. Item, si Deus intelligat omnia intelligibilia, et non potest ea omnia, quia impossibilia non potest, magis est intelligens quàm potens, ergo non est omnipotens, nec potentiae infinitae: Omne enim minus alio est finitum. Ad idem, si potentia sit minot eius intelligentiâ, posset saltem imaginariè augmentari ad eius aequalita∣tem, & sic posset fieri potentior, quàm sit modò. Item multitudo omnium punctorum reali∣ter existentium, vel etiam possibilium, seu imaginabilium est simpliciter infinita; Aliàs enim posset illis adhuc adhuc vlteriùs vnus punctus, & sic prima multitudo quae ponitur omnium punctorum, non esset omnium punctorum; ergo illa multitudo replet & satiat totam capaci∣tatem intellectiuitatis diuinae. Non enim est in aliquo minor ea, quoniam tunc esset aliquo modo finita, & non simpliciter infinita. Item, si Deus intelligat omnia, vel ergo confusè vel distinctè; non confusè, propter capitulum proximum; nec distinctè, quia tunc haberet in se aliqua, & tot distincta realiter, quot cognoscit distinctè. Aliqua enim distincta necessario re∣quiruntur [unspec B] ad distinctionem quamlibet faciendam, sicut videtur patere ex ostensione 36. par∣tis corollarij primi huius. Nec potest quis concedere multitudinem infinitam, neque finitam habituum vel actuum cognitiuorum realiter diuersorum in Deo, propter 26. partem corol∣larij primi huius. Item Philosophus 12. Metaph. 51. per multas rationes ostendit,* 2.300 Deum non intelligere aliud à scipso; vbi & Auerroes ostendit, quòd scientia Dei non est vniuersalis, quia vniuersalis scientia importat potentiam respectu singularium, & nulla est potentia in eius scientia, vt supponit, nec est particularis, vt arguit, quia particularia sunt infinita, & non de∣terminantur à scientia; patet ergo propositum. Item Dominus dicit quibusdam; Amen dico vobis, nescio vos, Matth. 25. & supra, eodem 24. De die autem illa & hora, nemo scit,* 2.301 neque Angeli coelorum, neque Filius. Et Gen. 22. Temptauit Deus Abraham, & post experientiam dixit Abrahae; Nunc cognoui quòd timeas Deum: ergo hoc prius non cognouit, vel vanè sic dixit: Et Exod. 16. dixit Dominus ad Mosem; Pluam vobis panes de coelo,* 2.302 & populus colli∣gat, [unspec C] vt temptem eum, vtrum ambulet in lege mea, an non. Et Deut. 13 Temptat vos Domi∣nus Deus vester, vt palam sciat, vtrum diligatis eum an non: & Ierem. 11. sic scribitur; Non cognoui, quia cogitauerunt super consilia. Item Sancti frequenter excitant Dominum vt cog∣noscat, dicentes; Audi, vide, intellige, memento Domine huius vel illius; Memor esto, co∣gita, recordare, vt patet creberrimè in Scriptura, quod non esset, si semper omnia cognosce∣ret actualiter & distinctè; & Scriptura saepè commemorat Deum, quandoque de aliquibus recordari, & aliqua obliuisci, & de aliquibus poenitere. Item Tobiae 12. dixit Raphael;* 2.303 Ego obtuli orationem tuam Domino. Item dicit Hieronymus super illud Abakuc 1. Facies ho∣minis quasi pisces maris, & quasi reptile non habens principem; Absurdum est ad hoc dedu∣cere Dei Maiestatem, vt sciat per momenta singula, quot culices nascantur, quotuè morian∣tur, quota pulicum & muscarum sit multitudo, quotuè pisces natent in aquis, & similia. Item, quòd Deus nesciat omnia vera contingentia de futuro videtur; quia hoc esset necessariò, vel [unspec D] contingenter; non necessariò, quia non necessariò sunt vera, ergo nec scita; nec contingenter, quia tunc posset illa non scire; & quia nullum non verum est scitum à Deo, contingit omne ve∣rum contingens esse non verum; ergo contingit saltem pro possibili nullumverum contingens esse scitum à Deo. Docet enim Philosophus 1. prior. vbi agit de mixtione contingentis, & in esse, quòd maiore dein esse non vt nunc, aut in hoc tempore, sed simpliciter; & minore de contingenti ad vtrumlibet, sequitur conclusio de contigenti pro possibili. Hoc idem sic pro∣batur; Contingit omne verum contingens esse non verum: ponatur ergo in esse, & habetur propositum. Modus arguendi pater per Philosophum, vbi prius, probantem mixtionem prae∣dictam per hoc, quòd ex opposito conclusionis, quod erit vna de necessario, & minore posi∣ta in esse, sequitur in mixtione necessarij, & in esse prius ostensa, vna conclusio de necessario, quae infert oppositum primae maioris.

[unspec E] Huic autem stulto contra diuinam sapientiam sophisticè garrienti,* 2.304 secundum consilium Sa∣pientis expedit respondere iuxta suam stultitiam, ne sibi sapiens videatur. Potest igitur non im∣probabiliter primo dici, quòd ista argutia non impugnat cognitionem diuinam, quoniā si quis concesserit aliquā esse multitudinem omnium cognitorum à Deo, negabit tibi aliud quod as∣sumis omni scilicet multitudini posse addi aliam vnitatem, dicetque hoc solum esse ve∣rum de multitudine finita, cui necessariò infinitae deficiunt vnitates, non de multitudine simpliciter infinita, quae omnes continet vnitates. An non fortè & aliter, nec minus probabiliter dici potest, quod ista argutiuncula scientiae diuinae non obuiat, nec resistit? A equaliter enim arguit nullam esse multitudinē omnium imaginabilium, seu cognoscibilium, sicut Deum talis multitudinis scientiam non habere. Quòd enim Deus talē multitudinem non

cognoscat, potest dupliciter cogitari, vel quia talis multitudo est, & Deus illam nō nouit, quod [unspec A] nullus nisi forsitan nescius vel leuiter suspicatur: vel quia nulla talis multitudo est vllo modo essendi; quare nec intelligibilis, aut cognoscibilis vllo modo, sicut non est scibile, hominē esse non hominē, asinum, vel Leonē, quod & videtur non inopinabiliter dici posse. Si enim esset a∣liqua multitudo omnium imaginabilium, seu cognoscibilium simpliciter, esset & aliqua multi∣tudo omnium punctorum imaginabilium, seu cognoscibilium, omnium talium animarum, & similiter Angelorum, sicut argutia sequens tangit. Sit igitur A multitudo omnium pun∣ctorum imaginabilium, seu cognoscibilium, B verò omnium talium Animarum, C autem omnium talium Angelorum; & D tota multitudo composita ex B & C tantum sicut superius ponebatur; harum igitur trium multitudinum quaelibet est aequalis cuilibet vt videtur: Nul∣la enim ratio potest reddi, cut haec illam excedat potius quam è contra: Si insuper vna ha∣rum, puta B sit minor alia, puta C; potest augeri imaginabiliter ad aequalitatem illius. Non ergo B ab initio omnes animas imaginabiles continebat; possetque C minui ad aequalitatem [unspec B] B, & tamen omnes Angelos imaginabiles continere; nihil enim ei esset detractum; quia si quid, quantum? quis rationabiliter dicet quantum? quod contradictionem concludit: Hae igitur tres multitudines, A B C singulae singulis sunt aequales D, ergo est dupla ad singulas sin∣gulatim, sicut ostendunt praemissa, circa vltimam partem corollarij primi huius. Videtur igi∣tur possibile A imaginarie augmentari ad aequalitatem D; Cur enim non potest numerus minor augeri saltem secundum imaginationem ad aequalitatem maioris; sicuti & è contra? Imò imaginor A aequari D, Imaginor etenim quamlibet vnitatem D habere vnum proprium punctum sibi; cur etiam quaeso multitudo talium irrationalium vnitatum punctorum non posset esse, aut imaginari aequalis multitudini rationalium vnitatum animarum & Angelorum? quid impedit? quid resistit? Imò imaginor quamlibet animam & Angelum habere in se de∣cem, centum, aut quot volueris species seu similitudines cognitorum. Hae ergo sunt plures istis; & cut non possum imaginari tot puncta? imò imaginor quamlibet speciem punctum [unspec C] esse, aut punctum proprium possidere; Imaginot insuper singulas animas & Angelos in no∣ua puncta conuersos, manentibus punctis prioribus. Nonne ergo tota multitudo punctorū imaginabilium augmentatur? Imaginor etiam quemlibet pūctum, & quamlibet animam con∣uerti in Angelum manentibus prioribus Angelis; Nonne ergo tota multitudo imaginabilium Angelorum imaginabiliter adaugetur? Ad haec autem sit E multitudo omnium punctorum luminosorum imaginabilium, & F multitudo omnium punctorum tenebrosorum imaginabi∣lium, & G multitudo congregata ex eis; vel ergo E est aequalis A vel minor; Non aequalis, quia pars eius sicut & pars G, & quia tunc esset aequalis G suo toti: Nec minor, quia eadem ratione esset minor B & C diuisim, quod potest destrui per priora. Imaginor insuper quod quilibet pū∣ctus fieret luminosus, E ergo multitudo A multitudini adaequatur. Potest quoque similiter argui de animabus & Angelis, supponendo aliquam esse multitudinem omnium animarum imaginabilium sapientium, seu bonarum, & aliam esse multitudinē omnium animarum ima∣ginabilium [unspec D] insipientium seu malarum, & de Angelis pari modo, &c. sicut supra. Adhuc au∣tem & posset fieri similis prologismus de hominibus integris in corpore & anima, de mani∣bus, digitis dentibus, & capillis eorum; imò & de punctis corporum eorundem: Data nam∣que hypothesi consequitur euidenter, quod quaelibet multitudo omnium horum imaginabili∣um, puta hominum, seu corporum humanorum, esset aequalis cuilibet multitudini simili, puta manuum, digitorū, dentium capillorum, quinimo & punctorum. Ex his igitur, vt videtur, potest non improbabiliter apparere, nullā esse multitudinem omnium imaginabilium, seu cognosci∣bilium, in specie punctorū, animarum, vel similium; quare nec vniuersaliter omnium; sicut nec est aliqua multitudo omnium finitorum imaginabiliū, nec aliqua multitudo omnium quae nō sunt omnia, cum tamen multa sint quae non sunt omnia; nec aliqua multitudo omnium pauco∣rum, tribus etiam in personis Diuinis; ne{que} aliqua multitudo omnium compossibilium de nu∣mero quatuor contradictoriorum possibilium signatorum. Nulli tamen dubium debet esse, [unspec E] quin omnis multitudo cognoscibilium quouismodo, & quorumlibet cognoscibilium multitu do distinctissimè cognoscatur à Deo, sicut proximum huius docet. Et si adhuc non desinas ob∣garrire, ergo Deus nescit, quot puncta cognoscit; imò scit: Scit enim quod duo cognoscit, & si intelligas per quot, quotcun{que} ad maximum seu plurimum, ita quod non vltra, est aliquis forsitan qui concedet, non quia aliquā punctorum multitudinē, aut aliqua puncta Deus igno∣ret; sed quia nulla est multitudo punctorum omnium quae cognoscit, sicut praehabita suade∣bant. Simili nam{que} modo oportet te concedere, quod Deus nescit, quot puncta finita cogno∣scit; quod nescit quot latera, vel angulos scit in figura rectilinea, aequilatera & aequiangula contineri; quod nescit quot pedes scit in circumferentia, vel diametro circuli posse esse;

[unspec A] quòd nescit in quot partes aequales scit continuum simul actu esse diuisum; imò fortassis quod magis videtur mirabile apud quosdam, quòd Deus non scit puncta finita posse esse tot, quot scit puncta finita posse esse; quod Deus non scit finitam rectilineam posse habere tot latera ae∣qualia, & angulos aequales, quot scit finitam rectilineam posse habere; quòd Deus non scit circulum posse esse quantumcunque scit circulum posse esse; quòd Deus non scit continuum posse esse diuisum in quotcunque partes scit ipsum posse esse diuisum, quòd Deus nescit quae est mensura communis latus quadrati & diametrum commensurans, quanquam de quadran∣gulis benè sciat; quod nescit quae sunt omnia, quae non sunt omnia; quae sunt omnia pauciora tribus; quae sunt omnes diuinae personae pauciores tribus personis diuinis, quamuis benè sciat, quòd omnia multa pauciora tribus sunt duo, & hoc totum non propter defectum scientiae, aut cognitionis in Deo, sed quia illa non sunt scibilia, sicut falsa, & impossibilia; ideoque nec pos∣sunt à scientia comprehendi. Quod verò arguitur consequenter, soluitur forsitan per hoc [unspec B] idem: Non enim diuinae scientiae derogat, sed potiùs reprobat multitudinem talem esse. Sen∣tentia namque Aristotelis posita, nulla fortassis est multitudo omnium dierum, annorum, eclipsium, seu aequinoctiorum priorum in mente diuina, nec extra; sicut nulla est multitudo omnium finitorum eorum, neque omnium quae non sunt omnia eorundem; omnem tamen multitudinem horum praeteritorum, & omnia haec praeterita distinctissimè nouit Deus. An fortassis per hanc rationem ad impossibile deducentem potest sententia Aristotelis reprobari, & oppositum demonstrari? cùm secundum eius sententiam, sicut est aliquod totum tempus infinitum, sic & aliqua tota multitudo omnium dierum, mensium, & caeterorum huiusmodi infinita, sicut Corollarium primi tangit. Aliqui forsitan respondebunt fatendo A & B, & om∣nes tales multitudines esse ad inuicem coaequales; Sed ista proteruia priùs fuerit propulsata: Et cùm adhuc proponis, quod potes imaginari saltem fictè aliquid, quod Deus non intelli∣git, & sic vltra procedis; O minùs intelligens! cur non vis intelligere, quòd proprio gladio [unspec C] possis similiter referiri; Si enim imaginari valeas quouismodo, quòd Deus non intelligit, cur non similiter imaginari valebis, quòd tu ipse non intelligis? cùm multa & satis plura non in∣telligas quàm distinctè intelligas? & cur non vlterius deducis ex isto, te intelligere aliquid, quod non intelligis? Et cùm vlterius ore stulto ebullis stultitiam, cùm audis, inquiens, pro∣ferri aliquid quod Deus non intelligit, tu aliquid intelligis per prolatum: Ex ore tuo te iudi∣co ex verbis tuis; Cum audis, inquio, proferri aliquid, quod tu non intelligis, tu aliquid in∣telligis per prolatum &c. sicut priùs: hanc autem stultitiam hominibus illis relinquo vlteriùs masticandam, quibus quod stultum est ‖ 2.305 Dei tanquam sapientius acceptatur. Cùm verò ar∣guitur, quòd si Deus intelligat omnia, plura intelligit quàm possit; dicendum quòd quic∣quid Deus intelligit, potest intelligere. Quare non sequitur quod Deus sit magis intelli∣gens quàm sit potens. Si autem loquaris de posse ad extra producere, sic non propriè sed multum impropriè sit magis intelligens quàm sit potens, quia respectu cuiuslibet cuius est [unspec D] potens, est intelligens, & non è contra; & sic non sequitur vltra, quòd non sit omnipotens. Ex hoc enim dicitur verè omnipotens, quia potest omne possibile, non quia potest omne imaginabile, aut esse fingibile, vt probat Lumbardus 1. sentent. distinct. 42. licet ibi per di∣cta sanctorum ostendat similiter, quòd ideo Deus dicitur omnipotens, quia potest quicquid vult, quod conuenienter potest intelligi, ideò ipsum omnipotentem verè dici, quia potest quicquid vult, id est, quodcunque ab eo volubile fieri, & hoc est omne possibile, vt est dictum. Et similiter dicitur potentiae infinitae productiuae ad extra, quia eius potentia non finitur ad aliquod possibile, nec ad aliqua possibilia, quod vel quae non potest. Aliud autem argumen∣tum de multitudine omnium punctorum realium possibilium vel imaginabilium non proce∣dit: Sicut enim arguit illam multitudinem replere, & satiare totam capacitatem intellectus diuini; sic posset argui, quòd eadem repleret & satiarer totam capacitatem entitatis, seu possibilitatis essendi, ita quòd nihil aliud posset esse. Hoc idem etiam aliter soluitur per prae∣missa. [unspec E] Ad aliud dico, quòd Deus intelligit dictinctissimè vniuersa, nec per aliqua distincta in eo, sed tantum per suam vnissimam, & simplicissimam claritatem, quae ex multitudine suae virtutis & fortitudinis infinitae aequiualet, imò incomparabiliter praeualet omni multi∣tudini similitudinum, exemplarium, idearum, habituum, actuum, & accidentium quo∣rumcunque, sicut tertia pars, & quarta Corollarij primi docent. Et hoc est quod fidelis∣simus, & disertissimus Esaias 40. sic testatur; Leuate, inquit, in excelsum oculos ve∣stros, & videte quis creauit haec; qui educit in numero militiam eorum, & omnes ex nomine vocat, prae multitudine fortitudinis, & roboris, virtutisque eius, neque vnum relictum fuit, scilicet secundum glossam, alienum à numero & cognitione eius. Auto∣ritates verò Philosophicae in contrarium allegatae intelliguntur de entibus finitae fortitu∣dinis,

& virtutis. Talia enim, vt videtur, nō possunt aliqua distinctè cognoscere, nisi per aliqua [unspec A] correspondenter distincta, nisi forsan hoc sit per hanc claritatem diuinam, ex sua infinita vir∣tute supplentem in eis vicem huiusmodi distinctorum. Pro Autoritate Philosophi dicen∣dum, quòd non intendit probare Deum non intelligere aliud à seipso, sed probat haec tria, quod Deus non intelliget in potentia, quòd Deus est sua intelligentia, & quòd Deus non in∣telligit aliud à se, ita quòd patiatur, & causaliter perficiatur ab eo sicut intellectus humanus, quod legentibus, & non negligentibus illud capitulum cum expositionibus Auerrois, Tho∣mae, & aliorum Doctorum poterit apparere. Pro illo autem dicto Euangelico quod sequi∣tur, est sciendum quod scientia Dei est duplex, scilicet simplicis cognitionis seu notitiae, & ap∣probationis & complacentiae, quae vltra simplicem cognitionem seu notitiam addit approba∣tionem, beneplacitum, & complacentiam voluntatis. Distinctio ista patet per beatum Gre∣gorium 25. Moral. vlt. tractantem illud Matth. 25.* 2.306 Amen dico vobis, nescio vos; Nec aliter potest intelligi nisi quòd non approbat, vel reprobat quos sic nescit. Cognoscet enim simplici [unspec B] notitia, quibus sic dicet. Vnde & Apostolus 1. ad Cor. 8. Si quis diligit Deum, hic cognitus est ab eo.* 2.307 Hanc quoque distinctionem allegat Lumbardus 1. Sentent. dist. 36. à Cassiodoro super Psalterium, & ab Augustino similiter, & in libro suo ad Heluidium, vbi dicit, Si ad sci∣entiam referas, non ignorat Deus quibus dicet, Non noui vos, sed eorum improbatio hoc verbo insinuata est, & 83. quaestionum 60. Cum Deus dicitur nescire, pro eo dicitur, quod non approbat, id est in disciplina sua, & doctrina non agnoscit; vbi & tertium sensum eiusdem dicti subiungit, Dictum est, inquit, nescio vos, pro eo quod vtiliter facit nescientes quod scite inutile est; sic{que} dicitur Deus nescire, pro facere nescientes. Vbi & alias Autoritates obiectas exponit similiter; Sicut, inquit, scire Deus dicitur, etiam cum scientem facit, sicut scriptum est, Tentat vos Dominus Deus vester, vt sciat si diligitis eum; non enim sic dictum est quòd nesciat Deus, sed vt ipsi sciant, quantum in eius dilectione profecerint, quod nisi tentationi∣bus non plenè ab hominibus agnoscitur; ideo bene accipitur quod dictum est, Solum Patrem [unspec C] scire de die illa, quia ipse solus facit Filium scire; et quod dictum est nescire Filium, quia facit nescientes homines, id est, non prodit eis, quod inutiliter scierent. Et hunc vltimum modum loquendi scripturae probat 1. de Trin. 12. efficaciter & diffuse 5. super Genesin 20. & super titulum Psalmi 6. et haec eadem expositio patet per Glossas in locis superius allegatis.* 2.308 Vnde super illud Genes. 22. tentauit Deus Abraham,* 2.309 dicit Glossa, vt notificaret ei perfectionem, quam non ignorabat; et super illud infra, eodem, nunc cognoui &c. id est, cognoscere feci. Pro alijs quae sequuntur, dicendū quòd Deum audire, videre, & similia, tripliciter possunt in∣telligi; Propriè, vt important operationes seu passiones proprias sensuum, & sic Deo non competunt; Non enim est Animal, nec corporeos sensus habet: Transumptiuè, & hoc du∣pliciter, scilicet aut vt important cognitionem aut affectionem diuinam, & sic non intelligunt Sancti, cum dicunt, Domine exaudi, vide, vel aliquid simile; (In his enim vniformiter semper [ita] se habet) Aut vt important diuinae cognitionis aut affectionis opus extrinsecum & effe∣ctum, [unspec D] & sic intelligunt Sancti, cum orant. Et quia secundum Philosophum 6. Topic. Om∣nes transterentes secundum aliquam similitudinem transferunt, haec similitudo fuit causa, quare talia ab hominibus transferuntur ad Deum. Homines quando vident, vel audiunt, iras∣cuntur & placantur; cognoscunt & afficiuntur interius, vnde & exterius operantur; quare & istae causae pro suis effectibus saepè figuratiue ponuntur, vt manus pro scriptura; cum dicimus de bona litera, haec est bona manus; & lingua pro loquela, cum dicimus, locutus est lingua Anglica, vel latina, id est, tali loquela, & est 33. color Rhetoricus de exornatione verborum, sicut Tullius vlt. 2. suae Rhethoricae manifestat, à quo et denominatio denominatur. Est quo{que} in talibus secundus modus aequiuocationis, vel amphiboliae, eo quòd dictio vel oratio acci∣pitur transumptiuè, quandò soliti sumus sic dicere, vt patet per Philosophum 1. Elench. vbi amphiboliae sententias dubias & obscuras certificat, & serenat; qui modus loquendi in sacra scriptura, nedum ad Deum, verum etiam ad inanimata transfertur quandoque. Dicit enim [unspec E] Dominus Hoseae 2. Exaudiam coelos, & illi exaudient terram, & terra exaudiet triticum, vinū et oleum, & haec exaudiēt Israel. Vnde Augustinus super illud Psalmi 118. Memor esto verbi tui seruo tuo, sic ait, Nunquid obliuio, sicut in hominem, cadit in Deum? Cur ergo dicitur ei, Memento? & respondet, Non vt hominibus ista contingunt, ita intelliguntur in Deo; Nam sicut Deum poenitere dicitur, quando praeter hominum spem res mutat, consilio non mutato, quia consilium Domini in aeternum manet; Ita dicitur obliuisci, quandò tardare vi∣detur adiutorium, vel promissum, vel non retribuere digna peccantibus, vel si quid huius∣modi, tanquam eius memoria sit elapsum quod speratur, siue timetur, & non fit, dicuntur ista locutione morali, qua humanus moueatur affectus, quamuis Deus haec faciat certa dispo∣sitione,

[unspec A] non deficiente memoria, nec obscurata intelligentia, nec voluntate mutata. Cum itaque dicitur ei, Memento, orantis desiderium, quia promissum poscit, ostenditur, & non Deus, quasi ei de mente id exciderit, admonetur. Memento, inquit, verbi••i seruo tuo, hoc est, imple promissum seruo tuo. Et 83. quaestionum 52. ostendit idem per totum,* 2.310 & in fine De poenitentia Dei, dicit; Mutare certum aliquid, & in aliud transserie, non facere so••emus nisi poenitendo; quanquam diuina prouidentia cuncta certissimo ordine administret tamen ad humilem humanam intelligentiam, ea quae incipiunt esse, nec perseuerant quantum per∣seueratura sperata sunt, quasi per poenitentiam Dei dicuntur ablata. Glossa quoque super Ge∣nesin 6. vbi agitur de poenitentia Dei super hominum factione; Non, inquit,* 2.311 in Deum poeni∣tentia cadit, cui est de omnibus tam fixa sententia, quàm certa ‖ 2.312 praescientia; sed vtitur Scrip∣tura vsitatis verbis, coaptans se nostrae paruitati, vt ex cogni••is incognita cognoscamus. Vide∣tur igitur poenitere dum opus mutat, voluntate tamen & dispositione immobili permanente. [unspec B] Aliter quoque potest exponi, Deum poenitere, scilicet ad modum poenitentis se habere, pro quo dicit Glossa super illud, 1. Reg. 15. Poenitet me quod constituerim Saul Regem, id est,* 2.313 ad modum poenitentis faciam delendo regnum eius. Et haec expositio consonat Augustino, 83. quaest. 52. superius allegato:* 2.314 quibus & concordat Anselmus. 1. Cur Deus homo 9. expo∣nens illud quod legitur Luc. 2. Iesus proficiebat sapientia, &c. Non, inquit quia ita erat, sed quia ille sic se habebat, ac si ita esset; & hoc est, quod dicit Lumbardus 3. sentent. dist. 13. vlt. Quod autem allegatur de Raphaele quod obtulit orationem Tobiae Domino, non concludit quòd Dominus illam prius nesciuit, & didicit tunc ab eo; imo ipsum offerre orationem coram Domino, non fuit, nisi consulere voluntatē diuinam de tali oratione, si, & quantum, ••cquan∣do, vel quomodo debuit exandiri. Vel forsan Raphaelem offerre Domino orat onem Tobiae, fuit ipsam suis precibus Domino commendare. Vnde & Augustinus 5. super G••nesin ad ••e∣ram 19 sic ait; Non sanè propter inferiorum scientiam nuntijs indiget, quasi per eos fiat sci∣entior, [unspec C] sed illo simplici ac mirabili modo nouit omnia stabiliter atque incōmutabiliter; habet autem nuntios propter nos, & propter ipsos, quia illo modo Deo parere & assistere, vt eum de inferioribus consulant, eiusque praeceptis & iussis obtemperent, bonum eis in ordine pro∣priae naturae atque substantiae. Autoritas verò Ieronymi soluit seipsam, in hoc quod di•• per singula momenta. Deus enim scit omnia simul & semper, non per vices temporum; sicut ipsa scita incipiunt esse, vel desinunt more humano, quoniam apud ipsum non est transmu∣tatio, nec vicissitudinis obumbratio, Iac. 1. & 5. capitulum demonstrauit. Soluitur etiam per hoc quod consequenter adiungit; Non simus, inquit, tam fatui adulatores Dei, vt dum pro∣uidentiam eius etiam ad ima retrudimus, in nos ipsos iniuriosi simus, eandem irrationabilium, & rationabilium curam esse dicentes. Vult ergo Ieronymus negare à Deo scientiam, qua pro∣uideat irrationalibus, sicut rationalibus creaturis; his enim statuit leges, & praemia, vel sup∣plicia semp••erna; illis autem nequaquam. Et hoc est quod dicit Apostolus,* 2.315 1. ad Corinth. [unspec D] 9. Nunquid de bobus cura est Deo, scilicet talis cura quae dirigat eos in meritis, & coronet in praemijs, licèt secundum Sapientem, Sap. 6. & 12. Cura sit Deo de omnibus,* 2.316 qua scilicet at∣tingit à fine vsque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter modis suis. Et hae sunt res∣ponsiones Lumbardi, 1. Sentent. dist. 39. Illud autem argumentum mixtum potest excludi faciliter; sicut enim arguit contra diuinam scientiam, sic potest argui contra ipsorum contin∣gentium veritatem. Nam nullum non verum est verum: contingit ad vtrumlibet omne ve∣rum contingens esse non verum, ergo contingit pro possibili; Nullum verum contingens esse verum: ergo contingit neutram partem contradictionis in talibus esse veram, sed pariter am∣bas falsas. Sic ergo ab isto inuolucro Logico non Theologico euoluuntur Theologi, & Lo∣gici inuoluuntur.

CAP. VIII. [unspec E] Quòd Deus habet volutionem & amorem communiter, & specialiter ad quacunque.

NVnc autem restat consequenter ostendere, Deum habere volutionem & amo∣rem communiter & specialiter ad quaecunque, quoniam secundum priora De∣us omnia conseruat, facit, & mouet, & non sine cognitione, & sapientia dispo∣nente, sicut sextum huius ostendit. Sed haec sine voluntate nihil conseruant, faciunt, neque mouent, quoniam ipsa cognitio eius est sola, ita est impossibi∣lium sicut possibilium, & possibilium quae nunquam fient, sicut faciendorum; & ita praeteri∣torum

sicut futurorum; & ita futurorum in remoto, sicut in propinquo; & ita omnium fu∣turorum, [unspec A] sicut praesentium, quae actualiter modo fiunt vel conseruantur iam facta. Si er∣go cognitio sola per se faceret aliquid vel seruaret, semper & simul faceret omnia supradicta, Item cognitio diuina de se videtur indifferens ad faciendum, vel non faciendum; imò ipsa per se sola non apparet factiua; ergo nihil potest efficere nisi per aliquid determinans limitetur; hoc autem poni non potest nisi Diuina volutio actualis. Item sic videtur in productione re∣rum à Deo,* 2.317 sicut in productione motus processiui ab animali; In hac autem non sufficit so∣la cognitio, sed cum hac requiritur appetitus, vt probat Aristoteles 3. de Anima, vbi in∣quirit principium huius motus; & probat primò quod non est potentia vegetatiua; secundò, quòd non est potentia sensitiua; tertiò, quòd non est ratio, neque intellectus speculatiuus, nec practicus; quartò, quòd nec appetitus est Dominus huius motus; quintò, quòd haec duo sci∣licet phantalia & appetitus, siue intellectus & voluntas mouent Animal processiuè. Ista pa∣tent per Auerroem ibi expressiùs comment.* 2.318 44. & deinceps; & idem probatur in de motu A∣nimalium [unspec B] manifestè. Item secundum Philosopum 9 Eth. 7. Omnis artifex diligit suum o∣pus, & omnis bene faciens bene patientem cui scilicet benefacit, & hoc magis quàm è contra∣rio diligatur; & omnia sunt opera Dei summi Artificis, sicut praecedentia docuerunt, eiusque beneficia liberalissimè distributa. Item quia aliter Deus non seruaret nec ageret nec ageret libere, quo∣niam nulla est actio libera, quae non proficiscitur à libera voluntate, & sic homo rusticus & seruilis liberior esset Deo. Aliter quoque Deus nullam voluntatem haberet, contra octauam partem corollarij primi huius, vel non posset vti propria voluntate cum alijs absurditatibus infinitis. Adhuc autem modus liber & voluntarius operandi ad extra, est melior & nobilior alio; quare & potentia rationalis, quae taliter operatur, reputatur nobilior irrationali, quae ali∣ter operatur. Iste ergo modus operandi ad extra quaecunque tribuendus est Deo teste tertia parte corollarij primi huius: Istam quoque sententiam & quaedam Autoritates. 2^o. huius prae∣missae lucidè contestantur:* 2.319 Dicitque Algazel 3. Metaph. sententia 7. quod primus est vo∣lens, [unspec C] & omnia fluunt ab eo, & placent sibi, nec aliquid horum odit. Hoc autem ille anti∣quus Empedocles aspici••bat à longe.* 2.320 Hic enim vt recitat Aristoteles 3. Metaph. 15. posuit duo generalia rerum principia, scilicet Amorem & odium, sed in Deo posuit a••orem ad om∣nia sine odio cuiuscunque.* 2.321 Quibus concordat Sapiens Sapient. 11. alloquens Dominum in hunc modum,* 2.322 Diligis omnia quae sunt, & nihil odisti eorum quae fecisti, quomodo autem posset aliquid manere nisi tu voluisses, aut quod à te vocatum non esset, conseruaretur.

CAP. IX. Quod voluntas diuina est causa efficiens cuiuslibet rei factae, mouens seu motrix cuiuslibet motionis, ac vniuersa∣liter [unspec D] omnium amantissima genetrix, nu∣trix & viuifica conseruatrix.

HVic autem coniūgendum existimo quod Diuina voluntas est causa ef∣ficiens cuiuslibet rei factae, mouens seu motrix cuiuslibet motionis, ac vniuersaliter omnium amantissima genetrix, & viuifica conseruatrix. Hoc totum ex 3.4. & 2. cum proximo sequitur manifestè. Quod & * 2.323 quibusdam rationibus & Autoritatibus Philosophicis & Theologi∣cis poterit confirmari. In huiusmodi namque causis non est infinitus processus per suppositionem secundam; est ergo aliqua omnium vna prima, quae est Deus sicut superius est ostensum; sed illa non potest po∣ni [unspec E] Deus secundum suam essetiam absolutam, quo niam illa quantum est de se aequaliter & indifferenter se habet ad possibilia, quae nunquam fient, sicut ad facienda; & ad futura re∣mota, sicut propinqua, & ad mouentia sicut ad quiescentia; ergo & haec omnia similiter & aequaliter semper essent; maximè quia si quid fiat ab essentia eius sola sine aliqua voluntate, illud fit per modum naturae & necessitatis, sicut effectus causarum naturalium, cum libertas in sola voluntate ponatur: Et tales causae naturales quando possunt, debita dispositione passi supposita necessariò semper agunt. In hoc enim differunt hae causae à causis voluntarijs par∣tic pantibus rationem, vt patet 9. Metaph. 10. & similiter in comment. quare cùm om∣nes causae inferiores siue secundae in causatione sua quacunque subdantur necessariò primae

[unspec A] causae, omnes causationes earum, sicut & quaelibet causario primae causae proueniunt de neces∣sitate naturae, & penitùs absoluta; quare vniuersaliter omnis libertas & contingentia, ac me∣ritum destruetur. Non enim decet causarum ordinem naturalem, vt causa inferior secunda sit liberior, quàm suprema, & prima, nec est aliquo modo possibile. Haec enim est in omnibus regulans, illa in omnibus necessariò regulata, haec subijciens, illa subiecta, haec praecedens & dominans, illa sequens in omnibus, & ancillans. Si etiam Deus ageret ad extra purè natu∣raliter, ageret secundum vltimum suae potentiae, quare & necessariò infinitae, essetque omnis eius effectus simpliciter infinitus, & sibi aequalis, cùm omni minori plus possit, sicut Suppo∣sitio prima monstrat: Nec causa huiusmodi omnium potest poni sola diuina cognitio, sicut capitulum proximum ostendebat. Nulla ergo restat talis causa sufficiens, nisi ponatur diuina voluntas. Item quicunque agit aliquid liberè, agit illud voluntariè, Deus autem agit liberè quicquid agit ad extra; perfectius est enim sic agere; alias etiam irrationabiles essent gratia∣rum [unspec B] actiones, & inanes preces omnium erga Deum. Item alias Deus nullam voluntatem haberet, vel non vteretur propria voluntate in omnibus effectibus supradictis qui sunt ab eo, sicut superiùs est ostensum, quod tamen sine dubio magis decet. Hoc idem multi Philosophi contestantur: Nam doctus Plato 1. Timae. 1. vbi de genitura Mundi agit, loquens de Deo,* 2.324 sic dicit; Optimus erat ab optimo; portò inuidia longè relegata est. Ita{que} consequenter cuncta sui similia, prout cuiusque natura capax beatitudinis esse poterat, effici voluit; quam quidem voluntatem Dei, originē rerum certissimā si quis ponat, rectè eum putare consentiam. Eccé quantū ad productionē rerum à Deo, qui & de conseruatione rerū à Deo, secundi tertio sentit idem, sicut secundo huius pleniùs recitatur. Cui & eius discipulus Arist. in de Mundo 13. con∣cordat, cùm dicit vniuersaliter, quod in naui Nauta seu gubernator,* 2.325 secundum aliam translati∣onem, in curru Auriga, in choreis Choraula, in ciuitate Lex, in agmine, seu exercitu secundum aliam translationem, Dux; hoc Deus in Mundo: Ipse enim immobilis cuncta mouet, & cir∣cumfert, [unspec C] quò vult, diuersis ideis, & naturis. Et infra eodem, Vineae, & palmae, & Persici fi∣cus, dulces & oliuae, vt ait Poëta, & infructiferae, quarum tamen est opus ob aliud, vt Pla∣tanus, Pinus Buxus, Tilia, Populi, Cupressus, & similia; Animantium quoque tam dome∣stica, quàm siluestria, quae in aëre, terra, vel aqua degunt, generantur, crescunt, & corrum∣puntur, diuinis parentia decretis (secundum aliam translationem, mandatis.) Decreta autem & mandata sunt opera voluntatis. Idem supra, eiusdem 9^o. Sicut, inquit, inchoante Cho∣raula, concinit tota Chorea varijs vocibus acutis & grauibus, vnam harmoniam continuam continuantibus, sic se habet res in Deo, qui cuncta disponit: Nam secundum supernam in∣fusionem ab agnominato Choraula mouentur semper Stellae, totumque Coelum incedit; & fulgidus Sol diuidens diem & noctem, & quatuor anni tempora; Fiunt autem pluuiae, & venti, & rores, & passiones propter primam & originalem causam. Sequuntur autem haec ef∣fluxus fluminum, maris inundationes, ortus arborum, fructuum maturationes, Animalium [unspec D] generationes, nutritiones omnium, & crementa, & corruptiones, cooperante ad haec & vnius∣cuiusque conditione. Quando ergo omnium Dux (secundum aliam translationem Princeps) & genitor innuit (secundum aliam translationem, praecipit) omni naturae latae inter coelum & terram, mouetur continuò in circulis & metis (secundum aliam translationem, terminis) proprijs, quandoque disparens, quandoque apparens ostendens mille ideas (secundum aliam translationem, formas) & iterum abscondens ex vno principio. Innuere autem & praecipere est operatio voluntatis. Idemque in de Secreto secretorum 1. part. 23. Rex est in regno, sicut pluuia in terra, quae est Dei gratia coeli benedictio, terrae vita, viuentium iuuamentum; quare & homines laudant Deum considerantes signa suae gratiae, dona misericordiae, scilicet pluuias & ventos, & caeteras impressiones quas emittit de thesauro misericordiae suae, qui hyemis & aestatis frigora & calores summa prouidentia ineuitabiliter stabiliuit; qui & supra 1. dicit, quòd Deus studentibus tribuit gratiam cognoscendi; gratiam autem & misericordiam face∣re, [unspec E] prouidere, & stabilire, quis nescit competere voluntati? Nec debet iste liber inter Apocry∣pha numerari, eò quòd loquitur de gratia & misericordia Dei, qui magis videntur termini Theologici, quàm Philosophici. Libri enim Philosophici omnibus satis noti loquuntur de eisdem.* 2.326 Philosophus enim 10. Eth. 14. ponit triplicem opinionem qualiter homines fiunt boni, dicens; Fieri autem bonos existimant hi quidem natura, hi autem consuetudine, hi au∣tem doctrina. Et vult quod quaelibet istarum opinionum habeat aliquid veritatis, & pro prima opinione subdit; quod quidem igitur naturae manifestum, quod non in nobis existit, sed per aliquam diuinam causam, & verè benè fortunatis existit: Vbi Auerroes;* 2.327 Quidam hominum putantur esse boni per naturam, & quidam per doctrinam, & patet quoniam quod de hoc est per naturam non est à nobis, sed per gratiam quandam diuinam; illis quoque fortuna bona est

veraciter. Nec potest aliquis fingere quod per istam causam diuinam, & gratiam, ac fortunam, [unspec A] intelligatur tantum quaedam influentia coelestis, seu stellica, qualem Astronomi solent in nati∣uitatibus seu conceptionibus somniare;* 2.328 quoniā secundum eundē Philos. in de bona fortuna 2. Bona fortuna est à Deo, qui immediatè mouet intellectum benè fortunati ad enfortunia con∣sequenda, dicit enim sic; Quod autem quaeritur hoc est, quid motus principiū in anima? palam quemadmodū in toto, scilicet in vniuerso. Deus enim mouet aliquo modo omnia quae in no∣bis, diuinum autem rationis principium, non ratio, sed aliquid melius, quid ergo erit melius & scientia & intellectu, nisi Deus? Virtus enim intellectus organum & propter hoc, quod olim dicebantur benè fortunati vocantur, qui si impetū faciunt, dirigunt sine ratione existentes, & consiliari non expedit ipsis: Habent enim principium tale quod melius intellectu & consilio; qui autem rationem,* 2.329 hoc non habent, ne{que} diuinos instinctus. Auerr. quoque in Prol. 1. Phys. dicit quòd gratia hominis perfecta, est, ipsum esse perfectum per scientias speculatiuas. Et quòd intelligat de gratia quae gratis datur à Deo, patet per eundem super 1. de Coelo Com∣ment. [unspec B] 32. dicentem, quod ipse longo tempore fecit moram, eo quòd non intellexit explana∣tionem illius loci; vbi probat Aristoteles, quòd nullus est motus contrarius motui circulari; et subdit, Sed Deus induxit me ad veritatem. Idemque super 2. de Anima Comment. 34. de misericordia Dei dicit, Sollicitudo diuina cum non potuit facere viuum permanere secun∣dum indiuiduum, ‖ 2.330 miserta est in dando ei virtutem qua potest permanere secundum speciem. Istam quoque sententiam de gratia Dei praemissam, Hermes de verbo aeterno vlt. attestatur, sicut sexto huius fuerat recitatum; de qua & Sixtus Pictagoricus in sententiols suis ait: Gratia Dei fato non subiacet. Amplius autem plurimì antiquorum Philosophorum, posuerunt a∣morem Dei originale principium quorumcunque; Amor autem à voluntate minimè separa∣tur. Recitat siquidem Philosophus 1 Metaph. Hesiodum & Parmenidem dicentes amorem Deorum prouidentem omnibus esse principium generationis vniuersi, qui amor omnia con∣didit, quem necesse est esse in entibus & esse causam, quae res ipsas moueat, & congreget. [unspec C] Et idem sensit Empedocles sicut 3. Metaph. 15. ab eodem Philosopho recitatur,* 2.331 & in multis locis Philosopiae tangit opiniones ponentium amorem & odium, siue amicitiam & litem esse principia generationis & corruptionis in entibus quibuscunque, quod non improbè dicitur, si intelligatur, quod amor seu velle Dei sit causa, quare aliquid generatur, et permanet; et nolle eius sit causa quare aliquid non generatur, vel non permanet, sed corrumpitur generatum. Auicebrol quoque in libro quem nominat fontem vitae hoc ipsum probat diffuse,* 2.332 & maximè libro 5^o à cap. 35. quasi per totum vsque ad finem, sicut secundum huius plenius recitauit; qui & 37. ita dicit, Omnes isti motus in substantijs spiritualibus, & corporalibus deriuati sunt à voluntate; ergo oportet ex hoc vt omnes substantiae spirituales & corporales sint mobiles à voluntate, cuius exemplum est, quòd voluntas animae mouet corpus, aut quiescere facit ali∣quod membrum eius, sicut est quies cum retinetur anhelitus; & hic motus qui diffusus est in omnibus substantijs à voluntate, est diuersus in fortitudine & debilitate propter diuersitatem [unspec D] recipientium, non propter diuersitatem voluntatis in se. Et cap. vlt. Creatio assimilatur ver∣bo quod loquitur homo, quia homo cum loquitur, verbis forma eius & intellectus imprimi∣tur in auditu Auditoris, & in intellectu eius; & sic dicitur quod sublimis & sanctus locutus est verbum, & intellectus eius impressus est materiae, & ipsa retinuit eum, scilicet quia forma cre∣ata est impressa materiae & depicta in ea.* 2.333 Item Auicenna 9. Metaph. 7. ostendens quòd ni∣hil fiat à casu, sed quòd omnia proueniant à cura diuina, sic ait; Non est tibi via dicere, quid fiat per casum, quia ratio inducit te ad iudicandum, quòd omnia fiunt ex gubernatione & dis∣positione. Oportet enim vt scias, quòd cura eorum est ex hoc; quòd primus scit seipsum, & quòd ab ipso est necessitas ordinationis bonitatis, & quòd sua essentia est causa bonitatis & perfectionis, secundum quod possibile est rebus & placet ei, sicut praedictum est. Idem 10. Metaph. 1. dicit, hoc totum fluit desuper, nec sequitur ex imaginatione coelestium tantum, sed quia primus verus nouit hoc totum, ideo ab eo incipit esse onus eius quod fit; Et infra eo∣dem, [unspec E] de naturalibus & voluntarijs, coelestibus & terrestribus dicit ita; Collectio igitur horum omnium prouenit necessario ex necessitate diuinae voluntatis.* 2.334 Idem ostendit Algazel. 3. Me∣taph. ‖ 2.335 sententia 7^• manifestè, quia non agit tantum ex natura, sed ex scientia, & omnis actio quae subiacet scientiae, subiacet voluntati; omne igitur quod fluit ab ea, placet sibi, nec ali∣quid horum odit. Istam quoque sententiam contestantur Autoritates quamplures secundo huius praemissae.* 2.336 Hoc idem per Scripturam Canonicam ostenditur euidenter; Apoc. enim 4. vigenti quatuor testes omni exceptione maiores concorditer hoc testantur, ante sedentem in throno dicentes; dignus es Domine Deus noster accipere gloriam, & honorem, & virtutem, quia tu creasti omnia, & propter voluntatem tuam erant, & creata sunt. Psalmista quoque

[unspec A] Psalmo 148. omnibus coelestibus ad laudandum Dominum per ordinem excitatis,* 2.337 hanc cau∣sam subiungit, quia ipse dixit & facta sunt, ipse mandauit & creata sunt; sicut etiam legitur Genes. 1. de operibus sex dierum, dixit Deus, fiat hoc, & fiat illud, & factum est ita:* 2.338 Man∣dare autem est proprium voluntatis, & dicere similiter in hoc loco. Dicit enim Rabbi Mose de duce dubiorum 63. Quòd verbum est triplex; scilicet prolatum linguâ, conceptus men∣tis, & voluntas; vltima duo tantùm competunt creatori; & exponendo illud Psalmi; Verbo Domini coeli firmati sunt, dicit, quòd hoc significat, quòd haec fuerint innenta cum intentio∣ne & voluntate eius. Et postquam Psalmista excitauit coelestia ad Dominum colla••dandum, similiter hortatur terrestria consequenter; Laudate, inquit, Dominum de cerra, dracones, & omnes abyssi, ignis, grando, nix, glacies, spiritus procellarum, quae faci••nt Verbum eius, id est praeceptum voluntatis illius. Non solùm autem ista, sed eadem ratione & alia vniuersa. [unspec B] Vnde Augustinus 3. De Trinit. 8. docet,* 2.339 quòd eorum quae vsitato cursu naturae fiunt frequen∣ter, sicuti sunt ortus siderum, & occasus, generationes, & mortes animalium, seminum & germinum innumerabiles diuersitates, nebulae & nubes, niues & pluuiae, fulgura & tonitrua, fulmina & grandines, venti & ignes; frigus & aestus, & omnia talia eorum, etiam quae eodem ordine fiunt, sed rarò sicut sunt defectus luminum, species inusitatae, siderum mon∣stra, terrae motus, & omnium similium prima & summa causa non est nisi voluntas Dei. Vn∣de & in Psalmo; Cùm quaedam, inquit, Augustinus huius generis commemorata essent, vt ig∣nis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis, ne quis ista fortuitò, vel causis tantùm corpo∣ralibus, vel etiam spiritualibus, tamen praeter voluntatem Dei existentibus, agi crederet,* 2.340 continuò subiecit, quae faciunt Verbum eius. Item Psalmo 134. Omnia quaecunque vo∣luit Dominus, fecit in coelo, & in terra, in mari, & in omnibus abyssis. Et Iudith 9. Hoc factum est, quod ipse voluisti; satisque sunt multa similia in Scriptura.* 2.341 Item Augustinus 3. de Trinitate 4. Voluntas Dei in coelesti patria, in beatis spiritibus, tanquam in excelsa sede [unspec C] residens, velut in domo sua & templo; inde se ‖ 2.342 quidem ordinatissimis creaturae motibus, pri∣mò spiritualibus, deinde corporalibus, per cuncta diffundit, & vtitur omnibus, ad incom∣mutabile arbitrium sententiae suae, siue incorporeis, siue corporeis rebus, siue irrationabi∣libus, siue rationabilibus, spiritualibus siue bonis per eius gratiam, siue malis per propriam voluntatem; & quasi per totum illum librum multis capitulis ostendit, quod diuina volun∣tas est prima, & summa omnium rerum causa. Idem Enchirid. 6. dicit; Satis est Christiano creatarum rerum causam siue coelestium, siue terrestrium, siue visibilium siue inuisibi••um, non nisi bonitatem credere Creatoris. Idemque primo de Gene. contra Manich. Volun∣tas Dei omnium quae sunt ipsa est causa. Qui ergo dicit; Quare Deus fecit coelum & ter∣ram? respondendum est, quia voluit. Voluntas enim Dei causa est coeli & terrae. Idem quo∣que de Quaestionibus Orosij, 39. Omnis causa creaturae, voluntas est Creatoris. Praete∣rea, omne quod est, aut fit, Deo Autore est, & fit, ipso volente, vt patet per Augustinum, [unspec D] 83. Quaestionum 3. quid nominis taliter exponentem, Deo Autore cùm dicitur, illo volente dicitur; Deus autem est cuiuslibet rei Autor. In autoribus enim non est infinitus processus, sed aliquis omnium primus Autor; hic necessariò erit Deus. Dicit quoque Augustinus 12. de Ci∣uit. Dei 5. Naturarum nulla omninò est, cuius non sit Autor, & Conditor Deus. Hoc etiam alibi saepissimè reperitur; & hoc est quod tota testatur Ecclesia in Paschali gaud••o sic hymni∣zans; Quis Autor omnium,* 2.343 &c. Hugo quoque de Sacramentis lib. 1. part. 4. cap. 10. & vlt. o∣stendit, quòd diuina voluntas est rerum omniū prima causa. Ex his omnibus patet principale propositū pro qualibet sui parte. Vt tamen ex abundanti iam rationibus praeostensa, per gros∣sum exemplū sensibilius manifestem, imaginor, quòd sicut pondus se habet in horologio no∣stro paruo, sic Deus in horologio mundi magno. Sicut enim hîc pondus, dum sua vnica mo∣tione rotam principalem circumfert, omnibus motibus omnia mota mouet, & singulis singu∣la, quietata quoque quietat, & quieta conseruat, temporibus definitis eo quod ad inuicem, [unspec E] & cùm rota artificialiter conatur: Sic Deus in mundo, dum sua vnica volutione rotam coe∣lestem primariam circumuoluit, omnia eius mota tam variè, & quieta similiter administrat; & hoc tanto regularius est in mundo, quàm in horologio manufacto, quanto tam pondus eius, quàm rota ordinatius disponuntur, quantoque caetera entia ad inuicem, ad rotam,* 2.344 & ad pondus virtuosioribus, licet occultioribus nexibus artificiosius colligantur. Vnde Sapient 11. Omne in mensura, & numero, & pondere disposuisti. Quare beatus Aug. 4. super Genesin ad literam 5. hanc autoritatem Sapientis exponens, inquirens{que} si esset, quomodo haec tria; men∣sura, scilicet, numerus, & pondus sint Deus, vel non Deus, sic ait; Secundum id quod noui∣mus mensuram in his quae metimur, & numerum in his quae numeramus, & pondus in his quae appendimus, non est Deus ista; secundum id verò quod mensura omni rei modum prae∣figit,

& numerus omni rei speciem praebet, & pondus omnem rem ad quietem & stabilitatem [unspec A] trahit ille primitus, & veraciter, & singulariter ista est qui terminat omnia, regulat omnia, format omnia, & ordinat omnia; nihilque aliud dictum intelligitur, quomodo per cor & linguam humanam dici potuit, Omnia in mensura, numero, & pondere disposuisti, nisi omnia in te disposuisti. Magnum est, paucis{que} concessum excedere omnia quae metiri possunt, vt videatur mensura sine mensura; excedere omnia quae numerari possunt, vt videatur nume∣rus sine numero; excedere omnia quae appendi possunt, vt videatur pondus sine pondere. Huic autem imaginationi & Hermes concordans, de verbo aeterno 18. Spiritu, inquit, mini∣strantur omnia in Mundo, qui quasi organum vel machina summi Dei voluntati subiectus est; Et infra 26. sic scribit, Totus hic mundus Dei opus immutabile, gloriosa constructio, bonum multiformi imaginum varietate compositum, machina voluntatis Dei * 2.345 suo operi absque in∣uidia suffragantis. Hoc idem potest imaginari quis veriùs, si imaginetur horologium habens rotam perpetuae motionis, virtute ponderis immanentis, non extrinsecus dependentis; Deus [unspec B] enim secundum praehabita est ‖ 2.346 interimum omni rei. Sed adhuc potest quis hoc imaginari ve∣rissime, imaginando rotam perpetuae motionis ex virtute aliqua attractiua vel etiam expulsi∣ua aeternaliter quiescente, velut si rota haberet in extremitatibus radiorum, aut in periferia sua ferrum, vel sit ferrea ipsa tota, quod vel quam Magnes attractiuus vel aliter expulsiuus, aut in∣diuersis extremis vtriusque virtutis propinquus ex vna sui parte semper patenter aspiceret; ex alia verò parte per aliquod obstaculum occultaretur ab eo, vel ingeniosius aliter quouismodo. Quod igitur Magnes quietus attrahens vel expellens in horologio tali paruo, hoc Deus immo∣bilis volens vel nolens in horologio Mundi magno: Vnde Sapient. 7. Permanens in se omnia innouat. Adhuc autem fortassis posset hoc totum similius & propinquius exemplo proposito cogitari, supponendo iuxta 2^o. & 4^o. huius praemissa, Deum primò seipsum motu quodam im∣mobili, inuariabilique mouere, & omnia alia omnibus suis variabilibus motibus consequen∣ter:* 2.347 Vnde & Hermes de verbo aeterno 34. Deum, inquit, agitati credibile est in scipsum ea∣dem [unspec C] immobilitate. Haec autem cogitatio Dei, seu motio eius, aeterna volutio reputanda. Haec autem imaginatio, licet grossa à Physiologorum, Astrologorum, & Theologorum subtili sci∣entia non discordat. Sed ne cum quibusdam Astrologis liberas hominum voluntates sub∣ijcere videar astrorum necessariae seruituti, imaginor adhuc vltra, quod sicut maior Mundus est horologium quoddam magnum, sic homo qui secundū Philosophos dicitur minor Mun∣dus, est horologium quoddam paruum, illud quodammodo naturale, hoc voluntarium, illud stabile, hoc portatile; & sicut ibi pondus, seu virtus voluntatis diuinae mouendo per se primū eius motum, scilicet primam intelligentiam, cum maxima rota coeli, mouet caetera naturalibus motibus quibuscunque, sicut 12. Metaphys. demonstratur: sic & mouendo per se primum mo∣tum in homine, scilicet Animam rationalem cum rota cordis vel capitis, mouet reliqua homi∣nis [organa] & hominem ipsum totum voluntarijs motibus quibuscunque; & hoc est quod à Philosopho in De bona fortuna erat superius allegatum, scilicet quòd principium motus in A∣nima [unspec D] nostra, quemadmodum in toto vniuerso est Deus. Mouet enim, vt dicit, Omnia quae in nobis, diuinum rationis principium non ratio, ipse virtus existens intellectus organum; Vnde & Parab 21. Sicut diuisiones aquarum, ita cor Regis in manu Domini, quocunque voluerit inclinabit illud. Quare nec dubium, quin ita sit de cordibus quorumlibet aliorum, quoniam pusillum & magnum ipse fecit; & aequaliter est illi cura de omnibus, sicut Sapient. 6. dicitur sapienter. Quare & Esaiae 40. dicitur; Ecce gentes quasi momentum staterae reputatae sunt co∣ram co; vbi glossa, quod scilicet momentum ex nihilo in vtramlibet partem inclinatur. Quare & singuli petimus cum Psalmista dicentes: Inclina cor meum in testimonia tua & non in auari∣tiam Psal. 118. Super quod dicit Aug. Quid est inclinatum ad aliquid cor habere, nisi hoc vel∣le? orat igitur vt velit, cùm dicit: Inclina cor meum, &c. Vnde B. Aug. 4. super Gen. ad lit. 5. super Autoritatem Sapientis praedictam, immediatè post expositionem eius superius recita∣tam, subiungit; Ne{que} enim mensura, & numerus, & pondus in lapidibus tantummodo & in [unspec E] lignis, at{que} huiusmodi molibus, & quantis corporalibus animaduerti & cogitari potest. Est enim mensura aliquid agendi ne sit irreuocabilis & immoderata progressio, & numerus affe∣ctionum animi, & virtutum, & est pondus voluntatis & amoris; sed haec animorum at{que} men∣tium mensura aliâ mensurâ cohibetur, & numerus alio numero formatur, & pondus alio pon∣dere rapitur. Mensura autem sine mensura est cui aequatur quod de illa est; Numerus sine numero est quo formantur omnia, nec formatur ipse; Pondus sine pondere est quo referuntur omnia vt quicscant, & haec tria sunt Deus, sicut ex eodem loco erat superius allegatum.

[unspec A] COROLLARIVM.

Habet Corollarium per omnia quae facta fuerunt, facta fuerunt à voluntate diuinâ, & quae facta erunt, facta erunt ab ea.

VNde cognoscitur euidenter quòd omnia quae facta, seruata, seu mota sunt, fuerunt, aut erunt, haec sunt, fuerunt, & erunt à voluntate diuina, & hoc modis in Corollarijs tertij hu∣ius, secundi, & quarti praemissis. Hoc autem Corollarium tam patenter ex praemissis conse∣quitur, quod probatione non eget: Si enim necesse est omnia praesentialiter modò facta, prae∣sentialiter fieri à voluntate diuina, est & correspondenter necesse de praeteritis & futuris, de seruaris quoque similiter atque motis; quibus perspectis, & praetactis Corollarijs intellectis, modos praedictos moderatos arbitror non latere. Possunt autem & hic responsiunculae fa∣bricari, quales in capitulis supradictis, & similiter confutari.

[unspec B]

CAP. X. Quòd voluntas diuina est vniuersaliter efficax, insuperabilis & neces∣saria in causando, non impedibilis nec frustrabilis vllo modo.

NVnc autem restat ostendere consequenter quòd diuina volun∣tas est vniuersaliter efficax, insuperabilis, & necessaria in cau∣sando, non impedibilis, nec frustrabilis vllo modo. Hoc autem totum ex octaua parte Corollarij primi huius cognoscitur eui∣denter; [unspec C] quod tamen hic ex causa, aliquibus rationibus & Auto∣ritatibus confirmandum. Quis ergo nesciat optimè consequi, si Deus potest aliquid facere, & vult illud facere, facit illud, aut fa∣ciet pro tempore destinaro potentia & voluntate manente: ni∣hil enim ei deest ad facere requisitum.* 2.348 Dicitque Philosophus 9. Metaph. 10. Potens secundum rationem omne, necesse quando desiderat, cuius habet potentiam, & vt habet, hoc facere; & 2. Rhetor. 24. Si potuit, & voluit, egit. Omnes enim cum potentes velint, agunt. Et 5. Polit. 7. Quae autem volunt potentes, agunt omnes: Quare & docente Philosopho 1. Prior. ex opposito conclusionis cum eadem minore, inferendo oppositum maioris prioris, optimè sequitur è contrario, Deus non facit hoc, & vult facere hoc, ergo non potest hoc facere. Non est ergo omnipotens, sed impotens in hac parte, contra 7^am partem Corollarij primi huius, & contra fidem Ecclesiae generalem. Vnde & August. Enchirid. 76.* 2.349 [unspec D] Omnipotenti, inquit, Deo semper quàm facile est, quod vult, facere; tam facile est, quod non vult este, non sinere. Hoc nisi credamus, periclitatur ipsum nostrae confessionis initium, qua nos in Deum omnipotentem credere confitemut. Ne{que} enim ob aliud vocatur veraciter om∣nipotens, nisi quoniam quicquid vult, potest; nec voluntate cuiuspiam naturae voluntatis om∣nipotentis impeditur effectus. Item voluntas diuina est actus potentiae, vt est no••ū, & non mi∣noris quàm infinitae, propter 1^am suppositionem & 4^am partem Corallarij primi huius. Supe∣rat ergo omne finitum, nec ab aliquo superatur, nec ab aliquo infinito, quia sol••s Deus est talis per 17^am. partem Corollarij primi huius; nec ipse superat propriam volunta••m, nec habet in se contrarium illi quicquam. Quare dicit August. 5. de Ciuit. Dei 9.* 2.350 In eius voluntate sum∣ma est potestas: & Enchirid. 75. Ipsa est efficacissima. Item si voluntas diuina frustraretur ab aliquo, vel etiam vinceretur, hoc maximè videretur à voluntate creata Angelica vel humana; ergo haec illam excederet in virtute, quod 1^a suppositio non concedit.* 2.351 Dicit{que} Esaiae 47. Non [unspec E] resistet mihi homo, & supra eodem 14. Dominus exercituum decreuit, & quis poterit infir∣mare? & Apostolus ad Rom. 9. voluntati eius quis resistet? Scribitur quoque Hestarae 13. & Ecclesia sancta canit, Domine Deus omnipotens, inditione tua cuncta sunt posita,* 2.352 & non est qui possit tuae resistere voluntati; si decreueris saluare nos, continuò liberabimur: & Psal. 113. Omnia quaecunque voluit, fecit; quod tractans Augustinus Enchirid. 75. dicit,* 2.353 quod vtique non est verum, si aliqua voluit & non fecit, & quod est indignius, ideo non fecit, quo∣niam ne fieret, quod volebat omnipotens, voluntas hominis impediuit. Item si Deus non semper faceret quicquid vellet, indigeret auxilto ad aliqua facienda, contra quintam par∣tem Corollarij primi huius, & contra quaedam quinto huius praemissa. Ad hoc etiam sunt Autoritates Philosophicae & Theologicae multae valdè.* 2.354 Hermes siquidem de verbo aeter∣no

9. loquens de Deo, dicit, quòd omnia ex eius voluntate dependent: Et addit; Etenim [unspec A] de ipsa est summa perfectio, vtpote cùm voluisse & perfecisse vno eodemque temporis puncto compleat; Placitum enim Dei necessitas sequitur, voluntatem comitatur effectus. Et infra 22. Hic, inquit, solus, vt omnia vtraque sexus foecunditate plenissimus, semper voluntatis suae praegnans,* 2.355 parit semper quicquid voluerit procreare. Aristoteles etiam in de Mundo vlt. ostendens quòd Deus cum sit vnus, est tamen multinomius, & quaedam illorum nominum exponendo sic dicit, Reor autem & necessitatem nihil aliud dici, nisi quod insupirabilem sub∣stantiam,* 2.356 Adrastiam verò ineuitabilem causam entem. Dicit{que} Auicenna 10. Metaph. suae 1. Collectio horum omnium prouenit necessario ex necessitate diuinae voluntatis; Et Augusti∣nus 6 super Genetia ad literam 20.* 2.357 Voluntas creatoris rerum necessitas est, et hoc ibi per magnum processum diffuse ostendit. Et idem 3. de libero arbitrio 3. Voluntas illius mihi est necessitas. Idemque Enchirid. 83. Rogandus est vt velit, quia necesse est fieri si voluerit. Di∣citque Anselmus 2. Cur Deus homo 17. Si vi•• omnium,* 2.358 quae fecit, & passus est, veram scire [unspec B] necessitatem, scito omnino ex necessitate fuisse, quia ipse voluit. Itemque Augustinus Euchi∣rid. 77. tractans illud Apostoli 1. ad Tim. 2. Qui vult omnes homines saluos fieri; Et illud Matth. 23. Quoties volui congregare filios tuos & noluisti, ostendit quòd voluntas diuina non impeditur, nec aliquo modo frustratur in istis, & multis capitulis sequentibus idem pro∣bat. Vnde & 83. dicit, quòd quantaelibet sint voluntates Angelorum, & hominum bono∣rum & malorum volentes illud quod Deus vult, vel aliud; Dei omnipotentis voluntas semper inuicta est & 84. Omnipotens velle non potest inaniter quodcun{que} voluerit; & 85. Non est credendum Deum omnipotentem voluisse aliquid fieri, factumque non esse. Qui enim sine vllis ambiguitatibus ••ue in coelo, siue in terra, sicut veritas cantat, omnia, quaecunque voluit, fecit, profecto facere non voluit, quodcunque non fecit. Quare & per Esaiam 46. Deus sic dicit, Omnis voluntas mea fiet: Et infra eodem 55. Verbum, quod egredietur de ore meo, non reuertetur ad me vacuum, sed faciet quaecunque volui. Item alias Dei propositum in ali∣quo [unspec C] frustraretur, frustrariuè posset, quod est expresse contra Anselmum 1. Cur Deus homo 4.20.26. & secundi 4. & 8.* 2.359 Item Cyprianus gloriosus Dei Martyr & Doctor exponendo il∣lud orationis Dominicae, Fiat voluntas tua sicut in Coelo, sic & in terra, sic dicit; Oramus non vt Deus faciat quod vult, sed vt nos facere possimus, quod Deus vult. Nam Deo quis obsistit, quò minus, quod velit, faciat? Et hoc est quod ille leprosus protestabatur fideliter, cum dicebat, Domine si vis, potes me mundare Marc. primo & Luc. quinto, quod & indubi∣tanter ostendit responsio Saluatoris cum dixit Volo, mundare? Hanc etenim voluntatem mundationis effectus continuò sequebatur, sicut Euangelista subiungit; Et cum hoc dixisset, statim discessit ab eo lepra,* 2.360 & mundatus est. Super quod Beda primi libri super Marcum 6. di∣cit, Ipsa leprosi confessio Religionis & fidei plena est; In voluntate enim Domini tribuit po∣testatem; Et infra, nihil est medium inter opus Dei atque praeceptum quia in praecepto est o∣pus; deni{que} dixit, & facta sunt. Vides igitur quod dubitari non potest, quia voluntas Dei potes∣tas [unspec D] * 2.361 est; Et infra, Simul{que} illud mirabile, quòd eo sanauit genere, quo fuerat obsecratus: Si vis, potes me mundare; Volo, inquit, Mundare, habes voluntatem, habes etiam pietatis effectum. Non ergo vt pleri{que} Latinorum putant, iungendum est, & legendum Volo mun∣dare, sed separatim, vt primo dicat, Volo; deinde imperet. mundare. Qui & lib. 2^o super Luc. 5. idem ad cundem sensum exponit.* 2.362 Thomas etiam in Glossa super Marcum recita à Chry∣sostomo ibi istud, Per hoc non solum opinionem leprosi non destruxit, sed magis confirma∣uit; Verbo enim morbum fugat, & quod leprosus verbo dixerat, hic opere adim pleuit. Et super illud Luc. 5. recitat idem Glossator ab Ambrosio istud verbum: Eo sanat genere, quo fuerat obsecratus. Nihil autem medium est inter opus Dei & praeceptum, vt intelligas me∣dentis effectum virtutem operis. Vbi & hoc recitat à Cyrillo, à maiestate processit imperio∣sum mandatum; qualiter ergo in seruis computatur vnigenitus filius, qui volendo tantum∣modo cuncta potest? legitur de Deo Patre, quod omnia quaecunque voluit, fecit: Qui verò [unspec E] sui Patris potestate fungitur, quomodò diuersificabitur in natura ab eo? Mirare tamen in his Christum diuinè & corporaliter operantem: Diuinum est enim ita velle, vt praesto fiant om∣ma,* 2.363 humanum autem extendere dexteram. Quod & luce clarius testatur Ecclesiastes 8. sic di∣cens,* 2.364 Omne quod voluerit, faciet, & sermo illius potestate plenus est. Damascenus Sentent. vlt. concorditer ita dicit, Qui puluerem in corpus voluntate solum transmutauit, qui vniuer∣sorum est conditor, qui omnia haec construxit praecepto. Ita igitur crede & mortuorum re∣surrectionem futuram esse, diuina virtute, & voluntate, & nutu; Concurrentem enim habet cum voluntate virtutem.* 2.365 Hoc etiam tenet Hugo de Sacramentis lib. 1. part. 4. cap. 15. & Lum∣bardus 1. Sentent. dist. 45. plane.

[unspec A]

COROLLARIVM.

Habet Corollarium, quòd ad Deum velle facere, seu fieri quippiam per se, vel per ali∣ud quodlibet quouismodo, necessario sequitur illud fieri illo modo, nec modo nostro conando alias vires apponit, nec est in co vltra intellectum dictantem, & volunta∣tem consentientem alia virtus executiua ponenda: nec aliter se habet operans quâm quiescens; & quòd diuina voluntas est primum principium liberum.

EX his autem consequitur manifestè quòd, ad Deum velle facere, seu fieri per se, vel per aliud quodlibet quouismodo, necessariò sequitur illud fieri illo modo; nec modo [unspec B] nostro conando, alias vires apponit; nec est in eo vltra intellectum dictantem, & volunta∣tem consentientem, alia virtus executiua ponenda, vt ponitur à quibusdam; nec aliter se habet operans quàm quiescens; ex quo nec minus euidenter infertur, quòd voluntas diuina sit primum principium liberum. Si enim aliquid aliud, quàm Deum velle, requiteretur ad fa∣cere, voluntas sua non esset per se sufficiens ad agendum contra priora. Item voluntas Dei est aliquo modo operatiua extra se, sicut voluntas nostra mouet primum motum corporale in nobis & non tantùm finitè: hoc enim primae suppositioni, tertiae parti primi, & quartae re∣pugnat. Nec vlla est ratio quare potius sub vno gradu finito, quam sub alio, ergo infinitè. Non ergo exigit aliquam virtutem executiuam posteriorem in Deo, quasi defectus suae effi∣caciae supplementum. Item, si talis virtus executiua ponatur, illa naturaliter mediat inter vo∣luntatem diuinam & opus, contra autoritates Bedae & Ambrosij superiùs allegatas; & est con∣tra Damascenum dicentem, quòd voluntate solum transmutauit, &c. Alia verò pars huius corollarij per hoc patet, quòd aequaliter potest quis velle operans, & quiescens, & maximè [unspec C] Deus ipse, cùm per quintum huius omnino mutari non possit.* 2.366 Dicit & Augustinus in sen∣tentijs Prosperi 157. Non est fas credere aliter affici Deum cum vacat, aliter cum operatur. Patitui quippe qui afficitur, & mutabile est omne quod patitur: Non ergo in Deo aut pigra vacatio, aut laboriosa cogitetur industria, quia nouit & quiescens agere, & agens quiescere. Quòd etiam voluntas diuina sit primum principium liberum hinc apparet, quoniam per sup∣positionem secundum, in principijs liberis non est infinitus processus, sed est aliquod vnum primum, & illud non potest poni in aliqua causa secunda; quia per capitula proxima omnis causa secunda in omni sua causatione necessariò subditur causae primae. Si etiam prima causa non ageret liberè sed purè necessariò; cùm omnes causae secundae in causatione sua quacun∣que subdantur necessariò primae causae, vt nonum & decimum clarè docent; omnes causa∣tiones earum, sicut & omnis causatio primae causae purè necessariò prouenirent; quare liber∣tas, contingentia, & meritum totaliter deperiter. Nec decet causarum ordinem naturalem [unspec D] vt causa inferior & secunda sit liberior, quàm suprema, & prima, nec est possibile vllo modo; haec est in omnibus regulans, illa in omnibus necessariò regulata; haec subijciens, illa sub∣iecta; haec praecedens & dominans, illa sequens in omnibus & ancillans, sicut praemissa nona & decima manifestant. Primum ergo principium liberum necessariò est in Deo, & non in essentia sua primò, quia per prima & secunda capitula, ipsa est necesse esse omninò; nec in intellectu diuino, quia necessariò intelligit vniuersa; nec in aliqua potentia alia à voluntate; omnes enim aliae potentiae sunt purè naturales, & voluntate semota, si agerent, purè naturali∣ter & necessariò agerent, sicut principium noni capituli ostendebat. Libertas ergo est in sola voluntate ponenda, & prima simpliciter in prima simpliciter, quae est Dei.

[unspec E]

[unspec A]

CAP. XI. Quod primum principium necessarium & verum incomplexum est Deus; & quod principium complexum primum sim∣pliciter est de Deo: puta Deus est, Deus scit omnia, Deus vult omnia, vel aliquid simile.

INuento siquidem primo principio libero, restat consequenter inquirere primum principium necessarium, & verorum om∣nium [unspec B] primum verum. Est siquidem apud Philosophos duplex necessarium atque verum; Incomplexum scilicet & complexū; ex prioribus autem reputo manifestum; quod sicut Deus est primum ens omnium entium, & prima causa essendi quodcun{que} sic est primum verum & necessarium incomplexum, & prima causa essendi quodlibet necessarium siue verum. Nam sicut 2^o. cap. fuerat allegatum; Primum in quolibet genere est causa omnium aliorum secundum quod sunt in illo genere, & maximè dignum nomine illius generis; Deus autem est primum in ge∣nere verorum incomplexorum, sicut ex praehabitis potest faci∣liter apparere. Hoc idem clarè testari videtur Philosophus 2. Metaph. 4. & Auerroes in com∣ment. Nec non Auicenna 8. Metaph. 6. sicut secundum huius plenius recitauit. Quibus & [unspec C] concordat. August. 7. Confess. 15. ibi similiter recitatus. Vnde & Anselmus de veritate 7. Pu∣tas esse aliquid, aliquando, aut alicubi, quod non sit in summa veritate, & quod ‖ 2.367 vim non ac∣ceperit quod est, in quantum est, aut quod possit aliud esse quàm ibi est? Non est putandum: Est igitur veritas in omnium quae sunt essentia, quia haec sunt, quod in summa veritate sunt. Sed quia de primo vero incomplexo dubium non videtur, non aestimo circa illud vlterius immo∣randum; De primo autem vero complexo est dubitatior difficultas: Dicit enim Philosophus 4. Metaph. 9. quod hoc est primum principium complexorum, Idem simulinesse, & non in∣esse eidem, & secundum idem est impossibile; sed ne tanto Philosopho tantillus videar obgar∣rire, sciendum quod duplex est principium, cognoscendi scilicet & essendi, vel, quoad nos & quoad naturam; Ipse autem loquitur ibi de primo principio cognoscendi, & apud nos tan∣tùm, per quod generaliter in omnibus scientijs regulamur, sicut processus textus & comment. satis ostendit. Principium autem complexorum primum simpliciter est de Deo vt puta Deus [unspec D] est, vel Deus scit omnia, vel Deus vult omnia, vel aliud quicquam tale: Primum enim in ge∣nere verorum complexorum, sicut est in quolibet alio genere est causa, quare omnia poste∣riora sunt vera. Ergo est causa sic essendi realiter, sicut significat quodlibet verum sequens: Nam secundum Philosophum in praedicamentis, In eo quod res est vel non est, ratio vera vel falsa dicitur: & nullum verum posterius est causa quare primum sit verum. Sic ergo esse realiter, sicut significat primum verum, erat causa sic essendi realiter, sicut significat quod∣libet verum sequens, & nullum verum sequens erit causa sic essendi realiter, sicut significat primum verum. Causa autem quare ita est realiter sicut significat, quodcunque verum non dictum de Deo, est in Deo, nec aliquod aliorum est Deo causa essendi, sicut ex praehabi∣tis in isto capitulo & alijs satis patet. In Deo ergo, siue de eo est primum simpliciter princi∣pium totius generis complexorum. Item Deus est prima causa cuiuslibet essentiae, seu modi essendi, ergo & cuiuslibet veritatis. Item verum, quod potest esse verum sine alijs & non è [unspec E] contra, est prius eis: sed sic se habet, Deus est, ad alia vera quaecunque. Item sicut illud quod est notissimum in cognitione apud nos, est sic, primum principium, vt patet per Phi∣losophum vbi prius: sic illud quod est notissimum simpliciter & apud naturam, est primum principium correspondenter; Illud autem est, Deus est, licet propter corruptionem corporis animam aggrauantis hoc de difficili cognoscamus. Vnde Philosophus 2. Metaph. 1. Dif∣ficultate theoriae de veritate secundum duos existente modos, non in rebus, sed in nobis est eius causa. Sicut enim nycticoracum oculi ad lucem diei se habent, sic & animae nostrae in∣tellectus ad us ad ea quae sunt omnium naturae manifestissima:* 2.368 Vbi Auerroes; Difficultas in re∣bus quae sunt in fine veritatis, scilicet in primo principio, & in principijs distinctis à ma∣teria,

[unspec A] est ex nobis, non ex illis. Idem posset argui ex firmitate primi principij, quoniam si∣cut est primum sic est firmissimum, vt patet per Philosophum 4. Metaph. 8. & quia omnia alia vera innituntur veritati illius, vt originali radici, & primario fundamento: sed nulli du∣bium, quin, Deum esse, firmissimum sit verorum. Item verum incomplexum est prius natu∣raliter vero complexo, sicut simplex composito, & causa & principium eius; ergo principi∣um ad principium huiusmodi proportionaliter se habebit; Deus autem est principium to∣tius veri incomplexi, sicut prior pars huius capituli demonstrauit. Item in ordine verorum non est infinitus processus; sed est aliquod primum verum, quod est causa omnium aliorum: Sed illud est, Deus est, cùm non habeat aliquod verum prius causam illius. Item illud verum quod est tantum causans alia vera, non causatum ab e••s, est primum: hoc autem est, Deus est. Item illud quod est verissimum omnium, est principium omnium: hoc autem est Deus, quia ipse maximè est, sicut praehabita docuerunt. Item Anselmus de Veritate 10. dicit,* 2.369 quòd [unspec B] summa veritas nulli quicquam debet, sed omnia debent illi, & ipsa est causa omnium altarum veritatum, & nihil est causa ipsius: Et distincta veritate in causantem & causatam, dicit quòd veritas quae est in rerum existentia est effectus summae veritatis; Ipsa verò est causa veritatis, quae est cognitionis, & eius quae est in propositione. Idem infra eodem vlt. probat diffusè quòd est vna veritas, & illa est summa veritas, qua omnia vera sunt vera. Idemque Monolog. 18. & Augustinus 1. Soliloquiorum 21. & 2ⁱ libri 20. ex aeternitate veritatis probant aeterni∣tatem Dei. Veritatis verò aeternitatem sic probant, Hoc semper fuit verum, Aliquid est fu∣turum, & hoc semper eut verum, Aliquid est praeteritum; ergo & aliqua veritate; quare & illa veritas nunquam incoepit, nec desinet: ergo veritas est aeterna. Haec autem probatio non concludit, si aliqua propositio possit esse vera per se sine superiore veritate in Deo causante veritatem in tali propositione, & illam continuè sustinente; Vnde Anselmus de veritate 10. exponens hanc probationem, quam in suo Monologio recitat se fecisse, discipulo suo dicit; [unspec C] Iam intelligere potes quomodo summam veritatem in meo Monologio probaui non habere principium vel finem per veritatem orationis. Cum enim dixi, quandò non fuit verum, quòd futurum erat aliquid? Non ita dixi, ac si absque principio ista oratio fuisset, quae assereret fu∣turum esse aliquid, aut ista veritas esset Deus: sed quoniam non potest intelligi, quando, si o∣ratio ista esset, veritas illi de esset; vt per hoc, quia non intelligitur quando ista veritas esse non potuerit, si esset oratio in qua esse posset, intelligitur illa veritas sine principio fuisse, quae pri∣ma causa est huius veritatis: quippe veritas orationis non semper posset esse, si eius causa non semper esset. Etenim vera non est oratio, quae dicit futurum esse aliquid, nisi reipsa aliquid sit futurum; neque aliquid est futurum si non est in summa veritate: Similiter intelligendum est de illa oratione quae dicit, quòd praeteritum est aliquid. Nam si nullo intellectu veritas o∣rationi huic si facta fuerit, deesse poterit; necesse est vt eius veritatis, quae summa causa est istius, nullus finis intelligi possit. Ideirco namque verè dicitur praeteritum esse aliquid, quia [unspec D] ita est in re, & ideò est aliquid praeteritum, quia sic est in summa veritate. Quapropter si nun∣quam poterit non esse verum, futurum esse aliquid, & nunquam potuit non esse verum prae∣teritum esse aliquid, impossibile est principium summae veritatis fuisse, aut finem futurum esse. Item Augustinus 26. contra Faustum 2. Quicquid praeteritum est, iam non est;* 2.370 non er∣go est, quod verè dicimus fuisse, sed ideò verum est illud fuisse, quia in nostra sententia, quip∣pe qua dicimus aliquid fuisse, ideo vera est, quia illud de quo dicimus, iam non est. Hanc sen∣tentiam Deus falsam facere non potest, quia non est contrarius veritati. Quòd si quaeras, vbi sit haec veta sententia, prius inuenitur in animo nostro, cùm id verum scimus & dicimus: sed si & de animo nostro ablata fuerit, cùm id, quod scimus, obliti fuerimus, manebit in ipsa veri∣tate. Semper enim verum erit, fuisse illud quod erat, & non esse, & ibi verum erit iam fuisse quod erat, vbi verum erat antequam fieret, futurum esse quod non erat. Huic veritati Deus non potest aduersari, in quo est ipsa summa & incommutabilis veritas, qua illustratur vt ve∣rum [unspec E] sit, quicquid in quorumcunque animis & mentibus verum est. Idem super illud Psalmi quarti; Vt quid diligitis vanitatem, & quaeritis mendacium? sola veritas facit beatos, ex qua vera sunt omnia. Idem quoque super illud Psalmi 55. In Deo laudabo sermones meos, in Deo laudabo sermones, quia ibi est fons sermonum verorum. Est ergo in Deo vero primum principium cuiuslibet veritatis.

[unspec A]

CAP. XII. Ostendit quale sit illud primum principium, quia affirmatiuum, & quod sit illud quod Deus est, seu Deus est Deus.

INuento igitur quòd primum principium complexum est in Deo, vel de eo, restat vlterius quaerere, quale & quod est illud. Primo ergo quae∣rendum est, quale sit illud, vtrum Affirmatiuum, vel potius negatiuum. Quod autem non sit purè negatiuum, apparet, quia pura negatio ni∣hil ponit; Primum principium complexorum ponit, & causat omnia vera complexa sequentia, sicut capitulum proximum demonstrauit; [unspec B] non est ergo purè & totaliter negatiuum. Nec est negatiuum praeg∣nans, seu implicans, quia talis negatiua virtute solius negationis peni∣tus nihil ponit, sed si forsitan quicquam ponat, hoc est virtute alicujus affirmatiuae prioris quam importat: ergò illa affirmatiua per se potiùs est primum principium complexorum. Ipsa enim per se est causa veritatis in alijs; sed illa negatiua non nisi per illam, ergò illa prior. Sed nihil tale est primum verum complexum, & causa veritatis in alijs, quo est aliud verum priùs, & alia causa prior. Item sicut 2. capitulum ostendebat, omne quod est per accidens ali∣quale, reducitur ad aliquod priùs, quod per se est tale: talis autem negatiua implicatiua seu praegnans tantùm per accidens ponit & causat in alijs veritatem; ergò reducitur ad aliquod per se priùs, cujus virtute hoc facit; illud ergò aliud priùs & magis causat veritatem in alijs; Igitur illud est potiùs principium complexorum. Hoc etiam aliud est priùs verum, & causa veritatis hujus negatiuae, ergo illa non est primum verum, nec primum principium complex∣orum. [unspec C] Item secundum Philosophum 1. Post. 17. Demonstratio affirmatiua est dignior, melior, & nobilior, prior & potior negatiuâ, & propositio affirmatiua propositione negatiua similiter, vt ibi dicit & probat. Omnis enim negatiua per affirmatiuam probatur, & cognos∣citur, non è contra. Item sicut demonstratio affirmatiua ad negatiuam, sic propositio affir∣matiua ad negatiuam; sed demonstratio affirmatiua praecellit negatiuae in conditionibus su∣pradictis; quare & propositio affirmatiua praecellit similiter negatiuae. Quod autem affirma∣tiua probet negatiuam & non è contra; patet ex libro Priorum de omnibus syllogismis. Et quod negatiua cognoscitur per affirmatiuam, & non è contra, sequitur ex ipso, & patet simili∣ter; quia priuatio cognnoscitur per habitum, & non è contra, vt probat Philosophus 3. de Anima 25. & patet similiter in Comment.* 2.371 Vnde & Auicenna 1. Metaph. 5. Esse notius est quam non esse; Esse enim cognoscitur per se, non esse verò per esse. Quibus & consentit Au∣gustinus 12. de Ciuit. Dei 7. dicens tenebras & silentium esse nota,* 2.372 non sanè in specie, sed in [unspec D] speciei priuatione: Affirmatio autem est esse quodammodo & habitus, vel haec importat; Negatio verò non esse atque priuationem. Item omnis negatiua vera habet affirmatiuam ve∣riorem priorem, quae sit causa illius, vt pater per Philosophum 2. peri hermenias vlt. sic di∣centem. Si quod bonum est, & bonum est, & malum non est; hoc quidem secundum se, scili∣cet est bonum, illud verò secundum accidens, scilicet non est malum: Accidit enim ei malum non esse; magis haec in vnoquoque vera, quae secundum se est, & etiam falsa; ergo haec bo∣num est bonum, verior est & prior, quam ista, bonum non est malum. Est etiam causa illius, quia enim bonum est bonum, ideo non est malum, & non è contra; quia non esse malum, pe∣nitus nihil ponit, & per consequens nihil causat. Primum ergo principium complexorum nullatenus negatiuum, sed affirmatiuum firmiter arbitrandum. Ostenso igitur quale sit istud principium, iam superest inuestigare vlterius quod sit illud, Vtrum videlicet sit Deum esse, an Deum scire omnia vera, vel Deum velle omnia vera; quodlibet enim horum posset tale prin∣cipium [unspec E] estimari: Nam sicut ex 9^o huius apparet, voluntas Dei est prima & summa causa om∣nium, quare & omnium veritatum; ergo Deum velle est primum principium complexorum. Sed haec aestimo non est vera; Illud enim non est primum verum quo est aliud verum prius; sed Deum velle habet aliud verum naturaliter prius eo, scilicet Deum cognoscere, quoniam Deus naturaliter prius cognoscit quodlibet volutum quam velit illud. Omnis enim volutio est ne∣cessario prae••ogniti, sicut tam Philosophis quam Theologis satis constat. Ideoque poterit ap∣p••rete Deum ••ognoscere siue scire, esse principium iam quaesitum. Sed apparentia ista fallit; 〈…〉〈…〉m a••••ud verum naturaliter prius isto, scilicet Deum esse, Deum esse cognitiuum, Deum esse omnipotentem cum similibus suis, distinguendo & multiplicando ista in Deo, & secun∣dum

[unspec A] prius & posterius ordinando, non essentialiter omninò siue realiter, sed intellectualiter aut imaginariè, sicut tam Philosophi quàm Theologi solent loqui, sicut ab Aristotele in De Mundo fuit superius allegatum. Et patet idem per eundem 12. Metaph. multis locis,* 2.373 & per Auerroem Commentar. 39. hoc idem plenius declarantem; quod etiam doctus Plato, A∣uicenna, Algazel, & Auicebrol testantur concorditer, sicut probant superius allegata. Sic e∣tiam loquitur Apostolus ad Romanos 1. cùm dicit; Inuisibilia Dei à creatura mundi per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciuntur; sed sempiterna quoque eius virtus ac deitas; & alibi in sacra Scriptura creberrimè. In libris quoque Augustini de Trinitate, & alijs ac caeterorum Sanctorum, omniumque Doctorum dístinguuntur quodammodo, potentia, scientia, & vo∣luntas: Multa enim potest, & scit, quae non vult. Idem patet de iustitia, gratia, & miseri∣cordia, & multis similibus, omnibus satis notis. Vt autem istud principium possit facilius inueniri, sciendum secundum Philosophum 2. Metaphysic. Quòd licèt Deus de se, & apud naturam existat notissimus, intellectus tamen animae nostrae sic se habet ad eum, sicut oculi [unspec B] Nycticoracum ad lucem diei, scilicet ipsum Solem; & hoc est aequaliter ex limositate corpo∣ralis materiae oculos animae obumbrantis. Quamdiu igitur corpus quod corrumpitur, ag∣grauat animam, & terrena habitatio deprimit sensum plurima cogitantem, non potest homo intelligere Deum perfectè sicuti est, ipsomet dicente Mosi deprecanti. Non poteris videre faciem meam, non enim videbit homo, & viuet, Exod. 33. Quare secundum Philosophum, 1. Physic. & alibi; Innata est nobis via à notioribus nobis ad notiora naturae, quae sunt sim∣pliciter notiora, à posterioribus scilicet ad priora, & à causatis ad causas. Nomina igitur qui∣bus Deum cognoscimus, non significant ipsum per se essentialiter, & penitus absolutè, quo∣niam à creaturis, & effectibus notioribus nobis transferuntur ad ipsum ignotiorem nobis, li∣cèt simpliciter notiorem. Ideoque dicit Philosophus in De Mundo vlt. Cumque sit vnus, multinomius est nominatus ab omnibus passionibus quas innouat; Vocatur enim Iupiter, Zima, filius Saturni, Enicus, fulmineus, pluuialis, tonitrualis, tempestuosus, serenus, & in [unspec C] summa loquendo, coelestis & terrestris appellandus à qualibet natura, & fortuna, velut ens ipse omnium causa; cui & concordant Hermes atque Dionysius superius recitati. Vnde & Rabbi Mose de duce dubiorum, 58.* 2.374 Omnia nomina Creatoris quae inueniuntur in libris sunt sumpta ab operibus, praeter vnum nomen quod est appropriatum ei, scilicet tetragram∣maton, & idcirco vocatur nomen separatum, quia significat sapientiam Creatoris significa∣tione pura in quo non est participatio. Si igitur vt hic dicit, nomen Domini tetragramma∣ton, vel quodlibet aliud significet Deum purè, subijciaturque verbo seu praedicato simpli∣cissimo, siue purissimo dicto de Deo, propositio sic affirmans erit primum simpliciter ve∣rorum omnium complexorum, & principium primum intrinsecum totius generis com∣plexorum. Si autem nullum nomen creatum, nec aliquid aliud ab vnico Dei Verbo, quod est eius imago perfecta, significet eum purè, quod reputo magis probabile; ponatur quòd [unspec D] hoc nomen, Deus, quod est tetragrammaton, quatuor scilicet literarum, imponatur Deo ab essentia eius pura, & significet cum purissimè, quo poterit comprehendi ab aliqua crea∣tura, & propositio coniungens simplicissimè & purissimè verbum vel praedicatum purissi∣mum cum isto subiecto, est principium iam quaesitum, scilicet Deus est, vel Deus est Deus. Quod autem proprijssimum & purissimum nomen Dei, ab eius pura essentia impo∣natur, patet, ipsomet docente Moysem nomen eius scire volentem, dicendo; Ego sum qui sum, Exod. tertio: quam autoritatem tractans Rabbi Mose, vbi prius 61. vult quòd hoc no∣men maximè competat ipsi Deo, & significat Necesse esse; & supra 58. dicit; Quòd nomen Dei tetragrammaton, quod est Deo maximè proprium, fortassis significat super ratione Necesse esse; quare nomen sumptum à pura eius essentia videtur sibi proprijssimè conuenire. Apparet ergo quòd Deus est, vel Deus est Deus, sit primum principium complexorum, si praedicatum & verbum essentialissimè, & proprijssimè correspondenter significet vt subie∣ctum. [unspec E] Sunt autem vera duplicia, superiora scilicet, & inferiora; inferiora vera, sunt omnia dicta de creabilibus, vel creaturis; & vniuersaliter de quocunque quod non est Deus, vel etiam de Deo per respectum ad aliud, vt Deus est Dominus omnium, vel Creator: Vera su∣periora sunt, quae in solo Deo consistunt; vt, Deus est potens, sapiens, atque bonus. Horum autem haec quidem sunt quodammodo posteriora naturaliter, haec priora. Posterius enim est Deum velle, quàm cognoscere; & cognoscere, quàm esse: Esse enim naturaliter haec prae∣cedit & vniuersaliter omnia talia attributa. Quod licèt de se satis appareat, potest tamen per simile suaderi. Esse enim simpliciter in rebus creatis praecedit naturaliter omne esse earum determinatum ad esse tale vel tale, dicente quarta propositione de causis, Prima rerum cre∣atarum est esse, & non est ante ipsum creatum aliquid; quare & simili sic videtur ‖ 2.375 de om∣nium

Creatore. Item per superiùs habita, Primum principium complexorum est affirma∣tiuum, [unspec A] quid ergo possit aliud affirmare quàm esse primum de ente primo, purissimum de purissimo, & simplicissimum de simplicissimo; quaelibet enim affirmatio alia posterior erit tali. Videtur igitur Deum esse, vel Deum esse Deum, esse simpliciter primum principium complexorum. Illud enim verum est principium caeterorum, quod naturaliter ipsa praece∣dit. Vnde & Anselmus de veritate 10. Omnia summae veritati debent; ipsa verò nulli quic∣quam debet, nec vlla ratione est quod est, nisi quia est. Hic forsan aliquis sic opponet, Il∣lud non est primum verum quo est aliud verum prius; sed Deum esse, habet aliud verum pri∣us, scilicet Deum posse esse; sequitur enim de quocunque, hoc est, ergo hoc potest esse, & non conuertitur; ergo per illam definitionem prioris notissimam, Deum posse esse, est prius naturaliter quàm ‖ 2.376 hunc esse. Haec autem argutia peccat in materia: Prius enim est Deum esse, quàm posse esse, quod videtur mirabile, sed est verum: Omne enim possibile seu po∣tens esse aliqua potentia existente priore est tale; Deus autem non est potens esse per aliquam [unspec B] potentiam alienam, Non enim indiget vllo tali, nec per potentiam aliam praecedentem, cum nulla sit talis: est ergo Deus potens seu possibile esse per potentiam propriam sibi actua∣liter inhaerentem; Potentia autem possibilitas seu potestas est vnum attributum diuinum, pri∣us ergo naturaliter est illud cui attribuitur & inhaeret, scilicet essentia pura Dei; quare & Deum esse videtur pr••us naturaliter, quàm Deum posse esse, sicut ibi potest prioritas assignari. Hoc autem totum ex primo huius apparet. Causa autem quare magis apparet contrarium, est quia ita est in omnibus alijs citra Deum, à quibus sicut superius dicebatur, assurgimus ad cog∣nitionem Dei, indicantes sic esse in omnium Creatore, sicut est in omnibus creaturis. In his enim omnibus posse esse praecedit actualiter esse; Totus enim mundus prius potuit esse quàm esset, & cùm non ens nullam potentiam habeat, mundus quando non fuit, non fuit possibile esse per potentiam propriam, sed diuinam; Vnde Anselmus de Casu diaboli 12. quod nihil est omnino nihil habet, & ideo nullam habet potestatem, & sine potestate omnino nihil potest, & [unspec C] mundus antequam fieret nihil erat; ergo omnino nihil antequam esset, potuit; non potuit er∣go esse, antequam esset; quare antequam esset possibile, & impossibile fuit eum esse; ei quidem in cuius potestate non erat, vt esset, erat impossibile; sed Deo in cuius potestate erat, vt fieret, erat possibile: quia ergo Deus prius potuit facere mundum, quàm fieret, ideo est mundus, non quia mundus potuit prius esse.

CAP. XIII.

Ex istis quasi Corollariè 12. partes infert.

EX hoc autem multa quasi corollaria videntur inferri;

[unspec D] 1Quod actus est simpliciter prior potentia.

PRimò, actum esse simpliciter priorem potentia in mobilibus & non mobilibus, temporalibus & aeternis. Hoc ex priori∣bus satis pater, loquendo de primo actu simpliciter, qui est puris∣sima, absolutissima, & actualissima essentia summi Dei, ex qua velut ex radice posteriora pullulant, tanquā propagines, omnia attributa diuina, quibus mediantibus ex sua foecunditate in hau∣sta germinat caeteras creaturas. Quare & Aristoteles 9. Me∣taph. 13. & post diffusè probat quod actus in omni motiuo & immobilitatiuo est prior potentia tribus modis, scilicet ratione, id est, definitione, sapientia, id [unspec E] est, perfectione, & tempore quodammodo, & quodammodo non; quodlibet enim indiui∣duum generatum prius est in potentia quàm in actu, sicque potentia prior est actu; sed illud à quo indiuiduum generatur est necessariò prius in actu, sicque actus praecedit potentiam tem∣pore, docente Philosopho: Semper enim ex potestate ente fit actu ens, ab actu ente, semper mouente aliquo primo; mouens autem actu iam est. Et infra 17. Palam quia prior actus po∣tentia, substantia, & tempore; semper enim praeaccipitur actus alius ante alium, vsque ad eum, qui est semper mouentis primum: At verò & magis propriè; Nam sempiterna priora sub∣stantia corruptibilibus; vbi dicit Auerroes, Actus qui est motor praecedit tempore rem motam, & ascendit hoc ad primum motum & primum motorem. Declaratum est enim in

[unspec A] Physicis, quod omnia mota reducuntur ad primum motorem, qui est actus in quo non est po∣tentia omninò, scilicet ad mutabilitatem aliquam in seipso, vt 5^um capitulum praemonstrauit.

Quòd esse est prius simpliciter, quàm non esse. 2.

VNde & secundò monstratur quod esse prius est simpliciter quàm non esse; esse scilicet pri∣mi actus, sicut ex proximo satis patet. Vnde Auerroes super 9. Meta. comment. 13. vni∣uersaliter quia potentia est non esse, & actus esse, necesse est vt esse praecedat non esse. Rursum autem si hoc non est, verum est, & ita est, quod hoc non est; quare & secundum proximo hu∣ius praemissa, aliqua veritate & entitate priore verum est, & ita est, quod hoc non est. Dicitque Philosophus 1. Post. 17. quòd affirmatiua prior est negatiua, sicut esse prius est non esse.

Quod necessarium est prius possibili contradictionis. 3.

TErtio quoque ex eodem colligitur, necessarium esse prius possibili contradictionis; hoc e∣nim euidenter apparet ex 17^a parte, & alijs primi huius. Necessarium etiam potest esse [unspec B] sine tali possibili, non è contra; Nam per secundum omne tale possibile necessariò conserua∣tur à Deo. Item si necessarium non sit prius possibili contradictionis; est igitur compar, vel posterius; sed non est compar & coaequaeuum cum eo, quia cum non sunt duo aequè prima sim∣pliciter, oporteret illa duo reduci ad aliquod prius ambobus, tanquam ad primum principium & primam causam illis communem, sed nihil tale poterit assignari; nec possibile contradicti∣onis potest esse prius necessario, quia tunc potentia praecederet actum; & non esse, esse; quod est contra proximo nunc ostensa. Item si possibile contradictionis esset prius necessario, cùm tale possibile non de necessitate causet tale necessarium, posset esse sine illo, quod est contra secundum huius, sicut superius est argutum. Item quod non habet causam prius est eo quod habet causam; sed secundum Auicennam 1. Metaph. 6. Necesse esse per se non habet causam, & quod est possibile esse per se habet causam; Et infra eodem 8. Necesse est id quod per seip∣sum [unspec C] est veritas, posse verò est ‖ 2.377 esse per aliud à se; & cap. 6. probat, quod necesse esse non habet aliquid sibi coaequale, nec aliquid prius eo; sed ipsum per seipsum est primum omniū aliorum.

Quod necessarium est prius impossibili. 4.

QVarto vero ex hoc potest cognosci quòd necessarium est prius impossibili: Possibile e∣nim est prius impossibili sicut affirmatio negatione, habitus priuatione, & esse non esse; & necessarium est prius possibili, sicut nouissimè probatur. Item necessarium se habet ad im∣possibile, sicut affirmatiuum ad negatiuum, habitus ad priuationem, & esse ad non esse; haec autem illa praecedunt.

Quod purè necesse esse, seu pura necessitas est prius simpliciter quolibet alio, ac radix pri∣ma & fundamentum primarium omnium aliorum. 5.

QVinto ex eodem colligitur, quòd purè necesse esse, seu pura necessitas est prius simpliciter quolibet alio, ac radix prima & fundamentum primarium omnium aliorum; hoc autem [unspec D] intellectis prioribus faciliter cognoscetur. Potest tamen ex abundanti breuiter sic ostendi; si non sit ita, aliquid aliud est prius naturaliter necessariò, vel coaequale cum eo; sed nullum non necessarium est prius eo, quia cum omne ens posterius constituatur in quolibet suo esse per ens primum, sequeretur quod necessarium constitueretur in esse necessario per ens non neces∣sarium, sed possibile vel contingens, quod est impossibile manifestum, quia adhuc destructo possibili maneret necessarium per seipsum, & quia nihil potest dare alteri firmius esse quàm habet. Item si vna pars contradictionis est possibilis, reliqua est possibilis, & si vna est neces∣saria, reliqua est impossibilis; & si possibile constituat necessarium ex posse non esse, sequitur necessariū non esse; ergo ex possibili sequitur impossibile & ex vero falsum. Tunc etiam pos∣sibile vel contingens esset prius necessario contra priora. Nec aliquid non necessariū est coae∣quale cum necessario, secundum praecedentia documenta; est ergo necesse esse principiū omni∣bus alijs, & omnium prima causa. Opponet se forsitan aliquis cōtra ista, quia secundum priora [unspec E] Deum esse est 1^um principium, & per consequens Deum simpliciter esse, prius est quàm ipsum necessariò esse, seu esse necesse esse, & quia sicut pars praecedit totū, sic esse necesse esse: Dicen∣dum secundum priora, quòd si Deus est, sit 1^um principium, hoc nomen Deus significat 1^um ens essentialissimè & propriissimè; quare & simili ratione maximè necesse esse, & praedicatum seu verbum significabit quantum poterit correspondenter, sic que Deum esse, si sit primum principium per se, & primò significat necesse esse sic esse. Et qualecunque esse, praedicatum seu verbum significet, cùm subiectum sit prius naturaliter praedicato & verbo, & ipsum ex se primò est necesse esse, adhuc necesse esse praecedit aliud esse quodcun{que}. Quod autem assumi∣tur consequenter quòd esse praecedit necesse esse, vt pars totum, non est verum: Nam necesse esse non habet aliquā partem priorem, nec aliquid prius omninò quo constituatur in tali esse; sed ipsum per se & primò est simplicissimè tale esse.

6. Quod principium primum complexum summe & pure necessarium est & firmum. [unspec A]

VNde & 6^o patet indubiè, quòd principium primum complexum, summè & purè neces∣sarium est & firmum; Hoc enim de summè & firmissimè necesse esse correspondenter enuntiat esse, sicut praecedentia manifestant.

7. Quod necessarium nequaquam rectè per possibile vel per impossibile definitur.

SEptimo concluditur manifestè, quod necessarium nequaquam rectè per possibile, nec per impossibile definitur; Nihil enim rectè definitur per aliquid posterius eo, sicut 2. Post. & 7. Metaph. demonstratur, sed vtrumque istorum est posterius necessario; Non ergo rectè de∣finitur necessarium per hoc quod non est possibilenon esse, vel per hoc quod impossibile est non esse. Ideoque Auicen. 1. Metaph. 5. reprobat definitiones Antiquorum de necessario, possibili, & impossibili, eo quòd definiebant illa per se inuicem circulando, vt patet de defi∣nitionibus [unspec B] quas ibi recitat ab Antiquis; dicit{que} ex his tribus id quod dignius est intelligi est ne∣cesse esse, quoniam necesse esse significat vehementiam essendi; esse verò notius est quam non esse; esse enim cognoscitur per se, non esse verò per esse.

8. Quod necesse esse non potest simpliciter definiri.

VNde & octauo constare poterit euidenter, quòd necesse esse, non potest simpliciter defi∣niri, (Non enim habet aliquid simpliciter prius eo) Notificari tamen nobis & describi potest quodammodo per descriptionem à posterioribus, & ignotioribus, sed notorioribus no∣bis sumptam, sicut in omnibus ferè scientijs creberrimè definitur.

9. Quod affirmatiua est prior qualibet negatiua, & quod quaelibet negatiua vera reducitur ad aliam affirmatiuam priorem & causam veritatis illius.

[unspec C]

HInc nono similiter clarè patet, affirmatiuam esse priorem qualibet negatiua, & omnem negatiuam veram reduci ad affirmatiuam priorem, quae sit causa veritatis illius. Primum namque principium quod est affirmatiuum est prima causa cuiuslibet alterius veritatis, sicut praehabita manifestant. Item hoc est verum de negatiua de qua minus videtur, de tali scilicet cuius vtrumque extremum est impossibile esse, vt Chimera non est Tragelaphus; Haec enim est vera, ergo habet aliquam causam veritatis; sed illa non est soli termini, quia illi soli per se non magis redderent propositionem veram quam falsam; imò nec veram, nec falsam; Nec illa causa potest esse Chimaera, nec Tragelaphus; haec enim nihil sunt & per consequens ni∣hil causant; est ergo aliquid existens causa veritatis ‖ 2.378 illius: Hic autem potest quis instare, Nam propositio immediata non habet aliquam Propositionem priorem, quae sit causa veri∣tatis illius, quoniam tunc per illam posset ostendi à priori; sed aliqua est Propositio negatiua immediata, vt patet in libro Post. quasi per totum. Dicendum quòd Propositionem esse im∣mediatam [unspec D] potest esse dupliciter, scilicet simpliciter, vel in aliquo determinato genere, seu eti∣am per priuationem medij simpliciter, vel in certo genere. Primo modo nulla propositio ne∣gatiua est immediata, sicut ratio suadere videtur; secundo modo est, scilicet non omninò & simpliciter sed in genere Propositionum negatiuarum, sicut per priuationem Propositionis negatiuae prioris, per quam à priori valeat demonstrari, & sic potest intelligi dictus liber.

10. Quod prima causa cuiuslibet negationis verae est in Deo.

ET ex hoc videtur decimo, quòd prima causa cuiuslibet negationis verae sit in Deo; Cuius∣libet enim negationis verae aliqua affirmatiua prior est causa, sicut proximo est ostensum, & cuiuslibet affirmatiuae verae prima causa est primum principium complexum, scilicet Deum esse, sicut praecedentia docuerunt.

11. Quod Deus est prima Causa cuiuscunque non esse. [unspec E]

EX isto autem vndecimo videtur inferri, Deum esse primam causam cuiuscun{que} non esse: A quolibet enim non ente verè negatur esse; huius autem veritatis negatiuae Deus est pri∣ma causa, sicut ostensum est proximo; est ergo prima causa sic essendi vel non essendi, sicut significatur per illam; Nam in eo quòd res est vel non est, oratio vera vel falsa dicitur, vt prae∣dicamenta Aristotelis docuerunt. Item Deus est prima causa cuiuslibet esse seu entis; & ali∣quod ens seu esse est causa alicuius non esse vel non entis, ergo Deus est prima causa alicuius non esse, vel non entis, ergo & cuiuscunque per similem rationem. Bonum enim non esse malum est quoddam non esse, & huius causa est bonum esse bonum; et homo non est Asinus;

[unspec A] quia est animal rationale seu homo. Et in purè non entibus patet idem; Aliquod enim facti∣bile non est factum, nec est, quia nullum faciens fecit illud; Species enim vel res quaecunque factibilis à solo Deo, sicut alia stella in coelo, vel alius angelus, ideo non fiebat nec erat, quia Deus non fecit, sicut saluatio nauis non fuit, quia nauta non affuit, sed abfuit forsitan occu∣patus, vt patet per Aristotelem, 5. Metaph. 2. & per Anselmum de Conceptu virginali 5.

Quòd prima causa cuiuslibet impossibilitatis & repugnantiae est in Deo. 12.

DVodecimò profertur ex isto, quòd prima causa cuiuslibet impossibilitatis seu repugnan∣tiae est in Deo: Si enim impossibilitas & repugnantia capiantur negatiuè, patet per pro∣ximo nunc ostensa; si enim in Deo sit prima causa cuiuscunque negationis verae, & non esse, ergo & negationis, & non esse cuiuslibet impossibilis & repugnantis, & quia quaelibet negati∣ua vera reducitur ad affirmatiuam priorem, & sic ad primum principium, scilicet Deum esse, sicut ex superioribus satis patet. Si verò affirmatiuè & positiuè sumantur, patet similiter, [unspec B] cùm per capitula proxima constet, Deum esse omnium talium causam primam. Item cuiusli∣bet impossibilitatis & repugnantiae est aliqua causa, & Deus est causarum omnium prima cau∣sa: Hoc etiam potest probari, sicut praecedentia probabantur; verum est enim, quòd haec est impossibilis, quocunque impossibili demonstrato; huius autem veritatis, quare & sic es∣sendi, prima causa est primum principium, scilicet Deum esse. Item verum est quòd impos∣sibile est Chimaeram esse Tragelaphum; huius autem veritatis causa non est soli termini, nec Chimaera, aut Tragelaphus, nec aliquod non ens; quia quod omnino non est, nihil omnino causare potest; aliquod ergo entium est causa illius, & Deus est omnium entium prima cau∣sa. Item omne quod est naturaliter & essentialiter prius alio, est aliqua causa eius; quia si non, tunc posset esse sine illo priori; quodlibet enim posterius potest esse sine quocunque pri∣ori, à quo causaliter non dependet in esse: Positis enim omnibus & solis illis prioribus, à qui∣bus posterius causaliter dependet in esse, potest posterius illud poni; quia si non, hoc esset [unspec C] propter defectum alicuius causae essentialis, quae necessario praexigeretur ad causandum illud in esse; sed iam sunt positae omnes tales causae, nec potest fingi, quod hoc sic propter defe∣ctum alicuius causae accidentalis, cùm non repugnet rei esse sine quocunque sibi accidentali, vt patet per illam definitionem accidentis notissimam superius memoratam. Patet ergo quod si prius non fit causa posterioris, posterius potest esse sine illo priori; & si posterius aliquod potest esse sine priori signato, illud non est prius naturaliter & essentialiter illo posteriori, sed accidentaliter forsan tantum quod destruit hypothesim praeacceptam. Imo potius videtur quod illa sint coaequalia, vel secundum nullum ordinem essentialem connexa: Si enim illud prius non sit causa posterioris, vtrumque potest esse sine reliquo, ergo non sunt naturalius nec essentialius ad inuicem ordinata, quàm vnitates Arithmeticae vel quaelibet inconnexa, quod etiam subuertit hypothesim prius fixam. Hoc ergo supposito, arguitur isto modo; Omne quod est naturaliter & essentialiter prius alio est aliqua causa eius: sed necessarium est natura∣liter [unspec D] & essentialiter prius impossibili, sicut superius est ostensum; ergo necessarium est aliqua causa impossibilitatis & repugnantiae cuiuscunque, & omne necessarium est primum necessa∣rium, scilicet ipse Deus, vel causatum & dependens ab ipso, sicut praecedentia docuerunt. I∣maginor enim quòd sicut secundum praehabita primum omnium sit pura necessitas, siue pu∣rum necesse esse, stans omnino per se, non dependens ab alio quouismodo; à quo sicut per eius similitudinem & conformitatem omne aliud necessarium vel possibile, est necessarium esse, vel possibile esse: sic per eiusdem dissimilitudinem, & contrarietatem seu oppositionem, omne impossibile est impossibile esse; puto igitur quod omen impossibile esse, ideo est im∣possibile, quia ipsum necesse esse necessariò sibi repugnat, & sic immobiliter prohibet illud esse. Sed ne forsan mihi dicatur, quod res non sequuntur imaginationem, sicque huius ima∣ginationis imago ad nihilum redigatur, muniam eam aliqua ratione. Omne enim impossi∣bile [unspec E] esse propterea est impossibile esse, quia necessario & firmiter repugnat sibi esse: sed in ip∣so impossibili esse, cùm omnino non sit, non est aliquid; quare nec aliqua necessitas, firmitas, seu repugnantia; illa ergo necessitas seu repugnantia est in aliquo existente, ita quod impossi∣bile est illud esse, quia aliquod existens per se primo & necessario sibi repugnat; illud verò im∣possibile repugnat huiusmodi existenti, nō per se & primo, sed tantū per repugnantiā existen∣tis, quia scilicet illud existēs sibi repugnat, sicut est in relatiuis tertij modi, quae dicuntur fecun∣dū mensurabile & mensuram, cuiusmodi sunt sensibile, scibile, & intelligibile, seu sensatum, scitum & intellectum cum suis correlatiuis. Haec enim dicuntur relatiua, non quia per se, & essentialiter referuntur, sed quia accidit eis, quod alia, scilicet correlatiua per se & essenti∣aliter referuntur ad illa, & mensurantur ab eis, vt patet quinto Metaphysicorum 20. & simi∣liter

in Commentar. Videtur ergo, quod omne impossibile esse, ideo sit impossibile esse, quia [unspec A] aliquod existens per se & primò sibi repugnans prohibet illud esse; omne autem existens est prima & pura necessitas, seu necesse esse, vel causatum & dependens ab eo. Item impossi∣bile & possibile dicuntur ad inuicem relatiuè secundum priuationem, vt patet 5. Metaph. vbi prius; sed de impossibili cum sit purè non ens, nulla relatio per se & essentialiter potest consurgere seu fundari, quia tunc duo purè non entia possent referri ad inuicem per se & es∣sentialiter, sine coexigentia alicuius existentis omnino: Ista ergo relatio per se & primò fun∣datur in extremo positiuo, scilicet in possibili, & emanet ab eo, & sic attribuitur, & accidit quodammodo extremo alteri priuatiuo, sicut de relatiuis tertij modi proximo dicebatur. Possibile ergo causat istam relationem & impossibilitatem, & necesse esse est prius possibili esse, & causa illius, sicut superius est ostensum, & Deus est prima causa omnium possibilium & necessariorum, ac omnium causationum illorum. Item ideo impossibile est impossibile, quia repugnat possibili, imò quia possibile sibi repugnat. Possibile ergo est prima causa hu∣ius [unspec B] repugnantiae & impossibilitatis, & Deus est prima causa omnis alterius causationis & cau∣sae: Istud potest confirmari per hoc quod omnia opposita reducuntur ad prima opposita, quae sunt habitus & priuatio, vt patet 10. Metaph. 15. & 12. Metaph 23. & ibi probatur, quod illa sunt in genere substantiae; habituale autem & positiuum est naturaliter prius alio; quare & aliqua causa eius sicut praecedentia manifestant. Primus ergo habitus in genere substantiae, scilicet Deus ipse, est prima causa cuiuslibet priuationis, quapropter & impossibilitatis & repugnantiae cuiuscunque. Item causa propinqua quare quicquam est possibile, est, quia Deus illud potest, sicut superius est ostensum: Ergo causa propinqua quare quicquam non est possibile, est quia Deus illud non potest; & quia Deus hoc non potest, non est propter de∣fectum potentiae in eo,* 2.379 cum sit omnipotens. Vnde Auerroes super 8. Phys. 4. Agens non posse facere aliquid impossibile, non est diminutio agentis; Imò propter abundantiam suae potentiae infinitae, ideoque potentissime hoc non potest; hoc enim non potest quia repug∣nat [unspec C] suae potentiae infinitae; Imò quia sua potentia infinita immobiliter sibi repugnat, sicque necessariò prohibet illud esse. Et quia secundum prius ostensa, Actus etiam in Deo praece∣dit potentiam, ideo sua potentia impossibili tali repugnat, quia suus actus purissimus immo∣biliter & necessario sibi repugnat; & hoc est, quia est purum necesse esse, seu pura neces∣sitas: Hoc enim est primum simpliciter omnium affirmationum & negationum, sicut supe∣rius est ostensum; & haec videtur totius impossibilitatis resolutio consummata. Haec autem ratio fundatur in dicto Philosophi 1. Post. 12. vbi inquirit medium negatiuum demonstratiuū propinquum conclusionis negatiuae; vt quare paries non respirat? ostendens non posse dici quia non est Animal, quia tunc esse Animal esset causa propinqua respirandi, & sic omne Ani∣mal respiraret: Si enim negatio est causa ipsius non esse, affirmatio est causa esse; sicut esse sine mensura calidi & frigidi est causa non sanandi, sic esse cum mensura eorū est causa sanandi; & similiter, si affirmatio est causa esse, & negatio est causa non esse. Item quod cunque est impos∣sibile, [unspec D] Deus illud non potest: Vel ergo illud est impossibile, quia Deus illud non potest, & sic habetur propositum; vel ideo Deus illud non potest, quia est impossibile; & sic secundum proximo allegata, Ideo Deus potest quodcunque possibile, quia illud est possibile; sic quo∣que possibile esse possibile esset prius naturaliter, quam Deum illud posse, & causa prima, quare Deus hoc posset, quod praecedentia non permittunt, & tunc Deus reciperet poten∣tiam & perfectionem ab alio, nec sufficeret plenissime sibi ipsi, nec esset omnium prima causa. Etiam si sic esset, aliqua creatura, imò, quod videtur indignius, aliquod purè non ens non crea∣tū nec creabile prohibeter, impossibilitaret, & ineuitabili necessitati supponeret omnipotētem vt faciat, vel ne faciat hoc vel illud, & similiter cogeret intellectum diuinum ad intelligendum huiusmodi & sciendum,* 2.380 & eius voluntatem potentissimam atque liberrimam ad volendum. Hanc autem sententiam tenet Henricus de Gandauo 8. de quolibet quaest. 3. dicens quod non est verum dicere de aliquo impossibili simpliciter quod Deus non potest hoc facere, quia illud [unspec E] non potest fieri: sed potius non potest fieri, quia Deus non potest illud facere; sicut & in af∣firmatiua, non dicitur Deum posse aliquid facere, quia illud potest fieri, sed è contrario. Hoc idem probat similiter Ioannes Scotus super 1. senten. dist. 43. per rationem priorem fundatam ex primo Post. & per aliam similem,* 2.381 & hoc tenens finaliter dicit ibi, quod nihil est im∣possibile simpliciter, nisi quod includit contradictoria, & incompossibilia, quae ex ratio∣nibus suis formalibus sunt incompossibilia, & ab eo sunt principaliter incompossibilia, à quo principiatiuè habent suas rationes formales, scilicet ab intellectu diuino, formaliter ta∣men ex se.* 2.382 Obijciet forsitan aliquis contra dicta per dictos Doctores: Henricus enim tenet contrarium 6. de quolib. quaestione tertia manifestè, scilicet quòd prima causa

[unspec A] quare aliquid est possibile est ex Deo; sed prima causa quare aliquid est impossibile est ex se & ex natura rei, communissimè loquendo de re, scilicet vt est communis ad omnia intelligi∣bilia existentia vel non existentia; & ad hoc allegat Auicennam 4. Metaph. dicentem,* 2.383 quòd ideo agens non potest, quia non est possibile in se. Idem quoque Iohannes probat contra∣rium vbi prius, & arguit isto modo; Nihil est impossibile simpliciter nisi cui simpliciter re∣pugnat esse, & hoc primo ex se, quia ex suis primis & per se rationibus formalibus, circum∣scribendo quodlibet aliud; imò & si per impossibile Deus non esset, adhuc illud esset impos∣sibile. Dicit que ibidem quòd possibilitas & impossibilitas, possibilium & impossibilium re∣ducuntur principiatiue ad intellectum diuinum, non ad eius omnipotentiam seu potentiam, quod videtur praehabitis obuiare. Ad haec autem dico quod videtur mihi cum Iohanne prae∣dicto vbi priùs, quòd Henricus per dictum secundum dictum primum corrigit, seu retractat. Posset tamen ipse Henricus, Auicenna, & Iohannes intelligere, quòd nulla pura priuatio seu [unspec B] impossibilitas priuatiua per se & primò, quae non dependeat ab aliquo positiuo priori, est in Deo, quae sit causa priuationis & impossibilitatis impossibilium, sicut aliquid positiuum in eo per se & primò est causa cuiuslibet possibilitatis possibilium: sed impossibilitas ex parte rei im∣possibilis, id est, pura & prima necessitas non essendi rem impossibilem esse, est causa quare Deus & quod cunque actiuum non potest; haec autem necessitas positiua secundum praeha∣bita est in Deo. Sed ratio Iohannis non procedit; Impossibili enim esse, non per se & primò repugnat esse, sed quia primum esse necessario sibi repugnat, sicut superiùs erat dictum. Nec est hoc primo ex rationibus formalibus quas imaginatur; Si enim illae rationes sint aliquo mo∣do causae, reducuntur ad causam priorem, ad Deum scilicet causarum omnium causam 1^am; & hoc patet per ipsummet ibi dicentem quòd talia sunt principaliter incompossibilia ab eo, à quo habent principiatiue rationes suas formales, scilicet ab intellectu diuino. Quod autem dicit, & si Deus non esset, adhuc tale quid esset impossibile, si impossibile sumatur affirmati∣ue, [unspec C] falsum est; quia si ipse non esset, nihil positiuum vel affirmatiuum esset; si autem sumatur purè negatiue scilicet pro non possibile esse, sic verum est: Ipse enim est prima & summa po∣tentia, qua quodlibet possibile necessario est possibile, ideoque ipso non ente, nihil esset pos∣sibile, sed ex hoc non sequitur quod volebat: Vel aliter & fortè meliùs potest dici, quòd Deum non esse, necessarijssimè contradictionē includit; quare & posito Deum non esse, nedum vna pars contradictionis in multis & fortè in omnibus, sed & altera necessariò consequetur. Potest∣que similiter argui contra illum; Dicit enim quòd intellectus diuinus est causa impossibilitatis in rebus. Licet enim Deus nihil intelligeret circa impossibile, quia secundum eum licet Deus non esset adhuc impossibile, esset impossibile; ergo per consequentiam propriam intellectus diuinus non est causa impossibilitatis illius. Et quod dicit, quòd possibilitas, & impossibilitas reducuntur principiatiue ad intellectum Dei, non ad eius omnipotentiam seu potentiam, vide∣tur mirabile, quoniam secundum modum suum imaginandi creberrimum, essentia diuina est [unspec D] principium potentiae in Deo: cùm actus praecedat potentiam in eo, & ipsa est aliquo modo prior actuali intellectione eius. Ex hoc enim videtur potentissimè & perfectissimè intelligere vniuersa quia habet potentiā intellectiuam perfectissimā & potentissimam. Videtur igitur es∣sentia siue purum esse, principiū potentiae siue posse, & hoc intellectionis actualis; & quicquid est principiū principij, est principium principiati. Essentia ergo & potentia diuina sunt priora principia possibilitatis & impossibilitatis, quàm intellectus diuinus. Probat autem hoc dictum suum sic, Per quodcun{que} in Deo possibile primo constituitur in esse intelligibili, illud est pri∣ma ratio possibilitatis; sed per omnipotentiam vt distinguitur contra intellectum, non consti∣tuitur creatura in esse intelligibili, sed per intellectum. Sed minor huius rationis videtur pec∣care; Si enim intellectus diuinus constituat aliquid in esse intelligibili, cum hoc non possit esse, non intelligendo illud, constituit ipsum in esse intelligibili, intelligendo illud; & cùm const••tuere aliquod constitutum in aliquo esse, sit prius naturaliter quàm illud constitutum esse [unspec E] tale, videtur quòd Deus prius naturaliter intelligat quodcunque intelligibile, quàm illud sit intelligibile; quod tamen non apparet, imò magis videtur contrarium. Videtur enim quòd scibile in esse scibili praecedat scientiam, & intelligibile in esse intelligibili, intellectū. Videtur enim quòd essentia diuina ex infinitate suae potentiae & virtutis, distinctissimè & quodammo∣dò nominatim constituit intelligibiliter & continet intelligibilia vniuersa, & eorum omnium primas, purissimas & proprijssimas rationes; & hae sunt ideae de quibus Philosophi & Theo∣logi tot loquuntur, sic{que} quodammodo praeueniens intellectum diuinum, offert ista sibi vt ob∣iecta, & sic intellectus intelligit omnia cōsequenter. Et hoc videtur Esaias testari 40 de Deo sic dicens, Omnes ex nomine vocat, prae multitudine fortitudinis & roboris, virtutis{que} eius, ne{que} vnū relictū fuit; vbi glossa interlinearis, prae multitudine fortitudinis sic exponit, quia est omni∣potens;

ergo eius omnipotentia est causa suae intellectionis, & prior ea, & hoc modo praedicto. [unspec A] Et ex hoc specialiter posset argui cōtra Scotum. Si enim omnipotentia Dei sit causa suae intel∣lectionis, & sua intellectio sit causa constituens intelligibilia in esse intelligibili, ergo & sua omnipotentia ista constituit in hoc esse: Quicquid enim est causa causae est causa causati. Et hoc posset confirmari ex proprijs dictis ibi: Probat enim quòd omnipotentia Dei est prior creaturâ, secundum quodlibet suum esse, siuè existentia, siuè intelligibile, per hoc, quòd haec omnipotentia est ex se formaliter necessaria, creatura verò possibilis secundum quodlibet su∣um esse, & tale necessarium praecedit omne tale possibile, sicut ipse sibi supponit, & ego supe∣rius ostendebam, est ergo causa illius sicut praecedentia suaserunt. Item contra rationem ali∣am dicti fui; Dicit enim quòd Intellectus diuinus producit aliqua duo intelligibilia in esse in∣telligibili, & illa sic producta ex rationibus suis formalibus, per se & primò repugnant, & sunt incompossibilia; videtur quòd eadem ratione deberet consequenter hoc dicere, de com∣possibilibus, possibilibus, similibus, aequalibus, maioribus, minoribus, & vniuersaliter de [unspec B] omnibus positiuis, scilicet quòd acceptis rationibus suis formalibus per se & primo sunt talia per scipsa, seu per rationes suas formales. Ratio nam{que} formalis albi tantum facit album esse album, sicut non esse nigrum, imò prius & magis. Album enim per hoc quod est album non est nigrum, & vniuersaliter omnis negatiua vera, reducitur ad aliquam affirmatiuam veram priorem, vt patet per priora; et sic nullius positiui citra Deum, prima causa seu ratio esset in Deo, cum tamen Deus sit omnium talium prima causa, & sicut ipsemet dicit, quòd possibili∣tatis cuiuslibet prima ratio est in Deo.

CAP. XIIII. Quod diuina voluntas est causa cuiuslibet futuri atque prae∣teriti, quare ipsum est tale. [unspec C]

VT autem tractatus de causalitate voluntatis diuinae finaliter complea∣tur, ostendendum existimo quòd diuina voluntas est causa cuiuslibet futuri siue praeteriti, quare ipsum est tale. Nam secundum Philoso∣phum 2. Post. 3. quae verè est causa essendi quodcunque, eadem est causa fiendi, facti esse, & futuri esse, & secundum Lincolniensem, haec est conclusio 18. illius secundi: sed diuina voluntas est verè causa essen∣di quodcun{que} sicut capitulum nonum probat. Vnde Augustinus 22. de Ciuit.* 2.384 Dei 2. Secundum illam voluntatem Dei, quae cum eius praesci∣entia sempiterna est, profecto in Coelo & in terra, omnia quaecunque voluit non solum prae∣terita vel paesentia, sed etiam futura iam fecit. Verum antequam veniat tempus quo voluit vt fieret, quod ante tempora vniuersa praesciuit atque disposuit, dicimus, Fiet quando Deus vo∣luerit: [unspec D] si autem non solum tempus quo futurum est, verum etiam vtrum futurum sit, ignora∣mus, dicimus, Fiet si Deus voluerit, non quia Deus nouam voluntatem quam non habuit, tunc habebit; Sed quia id, quod ex aeternitate in eius immutabili praeparatum est voluntate, tunc erit. Hoc idem patere videtur per Ansel. Mono. 18. & de Veritate 10. & per August. 1. Soliloq. 21. secundi eiusdem 20. & 26. Contra Faust. 2. sicut vndecimum huius tangit; quod & magis apparet,* 2.385 si quis attendat Augustinum ibidem contra Faustum, nedum ponere causas rerum futurarum, praesentium, & praeteritarum in Deo, sed & in voluntate diuina. Vnde sic ait, Quid de Helia factum sit nescimus, hoc tamen de illo credimus, quod vera scriptura testa∣tur; Illud sanè scimus de eo factum, quod Dei voluntas habet, quod autem Dei voluntas non habet, fieri de quocunque omnino non posse. Proinde si mihi dicatur, posse fieri vt caro, verbi gratia, huius vel illius hominis in corpus coeleste mutetur; concedo fieri posse, sed vtrum futurum sit, nescio; et ideo nescio, quia quid habeat de hac re Dei voluntas, me later: Illud [unspec E] tamen me non latet, sine dubio futurum, si hoc Dei voluntas habet. Et infra, tam non pos∣sunt futura non fieri, quam non fuisse facta praeterita, quoniam non est in Dei voluntate vt eo sit aliquid falsum, quo verum est. Quapropter omnia quae verè futura sunt sine dubio fient, si autem facta non fuerint, futura non erunt. Ita omnia quae verè praeterita sunt, sine dubio prae∣terierunt. Item futura & praeterita * 2.386 nullum esse habent omnino, ergo nec aliquid causae ha∣bent, nec aliquid veritatis; quare nec veraciter ex se habent esse futurum, neque praeteritum. Habent ergo haec propter aliquam aliam causam, & illa non potest esse purè non ens propter idem; vel saltem illa reducitur ad causam aliquam existentem, & omnium causa∣rum existentium voluntas Dei omnipotentis est prima summa & efficiens. Item voluntas

[unspec A] Dei est causa, quare quodcunque futurum ad vtrumlibet est futurum; ergo eadem ratione quo∣rumlibet aliorum: Antichristus enim ex se nullum esse habet omninò; ergo ex se non magis determinatur ad vnam partem contradictionis, quàm aliam; ergo de se tantum non est futu∣rum, sed purè indifferens. Si ergo sit futurus, hoc est per aliquam causam determinantem; sed illa causa necessariò est diuina voluntas, vel ad illam reducitur, vt ad primam & supremam causam determinationis illius. Item Antichristus futurus non magis ex se habet, vnde fit fu∣turus, quam Prochristus aequaliter possibilis futurus, sed nunquam verè futurus: sed iste non est ex se futurus, ergo nec ille, sed per aliquam aliam causam, quae sine diuina voluntate cau∣sare non potest. Adhuc autem, aliquod non futurum possibile tamen fo••e, vt A potest Deus facere, fore, & esse futurum; quod si fiat, voluntas diuina est causa quare A est futurum; qua∣re & similiter de similibus vniuersis. Quapropter & Iohannes super 1. Sentent. dist. 39. dicit; Quod nihil tale de futuro est verum ante determinationem voluntatis diuinae, sed illa deter∣minatio praecedit naturaliter sicut causa. Item eadem est causa nunc quare futurum quodlibet [unspec B] est futurum, quae fuit ante mundum: sed tunc voluntas diuina fuit causa omnium futurorum, ergo adhuc est; cùm secundum quintum capitulum Deus sit immutabilis omni modo. Item magis est esse futurum, quàm esse possibile; sed nullum futurum ex se habet esse possibile, er∣go nec futurum: Omne enim possibile, aliqua potentia est, possibile; sed nullum futurum ha∣bet aliquod esse, ergo nec aliquam potentiam. Nullum ergo futurum est possibile esse nisi quia aliquod praesens potest facere illud esse: sed nullum praesens potest facere aliquid sine voluntate Dei coagente; nulla ergo possibilitas, aut causa possibilitatis est in futuris, sed in praesentibus, & prima & summa omnium causarum, & possibilitatum, seu potentiarum prae∣sentium est in Deo. Eadem quo que est causa possibilitatis futurorum nunc, sicut ante mun∣dum: sed tunc fuerat solus Deus, vt patet per venerabilem Anselmum, De casu diaboli, 12. manifestè; secundum quod capitulum 12. allegauit. Item omne quod necesse est esse aliquale, aliqua necessitate necesse est esse tale; sed nullum praeteritum habet aliquod esse, ergo nec ali∣quam [unspec C] necessitatem; & quodlibet tale necesse est esse praeteritum; ergo hoc est per aliquam necessitatem praesentem, quae necessariò est Deus, vel dependet ab eo, quare & à voluntate illius.* 2.387 Vnde & Anselmus 2. Cur Deus homo 17. Omnis necessitas aut impossibilitas Dei sub∣iacet voluntati; illius autem voluntas nulli subditur necessitati aut impossibilitati; nihil enim est necessarium aut impossibile, nisi quia ipse ita vult. Item primum verum est causa cuiusli∣bet veri sequentis, quare & causa sic essendi realiter, sicut significat quodlibet verum sequens; Primum autem verum est in Deo, sicut cap. 11. cum 12. docuit: ergo in Deo est causa essendi verum, quodlibet verum de futuro, & sic essendi, sicut significatur per illud, & hoc non est sine voluntate praecedente, vel etiam concomitante. Item Deus cum voluntate sua praecedit naturaliter omne praeteritum, & futurum, ergo est causa eorum, sicut capitulo proximo est ostensum. Hoc etiam tenet expressè Petrus Lumbardus, 1. Sentent. dist. 45.4. sic dicens, haec [unspec D] itaque summè bona voluntas causa est omnium quae naturaliter fiunt, vel facta, siue futura sunt. Nonne & hoc est quod viginti quatuor Seniores concorditer attestantur, dicentes se∣denti in throno, Tu creasti omnia, & propter voluntatem tuam erant, & creata sunt,* 2.388 Apocal. 4. Erant, inquam, sicut exponunt Doctores prius in praedestinatione, in arte, in Sapientia Doi, & creata sunt posterius in opere, & effectu.

COROLLARIVM.

Et habet corollarium: Si Deus esse defineret, nihil esset praeteritum nec futurum, verum nec falsum, possibile vel impossibile, necessarium vel contingens, nec etiam posset esse ex quo & oppositum sequitur euidenter, videlicet ipsum Deum, & sic aliquid [unspec E] praefuisse, esse, & fore. O quàm necessarium est hunc esse, quàm tam impossibile est definere vnquam esse, & quod Deum qualitercunque non esse, contradictionem ne∣cessariissimè continet & importat; & quod necesse esse, videtur maximè proprium nomen Dei.

VNde videtur corollarium mirum sequi, scil. si Deus esse desineret nihil esset praeteritum, nec futurum, verum, nec falsum, possibile vel impossibile, necessarium vel contingens, nec etiam posset esse: ex quo & oppositum sequitur euidenter, scilicet ipsum Deum, & sic a∣liquid praefuisse, esse, & fore, & similiter alia posse esse per omnipotentiam Dei magnam. O quàm necessarium est hunc esse, quem tam impossibile est desinere vnquam esse, quem etiam

qualitercunque non esse, contradictionem necessarijssimè continet & importat. Vnde for∣sitan [unspec A] potest licet aenigmaticè elici maximè proprium nomen Dei, scilicet esse necessarium, seu necesse esse, quod debet intelligi de esse per se & de necessario summa necessitate, includente videlicet repugnantiam contradictoriam non essendi. Quod autem si Deus esse desineret, ni∣hil esset praeteritum nec futurum, ex isto capitulo patet, & quod nihil esset verum, neque ve∣rè esset aut non esset ex 11^o & 12^o. cùm nihil possit esse verum aut verè, sine primo verò quod est in Deo, ex quo consequitur quod nihil esset falsum, quia si vnum oppositorum esset fal∣sum, reliquum esset verum, & quod nihil esset possibile vel impossibile, necessarium vel con∣tingens patet per capitulum proximum: Omnia enim ista originantur à Deo. Et quod nullum horum etiam posset esse, patet, quia nullum istorum posset esse sine Deo; sed si Deus non esset, ipse non posset esse, quia si posset esse, esset sicut praemissa in probatione primae Suppositio∣nis ostendunt: Reliquae verò partes vsque ad penultimam satis patent. Pro penultima ve∣rò sciendum quod aliquid potest dici multipliciter non esse; Primò, vt futurum; secundò, vt [unspec B] praetetitum; tertiò, vt aliquid possibile esse, quod non erit, est, nec fuit; quartò, quod simpli∣citer impossibile est esse, & contradictionem includens, sicut Chimaera, vel commensurabi∣litas diametri quadrati & costae. Ponatur igitur cum Diagora, vel cum insipiente, tanquam absolutè possibile, nec vllam contradictionem includens, Deum non esse: Si ergo Deus non est, aliquo praedictorum modorum non est: Si primo modo, aliquando incipiet esse, & erit Deus nouus & recens; quare & erit Deus, erit ergo necesse esse & aeternus, sicut ostensio primae Suppositionis ostendit; hic ergo contradictio implicatur. Sisecundo modo, Deus est praeteritus & non praesens, & fuit Deus, fuit ergo necesse esse & aeternus, sicut probatio primae Suppositionis monstrauit: Hic est ergo contradictio manifesta. Si tertio modo Deus non est & potest esse, ergo est & est necesse esse, sicut praedicta probatio plane probat; hic ergo con∣tradictio importatur. Si quarto modo, quod potest esse non potest esse; est enim absolutè possibile Deum esse, sicut praemissa in ostensione primae Suppositionis perspicuè manifestant; [unspec C] imò & est necessarium simpliciter absolutè, quod Deum esse sit possibile simpliciter absolutè, sicut praehabita in eadem ostensione demonstrant; hic ergo contradictio includitur euiden∣ter. Rursum Deum esse est necesse, ita quod ipsum non esse contradictionem includit; hoc enim euidenter ostendit probatio memorata: Dicatur enim possibile absolutè quod neces∣sario absolutè in consequentia formali simpliciter contradictoria non includit; Impossibile verò & necessarium, seu necesse correspondenter sumantur, &c. sicut ibi. Constat enim quod est possibile absolutè esse aliquod tale necesse esse; quis enim hoc posito & admisso ne∣quaquam faciliter ab omni se contradictione defendat? Amplius autem quàm impossibile est aliquid, tam necessarium est aliquid, quàm enim impossibile est contradictoria esse simul vera, tam necessarium est contradictoria non esse simul vera; & vniuersaliter quam impos∣sibile est aliquid esse, tam necessarium est illud non esse; & quàm impossibile est aliquid non esse, tam necessarium est illud esse, sicut posset faciliter demonstrari: sed neminem reputo hoc [unspec D] nescire. Est autem aliquid tam impossibile, quod ipsum esse verum contradictionem inclu∣dit; est ergo & aliquid tam necessarium, quod ipsum esse falsum similiter contradictionem in∣cludit. Sed quid est magis necessarium quàm Deum esse? quis audet dicere hoc vel illud, cum ipsum sit primum in genere necessariorum, & causa omnium necessariorum posteriorum, quare & maximè necessarium supra cuncta, sicut praemissa capitula docuerunt? Hoc idem euidenter ostendunt multa corollaria 13^o. praelibata. Idem similiter potest ostendi per viam veri & falsi, quoniam quàm falsum est aliquid, tam verum est aliquid: quàm falsum enim est aliquid esse vel non esse, tam verum è contra est illud non esse seu esse; sed aliquid est tam fal∣sum, quod ipsum esse verum contradictionem includit, quare & aliquid est tam verum quod ipsum esse falsum contradictionē includit. Sed quid est verius primo vero, sicut ratio iam prae∣missa, & priora capitula maniestant? quid autem est simpliciter & naturaliter primum verum? Nonne, Deus est, sicut duodecimum demonstrauit? Praeterea, si Deus non est, verè Deus non [unspec E] est, aliqua ergo veritate Deus non est, est ergo aliqua veritas, quare & prima veritas, quae est Deus. Si ‖ 2.389 etiam aliqua veritas, vel aliquid omnino est, Deus est; quia illa vel illud necessa∣rio est Deus vel à Deo, sicut secundum huius ostendit. Si insuper Deus non est, ita est quod Deus non est, quia verum est quod Deus non est, quia verè non est; per aliquod ergo esse ita est, quòd Deus non est; omne autem esse est primum esse, quod est Deus, vel à primo esse, sicut idem secundum demonstrat; ergo Deus est. Haec autem videtur ratio Augustini in So∣liloquijs suis, & Anselmi Monol. & de veritate 11^o. huius scripta. Ex his videtur clare pa∣tere, quod quaelibet negatiua aliquam affirmationem implicat & includit. Nam quaelibet negatiua innuit & includit, verè non esse, quod negat; Nonne etiam sequitur, A non

[unspec A] est B, ergo verè A non est B. De quibuscunque namque verum & necessarium esse videtur, vere hoc est illud, vel verè hoc non est illud; quare siue quicquam sit siue non sit, de ne∣cessitate Deus est, quia aliqua veritas. Adhuc autem si Deus non est, nihil verè est nec verè non est; Nihil verè est hoc vel tale, nec verè non est hoc vel tale, quia nulla veritate secun∣dum praemissa; quare & quidlibet verè est & verè non est, & ‖ 2.390 quidlibet verè est & verè non est quidlibet, [& qualelibet] omniquaque. Amplius autem potest similiter argui per viam possibilitatis, & necessitatis; quoniam si Deus non est, possibile est ipsum esse, vel possibile est ipsum non esse; aliquâ ergo potentiâ est hoc possibile; aliqua ergo est potentia, & ali∣quod potens per illam, sicut ex decimo quarto huius pater; aliquid ergo est, ergo & Deus. Si etiam Deus non est, necesse est ipsum non esse, saltem pro nunc, & necesse est ipsum non esse Deum; ergo aliqua necessitate alicuius necessarij existentis, sicut eodem 14^o. est ostensum &c. sicut priùs. Item si Deus non est, aliqua est causa positiua illius non esse, & prior illo, si∣cut [unspec B] 13^um huius monstrat, &c. sicut priùs. Adhuc autem si Deus non est, nec creatura est, nec aliquid penitùs: est tamen absolutè possibile creaturam esse & aliquid esse; est enim in r•• veritate nunc verum & possibile, & quod semel est, vel esse potest possibile absolutè, sem∣per necessario absolutè est possibile absolutè, accipiendo hos terminos sicut supra, & sicut probatio primae Suppositionis pleniùs hos exponit. Quod enim semel contradictionem for∣maliter, simpliciter non includit, nec vnquam; quia consequentia quae aliquando de se & per se non est formalis simpliciter, neque vnquam; & quaecunque potest aliquando esse non formalis simpliciter, semper necessariò est non formalis simpliciter, sicut & quaecunque potest aliquando esse formalis simpliciter, semper necessario est formalis simpliciter, sicut nullus Lo∣gicorum ignorat. Quis enim ignorat consequentiam formalem simpliciter esse absolutè ne∣cessarium consequendo? & cuius animus capiat necessarium absolutè, posse fieri vel esse pos∣sibile secundum contradictionem ad esse & non esse, vel è contra? quis etiam dubitat quòd [unspec C] quicquid per se & essentialiter est aliquale, semper saltem dum est, necessario esse tale? Alias enim non esset tale per se, & essentialiter, sed per aliud, quod posset adesse & abesse ipso ma∣nente, & ‖ 2.391 accidentaliter, cuius causa est, quia quicquid est quamdiu est, scipso, & sua essentia carere non potest: Quamobrem & quicquid per se, & de se essentialiter est aliquale, semper dum est, necessario absolutè est tale. Et hinc est vt puto, quòd Philos. 1. Poster. 4. dicit, quòd per se importat de omni & semper, sicut 2^o huius plenius recitatur. Deo ergo non ente creatu∣ra & aliquid potest esse; quare & creator & Deus potest esse, & si potest esse, est, sicut prae∣missa hic & primò huius ostendunt. Si etiam aliquid potest esse, verè aliquid potest esse; ergo aliqua veritate, & aliqua potentia alicuius potentis nunc entis; est etiam necesse creaturam posse esse; ergo aliqua necessitate alicuius necessarij existentis &c. sicut supra. Si insuper ali∣quid potest esse, hoc est per actum priorem, & aliquis est actus prior natura potentiâ, sicut pri∣ma pars 13ⁱ docuit, & per 3^am partem huius, necessarium est prius possibili secundum con∣tradictionem; [unspec D] Ille autem actus prior, & necessariū illud prius, necessariò est a Deo, vel Deus. Si etiam creatura non est, illo non esse, & illa negatione est aliquod esse prius, & aliqua affir∣matio prior naturâ, & causa illius, sicut 2^a pars, & 9^a 13ⁱ ostendebant: illa necessario est à Deo, vel Deus, quod & euidenter confirmant 10^a & 11^a partes eius. Si ergo Deus non est, Deus est; & si Deus est, Deus est: Tu es ergo veraciter Deus meus; imò & nedum es, verum etiam necessarijssimè es in tantum quod nihil aliud magis necessariè aut tam necessariè esse posset; Praeter te namque, qui solus verè es, vix ‖ 2.392 aliud est. Nihil enim aliud de se necessario est, aut ex se est, imò de se nihil est, sed ex te, per te, & in te, nec quippiam aliter esse potest. Nonne hoc vidit tuus secretarius Esaias, cùm dixit, Quis mensus est pugillo aquas,* 2.393 & Coelos palmo ponderauit? quis appendit tribus digitis molem terrae, & librauit in pondere montes, & colles in statera? ecce Gentes quasi stilla situlae, & quasi momentum staterae reputatae sunt; omnes Gentes, quasi non sint, sic sunt coram eo, & quasi nihilum, & inane reputatae sunt ei. [unspec E] O Domine Deus meus, numquid hoc famulo tuo familiarissimo Mosi indicasti, quando ei nomen tuum quaerenti, tanquam pro nomine tibi proprio respondisti; Ego sum, qui sum, sic dices filijs Israel, Qui est, misit me ad vos? O Domine Deus meus, quàm admirabile nomen tuum; verè Domine admirabile quodlibet nomen tuum, sed quàm admirabile speciali∣ter istud nomen? Hinc & alius Moses sapiens, & Sapientes,* 2.394 quibus credita sunt eloquia tua, secutus, dicit; quod omnia nomina tua transumuntur ab operibus, praeter vnum qua∣tuor literis exacatum, & ideò tetragrammaton Graecè dictum, quod, vt dicit, significat sub∣stantiam tuam purè, non participando aliquid alienum; quod & idcircò nomen tuum separa∣tum vocatur; quapropter & dignè reuerentiae tantae fuit, vt non nisi in Sanctuario dice∣retur, & à Sacerdotibus tuis sanctis, & hoc in die ieiunij, in benedictione Sacerdotali, à

maximo Sacerdote. Nec docebant hoc nomen nisi discipulum ad hoc idoneum, & semel in [unspec A] septimana, non amplius. Dicitque hic Moses dux dubiorum, & tamen dubius in hac parte, & fortassis significat super ratione necesse esse; quod & puto te, Domine, priori Mosi, licet sub nubilo ostendisse, quando dixisti, Ego sum, qui sum, sic dices filijs Israel, Qui est, misit me ad vos. Hoc nomen mihi est in aeternum, mihi, inquis. Dicunt Grammatici tui, Domine, pro∣nomen in oratione poni debere causa discretionis, aut significantiae faciendae; Cum ergo di∣cis, Mihi, videris innuere hoc nomen discrete tibi competere, quia tibi soli per te solum, & non per aliud, quia tunc potius illius alterius nomen esset, & nulli alij nisi per te; aliter ete∣nim ita esset nomen alterius sicut tuum: Quare & similiter innuis, vt opinior, tibi significan∣ter competere nomen istud, excellentius scilicet quam alteri cuicunque. Dixisti similiter, Do∣mine, quod istud nomen est tibi in aeternum; non dixisti, est nunc, fuit priùs, erit posterius, sed est in aeternum; Esse autem in aeternum, siue fuisse, aut fore, & sic per se esse, quid melius sig∣nificare videtur, quam stabiltatem, immutabilitatem, & firmissimam necessitatem essendi? [unspec B] Docuisti etiam me Doctor dulcissime in capitulo praecedenti, quod necesse esse praecedit quo∣dammodo, sicut balbutiendo vix possum exprimere, quodlibet aliud tuum esse; vnde & sequi videtur ipsum esse primum, & summum tuorum nominum diuinorum. O Domine, Pater meus, vt sinas tuum puerulum [pauiulum] coram te pueriliter Iudere; Ecce video necesse esse, tua prouidentia disponente, nedum in significatione nomini tuo magno tetragramma∣ton conuenire, verum & quodammodò in numero literarum. Habet enim tantum quatuor literas, quatuor species literarum. O necesse esse, propter nomen tuum sustentalabilissimum meum esse. Super te totus semper innitar, fulciat, te conforter, totis praecordijs tibi adhaere∣am, totis virtutibus tibi inhaeream, totus in te transformer, aeternaliterque confirmer. Contra haec autem fortassis obijciet ‖ 2.395 quisnam ita; Si voluntas diuina sit causa futuritionis in rebus, causat futuritionem in eis; aliquando ergo hanc causat. Prius ergo res aliqua non fuit futura, sed tunc incipit esse futura. Item si voluntas diuina esset causa futuritionis omnium futuro∣rum, [unspec C] esset causa veritatis omnium Propositionum verarum, etiam contingentium de futuro; & cum voluntas diuina libere velit ad extra, posset circa futura contingentia nihil velle; quod si faceret omnes propositiones huiusmodi de futuro, omni veritate carerent; essentque ambo contradictoria in talibus simul falsa, quare & similiter simul vera. Sed hae argutiae si procede∣rent, etiam demonstratent Deum de sua omnipotentia absoluta, non posse facere quicquam fore, seu quicquam esse futurum, cum tamen multa sint possibilia fieri immediate ab ipso solo, quae nunquam fient ab eo, quae si vellet fore, necessario forent & essent futura per 10. & non nisi per voluntatem diuinam; Imò & secundum sapientiam istam terrenam, Deus nullum fu∣turum posset quomodolibet impedire, facereuè non fore, nsi per deductionem eius ad esse, fa∣cere scilicet ipsum nunquam fore, esse, aut fuisse. Sed quare non posset Deus omnipotens actum futurum impotentis hominis, & creaturae alterius impedire, & aliquem actum suum futurum non facere, contra primam Suppositionem, octauam partem, 32. & 34. Corolla∣rij [unspec D] primi huius, & contra Prophetam dicentem, quòd Deus libere egit, quare & agit, & aget simili libertate. Siquis tamen ista directè voluerit soluere, respondendum quòd Deus causatione aeterna, scilicet volutione aeterna immutabili, & infrustrabili omni modo facit fu∣tura esse futura.* 2.396 Quare & Arist. in de Mundo 11. ostenso, quòd omnia quae sunt in Mundo, sunt verè opera Dei, subiungit, Ex quo, [id est Deo] secundum naturalem Empedoclem, om∣nia quaecunque sunt, & postmodum erunt, processerunt, quasi diceret cum Propheta, vel Propheta cum eo, Qui fecit quae ventura sunt, sicut & Pater causatione & generatione aeter∣na filium suum aeternum causat & generat. Replicabis fortassis, quod etsi secundum praemis∣sa, res futura in nullo instanti, mensurauè temporis incipiat esse futura; in aliquo tamen in∣stanti, vel mensura, vel signo originis, ordinis, seu naturae incipit esse futura, quod non ma∣gis videtur de istis, quam de illis. Sed istud vix verbaliter, nihil realiter obuiat supradictis. De∣cipit enim fortassis significatio verbi (Incipere) significantis cum tempore, cum fluxu, & suc∣cessione [unspec E] temporalis mensurae, & incaeptionem tantummodò similem temporalem. Si autem ita tantum significet, obiectio non obsistit. Si verò verbum (Incipere) possit vtcunque sine offensa locutionis communis, & Autorum transferri ad significandum processionem, causa∣tionem, originationem, & ordinem qualemcunque, non temporis, sed naturae; non video cur non possit concedi, rem incaepisse esse futuram, habuisse videlicet causam suae futuritionis, ipsam naturaliter, causaliter, & originaliter praecedentem, sicut praehabita docuerunt. Ve∣runtamen sic loquendo, non aliter incaepit res esse futura, quam semper continuè incipit esse futura, dum manet futura, sicut aeternaliter fuisset, & esset, de pede, puluere, & vestigio sempi∣ternis, de Patre & Filio sempiternis, inter quos Augustinus prioritatem originis asseuerat; si

[unspec A] tamen in illa meffabili trinitate, fas sit incoeptionem qualemlibet affirmare, quanquam gene∣ratio filij videatur principari, seu initiari, quodammodo à Patre, tanquam à termino à quo procedit, & terminari in filio velut in termino ad quem tendit. Quis enim negauerit Patrem esse principium filij? Nec reputo quempiam tam proteruum, vt neget omnino futura aliquam causam ‖ 2.397 futuritionis habere, dicatque quòd ista, Tu curres, & quaelibet propositio vera de fu∣turo sit primum principium & primum verum simpliciter, aut ipsi coaequale seu compar in or∣dine veritatis, praemissis capitulis intellectis. Quis etiam negare praesumpserit voluntatem diuinam esse, aut esse posse causam praedestinationis, electionis, & saluationis sanctorum. Ad alteram autem argutiam quidam forsitan responderent, quòd Deus potest suspendere omnem actum voluntatis suae circa futura, & non futura quaecunque, & sic facere quodam∣modo nihil esse futurum, quare & facere quamlibet affirmationem huiusmodi esse falsam. Sed [unspec B] etsi Deus possit facere nihil esse futurum, & nullam propositionem de futuro simplicem cate∣tegoricam esse veram, non tamen potest facere, quin quaelibet disiunctiua, inter talem affir∣matiuam, & suam oppositam negatiuam sit vera. Nullius ergo disiunctiuae huiusmodi veritas, à diuina voluntate dependet, sed eam praecedit naturaliter & necessariò vt videtur; quare & al∣terius partis veritas vt apparet. Ideo forsan dicetur, quòd res futura, puta A, de se & per se non est futura, sed est non futura, & hoc antecedēter voluntati diuinae: Nulla tamen res est fu∣tura, nisi antecedenter à voluntate diuina, nec hoc contradictionem includit. Sicut nam{que} se∣cundum Philosophū contradictio temporalis debet esse pro eodem tempore, seu instanti; sic & contradictio naturalis pro eodē ordine, instanti, seu signo naturae. Non igitur contradicunt, quòd A primo antecedenter voluntati diuinae de se non sit futurum, & secundo subsequenter voluntati diuinae, & per eam sit futurum, sicut nec ista; istud ante generationem seu creatio∣nem fuit non ens, & nunc post est ens. An fortè melius dicitur, quòd quaelibet propositio vera de futuro, tam negatiua quàm affirmatiua contingens diuinae subje••tur voluntati, & [unspec C] ab ea originatur, causaliterque dependet. Omnis namque talis propositio libertatem quan∣dam importat; Primum autem principium liberum est in voluntate diuina, sicut corollarium decimi huius monstrat, ibi est ergo principium primum, & causa cuiuslibet alterius libertatis. Adhuc autem si pars huiusmodi negatiua nequaquam voluntati diuinae subesset causaliter sed praeesset, ipsa esset de se naturaliter determinata, & necessaria quodammodo, nisi quatenus impediretur fortassis à voluntate diuina. Quapropter in talibus negatiuis & affirmatiuis, non esset ex parte rei contigentia ad vtrumlibet, & aequalis; neque tales affirmatiuae, & negatiuae conuerterentur aequaliter per oppositas qualitates, quod nullus non negat; neque Philoso∣phus 1. Prior. Imò tales propositiones potius de contingenti nato, de contingenti in pluribus vel in paucioribus, quàm de contingenti ad vtrūlibet siuè aequaliter dicerentur. Infinitae nam∣que plures huiusmodi negatiuae, quam affirmatiuae sunt verae, sicut infinitè plura possibilia non futura, quàm sint futura, sicut & sunt de se naturaliter non futura. Quòd etiam de se est [unspec D] indifferens ad ambo opposita, ad neutrum determinatur ex se solo; sed quodlibet po∣ssibile esse & non esse, seu fore & non fore, aut contingens ad vtrumlibet, siue aequali∣ter ad haec & illa, videtur esse huiusmodi: Potest enim esse & non esse, fore & non fore. Talis insuper negatiua contingens vera de futuro, puta B non erit, vel est per se vera, & res illa non futura sine alia causa suae non futuritionis quacunque, vel per aliud, & per aliam causam prio∣rem: Si per se, ergo semper & necessariò vt videtur, per secundo huius praemissa. Secundum hoc quoque, B non erit, esset primum principium complexum simpliciter, contra 11^o. & 12^o. huius praemissa. Si insuper illa negatio non haberet causam priorem, simili ratione nec ali∣qua vt videtur, sed quodlibet ens vel non ens, quicquid non esset, per se, non per causam priorem illud non esset; quod enim per se non est, per se non est substantia, quantum, nec quale contra proximo huius praemissa. Nonne & 2. pars, 9.10. & 11. proximi istud damnant? Aliàs insuper nec Deus, nec aliqua creatura posset facere aliquid non esse futurum, nec quali∣tercunque [unspec E] non esse. Sed quis non viderit sic non esse?* 2.398 Quare & Augustinus 26. contra Fau∣stum 2. Deus, inquit, quod facturus erat, vtique sciebat, & ideo simul sciebat illud futurū non fuisse, quod ne fieret facturus erat. Negationum quoque de quibus minus videtur, est aliqua causa prior, harum videlicet, Chimaera non est, Chimaera non est Tragelaphus & similium, si∣cut proximum huius docet. Nonne etiam secundum proximo huius scripta, si, Deum velle quic quam fore est causa futuritionis illius, & Deum nolle quicquam fore est causa non futu∣ritionis illius? Et si quis dicat in primis, quòd B non est per se solum non futurum, sed per ali∣quam aliam causam priorem, illa causa necessariò est in Deo, * 2.399 vel reducitur ad aliquam cau∣sam entem in co, & illa causa in Deo, vel est diuina essentia, potentia, vel intellectus voluntate semota, vel est diuina voluntas. Si diuina essentia, potentia, vel quicquid voluntatem eius

praecedit, cùm causa illa sit ‖ 2.400 merè necessaria in essendo, & similiter in causando, sicut ex co∣rollario [unspec A] decimi huius patet, B est necessariò non futurum, contra hypothesin, sicut Chi∣maera de necessitate non erit, & de necessitate non erit Tragelaphus. Si autem causa illa sit diuina voluntas, sicut diuina voluntas est causa futuritionis ‖ 2.401 quorumcunque contingen∣ter, & liberè futurorum, sic & non futuritionis cunctorum similiter minimè futurorum. Ne{que} verum videtur, quod dicebatur in primis, Deum videlicet posse suspendere omnem actum vo∣luntatis suae circa futura, & non futura quaecunque; Imò necesse videtur quod circa quod∣cunque futurum, vel non futurum, imò & circa quodcunque obiectum volubile vel nolubile habeat aliquem actum distinctum & proprium voluntatis. Nam quomodo aliter esset sum∣mus, seu summe actus actuosus aut etiam actualis, sicut prima Suppositio, & tertia pars corol∣larij primi docent. Nec hoc à voluntate diuina liberè secundum contradictionem dependet, sicut nec ipsum esse summe actualem, immutabilem, & perfectum, sed est necessarium abso∣lutè, quare & necesse est, quod cuiuslibet contra dictionis huiusmodi velit specialiter vnam [unspec B] partem, alteram verò nolit. Quapropter & quod sic volendo verificet quamlibet disiuncti∣uam inter partes oppositas contingentes; Neutram tamen partem alicuius contradictionis hu∣iusmodi necesse est simpliciter Deum velle, nec etiam Deum nolle, sed quamlibet talem par∣tem potest liberè secundum contradictionem velle & nolle: Vnde & euidenter apparet quod quanquam disiunctiua huiusmodi sit necessaria necessitate simpliciter absoluta, & anteceden∣te naturaliter voluntatem diuinam; ita videlicet quod necessitas eius aut v••tas diuinae non subiacet voluntati, neque contradictoriae libertati, aut huiusmodi liberae potestati, vtriusque tamen partis eius veritas aut falsitas sic eius subijcitur voluntati causaliter, originaliter, & na∣turaliter, ipsa posterior ipsam sequens, sicut & Deus vult necessariò simpliciter hoc aut illud, A & B contradictorijs contingentibus demonstratis, neutrum tamē horum vult necessario sed maximè liberè maxima contradictoria libertate. Adhuc forsitan sic instatur; Si voluntas di∣uina sit causa futuritionis, & non futuritionis rerum, ipsa est causa veritatis huius disiunctiuae, [unspec C] hoc erit, vel hoc non erit, quae sit A; quare & naturaliter prior ipsa; In illo ergo instanti seu sig∣no priori causae, originis, seu naturae, quod sit B, aut in instanti, seu signo priori B non est A ve∣rum, aut posset non esse verum, cum tamen sit necessarium absolutè. Sed haec argutia quem moueat aut conturbet? Nonne probaret similiter B nullam causam suae veritatis habere, nec Deum esse, aut aliquam aliam propositionem esse naturaliter prius veram, sed ipsam esse pri∣mum principium, aut ipsi coaequale seu compar in ordine veritatis, quod praecedentia non per∣mittunt? Nonne & probaret similiter intellectionem aut verbum Dei nullam causam habere, aut posse non esse? Possunt autem & hic responsiunculae quaedam fingi, quales secundo hu∣ius, tertio, atque quarto, & destrui sicut illae, iuuante corollario noni huius.

CAP. XV. [unspec D] Quod res scitae non sunt causae Diuinae scientiae.

QVibusdam autem ignorantiae nebulis circa diuinam scientiam iam priùs eius lumine dissipatis, nunc superest ostendere eo∣dem lumine dirigente, quod res scitae non sunt scientiae Dei causae. Scire namque est magnae perfectionis in Deo: Si ergo scientia Dei causetur à scitis, ipse recipit perfectionem ab alio, ergo non est ex se summè perfectus. Item tunc non esset per se sufficientissimus; indigeret enim scitis à quibus posset suffra∣gia suae scientiae mendicare: quo modo ergo erit incomparabi∣liter [unspec E] gloriosus, qui mendicatis suffragijs gloriatur? quod etiam destruit 5^a. pars corollarij, primi, huius; & quaedam praehabita quinto huius. Item si scita essent causae effectiuae diuinae scien∣tiae, praecederent illa, tempore, vel natura; sed quomodo, cum ista sint temporalia, haec aeterna? haec autem ratio paruula apud Doctores quam plurimos est famosa. Si etiam ita esset, Deus aliquo modo pateretur ab eis, contra septimam partem co∣rollarij primi huius; quare & aliquo modo similiter mutaretur contra quintum istius. Qua∣propter & esset quoquomodo inferior, & ignobilior rebus scitis. Item tunc intellectus diui∣nus de se esset in potentia & indifferentia ad sciendum hoc, vel suum oppositum, & actuare∣tur

[unspec A] & determinaretur per aliud, sicut noster, & sic non esset actus summus nec primus, quae omnia prima Suppositio cum tertia parte corollarij primi huius destruit & refellit. Hae au∣tem videntur rationes Philosophi 12. Metaph. 51. vbi apparet probare Deum non intelli∣gere aliquid aliud à seipso, non tamen hoc intendit probare, sed probat principaliter ibi tria; Primum est quod Deus non intelligit in potentia, quemadmodum dormiens, quia tunc non esset venerabilis & insignis. Secundum est quod ipse est sua intelligentia, id est, suus actus quo intelligit; Nam aliter esset in potentia, nec optima substantia; Per Intelligere enim ho∣norabile, id est, per actum intelligendi diuersum ab eo, habet intelligentis honorem. Ter∣tium est quòd Deus non intelligit aliud à se, ita quòd patiatur & perficiatur ab eo, tanquam à causa, sicut Intellectus noster vt patet in principio capituli manifestè. Postquam enim priùs ostendit primitatem, immaterialitatem, perfectionem, & vnitatem Dei, volens consequen∣ter ostendere, quomodò Deus intelligit, subdit dicens; Quae autem circa Intellectum, habent [unspec B] quasdam dubitationes: Videtur quidem enim apparentium diuinissimum; quomodo verò habens tale erit, vtique habet quasdam difficultates. Vbi Auerroes,* 2.402 quomodo &c. Quaestio non est in hoc, quòd Deus debet esse perfectissimum, & nobilissimum omnium, sed quaestio est, quomodo erit hoc, quod est in fine perfectionis in se, secundum quod est talis dispositio∣nis, scilicet Intellectualis. Igitur iuxta istud primum loquitur per totum capitulum, consequen∣ter ostendens, quòd Deus non intelligit aliud à se, ita quòd Intellectus diuinus patiatur ab a∣lio, habeatque perfectionem suae intellectionis ab eo, tanquam à causa, sicut Intellectus noster perficitur ab alio patiendo, sicut ex 3. de Anima satis patet. Vnde Auerroes vbi prius,* 2.403 Si in∣telligit aliud, tunc substantia eius non est actus eius, sed potentia, quâ fit ista actio; quaprop∣ter perficitur necessariò per hanc actionem, sicut Intellectus perficitur in nobis per id quod intelligit. Non erit ergo substantia nobilissima omnium entium, quia nobilitas non est ei, nisi quia perficitur per aliud, quod aliud necesse est vt sit nobilius eo, quia intellectum est perfectio [unspec C] intelligentis. Et infra eodem, exponens illum textum suum; Et si alterius, quid est illud quod est vnum, & non aliud, sic dicit; Et si intelligat aliud, quid est illud quod semper est suum esse, & vnum sine alio; hoc enim non est, quia est scilicet intelligens per esse alterius è contrario illi quod positum est de primo principio, scilicet quòd semper est, sine hoc, quod indiget altero. Et citò post ista, impossibile est vt Intellectus eius perficiatur, per quodcunque sit: Aliud enim quod intelligit quodcunque, intellectus eius consequitur illud, & est sub eo in ordine; sed In∣tellectus diuinus est valdè nobilis & perfectus. Et subdit Aristoteles consequenter;* 2.404 Palam ergo quod diuinissimum, & honoratissimum intelligit, & non transmutatur, scilicet per aliud de potentia ad actum, sicut Intellectus noster, quod dupliciter probat statim: Primo sic, In in∣dignius enim transmutatio; non omnis transmutatio in quocunque est in indignius, sed in ip∣so solo de necessitate sic esset, quoniam in aequè dignum, vel dignius transmutari non posset, cùm nec sit, nec esse poterit quicquam tale. Idem secundo sic probat; Et motus quidem iam [unspec D] tale scilicet transmutatio de potentia ad actum; sed ostensum est prius supra 38^o & alijs locis multis, ipsum esse immobilem omni modo. Vbi Auerroes,* 2.405 Cuius Intellectus est exiens de potentia in actum, sicut est de nostro Intellectu, Intellectus eius est motus, & omnis motus est à motore: quapropter primum patitur, & mouetur ab alio, quod reputat impossibile manife∣stum. Et infra eodem; deducit ad hoc impossibile, quòd perficiatur per vilius se, & subdit, Manifestum est quod principium nobilissimum non acquirit nobilitatem nisi per suam actio∣nem; quemadmodum Intellectus in eis qui intelligunt non acquirunt nobilitatem nisi per a∣ctionem intellectus. Si igitur primum intelligit vilia, sic scilicet, quòd perficiatur ab eis, contin∣git vt sua nobilitas sit in intelligendo vilia; ita scilicet quòd acquirat nobilitatem ab eis. Qua∣propter & sua actio erit vilissima actionum: Vile enim esset tam nobili Principi nobilitatem suam ab ignobilioribus subditis mendicare. Et quia quodlibet vile in nobiliori est vilius, in ‖ 2.406 ipso esset vilissimum, cùm sit nobilissimus omniū, & honorabilior vniuersis. Quare & Com∣mentator [unspec E] in fine comment. sic dicit; Hoc nomen (scientia) aequiuocè dicitur de scientia sua & nostra; sua enim scientia est causa entis, ens autem nostrae scientiae. Patet igitur ex praedictis, quòd sententia Aristotelis & Auerrois est, Deum non intelligere aliud à se à quo perficiatur, vel quòd sit causa intellectionis diuinae, quod & expositiones aliorum similiter attestantur. Nullus igitur aestimet tantum Philosophum, in tam solenni materia tam turpiter delirasse, vt vel leuiter crederet Deum nihil omnino cognoscere, nisi tantummodò semetipsum.* 2.407 Dicit enim Auerroes in principio illius commenti, Ista quaestio est nobilissima omnium quae sunt de Deo, scilicet scire, quid intelligit, & est desiderata ab omnibus naturaliter. Amplius autem Themistius recitante Auerroe super 3. de Anima 36. dicit quòd,* 2.408 Entia nihil aliud sunt quàm scientia eius, id est, Dei, neque causa entium aliud est nisi scientia eius. Quare & Ammonius

super 1. peri hermenias vlt. dicit, quòd Dij habent scientiam contingentium, velut omnia ea, [unspec A] quae in Mundo, producentes, & causae aut concausae omnium existentes. Et infra; Cog∣noscere, inquit, contingentia, ipsorum natura est, propter quod haec quidem in determinatam habentia naturam, posse quidem & euenire, & non euenire; illos autem velut modo no∣biliori, quam sit ipsorum natura cognitionem illorum praeaccipientes determinatè & haec scire. Etenim res partibiles impartibiliter, & indistanter cognoscere ipsos est necessatium, & plurificata vnitiuè, & temporalia aeternaliter; & generabilia ingenerabiliter; cognitionem, inquam, illorum prae accipientes, ex prioribus, scilicet causis & principijs, videlicet, ex se ip∣sis, non ex rebus posterioribus quibuscunque. Cui & concordanter tam in sententia, quam in modo lo quendi Dionysius de Diuinis nominibus septimo,* 2.409 Diuinus animus omnia continet, omnibus remota scientia, iuxta omnium causam in scipso, omnium scientiam praeam∣biens, priusquam Angeli fierent, sciens, & adducens Angelos & omnia alia ab intus, & ab eo,* 2.410 vt sic dicam, principio sciens, & in essentiam ducens; Et hoc arbitrot tradere eloqui∣um, [unspec B] cum ait, Sciens omnia ante generationem eorum. Non enim ex existentibus existen∣tia discens nouit Diuinus animus, sed ex se & in se secundumcausam, omnium scientiam, & cognitionem, & essentiam praefert, & ante coambiuit, vbi alia translatio, praehabet, & prae∣accepit: Et sequitur, Non secundum speciem singula contemplans, sed secundum vnam causae circumstantiam omnia sciens & continens, sicut & lux secundum causam in seipsa cog∣nitionem tenebratum praeambiuit, vbi alia translatio, praeaccepit: Et sequitur, Non aliundè vid••ns tenebras quam a lumine. Semet igitur diuina sapientia cognoscens, cognoscit & om∣nia, immaterialiter materialia, & non partitè partita, & multa vniuersaliter vbi alia transla∣tio, & indiuisibiliter diuisibilia, & multa vnitiuè: Et sequitur, Ipso vno omnia & cognoscens, & adducens. Etenim si secundum vnam causam Deus omnibus existentibus esse tradit, se∣cundum candem vnitam causam sciuit omnia, vt ex ipso existentia, & in ipso ante substituta; & non existentibus accipiet eorum scientiam, sed & ipsis singulis scientiae eorum erit largitor, [unspec C] non videns Deus proptiam habet sui scientiam, alteram autem communem existentia omnia comprehendens; * 2.411 Ipsa enim seipsam omni modo cognoscens collocatio vbi eorum quae ab ipso sunt, & quorum est causa ignorantiae. Hac igitur Deus existentia cognoscit, non scientia existentium, sed ipsa sua; vbi alia translatio ita habet; Ipsa omnium causa scipsam cognoscens vacat alicubi, si ea quae sunt ab ipsa, & quorum est causa, ignorauerit. Hoc idem ostendit Algazel 3. Metaph. sententia septima, & inter multa sic dicit; In necesse esse ni∣hil est in potentia. Restat igitur, vt dicamus quòd eum praescire ordinem vniuersitatis, est causa fluendi ordinem vniuersitatis ab eo.* 2.412 Auicenna quoque 8. Metaph 6. & 7. probat idem. Item Iohannes super 1. Sentent. dist. 39. Quaest. 2. adhaerens rationi Auerrois praetactae, dicit quòd vera non mouent intellectum diuinum ad apprehendendum talem veritatem, quia tunc intellectus diuinus vilesceret, quia pateretur ab alio ab essentia sua. Amplius autem Deus omnia facta facit, tertio huius teste, & non sine scientia propria praecedente, per quin∣tum [unspec D] istius; Illa autem scientia Dei praecedens, aeternaliterque praecedens, à posterioribus & temporalibus rebus factis fieri nusquam potest. Item praeterita & futura omninò non sunt, ergo omninò nihil causant in scientia Dei. Ergo nec praesentia, quia non aliter ex parte Dei cognoscuntur ab eo quandò sunt praesentia, quam quando erant futura, vel erunt praeterita, cum Deus sit immutabilis omni modo, sicut capitulum quintum docet. Item tunc purè non entia non cognosceret, cum penitus nihil causent. Item tunc Deus pateretur à rebus necessa∣rio, quia necessario scit omnia, quod videtur eius summam libertatem etiam rerum vilissima∣rum subijcere seruituti. Item tunc à re fortiori, & perfectiori magis pateretur, & magis illam cognosceret, & cum res quandò habet esse praesens actuale, habet esse perfectius, quam quan∣dò habet esse tantum potentiale & futurum, sequitur quod Deus non magis cognoscat Pe∣trum, quam ab initio cognoscebat; & si quid crescat, vel decrescat in aliqua entitate, crescet [unspec E] similiter vel decrescet in cognitione diuina, quod eius immutabilitas non permittit. Item tunc Deus non esset primum in genere causae efficientis, quoniam nihil efficit nisi per cogni∣tionem. Sibi nam{que} Psal. 103. ita psallit, Omnia in sapientia fecisti; cognitionis autem eius principium effectiuum est res cognita, ergo naturaliter est prior tali cognitione, ergo & omni operatione procedente ab illa. Iterum sic ad idem. In omni ordine mouentiū mouens non mo∣tum prius est mouente moto,* 2.413 vt patet expresse per Philos. 3. de Anima 54. & per Auer. simili∣ter in Com:* 2.414 sed res cognita est mouens intellectum diuinum non mota; Intellectus verò diui∣nus mouens & motus: ergo res cognita est primum efficiens & primum mouens simplici∣ter, & non Deus. Item tunc Deus non esset omnium prima causa, non enim causat extrinseca nisi sapientia disponente, & huius est causa prior, scilicet ipsum scitum, quod magis patet de

[unspec A] futuris. A enim esse futurum est causa praescientiae Dei, & Deus non est causa, quare A est futu∣rum, quia tunc penitus ignoranter causaret. Ergo A esse futurum, est hic simpliciter prima causa: imò & cùm praescientia Dei ita sit hic effectus, quòd nullo modo causa, causatur ab aliqua causa priori quae non est Deus, quae omnia ab omnibus Philosophis, & Theologis vna∣nimiter condemnantur. Item contingentia ad vtrumlibet non sunt de se magis determinata ad vnam partem quàm ad aliam, quia tunc non essent ad vtrumlibet: ergo non possunt de se determinatè causare in Deo cognitionem vnius partis, nec alterius; ergo illa non sunt causae diuinae scientiae vllo modo. Item si sic, Deus non esset causa efficiens seu mouens in illa mo∣tione qua mouetur à scibili, contra tertium huius & quartum. Item tunc res haberet hoc, quod sic sit motiua Dei à se sola, non à Deo; Deus enim non causat aliquid nisi scientia praecedente, nec Deus esset causa talis veritatis. Hoc est motiuum, seu mouet, quae repugnant praehabitis, 2^o. 3^o. & 4^o. 11^o. & 13^o. manifestè. Item si res cognita esset causa cognitionis diuinae,* 2.415 causaret eam secundum modum suum essendi; quia secundum Philosophum 2 Metaph. Vnumquod∣que [unspec B] sicut se habet vt sit, ita ad veritatem; quare & ita ad cognitionem causatam ab eo. Ergo res scita esset mensura scientiae Dei naturaliter prior eo: Illud enim est mensura prima alteri∣us, secundum quod aliud primariò mensuratur. Quod etiam patet per Philosophum, 10. Metaph. 5. dicentem, quod scientia & sensus magis mensurantur à rebus scibilibus & sensibi∣libus, quàm eas mensurent; quia secundum Auerroem ibi, scientia & sensus sequuntur entia, non è contra: Et est hoc verum communiter de omni scientia, quae causatur à scitis; Non e∣nim eò quod scitur aliquid tali scientia, sic est ex parte rei, sed è contra: Et hoc patet in expo∣sitione illius loci secundum S^um. Thomam; vbi & sic addit; Si qua vero scientia est, quae est causa rei scitae, oportet quòd sit eius mensura, vt scientia artificis est mensura artificiati, quia vnumquodque artificiatum mensuratur secundum hoc, quod perfectum est ad similitu∣dinem artis, & hoc modo se habet scientia Dei respectu omnium. Hoc etiam satis potest pro∣bari ex illo processu Philosophi, quoniam sicut in omni alio genere est vna mensura prima [unspec C] naturaliter omnium in tali genere contentorum, ita est in genere scibilium; sed talis mensura praeter diuinam scientiam nulla poterit assignari: Apud quem enim melius poneretur men∣sura scibilium, quàm apud illum qui per suam sapientiam, cuius non est numerus, nec men∣sura, omnia in mensura, & numero, & pondere disponebat, Sapient. 11. Vnde & Esaiae 40.* 2.416 Quis mensus est pugillo aquas, & coelos palmo ponderauit? quis appendit tribus digitis mo∣lem terrae, & librauit in pondere montes, & colles in statera? Videretur namque nimium in∣decens & indignum, vt artificiatum mensuram daret artifici, & creatura metas poneret Crea∣tori. Vnde Boetius 5. de Consolatione Philosophiae, prosa vlt. dicit; Indignum esse,* 2.417 si sci∣entiae Dei causam futura nostra praestare dicantur. Haec enim scientiae vis praesentaria notio∣ne cuncta complectens, rebus modis omnibus ipsa constituit; quod & statim probat per ali∣am rationem; Nihil verò, inquit, posterioribus debet; quasi argueret isto modo; Omnis ha∣b••ns bonum ab aliquo primo, debet sibi aliquid, vt gratiam vel amorem: sed Deus nil debet [unspec D] posterioribus, ergo nullum bonum habet ab eis. Vnde Apostolus ad Rom. 11.* 2.418 Quis prior dedit illi, & retribueretur ei? Et ex hoc verbo, posterioribus, posset elici aliud argumentum; quòd si res scitae essent causae diuinae scientiae, cùm causa sit prior naturaliter causato; res scitae essent priores naturaliter scientia Dei, quod videtur absurdum, cùm ipse sit primus, & nouis∣simus, principium & finis. Hoc idem probat suprà codem, prosa 3. pulchrè & diffusè: dicit∣que; Neque illam probo (id est, approbo) rationem, qua se quidam credunt hunc quaestionis nodum posse dissoluere. Aiunt enim, non ideo quid esse euenturum, quoniam illud proui∣dentia futurum esse prospexit, sed è contrario potius, quoniam quid futurum est, id diuinam prouidentiam latere non posse, cuius rationem ponit, dicens; Quàm praeposterum est vt aeter∣nae praescientiae talium rerum euentus causa esse dicatur, quia causa prior naturaliter est cau∣sato? Ponitque statim aliam rationem ad idem, cùm dicit; Quid autem est aliud arbitrari, ideo [unspec E] Deum futura, quoniam sunt euentura, prouidere, quàm putare, quae olim acciderunt, cau∣sam summae illius esse prouidentiae? Dicitque Petrus Lumbardus,* 2.419 1. Sentent. dist. 45.4. quòd voluntas Dei est causa omnium, quae nulla causâ praeuenitur, quia aeterna est, ideoque causa illius quaerrenda non est. Item praedestinatio est aeterna, ergo nulla est causa generationis illius, ergo futura non sunt causa illius. A dhuc autē sic ad idem; Si scita essent causae diuinae scientiae, ipsa multum adiuuarent cum in sciendo, & darent sibi consilium, & ostenderent illi agenda; & sic fatuus homo, vel asinus, esset adiutor necessarius, consiliarius, & doctor sapientissimi Dei nostri; quod omnes aures Catholicae respuunt vel audire.* 2.420 Esaias quoque quadrages. hoc plane determinat, ita dicens; Quis adiuuit Spiritum Domini, aut quis consiliarius eius fuit, & ostendit illi cum quo inijt consilium, ac instruxit eum, & docuit eum semitam iu∣stitiae,

& erudiuit eum scientiam,* 2.421 & viam prudentiae ostendit illi? Quom sequens Aposto∣lus [unspec A] ad Romanos vndecim. ita quaerit; Quis consiliarius eius fuit? aut quis prior dedit illi, & retribuetur ei? Hoc etiam probat Anselmus de Concordia, sexto, per rationem sump∣tam à prioritate causationis prius factam; cui & concordat Hugo De Sacramentis libro primo, part. quarta, capite primo. Item Augustinus 15. de Ciuitate Dei, decimoter. Ad omnia quippe scienda quae scit, sufficit sibi illa perfectio: vniuersas autem creaturas suas, spirituales & corporales, non quia sunt, ideo nouit; sed ideo sunt, quia nouit; Non enim nesciuit, quae fuerat creaturus: & supra 6. capit. vlt. ita dicit, Cùm decedant, & succedant tempora, non decedit aliquid vel succedit scientiae Dei. Non enim haec quae creata sunt, ideo sciuntur à Deo, quia facta sunt; ac non potius ideo facta sunt, vel mutabilia, quia immutabili∣ter ab co sciuntur.* 2.422 Item 13. Confess. vlt. sermonem dirigens Deo dicit; Nos ea, quae fecisti, vi∣demus, quia sunt, tu autem quia vides, ea sunt; & supra 7ⁱ. 4^o. Quid improuisum tibi, qui nosti omnia? & nulla natura est, nisi quia nosti eam. [unspec B]

CAP. XVI. Contra quosdam dicentes, quod res scitae sunt causae sine qua non diuinae scientiae, sed non causa.

SVnt autem quidam claudicantes in duas partes, dicentes scita esse cau∣sam sine qua non diuinae scientiae, sed non causam, qui talem rationem assignant: Deus non scit sine scitis, ergo scita sunt causae sine qua non∣suae scientiae; & haec videtur sententia Petri Lumbardi 1. sentent. sua∣rum, [unspec C] dist. 38. & quidam alij hunc sequuntur. Sed hi claudicant à semi∣tis veritatis. Cùm enim dicunt, quod scitum est causa sine qua non di∣uinae scientiae, vel intelligunt ibi per hoc nomen, Causa, sicut nomen significat apud Philosophos, Theologos, & omnes literatos, vel etiam idiotas qui loqu untur de Causa, scilicet illud quod aliquo modo causat, saltem vt causa partia∣lis & concausa; vel non sic intelligunt, sed aliquo alio modo hactenus inaudito, vocando sorsitan causam alicuius sine qua non, omne sine quo non est illud, siue causet illud, siue cause∣tur ab eo, siue sit sibi impertinens omni modo. Si primo modo intelligant, cum omnis cau∣sa partialis vel concausa cuiuscunque, sit aliqua causa eius (alias enim Pater non esset causa fi∣lij, quia homo generat hominem, & Sol, nec ligna vel lapides causa domus) sequitur quod scitum sit aliqua causa diuinae scientiae,* 2.423 quod h••negant. Item secundum Philosophum 2. Phys. & 5. Metaph. quatuor sunt principalia genera causarum, & multo plures modi causarum; sed [unspec D] quilibet modus cuiuscunque causae reducitur ad aliquod principale genus causae: Si ergo lo∣quantur de causa, sicut ipse, sequitur quod iste modus causae sine qua non, ad aliquod horum generum reducatur. Est ergo scitum causa efficiens, materialis, formalis, vel finalis diuinae sci∣entiae: Habent ergo simpliciter concedere, quod est causa. Si autem concedant quod scitū est causa partialis, vel cō causa, & sic aliquo modo causa diuinae scientiae, redeunt contra eos om∣nes rationes capituli praecedentis. Item tunc habent concedere, quod sicut scitum est causa hu∣manae scientiae, sic diuinae; Scitū enim non est nisi causa partialis & cōcausa humanae scientiae, non principalis. Sensus enim exteriores, & interiores, & intellectus noster possibilis, & intelle∣ctus agens sunt causae principales illius; quod tamen non concedit, sed negat Philosophorum & Theologorū sententia superius allegata. Item tunc scita essent causa talis, scientiae approba∣tionis, seu approbatiuae Dei, quae vltra simplicem notitiam addit beneplacitum voluntatis, & cum illasit causa rerū, sicut capitulum nonū probat, idem respectu eiusdem, codē genere cau∣sae [unspec E] scilicet efficientis, est causa & causatum, & prius & posterius naturaliter eadem specie pri∣oritatis respectu eiusdem. Item secundum cundem Petrum ibidem, scientia Dei, quae est sim∣plex notitia,* 2.424 est tantum causa sine qua non scitorum, scitaque similiter causa eius; ergo idem eodem modo causa & causatum respectu eiusdem. Si autem secundo modo intelligant, ha∣bent dicere consequenter, quod omne volutum est causa voluntatis diuinae, & scientiae ap∣probatiuae illius, cùm tamen è contratio sit dicendum, sicut per capitulum nonum patet, & per Petrum vbi prius, & dist. 45. sequente. Item contra rationem corum, vel intelligunt sic, quod hoc non est sine illo de facto, ergo est causa illius sine qua non; vel quod hoc de necessi∣tate non est sine illo, sed necessario sunt coniuncta. Si detur primum, tunc habent similiter

[unspec A] dicere, quod latratus canis, vel admiratio ignorantis est huiusmodi causa eclipsis & Dei; imô & vniuersaliter, quod quidlibet est talis causa cuiuslibet & causat; haec enim omnia coexistunc. Si detur secundum, tunc filius Dei est causa patris, & diuinae essentiae, & sapientiae genita cau∣sa quare pater sapit, & sic pater sapit sapientia genita; & quodlibet attributum, & quicquid necessario est in Deo, esset cuiuslibet horum causa; quae nullus Theologus dubitat esse falsa. Et si pes necessariò semper stetisset in puluere, vestigium fuisset causa pedis aeterna; & idem est de splendore causato ab igne, & imagine causata in speculo ab obiecto, temporalibus vel aeternis; & vniuersaliter de omni causato suam causam necessariò comitante, sicut passio ne∣cessario sequitur actionem, effectus efficiens, & omne causatum vniuersaliter suum causans, quae omnia omnibus sunt absurda.

[unspec B] CAP. XVII. Distinguit scita diuina, quia quaedam praecedunt quodammodo eius scientiam, & quaedam sequuntur; ostendit{que} haec esse causam quoquo modo diuinae scientiae, illa nusquam.

NE tamen istud generaliter nimis intelligas, huiusmodi scitorum à Deo est quaedam distinctio aduertenda: quaedam enim horum scientiam Dei praecedunt quodammodò, & alia subsequuntur. Praecedunt ipsam diuina ‖ 2.425 essentia omnipotentia, diuinus Intellectus, & his similia (Pri∣us enim naturaliter Deus est, & habet omnipotentiam, & Intellectum, [unspec C] quàm intelligat quid vel sciat) Alia vero hanc sequuntur. Illa igitur scita quae praecedunt naturaliter diuinam scientiam, sunt causa illius; Omne enim quod est prius naturaliter alio, est aliqua eius causa, sicut 13^am praeostendit. Item omne necessariò praesuppositum ad quodcunque videtur esse aliqua eius causa: si enim non esset aliqua eius causa, cur non posset existere sine illo, praeserum prae∣supposito, priusque necessariò requisito? De necessario tamen sequente quodcunque aliter sentiendum, sicut effectus sequitur necessario effectorem, licet non sit causa illius: Sed Deum esse, habere potentiam, & intellectum, necessariò praesupponuntur ad eius scientiam, ergo sunt aliqua causa eius. Item potentia intellectiua, siue Intellectus producit, sicut causa effici∣ens, omnemque suam intellectionem, & quemlibet suum actum; ergo Intellectus diuinus est causa cuiuslibet suae intellectionis, & scientiae cuiuscunque. Sic enim Deus producit & causat aeternaliter suum verbum, & Pater Filium suum sanctum, & est causa eius aeterna, sicut [unspec D] ex secundo huius apparet: Reliqua vero intelligibilia, quae non sunt Deus, habent secundum Patrum sententiam, duplex esse; scilicet intelligibile, & existentiae, seu reale, id est, sunt in∣telligibilia priusquam existant in actu completo. Primum esse istorum praecedit quodam mo∣dò intellectionem diuinam; Prius enim quodammodo sunt intelligibilia, quàm intelligan∣tur à Deo, non per se (cùm enim nihil sint omnino, nullam aptitudinem seu potentiam ‖ 2.426 per se habent, vt constat ex prioribus) sed per Deum, & sic quodammodo sunt causae intellectio∣nis diuinae, non autem verè ipsa (cùm nihil sint omnino) sed sola essentia diuina, ex se primò omnium intelligibilium ideis & rationibus proprijs grauida & foecunda praeuenit intellectum diuinum, haec omnia ei clarissimè, distinctissimè, & quasi nominatissimè offerendo, quam & quae intuens intelligit vniuersa, sicut 7^um & 13^um suadebant. Videtur enim mihi quod essentia diuina sit velut quoddam speculum intelligibile, clarissimum, infinitum, nihil ab obiectis pati∣ens, recipiens, aut reflectens, sed actiuè ex sua infinitissima claritate, distinctè non confusè [unspec E] vultus proferens & ideas omnium intelligibilium obiectorum; in quod speculum oculus in∣tellectus diuini prospiciens, haec omnia speculatur. Non autem opinor quòd rationes huius∣modi seu ideae in diuina essentia ab ipsa essentialiter, & realiter distinguantur, sicut verba Pa∣trum videntur sonare in auribus aliquorum, sed quod hae omnes sint realiter idem quod diui∣na essentia, imò quòd haec essentia vnissima, & simplicissima ex se sola sic omnia intelligibilia repraesentet, sicut ex primo & 7^o huius patet. Vnde & August. 6. de Trinit. vlt. loquens de Arte omnipotentis Dei plena omnium rationum, & Omnes, inquit, vnum in ea;* 2.427 Qui & de gaudijs iustorum & poenis malorum, siue de triplici habitaculo ita scribit; Omnia Dei vnum sunt in Deo, excepto quod ad relationem pertinet: Nam sapientia Dei & veritas, & aeternitas, non sunt diuersa inter se, sed vnum sunt, sicut caetera omnia. Sapientia Dei non magis sapientia

est quàm veritas, & non magis veritas quàm sapientia, & non magis veritas quàm aeternitas, [unspec A] quàm caetera Dei omnia. Vnum enim sunt in Deo, & non magis, solum haec inter se eadem sunt in Deo, sed non aliud sunt quàm ipse Deus, & mundus erat in Deo antequam in semet∣ipso erat,* 2.428 non Mundus sed Deus. Cui & concordanter Anselmus Monol. 33. docet, quòd Deus vno, eodem que verbo dicit seipsum, &c. & infra 34. Opus quod fit secundum aliquam artem, non solum quandò fit, verum etiam & antequam fiat, & postquam dissoluitur, semper est in ipsa arte, non aliud quàm quod est ars ipsa. Idcircò cum ipse summus spiritus dicit seip∣sum, dicit omnia quae facta sunt: Nam & antequam fierent, & cum iam facta sunt, & cum corrumpuntur, seu aliquo modo variantur, semper in ipso sunt, non quod sunt in seipsis, sed quod est idem ipse. Etenim in seipsis sunt essentia mutabilis secundum immutabilem ratio∣nem creata; In ipso verò sunt ipsa prima ‖ 2.429 essentia, & prima existendi veritas. Esse verò existen∣tiae & completum cuiuslibet creaturae non praecedit intellectionem diuinam, nec est causa il∣lius, sed subsequitur eam, & causatur ab ea; Non enim insipienter, sed per suam sapientiam [unspec B] cuncta facit, ipsamet testante, Quandò praeparabat Coelos, aderam; quandò certa lege & gyro vallabat Abyssos, quandò aethera firmabat sursum, & librabat fontes aquarum, quando circundabat mari terminum suum, quandò legem ponebat aquis, ne transirent ‖ 2.430 termines suos, quando appendebat fundamenta terrae, cum eo eram cuncta componens Parab. 18. & Psal. 103. Omnia in sapientia fecisti. Ista igitur haec praecedit vt princpale & instrumentale efficiens sua facta. Nec ista repugnant in aliquo duobus capitulis nunc praemissis: Illa enim loquuntur de scitis posteriobus diuina scientia in esse existere, & de scitis quae tantum sunt In∣telligibilia, prout contra rationes & ideas essentiae diuinae praedictas imaginariè distinguuntur, quae secundum illa esse non sunt aliqualiter scientiae Dei causae.

COROLLARIVM.

Et habet Corollarium, quod diuina scientia, quae est notitia eius simplex, est verè causa [unspec C] cuiuslibet rei factae, non solum causa sine qua non.

VNdè constare poterit euidenter quod diuina scientia quae est notitia eius simplex, est ve••è causa cuiuslibet rei factae, non solum causa sine qua non, vt dicit Pertus Lumbardus dist. 38. in suis sententijs vbi prius. Haec satis testantur Autoritates hic & 15 allegatae, & hoc pro∣bant similiter proximae rationes: Haec enim scientia Dei praecedit naturaliter quodlibet eius factum, & necessario praesupponitur ad quodcunque. Item intellectio & cognitio actualis mouet voluntatem, & est causa volutionis illius, vt posset probari per eadem argumenta, & per Philosophum 3. de Anima 54. & ante, & post; diuina volutio actualis est causa cuiuslibet rei factae, sicut capitulum nonum probat, & quicquid est causa causae, est causa causati. Sic enim & Filius est causa Spiritus Sancti, sicut & Pater Filij, sicut superius tangebatur.

[unspec D]

CAP. XVIII. Distinguit diuinam scientiam incomplexam quodammodo & complex∣am: distinguit similiter scibilia complexa in priora quodammodo & posteriora voluntate diuina: & ostendit quòd priora sunt Causa ‖ 2.431 quoduomodo diuinae scientiae complexae, posteriora verò nequaquam, sed quod Deus per voluntatem suam scit ‖ 2.432 illa.

[unspec E]

EST autem pro maiori notitia diuinae scientiae vlterius aduertendum, quòd secundum Philosophum 3. de Anima, tres sunt operationes in∣tellectus humani, scilicer simplicium apprehensio, compositio, & diui∣sio, ac discursus; quarum tertia Deo non conuenit, quia nihil est sibi ignotum, nec potest perficere nouam scientiam adquirendo, & quia talis operatio sine potentia & imperfectione esse non potest: Sed prima & secunda sibi conueniunt modo suo. Omnia enim incomplexa & simplicia comprehendit, & omnia complexa composita vel diuisa quodammodo componit & diuidit, affirmat & negat. Vocetur igitur prima sua scientia siue

[unspec A] notitia incomplexa, seu simpliciter apprehensiua aut intuitiua, vel simplex apprehensio aut intuitio: secunda verò vocetur complexa, compositiua vel diuisiua, affirmatiua aut negatiua vel adhaesiua; aut in abstracto compositio & diuisio, affirmatio vel negatio, siue adhaesio: non enim propriè distinctè, sed similitudinariè balbutiendo vix tenus possum vel scio, igna∣rus homuncio, excelsa scientiae Dei mirabilis resonare: Confortata est enim, & non possum ad eam. Ostenso igitur quòd Deus scit omnia scibilia scientia incomplexa, non per scita po∣steriora, sed per suam claram essentiam, sibi omnia distinctissimè praesentantem, nunc re∣stat consequenter ostendere quomodo Deus scit omnia scibilia complexa: Pro quo est primò sciendum, quòd scibilia complexa & vera sunt duplicia: quaedam enim naturaliter praece∣dunt voluntatem diuinam, & quaedam eam naturaliter subsequuntur. Praecedit ••am natura∣liter Deum esse, Deum esse aeternum, Deum esse omnipotentem, & similia: Non enim quia Deus vult sic esse, ideo sic est, sed potius è contrario. Sequuntur autem eam mundum esse, [unspec B] quamlibet creaturam esse, & vniuersaliter omnia illa vera complexa, quorum veritas causatur & pendetab ipsa. Illa igitur vera complexa quae voluntatem diuinam praecedunt, scit Deus per suam solam essentiam, sicut alia vera incomplexa, sicut potest cognosci ex proximo hu∣ius scriptis: Illa verò quae voluntatem eius sequuntur, non scit Deus per illa complexa, neque per aliquid aliud voluntate eius semota, sed per suam voluntatem, vel per suam substantiam cum sua voluntate, ita quòd ad scientiam ‖ 2.433 eius complexam est sua voluntas necessariò prius naturaliter requisita. Prima pars huius, videlicet Deum non scire complexè vera complexa posteriora per ipsa, potest ostendi, sicut ostensum est supra, ipsum non scire incomplexè ali∣qua posteriora per illa. Secunda verò potest sic ostendi; Deus praescit vera de futuro, & non per aliquas propositiones habitus aut actus existentes in eo realiter diuersos ab eo, per 26. partem corollarij primi huius. Per quid ergo nisi per suam propriam voluntatem? Nec po∣test quis dicere Deum praescire complexè Antichristum fore, per ipsummet Antichristum, [unspec C] propter capitula praelibata, cùm etiam Antichristus in se nihil sit, nihil per se agit aut causat; Antichristus quoque non est de se determinatus ad fore, sicut 14. docuit. Quomodo ergo per se facit determinatè hoc sciri? Nec etiam potest dici, quòd Deus praescit futura per futuritio∣nem eorum; Tunc etenim, vt videtur, res futurae essent causa, seu causae diuinae scientiae con∣tra praemissa. Illa insuper futuritio, si nihil est, penitus nihil causat; si autem sit aliquid reale diuersum à Deo, arguitur, sicut prius. Illa insuper futuritio est aut fuit aliquando causata à Deo secundum priora: Quomodo ergo prius sciuit Deus illam esse futuram? quomodo etiam prius sciuit illa futura esse futura, aut illud futurum esse futurum? Adhuc autem illa futuritio vel facit rem esse futuram contingenter & indeterminatè, vel necessariò & determinatè; si contingenter & indeterminatè, quomodo scit Deus per illam determinatè & certè rem fore? Nonne etiam illa futuritio nunc determinatè & certè existit, & ex illa determinatè & necessa∣rio sequitur, quòd res erit? quomodo ergo vitabitur, quin omnia quae euenient, de necessita∣te [unspec D] euenient & nihil penitus contingenter? Si vero illa futuritio ponatur esse in Deo, maximè videtur quòd sit ponenda in voluntate diuina, cùm haec sit causa determinationis & futuritio∣nis omnium futurorum. 14^o. huius teste, sicque fundatur intentio principalis.* 2.434 Nec adhuc rationabiliter opinandum, quòd Deus sciat futura per solam suam essentiam, eius voluntate remota: Ipsa enim de se sola indifferens est aequaliter & indeterminata ad repraesentandum diuino intellectui Antichristum fore, & Antichristum non fore, sicut vtrumque aequaliter po∣test fore & sciri à Deo. Neutrum igitur ex se sola sine determinatione aliqua praeuia repraesen∣tat. Neque similiter arbitrandum, quòd Deus sciat futura per intellectum eius solum,* 2.435 aut quòd ipse determinet diuinam essentiam ad ostendendum hoc futurum vel illud, cùm ipse de se sit indifferens ad vtrumque oppositorum contingentium, sicut & essentia ipsa Dei, cùm eti∣am intellectus solus non sit practicus isto modo voluntate [eius] remota, sicut ex 8^o. & 9^o. hu∣ius apparet; cùm insuper intellectus voluntate semota sit principium necessarium, sicut con∣stat, [unspec E] & per corollarium decimi huius patet, quodlibet futurum necessariò esset futurum, & praescitum à Deo, sicque contingens aequaliter deperiret.* 2.436 Nec potest determinari vt quidam volunt per infinitatem seu immensitatem suae scientiae, quia posita immensitate suae scientiae, adhuc potest indifferenter scire Antichristum fore & non fore, sicut Antichristus potest in∣differenter fore & non fore: ergo neutrum sciet sine alia determinatione praeuia limi∣tante, aut terminante. Item determinatio qua Deus determinatur ad sciendum quicquam, prior est naturaliter quàm illud scire, siue scientia ex tali determinatione proueniens: Sed Deus determinatur ad sciendum Antichristum fore per infinitatem suae scientiae; ergo infinita Dei scientia prior est naturaliter, quàm ipsum scire Antichristum fore; & cum illa includat scientiam huius, Antichristus erit, sequitur quod scientia Dei, qua scit

Antichristum fore, praecedat naturaliter semetipsam. Hoc confirmatur, quia Deus non [unspec A] determinatur ad sciendum Antichristum fore primò & adaequatè per totam suam scientiam infinitam: Nullae enim sunt partes eius, vt burnellus rudit, eclipsis fuit, & similes infini∣tae, quas licet non haberet, non minus posset scire Antichristum fore. Imò vt videtur per nullam aliam partem suae scientiae infinitae determinatur ad sciendum Antichristum fore, nisi per scientiam propriam huius, quod est Antichristus erit, vel per scientiam causarum futuritionis Antichristi, sed non per scientiam propriam huius, quoniam tunc eadem scien∣tia praecederet semetipsam.* 2.437 Nec per scientiam causarum secundarum suarum, quoniam tunc sciret discursiuè talia à causis ad causata, quod est contra praedicta. Item, fiat argu∣mentum de effectu futuro semper contingenter ad vtrumlibet donec fiat, sicut erit aliqua volutio libera creaturae; tunc de futuritione talis effectus futuri nulla potest esse determina∣tio per suas causas, vel per earum scientiam, cùm illae sint omnino indeterminatae, & ad vtrumlibet ad illum causandum & non causandum. Idem est de futuritione Antichristi. [unspec B] Non enim necessario sed contingenter producetur à suis causis; Alias enim non esset con∣tingenter futurus ad vtrumlibet, vt supponitur communiter, sed determinatè & necessario e∣uenturus: vel fiat argumentum de effectu futuro, quem sine alia causa Deus immediatè fa∣ciet per seipsum. Quomodo insuper praesciuit res fore ante productionem & existentiam suarum causarum? Nunquid aliter quàm nunc, aut nunc quàm tunc contra sententiam quinti huius.* 2.438 Nec etiam potest dici, vt alij forsan vellent, quod Deus determinatur ad scien∣dum huiusmodi per infinitatem & immensitatem suae scibilitatis, seu scientiuitatis, non sci∣entiae actualis. Posita namque ‖ 2.439 & stante sua scibilitate, seu scientiuitate immensa, potest adhuc indifferenter scire Antichristum fore vel non fore, sicut ipse indifferenter potest fore, & non fore: Ergo neutrum determinatè sciet, sine alia determinatione praeuia limitante. Eodem modo potest ostendi,* 2.440 quod Deus non determinatur ad sciendum huiusmodi per suam omnipotentiam, nec per suam perfectionem simpliciter infinitam: Quidam verò parum [unspec C] propinquius accedentes, affirmant quod Deus per solam permissionem voluntatis suae, per hoc scilicet quod vult permittere, seu permittet actiua posteriora agere haec aut illa, praescit futura. Sed hi supponunt actiua posteriora posse agere aliquid sine Deo, & voluntate diuina idem per se & propriè coagente, contra tertium huius, quartum, & nonum. Permissione quoque diuina sola supposita, si agens rationale & liberum posset quippiam liberè agere, posset & vtrumque oppositorum aequaliter contingenter, & neutrum. Quomodo ergo per hanc solam scit Deus determinatè & certè, quod hoc aget, & illud dimittet? Ex omnibus ergo his videtur, quod Deus praescit futura & non futura, fore & non fore per volutionem [& nolutionem] naturaliter quodammodo praeuiam voluntatis. Amplius autem per hoc scit Deus futura, per quod primò sunt futura; sed hoc est diuina voluntas, sicut decimum∣quartum ostendebat, & rationes pro illa conclusione adductae possunt conuerti similiter ad hanc probandam.* 2.441 Item testante Philosopho 1. Poster. 2. Scire est per causam cognoscere, [unspec D] Deus autem verissimè scit futura, ergo per causam verissimam, omnes alias causas, & causa∣tiones earum virtualiter continentem, & haec est sua voluntas, sicut nono & decimo quarto est ostensum: & potest confirmari per Auerroem super de somno & vigilia, vbi inquirit cau∣sam somniorum diuinatiuorum, siue propheticorum de futuris; & ostendit quod est ex perfe∣cta sollicitudine Dei circa homines; vlteriusque ostendens, quomodo Deus haec sciat, dicit quod scit ista per hoc quod sunt determinati esse, & habent causam determinatam, & natu∣ram vniuersalem intellectam, quae est prima causa in esse eorum, sicque sunt intellecta apud naturam intellectiuam, à qua natura sensibilis recipit quaecunque & mouetur, sicut instru∣menta mouentur à forma * 2.442 artificij, nec aliquod indiuiduum fit essentialiter à natura nisi per scientiam antecedentem, quoniam sicut allegat ab Aristotele, instrumentum artificis non mouetur, nisi secundum Artificem: secundum ipsum ergo Deus scit futura per causam determinantē hoc ad esse, & factiuam ipsorum, & haec est diuina voluntas, sicut 14^um. & 9^um. [unspec E] ostendunt; & hoc videtur esse de mente sua; maximè cùm super 12. comment. 51. dicat quod ens non est scientiae Dei causa, sed è cōtra: cùm ergo secundum eum Deus sciat futura per cau∣sam determinantē illa ad esse, & non per ‖ 2.443 aliam causam extra se, ergo per causam sibi intrinse∣cam, quae non potest esse alia quā voluntas. Cui & concordanter Ammonius super 1. periher∣menias vlt. Dicendum, inquit, Deos cognoscere omnia, facta, entia, & futura modo Dijs con∣uenienti; hoc autem est vna, & determinata, & infallibili cognitione, propter quod quidem & contingentium scientiam dicendum ipsos comprehendere, velut omnia quae in mundo producentes, & perpetuarum quidem substantiarum ipsos causas existentes, generabilium autem concausas, secundum suas proptias operationes, & velut videntes non ipsas solùm

[unspec A] substantias, sed virtutes ipsarum, & operationes eas quae secundum naturam, & eas quae praeter naturam; quod quidem praeter naturam simul intrauit cum necessario ordine sub∣iecto, vel subiectum decurrentiae entium in his quae nata sunt hoc participare, non princi∣paliter sed secundum modum qui dicitur parypostaseos, scilicet secus existentiae. Et infra dicit, Deos cognoscere contingentia modo nobiliori quàm sit ipsorum natura, cognitionem illorum praeaccipientes determinatè, & haec scire; sed vnde accipientes & praeaccipientes cognitionem illorum? ex quo praecedente principio, siue causa, nisi ex propria voluntate determinata, & indefectibili causa rerum, & consimili causa scientiae apud eos? Istam quo∣que sententiam videtur Dionysius de diuinis nominibus 7. efficaciter attestari, sicut 15^o. hu∣ius plenius recitatur. Item Deus rectè scit futura contingentia, ergo per aliquid quod realiter est certum; sed hoc non est aliquod futurum contingens, cùm illud non sit certum, nec ali∣qua causa inferior sufficiens ad productionem illius in causatione eius est certa, sed contingens [unspec B] similiter vt effectus: Alias enim ille effectus esset certè & determinatè futurus. Relinquitur ergo quòd Deus ista sciat per suam voluntatem sibi certissimam, qua vult omnia illa fore.* 2.444 Istud posset confirmari per Auerroem super 9. Metaph. comment. 21. dicentem, quòd scire illa, quae semper sunt, immutabiliter vno modo, est scire; sed scire essentiam mutabilem dicitur aestimare. Item haec vltima ratio,* 2.445 & conclusio principalis patet per Iohannem Sco∣tum super 2. sentent. distinct. 37. quaest. 2. redarguentem opinantes quòd voluntas creata sit causa totalis sui velle sine Deo coagente, per hoc, quòd si sic esset, Deus non esset naturaliter praescius futurorum, quia non habet scientiam de futuris contingentibus, nisi quia certitudi∣naliter nouit determinationem voluntatis suae respectu eorum; quae voluntas est immutabilis, & impotentialis. Sed si voluntas creata sit causa totalis sui velle, & ipsa se habet contingen∣ter ad illud velle, ergo quantumcunque ponatur voluntas diuina determinata ad vnam partem eorum quae dependent à voluntate creata, ipsa potest aliter velle, & ita non sequi∣tur [unspec C] certitudo ex cognitione determinationis voluntatis diuinae.* 2.446 Qui & super 1. sentent. distinct. 41. reprobans opinionem dicentem ideò Deum quenquam praedestinare ad vitam, quia praeuidet ipsum benè vsurum libero arbitrio ita scribit: Sed contra istud arguitur, Pri∣mò, quia Deus non praeuidet ipsum bene vsurum libero arbitrio, nisi quia vult & praeordi∣nat istum bene vsurum, eo quòd sicut dictum est dist. 39. Certa praeuisio futurorum contin∣gentium, est ex determinatione voluntatis suae. Et infra, factis duabus instanrijs de Iuda siue Lucifero peccaturo, argutoque quòd sola permissio non sufficit ad certitudinem diui∣nae scientiae, sic respondet: Primum istorum soluitur per hoc quod Deus praescit se coope∣raturum ad substantiam illius actus qui erit peccatum, hoc autem praescit quia vult coope∣rari illi; si erit peccatum commissionis, vel praescit se non cooperaturum ad actum aliquem si non vult ipsum, & hoc, si erit peccatum omissionis; & sciendo se cooperaturum ad sub∣stantiam talis actus non cum circumstantijs debitis, vel non cooperaturum ei ad actum ne∣cessarum, [unspec D] & per consequens, quòd omittet, scit hunc peccaturum, non solùm quia scit se permissurum hoc, sed quia scit se cooperaturum huic ad substantiam actus non circumstan∣tionati, & per consequens iste committet; vel non cooperaturum ei ad actum necessarium, & per consequens iste omittet. Item Sanctus Thomas de Christiana religione siue de fide, spe, & charitate 138. dicit, quod contingentia effectuum causarum secundarum non potest certi∣tudinem diuinae prouidentiae perturbare, quia efficacia voluntatis diuinae certitudinem sibi praestat: Voluntas enim Dei cùm sit vniuersalis causa rerum, non solùm vt aliquid fiat, sed vt sic fiat, ad efficientiam diuinae voluntatis pertinet, non solum vt fiat quod vult fieri, sed vt hoc modo fiat, quo illud vult fieri, vt sic diuina voluntas impleatur efficaciter. Idem quoque su∣pra eodem 133. dicit, quod contingentia, prout sunt virtualiter in suis causis non sunt deter∣minata ad vnum, vt de eis certa cognitio possit haberi, tamen prout sunt actu in suo esse in Dei aeterno, iam sunt determinata ad vnum, & potest de eis certa haberi cognitio.* 2.447 Qui & super 1. [unspec E] sent. dist. 38. qu. vlt. quaerente, Vtrum scientia Dei sit contingentium; & infra super dist. 40. qu. quarta quaerente, de certitudine praedestinationis ean dem sententiam planè tenet: sed contin∣gentia talia determinari possunt nisi per voluntatem diuinā sicut 14. ostendebat, & pro ista de∣terminatione posset allegari Autoritas Auerrois super de somno & vigilia abbreuiatè supe∣rius memorata. Hoc idem videtur sentire Anselm. de casu diaboli 21. vbi vult,* 2.448 quòd nihil ve∣rè scitur, nisi quod certa ratione intelligitur; Quate & Deus non propriè dicitur habere prae∣scientiam futurorum, sed magis praesentium scientiam, quia omnia futura sunt ei praesentia.* 2.449 Et idem dicit de Concordia 7^o & Boetius 5^o de Consolat. Philosophiae prosa sexta quod videtur non posse intelligi aliter, nisi quòd Deus per hoc sciat omnia futura, quia sunt ei praesentia, id est, per suam insuperabilem, & immutabilem voluntatem praesentialiter determinata, & de∣creta

certitudinaliter, vt fiant in futuro. Vndè & de ipso Propheticè dicitur, Qui fecit quae [unspec A] ventura sunt;* 2.450 Et Ecclesiastis 6. Qui futurus est, iam vocatum est nomen eius; sed hoc esse non potest nisi praeuia voluntate; et hoc videtur Deus innuere, Esaiae 46. sic dicens, Ego sum Deus annuntians ab exordio nouissimum, & ab initio quae nec dum facta sunt, dicens Con∣silium meum stabit, & omnis voluntas mea fiet: quasi velit innuere, quòd per hoc annun∣tiet,* 2.451 vel annuntiare possit ab exordio nouissimum, quia omne suum Consilium & voluntas immutabiliter stabit, & fiet. Quomodò insuper melius posset intelligi Origines super Epi∣stolam ad Romanos, quòd non propterea aliquid erit, quia illud scit Deus futurum, sed quia futurum est, ideo scitur a Deo antequam fiat; quam quòd quia aliquid est futurum in voluti∣one & praedestinatione diuina, ideo causaliter praescitur à Deo notitia simplici, non è contra. Quare & Augustinus 26. contra Faustum 2. Potius, inquit, verum est quod Deus scit, quàm quod opinatur homo. Vndè tam non possunt futura non fieri, quàm non fuisse facta praete∣rita, quoniam non est in Dei voluntate, vt eo sit aliquid falsum quo verum est. Haec ergo [unspec B] sunt talia & scita à Deo per voluntatem ipsius. Idem de bono perseuerantiae 49. Castitas, Charitas, Pietas, &c. quae Dei esse aliqui confitentur, eaque ab illo praecognita, ac per hoc ipsa esse praedestinata negare non possunt. Et infra, eodem ‖ 2.452 53. Dei donaque dantur electis, si nulla est praedestinatio, non praesciuntur à Deo; Praesciuntur autem; est igitur praedestina∣tio quam defendimus: Omnis autem praedestinatio à voluntate procedit: Omnia ergo quae praecognita sunt à Deo, voluta sunt ab eo, & non simul nec post naturaliter, ergo prius; vo∣luntas ergo Dei est causa eius scientiae sicut praehabita suaserunt. Istam quoque sententiam te∣stari videntur illi praeclari 24. Seniores Apocalyps. 4. sicut 14. huius tangit. Et sicut argu∣tum est de scientia Dei respectu contingentium futurorum, quod est per voluntatem diui∣nam, sic potest argui de eius scientia respectu omnium futurorum, praesentium, & praeterito∣rum, quae voluntatem ipsius naturaliter consequntur, decimoquarto & nono Capitulo ad iu∣uante, maximè cum non aliter sciat praesentia siue praeterita, quam futura, propter eius im∣mutabilitatem [unspec C] omnimodam quinto Capitulo demonstratam. Hic autem per voluntatem in∣telligo omnem actum voluntatis, siue volutio, siue nolutio fuerit, siue actus alius qualiscun∣que.* 2.453 Haec pro illorum fatuorum quaestione non fatua, qui dixerunt, Quomodò scit Deus, qui fortè propter perplexitatem eius ambiguam, & insolubilem apud ipsos, putabunt non esse scientiam in excelso.

CAP. XIX. Obiicit & respondet.

VT autem haec praedicta magis appareant, paruo disputationis scrutinio sunt rimanda. Arguitur, quod Intellecta posteriora sunt causa intel∣lectionis [unspec D] diuinae. Omne enim quod mouet intellectum ad intellectio∣nem, est causa intellectionis illius, quare & suae scientiae: sed omne in∣tellectum à Deo mouet intellectum diuinum; omne enim intellectum mouet intelligentem & eius intellectum, vt patet 3. de Anima, quasi per totum; & 12. Metaph. 37. dicit noua translatio, Intellectus au∣tem ab intelligibili mouetur; Et translatio quam Commentator expo∣••, ••enectus verò est ex intellecto, quod Auerroes sic exponit, id est essentia intellectus est [unspec 2] in intellecto. Item illud quod est naturaliter prius alio, & prius necessario requisitum est ad aliud, est aliqua eius causa, sicut ex praedictis apparet, sed intelligibile & scibile sic se habet ad [unspec 3] intellectum & scientiam Dei, sicut 13. & 17. capitula praemonstrarunt. Item rem esse, vel [unspec 4] non esse est causa veritatis, & veritatis est causa scientiae, non è contra. Item cognitio incom∣plexorum [unspec 5] est causa scientiae complexae, scientia ergo Dei complexa causatur a scitis. Item [unspec E] videtur quòd diuina scientia non sit causa scitorum, quia tuuc cum semper sciat aequaliter [unspec 6] omnia omnia semper aequaliter causarentur. Et tunc cum aequaliter sciat non entia sicut en∣tia, [unspec 7] ipsa etiam aequaliter vt entia causarentur. Item posterius non est causa prioris; sed intel∣lectio, & scientia est posterius intelligibili & scibili: sequitur enim, Intellectio & scientia est, ergo intelligibile & scibile est, & non conuertitur, saltem formaliter; ergo secundum illam regulam logicalem in praedicamentis, intelligibile & scibile est prius intellectione & scientia; [unspec 8] quare & haec posteriora sunt illis. Item, sicut intellectus est prior naturaliter voluntate, sic [unspec 9] & cognoscere prius velle: Nullus etenim potest velle nisi praecognitum, quare & scire, ac prae∣scire quodcunque complexum, quàm velle illud, aut velle sic esse. Adhuc autem, tunc Deus

[unspec A] praesciret futura per talem discursum; Quicquid volo fieri, fiet; hoc volo fieri, ergo fiet; sic∣que esset aliquo modo potentialis, & non summè actualis, contra primam Suppositionem, & tertiam partem corollarij primi huius. Praeterea, dicit Origenes super Epistolam ad Roma∣nos, [unspec 10] quòd non propterea aliquid erit, quia illud scit Deus futurum; sed quia futurum est, ideo scitur à Deo antequam fiat. Item Augustinus respondendo ad septimam quaestionem Oro∣sij; [unspec 11] In Deo, inquit, voluntas sapientiam non potest praeire; ergo prius est rationabiliter sape∣re, quàm rationabiliter velle. Item Ecclesiastici primi; Sapientiam Dei praecedentem om∣nia [unspec 12] quis inuestigauit? prior omni creata est sapientia: ergo sapientia Dei, & eius scientia vo∣luntatem suam praecedunt. Amplius autem contra hoc quod dicitur, quòd aliqua sunt vera [unspec 13] priora naturaliter voluntate diuina, quia tunc eadem ratione aliqua necessaria & impossibilia essent priora ipsa, quod videtur contra Anselmum 1. Cur Deus homo, 17. sic dicentem; Om∣nis [unspec B] quippe necessitas & impossibilitas eius subiacet voluntati, illius autem voluntas nulli subditur necessitati, aut impossibilitati: Nihil enim est necessarium, aut impossibile, nisi quia ipse ita vult; ipsum verò aut velle aut nolle aliquid propter necessitatem, alienum est à veritate.

Pro primo autem istorum sciendum, quòd aliquid mouere aliud dupliciter potest intelligi;* 2.454 propriè scilicet, aut metaphoricè: propriè sicut est in mouentibus & motis realiter & propriè, vt loquitur Philosophus in libro Physic. quasi per totum: metaphoricè, sicut finis dicitur mo∣uere; & omne apparens bonum vel malum mouet ad prosecutionem vel fugam, vt loquitur 3. de Anima, 7. Eth. 12. Metaph. & alibi multis locis. Vnde & primo De generatione 7. po∣nit distinctionem istam sub his verbis; Est enim factiua causa, vt vnde principium motus, sci∣licet propriè; cuius autem gratia, id est, finalis, non factiua; ideo sanitas non factiuum est, nisi secundum Metaphoram. Propriè ergo loquendo non est verum, quod omne intellectum mouet intelligentem: Multa enim intelligo, quae omninò non sunt, quare & omninò pro∣priè [unspec C] mouere non possunt. Multa etiam existentia intelligo, quae propriè me non mouent: in∣telligo enim Phoenicem Arabiae, & mirabilia Indiae, & quomodo mouerent haec propriè, me existentem Oxoniae, cùm secundum Philosophum 7. Phys. In omni motu mouens & mo∣tum sunt simul, vel secundum seipsa, vel saltem secundum medium quod immediatè moue∣tur à primo mouente, & immediatè mouet vltimum motum virtute primi mouentis, vt patet 2. de Anima 74. Haec autem nec immediatème mouent, nec sufficiunt totum medium alte∣tare: Metaphoricè verò loquendo verum est, omne intellectum mouere intelligentem, non quia ipsum propriè, sed quia eius similitudo, intentio, seu imago, in virtute memoratiua, ima∣ginatiua, vel in ipso intellectu mouet quodammodo intelligentem ad intelligendum, sicut se∣cundum autoritatem Philosophi, finis & sanitas non existens mouet hominis voluntatem, non autem hi propriè, sed multum metaphoricè, quia cognitio horum tantummodo mouet quempiam ad volendum, & voluntas sic mota mouet ad vlterius persequendum: quare & fi∣nis [unspec D] dicitur saepè à Philosopho primum mouens. Intellecta igitur à Deo mouent intellectum diuinum, non propriè, sed tantum metaphoricè, quia ideae & similitudines eorum in Deo, id est, diuina essentia, quae omnia intelligibilia distinctissimè repraesentat, mouent seu mouet quodammodo intellectum diuinum ad intelligendum intelligibilia vniuersa; & quia Deus has ideas & similitudines habet à seipso tantummodò, & nullo modo à posterioribus intelle∣ctis, non dicitur moueri ab eis ad intelligendum, nisi fortassis multum metaphoricè, & minus propriè vt est dictum. Secundum soluitur per hoc idem; Non enim intelligibile semper secundum seipsum & propriè est prius intellectione, cùm multa non entia non intelligantur, sed secundum suam ideam, & similitudinem, vt est dictum. Ad tertium similiter est dicendum, Nulla enim veritas creata est causa propriè dicta diuinae scientiae, sed prima veritas increata, qua omnia alia vera, sunt vera, sicut superius est ostensum; vel diuina voluntas, quae est causa infallibilis omnis veritatis creatae, sicut praecedentia docuerunt. Nec ista veritas à po∣sterioribus [unspec E] veris causatur in Deo, sed inest sibi penitus à seipso; quare nec vera poste∣riora causant propriè diuinam scientiam, sed forsitan nimium transumptiuè; quia scili∣cet idea, seu imago huius veritatis in mente diuina quodammodo scientiam Dei causat: nec rem esse, vel non esse, est causa talis veritatis in Deo, vt maior supponit, sed potius est è contra. Quartum soluitur per praedicta: Licet enim cognitio incomplexorum in Deo sit causa suae scientiae complexae; quia tamen illa cognitio inest sibi tantummodo à seipso, nec acquiritut ei à cognitis in complexis, non sequitur quod ipsa causent propriè scientiam Dei complexam. Quintum verò per hoc soluetur, quod diuina scientia cognitionis solius, solius, seu simplicis notitiae non est sufficiens causa rerum, sed cum ea requiritur etiam scientia approbationis, & benepla∣citum voluntatis, vel aliquis talis actus in voluntate diuina. Sextum soluitur per hoc idem.

Ad septimum respondendum, per responsionem ad primum, & sequentia argumenta. In∣telligibile [unspec A] enim & scibile non sunt priora intellectione & scientia propriè, & per seipsa (Mul∣ta enim non entia intelliguntur & sciuntur) sed tantum Metaphoricè, scilicet secundum suas similitudines & ideas. Pro octauo est sciendum quod intellectus diuinus priùs quodam∣modo naturaliter suo velle, & ideo necessario simpliciter & penitus absolutè cognoscit sim∣plici notitia veluti incomplexa, omnia complexa cogitabilia vera vel falsa, possibilia vel im∣possibilia; non tamen notitia complexa ad haesiua, quae scientiae nostrae complexae & composi∣tiuae superius comparatur: Sic enim non scit talia, priusquam per voluntatem suam antece∣denter & causaliter fiant vera, sicut decimum quartum huius pandit? Sic enim & tu aequali∣ter cognoscis in tempore notitia simplici incomplexa, complexionem huiusmodi, Tu facis hoc aut illud, Tu vis hoc aut illud, prinsquam sit ita, sicut quando est ita, non tamen scien∣tia adhae siua complexa, nisi quando est ita, & post quam est ita, saltem ordine naturali, sicuti etiam & tales propositiones sunt verae. Neque nonum procedit: Non enim Deus arguitiuè [unspec B] tantum, & non intuitiuè scit futura, sicut Astrologus calculator inclusus scit eclipsin futuram vel praesentem supra horizontem proprium, vel sub illo, per certam demonstrationem, non per claram intuttionem; Sed sicut videns Solem, videt eum per speciem eius receptam in o∣culo, priorem natura••ter visione & causam illius, sine quolibet argumento. Non enim ad hoc quod videat Solem, oportet quod arguat isto modo, Quicunque habet speciem Solis in oculo, videt Solem; Ego sic habeo: sed statim habita specie Solis in oculo, videt Solem: Sic & voluntas diuina respectu alicuius futuri, volut propria eius species, repraesentat intel∣lectui diuino illud futurum fore, & ille per illam hoc sine omni discursu immediatissimè com∣praehendit, sicut oculus corporalis per speciem Solis, Solem. Illud autem Origenis videtur solutum capitulo praecedente. Obijciet quisnam fortè, quod Petrus 1. sentent. dist. 38. ali∣ter hoc exponit; sed decimum sextum huius respondet. Rursum fortassis obijcitur, quod quidam alij Doctores, adhuc aliter hoc exponunt, dicentes, quod cùm dicitur, quod futurum [unspec C] est ideo scitur a Deo, hic denotari causam consequentiae, non essendi: sed si Origines loqua∣tur de causa consequendi tantummodo, non essendi, cur dicit, non propterea aliquid erit, quia illud scit Deus futurum? cùm tamen optimè consequatur, Deus scit hoc esse futurum, ergo hoc erit. Adhuc autem potest obijci acrius isto modo, si res prius naturaliter est futu∣ra, quàm Deus hoc sciat, & rem esse futuram est causa diuinae praescientiae: simili ratione & res praesentes prius naturaliter sunt praesentes, quàm Deus hoc sciat; & res esse praesentes est causa scientiae Dei talis, contra decimum quintum & decimum sextum planè. Sed hic sci∣endum rem esse futuram in voluntate & praedestinatione diuina causaliter, non in propria sua natura extrinsecus, est causa diuinae scientiae seu praescientiae. Ipse namque nnllatenus indiget rebus extrinsecis ad sciendum, sicut praehabita suaserunt, sed omnia futura habet secum intrinsecus cognitiuè, causatiuè, intuitiuè, seu scientificè ex se tantum, sicque scit illa, quare & praesentia simili modo intrinsecus omniquaque. Alias namque aliter intrin∣fece [unspec D] primò sciret futura, secundò praesentia, tertiò verò praeterita; quare & intrinsece mutaretur, cuius oppositum, quintum docet. Omni ergo eodem modo intrinsecus sunt res primo futurae in voluntate diuinae, secundò praesentes, tertiò verò praeteritae, & semper similiter & aequaliter ci praesentes & cognitae apud eum, & causae suae scientiae, semper simi∣les & aequales.* 2.455 Vnde & Hermes de Verbo aeterno 15. loquens de Mundo & rebus munda∣nis, sic ait. Non erant quando non erant, sed in eo iam tunc erant, vnde nasci habuerunt: cui multi Philosophi,* 2.456 Theologique concordant. Quare & Sapiens Domino, inquit, Deo omnia sunt agnita antequam crearentur, sic & post perfectum respicit omnia, sic, inquit, non aliter intrinsecè quouismodo. Adhuc forsitan replicabis, et dices, Si velle Dei est cau∣sa existentiae rerum extra in opere & effectu, est causa immediata existentiae talis rerum, sicut corollatium decimi huius docet, & est similiter causa scientiae Dei complexae existentiae re∣rum huiusmodi▪ quare & existentia talis rerum exterior in opere & effectu, est prior naturali∣ter [unspec E] diuina sciētia supradicta; quapropter & aliqua causa eius, per decimo tertio & decimo sep∣timo huius praemissa, contra decimum quintum, decimum sextum, & decimum septimum huius planè. Vel aliter fortè dices, scientia Dei cōmplexa, est causa existentiae rerū extra, & non in eodem ordine cum voluntate diuina, cùm sit posterior illa causaliter & naturaliter, secun∣dum proximo huius praemissa, nec causa prior naturaliter, sicut per eadem patere videtur. Est ergo causa rerum posterior naturaliter voluntate diuina, quare & medians inter illam & hu∣iusmodi suum effectum, contra Corollarium decimi praelibatum. Sed quis non videt pecca∣tum primi istorum' Quis enim nescit nusquam sequi, A & B sunt effectus siue causata C cau∣sae, & A est immediatus, ergo prior B, & causa illius? Cur enim non posset vna causa duos ef∣fectus

[unspec A] immediatos habere, quorum neuter alterius esset causa? Neque sola voluntas diuina scientiam Dei causat; Nulli enim dubitandum videtur quin intellectus diuinus actum suum intelligendi, & intellectionem scientificam suam causet. Cur ergo intellectus diuinus intuens immediatè in actum voluntatis diuinae, quo efficit immediatè res extra, non possit imme∣diatius, vel saltem ita immediatè scire per illum sic fore, esse, aut fuisse exterius, praesertim cùm ille actus voluntatis diuinae intellectui diuino sufficiat ad sciendum, ita videlicet quòd res posteriores, in proprijs suis natutis nihil omnino ad scientiam Dei agant, sicut praehabita suadebant; imò & immediatior quoquomodo videtur Intellectus diuinus voluntati diuinae, & actus actui, quam voluntas Dei aut eius volutio rebus extra. Neque scientia Dei com∣plexa videtur causa rerum exterius, nisi quatenus notitiam simplicem incomplexam, & be∣neplacitum seu voluntatem Dei includit. Illud Augustini per hoc soluetur, quòd loquitur ibi de sapientia Dei quoad intra, qua sapit illa quae praecedunt naturaliter voluntatem diui∣nam, [unspec B] cuiusmodi est generatio filij. Non enim voluntate praecedente generat, sed natura, vt docet Augustinus 15. de Trinit. 20. & scientiae talium non est voluntas Dei causa, sicut pro∣ximum huius pandit. Quae siuit enim Orosius, An voluntate genuit Pater filium, an neces∣sitate; Respondet Augustinus, quòd nec voluntate, nec necessitate, quia necessitas in Deo non est, & praeire voluntas sapientiam non potest, quae est filius. Aliud Ecclesiastici posset eodem modo glossari. Videtur enim, quod loquatur ibi de filio qui est Sapientia, de Sapien∣tia Dei Patris, & ideo dicit ibi, Fons sapientiae verbum Dei in excelsis. Aliter potest dici, quòd videtur intelligere, quòd sapientia Dei praecedat omnia extra Deum, scilicet omnia creata, non omnia intra eum. Namque dicit ibi, prior omni creata est sapientia. Et infra 24. expressius, in persona diuinae sapientiae dicit ita; Ego ex ore altissimi prodiui, primogenita ante omnem creaturam; Ego feci in Coelis, vt oriretur lumen indeficiens, & sicut nebula texi omnem terram. Anselmus autem videtur intelligere, de necessitate & impossibilitate [unspec C] posterioribus voluntate diuina, in rebus creabilibus, vel creatis, qua necessitate secundum ipsum ibi, necessarium fuit quodammodo Christum moti, & impossibile non mori. Vnde & statim post praemissa subiungit; quare, quoniam quae vult, & non nisi quae vult, facit, sicut nulla necessitas, siue impossibilitas praecedit eius velle aut nolle; ita nec eius facere, aut non facere, quamuis multa velit immutabiliter & faciat.

CAP. XX. Distinguit similiter voluta in priora & posteriora voluntate diuina, & ostendit, quòd voluta posteriora non sunt causa volutio∣nis [unspec D] diuinae, nec causa sine qua non; & quod voluta pri∣ora sunt aliqua causa eius.

HIs ita constantibus ratum erit, quòd voluta posteriora volutione di∣uina, non sunt causa volutionis diuinae, nec causa sine qua non, vt fingitur à quibusdam, & quòd voluta priora sunt aliqua causa eius. Sunt autem aliqua voluta priora volutione diuina, vt Deum esse, De∣um esse omnipotentem, bonum, cognoscentem, & similia. Alia verò posteriora, vt totum mundum esse, & singulas partes eius. Haec igitur tria de volutione diuina possunt ostendi similiter sicut tria priora ca∣pitula, scilicet 15^um 16^um & 17^um tria similia de diuina scientia osten∣debant; possuntque per locum à simili, aliter suaderi; sic est in scientia diuina; quare & in [unspec E] volutione diuina, maximè cùm voluntas sit ita libera vel liberior intellectu. Item prima pars huius potest ostendi per hoc, quòd voluntas Dei est causa omnium posteriorum, vt nonum & decimum quartum capitula docuerunt: si ergo aliquod istorum esset causa volutionis di∣uinae, illud esset causa suiipsius. Item aliter Deus nesciret vera posteriora, sicut decimi octaui sententia manifestat. Nec Deus esset certus de eis, quoniam ad eius volutionem ne∣cessatio praexigitur causa incerta, scilicet illa posteriora, vt futura contingentia, & haec ad eius scientiam, sicut eodem 18^o planiùs est argutum. Item cum Deus de necessitate cu∣iuslibet contradictionis alteram partem sciat, & hoc in omnibus scitis posterioribus per suam voluntatem, per idem Capitulum, si volutio eius causetur à posterioribus volutis, vo∣luntas diuina necessario patitur ab eis volutionem aut nolutionem; quomodò ergo habet li∣beram

voluntatem? Item si voluntas Dei patiatur a talibus non necessario sed liberè, potest non [unspec A] sic pati, & facere omnia nihil minus. Frustra ergo ponitur eam sic pati. Item si Deus per volun∣tatem suā posset vna vice non sic pati, alia sic pati, posset aliquo modo mutari contra quintū. Quicquid enim patitur à causa mutabili, mutabiliter patitur, & est mutabile. Item perfectius est simpliciter agere, & non pati à talibus, quam sic pati, sicut praecedentia docuerunt; Hoc ergo, non alia, tribuendum est Deo, sicut Suppositio prima dictat. Item futura contingentia non sunt causa mouens voluntatem diuinam, quia tunc prius naturaliter essent futura quam mouerent, & quam Deus vellet illa esse futura, contra 14. & 18. sicut & 15. de scientia talium arguebat. Hoc etiam posset ostendi per multas Autoritates nono cap. allegatas, & specialiter per illas, quae dicunt; quòd voluntas Dei est prima & summa causa omnium; si tamen ab a∣lio moueretur, illud esset prius & superius: Omnis enim causa efficiens, siue mouens est prior naturaliter & superior suo moto. Item hoc planè tenet Petrus Lumbardus 1. Sentent. dist. 45.4 sic dicens; Haec itaque summè bona voluntas, est causa omnium quae naturaliter fiunt, [unspec B] vel facta, siue futura sunt, quae nulla praeuenta est causa quia aeterna est, ideoque causa illius quaerenda non est.* 2.457 Ad quod multas Autoritates adducit, primo Augustini 83. Quaestionum 28. dicentis, Qui querit, quare voluerit Deus mundum facere; causam quaerit voluntatis Dei; Omnis autem causa efficiens maior est eo quod efficitur, nihil autem maius est voluntate Dei. Item Augustinus 1. de Genes. contra Manichaeos 5. Causas voluntatis Dei Manichaei scire quaerunt, cum omnium, quae sunt, ipsa sit causa. Si voluntas Dei habet causam, est aliquid quod antecedat voluntatem Dei, quod nefas est credere. Qui ergo dicit, quare Deus fecit coe∣lum & terram? respondendum est ei, quia voluit: qui autem dicit, quare voluit? maius ali∣quid quaerit quam est voluntas Dei; nihil autem maius inueniri potest? Compescat ergo se humana temeritas, & id, quod non est, non quaerat ne id quod est, non inueniat. Hoc etiam tenet Hugo de Sacramentis libro primo,* 2.458 parte quarta, capite primo, dicens, Prima rerum omnium causa voluntas est creatoris, quam nulla praecedens causa mouet, nec sub∣sequens [unspec C] aliqua confirmat, quoniam ex semetipsa iusta est. Et infra, vltimo. Hic igitur con∣stat ordo rerum, vt post prima postcriora sequantur; Prima omnium est voluntas creatoris, quoniam ex ipsa sunt omnia; post ipsam sequuntur, quae sunt ex ipsa: Prima sunt, quae in ea sunt; secunda sunt, quae ex ea sunt: Quae in ea sunt, aeterna sunt, nec gradum habent, nec suc∣cessionem, quoniam in vnitate consistunt, & in aeternitate non transeunt; quae ex ea sunt, cre∣ata sunt per eam. Aliae verò partes sequentes possunt ostendi, sicut 16. & 17. de non causa∣tione, & causatione diuinae scientiae, similia ostendebant.

CAP. XXI. Obiicit, & respondet, distinguit{que} rationabile & iustum per prius [unspec D] voluntate diuina, per posterius & per mixtum.

HIC autem possunt multa obijci contra dicta de voluntate diuina, sicut Capitulum proximum obijcit contra dicta de diuina scientia, & simi∣liter possunt solui. Praeterea potest etiam specialiter obijci contra di∣cta: Si enim voluta priora sunt causa volutionis diuinae, voluntas di∣uina aliquam causam habet, contra Autoritates Augustini proximo al∣legatas; Et tunc voluntas Dei non esset prima & summa causa om∣nium posteriorum: Cognitio namque & voluta priora sunt prior & superior causa illius causae, quare & omnium causatorum suorum. Item voluntabile mouet voluntatem, & appetibile appetitum, vt patet in libris de Anima, [unspec E] Eth. & alibi multis locis; et Deus vult & appetit voluta posteriora. Item omne agens rati∣onale propter aliquem finem agit, vt patet secundo Physicorum & alibi satis crebrè; Fi∣nis autem mouet agentem, sicut Philosophia Naturalis, Metaphysicalis, & Moralis concordi∣ter saepè docent. Item omnis volens aliquid sapienter vult illud propter aliquam rationem; ratio ergo mouet volentem ad sic volendum. Item omnis volens aliquid iustè, vult illud, quia iustum est cum sic velle: hoc ergo mouet ‖ 2.459 volentem vt velit. Ad primum istorum di∣cendum, quòd illa conclusio non est contra Autoritates adductas, quia omnes illae loquuntur de volutis posterioribus, vt de creatione mundi, & similibus, non de volutis prioribus: Quis enim negaret voluntatem Dei volutionem eius producere & causare, sicut ex 17. huius patet.

[unspec A] Pro secundo dicendum, quòd duplex est causa rerum in Deo, videlicet, sufficiens & necessa∣ria; qua scilicet posita res necessariò ponetur; & sic voluntas Dei est causa omnium poste∣rius causatorum, sicut praecedentia clarè monstrant; sicque loquendo de causa, voluntas Dei est prima & summa omnium talium causatorum, & sic intelligunt autoritates obiectae; alia est causa partialis, non necessaria, qua scilicet posita, non necessariò sequitur rem poni, sicque cognitio est aliqua causa horum posterius causatorum, sicut ex decimo septimo huius patet. Cognitio tamen non per se sufficienter & necessariò producit omnia cognita: Deus enim cognoscit aequaliter quaecunque non entia, quae non producit, sicut & entia quae producit; & de tali causa priori videtur concludere argumentum. Ad tertium patet per responsionem ad simile argumentum capite decimo nono, de motione intellectus diuini à rebus intellectis. Voluntas enim Dei non mouetur propriè à volutis posterioribus, sed metaphoricè, forsan [unspec B] nimis; quia scilicet mouetur ab eorum similitudinibus seu iders, siue ab eorum cognitione in intellectu diuino; sed hae nullo modo caulantur à volutis posterioribus, sicut 15.16.17. & 19. plenius ostendebant; quare nec volutio Dei ab his causatur. Pro quarto sciendum, quòd duplex est finis, vt pater primo Ethicorum, 1. & alijs locis multis, scilicet finis vltimus, & finis medius: finis vltimus propter quem Deus vult & operatur quodcunque, est ipsemet, sicut eti∣am ipsemet est finis vltimus actionis cuiuslibet omnis rei, vt patet duodecimo Metaphysico∣rum, & alibi in Philosophia frequenter, cui & lacra Scriptura concordat.* 2.460 Vnde Parabol. 16. Vniuersa propter semetipsum operatus est Dominus; & haec est causa finalis potissima voluntatis diuinae, & cuiuslibet operationis illius; quare & Sancti per hanc causam saepè Do∣minum precabantur. Vnde sanctus Dauid Psalmo vigesim. quarto; Propter nomen tuum,* 2.461 Domine, propitiaberis peccato meo. Oratque sanctissimus Ieremias decimoquarto Deum, dicens; Fac propter nomen tuum, Domine, quoniam multae sunt auersiones nostrae. Sanctus quoque Daniel nono, sic orat; Propter temetipsum, inclina Deus aurem tuam; & hoc est,* 2.462 [unspec C] quòd veritas ipsa planè testatur, Esaiae 43. Ego sum, inquit, Ego sum ipse qui deleo ini∣quitates tuas propter me: Et infra 48. Propter nomen meum longe faciam furorem meum; propter me faciam, vt non blasphemer, & gloriam meam alteri non dabo. Et Ezechiel. 36. Haec dicit Dominus; Non propter vos ego faciam, domus Israel, sed propter nomen san∣ctum meum; non propter vos ego faciam: notum sit vobis. Quanquam & ista de causa ef∣ficiente possunt intelligi. Finis enim mouet voluntatem quodammodo, & efficit ipsum velle, & de isto fine argumentum non tenet, quia non est de volutis posterioribus, imo prioribus. Est etiam voluntatis diuinae causa finalis media quodammodo, licet multum impropriè, sci∣licet, omnis creatura, propter quam alia ordinatur à Deo, sicque homo est causa finalis totius alterius creaturae, saltem irrationalis, & illius volutionis diuinae, qua voluit hanc & fecit; haec enim tota propter hominem ordinatur, vt per multorum Patrum sententias sa∣tis constat; quibus & concordat Philosophus, secundo Physicorum, 24. sic dicens; Vti∣mur [unspec D] propter nos omnibus quae sunt; Sumus enim quodammodo, & nos finis.* 2.463 Et sic loquitur Scriptura, secundo Machabaeorum 5. Non propter locum, gentem, inquit, sed propter gen∣tem, locum Dominus elegit; & Marc. 24. Propter electos breuiabuntur dies illi; & Marc. 2. Sabbatum propter hominem factum est, non homo propter Sabbatum; & Ioannes duode∣cimo; Non propter me vox haec venit, sed propter vos. Et primo ad Corinthios 11. Non est creatus vir propter mulierem, sed mulier propter virum. Talis autem finis non mouet propriè voluntatem diuinam, sed metaphoricè, vt dictum est in responsione ad proximum argumentum. Pro quinto argumento, oportet inquirere; Vtrum ratio moueat,* 2.464 & dirigat voluntatem diuinam. Quòd sic est ‖ 2.465 argutum, & potest confirmari perillud Augustini ad sep∣timam quaest. Orosij, 19. cap. allegatum; In Deo praeire voluntas sapientiam non potest; ergo prius est rationabiliter sapere, quam rationabiliter velle. Idemque de quaestionibus veteris & nouae legis; Potuit Deus cuncta simul facere, sed ratio prohibuit. Item Apostolus ad Ephes. [unspec E] 1. sic dicit de Deo; Qui omnia operatur secundum consilium voluntatis suae; vbi Glossa sic exponit, id est, secundum voluntatem suam, quae ex ratione, quasi diceret, Quare nos magis elegit ad officium praedicationis vel Apostolatus, nescimus; sed * 2.466 tamen consilio fecit, non temerè; & potest confirmari, quoniam co••lium est quidam discursus rationis, vt potest ha∣beri ex 3. Eth. 7. & processu sequenti; aliàsque illud indignum ridiculum verificaretur de Deo; Sic volo, sic iubeo, sit pro ratione voluntas: Et hoc probat sapientia sua, quae attingit à fine vsque ad finem fortiter, & disposuit omnia suauiter. Item si Deus bene quicquam vellet,* 2.467 & faceret sine ratione praeiudicante, eadem ratione sic posset homo contra Apostolum, 1. ad Tim. 5. Sine praeiudicio nihil facias, id est, sine priori iudicio; & Parabol. 4. Palpebrae tuae praecedant gressus tuos. Et Eccl. 15. Deus ab initio constituit hominē, & reliquit illū in manu consilij sui.

Idem patet per Philosophum 3. Eth. de electione & consilio.* 2.468 Confirmatur haec ratio, quia [unspec A] homo factus est secundum animam ad imaginem Dei, scilicet secundum memoriam, intelli∣gentiam, & voluntatem. Si ergo in Deo voluntas ducat rationem, sic debet in homine cor∣respondenter: Aliter enim non esset imitatio, nec similitudo perfecta: Item alias nemo pos∣set disputare cum Deo, de aliquo facto suo. Nam vbi nulla est ratio, nulla disputatio potest esse,* 2.469 contra illud Iob 13. Cum Deo disputare cupio, & ita facit, Quare, inquiens, lacero carnes dentibus meis? quare tacens consumor? cur faciem tuam abscondis? & alibi fre∣quenter proponit multas similes quaestiones; quare & dicit, Si fuero iudicatus, scio quod iustus inueniar; Et infra 19. Intelligite, quia Deus non aequo iudicio afflixerit me. Item ad Ephes. 1.* 2.470 Elegit nos ante mundi constitutionem; Et ad Rom. 9. Vt secundum electio∣nem propositum Dei maneret; Electio autem est appetitus consiliatiuus, vt patet 3. Eth. 6. & sexti secundo: Consilium ergo est causa electionis, & voluntatis diuinae. Item Ansel∣mus 1.* 2.471 Cur Deus homo 10. Sicut in Deo quodlibet paruum inconuenions sequitur impos∣sibilitas, [unspec B] ita quamlibet paruam rationem, si ma••ori non vincitur, comitatur necessitas; & sic procedit per totum illum librum sic ostendendo, quod rationale fuit Deum facere vel non facere hoc vel illud, & per hoc concludendo ipsum fecisse vel non fecisse hoc aut illud; quare & capite septimo ita dicit, Sufficere nobis debet ad rationem voluntas Dei cùm ali∣quid facit, licet non videamus cur velit. Voluntas namque Dei nunquam est irrationalis: Ergo ratio mouet voluntatem diuinam,* 2.472 & efficit eius velle. Dicitque Petrus Lumbardus 1. sentent. distinct. 42.1. quod voluntas Dei rationalis est & aequissima. Ad partem contra∣riam arguitur isto modo. Si ratio moueat voluntatem diuinam, illa non causatur in Deo ab aliqua creatura, sicut ex prioribus satis patet, sed est sibi intrinseca & essential••, ergo est ne∣cessaria; ergo voluntas Dei necessariò sibi consentit; alias enim in Deo posset esse repugnan∣tia voluntatis & rationis; quare & peccatum scienter contra conscientiam rationabiliter in∣formatam; sicque Deus necessario ageret ad extra quicquid agit. Item si ratio moueret vo∣luntatem [unspec C] diuinam, maior ratio magis moueret: Cum ergo Deus posset facere omnia melio∣ra quam facit, & hoc esset melius, & rationabilius si fieret; ergo hoc magis mouet volunta∣tem cius, ergo sic vult, & facit. Item quicquid Deus facit, posset illud dimittere, & facere aliud aequè bonum. Nulla ergo est ratio, quare hoc dimittit, & illud facit, magis quàm è contra. Confirmatur per simile de homine; Si enim homini potenti saluare tantum vnum hominem a morte, occurrant duo morituri nisi ipse subueniat, supposita per omnia paritate, vtrumlibet istorum saluando, & reliquum dimittendo, bene facit; & hoc sine aliqua ratione praeuia voluntati. Nulla enim est ratio potior pro isto quàm pro illo, & idem est de praeseren∣te vnum duorum idocorum aequaliter ad aliquam dignitatem, & de dante liberaliter munus vni multorum aequè dignorum,* 2.473 vel etiam dignorum inaequaliter minus digno. Vnde Luc. 4. Multae viduae erant, &c. & ad nullam earum missus est Elias, nisi in Sarepta Sydoniae ad mu∣herem viduam; & multi leprosi, &c. & * 2.474 nullus eorum mundatus est nisi Naaman Syrus; sic∣que [unspec D] fecit ille Paterfamilias Euangelicus, de quo Matth. 20. dando tam liberaliter operanti∣bus in vinea sua vna hora, quàm alijs operantibus toto die, dicens cuilibet murmuranti, Vo∣lo huic nouissimo dare, sicut & tibi. An non licet mihi quod volo facere, nec alle gauit, sicut nec oportuit,* 2.475 aliam rationem. Et hoc est quod sonare videtur illud Iob 34. Ipso concedente pacem, quis est qui condemnet? Ex quo absconderit vultum suum, quis est qui contempletur eum? Super quod B. Greg. 25. Moral. 14. ita dicit, Nemo ergo discutiat, ••ur stante populo Iu∣daico dudum in infidelitate Gentilitas iacuit? & cur ad fidē Gentilitate surgente Iudaicum po∣pulum infidelitatis culpa prostrauit? Nemo discutiat cur alius trahatur ex dono, alius repella∣tur ex merito? Si enim Gentilitatem miraris astumptata, ipso concedente pacem, quis est qui condemnet? si Iudaeam obstupescis perditam, ex quo absconderit vultum suum, quis est qui contempletur cum▪ Itaque consilium summae & occuliae veritatis satisfactio aper••ae rationis. Vnde in Euangelio Dominus, cùm de huiusmodi rei causa loque••etur, a••t, Consiteor tibi Pa∣ter, [unspec E] Domine coeli & terrae, quiabscondisti haec à sapientibus, & prudentibus, & reuelasti ea paruulis; Ita Pater at{que} mox tanquam rationem quandam absconsionis, & re••elationis adiun∣gens, a••t; Quia sic fuit placitum ante te. Et infra eodem 15. Vnde & in vinea laborantibus mer∣cedem reddens, cum quosdam operarios inaequales in opere aequaret in ••aemio, & plus in mer∣cede quaereret qui labori amplius insudasset, ait; Nonne ex denario conuenisti mecum? Volo autem & huic nouissimo dare, sicut & tibi. An••on licet mihi, quod volo, facere▪ In cunctis ergo quae exterius exponuntur, aperta causa rationis, est occultae iustitia volunta∣tis: Quare videtur quod sit similiter in omnibus factis Dei. Vnde Ecclesiast. 8. Intellexi, quod omnium operum Dei, nullam possit homo inuenite rationem eorum quae fiunt sub ‖ 2.476 Ca••;

[unspec A] Si tamen aliqua ratio operum Dei esset, posset aliquo modo ab homine inueniri, sicut & po∣test de Deo, qui omnia opera sua praecellentia incomparabili antecedit.* 2.477 Dicitque Anselmus Pros 11. Illud ••e••tè nulla ratione comprehendi potest, cur de similibus malis, hos magis sal∣uet Deus quàm illos per summam bonitatem; & illos magis damnet quàm illos per sum∣mam iustitiam. Item Danielis 4. Iux•• voluntatem suam facit, tam in virtutibus coeli,* 2.478 quàm in habitantibus terrae, & non est qui resistat manui eius, & dicat, Quare fecisti? Et Iob 9. Quis dicere potest Deo, cur ita facis? Vnde & ille profanus Auerroes super 12. Metaph. com∣ment. 51. dicit, Declaratum est igitur, aliquod ens esse sciens, de quo non est fas dicere sibi.* 2.479 Quibus concordat Apostolus ad Roman. 9. sic dicens, Voluntati eius quis resister? O homo,* 2.480 tu quis es, qui respondeas Deo? Nunquid dicit figmentum ei qui se ••nxit, quid me fecisti sic? & hoc ostendit per argumentum de indifferentia rationis differentium factorum sicut superius arguebam. An, inquit, non habet potestatem figulus luti, ex eadem massa facere ali∣ud [unspec B] quidem vas in honorem, aliud verò in contumeliam? & multa sunt talia in Scriptura. Ad hoc autem posset quis breuiter respondere & dicere, quod duplex est ratio, Increata scilicet & creata; Ratio increata mouet voluntatem Dei, non creata, sicque procedunt argumenta suis vijs hinc inde. Tamen vt ista magis appareant, est parum diutiùs immorandum. Quae∣dam enim sunt rationabilia priora naturaliter voluntate diuina, vt Deum esse. Deum esse ae∣ternum, omnipotentem, & similia; & haec rationabilia, & horum ratio benè possunt & po∣test mouere voluntatem diuinam, vt in suo simili superius est ostensum: & alia sunt rationa∣bilia posteriora naturaliter voluntate diuina, & dependentia ab illa tanquam à sua causa, & nullum horum, nec ratio posterior alicuius istorum hanc mouet aut determinat voluntatem. Imò quia Deus vult sic fieri, rationabile est quòd sic fiat, non è contra, sicut etiam est de ho∣mine praeferente vnum duorum aequalium, & alterum dimittente, in aliquo casu praemisso∣rum: Quia enim homo praefert istum, est rationabile hunc praeferri: & hoc est quod dicit [unspec C] finis Autoritatis Gregorij iam adductae. Et praeter haec, videntur aliqua rationabilia mixta quodammodo ex vtrisque, sicut hanc creaturam subijci creatori, & Deum esse Dominum huius rei: Non enim hoc est rationabile necessario, & penitus absolutè, quia tunc praecede∣ret naturaliter voluntatem diuinam, & semper de necessitate absoluta sic esset: sed est ratio∣nabile conditionaliter, siue ex suppositione, videlicet, si ista creatura vel res existat, & ista con∣ditionalis, est rationabilis simpliciter absolutè, si aliqua creatura sit, debet subijci creatori, & ipse dominari illius, & priùs naturaliter est ‖ 2.481 rationabile quàm voluntas Dei sic velit, nec eius ratio, seu rationabilitas dependet ab ea. Est enim aliqua prima ratio in Deo necessaria absolutè, prior naturaliter voluntate sua, sicut forsitan Deum esse, vel Deum est ••eracem seu veritatem, ex qua multa alia necessariò consequuntur; & sunt vt aestimo, om•• illa quae sunt necessaria absolutè; Ex antecedente enim necessario tantum necessarium necessa∣rio consequetur, & omne necessarium absolutè est primum necessarium, vel necessariò redu∣citur [unspec D] ad illud, & necessariò sequitur ex illo. Si enim sequatur ex illo, & non necessariò, hoc est per aliquod medium contingens, puta per voluntatem diuinam; sed nihil dependens à causa contingenti, & libera, est necessarium absolutè; haec igitur omnia necessaria abso∣lutè sunt similiter rationabilia absolutè. Si enim antecedens in consequentia necessaria est ‖ 2.482 rationabile absolutè, & consequens similiter erit rationabile absolutè, nec aliquo modo de∣pendens à voluntate diuina, quoniam nec antecedens, nec consequentia dependent ab ea, qu••re nec consequens dependebit. Haec igitur conditionalis, Si ista creatura est, Deus est Dominus eius, est rationabilis absolutè, & prius naturaliter, quàm voluntas Dei sic velit; sed existentia conditionis, scilicet quòd ista creatura est, causatur & dependet à voluntate di∣uina; & est rationabile quod ista creatura sit, quia Deus vult eam esse, non è contra: Non e∣nim fuit potior ratio quare voluit facere istam, & dimittere aliam possibilem aequalem huic per omnia, quàm è contra. Quare videtur quòd ista; Deus est Dominus huius rei••sit ratio∣nabilis [unspec E] mixtim quodammodo vt est dictum; Quod enim Deus sit Dominus huius rei, si haec res sit, est rationabile simpliciter priùs voluntate diuina, sed quod haec res sit, causatur, & dependet ab ea, ideoque est rationabile posterius huiusmodi voluntate. Est autem adhuc pro secundo membro istorum rationabilium, viterius aduertendum, quòd quaedam est ra∣tio obligans, quaedam praeponderans, quaedam verò congruens, & concomitans: Ra∣tio obligans est, quae dictat quenquam debere, & teneri, facere vel dimittere hoc aut illud, quam qui habet, & non sequitur ipsam, peccat, & talis ratio non est in Deo re∣spectu volutorum posteriorum, sed est in nobis frequenter. Ratio autem praeponde∣tans est, quae dictat, quòd melius esset facere hoc quàm illud, vel quòd melius esset hoc facere, quàm dimittere, & talis ratio non mouet, nec concludit voluntati diuinae, nec

eam determinat ad agendum: Posset enim Deus facere meliora, quam facit, & multa bona, [unspec A] quae non facit. Ratio verò congruens & concomitans est, quae dictat quòd congruum est, & bonum facere vel dimittere hoc aut illud, & sic loquendo de ratione, Deus vult rationabiliter quaecunque voluta posteriora; et sic homo rationabiliter vult praeponere, & praeponit vnum duorum aequalium, velforsitan inaequalium minus dignum in aliquo casuum praemissorum. Si enim hoc fiat, congruum est & bonum, & talis ratio non obligat, nec determinat Deum aut hominem, sed tantum sufficit ad volendum. Homini tamen tutum est semper & sanctum, vt conformet voluntatem suam rationi praeponderanti, vbicunque talem potest habere, & sic forsan intellexit Apostolus, cum dicebar, Nihil sine praeiudicio facias, vbi scilicet potest tale praeiudicium praeponderans, vel etiam obligans reperiri. Vbi verò non potest, sicut est in praelatione vnius duorum aequalium, sufficit pro ratione voluntas, vel saltem ratio congru∣ens, & concomitans, vt est dicta, & de tali praeiudicio posset similiter intelligi Autoritas me∣morata. Deus autem non potest sequi per omnia rationem praeponderantem, nisi faceret om∣nia [unspec B] pos••ibilia, & horum quodlibet infinitum, quod contradictionem includit, vt alibi est osten∣sum. Sufficit igitur sibi in talibus pro ratione voluntas, vel saltem ratio congruens, & concomi∣tans praetaxata. His igitur plenè visis, solutio argumentorum omnium pro, & contra non pot∣erit non vider••.* 2.483 Nunc autem pro sexto argumento, & vltimo, superest similiter perscrutari, Vtrum iustitia moueat, aut dirigat voluntatem diuinam; Quòd sic argutum est prius, & potest argui pro, & contra, sicut de ratione, & rationabili est argutum. Omnis enim vera ratio videtur quaedam iustitia, & omne rationabile quoddam iullum. Praeterea potest specialiter arg••a•• partem affirmatiuam per Augustinum de Quaestionibus veteris,* 2.484 & nouae legis dicen∣t••m, Omnia quidem potest Deus, sed non facit nisi quod conuenit veritati eius & iustitiae. Veritas ergo & iustitia mouent voluntatem Dei ad agendum. * 2.485 Item 2. ad Tim. 4. R••posita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die iustus Iudex; Et 2. ad Thes. 1. Si tamen iustum est apud Deum, retribuere tribulationem his, qui vos tribulant, Et alibi in [unspec C] Scriptura Canonica, & Sanctorum, atque Doctorum inuenitur creberrime, quòd Iustitia exi∣git,* 2.486 & requirit, quòd Deus retribuat vnicuique secundum merita prout gessit. Vndè & Pa∣rab. 11. Pondus aequum voluntas eius. Item non esse iustum est causa, quare Deus aliquid non vult, nec facit; ergo eadem ratione esse iustum est causa, quare aliquid vult & facit. Per hoc enim videtur Abraham audacter contra Deum arguisse Gen. 18.* 2.487 Num perdes iustum cum imp••: Absit a te vt rem hanc facias, & occidas iustum cum impio, fiat{que} iustus sicut im∣pius; non est hoc tuum, qui iudicas omnem terram, nequaquam facies iudicium hoc. Item alias voluntas Dei esset prima, & summa iustitia, & quicquid vellet, eo ipso esset iustum; sed hoc est plance contra Anselmum 1. Cur Deus homo 12. sic dicentem, Quod autem dicitur, quod vult Deus iustum est, & quod non vult non est iustum, non ita intelligendum est, vt, si Deus velit quodlibet inconueniens, iustum sit, quia ipse vult; Non enim sequitur, Si Deus vult mentiri, iustum esse mentiri; sed potius Deum illum non esse. Item alias non esset aliquid [unspec D] per se iustum, sed tantum iustum positiuum à voluntate diuina; ergo nec aliquid esset per se in∣iustum,* 2.488 sed tantum quia prohibitum ab eadem, quod videtur contra Philosophum 5. Eth. 12. sic dicentem, Politici autem iusti hoc quidem naturale est, hoc quidem legale; Naturale quidem quod vbique eandem habet potentiam, & non in videri vel non, id est, non consistit in iudicio legislatoris, eo quòd sic sibi videtur, vel non videtur; et addit, Legale autem, quod ex principio quidem nihil differt, sic vel aliter; quandò autem ponitur, differt; puta mna re∣dimi, & captam sacrificare, sed non duas oues; & simile habetur in Canone Dist. 1. Quòd etiam aliquid sit per se iniustum,* 2.489 non solum quia prohibitum, patet per Augustinum 1. de li∣bero arbitrio 6. dicentem, Non ideo malum est adulterium, quia vetatur lege, sed ideo veta∣tur lege quia malum est; Doc etque Augustinus in quaestionibus super Leuiticum 62. & reci∣tat Glossa super 19. Leuit. quòd aliqua sunt iniusta & mala, quia prohibita, aliqua verò è con∣tra, [unspec E] sicut mendacium. Item alias voluntas Dei esset summalex, & principium totius iustitiae, quod videtur contra Augustinum 1. de libeto arbitrio 13. sic dicentem, Lex illa incommuta∣bilis cui semper est obtemperandum, summa ratio nominatur; Non est ergo voluntas, quia ratio est in Intellectu. Et infra codem, Lex aeterna est, qua iustum est, vt omnia sint ordina∣t••ssima; et haec lex, vt videtur, non dependet a voluntate diuina, sed est immutabilter per se iusta. Opposita pars istius potest etiam per aliqua suaderi: In regulis enim iustitiae siuè legis, non est ascendere infinitè propter Suppositionem secundam, sed est aliqu•• summa omnium & principium aliarum. Illa non potest esse in aliqua creatura, sed necessario est in Deo; Et non est ratio, nec vlla lex necessaria in Deo prior eius voluntate? Nulla enim est lex aut ratio, quare duorum possibilium aequalium, vult & facit vnum, & non aliud, sicut superius est ar∣gutum;

[unspec A] ergo illa summa lex & iustitia necessariò est voluntas.* 2.490 Vnde Anselmus Pros. 11. Id solum iustum est quod vis, & non iustum, quod non vis; & Augustinus super illud Psalmi 61. Semel locutus est; Si quaeras quid iustum, quid iniustum, respice vbi semel locutus est Deus, & ibi inuenies fontem iustitiae. Hoc posset confirmari per leges humanas ecclesiasti∣cas, & etiam saeculates: Frequenter enim in Ecclesiasticis legibus dicit Papa; Placuit nobis sic, vel sic, quod eo ipso pro lege statuitur, & tenetur; Leges quoque imperiales habent ple∣runque simile fundamentum, vnde & dicunt; Quòd Principi placuit, legis habet vigorem: Sed ita liber est Deus in condendis legibus pro sua tota Republica gubernanda, sicut & hi pro sua. Voluntas ergo Dei est pro lege sufficiens, & lex summa. Hic autem potest responderi per omnia, de iustitia siue iusto, sicut de ratione & rationabili superius est responsum, & sicut rationabilia sunt ibi diuisa, sic possunt & hic iusta. Quaedam enim sunt iusta priora naturali∣ter [unspec B] voluntate diuina, nec dependent ab ea, vt Deum esse, Deum esse aetet num, omnipoten∣tem, & similia, & haec iusta, & horum iustitia bene possunt & potest mouere voluntatem Dei ad volendum; alia vero sunt iusta posteriora; alia quidem mixta, sicut de rationabilibus e∣rat dictum. Legalia quoque ac Leges similiter diuiduntur; mixta forsan sunt talia; bonos praemiari, & malos puniri, & similia. Et sicut in alio genere est aliquod proprium & primum principium, per quod caetera regulantur, sicut praecedentia docuerunt: sic in genere legali∣um & iustorum est necessariò aliqua prima lex, & iustitia, quae est prima regula, & primum principium, à qua, vel à quo originaliter omnia alia legalia, & iusta sequentia deriuantur, & in omnibus diriguntur. Hoc autem principium proprium videtur infallibilis veritas di∣uinae essentiae, cui velut immobili fundamento omnia iudicia iustitiae innituntur. Quod ille Dauid, testis veritatis eximius, videtur testari, cùm dicit;* 2.491 Principium verborum tuorum veritas; In aeternum omnia iudicia iustitiae tuae, Psalmo 118. Quare & ab isto principio tota lex, veritas nominatur, supra eodem; Lex tua veritas. Haec autem prima iustitia est [unspec C] iusta per se, & primò, necessario, & penitus absolutè, nullo modo dependens à voluntate di∣uina, sed naturaliter prior ea: Ex hoc autem primo iusto multa alia iusta necessariò conse∣quuntur, & sunt, vt arbitror, omnia illa, quae sunt iusta necessariò absolutè, non quia praeci∣piuntur à Deo, vel homine qualicunque; quorum etiam opposita sunt iniusta necessariò absolutè, quod potest ostendi, vt supra de rationabilibus simile fuit ostensum. Et cum istis iustis aut iniustis non potest Deus nec homo in minimo dispensare, sicut nec mutare necessa∣rium vel impossibile absolutè: Haec enim non subsunt voluntati diuinae, nec hominis quo∣uismodo, sicut nec antecedens, nec consequentia, à quo & per quam ab illo iustissimè con∣sequuntur, cuiusmodi sunt; Creaturam, si sit, subijci Creatori, & beneficiatum teneri bene∣factori, saltem Deo benefactori; nullum debere peccare, & sicut forsitan est; nullum debere quicquam facere contra conscientiam propriam, aut contra praeiudicium propriae rationis; & tale forsitan est mentiri, sicut videtur Anselmus velle, vbi fuerat allegatus.* 2.492 Hoc enim vi∣detur [unspec D] contraire alicut veritati; quare & primae veritati, quae est principium totius legis, ac iusticiae diuinae pariter & humanae: & sine dubio tale esset Deum mentiri, de quo loquitur Anselmus ibidem. Haec autem sunt iura naturalia simpliciter, quae in ipsa natura naturante immobiliter sunt fundata. Ex hac autem prima regula omnium legalium & iustorum, multa alia legalia & iusta sequuntur, non necessariò vt priora, sed liberè & contingenter, quia per medium liberum & contingens, scilicet per voluntatem diuinam, & haec sunt omnia legalia temporaliter instituta. Vnde Augustinus, primo De Libero arbitrio, decimotertio,* 2.493 distincta duplici lege, scilicet, temporali seu commutabili, aeterna seu incommutabili dicit; In ista temporali lege nihil esse iustum atque legitimum, quod non ex hac aeterna sibi homines deri∣uauerunt. Quare & Hugo primo De Sacramentis 4. parte prima,* 2.494 loquens de voluntate di∣uina, sic ait; Secundum eam iustum est, quod iustem est, quod vtique iustum non esset, si secundum eam iustum non esset. Cum ergo quaeritur, quare iustum est quod iustum est? [unspec E] conuententissimè respondetur, quia secundum voluntatem Dei est, quae iusta est. Cùm au∣tem quaeritur, quare & ipsa iusta est? hoc sanius respondetur, quoniam primae causae nulla causa est, cui ex se est, esse quod est; Haec autem sola est, vnde ortum est quicquid est, & ipsa non est orta, sed aeterna. Vnde & Sapient. 12. Virtus tua iustitiae initium est:* 2.495 Et Esaiae 51. Attendite ad me, populi mi, quia lex à me exiet, & iudicium meum in lucem popu∣lorum requiescet. Iustorum quoddam sequitur necessariò ex suppositione, & insepara∣biliter naturam creatam, vt, Hominem esse rationalem, omnes homines esse similes in spe∣cie; & Totum esse maius sua parte, & sic de similibus; & istud est ius naturale simplici∣ter naturae creatae, & omnino necessarium, cum quo nec Deus, nec homo naturalis potest dispensare, stante tali natura creata. Quoddam verò sequitur naturam creatam, non omni∣no

necessario, sed in maiori parte, quod quasi omnes, & vbique faciunt instinctu naturae, non [unspec A] constitutione humana, cuiusmodi sunt, Hoc quenquam facere alij, quod sibi vult fieri, & similiter negatiuè, prolis dilectio, & eius educatio, benefactorum retributio, violentiae vio∣lenta repulsio, fidei seruatio, & similia; & sic frequenter & poenè semper loquuntur Autores & leges de iure naturali: Et cum isto iure naturali ex causa poterit dispensari; talia enim naturalia secundum Philosophum 2. Physic. semper vel in maiori parte vno modo se habent, sed quandoque & in minori parte deficiunt. Vnde Gratianus in Canone dist. 13. Aduersus naturale ius nulla dispensatio admittitur, nisi fortè duo mala ita vrgeant, vt alterum eorum necesse sit eligi: Hoc enim videtur vnum ius naturale, Nullum apparens malum esse eligen∣dum, cum quo dispensatur in casu, si necesse sit quenquam eligere apparens malum maius vel minus, & haec est epieikeia iuris naturalis, sicut alia similis est iuris positiui legalis vt pa∣tet 5. Eth. 16. Hoc autem secundo modo vel primo omne illud videtur ius seu iustum natu∣rale, ad quod est fortior ratio, cùm homo naturaliter habeat rationem pro regula sua natura∣li; [unspec B] quare & ius naturale videtur, quod hanc sequatur; & horum opposita sunt prohibita, quia mala, & non è contra. Adhuc autem est quoddam iustum à prima iustitiae regula, non ne∣cessario sed libere deriuatum, quod neutro istorum modorum est naturale, ad quod scilicet antequam statuatur, non est fortior ratio pro, quàm contra, & tale est ius merè positiuum & legale.* 2.496 Vnde Philosophus 5. Eth. 12. Iustum legale est quod ex principio nihil differt sic vel aliter; quando autem ponitur, differt, sicut si Dominus praecipiat subdito duorum omni∣no aequalium facere hoc quidem primo, illud autem secundo, tunc primò iustum est sic fieri, & non aliter, & talia videntur omnia quae in casu aequalitatis & indifferentiae, sorte dirimi sta∣tuuntur, vel etiam permittuntur, cuiusmodi forsan fuit, non comedere de fructu ligni scientiae boni & mali; & simile his videtur quod est, infra decendium appellandum. Nam nulla ra∣tlo magis cogebat ab initio ad 10. dies, quàm ad 11. vel ad 9. sed aliquis terminus fuit neces∣sarius, ideoque oportuit legislatorem congruum terminum definire. Et huiusmodi videntur [unspec C] omnia quae ideo sunt mala, quia prohibita, non è contra; Et in talibus vera est illa Maxima Iuristarum, Quod Principi placuit, legis habet vigorem, & Sic volo, sic iubeo, sit pro ratio∣ne voluntas; & similiter in quibusdam alijs, in quibus secundum veritatem est fortior ratio pro, quam contra; sed non constat omnibus ita esse. Ne igitur quilibet secundum phanta∣siam proprij capitis posset sibi fingere rationem, & sic facere sibi legem, ne fortassis vmbra rationis sub specie verae rationis subreperet; ex pedit quod omnia talia, quamuis secundum veritatem sint per se rationabilia atque iusta, quia tamen pluribus dubia, legislatoris dis∣creto arbitrio serenentur, & eius Autoritate iusta decernantur & certa, sic que quod Principi rationabiliter placuit statuendo, legis habet vigorem determinatum & certum, & priùs non habuit nisi dubium & incertum: Et cum talibus legibus fit dispensatio, sicut in vtro∣que iure apparet. In talibus insuper epicikeia pluries locum habet 5. Ethic. 16. attestante. Prae∣terea est quaedam iustitia obligans, quaedam praeponderans, quaedam verò congruens, & con∣comitans, [unspec D] sicut de ratione superiùs erat dictum: Per haec autem & alia iam praemissa patet re∣sponsio ad omnia argumenta.

CAP. XXII. Quod Deus habet volutionem vel nolutionem actualem distinctam contra obiectum quodlibet voluntatis.

COnsequens autem dictis videtur ostendere, quod diuina voluntas ha∣bet volutionem vel nolutionem actualem, propriam & distinctam circa [unspec E] quodcunque obiectum voluntatis bonum vel malum, verum vel fictum, possibile vel impossibile, praesens, praeteritum, & futurum. Hoc autem quantum ad omnia talia quae sunt posteriora voluntate diuina per cap. decimum octauum ostendetur: Omnia namque talia scit complex•• esse talia, & hoc non potest nisi praeuia voluntate per aliquem actum suum. Item si non est ita, aliquod est obiectum circa quod Deus nō habet actum aliquem voluntatis, & certum est quod potest habere; ergo ipse est in potentia, & quasi dormiens respectu talis obiecti; quare & potest esse actualior, nobilior, & perfectior quam sit modo. Modo ergo non est actualissimus, nobilissimus, & perfectissimus, quod prima suppositio, & 3. pars co∣rollarij,

[unspec A] primi vetant. Actus enim prior est potentia, definitione, perfectione, & tempore, sicut ex 9. Metaph. 13. & post constat; vbi dicit Auerroes comment. 16.* 2.497 Signum eius quod actus est, complementum & perfectio est, quoniam actus est operatio, & operatio est com∣plementum, & perfectio operantis; & ideo actus in lingua Graeca significat id, quod signifi∣cat complementum & perfectio; * 2.498 & comment. 17. dicit, quod primus motor est actus purus, in quo non est potentia omninò; & super 12. Metaph comm. 38. dicit, quòd illud, quod mo∣uet primū motum, cùm sit actus purus sine aliqua potentia, impossibile est vt habeat aliquam dispositionem ab ea quam habet. Item si in Deo esset potentia, illa esset bona, & omni tali potentia actus suus est melior & honorabilior, vt probatur 9. Metaph. 19. Item sicut intelli∣gere in actu se habet ad intelligere in potentia; sic & velle, vel nolle in actu, ad velle vel nolle in potentia: sed intelligere in actu perfectius est quàm intelligere in potentia; quare & velle & nolle in actu, perfectius est quàm haec in potentia; ergo per primam Suppositionem, & [unspec B] tertiam partem Corollarij primi, ista tribuenda sunt Deo.* 2.499 Nonne 12. Metaph. 51. per hoc probat Philosophus, Deum intelligere in actu, non in potentia, sub his verbis, Si non intelli∣gat, quid vtique erit insigne venerabile, sed habet quemadmodum [vt sit] dormiens;* 2.500 vbi A∣uerroes, Necesse est, si est Intellectus, vt semper sit alterum istorum duorum, aut secundum dispositionem, in qua sciens non vtitur sua scientia, aut in qua vtitur; si detur primum, est quasi dormiens, & non inuenitur in eo dispositio nobilis, & hoc est inconueniens. Item foelicitas consistit in vsu, non in possessione; in operatione, non in habitu,* 2.501 sicut probat Philosophus 1. Eth. 12. per hoc quòd habitus potestinesse nullum bonum facienti, vt dormienti, sed operatio non▪ & idem habetur supra 5. & infra vlt. vbi & allegat dicentes, Nihil differre secundum di∣midium vitae foelices à miseris; Deus autem est foelicissimus, quare & actualissimus. Hoc au∣tem totum patet expressius 10. Ethic. 12. vbi probat Philosophus quòd foelicitas est operatio speculatiua, per hoc quòd dij sunt maximè beati & foelices, & hoc operando non dormiendo, [unspec C] & haec operatio erit necessario speculatiua; vbi dicit Auerroes, Deus gloriosus, & Angeli,* 2.502 nobilioris sunt status & foelicitatis, quàm caetera entia; Ideo actum habent: non decet enim vt sint dormientes. Nonne ideo Algazel 3. Metaph. sentent. 7^a dicit, quòd,* 2.503 In necesse esse ni∣hil est in potentia, & Dionysius de diuinis nominibus 7^o deducit ad hoc tanquam ad impossi∣bile, quòd Deus vacat alicubi, sicut 15^um huius pleniùs recitauit. Ann•• & Propheta Psal. 120 dicit de Domino, Ecce non dormitabit, neque dormiet qui custodit Israelem, multum videli∣cet aut modicum otiando, ab opereue vacando? In beatitudine quo{que} futura Angelorum & hominum, nulla erit otiositas, cessatio, neque vacatio intellectus, aut etiam voluntatis, sicut tam rationes quàm Autoritates nos docent, sed actualis & perfecta operatio vtri••sque iugi∣ter perseuerans: quomodo ergo de Deo tunc, & nunc, & semper beatiori incomparabiliter infinitè, non similiter aestimandum? Item talis dispositio in intellectu, voluntateue nostra habet quandam indifferentiam, potentialitatem, & imperfectionem annexam; quare & in Deo [unspec D] similiter: Non est ergo ponenda in eo teste prima Suppositione, & tertia parte Corollarij pri∣mi huius: & propter istam rationem,* 2.504 Iohannes super 1. sent. dist. 39. qu. 2. sententiam istam tenet; Dicit enim quòd Libertas voluntatis nostrae, quae est indifferens ad actus oppositos, habet necessariò aliquam imperfectionem annexam, quia potentialitatem passiuam, & muta∣bilitatem, & ideo talis libertas non est ponenda in Deo. Item Deus circa quodcun{que} obiectum habet memoriam, & Intelligentiam, sicut ex capit. 6^o patet. Si ergo circa aliquod obiectum non habet aliquem actum voluntatis, memoria, intelligentia, & voluntas crunt inaequales in Deo, cum tamen in nobis sint aequales, sicut 10ⁱ de Trin. penult. & 25ⁱ. 23^o declarat••r. Vide∣retur etiam quaedam inaequalitas in diuinis personis, quibus haec approp••antur a Patribus or∣thodoxis. Nonne etiam si sic esset, aliqua potentiarum illarum non esset summè perfecta, con∣tra tertiam partem, & quartam Corollarij primi huius? Amplius autem, si Deus circa cer∣tum voluntatis obiectum nullum actum haberet, & potest habere, videtur quod possit aliquo [unspec E] modo mutari contra quintum istius, sicut si nullum actum intellectus nec voluntatis haberet circa aliquod obiectum omnino, & posset habere circa quodcunque, & poneretur in esse, vi∣deretur mutatus: Sic etenim est è contra; quoniam si ab omni actu tali cessaret, appareret in aliquo transmutatus. Adhuc autem nisi Deus de necessitate haberet aliquem actum voluntatis circa quodcunque eius obiectum, posset nullum actum voluntatis habere circa Antichristum, neque vt foret, neque vt non foret; quare &, vt videtur secundum 14^o huius praemissa, An∣tichristus neque esset futurus, neque non esset futurus, & ita de alijs contradictorijs posteriori∣bus vniuersis. Item si non derogaret in aliquo perfectioni voluntatis diuinae, circa vnum obie∣ctum nullum actū habere, ita nec circa aliud, & alia vniuersa. Item tunc eadem ratione intelle∣ctui diuino non repugnabit in aliquo circa vnū obiectū, nullū actum cognitionis habere, nec

circa aliud, & sic de singulis singillatim & omnibus pariter; quare nō derogaret suae perfectioni [unspec A] in aliquo, quòd semper esset tanquā dormiens Dominus, tanquam potens crapulatus à vino. Fortassis autem nequaquam opinandum videtur, quòd Deus ex cognitione, seu volutione obiectorum, aliquam perfectionem acquitat; sed quia est summè perfectus, ideo tales perfe∣ctas operationes producit; sicut non ideo Sol est perfectius lucidus, nec lux eius perfectior, quia perfectè illuminat medium, sed quia est perfectè lucidus, & lux eius perfecta, ideo per∣fectè illuminat; si tamen istae operationes perfectae subtrahentur à Deo, Deus esset imperfe∣ctior, non propter subtractionem alicuius perfectionis sibi acquisitae per illas, sed propter sub∣tractionem potentiarum perfectarum, summae actualitatis, & suae omnipotentiae, a quibus vel à qua operationes istae procedunt; sicut si illuminatio medij dispositi non fieret à Sole, Sol esset imperfectior, non propter subtractionem alicuius perfectionis quam acquisiuit ex illu∣minatione, sed per subtractionem lucis illius, per quam illuminare deberet. Nec ex hoc sequi∣tur aliqua absurda necessitas in voluntate diuina, sicut nec in eius Intellectu, sed virtus, effica∣cia, [unspec B] actualitas, & bonitas infinita, quae nec vult, nec potest imperfici, otiari, nec in minimo dormitare; sicut etiam eandem voluntatem nulla sequitur indigna necessitas, si immutabiliter amet & velit essentiam diuinam, personas, Christum, & promissam gloriam saluandorum fu∣turam, & praeteritam saluatotum; sed superdigna stabilitas, & libertima communicatio bo∣nitatis.

COROLLARIVM.

• 1. Et habet Corollarium, quod Deus vult omne verum, & non vult positiue, sed respuit omne fal••um.
• 2. Quod si Deus vult aliquod antecedens, vult quodlibet eius consequens, & non vult posi∣tiue omne sibi repugnans.
• 3. Quod quorumlibet repugnantium vnius habet velle, alterius vero nolle. [unspec C]
• 4. Quod ad Deum velle quodcunque, consequitur ipsum nolle eius oppositum, & è contra.
• 5. Quod ad Deum non velle quodcunque affirmatiue vel negatiue signification, consequitur ipsum oppositum eius velle.
• 6. Quod ad Deum non nolle quodcunque, consequitur ipsum oppositum eius nolle.
• 7. Quod ad Deum nolle positiuè quodcunque consequitur ipsum nolle idem etiam priuatiuè, & similiter è conuerso
• 8. Quod quicquid qualitercunque est, Deus vult illud sic esse, & quicquid qualitercun∣que non est, Deus non vult illud sic esse.

EX his autem & alia quaedam abscondita, dignissima tamen visu lucidè consequuntur. [unspec 1] Primò, quòd Deus vult omne verum, & non vult positiuè seu respuit omne falsum. Se∣cuudò [unspec D] [unspec 2] si Deus velit aliquod antecedens, vult quodlibet eius consequens, & non vult positiuè [unspec 3] omne sibi repugnans. Tertio, quòd quorumlibet repugnantium seu incompossibilium vni∣us habet Deus velle, alterius verò nolle. Quartò quòd ad Deum velle quodcunque, conse∣quitur [unspec 4] ipsum nolle eius oppositum, & e contra. Quintò, quòd ad Deum non velle quodcun∣que [unspec 5] affirmatiue vel negatiue significatum, puta A esse, vel A non esse, consequitur ipsum [unspec 6] oppositum eius velle. Sexto, quòd ad Deum non nolle quodcunque affirmatiuè vel nega∣tiue [unspec 7] prolatum, consequitur ipsum oppositum eius nolle. Septimò, quòd ad Deum nolle po∣sitiuè quodcunque, consequitur ipsum nolle idem etiam priuatiuè, & similiter è contrario. [unspec 8] Octauo, quòd quicquid qualitercunque est praesens, praeteritum, vel futurum, verum vel fal∣sam, pos••ile vel impos••ibile, necessarium vel contingens, Deus vult illud sic esse; Et quic∣quid qualiter cunque non est, Deus non vult illud sic esse. Prima pars Corollarij huius conse∣quitur manifeste; Si enim, vt docet Capitulum, Deus habet aliquem actum voluntatis circa [unspec E] verum quodcunque, & circa nullum verum habet actum nolendi, quia tunc per 10. huius il∣lud non esset verum; Non enim ita esset realiter sicut significat; habet ergo circa verum quodcunque actum volendi. Altera verò particula huius partis simili modo patet; Si namque docente Capitulo, Deus habet actum voluntatis circa quodcunque falsum, & circa nullum falsum, scilicet rem falso significatam, habet actum volendi, quia tunc per 10. huius realiter & veraci er ita esset. Circa falsum ergo quodcunque habet Deus actum nolendi, nolutionem scilicet quod sit ita realiter sicut significat. Secunda pars Corollarij sequitur ex priori, & par∣tes huius secundae correspondenter ex partibus huius primae, duabus notissimis maximis co∣assumpus, Si antecedens est verum, & consequens; Et omne repugnans vero est falsum.

[unspec A] Tertia pars euidenter sequitur ex prima, cum hac regula logicali; Omnium repugnantium, & incompossibilium vnum est verum, alterum verò falsum. Quarta sequitur ex tertia mani∣festè, hoe vero notorio suffragante, Deus nihil simul vult & non vult; Quinta, & sexta per tertiam demonstrantur. Prima pars septimae huius patet ex illo notorio in ostensione quartae partis praemisso; falsa verò pars eius plenariè sequitur ex tertia parte huius. Octaua patet ex prima, quia partes correspondenter ex partibus: Quicquid enim qualitercunque est, verum est sic esse. Quare per primam primae, Deus vult illud sic esse: & quicquid qualitercunque non est, falsum est illud sic esse; quare per 2. primae Deus non vult illud sic esse.

CAP. XXIII. Quòd tam scientia Dei quàm eius volunt as immuta∣bilis [unspec B] est omninò.

POst haec autem reputo demonstrandum, quòd tam scientia Dei, quàm eius voluntas immutabilis sit omninò: Si enim haec mu∣taretur vel illa, commutaretur necessariò ipse Deus, contra 5. cap. iam praemissum. Hoc etiam per rationes & autoritates illi∣us capituli potest sufficienter ostendi, & ex abundanti per al••as confirmari: Si namque scientia Dei aliquoties mutaretur, hoc maximè videretur circa futura, cùm fiunt praesentia, & sic in prae∣teritum dilabuntur; sed hoc non est verum, quoniam 〈◊〉〈◊〉 nullo modo sunt causa diuinae scientiae; sed è contra, sicut supe••us est ostensum; quare semper eodem modo,* 2.505 nec quo•• odolibet al••er [unspec C] intrinsecè haec cognoscit. Quare & Auicenna 8. Metaph ••. & Algazel 3. Metaph. 1. Sent. 6. ostendunt Deum non sic ••re sin∣gularia seu particularia, primò futura, secundò praesentia, tertiò{que} praeterita, quod secundum mutationem eorum aliquo modo mutetur; sed semper similiter, nec vnquam aliter vllo mo∣do. Quapropter & idem Aui. 9. Met. 1. dicit; Necesse esse per hoc est, necesse esse omnibus suis modis, quia non potest esse ei aliqua dispositio futura, quae non erat.* 2.506 Quamobrem & A••mo∣nius super 1. perihermenias vlt. Dij, inquit, verè existunt, & transmutationem neque se••um intellectum sustinere est possibile. Et infra; Cognoscere, inquit, contingentia, ipsorum ••cili•• deorum natura est: propter quod haec quidem indeterminatam habentia naturam, posse qui∣dem & euenire, & non euenire; illos autem velut modo nobiliori, quam sit ipsorum natura, cognitionem illorum praeaccipientes, determinatè & haec scire. Etenim res partibiles imparti∣biliter, & indistanter cognoscere ipsos est necessarium, & plurificata vniti••è, & tempora••a ••e∣ternaliter, [unspec D] & generabilia ingenerabiliter. Non enim vtique sustinebimus, quòd dicatur simul cum fluxu rerum cognitionem deorum decurrere, neque esse aliquid apud ipsos aut praeteri∣tum, aut futurum, neque dici de ipsis, erat, vel erit, vt in Timaeo assumpsimus, cùm sint signifi∣catiua cuiusdam transmutationis; solum autem ipsum est, & hoc non ipsum quod connum••a∣tur cum ipso erat, & cùm erit, & cōdiuiditur cum ipsis; sed quod intelligitur ante omnem tem∣poralem insinuationem, & quod significat ipsorum inuertibilitatem, & indecidentiam; quod quidem & magnus Parmenides omni intellectuali in esse denuntiat: Non enim ••rat, ne{que} erit; est autem solùm. Cui & concordanter Boetius 5. de Consol. Phil. pros. vlt. scribitita;* 2.507 Omne iudicium secundum sui naturam, quae sibi subiecta sunt, comprehendit; est autem Deo semper aeternus, ac praesentatius status; scientia quoque eius, omnis temporis supergressa motionem, in suae manet simplicitate praesentiae; infinita quoque praeteriti ac futuri spacia complectens, [unspec E] omnia quasi iam geruntur, in sua simplici cognitione considerat. Itaque si praesentiam pensare velis, qua cuncta dignoscit, non esse ‖ 2.508 praesentiam quasi futuri, sed scientiam nunquam deficien∣tis instantiae, rectius aestimabis. Hoc idem etiam volunt concorditer omnes Philosophi & The∣ologi de aeternitate loquentes, & de actionibus intrinsecis Dei aeternis, aeternitate non tempore mensutatis. Amplius autem Ecclesiast. 23. Domino, inquit,* 2.509 Deo antequam crearentur omnia suntagnita, sic & post perfectum respicit omnia. Quod tractans beatus Aug. 15. de Trinit. 13. dicitita; Vniuersas creaturas, non quia sunt, ideo nouit, sed ideo sunt, quia nouit; nec al••er sci∣uit creata ••uam creanda; non enim eius sapientiae aliquid accessit ex eis, sed illis existentibus sicut oportebat, & quando oportebat, ille mansit vt erat. Ita enim scriptum est in libro Ec∣clesiastico; Antequam crearentur, omnia nota sunt ei, sic & postquam consummata sunt,

sic inquit,* 2.510 non aliter. Eandem quoque sententiam roborat Dionysius de diuinis nominibus, [unspec A] 7. sicut 15. recitauit. Adhuc autem & Aug. 6. de Trin. vlt. scribit ita; Cùm decedant, & suc∣cedant tēpora, non decedit vel succedit scientia Dei. Nō enim haec quae creata sunt, ideo sciun∣tur a Deo quia facta sunt, ac non potius ideo facta sunt vel mutabilia, quia immutabiliter ab co sciuntur. Idem de quaest. Orosij 22. Deus omnia ab aeterno, stabilito consilio suo, quae voluit, fecit, nec aliter facta, aliter facienda vidit; Eodem itaque modo videt facta, quo viderat faci∣enda. Idem 5. super Gen. ad literam 18. Quomodo, inquit, nota Deo erant, quae non e∣rant? & rursus, Quomodo ea faceret quae sibi nota non erant? Non enim quicquam fecit ig∣norans. Nota ergo fecit, non facta cognouit. Proinde antequam fierent, & erant, & non e∣rant; Erant in Dei scientia, non erant in sua natura; Et infra, Ipsi autem Deo non audeo di∣cere alio modo innotuisie, cum ea fecisset, quàm illo quo ea nouerat vt faceret, apud quem non est commutatio nec momenti obumbratio.* 2.511 Idem 11. de Ciuit. Dei 21. Quid aliud intel∣ligendum in eo quod per omnia dicitur, vidit Deus quia bonum est, nisi operis approbatio se∣cundum [unspec B] artem facti, quae sapientia Dei est; Deus autem vs{que} adeo non cùm factum est, tunc di∣dicit bonum, vt nihil eorum fieret, si ei fuisset incognitum. Dum ergo videt; quia bonum est, quod nisi vidisset antequam ficret, non vtique fieret, docet bonum esse, non discit; & Plato qui∣dem plus ausus est dicere. Deum scilicet elatum gaudio mundi vniuersitate perfecta; vbi & ip∣se, Non vs{que} adeo desipiebat, vt putaret Deum sui operis nouitate factum beatiorem, sed sic ostendere voluit artifici suo placuisseiam factum, quod placuerat in arte faciendum; non quod vllo modo Dei scientia varietur, vt aliud in eo faciunt quae nondum sunt, aliud quae iam sunt, aliud quae fuerunt. Non enim more nostro ille quod futurum est prospicit, vel quod praesens est aspicit, vel quod praeteritum est respicit, sed alio modo quodam à nostrarum cogitationum consuetudine longe alte{que} diuerso. Ille quippe non ex hoc in illud cogitatione mutata, sed om∣nino incommutabiliter videt, ita vt illa quidem quae temporaliter fiunt, & futura nondum sint, & praesentia iam sint, & praesentia iam non sint. Ipse verò haec omnia stabili ac sempiterna [unspec C] praesentia comprehendat, nec aliter oculis, aliter mente; Non enim ex animo constat & corpo∣re, nec aliter nunc, aliter antea, & aliter postea, quoniam non, sicut nostra, ita eius quo{que} scien∣tia trium temporum, praesentis videlicet & praeteriti, vel futuri varietate mutatur, apud quem non est immutatio, nec momenti obumbratio. Ne{que} enim eius intentio de cogitatione in co∣gitationem transit, in cuius incorporeo contuitu simul assunt cuncta quae nouit. Idem super illud Psalmi 138. Mirabilis facta est scientia tua ex me, dicit, quod Deus loquebatur ad Mo∣sem per aliquam creaturam corporalem assumptam, non quomodo loquitur in substantia sua: Quomodo enim loquitur in substantia sua? Locutio Dei, verbum Dei est; verbum Dei Christus est; verbum illud non sonat & transit, sed semper in incommutabiliter manet verbum, per quod omnia facta sunt, Cui verbo dicitur (Ipsa est enim & sapientia Dei) Mutabis ea, & mutabuntur, Tu autem idem ipse es; Et alio loco de Sapientia cùm scriptura diceret, In seipsa manens, ait, Innouat omnia; Illa ergo sapientia stans, si dici debeat vel stans; dicitur au∣tem [unspec D] propter incommutabilitatem, non propter immobilitatem, & eodem modo se semper habens, nullo loco, nullo tempore variata, nusquam aliter quàm hic aut ibi; nunquam a∣liter quàm nunc aut antea, Ipsa est locutio Dei. Idem 4. de Trinit. 1. vnum est verbum Dei per quod facta sunt omnia, quod est incommutabilis veritas; Ibi principaliter atque incom∣mutabiliter sunt omnia simul, non solum quae nunc sunt in hac vniuersa creatura, verumeti∣am quae fuerunt, & quae facta sunt. Ibi autem nec fuerunt, nec futura sunt, sed tantummodo sunt, & omnia vita sunt, & omnia vnum sunt, & quod magis mirum est, & vna est vita, sic enim omnia per ipsum facta sunt, vt quicquid factum est in his in illo vita sit, & facta non sit. Am∣pliùs si scientia Dei esset mutabilis, esset & aliquo modo mortalis, vt patet ex 5^o. huius prae∣missis; Quomodo ergo dicente Apostolo, Solus habet immortalitatem 1. ad Timoth. vlt. quomodo etiam alio Apostolo, & Euangelista docente; Quod factum est in ipso, vita erat Io. 1. qualis vita? mortalis? quis mortalium ita dicet? Nonne & hoc videtur contra Aug. proximo re∣citatum? [unspec E] qui & 1. Confess. 6. Tu Domine semper viuis, & nihil moritur in te, quoniam ante primordia saeculorum, & ante omnia quod ante dici potest, tu es; & Dominus meus es, Domi∣nusque omnium quae creasti; & apud te rerum omnium instabilium stant causae, & rerum omnium mutabilium immutabiles manent origines, & omnium irrationabilium & tem∣poralium sempiternae viuunt rationes. Et infra 12. libri 10^o. Tu aeternus es habens immortali∣tatem, quoniam ex nulla specie ‖ 2.512 motus mutaris, nec temporibus variatur voluntas tua, quia non est immortalis volūtas quae alia at{que} alia est. Vnde & sumitur 183^a. propositio sententiarū Prosperi quae sic dicit, Vera aeternitas Dei est, qui solus habet immortalitatem, quoniam ex nulla specie ‖ 2.513 motus mutatur, nec temporalis est voluntatis. Non enim immortalis est

[unspec A] voluntas quae alia & alia est; Cur ergo non similiter de scientia sentiendum? Imò audi ip∣summet super Ioan. Homilia 23 partis primae dicentem, Transi omnem mutabilem spiri∣tum, transi spiritum qui modo scit, modo nescit, modo meminit & obliuiscitur, vult quod nolebat, non vult quod volebat, siue patiatur iam istas mutabilitates, siue pati, possit; transi haec omnia. Non enim inuenis in Deo aliquid mutabilitatis, non aliquid quod aliter nunc sic, aliter paulò ante fuerit: Nam vbi inuenis aliter & aliter, facta est ibi quaedam mors; Mors enim est non esse quod fuit. Istam quoque sententiam confirmat Gregorius 18. Mo∣ral. 31. sicut ex quinto huius apparet. Ex his autem arbitror immutabilitatem diuinae scien∣tiae apparere, qua concessa, quis immutabilitatem diuinae voluntatis negabit? Nonne similis ratio est hinc inde? Nonne & quaedam Autoritates praemissae ipsam clarè testantur? Am∣plius autem si voluntas Dei esset mutabilis, & alternabilis successiuè, possibile esset aliquem incipere esse saluandum, & aliquid esse futurum, & similiter desinere absque positione in esse. [unspec B] Ponatur enim quod Deus heri noluit positiue Petrum esse saluandum, & A esse futurum, sed quòd voluit oppositum, & quòd hodiè velit vtrumque; tunc per decimum heri Petrus non fuit saluandus, nec A futurum, & hodiè est saluandus, & A futurum, quod est impossibile manifestum. Et idem potest argui de desitione praedicta, supponendo opposita praemisso∣rum. Item si voluntas Dei esset mutabilis, ipse nesciret certè futura contingentia: Non enim potest certitudinaliter illa scire nisi per aliquod certum, sicut decimo octauo est ostensum; nec Deus scit futura contingentia nisi per voluntatem suam, & si illa sit alternabilis succes∣siue, ipsa est incerta, sicut voluntas humana. Nam sicut nescio nunc quòd eras scribam, per hoc quod nunc volo cras scribere, quia voluntas mea medio tempore potest mutari; Ita vi∣detur quòd Deus nunc nesciat quòd Antichristus erit, per hoc, quòd nunc vult eum fore, si voluntas eius posset similiter alternari. Hoc enim dato, non sequitur, Deus nunc vult An∣tichristum fore in A tempore vel instanti, ergo Antichristus tunc erit. Potest enim post prae∣sens [unspec C] velle, ante A, habere nolle vel non velle respectu illius, & continuare illud vsque ad A, & semper; quod si ponatur in esse, sequitur veritas antecedentis, & oppositi consequentis. Hoc etiam Autoritates sacrae testantur: vnde Psalmo 32.* 2.514 Consilium autem Domini in aeternum manet, Cogitationes cordis eius in generatione & generationem. Glossa, id ‖ 2.515 est, non sunt mutabiles, sed aeternae, & praedestinatio eius immutabilis est, in qua omnia reposita sunt. Et simitur haec Glossa ab Augustino super eandem locum Psalmi tractatu 1. dicente,* 2.516 Cogitatio∣nes sapientiae eius non sunt mutabiles, sed manentes in saeculum saeculi. Simile est illud Psalmi 116. Veritas Domini manet in aeternum: & illud Psalmi 118. Initio cognoui de testimonijs tuis, quia in aeternum fundasti ea; & illud Apostoli 2. ad Timoth. 2.* 2.517 Firmum sundamentum Dei stat habens signaculum hoc, Nouit Dominus qui sunt eius. Et ad Hebr. 6. Volens Deus ostendere poli••citationis haeredibus immobilitatem consilij sui, interponit iusiurandum: Et Esa••ae 40. Consilium meum stabit, & omnis voluntas mea fiet: & Ierem. 31.* 2.518 In charitate per∣petua [unspec D] dilexi te, ideò attraxi te, miserans; In charitate, inquit, perpetua, non nouella. Hoc idem expresse dicit Augustinus 3. de Trinit. 2. exponens illud Psalmi 121. Ierusalem, quae aedifica∣tur vt ciuita••, cuius participatio eius in idipsum; per Idipsum, inquit, hoc loco, illud summum & incommutabile bonum intelligitur, quod Deus est, atque sapientia voluntasque ipsius, cui cantatur in alio loco, Mutabis ea, & mutabuntur, tu autem idem ipse es: & cap. 3. quòd om∣nium visibilium, & inuisibilium factorum causa est inuisibilis,* 2.519 & incommutabilis voluntas Dei. Et cap. 4. Deus vtitur omnibus siue incorporeis, siue corporeis rebus, siue rationalibus siue irrationalibus, siue bonis siue malis, ad incommutabile arbitrium sententiae suae. Et En∣c••rid 75 loquens de Tyrijs, & Sidonijs, quos Deus noluit saluos fieri dicit, quòd in resurre∣ctione in clarissima luce sapientiae videbitur, quod nunc piorum fides habet, quam certa & im••rabilis, & efficacissima sit voluntas Dei. Et 83. quaest. 27. Lex Dei incommutabilis ma∣••, & om••a mutabilia pulcherrima gubernatione moderatur. Et 1. delibero arbitrio 13. [unspec E] Lex•• quae summa ratio nominatur, qua lex temporalis fertur & mutatur, est incommuta∣bilis in tantum, quod ipsa variari non poterit vllo modo. Quod & sententiae Prosperi conte∣siantur, ••uas ideo libenter allego, quia quoties eas allego, duos testes omni exceptione ma∣••ores add••co, Augustinum scilicet & Prosperum Aquitanicum, qui velut apes argutula su∣gens medullas de floribus operum Augustini in alueari sententiarum istarum, in fauo•• mel∣li•• componebat. Harum igitur sententiarum propositio 342^a sic dicit; Lex omnium artium cùm sit omnino incommutabilis, satis apparet supra mentem nostram esse legem quae veritas dicitur. Nam haec est illa incommutabilis veritas, quae lex omnium arnum re∣cte dicitur, & a••s omnipotentis Artificis: & propositione 42. Mutabilium dispositionem im∣mutabilis ratio continet: & 169. Cogitatio & recognitio Dei mutandarum rerum est incom∣mutabilis

ratio. Neque enim sicut hominem ita Deum, cuiusquam facti sui poenitet, cuius de [unspec A] omnibus omnino rebus tam fixa est sententia, quam certa praescientia. Et propositione 158. Quod in operibus prius dicitur aut posterius, nō ad facientē, sed ad facta referendū est; Aeter∣na enim est, & incōmutabilis voluntas eius, nec consilio alternatim variatur, in qua simul est quicquid in rebus creandis,* 2.520 vel ordinandis, aut praecessit aut sequitur. Item Aug. 5 de Trin. vlt. Deus autem, absit, vt aliquem temporaliter diligat quasi noua dilectione quae in ipso ante non erat, apud quem nec praeterita transierunt, & futura iam facta sunt. Itaque omnes Sanctos suos ante mundi constitutionem dilexit, sicut praedestinauit; sed cum conuertuntur ad illum, tunc incipere ab eo diligi dicuntur, vt eo modo dicatur, quo potest humano aflectu capi quod dicitur. Sic etiam cum iratus malis dicitur & placidus bonis, illi mutantur, non ipse, sicut lux infirmis oculis aspera, firmis lenis est, ipsorum scilicet mutatione, non sua. Idem 15. de Trin. 20. recitat dialecticam Eunomij Haeritici deridendam, qui posuit vnigenitum Dei ver∣bum non esse filium naturae, sed voluntatis, accidentem scilicet Deo volens asserere volunta∣tem, [unspec B] qua gigneret filium; videlicet ideo, quia nos aliquid aliquando volumus, quod ante non volebamus; quem redarguit statim dicens, Quasi non propter ista mutabilis intelligatur no∣stra natura, quod absit, vt in Deo esse credamus. Non enim ob aliud scriptum est, multae co∣gitationes in corde viri, Consilium autem Domini manet in aeternum, nisi vt intelligamus siue credamus, sicut aeternum Deum, ita aeternum * 2.521 eius esse Consilium, ac per hoc immutabile, sicut ipse est. Quod autem de cogitationibus, hoc etiam de voluntatibus verissimè dici potest. Multae voluntates in corde viri, voluntas autem Domini manet in aeternum. Hoc idem dici∣tur ab eodem multo diffusus 22. de Ciuit. Dei 2. distinguendo de voluntate Dei. Accipitur enim quandoque pro effectu voluntatis diuinae, & sic est mutabilis, quandoque verò pro illa sua voluntate, quae est sempiterna cum eius praescientia, & sic nunquam habet nouam volun∣tatem, sed semper eandem quae immutabilis perseuerat. Hoc idem ostendit multum diffusè supra 12.17. & 14. Idem 8. super Gen. ad literam 17. de diuina prouidentia loquens, dicit, [unspec C] Deus omnipotens, & omnia tenens, incommutabili aeternitate, veritate, & voluntate, semper idem non per tempus, nec per locum motus, mouet creaturas per locum & tempus. Idem pa∣tet per cundem 5. de Ciuit. Dei 9. & alijs locis, & libris non paucis; & per Anselmum de Con∣cordia 3. & 4. & 2.* 2.522 Cur Deus homo 17. alibique frequenter. Dicitque beatus Gregorius 26. Moral. 4. Omnipotens Deus etsi plerunque mutat sententiam, consilium nunquam. Et idem habetur in Glossa Esai. 38. vbi tractat de adiectione 15. annorum ad vitam Ezechiae.* 2.523 Adhuc autem audi Augustinum vtramque simul sententiam egregiè confirmantem 12. Con∣fes. 15. sic dicendo, Veritas mihi dicit de vera aeternitate creatoris, quòd nequaquam eius sub∣stantia per tempora varietur, nec eius voluntas extra substantiā sit; vndè non eum modo velle hoc, modo velle illud, sed simul & semel, & semper velle omnia quae vult, non iterum & ite∣rum, neque nunc ista nunc illa, nec velle quod nolebat, aut nolle quod volebat, quia talis vo∣luntas mutabilis est, & nullum mutabile est aeternum, Deus autem noster est aeternus. Item [unspec D] quod mihi dicit in aure interiore, expectatio rerum venturarum fit contuitus cum venerint, idem{que} contuitus fit memoria, cum praeterierint. Omnis porrò intentio quae ita variatur mu∣tabili•• est, & omne mutabile aeternum non est, Deus autem noster aeternus est. Haec colligo at{que} coniungo, & inuenio Deum meum, Deum aeternum non aliqua noua voluntate condi∣disse creaturam, nec scientiam eius aliquid transitorium pati. Has quoque ambas sententias, de scientia, & voluntate Dei praedictis Ansel. Cant. Rob. Lincolniensis, Hugo de S. Victore, P. Lumbardus, alijque Doctores non pauci vnanimiter contestantur: Imponitur quoque Ae∣gyptijs tanquam error, quod ipsi putabant voluntatem diuinam posse per sacrificia immutari.

COROLLARIVM.

• 1. Et habet Corollarium, quod Deus nullum nouiter diligit neque odit;
• 2. Nec magis aut minus vna vice quam alia; [unspec E]
• 3. Nec preces aut quaecunque merita bona vel mala flectant aut mutant voluntatem diui∣nam in minimo huc vel illuc:
• 4. Et quod omne saluandum aut damnandum, praemiandum vel puniendum sub quocunque gradis, voluit ab aeterno saluari vel damnari praemiarj similiter vel puniri sub eodem gradu praecise; & hoc nedum voluntate Conditionali, aut indeterminata, sed ita abso∣luta & determinata, sicut vult in praesenti vel finali iudicio, aut post volet.

1. VNde sequitur manifestè, quòd Deus nullum nouiter diligit neque odit; 2. nec magis aut minus vna vice, quam alia: 3. nec preces aut quaecunque merita bona vel mala flectunt

[unspec A] aut mutant voluntatem diuinam in minimo huc aut illuc; 4. & quod omnem saluandum aut damnandum, praemiandum vel puniendum sub quocunque gradu, voluit ab aeterno saluari, vel damnari, praemiari similiter vel puntri, sub eodem gradu praecisè, & hoc nedum voluntate conditionali aut indeterminata, sed ita absoluta & determinata, sicut vult in praesenti, vel in finali iudicio, aut post volet. Hoc autem totum ex praecedentibus sequitur manifestè. Sed ne in tam sublimi materia ex phantasmate capitis mei, tantillum videar somniare, Maiorum me∣orum testimonijs & rationibus hoc ostendam. Prima igitur pars huius & secunda patent per illud Apostoli ad Ephes. 1. Elegit nos ante mundi constitutionem,* 2.524 vt essemus sancti & imma∣culati in conspectu eius in charitate secundum propositum voluntatis suae; & ad Romanos 9. Cùm nondum nati fuissent, aut aliquid egissent boni aut mali, vt secundum electionem pro∣positum Dei maneret, dictum est, quia maior seruiet minori, sicut scriptum est; Iacob dilexi, Esau autem odio habui.* 2.525 Hoc idem patet per Petrum Lumbardum 3. Seut. dist. 32. & per testi∣monia quae adducit. Tertia autem pars eius sequitur ex prioribus euidenter, potestque proba∣ri [unspec B] per responsionem saluatoris filijs Zebedaei, adorante matre eorum,* 2.526 & petente quatenus di∣ceret, vt sederent, vnus ad dextram, & vnus ad sinistram in regno suo, qui sic illis respondit; Sedere ad dextram meam vel sinistram, non est meum dare vobis, sed quibus paratum est à * 2.527 Patre, Mat. 20. Si tamen hoc possent preces & merita impetrare, ipse posset hoc dare. Hoc e∣tiam patet per responsionem Samuelis, quam dedit Sauli; cùm enim dixisset sibi Samuel; Pro eo quod abiecisti sermonem Domini, abiecit te Deus, ne sis Rex, rogauit cum Saul, vt porta••et peccatum suum, reuertereturque cum eo, vt Dominum adoraret, qui recusans respondit; Tri∣umphator in Israel, non pa••cet, & poenitudine non flectetur; Neque enim homo est vt agat poenitentiam, 1. Reg. 15. Cùmque Samuel lugeret Saulem, increpans cum Dominus, dixit ei;* 2.528 Vsquequo tu luges Saulem, cùm ego proiecerim eum, ne regnet super Israel? infra 16. Simile est illud Ierem. 7. Proijciam vos à facie mea, tu ergo noli orare pro populo hoc,* 2.529 nec assumas pro eis laudem vel orationem, & non obsistas mihi, quia non exaudiam te. Et infra, eodem, 11 [unspec C] praecepit illud idem: vbi Glossa; Praecipitur Prophetae ne pro eis oret in quos est consumma∣ta sententia, ne videatur oratio eius infirma, & meritò non exaudita. Ne assumas pro eis lau∣dem, quasi ne replicando historiae veteris clementiam, qua misereri soleo, & laudando meam nitaris mutare sententiā. Et infra 14. Post confessionem multiplicem peccatorum, & deuotā orationem Ieremiae, Dominus dixit ei; Noli orare pro populo isto in bonum; cùm sciunauerint non exaudiam preces eorum, & si obtulerint holocausta & victimas non suscipiam ea quoni∣am gladio, & fame, & peste consumam eos.* 2.530 Nonne & hoc est quod Dominus planè docet E∣zec 14 per Noc, Danielem, & Iob, qui etsi fuerint in medio populi peccatoris, cui Dominus supplicia praedicebat, non liberarent filios, neque filias, sed se solos.* 2.531 Quare & Gregorius sicut recitatur in Canone 23. q. 4. Cum superna. sic ait; Cùm indignatio sese, vt ita dixerim, medul∣litus mouet, hanc opinio humana non remouet, nec se cuiuslibet vtiliter deprecatio obijcit, [unspec D] cùm semel Deus aliquid ab intimis irascendo disponit.* 2.532 Quibus concordat Aug. 21. de Ciu. Dei 24. sic dicens; Si de aliquibus ita certa esset Ecclesia, vt qui sint illi etiam nosset, qui licèt adhuc in hac vita sint constituti, tamen praedestinati sunt in aeternum ignem ire cum diabolo, tam pro eis non oraret, quàm nec pro ipso. Simile etiam est illud Apostoli ad Hebr. 12.* 2.533 Esau cupiens haereditare benedictionem reprobatus est. Non enim inuenit poenitentiae locum, quanquam cum lacrymis inquisisset eam: Gen. 27. scribitur, quòd ciulatu magno fleuit.* 2.534 Simile quo{que} est illud Num. 23. Non est Deus quasi homo vt mentiatur, nec vt filius hominis vt mutetur; dixit ergo, & non faciet? locutus est, & non implebit? Cui consonat illud 2. ad Tim. 2.* 2.535 Ille fidelis per∣manet, seipsum negare non potest: Glossa; Ille, scilicet Christus, permanet fidelis in dictis suis, & verè fidelis quia non potest negare seipsum, qui est veritas; quod faceret, si dicta sua non im∣pleret. Et ne hoc videretur libertati voluntatis diuinae in aliquo derogare, statim subiungit; Hoc autem quòd seipsum negare non potest, laus est voluntatis diuinae;* 2.536 & est Augustim ho∣mil. [unspec E] 53.1. partis super Iohan. qui etiam 15. de Trin. 14. Verbum in quit, Dei falsum habere a∣liquid nunquā potest, quia immutabiliter sic se habet, vt se habet de quo est. Non enim potest filius à se facere quicquam, nisi quod viderit Patrem facientem. Potenter hoc non potest; Nec est infirmitas ista sed firmitas, quia falsa esse non potest veritas. Haec etiam pars 3. patet per beatum Greg. 1. dial 21. & allegatur in Canone 23. q 4. Obtineri, dicentem;* 2.537 Obtineri ne∣quaquam possunt quae praedestinata non sunt, sed ea quae sancti viri orando efficiunt, ita prae∣destinata sunt, vt precibus eorum obtineantur. Nam ipsa quoque perennis regni praedestina∣tio, ita est à Deo disposita, vt ad hoc electi ex labore perueniant, quatenus postulando merean∣tur accipere, quod eis omnipotens Deus ante saecula disposuit dare.* 2.538 Cui & concordat Aug. 10. de Ciu. Dei 12. ita dicens; Incommutabile consilium penes ipsum est, in cuius dispositione

iam tempora facta sunt, quaecun{que} futura sunt. Nam temporalia mouens temporaliter non mo¦uetur, [unspec A] nec aliter nouit faciēda quam facta, nec aliter inuocantes exaudit, quam inuocaturos vi∣det. Nam & cum exaudiunt angeli eius, ipse in eis exaudit tanquā in vero non manufacto tem∣plo suo, sicut in humilibus sanctis suis, eiusque temporaliter fiunt iussa aeterna eius lege con∣specta. Qui & supra 5ⁱ. 9^o. sic scribit, Non sunt frustra leges, obiurgationes, exhortationes, laudes, & vituperationes, quia & ipsas futuras esse praesciuit Deus, & preces valent ad ea impe∣tranda, quae se precantibus concessurum esse praesciuit. Et infra 21ⁱ. 24^o. sic ait, Ecclesia orat pro omnibus hominibus, nec tamen pro omnibus exauditur, sed pro his solis, qui etsi aduersantur Ecclesiae, ita sunt tamen praedestinati, vt pro eis exaudiatur. 15^o. quoque de Trinit. 13^o. vult hoc idem. Item si voluntas Dei possit per aliquas preces mutari, liceret, & pium esset orare pro Angelis, hominibusque damnatis, contra Augustinum 21. de Ciuit. Dei 24. planè, & contra fidem Ecclesiae generalem. Item si sic, hoc maximè videretur per pre∣ces dignissimas sanctissimae matris suae, sanctorum Angelorum, & animarum sanctarum; sed [unspec B] isti nihil audent velle, nec petere, neque possunt, nisi quod viderint Deum velle. Vnde Pe∣trus Lumbardus 3. sentent. dist. 31.* 2.539 Qui, inquit, in patria sunt, adco iustitiae Dei addicti sunt, vt nihil eis placeat, nisi quod Deo placeat, ac per hoc illorum tantum salutem volunt, quos Deus saluari vult, eosque solos sicut se diligunt. Qui & 4. sentent. dist. 45. sic scribit, De∣us dicitur exaudire preces quorundam non solum quando effectui mancipat, sed etiam quan∣do innotescit curiae Angelorum & sanctarum animarum, quid inde futurum sit vel non, & quod cognoscunt in Dei voluntate esse, volunt & ipsi. Adeo enim voluntati addicti sunt su∣pernae, vt nihil praeter voluntatem eius queant velle. Intercedunt ergo sancti pro nobis ad Deum, & merito dum eorum merita suffragantur nobis, & affectu, dum vota nostra cupiunt adimpleri, quod tamen non faciunt, nisi in voluntate Dei implenda didicerint. Apparet igi∣tur quod voluntas Dei per preces & bona merita non mutatur, quare nec per mala. Quar∣ta verò pars patet per partes priores, & probationes earum, & quia si Deus aliud vel aliter [unspec C] vellet vna vice quàm alia, voluntas eius, & ipse similiter mutaretur. Potest autem hoc i∣dem specialiter sic probari: Quando Deus creauit naturam Angelicam & humanam, a∣liquid de ipsa finaliter intendebat absolutè & determinatè, (Illa enim sapientia quae attingit à fine vsque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter, non agit stultius seu vaniùs quàm natura, & voluntas creata, quae agunt actiones determinatas propter finem determinatum, vt patet 2. Phys. diffuse;) & non intendebat quod tota staret, & beatitudine finaliter frue∣retur, quia tunc eius propositum frustraretur, quod capitulum decimum non permittit; & idem argumentum de Lucifero, Adam, & Iuda, & qualibet persona quae cecidit, vel damnatur.* 2.540 Vnde dicit Augustinus 5. contra Iulianum 6. Ex numero electorum nullus perit; caeteri autem mortales qui ex hoc numero non sunt, sed vasa irae facti sunt, ad vtili∣tatem nascuntur istorum: Non enim quenquam eorum Deus temerè aut fortuito creat, aut quid de illis boni operetur, ignorat, cùm & hoc ipso bonum operetur, quod in eis huma∣nam [unspec D] creat naturam, & quod ex eis ordinem saeculi praesentis exornat. Deus ergo non inten∣debat statum cadentium, nec beatitudinem damnandorum, quare & vt per vigesimum se∣cundum videtur, intendebat aliquo modo casum & damnationem cuiuscunque talis, quod & Psalmista videtur sentire Psalmo 103. cùm sic dicit,* 2.541 D••aco iste quem formasti ad illudendum ei, si per Draconem Lucifer designetur. Et Ecclesiastici 39. Sunt spiritus qui ad vindictam creati sunt, &c. Et supra, eodem 26. Qui transgreditur à iustitia ad peccatum, Deus parauit cum adromphaeam; quibus & consonare videtur dictum Saluatoris de filio perditionis, scili∣cet Iuda, Ioan. 17. & Apostolus 2. ad Thess. 2. de homine peccati, filio perditionis, scilicet Anti-christo; quanquam & ista à sanctis Patribus aliter exponantur. Haec etiam videtur sententia Apostoli ad Rom. 9. dicentis,* 2.542 Annō habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud verò in contumeliam? quod & statim exponit de vasis irae aptis in interitum,* 2.543 & vasis miscricordiae in gloriam praeparatis; quem locum Apostoli Augustinus 5. [unspec E] contra Iulianum recitat expressiùs pro ista sententia, secundum translationem aliam in haec verba, Si autem voluit Deus ostendere iram, & demonstrate potentiam suam, attulit in multa patientia vasa itae, quae perfecta sunt in perditionem, &c.

[unspec A]

CAP. XXIIII. Obiicit contra immutabilitatem diuinae scientiae, & respondet.

OBijcitur autem contra immutabilitatem diuinae scientiae isto modo. Deus sciuit Christum pati, & nunc nescit, ergo scientia sua mutatur. Item Deus nesciuit hoc instans esse, & nunc scit. Item Deus praesciuit Christum pati vel passurum, & nunc non praescit. Itemque Iudith 9. Illa post illa cogitasti. Pro istis autem sciendum quòd Deus aliter intel∣ligit [unspec B] complexa quam nos; Nos enim semper intelligimus talia compa∣rando ad praesens instans, Omnis enim propositio componitur ex no∣mine & verbo, communiter loquendo de verbo, sicut Priscianus, & caeteri Latini loquuntur, vt comprehendit praesens, praeteritum, & futurum; non sicut lo∣quuntur Graeci, qui teste Aristotele 1. peri hermenias, vocant verbum tantum verbum prae∣sentis temporis, reliqua verò casus verborum; & vt patet ibi, omne verbum consignificat tempus; Curtit enim consignificat tempus praesens, scilicet nunc esse cursum, Curret verò vel currebat quod complectitur scilicet praeteritum vel futurum; & hoc manifestum est, quia currebat significat fecisse cursum priùs secundum tempus, curret verò futurum cursum poste∣rius; & vt patet 5. Metaph. 16. Prius secundum tempus in praeterito est remotius à nunc praesenti, in futuro verò quod est propinquius ipsi nunc, ipso nunc vt principio, & primo ente ad quod alia comparantur. Nos autem propter debilitatem intellectus nostri non possumus [unspec C] distinctè cognoscere omnes particulas temporis semper fluentes, & continuè succedentes; Ideoque accipimus praesens instans quod de toto tempore est actualissimum, & nobis notissi∣mum, & ponimus illud pro signo, & termino quodam certo, per comparationem ad quod seu quem, intelligimus praesentia, praeterita, & futura. Quare & propositiones nostrae significan∣tes cum tempore, necessariò significant isto modo, scilicet relatiue, & comparatiue ad praesens instans quodcunque. Ideoque haec propositio Christus patitur continuè diuersum significat, & diuersum, secundum quod diuersa instantia fiunt praesentia successiue, & Christus patieba∣tur, & patietur, consignificant parimodo, sicut species in oculo fixo vidente in certo situ par∣tes fluminis continuè decurrentes, continuè significat diuersam partem fluminis, & diuersam; & sicut tales propositiones in anima sic videntis, ista pars directè mihi obijcitur in hoc situ, & haec pars est superior, haec verò inferior, vel haec pars est prior, & haec posterior, semper alia & alia ‖ 2.544 repraesentans, in comparatione ad varias partes, varijs vicibus oculo praesentatas. Quare [unspec D] & haec propositio Christus patietur aut patitur, quae aliquando fuit vera, nunc est falsa; & haec propositio Christus patiebatur, quae aliquando fuit falsa, nunc est vera; & quia scientia, credu∣litas, & opinio nostra sunt per propositiones huiusmodi, variantur similiter sicut illae. Deus autem ex sua infinitissima claritate comprehendit omnes res particulares, & omnes particulas temporis, sicuti sunt, verissimè per scipsum: Non enim indiget comparatione vel relatione praeteritorum vel futurorum ad praesens instans, more infirmitatis humanae, sed intelligit om∣nia simul & praesentialiter aequè clarè; & hoc est, quia non scit per tales propositiones verba∣les mutabiles, sed per suam essentiam, & propriam voluntatem, quae semper vniformiter, & in∣uariabiliter omnia repraesentant. Quemadmodum si poneretur visus punctualis quiescens in centro coeli circumuoluti, & videret per extramissionē & actiuè non passiuè, sicut Deus res videt; videret semper vniformiter, sine omni mutatione sui, circumgiratas continuè singulas partes coeli, & eandem partem nunc in oriente, nunc in meridie, nunc in occidente: Sic & [unspec E] Deus omni eodem modo ex parte sui intrinsecè videt aliquid primo futurum, secundo prae∣sens, tertiò verò praeteritum; & hoc est quia non videt patiendo quicquam à visis, seu passiuè, sed agendo potiùs seu actiuè, sicut superius est ostensum. Hanc autem causam diuersitatis sci∣entiae Dei & nostrae insinuans August. 15. de Trin. 13. ita dicit; Deus non aliter sciuit creata,* 2.545 quam creanda; non enim eius sapientiae aliquid accessit ex eis; longè est huic scientiae scien∣tia nostra dissimilis, quia in illius naturae simplicitate mirabili, non est aliud sapere, aliud esse, sed quod est sapere, hoc est esse; nostra verò scientia est in rebus plurimis, propterea & amissi∣bilis est, & receptibilis, quia non hoc nobis est esse quod scire. Quambrē essentia Dei, seu vo∣luntas quae eadem est, sicut primò ostendebat intellectui diuino Christum passurum, ita omni eodem modo post ostendit sibi Christum pati, & nunc ostendit Christum passum fuisse, ideo{que}

Deum scite haec tria, imò potiùs hoc vnum tripliciter nominatum est idem scire & eodē modo [unspec A] omnino, sicut si nos haberemus aliquam vnam propositionem vniformiter significantem na∣turaliter vel ex impositione, sicut essentia seu voluntas Dei sibi significat, primò Christum passurum, deindè pati, & demum passum, & haberemus semper vnam scientiam confor∣mem illi propositioni; tunc eodem modo, sine aliqua mutatione in nostra scientia, sciremus eandem rem futuram, praesentem, & praeteritam. Cum ergo in primis assumitur, Deus sciuit Christum pati, & nunc nescit, Prima debet distingui penes compositionem & diuisionem, vel eo quòd potest loqui de dicto, vel de re dicti; In sensu verò composito, & de dicto, videtur vl∣terius distinguenda, eo quòd Propositio, complexum, seu dictum potest accipi pro Proposi∣tione, complexo, vel dicto extra mentem diuinam, vel in ipsa, quatenus ibi potest similitudi∣nariè assignari complexum, scientiaque complexa, sicut 18. capitulum suadebat. In sensu igitur compositionis, & de dicto, extra mentem diuinam est vera: Deus enim sciuit talem Propositionem, Christus patitur, scilicet in tempore Passionis. Et si arguitur in hoc sensu, [unspec B] Deus sciuit illam, & nunc nescit, igitur Deus, vel saltem scientia eius mutatur, dicendum hoc non sequi; imò hoc est propter mutationem Propositionis de vera significatione in falsam, & de veritate in falsitatem; sicut nec sequitur de oculo fixo intuente in eodem situ continuè par∣tes fluminis succedentes, quòd ipse mutetur, eo quòd prius vidit aliquam partem quam nunc non videt; Immò sufficit quòd illa pars mutetur; sicut etiam non sequitur, Deus prius fuit Dominus diluuij, & nunc non est, ergo Deus mutatur, sed forsan diluuium ipsum mutatur, sicut & in puris creaturis non sequitur in talibus relatiuis. Et si adhuc arguatur, saltem sequi∣tur, quòd Deus pauciora scit quam sciuit; dicendum hoc non sequi, quia sicut prius ista fuit scita & nunc est nescita, ita sua contradictoria prius fuit nescita, & nunc est scita. Adhuc for∣sitan Sophisticus calumniator instabit; Ponatur, inquiet, quòd contradictoria sua non sit nec aliqua talis vera, tunc cessat recompensatio huius pro illa, tunc ergo sciet pauciora quam pri∣us. Item cuiuslibet contradictionis altera pars est melior, dignior, & nobilior, vt patet ex pri∣oribus, [unspec C] & scientia de melioribus, dignioribus, & nobilioribus, est melior, dignior, & nobi∣lior, vt patet per Philosophum 1. de Anima 1. & 1. Metaph. in Prologo 6. Metaph. 3. & per Auerroem ibi, & super 2. de Coelo Comment. 60 ergo tota diuina scientia est perfectior hac vice quam illa. Ad primum istorum dicendum quòd est satis possibile quòd sciat pauciora complexa extrinseca in esse existere, quàm prius, non tamen intrinseca in esse scibili. Imò pos∣sibile est, quod nullum verum complexum, nec etiam incomplexum extrinsecum sciat in esse existere, quia possibile est quòd omnia destruantur, sicut nec sciuit ante mundum, quando nullum illorum existebat, nec tamen si sic esset, haberet minorem scientiam tunc quam prius. Non enim scit per talia vera creata, sed tantum per vera sibi intrinseca, & aeterna, sicut prae∣cedentia docuerunt; et illa vera manent semper aequalia omni modo penitus non mutata. Sed adhuc forsitan replicabit & dicet, sit A talis Propositio, vel quasi similitudinariè lo∣quendo in mente diuina, Christus patitur, & B suum contradictorium, tunc A prius fuit [unspec D] verum, & nunc est falsum, & è contra de B, ergo illa vera intrinseca Deo mutantur, quare & ipse Deus necessario commutatur. Dicendum, quòd A non significat sicut ista Propo∣sitio creata, Christus patitur, quia tunc continuè significaret, vel consignificaret diuersi∣modè, vel diuersa secundum diuersitatem instantis vel temporis, in quo esset, sicut superius est ostensum; sed semper immobiliter consignificat idem tempus omninò seu instans. Ideo∣que sicut tempore passionis significauit praesentialiter, Christum tunc pati, ita nunc signifi∣cat eodem modo omninò, Christum fuisse tunc passum, aequiualenter istis duabus Proposi∣tionibus nostris, Christus nunc patitur, quae fuit in tempore Passionis, & Christus tunc pa∣ticbatur, quae est in * 2.546 praesenti. Adhuc autem non desinet obgarrire, sed dicet A nunc est verum, & B similiter; verum est enim Christum non pati, ergo contradictoria sunt simul vera. Hic autem dicendum, quòd quot sunt instantia in toto tempore, tot Propositiones af∣firmatiuas & negatiuas imaginariè diuersas correspondentes illis habet Deus de quocun∣que [unspec E] similes talibus, Christus patitur in hoc instanti, Christus patitur in illo instanti, & ita de caeteris; Intelligit enim Deus omnes Propositiones intelligibiles veras vel falsas. Et quia secundum Philosophum primo Elenchorum, Contradictio est oppositio vnius & eiusdem non nominis tantum, sed rei & nominis, secundum idem, & ad idem, similiter, & in eodem tempore; si A & B sint contradictoria, oportet quòd referantur ad idem tem∣pus; Ergo A in mente diuina affirmat pro instanti vel tempore Passionis, sic oportet, quòd B neget pro eodem, & tunc B est falsum; Si autem capiatur vna alia similis B, quae negat Christum pati pro aliquo instanti vel tempore, puta pro praesenti illa est vera, quae & sit C, sed C non contradicit A, quia non pro eodem instanti vel tempore af∣firmant

[unspec A] & negant, sicut ista non contradicunt, Christus patiebatur tunc, & Christus non patitur nunc, nec C & B conuertuntur, quia negant pro diuersis instantibus vel temporibus sicut ista, Christus non patitur nunc, Christus non patiebatur tunc. Per haec patet responsio, si prima accipiatur in sensu compositionis, & de dicto extra mentem diuinam. Hunc autem reor esse intellectum dicentium quòd Deus est pelagus infinitum, omnem contradictionem absorbens, & quòd in aeternitate diuina omnia vera, futura, praesentia, & praeterita, sunt si∣mul vera, quos quidam moliuntur arguere, quia tunc contradictoria essent simul vera, & ea∣dem propositio simul vera & falsa. Qui ideo non concludunt, quia Deus non scit quicquam per propositiones creatas affirmatiuas & negatiuas, quae necessario contradicunt, quia quan∣docunque sunt, sunt simul in eodem instanti, & affirmant & negant pro illo, ac vtraque ta∣lium alternatur successiuè à veritate in falsitatem, vel è contra: sed quicquid Deus scit, com∣plexè scit per propositiones ab initio increatas, quae licet secundum quid contradicere vide∣antur, [unspec B] quia more contradictoriorum affirmant & negant idem de eodem; non tamen sim∣pliciter contradicunt, quia non sic affirmant vel negant pro eodem tempore vel instanti, nec vnquam aliqua talium post veritatem induit falsitatem, quia copulatio extremorum in men∣te diuina, non est volubilis, secundum volubilitatem temporis vel instantis, sed semper sta∣biliter copulat pro eodem, sicut superius est ostensum. Per haec eadem patet responsio ad se∣cundum argumentum praemissum, quia Deus omnem partem contradictionis intrinsecae, quam semel sciuit, stabiliter semper sciet; si autem loquatur de parte contradictionis extrin∣secae, ex natura tali scientia Dei nec perficitur, nec imperficitur, sicut à nulla tali causatur, si••uti nec à posterioribus rebus scitis, sicut praecedentia docuerunt. Per haec patet respon∣sio circa istam, Deus sciuit Christum pati, si sumatur in sensu composito & de dicto; si au∣tem sumatur in sensu diuiso, & re dicti, videretur forsitan vlterius distinguendum, sicut ista. Laborans sanabatur, eo quod pati potest supponere seu apponere pro pati nunc vel prius. Primo modo non est vera, Deus enim nunquam sciuit Christum nunc pati. Secundo modo [unspec C] est vera; Deus enim sciuit Christum pati prius, scilicet tempore passionis. Si igitur argna∣tur in hoc sensu, Deus sciuit Christum pati, & nunc nescit Christum pati, ergo Deus sciuit aliquid quod nunc nescit; est aequiuocatio manifesta. In maiori enim sumitur pati, pro pati prius; in minori verò pro pati nunc; in secunda namque sunt omnia verba praesentis tem∣poris, nec ampliatiua ad praeteritum vel futurum. Si autem minor sumatur concorditer cum maiori, realiter non vocaliter oportet sic dicere; Deus nescit Christum passum fuisse, eritque discursus peccans in materia non in forma. Haec enim minor erit falsa, quoniam idem omnino realiter, est, Deum prius sciuisse Christum tunc pati, & Deum nunc scire, Christum tunc passum fuisse. Per haec quoque, vt arbitror, potest haberi recta solutio illius antiqui sophismatis Oxoniensis, Deus scit quicquid sciuit. Secundum etiam argumentum per eadem potest solui. Argumentum verò tertium capitale de praescientia per similem lo∣gicam [unspec D] potest solui; & haec videtur Logica Petri Lumbardi, primo Sententiarum suarum, Di∣stinct. 44. capite vltimo, & Distinct. 41.6. & Algazel 3. Metaphys. sentent. 6. Dictum au∣tem Iudith, in tertio argumento potest intelligi de ordine effectuum cogitationis diuinae, non de ordine cogitationum in Deo.

CAP. XXV. Obijcit contra immutabilitatem diuinae voluntatis, & soluit.

EIsdem quoque rationibus potest aliquis impugnare immutabilitatem [unspec E] voluntatis diuinae, & eisdem defensionibus potest defendi. Potest eti∣am & alijs rationibus specialibus sic argui contra illam, Deus creauit totam naturam rationalem ad beatitudinem, & voluit tunc quod tota beatificaretur, & nunc non vult, imò vult contrarium, videlicet, quòd magna pars eius sustineat miseriam sempiternam. Item quando Iudas fuit in charitate, & gratia, Deus voluit eum saluari; haec enim secun∣dum Augustinum 15. de Trinitate 18. sola diuidit inter filios regni ae∣terni, & perditionis aeternae, & gratia efficit gratum Deo, nunc autem vult cum damnari; & ita vniuersaliter de iustis casuris, & iniustis surrecturis, & finaliter permansuris. Item Deus oftensus peccantibus & auersus, per preces, & alia merita conuertitur, & placatur; & è contra

de iustis peccantibus; Alias enim preces vanae, & inutiles viderentur, & peccata impunita [unspec A] relinqui: & haec videtur fides generalis Ecclesiae, & continentia veteris testamenti & noui; Vnde Ierem. 18. ait Dominus,* 2.547 Repente loquar aduersum gentem & aduersum regnum vt e∣radicem & destruam, & disperdam illud. Si poenitentiam egerit gens illa à malo suo quod lo∣cutus sum aduersus eam; agam & ego poenitentiam super malo quod cogitaui vt facerem ei: Vt subito loquar de gente & de regno, vt ae dificem & plantem illud, Si fecerit malum in o∣culis meis, vt non audiat vocem meam, poenitentiam agam super bono quod locutus sum vt facerem ei.* 2.548 Item Ezech. 33. Si dixero quòd vita viuet, & confisus in iustitia sua fecerit ini∣quitatem, omnes iustitiae eius obliuioni tradentur, & in iniquitate sua quam operatus est, in ipsa morietur: Si autem dixero impio morte morieris, & egerit poenitentiam à peccato suo, vita viuet,* 2.549 & non morietur. Item Ionae 3. Quis scit si conuertatur & ignoscat Deus, & re∣uertatur à furore irae suae, & non peribimus? Et vidit Deus opera eorum, quia conuersi sunt de via sua mala, & misertus est super malitiam, quam locutus fuit, v faceret eis, & non [unspec B] fecit.* 2.550 Item Zachar. 1. Conuertimini ad me, & ego conuertar ad vos dicit Dominus. Item dicit Hieronymus in expositione Amos Prophetae, & allegatur in Canone de poenitentia dist. 1. Si agamus; Si agamus poenitentiam ipsum quoque Deum suae poenitebit sententiae; & rursus; Promittit prospera, si poenitentiam egerimus, quod si negligentia dissoluamur, & illum poenitebit sponsionis, promissaque mutabit; Idem super illud Dan. 4. & allegatur in Canone vbi priùs. Quamobrem, Peccata tua eleemosynis redime, & iniquitates tuas in misericordijs pauperum, si fortè ignoscat Deus delictis tuis; quod si praedixit, scilicet Da∣niel, sententiam quae mutari non potest, quomodo hortatur scilicet ipsum Nabuchodonosor ad eleemosynas pauperum, & misericordiam, vt Dei sententia permutetur? & respondit dicens quod facilè soluitur exemplo Regis Ezechiae, quem Esaias dixit esse moriturum, & Niniuitarum, quibus dictum fuerat, Adhuc 40. dies sunt & Niniue subuertetur; & inde ad preces Ezechiae & Niniue Dei sententia mutata est. Rursum bona agenti si asserit polliceri [unspec C] indulgentiam, alioquin & in reuerentia loquitur Deus se mala minari super gentem, etsi bo∣na fecerit misericordias clementia commutare rursum asserit polliceri, & si male fecerit, dicit suam mutare sententiam, non in homines, sed in opera quae mutata sunt. Neque enim ho∣minibus Deus irascitur, sed vitijs, quae cùm in homine non fuerint, nequaquam punit quod mutatum est. Totum etiam nouum testamentum, quid aliud sonat, vel docet, nisi poeniten∣tibus & conuersis misericordiam Dei, & amicitiam in praesenti, & gloriam in futuro, ac im∣poenitentibus & auersis horum contraria, quae sine mutatione voluntatis diuinae non fiunt. Adhuc autem & legitur saepe de Deo, quod ipsum poenituit de bono aliquo, & de ma∣lo; quomodo ergo non est mutabilis voluntatis? Vt quid etiam verax Deus nos ad ora∣tionem & preces toties excitaret, dicendo, Petite & accipietis, quaerite & inuenietis, pul∣sate & aperietur vobis, & Quicquid petieritis Patrem in nomine meo dabit vobis, & o∣portet semper orate, & nunquam deficere, cum multis similibus, nisi preces huiusmodi diui∣nam [unspec D] flecterent voluntatem, & al quid quod pro nobis non prius disposuit, impetrarent? Si enim ab initio immutabiliter voluit omnia omnibus euenire, cùm secundum capitulm 10^um. voluntas eius sit efficax, & infrustrabilis omni modo, & sine precibus non minus quodlibet dispositum pro quolibet eueniret; omnes er go preces, omnes quoque Letaniae, quibus San∣ctos rogamus orare pro nobis, vanae & superfluae videbuntur. Item Deus non est minoris potentiae quàm figulus: sed figulus potest habere diuersas, & contrarias voluntates ad inui∣cem succedentes;* 2.551 ergo & Deus hoc potest; & illud videtur argumentum Domini Ierem. 18. dicentis ad Ieremiam: Surge & descende in domum figuli, & descendit, & ecce faciebat opus, & dissipatum est vas; conuersusque fecit illud vas alterum, sicut placuerat in oculis eius, & dixit Dominus ad Ierem. Nunquid sicut figulus iste, non potero vobis facere domus Israel? Ecce si∣cut lutum in manu figuli, sic vos in manu mea, repente loquar &c. superius allegata. Item Deus potest facere, & saepè facit multos nouos effectus ‖ 2.552 immediatè per seipsum, & à volunta∣te [unspec E] antiqua non potest ‖ 2.553 immediate prouenire actio noua, vt dicit Philosophus 8. Phys. & A∣uerroes similiter in comment. 8.15. ac alijs; ergo hoc est per voluntatem nouam. Voluntas ergo diuina mutatur. Ad primum istorum patet per praehabita circa corollarium vigesimi tertij; veruntamen pro intellectu Sanctorum, potest dici, quod Deus sic creauit rationa∣lem naturam, quod tota fuit capax beatitudinis, & tota fuisset beatitudinem consecuta, nisi gratis peccasset, & sic se indignam ad beatitudinem reddidisset. Pro secundo argumento sciendum, quod charitas ad propositum accipitur dupliciter in scriptura, scilicet pro charitate increata & creata; Charitas increata adhuc dupliciter scilicet communiter & essentiali∣ter, & sic competit toti Trinitati, & cuilibet personarum; Propriè quoque ac personaliter & sic appropriatur Spiritui Sancto tantum; & accipitur etiam propriè pro voluntate diuina;

[unspec A] vt patet per August. 15. de Trinit. 19. & 20. ac alijs locis multis.* 2.554 Charitas verò creata est effe∣ctus huius charitatis increatae in cordibus fidelium, quo charè diligimus Deum & proximum; Vnde Apostolus ad Rom. 5. Charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Sp. Sanctum,* 2.555 & sic est vna virtus Theologica; imo secundum eundem Apostolum 1. ad Cor. 13. maior trium Theologicarum virtutum, quod satis apparet per sententiam omnium Doctorum poenè con∣cordem. Aliter autem accipitur charitas minùs ad propositum, pro charitate naturali, morali, seu passionali, qua quis ex natura, seu ex virtute morali, aut ex passione habet sibi quid charum.* 2.556 Vnde 2. Machab. 14. Alchimus autem videns charitatem Nicanoris & Iudae ad inuicem &c. & secundum Philosophum 5. Metaph. quasi per totum, & alibi multis locis; & sicut patet etiam ex 2^o capitulo, Omne quod dicitur de diuersis, dicitur de aliquo eorum primò, per cuius par∣ticipationem & attributionem variam caeterorum ad ipsum, modis suis comperit alijs: sic & charitas primò dicitur de charitate increata essentiali, ex qua velut originali fonte, caeterae sicut [unspec B] riuuli quod ammodo deriuantur. Gratia verò potest similiter accipi, vt videtur; Est enim gra∣tia increata, & creata, siue gratia gratificans, seu gratis daus, & gratia gratis data: Gratia incre∣ata & gratificans est diuina voluntas non propter aliquod meritum antecedens, nec propter aliquam retributionem, aut vtilitatem propriam subsequentem, sed gratis volens aeternaliter bonum alicui, temporaliterque dans sibi; Gratia verò creata, seu gratis data est effectus hu∣ius gratiae increatae. Secundum membrum huius distinctionis est omnibus satis notum, sed primum non est omnibus ita notum, sed potest innotescere ex illo Apostoli ad Eph. 1. Benedi∣ctus Deus Pater, qui praedestinauit nos in adoptionem filiorum secundum propositum volun∣tatis suae, in laudem gloriae gratiae suae, in qua gratificauit nos in dilecto filio suo, in quo habe∣mus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum, secundum diuitias gratiae eius. Ecce quod voluntas Dei est gratia gratificans, quia gratis vult bonum alicui, & ideo dicit Glossa, Gratia praedestinauit nos, id est, sola gratia praeelegit, id est, voluntate gratuita. Est e∣tiam [unspec C] gratia gratis dans bonum, quia redemptionem & remissionem peccatorum, vbi simi∣liter patet effectus gratiae gratis dantis.* 2.557 Ideoque dicit Augustinus 9. super Genes. ad literam 26. quod in voluntate Dei est gratia per quam salui fiunt peccatores; & istam distinctionem ponit Petrus Lumbardus 2. sentent. distinct. 27.5. planè.* 2.558 Vtraque verò gratiarum istarum potest intelligi generaliter & specialiter. Potest enim dici gratia gratis volens & dans gene∣raliter quodcunque bonum, vel specialiter volens alicui bonum iustitiae & gloriae sem∣piternae, & dans sibi aliquam specialem virtutem, qua possit consequi tale bonum, & corre∣spondenter per omnia dicitur gratia gratis data: Haec etiam gratia increata gratificans seu gra∣tis dans, quae est diuina voluntas, potest accipi dupliciter, sicut charitas; Communiter & es∣sentialiter, & sic competit toti Trinitati & cuilibet personarum; & specialiter ac personaliter & sic appropriatur spiritui sancto; vt patet per Augustinum 15. de Trinit. 20. ideoque Scrip∣tura creberrimè attribuit gratiam spiritui sancto, velut speciali quodammodo & proprio [unspec D] Autori. Aliter accipitur gratia minùs ad propositum pro illo quod refertur Deo pro bene∣ficio gratioso, sicut dicimus, Gratias agamus Domino Deo nostro: Hae etiam omnes gratiae secundum quandam imitationem accipiuntur similiter in creaturis; voluntas enim creata volens & dans gratis bonum alicui creaturae potest dici gratia gratificans, & dans gratis, & bonum datum potest dici gratia gratis data: Dicitur etiam gratia illud quod recipiens pro tali beneficio refert danti. Inter autem omnes has gratias, Primò dicitur gratia de gra∣tia essentiali increata, quae omnes alias gratias destillat gratissimè & deriuat, sicut de charitate chariss ma superiùs erat dictum. Voluntas etiam Dei accipitur multipliciter, scilicet propriè pro voluntate sua essentiali, quae vocatur ab Apostolo ad Rom. 12. beneplacens & perfecta; Impropriè autem & figuratiuè accipitur pro suo effectu, siue pro suo signo, vt patet per Augu∣stinum 22. de ciuit. Dei. 2. & per Hugonem de Sacram. lib. 1. par. 4. & per Petrum Lumbard. 1. sent. dist. 45. & est quidam color Rhetoricus quem Tullius vlt. suae nouae Rhetoricae denomi∣nationem [unspec E] appellat. Cum igitur accipitur in argumento, quando Iudas fuit in charitate & gra∣tia, Deus voluit eum saluari, loquendo de charitate, & gratia increata specialiter, quatenus scilicet Deus habet aliquem sibi charum, & gratificat eum ad vitam aeternam, non est verum; quia Iudas nunquam fuit in tali charitate, vel gratia; quoniam Deus nunquam habuit eum gratum, aut charum ad vitam aeternam. Si autem loquatur de charitate gratia{que} creatis, & de voluntate Dei propriè & essentiali, non est verum, quia Deus nunquam sic voluit Iudam sal∣uari, & cùm hoc probatur, quia sola charitas diuidit inter filios regni, & perditionis, loquendo de charitate creata, non est verum. Multi enim peccatores surrecturi & permansuri finaliter hanc non habent; multi quo{que} Iusti casuri, & sic permansuri finaliter illam habent. Sed sola charitas increata, quae hos habet charos ad regnum, & hos non habet, diuidit inter filios reg∣ni, & perditionis, sicut in principio lucem à tenebris diuidebat; & de illa charitate loquitur ibi

Augustinus, vt patet capitulo allegato, & capitulo sequenti diffusè. Et quòd haec charitas, [unspec A] scilicet chara Dei voluntas immutabiliter, & infallibiliter diuidat hos ab illis, per 20^um. 21^um. 22^um. & decimum faciliter apparebit.* 2.559 Haec enim charitas est Spiritus Sanctus, diuidens singulis prout vult 1. ad Cor 12. & hoc expressius sentit Apostolus supra, eodem 4. cum quae∣rit, Quis enim te ducernit? quasi velit quaerere, quis discernit te electum à reprobis, & innu∣ere,* 2.560 quòd solus Deus te sic discernit; Et sic exponit Augustinus hanc Autoritatem multis lo∣cis; quorum vnus scilicet de Correptione & gratia, allegatur in Glossa, cum dicit; Quis enim te discernit a massa perditionis? nullus nisi Deus, solus ipse separat te à perditis; sed quia ho∣mo inflatus posset respondere, vel voce, vel cogitatione, & dicere discernit me fides mea, & iustitia & oratio mea, occurrit Apostolus dicens, Quid habes, quod non accepisti? ideoque haec quaestio sequitur immediate aliam quaestionem. De gratia quoque est similiter dicendum per omnia, quae & qualiter efficit, vel non efficit quemp••am gratum Deo. Si autem loquatur de voluntate signi seu effectus voluntatis diuinae, cum praemittitur quandò Iudas fuit in cha∣ritate, [unspec B] Deus voluit eum saluari, verum est. Et cum arguitur vltra; Nunc non vult eum saluari, ergo voluntas Dei mutatur, loquendo vniformiter benè concludit, scilicet, quòd effectus & signa voluntatis diuinae mutantur, nec hoc est contra 23. capitulum, quon••am illud probat immutabilitatem voluntatis & volutionis diuinae essentialis & intrinsecae, beneplacentis & & perfectae. Aliter potest dici, videlicet quòd Iudas, quandò fuit in charitate & gratia, fuit charus & gratus Deo, secundum praesentem tunc iustitiam qua bonus erat, & sic scriptus fuit in libro vitae, sic{que} Deus voluit eum saluari, non autem penitus absolutè, & hoc patetpet beatum Ambrosium super illud ad Rom. 9. vt ostenderet diuitias gloriae suae in vasa miseri∣cordiae quae praeparauit in gloriam,* 2.561 sic dicentem, Sunt quidam quibus gratia data est in vsum, vt Sauli, Iudae & illis discipulis, quibus Dominus dixit, Nomina vestra scripta sunt in coelo, & post abierunt retrò. Sed hoc Dominus de eis dixit propter iustitiam cui deseruiebant, ac si di∣ceret, Digni estis nunc vita aeterna, quia erant boni; secundum praescientiam verò, in numero [unspec C] malorum erant; & allegatur haec Autoritas in Glossa diffusius; et hoc propter istam autorita∣tem tenet Petrus Lumbardus 3. Sentent. dist. 21.1.* 2.562 Similem distinctionem de Filijs Dei facit Augustinus de Correptione & gratia 28. & 29 docens, quòd quidem sunt filij Dei secun∣dum praedestinationem & praescientiam, quidam secundum susceptam temporaliter gratiam; & sub alijs adhuc verbis; Aliqui sunt filij Dei Deo, aliqui verò nobis, id est, aliqui secun∣dum diuinum iudicium, aliqui secundum humanum; Et supra 24. facit distinctionem similem de Electis;* 2.563 Et infra, 73. de filio pacis. Has autem distinctiones Augustini recitat Gratianus diffusè de Poenitentia dist. 4. Si ex bono. Pro tertio argumento sciendum, quòd offensa Dei, & eius placatio, ira, vel amor, sententia boni vel mali, & similia, possunt dupliciter ac∣cipi, scilicet pro voluntate, seu voluntione diuina sic affecta, vel pro talibus eius effectibus siuè signis;* 2.564 sicut de eius voluntate nunc est dictum. Vnde & Augustinus 2. ad Simplicianum 20. docens, quomodò passiones humanae possunt Deo attribui, videlicet separando indignum à [unspec D] digno, sic ait, De ira hominis detraho turbulentum motum, vt remaneat vindictae vigor, at{que} ita vtcunque assurgo ad notitiam illius, quae appellatur ira Dei. Item de misericordia si aufe∣ras compassionem cum eo, quem miserearis, participatae miseriae, & remaneat tranquilla bo∣nitas subueniendi, & à miseria liberandi, insinuatur misericordiae diuinae qualiscunque cog∣nitio. Zelum quoque Dei non repudiemus & aspernemur, cum scriptum inuenimus, sed au∣feramus de humano Zelo pallidam tabem doloris, & morbidam perturbationem animi, re∣maneatque illud solum iudicium quo corruptio castitatis impunita esse non sinitur, & assurgi∣mus vt incipiamus aliquo modo capere zelum Dei. Quapropter cum legimus etiam Deum dicentem, Poenitet me, consideremus quod esse soleat in hominibus opus poenitendi, procul∣dubio reperitur voluntas mutandi, sed in homine cum dolore animi est. Reprehendit enim in se quòd temere fecerit. Auferamus ergo ista quae de humana infirmitate at{que} ignorantia ve∣niunt, [unspec E] & remaneat solum velle, vt non ita sit aliquid quemadmodum erat, sic{que} potest aliquan∣tum intimari menti nostrae qua regula intelligatur, quod poenitet Deū: Cum enim poenitere dicitur, vult non esse aliquid sicut secerat, vt esset; sed tamen & cum ita esset ita esse debebat, & cum ita esse non sinitur, iam non debet esse ita perpetuo quodam & tranquillo aequitatis iudi∣cio quo Deus cuncta mutabi ••a incommutabili voluntate disponit. Qui & super illud Psal∣mi 82. ••a tua turb••bis eos, Meminerimus, inquit, sanè iram Dei sine vlla affectione turbu∣lenta nos ••eb••re intelligere. Ita quippe eius dicitur ratio iusta vindictae, tanquam si lex dica∣tur ••as•• cum ministri eius secundum eam commoti vindicant. Quod etiam ira Dei, ostensa, & similia sumantur quandoque pro diuinae voluntatis sic affectae effectibus s••nè signis, praece∣dentia manifestant. Primo igitur modo loquendo, oftensa Dei, seu ira immutabilis est om∣ninò;

[unspec A] secundo modo frequenter mutatur, & sic dicitur voluntas diuina mutari non per mu∣tationem sui sed aliorum; vt patet per Augustinum 5. de Trinit. vlt. & 22. de Ciuit. Dei 2. si∣cut 23. allegauit, & in hoc sensu procedunt autoritates Prophetarum, & Ieronymi allegatae. Multae quoque tales prophetiae comminatoriè multa praedicunt, nec eueniunt; non enim haec praedicunt vt eueniant: vnde Ieronymus in Glossa autoritatis Ezechielis 33. allegatae;* 2.565 Non statim sequitur, vt quia Propheta dicit, eueniat quod praedicit; Non enim praedicit vt veniat, sed minatur ne veniat. Nec quia Deus loquitur, necesse est fieri quod minatur, sed vt poeni∣teat cui minatur, & non fiat quod futurum est, si verba Dei contemnantur; ita quòd in talibus prophetijs videtur semper intelligi conditio quaedam talis, nisi poenitueritis de peccatis. Vn∣de & in prologo Glossae super Psalterium, ponitur duplex prophetia, scilicet secundum prae∣destinationem, quam necesse est semper impleri secundum tenorem verborum; & secundum [unspec B] comminationem, vt 40. dies sunt & Niniue subuertetur, quae non semper impletur secun∣dum verborum superficiem, sed secundum tacitae intelligentiae significationem; & simile ha∣betur in Glossa super illud Mat. 1. Hoc autem totum factum est, vt adimpleretur quod dictum est per Prophetam dicentem; Ecce virgo, &c.* 2.566 Hoc etiam vult Augustinus super illud Psalmi 50. Incerta & occulta sapientiae tuae manifestasti mihi, dicens; Sub hoc merito Niniuitae poe∣nituerunt, & certam misericordiam meruerunt. Stetit ergo Niniue, & non est euersa. Ego autem puto impletum esse, quod Propheta dixit; Respice quae fuit Niniue, & vide quia euer∣sa est in malo, & aedificata in bono; & sic intelligit Gregorius 16. Moral. 4. super illud Iob 22. Qui sublati sunt ante tempus suum, cùm dicit; quòd Deus plerunque mutat sententiam,* 2.567 consilium nunquam, id est, sensum verborum, non dispositionem eius aeternam; & sic expo∣nit eum Glossa, Esaiae 38. Sic plerunque fit mutatio diuinae sententiae, quòd non semper ad li∣teram adimpletur. Illud autem de poenitentia Dei obiectum soluitur per praemissa,* 2.568 quod & septimum huius soluit. Ad aliud autem quod arguitur de orationibus & letanijs, patet per fi∣nem [unspec C] 23. Non enim est imaginandum, quòd Deus prius quicquam velit, vel non velit, & mo∣re instabilis hominis vincatur precibus, & mutetur, nec quòd Sancti in Coelo multiplicatis precibus flectant voluntatem diuinam, sicut homines in terra humanam, sicut ex praecedenti∣bus satis constat. Dicitque Petrus Lumbardus 4. Sent. dist. 45. vlt.* 2.569 Oramus Sanctos vt in∣tercedant pro nobis, id est, vt merita eorum suffragentur nobis. Sancti enim non orant De∣um facere hoc vel illud, nisi viderint Deum sic velle, nisi forsan sit quicquam tale, super quo ignorant voluntatem diuinam, sicut nos in pluribus ignoramus. Sed hic potest aliquis sic in∣stare; Si Deus velit aliquid facere, frustrà videtur orare eum quòd hoc faciat, & si nolit ali∣quid facere, ad nullas preces hoc faciet, ergo superfluunt omnes preces. Item tunc non esset generaliter orandum pro omnibus, nec pro quolibet proximo viatore: Constat enim quod triticum non crescit sine zizanijs, nec grana sine paleis; & quòd ciues ciuitatis Dei, & ciuitatis diaboli semper currunt promiscuè in praesenti. Quare constat Deum nolle omnes saluari. Si [unspec D] ergo voluntas ‖ 2.570 sua per nullas preces possit mutari, quicunque orat pro omnibus, scit se non exaudiendum à Deo; quare sine spe & vanè scienter sic orat. Ad primum istorum dicendum quod supponit vnum falsum, horrendum cuilibet Christiano, quod & repugnat Christi ope∣ribus & doctrinae; videlicet, quòd frustrà sit Deum orare, vt suam faciat voluntatem. Chri∣stus enim imminente sua tristissima passione contristatus & moestus sic orauit; Pater mi, si possibile est, transeat à me calix iste, veruntamen non sicut ego volo, sed sicut tu vis, Mat. 26. Et infra eodem; Pater mi, si non potest hic calix transire nisi bibam illum, fiat voluntas tua: qui & Mat. 6. nos docuit sic orare; Pater noster qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum, ad∣ueniat regnum tuum, fiat voluntas tua, sicut in caelo, & in terra. Licèt enim velit bonum ali∣quod nobis dare, non vult tamen nos penitus otiari, sed vult quòd semper diligentes & vigi∣les haec per preces, & ‖ 2.571 caetera merita impetremus. Vix igitur meo iudicio aliqua vtilior, aut ef∣ficacior oratio in quibuscunque prosperis vel aduersis, de eligibili aut fugibili qualicun{que} po∣teritinuentri, [unspec E] quam quòd homo ex toto corde, ex tota mente, & ex omnibus viribus ac me∣dullis, in omnibus & singulis Domino semper dicat; Fiat voluntas tua. Sic enim fiet vt homo nihil sui sibi retineat, sed & se totum, & omnia se concernentia quouismodo diuinae totaliter subijciat voluntati, Dei tantummodò nusquam sui in maximo, & in minimo volens integer∣rimè gloriam & honorem, nihil curando penitus, aut timendo, sed amplectendo laetissimè si oporteat, propter Deum, iacturam rerum, honoris, & famae, infamiam, irrisiones, persecu∣tiones, & qualescunque miserias, excepta displicentia Dei omnipotentis sola. „ 2.572 Hoc enim, & sic nullus potest dicere sine infima humilitate, & altissima charitate; & si quis non po∣test statim hoc & sic dicere, de hoc poeniteat, & velit hoc, ac dicat sic vtcunque & oret, vt possit sic dicere liberè & perfectè, & adhuc talis oratio est indubitanter plurimùm

fructuosa. Pro secundo videtur dicendum quòd quidam sunt simplices habentes zelum [unspec A] Dei, sed non secundum scientiam, qui nesciunt quod filij regni & perditionis sunt semper mix∣ti in praesenti, vel si qui essent aliquo modo filij perditionis, credunt se posse pijs precibus mu∣tare voluntatem diuinam, & impetrate, vt efficiantur filij regni, qui generaliter orantes piè pro omnibus, non peccant, quoniam ignorantia & pia intentio hos excusat; imò & merentur plu∣rimum sic orando.* 2.573 Vnde B. Aug. 22. de Ciuit. Dei. 2. distincta voluntate duplici Dei, vna scili∣cet essentiali & aeterna, & alia quam vult Deus & efficit in cordibus electorum, sic dicit; Secun∣dum ergo hanc voluntatem qua Deum velle dicimus, quod aliquos efficit velle à quibus futu∣ra nesciuntur, multa vult nec facit: Multa enim volunt fieri Sancti eius ab illo inspirata sancta voluntate, nec fiunt sicut orant pro quibusdam piè sancteque, & quod orant, non facit, cûm ip∣se in eis hanc ordinandi voluntatem Sancto Spiritu suo fecerit; ac per hoc quando secundum Deū volunt & orant sancti, vt quis{que} sit saluus, possumus illo modo locutionis dicere; vult De∣us & non facit,* 2.574 vt ipsum dicamus velle, qui, vt velint isti, facit. Simile habetur 3. Reg 8. quod ait [unspec B] Dominus ad Dauidem, quòd cogitasti in corde tuo aedificare domū nomini meo, bene fecisti hoc ipsum mēte tractans, verùm non aedificabis mihi domum; vbi Glossa, Argumentum, quod voluntas alicuius actus placet,* 2.575 etsi nō actus. Hoc idem patet per Aug. Enchirid. 8. & per Ansel∣mum multis locis ostendentem, quod rectitudo voluntatis est velle, sicut Deus vult eam velle, non autem velle id quod vult Deus; quod & Petrus Lumbardus 1. sent. dist vlt. manifestat. Alij autem scientes, vel opinantes praedicta, non possunt, vt videtur, orare absolutè pro omnibus vt saluentur; hoc enim ratio clare probat. Quis enim rationabiliter oraret, nisi se exaudiendum speraret, imò & quando crederet contrarium pro constanti? Quis enim rationabiliter aggredi∣tur opus quodcun{que} sine spe, imò cum de desperatione qualiscun{que} fructus aut finis? hoc est e∣nim contra omnem rationem agentium & naturam; Omnia namque agentia tam naturalia quàm voluntaria propter aliquem finem agunt, vt patet per Philosophum 2. Phys. 49. & quan∣tum ad voluntaria in Philosophia sua morali quasi per totum.* 2.576 Vnde & Apostolus 1. ad Cor. 9. [unspec C] Debet in spe, qui arat, arare, & qui triturat, in spe fructus percipiēdi; Et 2. Machab. 12. Nisi eos qui ceciderant, resurrecturos speraret, superfluum videretur & vanum orare pro mortuis; qui ergo non sperant omnes saluādos, sed sciunt contrarium, non debent orare absolutè pro om∣nibus vt saluentur. Imò si quando{que} generaliter orant pro omnibus vt saluentur, oportet quod tacitè saltem intelligant de omnibus praedestinatis ad vitam, vel optent quòd oratio sua valeat omnibus si quantum & vt coram Deo placitum fuerit & acceptum; non quòd per orationem suam à Deo quasi inuito quodammodo velint aliquid ex torquere. Primo autem istorum mo∣dorum orauit Saluator dicens, Ego pro eis rogo, non pro Mundo rogo, sed pro his quos de∣disti mihi,* 2.577 quia tui sunt, Ioan. 17. & huic consonat dictum Aug. 21. de Ciuit. Dei 24. supra 23. allegatum. Quod si Ecclesia esset certa, qui adhuc existentes in via, sunt praedestinati cum Dia∣bolo in ignem aeternum, non magis oraret pro eis, quàm pro Diabolo; Alioquin enim pium esset nominatim orare pro illo certae, quia reuelatae, perditionis filio Antichristo. Qui ergo nūc [unspec D] sunt certi, saltem in genere, quod in praesenti via & vita semper sunt tales, nō debent orare pro omnibus absolutè, sed aliquo dictorum modorum. Sed hic potest aliquis replicare, quod tunc nullus debet orare pro quocunque viatore: Nescit enim an sit praedestinatus, an finali∣ter reprobatus. Dicendum qui credit quempiam esse saluandum, vel per preces suas pos∣se saluari, bene potest orare pro eo etiam etsi sit damnandus, sicut superius de omnibus erat di∣ctum: Si enim nesciat vel dubitet, potest orare, saltem sub tacita conditione praedicta; Hanc au∣tem conditionem tacitam iuris diuini, quilibet videtur habere si habeat charitatem, qua volun∣tatem diuinam praefert in omnibus propriae voluntati: Absolute autem omnino non videtur orandum pro aliquo viatore. Ad aliud principale de figulo patet per praedicta; Successio enim voluntatum contrariarum in ipso non est sine impotentia & imperfectione, quia cum potentia praecedente actum, quae necessariò imperfectionem importat, sicut praehabita manifestant; Deus antem est infinitae perfectionis & actualitatis; Ideo non est in potentia ante actum ad vo∣lutiones [unspec E] contrarias successiuè. Hoc igitur non est impotentiae, aut imperfectionis in ipso, sicut praecedentia docuerunt. Autoritas autem Ieremiae intelligit, quod Deus potest mutare effectus suae locutionis, aut cogitationis, sicut figulus mutat effectus suae artis, arte semper eadem im∣mobili permanente, & talis mutatio est possibilis in voluntate diuina, sicut superiùs est osten∣sum. Nec haec ponit aliquam mutationem intrinsecam in essentiali voluntate Dei, sed extrin∣secam in regnis, & gentibus permutatis. Quod autem objicitur de illo processu 8ⁱ. Phys. non procedente sed claudo, reijcitur euidenter per 34^am. partem corollarij primi huius.

[unspec A]

CAP. XXVI. Quòd tota vniuersitas rerum est bona, & nulla res per se mala.

HIc autem in mediastino pro praecedentibus & sequentibus ostenden∣dum, totam vniuersitatem rerum omnium esse bonam, nec esse in ea aliquid quod sit malum. Huius enim oppositum Empedocles, Picta∣goras, Manes, & Manichaei haeretici dicere videbantur, sicut 18^a pars Corollarij primi docet. Omne siquidem per se volubile & amabile à [unspec B] bono & sapiente, est aliquo modo bonum, vt tam Philosophi, quàm Theologi pariter contestantur: & quaelibet pars mundi est per se vo∣lubilis & amabilis à Deo, sicut & per se creabilis, & conseruabilis est ab eo, sicut ex capitulis 2.3.6.8. & 9. poterit apparere. Item omnis veritas est bona, quia recta, iusta, & sancta; & omnis essentia est veritas, veritatemue habens, quoniam ens & verum conuertuntur, sicut ex praemissis 2. & 11. huius apparet. Vnde & Aristoteles 2. Metaph. 4.* 2.578 Vnumquodque sicut se habet, vt sit, ita ad veritatem; & 5. Metaph. vbi distinguitur ens, Esse significat quia verum; non esse autem quia non verum sed falsum. Et idem recitat 6ⁱ, 4^o, & eodem 5^o, vbi falsum distinguitur, dicitur, quòd falsum dicitur quod non est; quare & quod est dicitur verum. Et Auicenna 8. Metaph. 6. Necesse est veritas,* 2.579 veritas autem cuius∣cunque rei est proprietas sui esse, quod stabilitum est ei. Anselmus quoque in libello suo de veritate probat, quòd omnis essentia, & omnis actio, est veritas, iustitia, & rectitudo,* 2.580 vt patet [unspec C] capit. 6.7. & 8. & quasi per totum libellum; & Augustinus 83. quaestionum 1. Omnis anima,* 2.581 eo anima est, quo vera anima est; Omnis ergo anima à veritate habet, vt omninò sit. Cur er∣go non ita de alia re quacunque? Quare & 7. Confess. 15. dicit ita, Omnia vera sunt, in quantum sunt, nec quicquam est falsitas, nisi cum putatur esse quod non est. Item Deus quia est summè ens, est summè bonus & perfectus, quoniam tam Philosophi, quàm Theologi, probantes Deum esse, probant vnum primum ens; & ex hoc ostendunt illud esse maximè ens & perfectissimum & optimum; quare & omnia alia entia, quantum participant suo esse, tantum proportionaliter sunt bona naturaliter & perfecta.* 2.582 Et hoc innuit Aristoteles obscurè 1. de Coelo 100. cùm dicit, Totius Coeli finis, & omne tempus infinitatem continens, & perfectio aeternum est, à semper esse sumens denominationem immortalis & diuinus, vnde & alijs communicatum est, his quidem clarius, his autem obscurius esse & viuere.* 2.583 Augusti∣nus quoque 1. de doctrina Christiana penult. dicit idem satis clarè, Quia Deus bonus est, su∣mus, [unspec D] & in quantum sumus boni sumus, & in quantum mali sumus, in tantum minus sumus. Ille summè ac primitus est, qui omninò incommutabilis est, & qui plenissimè dicere potuit, Ego sum, qui sum: Caetera, nisi ab eo, esse non possunt; & in tantum bona sunt, in quantum acceperunt vt sint. Item si aliquid sit per se malum, illud est contrarium per se bono; illud ergo, vel saltem primum in genere malorum, est ae quale primo in genere bonorum; quoniam contraria sicut constat, posita sunt sub eodem genere & maximè distant; Ideoque sicut dicit Aristoteles 1. de Coelo 44. Contrariorum si alterum est determinatum,* 2.584 & alterum determina∣tum erit; vbi Auerroes in comment. probat hoc dicens; Hoc manifestum est ex descriptione contrariorum, quae sunt in fine remotionis, & cùm vtrumque eorum maximè distat, necesse est vt sit aequaliter in contrarietate, scilicet vt neutrum sit fortius reliquo; sed cùm posueri∣mus alterum eorum finitum, & alterum infinitum, tunc non contrariabuntur sibi aequaliter, quoniam forma contrarietatis quae est in altero eorum non erit aequalis formae contrarietatis [unspec E] alterius: & addit, Et manifestum est per se vt sint in eodem gradu contrarietatis; & si non, non in fine distabunt. Possibile enim esset addere super minus, vt esset magis contrarium, quod probat tripliciter esse falsum; Primò, quia tunc idem haberet plura contraria, scilicet summa: secundò, quia tunc illud quod positum erat in maxima distantia, non erit ita, quod est contrarium positionis: tertiò, quia tunc non esset eadem proportio vnius contrariorum ad re∣liquum, & è contra, cuius oppositum asserit esse notum. Si igitur haec sint ita, malum est infini∣tum, & aequè forte cum Deo omnipotenti, apud quē non erit impossibile omne verbū. Posset ergo impedire & frustrare Deum bonum ab omni opere suo bono, & sic non esset omnipotens cum alijs absurditatibus infinitis. Hoc idem probat Aug. 83. qu. 6. hoc modo, Omne quod est aut corporeū est aut incorporeū; Corporeū sensibili, incorporeū autē intelligibili specie con∣tinetur:

Omne ergo quod est, sine aliqua specie non est; vbi autem aliqua species est, neces∣sario [unspec A] aliquis modus est; et modus aliquid boni est; summum ergo malum nullum modum ha∣bet; Caret enim omni bono; Non est igitur quia nulla specie continetur, totumque hoc no∣men mali, de specici priuatione repertum est. Item si sit aliquid per se malum, illud est contra∣rium summo bono,* 2.585 Domino Deo bono contra Aristotelem 12. Metaphys. cap. vltim. sic scribentem, Non est contrarium primo nihil; Et Augustinus 12. de Ciuit Dei 2. Ei naturae quae summè est, contraria nulla est, nisi quae non est. Ei quippe quod est contrarium non est, et propterea Deo & supernae essentiae, & Autori omnium qualium cunque essentiarum, essen∣tia nulla contraria est. Amplius autem quod naturaliter appetit & amat bonum, est aliquo modo bonum. Si enim esset per se, & perfectè malum, esset per se & perfectè contrarium bo∣no: sed nullum talium contrariorum naturaliter appetit & amat aliud, sed magis odit & fu∣git;* 2.586 sed quilibet naturaliter appetit bonum. Nam 1. Eth. 1. dicitur, quod benè enuntiauerunt bonū, quod omnia appetunt. Et 2^o. de anima 34. Omnia appetunt diuinū & immortale. Quod [unspec B] & ratio manifestat; Omne enim habens finem naturalem naturaliter appetit illum; sed Deus est finis vltimus omniumentium, sicut ex secunda Suppositione posset ostendi, & probatur ex∣presse 12 Met. & alibi multis locis in Philosophia Arist. & similiter Auicennae; vndè & Parab. 16. omnia propter semetipsum operatus est Dominus;* 2.587 & Apocal. 1. Ego sum Alpha & Ome∣ga, principium & finis. Auicenna quidem hoc totum de communi appetitu boni clarè testatut 8. Metaph. 6. dicens, Necesse esse per se est bonitas pura, & bonitatem desiderat omninò quic∣quid est; Id autem quod desiderat omnis res est esse, & ‖ 2.588 perfectum in esse in quantum est esse; & esse est bonitas pura & perfectio pura; et omninò bonitas est id quod desiderat omnis res iuxta modulum suum, quoniam per eam perficitur eius esse. Item quidlibet vel est operatio, vel habet aliquo modo operationem aliquam naturalem, sed omnis operatio, quare & causa operans,* 2.589 appetit aliquo modo bonum. Nam secundum Aristotelem 1. Eth. 1. Omnis ars & omnis doctrina, similiter autem & actus, & electio, bonum quoddam appetere videtur; Ideo [unspec C] benè enuntiauerunt bonum, quod omnia appetunt. Et 1. Politic. 1. Eius, quod videtur, boni gratia,* 2.590 omnia operantur omnes. Et Augustinus super illud Psalmi 32. Beata gens cuius est Dominus Deus eius, post magnum processum concludit; Depellendae ergo miseriae causae, & acquirendae beatitudinis causae, faciunt omnes homines, quicquid vel boni faciunt, vel ma∣li. Boctius quoque 3. de Consolatione Philosophiae prosa secunda sic dicit, Omnis morta∣lium cura, quam multiplicium studiorum labor exercet, diuerso quidem calle procedit, sed ad vnum tamen beatitudinis finem nititur peruenire;* 2.591 Et secundo de Coelo 34. Natura sem∣per facit contingentium quod optimum; Et secundo de generatione penult. In omnibus, in∣quimus, quod melius, desiderare naturam semper. Hoc idem potest aliter sic ostendi. Om∣nis agens appetit aliquem finem proprium, vt patet 2. Phys. diffusè; et 1. Eth. 1. & 9. Metaph. 16. & alibi multis locis; Finis autem semper habet rationem boni, vt patet 2. Phys. 23. vbi dicitur, Non omninò vltimum esse finem, sed optimum; et simile habetur infra, eodem 31. [unspec D] Dicitur, quòd finis est potissima causa, & semper est, vel videtur bona; et 2. Metaph. 8. Qui auferunt finem, auferunt boni naturam; et 3. Metaph. 3. et 2. Phys. 74. & alibi saepissimè ea∣dem sententia reperitur. Rursum sic ad idem, Omne agens desiderat naturaliter finem vlti∣mum communem cuiuslibet actionis, qui est sine dubio summè bonus, & propter hoc est fi∣nis cuiuslibet entitatis & factionis.* 2.592 Dicit enim Philosophus 3. Met. 3. Quod est bonum secun∣dum se & propter suam naturā finis est ita quòd illius causa & fiunt, & sunt caetera. Item sicut vult secunda Suppositio, & in Philosophia ostenditur multis locis quòd non est infinitus pro∣cessus in finibus; oportet ergo quòd sit vnus finis primus, & vltimus, communis{que} toti generi finium, & causa finalis omnium finium aliorum, sicut est in quolibet alio genere, vt 2. & 10. Met. Arist. demonstratur: sed nullus talis finis citra Deum poterit assignari. Et hoc est quod Philosophus autoritatibus pluribus cōtestatur. Dicit enim 12. Met. 37. Quod autem est cuius [unspec E] gratia, id est, causa finalis, in immobilibus definitio ostendit, id est definitio causae finalis quam statim adiungit, dicens, Est enim alicui quod cuius gratia, quorum hoc quidem est, hoc verò non est; Mouet autem vt amatum; Motum verò, scilicet primum motum ab eo alia mouet. Vbi Auerroes declarans definitionem finium, dicit ita, Perfectionum propter quas mouetur perfectum, quaedam sunt qualitates vt sanitas, quaedam sunt substantiae extrinsecae à re, quae mouetur ad eas, vt assimiletur eis, vt inueniuntur omnes actiones seruorum, quoniam sunt erga intentionem Domini sui, ergo dicuntur esse propter Dominum, & similiter entia cum hoc primo principio. Hoc autem primum mouens mouet primū motum, sicut pri∣mum amans primū amatum. Primum enim coelum mouetur ab isto motore secundū deside∣rium, vt assimiletur ei secundum suum posse, sicut amans mouetur vt assimiletur suo amato;

[unspec A] Alia verò corpora coelestia mouentur secundum desiderium ad motum primi corporis, & ideo plenè habent motum duplicem; ea autem quae sunt sub istis mouentur mediantibus istis motibus: Generationem verò & corruptionem faciunt motus duplices oppositi, continuatio∣nem verò vnus motus aeternus. Et supra eadem particula textus; Quod bonum, & propter ipsum eligibile in eadem coelementatione, & optimum semper & probabile quod primum, vt dicit textus quem Commentator exponit: aliud autem quod eligitur propter se in vniuer∣sitate electorum, est valdè nobile cùm primò acquiritur. Vbi Auerroes; Illud quod diligitur & desideratur propter se inter haec principia abstracta, est illud quod est in fine nobilitatis, & simplicitatis, & vnitatis; & versus ipsum mouetur omne motu velociori & maiori motibus proprijs vnicuique eorum. Est enim electum per se, & amatum omnibus; tale autem est per∣fectum in fine, & illud acquiritur per se, & omnia quae acquiruntur,* 2.593 propter ipsum acquirun∣tur. [unspec B] Vnde Philosophus 2. De coelo & mundo 63. Quod est optimè habens nihil indiget acti∣onis; est enim ipsum quod cuius gratia, scilicet finis: actio autem semper est in duobus, cùm & cuius gratia fit, & quod huius gratia: aliorum autem animalium pauciores, plantarum au∣tem parua quaedam & vna fortè. Aut enim vnum aliquid est quo societur vtique quemadmo∣dum & habet, aut & multa: omnia autem praeuia sunt ad optimum; vt textus quem Com∣mentator exponit; Actiones hominis ‖ 2.594 multipliciter, & non sunt propter se, sed propter aliud, quoniam non est perfectae nobilitatis. Res autem perfectae nobilitatis non indiget operatione qua sit nobile: nam ipsum est illud propter quod fit operatio; & omnis actio, & perfectio ope∣rationis, erit per id quod facit operationem propter aliquid, & propter id propter quod est o∣peratio sacientis, scilicet propter finem istum nobilem & perfectum. Et secundo De anima 34. Animal facit animal, & planta plantam, quantum ipso semper diuino & immortali par∣ticipent secundum quod possunt: Omnia enim illud appetunt,* 2.595 & illius causa agunt omnia quaecunque agunt secundum naturam. Boetius 3. de Consol. Philosoph. pros. 11. ostendit [unspec C] diffusè quodlibet entium appetere finem & bonum proprium & commune; non commune propter proprium, sed è contra. Dicit ergo quod id ad quod vniuersa festinant, est omnium summum bonorum, & illud est finis omnium rerum quod desideratur ab omnibus, quod quia bonum esse collegimus, oportet rerum omnium finem bonum esse fateamur. Et infra prosa 12. Cùm Deus bonitatis clauo omnia gubernare iure credatur, eademque omnia sicuti docui ad bonum naturali intentione festinent; vnde dubitari non potest quin voluntariè regantur, seque ad disponentis nutum veluti conuenientia, contemperataque rectori sponte conuertan∣tur. Ita inquam necesse est. Nihil ergo est quod naturam ‖ 2.596 seruans Deo contraire conetur, ni∣hil inquam; nec est aliquid quod summo huic bono vel possit, vel velit obsistere. Qui & in de Hebdomadibus, tenet, inquit, communis sententia doctorum, omne quod est ad bonum tendere; omne autem tendit ad simile; quae igitur ad bona tendunt, ipsa bona sunt. Item pos∣set confirmari per Augustinum,* 2.597 qui vult multis locis quòd omnes homines necessariò velint [unspec D] beatitudinem, & propter ipsam volunt & agunt vniuersaliter quicquid volunt vel agunt, vt erat superius allegatum. Ideoque non potest dici, quòd haec omnia dicta Autorum intelli∣guntur de actionibus naturalibus non voluntarijs. Quaedam enim autoritates loquuntur ex∣presse de Angelis & hominibus, & etiam eadem ratio est hinc indè. Aliter quoque, entia no∣biliora, scilicet voluntaria, & actiones nobiliores, & nobilioris potentiae, puta voluntariae negligentius disponerentur, & peius, cùm tamen secundum Philosophum,* 2.598 2. De coelo & mundo 50. Natura non curet vilia, despiciens pretiosa. Vnde videtur mirabile quoddam se∣qui, omnem videlicet actionem cuiuslibet creaturae esse frui vel vti, & nullam abuti. Sed ad mentem Sanctorum istud non sequitur, quia licèt quae libet actio creaturae quodammodo refe∣ratur in Deum, non tamen praecisè cum circumstantijs debitis, vt oportet. Item pax est tam magnum bonum, vt nullus dubitet quin sit bonum nec consulat circa ipsam; sed omnes ip∣sam propter se appetunt sicut finem. Vnde Philosophus 3. Eth. 8. Consiliamur non de fini∣bus, [unspec E] sed de his quae ad fines. Neque enim consiliatur Politicus si pacem faciat,* 2.599 neque reliquo∣rum aliquis de fine, sed ponentes finem aliquem, qualiter & per quae erit, intendunt. Item om∣nia entia naturaliter appetunt quandam pacem, concordiam scilicet naturalem, & debitam harmoniam, tam intrinsecè quàm extrinsecè circumquaque, sicut patet in simplicibus & in mixtis, similibus, & contrarijs vniuersis, sed in hominibus maximè. Nam pacifici volunt pa∣cem, & similiter bellicosi. Nam sicut dicit Philosophus 10. Eth. 11. Bellamus, vt pacem duca∣mus: nullus enim eligit bellare eius quod est bellare gratia, ne{que} praeparare bellum;* 2.600 videretur enim omnino violentus occisor quis esse, si amicos oppugnatores faceret, vt pugnae & occisio∣nes fierent. Quare & teste rege maximo Artaxerxe; Pax cunctis mortalibus est optata.* 2.601 Vnde & Augustinus 15. de Ciuit. Dei 11. Pax est tam magnum bonum, vt nihil gratius so∣leat

audiri, nihil desiderabiliùs concupisci, nihil melius inueniri; & pacem omnia bona & [unspec A] mala, in omni operatione, bona, & mala, desiderant & amant, nec pacem vllo modo po∣terunt non amare.* 2.602 Hoc autem totum Augustinus 19. de Ciuit. Dei 12. & 13. planè dicit, & probat. Amplius autem ordo naturalis est bonum, & omnia habent ordinem naturalem, quare & omnia bonum habent. Haec autem ratio fere tota patet 13. Metaph. 2. vbi Aristo∣teles distinguens de bono, & redarguens Aristippum, & caeteros tales Sophistas ponentes non esse bonum in Mathematicis, sicut 3. Metaph. 3. recitatur, ostendit in Mathematicis esse bo∣num, sic dicens; Quoniam autem bonum & optimum, alterum hoc quidem est lemper in operatione; bonum autem & in ‖ 2.603 mobilibus, dicentes nihil dicere Mathematicas scientias de bo∣no aut & optimo, mentientur. Dicunt enim, & demonstrant maximè: Boni autem maximè species & ordo, commensuratio, & determinatum quod maximè ostendunt Mathematicae scientiae. Et quoniam multorum causa videntur haec, dico autem puta ordo & determina∣tum. Idem patet 3. de Coelo, & Mundo 24. vbi dicitur, Inordinatè nihil est aliud quàm prae∣ter [unspec B] naturam; Ordo enim propria sensibilium natura est. Item illud est bonum quod tribuit cuique quod est suum, sed hoc facit ordo: Augustinus enim 19. de Ciuit. Dei 13. ordinem sic definit, Ordo est parium disparium{que} rerum sua cuique loca tribuens dispositio, quod satis concordat dicto Aristotelis praecedenti: Quare et 15. de Ciuit. Dei 22. definit breuiter sic virtu∣tem quod est ordo amoris. Item nisi ordo esset magnum bonum, non tam diligenter in Sacris literis notaretur. In rationali quidem Iudicij debuerunt poni 4. ordines lapidum, & nomina filiorum Israel secundum ordinem natiuitatis suae & lucernae per ordinem collocari. Regina quoque Saba videns ordinem ministrantium Salomonis, dixit, Beatiserui tui. Ordo simili∣ter Melchisedechi non minimum commendatur; & quasi tota lex & prophetia locis varijs talibus est respersa.* 2.604 Apostolus quoque monet Corinthios, vt omnia fiant in eis secundum ordinem & honestè, Et Colossensibus scribens dicit Apostolus se gaudere videndo ordinem eorum. Quod autem omnia habeant aliquem ordinem naturalem, per hoc ostenditur, quia [unspec C] omnia habent vnum finem naturalem, vt proximo est ostensum; & quia omnia essentialiter & naturaliter ad inuicem ordinantur essendo aequaliter plus vel minus. Aristoteles quoque 12. Metaph. capite vltimo inquirit, in quo consistat naturale bonum & optimum vniuersi, v∣trùm scilicet in aliquo bono separato, aut in ordine? & respondendo, ostendit quod in vtro∣que, sicut bonum exercitus consistit in ordine, & duce, & ponit ibi duplicem ordinem omnium entium naturalem, ad inuicem scilicet, & ad primum; & hoc pulchrè ostendit ibi Auerroes comment 52.* 2.605 Et 1. Metaphys. capite nono recitat Aristoteles rationem Antiquo∣rum ab ista veritate coactorum, vt dicit, ad ponendum, licet non satis distinctè vnam causam finalem communem omnibus entibus. Videbant enim quod omnibus entibus est, on, & bene in ordine naturali; & quod hoc non posset esse ab aliquo elemento, nec à casu aut fortu∣na; quare concludebant vnum esse principium generale bonitatis totius. Ideoque Anaxa∣goras dixit intellectum quendam esse in Animalibus, & in natura causam terrae & mundi, & [unspec D] ordinis totius; & causam sic dicendi accepit ab Hermitimo Dacomenio, sicut statim conse∣quenter capite decimo recitatur; & hanc sententiam Philosophus approbat. Quare videtur quod haec sit Philosophorum sententia generalis.* 2.606 Dicitque Boetius 4. de Consol. Philos. prosa 6. Ordo quidem cuncta complectitur, nequid in Regno prouidentiae liceat temerita∣ti.* 2.607 Adhuc autem Aristoteles in de Secret. Secretorum 1. part. 23. dicit quod Creator cuncta, sua sapientia aequali pondere, & certo numero, & ordine destinauit. Cui & concorditer Sa∣piens Sapient. 11.* 2.608 Omnia in mensura, & numero, & pondere disposuisti, quare & in ordine naturali. Haec etiam tria magnum bonum important, vt patet per Augustinum 4. super Gen. 4. & infra 2. de libero arbitrio 19. & vlt. 5. de Ciuit. Dei 11.* 2.609 De praedestinatione San∣ctorum 4. & alibi multis locis: Qui & 11. de Ciuit. Dei 15. Non est, inquit, vlla natura, quam non ille constituit, à quo est omnis modus, omnis species, omnis ordo, sine quibus nihil rerum inueniri, vel cogitari potest, & quodlibet horum trium est bonum; quaelibet [unspec E] ergo res existens aliquod bonum habet, & est similiter ipsa bona. Amplius autem omne ve∣rè ens est verè cognoscibile positiuè,* 2.610 quia secundum Philosophum 2. Metaph. 4. vnumquod∣que sicut se habet vt sit, ita ad veritatem, quare ad cognitionem: sed malum non est cognoscibile positiuè & per se, sed priuatiuè & per comparationem ad bonum, sicut pri∣uatio per suum habitum.* 2.611 Dicit enim Philosophus 3. de Anima 25. quod priuatio, malum & nigrum suo contrario aliquo modo monstratur & cognoscitur; vbi dicit Auerroes, quod vniuersaliter omnes priuationes non cognoscuntur nisi per sua contraria, scilicet per cognitionem habitus, & per cognitionem defectus habitus, & hoc intendebat per nigre∣dinem priuationem albedinis; & 12. Metaphys. 37. innuit Philosophus illud idem, In∣telligibilis,

[unspec A] inquiens, altera coëlementatio, & huius substantia prima; quare constat eum loqui de coelementatione boni, cùm dicit, quòd illa est intelligibilis per se, innuens, quòd coelementatio contraria, scilicet mali, non est intelligibilis per se, sed per accidens, quod ex∣ponens Auerroes,* 2.612 allegat ab Alexandro quòd illa quae sunt intellecta per se sunt de Allasto∣chia boni; quae autem mali per accidens sunt intellecta, scilicet per priuationem boni, & omnium principiorum contrariorum cuiuscunque transmutationis, vnum est quasi forma, & aliud quasi priuatio. Allastochia autem quae est quasi forma est intellecta per se, quae au∣tem est quasi priuatio est intellecta, sed non per se: Priuatio enim non intelligitur nisi in ‖ 2.613 re∣spectu habitus, qui est forma. His autem concordat Augustinus 12. de Ciuitate Dei 7. dicens, quòd velle inuenire causas peccati malae voluntatis & defectionum talium, est ac si quis velit videre tenebras, aut audire silentium; quod tamen vtrumque nobis notum est per oculos, & per aures, non in specie, sed in speciei priuatione. Nemo ergo ex me scire quaerat, quod [unspec B] me nescire scio, nisi fortè vt nescire discat, quod sciri non posse sciendum est. Amplius au∣tem si aliquid esset per se malum, hoc maximè videretur de actu malo moraliter; sed quili∣bet talis est aliquis motus; quare & actus, & perfectio mobilis seu moti in quantum huius, vt patet 3. Phys. Aristotelis satis diffusè. Item ad idem, Omnis actus est finis, comple∣mentum, & perfectio naturalis potentiae, cuius est actus. Dicit enim Aristoteles 9. Metaph. 15. finis autem actus, & huius gratia potentia sumitur. Non enim vt visum habeant vident Animalia, sed vt videant, visum habent; & hoc ibi per magnum processum ostendit. Quare & omnis actus est bonum aliquod naturale;* 2.614 & haec est ratio Auicennae 9. Metaph. 8. dicen∣tis, Nihil in actionibus inuenitur dici malum, quod non sit perfectio causae agentis; & for∣tassis non est malum nisi in respectu patientis tristitiam per illam actionem; vel in respectu causae superioris, quae deberet prohibere, sicut iniuria illata à virtute irascibili est propria perfectio illius virtutis, & quantum ad illam est actio talis bona, sed est malum iniuriati, vel [unspec C] animae rationalis quae deberet fugere hanc virtutem. Idem ostendit per aliud exemplum sa∣tis conueniens de combustione facta per ignem, quae est perfectio propria formae ignis, & per consequens bonum eius, sed est forsan malum combusti, vel illius qui ignem accendit. Item homicidium & adulterium non sunt per se mala, nec aliqui actus exteriores, quia non in pueris, morionibus, dormientibus, seu etiam furiosis, cùm careant arbitrio libero volunta∣tis causalis. Haec patet ex secundo huius praemissis. Ad idem, si homicidium sit per se ma∣lum, homicidium secundum quod homicidium est malum, quoniam ad per se, siue secun∣dum se sequitur secundum quod, vt patet 5. Metaph. 23. vbi illa definiuntur;* 2.615 & si homici∣dium secundum quod homicidium est malum, omne homicidium est malum, vt patet 1. Prior. cap. de reduplicatiuis; & Auerroes super 5. Metaph. comment. 3.* 2.616 Homo secundum quod est homo, non est artifex idolorum, quoniam tunc omnis homo esset artifex Idolorum. Item quicquid inest alicui per se, inest ei essentialiter, vt patet 1. Post. & 5. Metaphys. vbi [unspec D] priùs, & quicquid inest alicui essentialiter, inest necessariò omnibus suppositis,* 2.617 vt patet 2. de Coelo 59. vbi arguitur quòd si vna stella est sphaericae figurae, ergo & omnis. Vbi dicit Auer∣roes, Necesse est vt illud quod existit in aliquo indiuiduorum speciei ex rebus essentialibus, existat in omnibus indiuiduis illius speciei, & figura est ex rebus essentialibus. Venerabilis quoque Anselmus Cantuariensis decasu diaboli 19. ostendens quòd omnis voluntas,* 2.618 actus scilicet voluntatis, in quantum est, bonum est, & nulla res malum, sic probat: quòd volun∣tas primi Angeli, qua voluit esse similis Deo, non fuit malum, scilicet essentialiter & per se, quia tunc filius Dei non vellet similis esse Patri: & addit, Aut si velle quaslibet infimas volup∣tates esset malum, ‖ 2.619 malum diceretur voluntas brutorum. Item si homicidium per se sit ma∣lum non per accidens, cùm semper & vbique homicidium sit ipsummet, & habeat se totum, semper & vbique est malum: Si enim nunc vel hic non sit malum, & tunc vel ibi sit malum, hoc est propter aliquid quod accidit sibi nunc & hic, ratione cuius nunc & hic est malum; [unspec E] quod cùm alibi, & alias ab eo fuerit separatum, tunc & ibi non erit malum; Non est ergo malum solummodo per seipsum, nec per aliquid sibi essentiale, vt est anima, vel risibilitas ho∣mini; talia enim separati non possunt; est ergo tantum malum per accidens, quia per ali∣quid tale, quod potest sibi adesse, & abesse praeter corruptionem subiecti. Venerabilis quo∣que Anselmus Cantuariensis in De conceptu virginali 4. arguit isto modo; Si appetitus con∣cupiscentiales per se iniusti essent, quoties illis consentiretur, iniustū facerent, sed quando bruta animalia illis consentiunt, non dicuntur iniusta. Item si actus adulterij & homicidij per se sint mali, cùm actus secundū essentiam similis sit in coniugatis, & non cōiugatis, in innocentibus & reis mortis, erit & peccatū in istis. Ad idē ponatur, quod propter nimiā similitudinem, vel ali∣am causam ex ignorantia inculpabili vir cognoscat vxorem alienā credens eam esse propriam,

& similiter occidat innocentem positum in carcere loco nocentis, iuste damnati, & debite cu∣stoditi, [unspec A] neuter peccat, sed meretur in casu. Ergo tales actus per se, & secundum suam sub∣stantiam non sunt mali, sed aliquandò sunt boni, sicut actus carnales cum propria vxore, dum creditur aliena,* 2.620 est peccatum mortale, & occisio nocentis crediti innocentis. Istud apparet Ge∣nes. 29. de Rachel & Lea; et in Canone 29. Quaest. 1. & 4. Sent. Petri, dist. 30. de similibus manifestè. Adhuc autem ad idem, Iustitia & iniustitia sunt priuatiuè opposita, quare & nata sunt fieri circa idem, vt patet in praedicamentis; et 5. Metaph. Aristotelis: sed iustitia est in sola rationali creatura; ergo & iniustitia, & non in talibus actibus exterioribus; Imò non vide∣tur magis per se peccatum in talibus actibus, quàm in similibus actibus bestiarum. Haec au∣tem quasi tota ratio est Anselmi de Conceptu virginali, vbi similiter ostendit peccatum origi∣nale per hoc quod est iniustitia non esse in semine, aut corpore, sed tantum in anima rational. Amplius autem videtur, quòd nullus actus interior per se est malus, quia nec blasphemia, nec odium Dei, quod potest ostendi, sicut de actibus exterioribus est ostensum in morionibus, & [unspec B] etiam furiosis; & quia quilibet talis actus est quaedā perfectio naturalis talis potentiae natura∣lis. Praeterea intelligere & velle sunt operationes diuersae; Ponatur ergo quòd Deus creet aliquam naturam, quae possit libere velle & nolle, & facere caetera opera voluntatis, & non in∣tellectualiter nec rationabiliter iudicare, sed simpliciter comprehendere sicut bruta, tunc i••∣lis natura blasphemando, vel odiendo Deum non peccaret, quia non faceret contra iudicium, seu regulam rationis. Tales ergo actus non sunt per se mali, sicut ex praeostensis apparet. Am∣plius autem homo potest sine culpa sua aliqua praecedente multipliciter decipi per apparen∣tias plurimas, & Sophistica argumenta. Ponatur ergo quòd ille Behemot callidissimus So∣phistarum cuius argutiae sunt perplexae, aliquem simplicem, sinc culpa sua priori, inuoluat, & illaqueet tam perplexè, vt sibi videatur omninò, quod nisi blasphemet Deum, vel odiat, ne∣cessario plus peccabit, iste tunc secundum iudicium rectissimae rationis tenetur blasphemare Deum, vel odire, ne alias incidat in maius peccatum, quoniam secundum communem animi [unspec C] conceptionem, de duobus malis, minus malum est eligendum, cuius causa est, quia in bonis est è contrario, scilicet quod maius est magis eligendum. Vnde 5. Eth. 5. In boni ratione fit minus malum ad maius malum, est minus magis eligibile maiori; eligibile autem bonum, & magis maius.* 2.621 Idem patet per beatum Gregorium 32. Moral. 17. super illud Iob. 40. Nerui testiculorum eius perplexi sunt, dicentem, Horum testiculorum nerui perplexi sunt, quia sug∣gestionum eius argumenta implicitis innexionibus alligantur, vt plerosque ita peccare faciant, quatenus si fortasse peccatum fugere apperant, hoc sine alio peccati laqueo non euadant, vel culpam faciant, dum vitant, ac nequaquam se ab vna valeant soluere, nisi in alia consentiant se ligari. Et hoc ostendit per multa exempla, quorum primum est, Siquis iurauerit se caelatu∣rum secreta alterius, qui indicat sibi post iuramentum, quod intendit committere secretum homicidium, quod ille iuratus, non nisi prodendo hoc secretum propositum valeat impedire, tunc tantae perplexitatis laqueis alligatur; quod si secretum prodiderit, videatur sibi reus per∣iurij, [unspec D] si non prodiderit, reus homicidij. Aliud exemplum ponit de aliquo simplici, qui pro∣mittit obedientiam integram praelato, qui ‖ 2.622 primo praecipiat ei facere quod non decet, tunc ta∣lis est perplexus: Si enim obediat, facit peccatum & peccat, si non obediat incurrit inobedi∣entiam, sicut credit. Vbi contra omnes tales perplexitates ponit remedium generale, scilicet vt perplexus semper eligat minus malum. * 2.623 Dicit enim sic; est tamen quod ad destruendas eius versutias vtiliter fiat, vt cum mens inter minora & maxima peccata constringitur, si omninò nullus sine peccato euadendi aditus patet, minora semper eligantur; quia & qui murorum am∣bitu nè fugiat, vndique clauditur, ibi se in fuga praecipitat, vbi murus breuior inuenitur, & hoc totum allegatur in Can. dist. 13. Nerui, & simile scribitur 22. Quaest. 4. Non solum; & multa similia multis capitulis post & ante. Item ad idem, est illud capitulum supra, eadem distincti∣one, Duo mala; & sumitur à Concilio Toletano 8. Duo mala, inquit, licet cautissimè sint [unspec E] praecauenda, tamen si necessitas periculi vnum ex eis perpetrare compulerit, ad id debemus resoluere, quod minori nex u noscitur obligari; Quid autem leuius ex his, quid vè grauius sit, purae rationis acumine inuestigemus. Et ad hoc facit, quod in capite illius distinctionis praemit∣titur; scilicet quod aduersus naturale ius, nulla dispensatio admittitur, nisi forsan duo mala ita vrgeant, vt alterum eorum necesse sit eligi. Idē docet planissimè Isid. 3. de sum. bono 5. Po∣natur ergo quòd alicui simplici qui voluit & iurauit alicui praelato obedientiā in omnibus in∣tegrā,* 2.624 praecipiatur ab illo praelato, vel a diabolo qui transfigurat se in illum praelatū, quòd odiat Deū & blasphemet, & iudicet quòd talis actus contra Deū sit minus malum, quia ibi est vnum peccatū tantum, & contra Deum tantum, & multum excusatum per praeceptum praelati, cre∣dat{que} quòd non obedire in hoc casu sit maius peccatū, quia contra praelatum suum, & contra

[unspec A] Deum, cuius vices gerit, & quòd sit violare iuramentum, & apostatare à voto. Vel ponatur, quòd Diabolus, qui transsigurat se in Angelum lucis, transfiguret se in magni consilij Ange∣lum, Dominum Iesum Christum, & praecipiat a licui simplici credenti quòd sit Christus, quòd blasphemet, & odiat Deum per momentum, quod si non fecerit, blasphemabit Deum, & o∣diet in aeternum damnatus, credatque minus malum esse blasphemare vel odire Deum in hoc casu, quàm non obedire mandanti, & hoc fiat sine culpa talis aliqua praecedente. Videmus enim, quòd multi Sancti per argumenta sophistica decipiuntur frequenter. Et saltem hoc est possibile de diuina potentia absoluta. Et si dicatur quòd hoc est ad minus propter peccatum originale praecedens, sit peccatum originale baptismo deletum, & sit talis in charitate, tunc nunquam in poenam peccati originalis incidet in ignorantiam, quae inducat eum necessario in mortale peccatum. Item talis credulitas est vnus ‖ 2.625 actus possibilis fieri, vt patet per consili∣um, [unspec B] & per textum Iob; qui non potest intelligi sicut litera primò sonat, eo quod Beemot ta∣lia membra non habet, patetque per Gregorium, & per Gratianum similiter vbi prius, & ratio docet idem. Potest enim quis credere falsum manifestius, & minus verisimile, vt oppositum primi principij, vel quòd omnia mouentur vel quiescunt, & similia, sicut 4. Metaphysico∣rum, & alibi recitatur: sed talis actus credulitatis perplexae nec in fieri, nec in esse dependet à culpa priori, tanquam ab aliqua sua causa, sicut inductiuè patebit. Est ergo absolutè possibile fine culpa priori credulitatem huiusmodi fieri & manere. Item ponatur, quòd Deus crearet hominem sine peccato originali vel alio in gratia, talis conditionis, qualis nos sumus, de quo sic decepto arguatur, vt prius. Et ad omnia subterfugia obstruenda, ponatur quòd talis sit per∣plexus, credat, quòd si expectet, deliberet, consulat, vel oret Deum, peccabit grauius eo ipso: sit enim haec credulitas pars perplexitatis illius, ponaturque quòd praecipiatur sibi, quòd sta∣tim faciat hoc vel illud, & credat se obligari ad statim faciendum, sine omni expectatione vel aliquo huiusmodi; vel ponatur in carcere, vbi non possit habere consilium: & praeterea licet [unspec C] oret Deum, ex quo Deus non tenetur, nec per preces cogitur ad agendum, sed quicquid agit ad extra, liberè semper agit, ponatur de sua potentia absoluta quòd non exaudiat deprecan∣tem. Talis ergo sic perplexus si eligat, & faciat quod credit esse minus malum, non peccat: nullus ergo talis actus per se est peccatum. Sed aliquis forsan dicet, quòd si sic eligat, in hoc casu, nihilominus ipse peccat, quia ipse eligit, & facit minus peccatum, secundum autoritates superius allegatas, quare & aliquo modo peccat. Hoc autem non videtur: Nullus enim fa∣ciendo quod debet peccat, talis autem facit quod debet. Nullus etiam faciendo se∣cundum rectissimum iudicium rationis, Sanctorum, Canonis, & Concilij generalis pec∣cat; hic autem sic facit. Itemque si talis peccet, hoc est mortaliter in multis casibus, vt vi∣detur, & si non sic eligat, ipse peccat mortaliter: talis ergo in charitate, in iustitia, & in recti∣tudine voluntatis, haeres regni coelestis, haec omnia de necessitate amitteret, & inuitus, quod multis Sanctorum & Doctorum testimonijs reprobatur. Et hoc videtur expressè contra bea∣tum [unspec D] Gregorium vbi prius, & allegatur in Canone vbi prius: Dicit enim, cùm in dubijs con∣stringimur, vtiliter in minimis subdimur, ne in magnis sine venia peccemus.* 2.626 Augustinus quo∣que de mendacio 13. sentit idem, vbi post longam disputationem praehabitam sic concludit; Ita igitur concludendum est, vt quaecunque aliena peccata, exceptis his quae immundum faci∣unt, in quem committuntur non euitet quisque peccatis suis neque pro se, neque pro quo∣quam, sed ea sufferat potius fortiterque patiatur; illa verò quae ita committuntur in homi∣nem, vt eum faciant immundum, etiam peccatis nostris euitare debemus; ac per hoc neque peccata dicenda sunt, quae proptereà fiunt vt illa immunditia deuitetur. Quicquid enim ita fit, vt, nisi fieret, iustè reprehenderetur, non est peccatum, nullumque peccatum esset, quic∣quid propter talia vitanda factum esset. Propter ergo haec euitanda quisquis mentitus fuerit, non peccat. Et infra, eodem 26. Haec certè omnis disputatio quamuis alternet ‖ 2.627 affirmationi & negationi de esse mentiendum, nemo tamen potest dicere, hoc se in exemplo, aut verbo [unspec E] Scripturae inuenire, vt diligendum vel non odio habendum vllum mendacium habeatur, sed interdum mentiendo faciendum esse quod oderis, vt quod amplius detestandum est deuire∣tur. Sed in hoc errant homines, quòd subdunt preriosa vilioribus: Cùm enim concesseris ad∣mittendum esse aliquod malum, ne aliud grauius admittatur, non ex regula veritatis, sed ex sua quisque cupiditate atque consuetudine metitur malum, & hoc putat grauius quod ipse am∣plius exhorrescit, non quod amplius reuera fugiendum est. Et addit 27. consequenter; Quae sanctitatis religionisque causa seruantur, cùm haec violare iniuriosi voluerunt, etiam peccatis minoribus, non tantum iniurijs aliorum, si conditio proponitur, & facultas datur, redimen∣da sunt; & tunc, iam desinunt esse peccata quae propter grauiora vitanda suscipiuntur. Sicut enim in rebus vtilibus, velut in pecunia, aliouè commodo non vocatur damnum, quod prop∣ter

maius lucrum amittitur: sic & in rebus sanctis non vocatur peccatum, quod admittitur ne [unspec A] grauius admittatur; aut si & illud damnū dicitur quod aliquis perdit, ne amplius perdat, voce∣tur & hoc peccatū; dū tamen suscipiendū esse, vt amplius euitetur, ita nemo dubitet, sicut ne∣mo dubitat cauendi maioris damni causa, patiendū esse quod minus est. Itē 22. q. 4. Si aliquid; allegatur à venerabili Beda in homilia,* 2.628 44. hoc modo, Si aliquid nos incautius iurasse contige∣rit, quod obseruatum peiorem vergat in exitum, liberè illud salubri consilio mutandum no∣uerimus ac magis instante necessitate peierandum nobis, quàm pro vitando per••utio, in a∣liud crimen grauius esse diuertendum. Denique iurauit Dauid per Deum occidere Nabal, sed ad intercessionem Abigail mox remisit, nec aliquid culpae se pro tali periutio contraxisse dol••. Et hoc idem ratio manifestat, nam quicunque eligit minus malum, vt sic fugiat ma∣ius malum, non censetur eligere minus malum, sed fugere maius malum; quarè nullum pec∣catum incurrit.* 2.629 Dicit enim Philosophus. 9. Eth. 1. Propter delectionem & vtilit••em ami∣citia existente, dissolutio fit cùm non fiant, quorum gratia amabant; non enim ipsos ama∣bant,* 2.630 [unspec B] sed existentia; Cui & concordantèr Anselmus de casu Diabolt: 13. Qui vult aliquid propter beatitudinem, non aliud vult, quàm beatitudinem; Et de concordia. 8. Qui solùm propter aliud rectitudinem voluntatis seruat, non eam diligit, sed illud propter quod eam ser∣uat,* 2.631 & ideò non dicendus est iustus, nec talis rectitudo nominanda est iustitia. Dicitque Au∣gustinus, 11. de Trinit. 6. Quod si quis voluntat••m videndi referat ad aliud, vult vtique aliud, neciam videndi voluntas erit, aut si videndi, non hoc videndi, tanquàm si velit quis videre cicatricem, vt inde doceat vulnus fuisse, aut si velit fenestram videre vt per fenest cam videat transeuntes. Et infrà, eodem, Rectè sunt voluntates omnes sibimet religatae, si bona est illa quò cunctae referuntur; si autèm praua est, prauae sunt omnes. Et 83. quaest. 36. Si placere vis hominibus vt eis prosis ad diligendum Deum, non iam hoc sed aliud cup is. Et haec vi∣dentur sonare Autoritates de mendacio iam praemissae. Quod etiam ex Scriptura canonica videtur haberi;* 2.632 Dicit enim Esaias in persona Dei Holocausta Arietum, &c. talia nolui & cer∣tum [unspec C] est quòd illa aliqualitèr voluit, quia illa praecepit in lege, sed noluit ista propter se, sed propter alium finem, quem satis exprimit infra, eodem, cum sic dicit Lauamini, mundi estore &c. quaerite iudicium, & subuenite oppresso, &c. Et hoc est quod Michaeas clariùs manifestat. Quid,* 2.633 inquit, dignum offeram Domino? Nunquid offerā ei Holocausta, & vitulos aniculos▪ Nunquid placari potest Deus in millibus Arietum, aut in multis millibus hircorum pingni∣um? Indicabo tibi ô homo quid sit bonum, & quid Dominus requirat à te; vtique facere iudi∣cium & diligere misericordiam,* 2.634 & sollicitum ambulare cum Deo tuo••. Et Psalmo. 50. Si vo∣luisses sacrificium, de dissem: Vtique Holocaustis non delectaberis: Sactificium Deo spiritus contribulatus.* 2.635 Et Marc. 9. Quisquis vnum ex huiusmodi pueris receperit in nomine meo, me recipit; & quicunque me susceperit, non me suscipit, sed eum qui misit me. Et sic loqui∣tur Apostolus 1. ad Cor. sic dicens,* 2.636 Si volens hoc ago, scilicet Euangelizauero, mercedem habeo; Sin autèm inuitus, dispensatio mihi credita est, innuens quod si praedicet Euangelium [unspec D] prolucro temporali, praedicet illud inuitus, scilicet non volens Euangelium, sed lucrum; quod patet ibi expressiùs per Augustinum in glossa dicentem, Si coactus inopia earum rerum quae temporali vitae sunt accessariae, praedico Euangelium, alij per me habebunt mercedem, ego autem non, quia non ipsum Euangelium diligo, sed eius praetium in illis temporalibus con∣stitutum. Quarè videtur quòd perplexus eligens suo iudicio minus malum, vt fugiat maius malum, ad mentem Autorum istorum non eligit vllum malum, sed quantum in eo est, fugit potius omne malum; quarè nec videtur peccare. Autoritates verò dicentes quòd talis debet eligere minus peccatum, intelligunt, quod debet eligere illud, quod videtur sibi minus pec∣catum, & quod in omni alio casu esset peccatum: Tantùm enim in hoc casu licet homini eli∣gere & facere quod credit esse peccatum, & cùm hoc sit ius naturale, vt omnis homo fugiat, & non eligat sibi malum, contra istud ius naturale dispensatio admittitur tantummodo, in hoc casu, sicut superius recitatur. Ampliùs autèm & istam sententiam Autoritates quamplures [unspec E] Philosophicae & Theologicae innuunt & confirmant.* 2.637 Aristoteles siquidem, 1. ••th. 6. dicit. quòd bonum equaliter dicitur enti, & hoc ostendit inductiuè per omnia praedicamenta: Vbi Auerroes sic dicit,* 2.638 Cùm nomen boni synonimè dicatur nomini entis dicetur ambiguè de 10. praedicamentis, id est, non secundum intentionem vnam. Item 4ⁱ. Eth. 12. Malum seipsum destruit, & si integrum sit, importabile fit. vbi Auerroes, malum corruptio est sui ipsius; quandò aggregatae fuerint omnes eius partes, cùm non sit hoc tolerabile. Item Auicenna. 8. Metaph. 6. necesse esse per se est bonitas pura, & bonitatem desiderat omninò quicquid est; Id autem quod desiderat omnis res est esse, & perfectio in esse in quantū est esse; Priuatio verò in quantum est priuatio, non desideratur, nisi in quantū cam sequitur esse & perfectio. Id igitur

[unspec A] quod verè desideratur est esse. Esse est bonitas pura & perfectio pura; & omninò bonitas est id quod desiderat omnis res iuxta modulū s••ū, quon••ā per eam perficitur eius esse, malitia verò non habet essentiam, sed est priuatio substantiae, & vrilitatis dispositionis suae. Idem 9. Met 7. & 8. distinguit de malo & dicis, quod dicitur quadrupliciter, scilicet opus abhorribile, princi∣pium eius, sedicet mores, tr••stitia & dolor, & defectus rei a sua perfectione: ••t infra cap. 8. pro••at, quòd nulla actio est per ••e mala, quia quaelibet actio est perfectio agentis, vt erat supe∣rius allegaturo. Et infra eodem, facta definitione entis per bonum & malum, subdit, quòd aui•• totum est malum, vel in quo praeualet, vel est ae quale malum bono nondum inuenitur.* 2.639 Istam quoque sententiam Auicenna, & Algazel 5. Metaph. vlt. profitetur. Boetius quoque 3. de Consola••. Philosoph. prosa vlt. hoc sic probat, Deus omnipotens nihil non potest, & facure malum non potest; Malum ergo nihil est. Idem infra eiusdem 4. prosa 〈◊〉〈◊〉 sic dicit▪ Naturatum omnium conditor Deus, ad bonum dirigens cuncta disponit, dumque ••a quae [unspec B] protulit in sui si••ulitudinem retinere festinat, malum omne de Reipublicae suae terminis,* 2.640 per fatalis seriem necessitatis eliminat. Venerabilis etiam Anselmus Cantuariensis, in De co••∣ceptu virginali idem probat diffusè, sicut superiùs erat tactum; Vnde cap. 4. dicit, Nihil e∣nim siue substantia, siue actio, siue aliquid aliud per se consideratum est iustum nisi iustiria; vel iniustum, vel peccatum, nisi iniustitia. Et quinto, Ex his ergo facilè cognoscitur quia iniu∣sitia nullam habet essentiam, quamuis iniustae voluntatis affectus & actus qui per se conside∣rati aliquid sunt, vsus iniustitiam vocet. Hac ipsa ratione intelligimus malum esse nihil: sicut enim iniustitia non est aliud quàm absentia debitae iustitiae, ita malum non est aliud quam ab∣sentia debiti boni: & de casu diaboli 8. Idem ex intentione demonstrat & in fine capituli, sic concludit; Neque ergo voluntas praua, neque praua voluntatis conuersio est ipsum malum, quo Angelus vel homo fit malus, quod nihil esse dicimus. Et 9. dicit, quòd illud malum est in∣iustitia quae est priuatio iustitiae; & malum nihil aliud est quàm boni priuatio. Et 16. Omni∣no [unspec C] nihil aliud reprehendo in voluntate mali Angeli, quàm absentiam iustitiae, siue non habere iustitiam. Et 19. ostendit idem per duas rationes superiùs recitatas, & concludendo dicit; Vn∣de sequitur nullam voluntatem esse malum sed esse bonum in quantum est, quia opus Dei est. Et 20. ponit distinctionem de malo, Est enim malum simplex, quod non est aliud quàm ma∣lum, quod nihil est, scilicet ipsa iniustitia; aliud verò est malum, scilicet natura, in qua est iniu∣stitia, quoniam est aliquid & aliud quàm iniustitia, quae malum & nihil est: Et 26. iterum di∣stinguens de malo, dicit, malum esse duplex; scilicet malum iniustitiae quod semper nihil est, & malam incommoditatis, quod & subdiuidit; quoddam enim tale malum nihil est vt caecitas, quoddam verò est, vt tristitia & dolor. Idem de Concordia 6. Bonum quod est iustitia, aliquid vere est; malū verò quod est iniustitia, omni caret existentia; quod in tractatu de casu diaboli, & in libello, quem de conceptu virginali, & de originali peccato titulaui, apertissimè monstra∣ui, non est iniustitia qualitas, aut actio, aut aliqua essentia, sed tantùm absentia debitae iustitiae. [unspec D] Hoc idem & Hugo 1. de Sacram. 5. part. 26. docet. Item si malum esset aliquid, hoc maximè videretur de mala voluntate, & cum illa non sit aeterna, haberet causam efficientem,* 2.641 quod ne∣gat Augustinus 12. de Ciuit. Dei 9. ostendens quòd. Deus fuit causa efficiens voluntatis bonae in Angelis iam beatis, & quod voluntatis malae in Angelis reprobatis non fuit aliqua causa ef∣ficiens, sed deficiens, & quòd talem voluntatem nihil facit nisi defectio, qua deseritur Deus, cuius defectionis etiam causa vtique deficit. Et supra 8. post longam ratiocinationem con∣cludit; Nemo ergo quaerat efficientem causam malae voluntatis. Non enim est efficiens sed deficiens, quia nec illa est affectio sed defectio.* 2.642 Idem quoque quasi per totum librum de Na∣tura boni eandem conclusionem ostendens, quòd malum nihil est, & quod omnia in quantum sunt, bona sunt, & à Deo, vnde cap. 1. dicit, Bona omnia siue magna, siue parua per quoslibet rerum gradus non possunt esse nisi à Deo. Omnis natura in quantum natura est, bonum est; omnis igitur natura non potest esse nisi à Deo. Et infra 3. & 13. dicit, quòd à Deo est omnis [unspec E] modus siue magnus, siue paruus, & ita de specie & ordine: Et 4. Malum nihil aliud est, quàm corruptio modi, speciei, vel ordinis naturalis; mala ita{que} natura dicitur quae corrupta est. Et 5. Corruptio autem si omnem modum, speciem, & ordinem in rebus corporalibus auferat, nulla ‖ 2.643 natura remanebit. Idem 7. confess. quasi per totū, non breui disputatione ostendit malū non esse aliquid, & cap. 12. sic cōcludit; ergo si corruptibilia omni bono priuabuntur, omnino non erunt, ergo quamdiu sunt, bona sunt; ergo quaecun{que} sunt, bona sunt, quia sing••la sunt bona, & simul omnia valdè bona. Et cap. 13. subdit, dicens; Tibi non est malum, nec vniuersae crea∣turae tuae, quia extra non est aliquid, quod corrumpat, & irrumpat ordinē quem imposuisti ei. Item 4. super Gen. ad literam 14. Si Deus bona facere non posset,‖ 2.644 nulla esset potentia si autem posset nec faceret, magna esset inuidentia, quia ergo omnipotens & bonus, omnia valdè bona

fecit. Idem patet Enchirid. 6. & 7. tertij de libero arbitrio 19. 12ⁱ de Ciuit. Dei. 6. & alijslocis [unspec A] multis. Vnde & Ecclesiastici 39. Opera Domini vniuersa bona valde; Et infra eodem, Non est dicere, hoc illo nequius est, omnia enim in tempore suo comprobabuntur. Item Ambrosius in libro quem de Isaak, & Anima conscribebat, sic ait; quid ergo est malum nisi boni in∣digentia; & iterum, Ex bonis igitur mala orta sunt. Non enim sunt mala nisi quae priuantur bonis. Item huic sententiae fauet Lumbardus 2. Sentent. Dist. 25. dicens, Quidam autem di∣ligentèr attendentes verba Augustini, nec indoctè tradunt voluntatem malam, & actus mal••s in quantum sunt, vel in quantum actus sunt, bona esse; & omnem voluntatem & actum, bo∣nam Dei naturam esse dicunt: Et simile huic videtur sentire infra eodem, Dist. 36. & simili∣ter Dist. 45. primi. Istam quoque sententiam planè docet beatus Dionysius de diuinis nomi∣nibus multis locis, per nonnullas rationes praemissas, specialiter autem 4^o. Vt autem tracta∣tum de malo quibusdam ambiguum certo fine concludam, ecce breuissimum & certissimum argumentum; Illud pro certo debet teneri Catholicum, cujus oppositum pro certo habetur [unspec B] Haereticum;* 2.645 Talis autem est praesentis capituli conclusio principalis. Dicit enim Ieronymus lib. 12. super Esaiam, exponens illud Esaiae 45. Ego Dominus formans lucem, & creans tene∣bras, faciens pacem, & creaus malum. Confundatur haeresis quae malorum arbitratur con∣ditorem Deum, cum hic malum non contrarium bono, sed pro afflictione ponatur & bello: secundùm illud quod in Euangelio scriptum est; Sufficit diei malitia sua. Confundatur Mar∣cion duos Deos intelligens, vnum bonum & justum, alium malum & iniustum, alterum inui∣sibilium, & alterum visibilium conditorem, à quibus prior lucem faciat, secundus tenebras; ille pacem, hic malum, cum vtrun{que} pro diuersitate meritorum vnus Deus idemque condi∣derit.* 2.646 Et accipit hic Hieronymus malum non pro homine vel Angelo denominatiuè malo, & quodammodò subjecto malitiae, sed pro per se malo, siue pro ipsa per se & pura malitia, juxta hoc quod alibi loquitur & definit. Nam suprà eodem, lib. 1. super illud Esaiae 2. Qui∣escite ab homine, cujus spiritus in naribus ejus, quia excelsus reputatus est ipse, sic dicit in isto [unspec C] loco: Bama apud Hebraeos non excelsus dicitur, sed excelsum, id est, ipsa altitudo at{que} subli∣mitas, quasi diceretur, non est diuinus sed diuinatio, non riuus sed fons, non homo sed hu∣manitas. Est ergò haereticum arbitrari Deum conditorem malorum culpae, vt Propheta & Ie∣ronymus hic loquuntur, cum tamen secundum capitulum tertium, & secundum eos sit con∣ditor omnium, etiam malorum, afflictionis & bellorum; quare & est haereticum arbitrari ma∣lum culpae esse aliquam rem omninò.* 2.647 Isidorus etiam 8. Ethic. 5. seu 12. haereses varias ab haereticis varijs recitando, sic dicit; Colitani seu Colicitani, dicunt Deum non facere mala contra illud quod scriptum est; Ego Dominus creans mala, & statim subjungit, Floriani di∣cunt è contrario, Deum creasse mala, contra hoc quod scriptum est, Fecit Deus omnia bona, & recitatur in Canone 24. q. vlt. Quidam autem, vbi Haeretici cum suis haeresibus numeran∣tur, & Deum esse Creatorem omnium, & factorem allegata jam probant, nec quisquam Ca∣tholicorum ignorat; hoc enim Symbolum Nicenum nomine totius Ecclesiae generaliter pro∣fitetur, [unspec D] credo inquit, in vnum Deum Patrem omnipotentem, factorem coeli & terrae, visibili∣um omnium & inuisibilium, sicut & capitulum tertium ostendebat.

COROLLARIVM.

Et habeat Corollarium, quod bonum & per se malum, seu bonitas & pura malitia non sunt contraria propria, sed opposita priuatiuè.

VNdè manifestum est, quod bonum & per se malum, seu bonitas & pura malitia, non sunt contraria propriè, sed opposita priuatiuè: Si enim essent contraria propriè, essent sub eodem genere posita, & per differentias positiuas contrarias, & distantes maximè constituta, cum tamen per se malum, seu pura malitia nihil ponat; cùm ergo sint opposita, & vnum illo∣rum tantummodò positiuum, constat haec esse opposita priuatiuè. Nec quenquam debet [unspec E] mouere, quod Philosophus frequenter ponit bonum & malum quasi contraria, quia hoc facit ponendo exemplum: De exemplis verò quae ponit, non semper supponit quod sit ita, sed vt sentiat qui addiscit, vt patet per eundem, 1. Prior. Vel aliter potest dici, quod cùm Autores quando{que} affirmant bonum & malum contraria, intelligunt per contraria opposita; vel per malum, malum afflictionis & paenae sensibilis, secundum distinctionem Auicennae, & Ansel∣mi superiùs recitatam. Sed obijciet aliquis forsitan contra dicta, dictum Philosophi, 2. Eth. 7^o. in haec verba; Non suscipit omnis operatio, ne{que} omnis passio medietatem: quaedam enim confestim nominata conuoluta sunt cum malitia, puta gaudium de malo, inuerecundia, inui∣dia, & in operationibus adulterium, furtum, homicidium; haec enim omnia & quae talia, di∣cuntur

[unspec A] secundùm ipsa, mala esse, sed non superabandantiae ipsorum, ne{que} defectus. Non est igitur vnquam circa haec dirigere, sed semper peccare, ne{que} est benè vel non benè circa talia, in eo quod vt oportet, & quandò, & quomodò, puta adulterari, sed simpliciter facere quod∣cunque horum, peccare est. Similem quoque sententiam dicunt Doctores Catholici multis locis, & Lumbardus 2. Sent. dist. 40. pro ista sententia recitat Augustinum. Pro istis dicendum,* 2.648 sicut innuit Anselmus de Conceptu virginali 4. quòd nomina poffunt imponi dupliciter acti∣bus istis malis; vel sic quòd absolutè significent substantiam talis actus; vel sic quod cum actu consignificent aliquam malam circumstantiam comitantem. Quare dicit ibi Anselmus, Dan∣tur quibusdam actionibus nomina, quibus fignificatur eas iniustè fieri, vt fornicatio, & men∣dacium: sed aliud intelligitur cùm ipsa actio vel prolocutio, aliud cùm vtrum iustè vel iniustè consideratur. Denique omnis essentia est à Deo, à quo nihil est iniustum, & sic soluuntur ob∣iecta: Augustinus enim & Philosophus accipiunt illa nomina supradicta secundo modo, non primo; quare non obuiant praeostensis. Quòd autem Augustinus sic loquatur,* 2.649 apparet per [unspec B] hoc quod dicit; Ea quae constat esse peccata, nullo bonae causae obtentu, nullo quasi bono fine, nulla velut bona intentione facienda sunt. Et quòd Philosophus sic loquatur, videtur. Non enim dicit, quòd aliquis talis actus est realiter per se malus, sed quòd quaedam confestim no∣minata conuoluta sunt cum malitia, innuens, quòd quaedam nomina significant malos actus, non absolutè secundum essentiam actuum, sed consignificant, & conuoluunt malitiam simul cum ipsis; & hoc satis patet per hoc quod nominauit homicidium inter illa, quod non est per se malum, vt patet per ipsummet, 10. Ethic. 14. à legis positoribus allegantem, quod oportet prouocare ad virtutem obedientes quidem boni gratia; inobedientes vero & degeneriores poenis & punitionibus: insanabiles autem exterminate, quod & omnium gentium legibus est sancitum.

[unspec C] CAP. XXVII. Quòd omnia à prouidentia diuina eueniunt.

COnsequens autem dictis videtur de prouidentia indagare. Reci∣tante namque Lactantio primi institutio num diuinarum aduer∣sus gentes. 1. Democritus est autor sententiae ponentis omnia fortuito fieri, & confirmator Epicurus; vnde & Philosophus 2. Physic. 44. Sunt, inquit, quidam,* 2.650 qui coeli huius & mundanorum omnium causantur esse casum: à casu enim fieri volutionem, & motum discernentem in hunc ordinem, omne. Hi autem, sicut apparet ex primo De generatione & corruptione; & 1. Metaph. [unspec D] videntur fuisse Democritus & collega eius Leucippus, qui po∣suerunt omnia fieri ex corporibus indiuisibilibus, sed concur∣rentibus differenter, secundum ‖ 2.651 risutos diatigi, & tropi, id est, secundum figuram, ordinem, & positionem; huiusmodi autem concursum dixerunt fieri for∣tuitò seu à casu, quos & imitans Epicurus similiter aestimauit. Quare & Isidorus 8. Ethic. 19. dicit, quòd Epicurus dixit; Nulla diuina prouidentia instructum esse, aut regi mundum; sed originem rerum Atomis, id est, insecabilibus ac solidis corporibus assignauit, quorum fortui∣tis concursionibus vniuersa nascuntur: Asseruit autem & Deum nihil agere. Iosephus quoque 10. Antiquit. Iudaicae vlt. dicit; Quòd Epicurei prouidentiam vitae negant,* 2.652 & Deum res hu∣manas curare non existimant, neque à beata incorruptibilique substantia pro stabilitate cun∣ctorum, gubernari iudicant vniuersa, sed hunc mundum sine rectore, & sine cura aliqua ferri sponte confirmant. Alij vero non ita vniuersaliter, sed diuidentes dixerunt; Coelestia proui∣dentia [unspec E] gubernari, inferiora verò quaecunque fortuitis motibus agitari. Alij autem irrationa∣bilius opinantes, opinionem contrariam protulerunt. Verùm contra hos omnes, quin ma∣gis pro his omnibus ostendendum, omnia quae eueniunt à diuina prouidentia euenire, ac eius prouidentiae legibus ordinari. Quid enim est prouidentia, nisi procul videntia, seu praeuiden∣tia intellectus, cum procul violentia, seu praeuolentia voluntatis: Deus autem habet scientiam omnium, sicut capitulum sextum docet, & illa est quaedam causa cuiuslibet ••ei factae, 17^o atte∣stante: habet quoque Deus volutionem ad omnia, sicut 8.9. & 22. ostendunt, & neutra ha∣rum est noua per vicesimum tertium, & volutio Dei est efficax, nec potest frustrari per 10. Pa∣tet ergo omnia quae eueniunt à diuina prouidentia euenire. Item per cap. proximum, omnia sunt bona, quare & secundū priora à primo bono descendunt, & non perperam & improuidè,

sed prouidè & discretè. Itē, bonus paterfamilias omnia eū concernētia curat, & prouidet quā∣tum [unspec A] scit & potest, nec quicquā relinquit inordinatū in domo, sed omnia suis locis & tempori∣bus ordinat curiosè;* 2.653 Vnde & Aristoteles 1. Oeconomicae suae 3. ita dicit, Quotquot conue∣nit per se ficri, oportet & curam scilicet per se fieri, & sequitur, Oportet priùs seruis Do∣minos surgere, & dormire vltimos, & nunquam sine custodia domum esse, sicut & ciuita∣tem; & quaecunque oportet facere, nec nocte, nec dic omittere. Et infra, eodem, Domum etiam ad rerum custodiam construendū, pro nutrimentis, indumentis, alijsque rebus anima∣tis, seruis, liberis; foeminis, masculis; extraneis, & ciuibus; ad salutem & ad sanita∣tem, pro aestate, frigida; pro hyeme, calida; & oportet vnumquodque in loco suo poni. Quanto magis ille magnus Paterfamilias, cuius magnitudinis non est finis, & sapientiae eius non est numerus, cuius & bonitas est immensa, totam magnam domum suam, cum om∣nibus eius contentis,* 2.654 omni tempore prouidè gubernabit? Vnde Matth. 20. Simile est reg∣num Coelorum homini Patrifamilias, Vbi Chrysostomus, Homo Paterfamilias Chri∣stus [unspec B] est, cui coelum & terra quasi vna domus est; familia autem coelestium, terrestrium, & in∣feratum creaturarum. Item si Deus non omnia prouideret, hoc videretur imperitiae, impo∣tentiae, malitiae, vel negligentiae, quae omnia longissimè sunt à Deo: imò tam Deum quàm alia magis decet,* 2.655 vt per ipsum omnia prouide gubernentur. Vnde Boetius 4. de Consolat. Philosophiae prosa sexta, Ita res optimè geruntur, si manens in diuina mente simplicitas in∣declinabilem causarum ordinem promat; hic verò ordo res mutabiles, & alioquin temerè fluituras coercet, quo fit, vt tametsi nobis hunc ordinem minimè considerare valentibus, confusa omnia perturbata quaeque videantur, nihilominus tamen suus modus ad bonum di rigens cuncta disponit.* 2.656 Cui concordat Augustinus 1. de libero arbitrio 13. ita dicens, Ae∣terna lex est qua iustum est, vt omnia sint ordinatissima; & 3ⁱ. 7^o. Quicquid tibi vera ra∣tione melius occurrerit, scias fecisse Deum, tanquam bonorum omnium conditorem; & 4. super Gen. ad literam 14. Si Deus posset bona facere, nec faceret, magna esset inuidentia; [unspec C] Et de quantitate Animae 18. Iustitia Dei haec ‖ 2.657 vniuersitas sustentatur & regitur, qua factum est vt non modo sint omnia, sed ita sint, vt omnino meliùs esse non possint. Algazel quo∣que 3. Metaph. sententia septima ita dicit, Omne quod est, scilicet numerus stellarum, & mensura earum, dispositio terrae & Animalium, & quicquid est quod habet esse, secundum modum, quo est, fuit, quia ex omnibus modis essendi hic fuit conuenientior illi, & quicquid aliud possibile est praeter hoc, imperfectum est respectu huius quod nunc est: Completa igi∣tur est cura cum completudine bonitatis. Item similiter videtur esse in omnibus entibus ‖ 2.658 vni∣us specici, & generaliter in omnibus entibus omnium specierum, quia secundum Philoso∣phum 1. Oeconomicae suae primo capite; In minimis natura singulorum reperitur; sed ita est de hominibus, quod nisi haberent rectorem communem ipsos ad bonum publicum dirigen∣tem, sed quilibet intenderet bono suo priuato, eorum respublica disponeretur pessimè, vel periret; & licet in diuersis prouincijs haberent diuersos Principes & rectores, nisi adhuc ipsi [unspec D] haberent vnum superiorem communem Principem, & rectorem, contingeret error, qualis prior. Quomodo prouidentia indigens ab abundante congruè iuuaretur, nisi autoritate Principis communis ambatum? Omnium igitur Prouinciarū & hominū est naturaliter vnus Princeps; hoc enim est melius vniuersis. Omnia nam{que} naturaliter bonum desiderant, sicut ex proximo huius patet,* 2.659 & maius bonū magis. Quare & Philosophus 1. Polit. 1. dicit, quod in ho∣minibus est principans & secundum naturam propter salutem. Et infra, eodem; probat quod Ciuitas est cōmunitas naturalis, quia est finis duarum cōmunitatum naturalium, scilicet dom & viciniae, & finis cuiuslibet rei est sibi naturalis. Secundò probat idem per hoc, quod optimū & sufficientissimum cuiuslibet est sibi naturale, quia est finis eius; optimum autem & sufficien∣tissimum dicit esse in communitate ciuili: Quare concludit sic dicens, ex his igitur manifestum, quod eorum quae naturâ ciuitas est, & quod homo naturâ ciuile Animal est, & per easdem ra∣tiones potest ostendi, quòd omnium hominum deberet esse naturaliter vna cōmunitas ab vno [unspec E] Principe gubernata; quare & vniuersaliter omnium entium per similem rationem, & haec vi∣detur determinatio Aristotelis, 12. Metaph. vlt. vbi arguit contra Pictagoricos ponentes nu∣merum Mathematicum esse primum rerum principium, per hoc quia tunc substantia vniuersi esset inconnexa, nec entia mutuò sibi conferrent, & essent multa principia non subinui∣cem nec sub aliquo alio ordinata; sed hoc est contra naturalem dispositionem entium, & vniuersi. Non est ergo ita; & hoc est quod dicit his verbis, Entia non volunt disponi ma∣lè,* 2.660 nec bonum pluralitas principatuum; vnus ergo Princeps; hic autem Princeps secundum totum suum processum ibi est Deus; & haec videtur ratio Damaceni 1. sentent. 3. & Lumbardi 1. sentent. dist. 3. multorum{que} Philosophorum & Doctorum alijs locis multis. Item partes A∣nimalium

[unspec A] & plantatum, & totius vniuersi sunt optimè & vtilissimè ordinatae; huius autem cau∣sa non potest esse aliquod elementum, nec aliqua causa particularis, quare secundum Philoso∣phum natura vniuersalis, quae est Deus. Et haec fuit ratio Antiquorum Philosophorum, a 9^o & 10 capitulis 1ⁱ Metaph. capitulo proximo allegata. Vnde Auicenna 10. Metaph. 1.* 2.661 Cùm vo∣lueris scire quòd res vtiles quas intelligis, inducunt ad commoditates in natura, considera dis∣positionem vtilitatis membrorum in animalibus & plantis, & quomodò vnumquod{que} eorum est causatum, & non est ibi causa naturalis vllo modo, sed principium eius est ex cura diuina, sicut etiam illa pendēt ex cura. Scias etiam quòd plus appropinquat vulgus, & tenet, & dicit, verum est; nec refugiunt hoc nisi illi qui volunt videri Philosophi, eò quòd ignorant causas seu alias istorum.* 2.662 Aristoteles quoque in de Animalibus assignans causam dispositionis mem∣brorum Animalium, dicit quòd natura sic ordinauit propter melius & salutem Animalis, quod planè testatur eius Autoritas 11. de Animalibus superiùs recensita, & in hoc omnes Phi∣losophi [unspec B] & Medici sunt concordes. Frequenter quo{que} supponit Aristoteles, quòd natura sem∣per facit id quod est melius. Vnde 2. de generat. penult. In omnibus inquimus, quod melius desiderate naturam semper; & 2. de Coelo 34. Natura semper facit contingentium quod op∣timum; & 50. Nihil, vt contingit, facit natura, & irrationabile est ipsam de animalibus cu∣rasse, & despexisse praetiosa, scilicet coelestia, sed videtur studiosè factum quod facit: Et 59. Natura nihil irrationabiliter, neque frustra facit: Et supra 56. Neque animata, neque violenta feretur latione nullum ipsorum, coelestium scilicet corporum, velut futurum prouidente natu∣ra, quoniam non hoc modo se habente motu, nihil vtique erit: Circa hunc locum, & alijs lo∣cis multis, talia multa dicit. Et quòd haec natura apud Aristotelem sit Deus, patet per eius ver∣ba, quae conuenire non possunt irrationali naturae, nec rationali alicui, nisi primae; quod & dictum suum ex libello de morte Aristotelis recitatum superiùs planè docet. Vnde 1. Oecono∣micae 1. dicit, Natura replet periodo procreationis prolis semper esse, cùm per vnum nequeat, [unspec C] per speciem tamen, sicut praeordinata fuit à diuino vtriusque natura masculi & foeminae ad communitatem. Auerroes quoque super 2. de Anima comment. 34. dicit quòd sollicitudo di∣uina cùm non potuit facere generabile & corruptibile permanere secundum indiuiduum, miserta est in dando ei virtutem quae potest permanere in specie. Adhuc autem quid rectiùs aestimandum naturam vniuersalem, quàm animam mundi communem? Haec autem est Deus, sicut praemissa 2^o huius ostendunt, quod & multa similiter ibi tacta probare videntur. Am∣pliùs autem & principalis sententia per multa Philosophorū testimonia comprobatur.* 2.663 Arist. enim praeter superius allegata in De secreto secretor. 1. part. 23. dicit, quòd Deus omnes im∣pressiones, frigora, & calores in hyeme & aestate summa prouidentia ineuitabiliter stabiliuit. Idem in De mundo 13. Deo gubernante, semper immobiliter & diligenter regitur totus decor coeli & terrae diuisus secundum omnes naturas.* 2.664 Hoc etiam planè tenent Auicen. 8. Met. 9. & 10. & Algazel. 5. Phys. & 5. Met. Auerroes quoque super 12. Meta. comment. 37. dicit, quòd [unspec D] Deus habet curam & sollicitudinē circa omnia entia, tam circa indiuidua, quàm circa species; & comment. 52. dicit, quod principium voluntarij & naturalis oportet vt habeat intentionem actionis ordinatam ad 1^am causam; & sciendum quòd haec est sententia Aristotelis in sollici∣tudine, & recitatis duabus opinionibus contrarijs, quarum vna posuit Deum habere sollicitu∣dinem circa quodcunque; & alia, quòd nulla est sollicitudo omninò, dicit; Et veritas est in hoc, quòd sollicitudo est, & quòd si aliqua sint sine sollicitudine, proueniunt ex necessitate materiae, non ex diminutione agentis; sed nulla proueniunt ex necessitate materiae nisi forsan sicut ipsemet loquitur, super 2. Phys. comm. 88. cùm dicit, Illa quae inueniuntur in rebus natu∣ralibus de necessitate non propter aliquid, vt mors Animalis, sunt propter materiā; & illa quae inuentuntur in eis propter aliquid, sunt propter formam; & tales priuationes licet aliquo mo∣do intendantur à Deo, non tamen ita principaliter sicut habitus & forma: Hae nam{que} propter illos intenduntur finaliter, non è contra. Vnde Sap. 1. Deus mortem non fecit: Et Eccles. 39.* 2.665 [unspec E] Fames & mors ad vindictam creata sunt. Adhuc autem Calcidius super 2^am partem Timaei Platonis, sic ait, Priscorum hominum genus omnia quae ad vsum hominum vitae{que} facultatem agendam, diuino consilio & prouidentia demanant, auxiliantibus atque operantibus tam po∣tentijs quàm rationibus, haec ipsa quae auxiliantur deos putabat, propterea quòd rudibus ani∣mis nondum insederat vera Dei sciscitatio. Erant enim Pastores, & Syluacedi, caeteri{que} huius∣modi sine studio humanitatis; vbi & ad prouidentiā affirmandā adducit Platonē, Pictagorā, Or••heum, Lipponem, & Musaeum; tota{que} secta Stoicorum diuinam prouidentiam concor∣diter profitetur, teste Lactantio vbi prius. Ad hoc etiā faciunt multae Autoritates Philosophi∣cae, & Theologicae, 1^o huius 2.3, 4, 6, 9, & proximo allegatae, quae de sollicitudine, prouidentia, gubernatione, & similibus faciunt mentionē.* 2.666 Praeterea Aug. 8. super Gen. ad lit. à cap. 11. vs{que}

ad finē ostendit, multum{que} diffusè opus diuinae prouidentiae bipartitū, creationis scilicet & ad∣ministrationis, [unspec A] cui tota subiacet creatura; & 9.24. idem & 1. de lib. arbitr. 11. Nihil rerum est quòd non administret diuina prouidentia; et idem 2.28.34. & 3.2. ac alijs libris, & locis non paucis, quorum vnum nunc tangā alijs praetermissis 5. de ciuit. Dei 11. dicit ita, Deus qui fecit hominem rationale animal ex anima & corpore, qui eum peccantem nec impunitū esse permi∣sit, nec sine misericordia dereliquit, qui bonis & malis essentiam cum lapidibus, vitam semi∣nalem cum arboribus, sensualem cum pecoribus, & intellectualem cum solis Angelis dedit, à quo est omnis modus, omnis species, omnis ordo, mensura, numerus, & pondus; & quic∣quid naturaliter est, cuiuscunque generis est, à quo sunt semina formarum, formae seminum, motus seminum atque formatum, qui dedit carni originem, pulchritudinem, valetudinem, propaginis foecunditatem, membrorum dispositionem, salutem, concordiam, qui & animae irrationali dedit memoriam sensum & appetitum, rationali autem mentem, intelligentiam, & voluntatem, qui non solum coelum & terram, nec solum Angelum & hominem, sed nec exi∣gui [unspec B] & contemptibilis animantis viscera, nec auis penulam, nec herbae flosculum, nec arboris folium, sine suarum partium conuenientia & quadam veluti pace dereliquit, nullo modo est credendus regna hominum, eorumque dominationes, & seruitutes à suae prouidentiae legi∣bus alienas esse voluisse.* 2.667 Lactantius insuper, vbi prius, ostendit multipliciter & diffusè diui∣nam prouidentiam generalem. Huius autem Lactantij, & libri eius praedicti, qui continet 7. libros,* 2.668 beatus Ieronymus de viris illustribus 80. & beatus Augustinus 18. de Ciuit. Dei 24. laudabilem faciunt mentionem Nulli igitur videatur eius Autoritas contemnenda. Isidorus etiam, vbi prius, recitat ab Epicuro nulla diuina prouidentia instructum esse mundum aut re∣gi,* 2.669 tanquam haeresin seu errorem, sicut eius processus euidenter ostendit. Iosephus quoque 2. Antiquit. Iudaicae vlt. recitat Mosen sic dixisse, De Dei prouidentia desperare immensae ve∣saniae est.* 2.670 Item Psalmo 118. Ordinatione tua perseuerat dies, quoniam omniam seruiunt tibi. Et 146. Qui dat iumentis escam ipsorum, & pullis coruorum inuocantibus eum. Et 148. sta∣tuit [unspec C] ea in aeternum, & in saeculum saeculi, praeceptum posuit & non praeteribit. Et Sapient. 12. Non est alius Deus quàm tu, cui cura est de omnibus: Totaque Scriptura Canonica veteris Testamenti & noui dicit creberrimè Deum prouidere de rebus, curare, ordinare, statuere, dis∣ponere, praeparare, facere, gubernare, & multa similia, quae tam secundum faciē literae, quam secundum expositionem sanctorum ad diuinam prouidentiam referuntur. Pro quibus om∣nibus sufficiat adducere vnum irrefragabile testimonium veritatis dicentis, Respicite volati∣lia coeli, quoniam non serunt, neque metunt, neque congregant in horrea, & pater vester coe∣lestis pascitilla: Considerate lilia agri, quomodò crescunt; Non laborant, ne{que} nent, ne{que} Sa∣lomon in omni gloria sua coopertus est, sicut vnum ex istis; & faenum agri quod hodiè est, & cras in clibanum mittitur, Deus sic vestit, Mat. 6. Et infra 10. Nonnè duo passeres asse vaene∣unt, & vnus ex illis non cadet super terram sine Patre vestro: Quod omnes expositores Ca∣tholici ad diuinam prouidentiam referunt, quorum vnius nunc pro omnibus memorabor. [unspec D] Dicit siquidem Augustinus in sententijs Prosperi propositione 286. Cum Saluator dicit v∣num pasterem non cadere in terram sine voluntate Dei,* 2.671 & quòd foenum agri quod post paulu∣lum mittendum in clibanum est, ipse tamen formet ac vestiat, nonnè confirmat, non solum to∣tam istam mundi partem mortalibus rebus & corruptibilibus deputatam, verum etiam vilis∣simas eius abiectissimasque particulas diuina prouidentia regi, ne fortuitis perturbari moti∣bus, ea quorum causas comprehendere non possumus, aestimemus.

CAP. XXVIII. De Fato.

HIC autem pro ista materia plenius pertractanda facienda est inquisi∣tio [unspec E] quaedam breuis de Fato. Multi nam{que} asserunt Fatum esse; Mul∣ti quoque ac maximè Doctores Catholici negant Fatum. Stoici si∣quidem teste Boetio super 1. peri hermenias vlt. asserunt Fatum esse,* 2.672 & omnia geri Fato:* 2.673 quod & Augustinus 5. de Ciuit. Dei 8. & 9. si∣militer attestatur quibus & consentiunt multi Philosophi & Poëtae. Quibus è contrario Augustinus 1. part. super Iohan. homilia 37. O si cor tuum non esset fatuum, non crederes Fatum; quod & supra ho∣milia 31. similiter reprobat, & condemnat: Qui & 2. super Gen. ad literam 25. dicit, quod Fatum est à sanitate Fidei respuendum. Idem etiam de quaestionibus veteris & nouae legis,

[unspec A] Quaest. 115. magno luctamine destruit fatum astrorum, & artis Matheseos, quia si ponatur, destruit liberum arbitrium in hominibus & in Deo, & Christum & eius facta necessitati sup∣ponit. Qui insuper 2. contra Faustum agens de stella Christi Magos ducente, reprobat fatum stellarum à Christo, & ab hominibus vniuersis. Beatus quoque Gregorius,* 2.674 homil. 10. quae est de Epiphania, de eadem stella loquens, sic dicit; sciendum quòd Priscillianistae haeretici, qui nasci vnum quemque sub constitutionibus stellarum putant, hoc in adiutorium sui erroris assumunt, quòd noua stella exijt, cùm Dominus in carne apparuit, cuius fuisse fatum eandem stellam putant. Sed ab sit à fidelium cordibus, vt esse aliquid fatum dicant, quod & rationibus multis redarguit consequenter. Ieronymus etiam lib. 11. super illud Esaiae 38. In diebus illis aegrotauit Ezechias, &c. Fati, inquit, quaestio soluitur, ac necessitatis vincula, atque causarum, quòd nequaquam dies mortis singulis praestituta sit, sed voluntate Dei, & ignotis mortalibus causis, vel viuat aliquis, vel moriatur; praesertim cùm & in ista vita, nunc mortis necessitas differatur, & post mortem resuscitatos plurimos legerimus.* 2.675 Ambrosius insuper in suo Hexa∣meron, [unspec B] agens de opere 4. diei diffuso processu fatum redarguit & refellit. Gregorius quoque Nicenus, vt allegatur in Glossa, Mat. 2. arguit contra ponentes fatum per hoc, quod tunc ora∣tiones essent insipientes, & natura contingentis destrueretur, nec esset liberum arbitrium vo∣luntatis. Idem vult Chrysostomus super illum locum Matthaei,* 2.676 & multi Catholici tractato∣res. Quibus & concordat ille Ouidius Naso Pelignensis, 1. de Vetula, vbi agit deludo decio∣rum, & illum damnat, eo quòd non innititur ratione, sed casu fortuito deciorum, hominum∣que fortuna, seu fato, sic dicens; Nec scis fortunas hominum, &c. Si Fatum ponas, fatui qui Fa∣ta sequuntur. Nam posito fato, libertas arbitrij non esset, sed libertas est aliquid, Nihil ergo— Est Fatum fatuum; fatui qui Fata sequuntur. Horum autem, vt vtar verbis Philosophi, 1. Ethi. 12. hoc quidem multi, & veteres dicunt, hoc autem pauci & gloriosi viri. Neutros autem horū rationabile peccare in vniuersis, sed vnū aliquid vel plurima dirigere. Ad illam ergo, quae magnos studiosis affert fructus, scientiam diuidendi secundum traditionem Peripateticae dis∣ciplinae [unspec C] recurro. Fatum igitur secundum Doctorum sententiam dupliciter dicitur; vno modo vis communis Astrorum, quae generaliter omnia quae fiunt in mundo ineuitabiliter necessita∣te regulat, & coercet; specialiter autem virtus quaedam siderea consistens in constitutione si∣derum, horâ qua quis conceptus est aut natus, quae & omnium futurorum circa tunc natum, necessitatem imponit. Aliter autem dicitur Fatum à fando, à famine scilicet seu fatione Io∣uis secundum Stoicos, & alios ethnicos Philosophos & Poetas, qui apud eos fuerat summus Deus, quod apud Catholicos potest dici Fatio, Famenuè Dei. Fatum siderum seu astrale, prae∣sertim si necessitatem importet, non est ponendum, sicut praemissa circa 32. partem, & 39. corollarij primi docent; & sic Doctores superius recensiti, imò & omnes Doctores catholici concorditer Fatum damnant. Si tamen fatum siderum nequaquam necessitatem, sed quan∣dam dispositionem, & inclinationem in hominibus ad quosdam actus importet, non videtur penitus abnegandum: Fatum verò diuinum est proculdubio concedendum. Nonne scrip∣tum [unspec D] est in exordio creaturae; Dixit Deus, Fiat lux, & facta est lux? & ita de caeteris creatutis? & alibi; Ipse dixit & facta sunt: Omnia enim quaecunque voluit, fecit, quia voluntas eius per∣fecta; istud autem fatum diuinum est maximè voluntatis diuinae, quae est efficax rerum causa, sicut praecedentia docuerunt. Haec autem distinctio patet per Augustinum 5. de Ciuit. Dei,* 2.677 1.8. & 9. vbi & primo membro reprobato diffusè dicit de secundo, quòd Stoici omnem con∣nexionem seriemque causarum, qua fit omne quod fit, Fatum appellant, quod totum Dei summi tribuunt voluntati & potestati, qui veracissimè creditur cuncta praescire, & nihil inor∣dinatum relinquere; sed ipsam praecipuè Dei summi voluntatem, cuius potestas insuperabi∣liter per cuncta porrigitur Fatum appellare probantur, quoniam Iouem appellant, quem sum∣mum Deum putant, à quo connexionem dicunt pendere Fatorum. Et infra 9. Omnia, inquit,* 2.678 fato fieri non dicimus, imò nulla fieri fato dicimus, quoniam fati nomen, vbi solet à loquen∣tibus [unspec E] poni, id est, in constitutione siderum, qua quisque conceptus aut natus est, quoniam res ipsa inaniter asseritur, nihil valere monstramus; ordinem autem causarum, vbi voluntas Dei plurimum potest, neque negamus, ne{que} fati vocabulo nuncupamus, nisi fortè vt fatum à fan∣do dictum intelligamus, id est, à loquendo. Non enim abnuere possumus esse scriptum in li∣teris sanctis; Semel locutus est Deus, duo haec audiui, quoniam potestas Dei est, & tibi Domine misericordia, quia tu reddes vnicuique secundum opera eius: Quod enim dictum est; Semel locutus, intelligitur immobiliter, hoc est in commutabiliter est locutus, sicut nouit incommuta∣biliter omnia quae futura sunt, & quae ipse facturus est. Idemque supra eiusdem 1. Prorsus, in∣quit, diuina prouidentia regna constituuntur humana, quae si propterea quisquam fato tribu∣at, quia ipsam Dei voluntatem vel potestatem fati nomine appellat, sententiam teneat, lin∣guam

corrigat.* 2.679 Cui concordat Isid. 8. Eth. 45. dicens; Fatū dicunt Gentiles esse, quicquid dij [unspec A] fantur, quicquid Iupiter fatur; à fando igitur Fatum dicunt, id est, à loquendo, quod nisi hoc nomen iam in alia re soleret intelligi, quo corda hominum volumus inclinare, Fatum à fan∣do possumus rationabiliter appellare: Non enim possumus abnuere, &c. verba Augustini praemissa. Adhuc autem est alia distinctio à Fato bimembris: Vno enim modo accipitur Fatum actiuè pro famine seu fatione voluntatis diuinae seu Dei omnia disponentis: alio modo passiuè, sicut & nomen magis sonat pro effectu & dispositione passiua huius fati ipsis rebus dispositis inhaerente. Primum membrum patet per Augustinum 5. de Ciuitate Dei 8. ad hanc partem Senecam, Homerum, & Stoicos allegantem: Allegat enim à Seneca istos versus;

Duc me summe Pater, altique poli dominator, Quocunque placuit; nulla parendi mora est. Assum impiger, fac nolle, comitabor gemens, Malusque patiar facere quod licuit bono. [unspec B] Ducunt volentem fata, nolentem trahunt:

Ab Homero autem allegat hos versos, quos Cicero vertit in Latinum:

Tales sunt hominum mentes, quali Pater ipse Iupiter antiferas iustrauit lumine terras.

Dicitque Augustinus, quod per hos versus quos Stoici allegant pro opinione sua de Fato, apertissimè declaratur, quid sentiant esse Fatum, quoniam Iouem appellant, quem sum∣mum Deum putant, à quo connexionem dicunt pendere Fatorum. Vnde videtur quod Ari∣stoteles 2. de Anima 148. iniustè reprehendit Homerum, imponens sibi, quod ipse opinatur intelligere esse corporeum, vt sentire, quia dixit vt recitat, qod talis intellectus est in terrenis hominibus,* 2.680 qualem ducit in die Pater virorum deorumque. Non enim per Patrem viro∣rum atque Deorum intellex it Solem vel aliquid corporeum, vt Aristoteles tacitè innuit, & sui [unspec C] expositores dicunt expresse, sed ipsum Iouem tam hominum quàm aliorum Deorum sum∣mum Patrem, vt patet per versus eius praedictos, istam sententiam sapientes. Nec debet obstare quod dicit lumine, quasi velit dicere quod Iupiter hoc faciat aliquo materiali lumine mediante: Potest enim intelligere congruè per hoc lumen intellectum agentem, qui teste teipso 3. de Anima 18. lumini comparatur;* 2.681 Vnde & Psalmista 35. In lumine tuo videbi∣mus lumen. Hoc etiam Primum membrum huius distinctionis de Fato patet per Philoso∣phum in De mundo vlt. exponentem tria statuta Fatorum, sicut & Isidorus 8. Eth. 45. prae∣teriti Atropos, futuri Lachesis, praesentis Clotho, & dicentem, Perficitur autem fabula, sci∣licet de triplici Fato, non inordinatè. Sunt autem haec omnia nihil aliud nisi Deus, quemad∣modum & strenuus ait Plato: Vnde patet quod haec opinio etiam sit Platonis. Secundum verò membrum distinctionis praemissae patet per Philosophiam 4. de Consol. Phis. prosa 6^•. sic Boetium informantem;* 2.682 Omnis generatio rerum, cunctus{que} mutabilium naturarū progressus, [unspec D] & quicquid aliud aliquo mouetur modo, causas, ordinem, formas ex diuina mentis stabilita∣te ••ortitur. Haec in suae simplicitatis arte composita multiplicem rebus gerendis modum sta∣tuit, qui modus cum in ipsa diuinae intelligentiae puritate conspicitur, prouidentia nominatur; Cùm verò ad ea quae mouet atque disponit refertur, Fatum à veteribus appellatum est, quae di∣uersa esse facilè liquebit. Nam prouidentia est ipsa diuina ratio, in summo omnium Princi∣pe constituta, quae cuncta disponit; Fatum verò inhaerens rebus mobilibus dispositio, per quam prouidentia suis quaeque nectit ordinibus. Prouidentia namque cuncta pariter quam∣uis diuersa, quamuis infinita complectitur; Fatum verò singula digerit, in motu, locis, formis, ac temporibus distributa, vt haec temporalis ordinis explicatio in diuinae mentis adunata pro∣spectu, prouidentia sit; eadem verò adunatio digesta atque explicata temporibus, Fatum vo∣cetur, quae licèt diuersa sint, alterum tamen pendet ex altero. Ordo namque fatalis ex proui∣dentiae simplicitate procedit, sicut enim artifex faciendae rei formam mente percipiens mo∣uet [unspec E] operis effectum, & quod simpliciter praesentariè que prospexerat, per temporales ordines ducit: Ita Deus prouidentia quidem singulariter stabiliterque disponit facienda; Fato verò haec ipsa quae disposuit, multipliciter ac temporaliter administrat, Siue igitur famulantibus quibusdam prouidentiae diuinae spiritibus fatum exercetur, seu anima, seu tota inseruiente natura, seu coelestibus siderum motibus, seu Angelica virtute, seu daemonum varia solertia, seu aliquibus horum, seu omnibus fatalis series texitur, illud certè manifestum est immobilem, simplicemque gerendarum formam rerum esse prouidentiam; Fatum verò eorum quae diui∣na simplicitas gerenda disposuit mobilem nexum, atque ordinem temporalem; quo fit vt om∣nia quae Fato subsunt, prouidentiaeque subiectae sunt, cui etiam ipsum quoque subiacet Fatum.

[unspec A] Ex his autem videtur quod Boetius tantummodo ponit Fatum secundum effectum, non au∣tem secundum efficientiam voluntatis diuinae, sicut Theologi, & Philosophi supra dicti. Vide∣tur etiam quòd voluntariè arguat Stoicos in expositione primi peri hermenias Aristotelis, vbi agit de futuris contingentibus, eo quòd posuerunt omnia prouenire à Fato: Ipsi enim loque∣bantur de Fato secundum efficaciam voluntatis diuinae, vt ex praedictis apparet. Quare & ab omni errore reali, etsi non vocali forsitan sunt immunes, sicut praecedentia docuerunt. Haec enim vox Fatum apud Catholicos est suspecta, licet res ipsa sit sincera. Ostenso ergo quomo∣do Fatum sit, vel non sit, & quid sit, iam restat ostendere quale sit. Primò igitur ostenden∣dum est, quòd Fatum à fando, seu famine Dei dictum, est quodammodo causa cunctorum, quae fiunt naturaliter voluntate, vel aliter quouismodo; hoc siquidem proximum huius pro∣bat. Quod autem omnia voluntaria à Fato proueniunt, scilicet à fando seu connexione cau∣satum, per proximum & nonum huius apparet. Omnes etiam qui loquuntur de Fato, tantum [unspec B] vel magis ponunt ipsum in rebus humanis voluntarijs, quàm alijs quibuscunque. Quod & patet 5. de Ciuitat. Dei 6. & 9. vbi dicit Augustinus; Non est autem consequens vt si Deo certus est omnium ordo causarum, ideo nihil sit in nostrae voluntatis arbitrio; & ipsae quippè nostrae voluntates in causarum ordine sunt, qui certus est Deo, eiusque praesentia continetur; quoniam & humanae voluntates humanorum operum causae sunt. Atque ita qui omnes re∣rum causas praesciuit, profecto in eis causis etiam nostras voluntates ignorare non potuit, quas nostrorum operum causas esse praesciuit: Qui & infra, distinctis tribus speciebus gene∣ribusue causarum, per fortuitum, naturale, & voluntarium, & iterum per causam quae facit, & non fit; quae facit & fit, & quae fit magis quàm facit; & his omnibus speciebus ad volunta∣tem diuinam reductis, subiungit; Quomodo igitur ordo causarum, qui praescienti certus est Deo id efficit, vt nihil sit in nostra voluntate, cùm in ipso causarum ordine magnum habeant locum nostrae voluntates. Contendat ergo Cicero cum eis qui hunc ordinem causarum di∣cunt [unspec C] esse fatalem, vel potiùs ipsum Fati nomine appellant, quod nos abhorremus praecipuè propter vocabulum, quod non in re vera consueuit intelligi. Quòd verò negat ordinem om∣nium causarum esse certissimum & Dei praescientiae notissimum, plus nos quàm Stoici dete∣stamur. Quapropter & voluntates nostrae tantum valent, quantum Deus eas valere voluit, atque praesciuit, & ideo quicquid valent certissimè valent, & quod facturae sunt, ipsae omnino facturae sunt, quia valituras ac facturas ille praesciuit, cuius praescientia falli non potest; quod etiam capit. 10 expressiùs manifestat: Cui concordat Autoritas Boetij supra dicta, sed infra eadem prosa expressiùs ita dicit; Haec fati series seu prouidentia actus fortunasque hominum indissolubili causarum connexione constringit.

CAP. XXIX. [unspec D] De Casu & Fortunâ.

PErtinens autem dictis videtur simili modo inquirere de Casu & Fortu∣na. Multi enim haec concedunt, & multi similiter ipsa negant. Demo∣critus namque & Epicurus & eorum sequaces, nedum ista concedunt, verum etiam nimiam eis tribuunt dignitatem, dicentes casualiter seu fortuito fieri vniuersa, sicut ex 27^o huius patet. Vnde & antiquus ille Salustius; Profectò, inquit, fortuna in omni re dominatur. Ista quoque concedunt quasi omnes Philosophi, Poētae, & vulgus. Aristoteles haec concedit 2. Phys. diffusè, & in libro suo de bona fortuna, & alibi mul∣tis locis. Auicenna quoque, Algazel, Auerroes, & Boetius haec concedunt. Ouidius etiam de Arte amandi; Casus vbique valet, semper tibi pendeat hamus, Quo minime credis gurgite piscis erit. Idem de Ponto, Omnia sunt hominum tenui pendentia filo; Et subito casu, quae valuere, ruunt. [unspec E] Alia quoque multa satis sunt talia de Poëtis. Vulgus similiter ista ponit, quod monstrant ad∣uerbia dubitandi, quae quasi in omni sermocinatione creberrimè sunt adiecta. Litetae quo∣que sacrae de casu non tacent. Vnde 2. Reg. 1. Casu veni in montem Gilboae;* 2.683 & 3. Reg. vlt. Vir quidam in incertum sagittam dirigens casu percussit Regem Israel: Et Ecclesia∣stis 9. Vidi nec velocium esse cursum, nec fortium belium, nec sapientium panem, nec Do∣ctorum diuitias, nec artificum gratiam, sed tempus casumque in omnibus. Veteres quoque Gentiles, specialiter autem Aegyptij & Romani Fortunam pro Dea colebant, sicut historiae multae tradunt, quam & aliqui Iudaeorum auersi à Domino aliquories coluerunt: De qui∣bus Esaiae 65. Vos qui reliquistis Dominum,* 2.684 qui ponitis Fortunae mensam &c. numerabo vos in gladio. Quoties etiam in Sacra Scriptura ponuntur aduerbia dubitandi, quae omnia

fortunae conuenire videntur. His autem è contrario Stoici Casum & Fortunam penitus ab∣negant, [unspec A] affirmantes omnia fato geri prouidentiaque diuina; quibus et consentiunt quidam Antiqui Fortunam & Casum similiter destruentes, quoniam est inferre vnumquod{que} eorum quae fiunt in aliquam causam determinatam & certam, sicut Philosophus 2. Phys. 42. bre∣uiter memoratur: His & videntur quidam Doctores Catholici consentire. Vt igitur isti quasi in extremis contrarij ad medium concordiae reducantur, sciendum, quòd omnes qui lo∣quuntur de Casu, & Fortuna, dicunt haec esse, quandò aliquid accidit praeter intentionem a∣gentis, vt patet per praedictos Autores, & per communem conceptum omnium de ipsis lo∣quentium. Aliquid ergo contingere praeter intentionem agentis potest dupliciter cogitari; vel praeter intentionem cuiuslibet agentis omninò, ita quòd à nullo simpliciter intendatur, vel praeter intentionem alicuius causae particularis, vel cuiuslibet causae inferioris: Primum potest vocari simpliciter casuale aut fortuitum; Secundum verò secundum quid; Nihil igitur est simpliciter casuale, neque fortuitum, sed secundum quid tantum, sicque tollitur repugnantia [unspec B] supra dicta. Quòd autem nihil sit casuale simpliciter neque fortuitum, ostenditur isto modo. Nihil quod fit à proposito, & ex intentione agentis, est simpliciter casuale aut fortuitum: sed omne quod fit, fit à proposito, & ex intentione agentis: Istud autem agens putatur ab Astro∣logis esse coelum, seu virtus coelestis, quae omnia etiam quae videntur esse fortuita, certa rati∣one, & determinata causatione producit. Quare & quosdam planetas fortunatos, imò & for∣tunas appellant, puta Solem & Lunam: pars quoque fortunae in Natiuitatibus, in inceptioni∣bus operum, & in omnibus rebus humanis valere quàm maximè aestimatur: quare & excel∣lentissima omnium partium reputatur. Hinc & decimam domum essentialem assignant. Haec autem à die accipitur à Sole in Lunam, in nocte verò è contrà, & proijcitur ab ascendente. De qua & Albumazar 8. maioris Introductorij,* 2.685 differentia 3^a. scribit ita; Proprieras significa∣tionis eius est significare animam & fortunam, illius atque eius virtutes, & significat vitam & corpora, & substantiam ac profectum, & fortunam, ditationem quo{que} ac paupertatem, au∣rum [unspec C] & argentum, vtilitatem{que} & grauitatem, fori laudem, & bonam famam, & sublimitatem nati, & regni, at{que} principatus; & significat diuites, & honorem, sublimitatem quoque, & bo∣num ac malum, praesentem quoque & absentem, apparentem, at{que} occultum, significat quo{que} intentionem & initium operum & rerum, & haec pars praeponitur omnibus partibus, quemad∣modum praeponitur Sol per splendorem omnibus planetis, & ipsa est sublimior & pretiosior omnibus partibus. Et hinc est fortassis quòd bona huiusmodi apud multos, etiam apud Phi∣losophos, bona fortunae creberrimè nuncupantur. Alij autem videlicet Antiqui Gentiles pu∣tabant esse vnam Deam distribuentem, aut subtrahentem omnia bona huiusmodi pro libito voluntatis absque aliqua ratione; quare & depinxerant ipsam caecam, ipsam{que} fortunam dice∣bant. Sed hi ambo per proximo huius praemissa & superiora capitula refelluntur, praesertim si Astrologi ponant actus humanos de necessitate subesse virtuti caelesti, aut ipsam quicquam penitus agere sinc Deo idem specialiter intendente, & similiter faciente. Quod est igitur il∣lud [unspec D] agens, quod ex certa intentione, & determinato proposito cuncta facit, & efficit omnia, nisi Deus, qui est omnium agentium primum agens, & omnia facit secundum propositum & intentionem propriae voluntatis, sicut 28. & 27. huius monstrant? Item Casus, & Fortuna sunt causae per accidens, vt patet 2. Phys. & omnis causa per accidens reducitur ad aliquam causam per se, sicut secundum huius ostendit, & omnis causa per se ad Deum; Deus ergo est prima causa istorum, & non temere & necessario, sed secundum suae propositum voluntatis. Sed nè in ista sententia videar singularis, eccè multi Philosophi, & Theologi sententiam hanc tenentes. Aristoteles enim 2. Phys. inter opiniones recitatas de Casu & Fortuna, ostendit quo∣modo illa opinio habeat veritatem, quae ponit nihil fieri à Fortuna, dicens quòd Fortuna est causa nullius simpliciter, sed tantum per accidens sub his verbis; Et vt nihil à Fortuna vide∣bitur vtique fieri. Omnia quidem enim haec rectè dicunt, quoniam rationabiliter est quidem enim vt sit à Fortuna; secundum accidens enim fit, & est causa, vt accidens Fortuna, vt autem [unspec E] simpliciter nullius; vt domus aedificator quidem causa est, secundum accidens autem tibicen. Quod autem omnis Fortuna reducatur ad Deum, patet per eundem in De mundo; vlt. osten∣dentem, quomodò, cum sit vnus, est tamen multinomius, ab omnibus passionibus quas inno∣uat, sicut inductiuè declarat, & in fine sic ait, & in summa loquendo, coelestis & terrestris ap∣pellandus, & à qualibet Natura & Fortuna, velut ens ipse omnium causa. Et infra dicit, Deum vocari heimarmenem eo quod copulat & disiungit, & Nemesin à distributione vnicuique facta, quae videntur conuenite Fortunae.* 2.686 Vndè & Damascenus 39. Sentent. exponit heimarmenen per Fortunam. Hoc autem probat expressius in libro suo de bona Fortuna, vbi recitat 5. opi∣niones de ipsa, scilicet quòd fit à Deo, à Natura, à rerum euentu, à ratione, & ab appetitu,

[unspec A] circa quas disputatiuè procedit. Et cap. 2. reprobat duas vltimas opiniones; Primò, illam de appetitu, quoniam illius est appetit••s aliqua causa, illa vel est natura vel fortuna: si natura, er∣go magis dicitur natura causa illius quàm fortuna, & talis magis diceretur bene naturatus, quàm bene fortunatus: si fortuna sit causa illius, tum fortuna erit causa ommum actuum humanorum, cùm sit causa eius quod sit intelligere & consiliari; & addit arguendo; Non enim consiliabatur consilians antequam consiliaretur, sed est principium quoddam, neque intellexit intelligens priusquam intelligeret, & hoc in infinitum. Non igitur eius, quod est intelligere, intellectus est principium, neque consiliandi consilium. Quid igitur aliud quàm fortuna? Itaque à fortuna omnia sunt; & respondet, dicens; Aut est aliquod principium cuius non est aliud extra ipsum, aut quia tale secundum esse, tale potest facere; quod autem quaeritur, hoc est; Quid motus principium in anima? Palam, quemadmodum in toto, Deus; Mouet enim aliquo modo omnia quae in nobis diuinum; Rationis autem principium, non ratio, sed aliquid melius: quid igitur erit melius & scientia & intellectu, nisi Deus? Vir∣tus [unspec B] enim intellectus organum. Et propter hoc quod olim dicebantur, benè fortunati vo∣cantur, qui si impetum faciunt, dirigunt sine ratione existentes, & consiliari non expedit ipsis; habent enim principium tale quod melius intellectu & consilio; qui autem rationem, hoc non habent, neque diuinos instinctus. Et capite primo dicit, In Anima nest naturâ tale, quo impetu ferimur sine ratione: ad quae vtique benè habebimus. Et si quis interroget sic habentem, propter quid hoc placet sibi operari? Nescio, inquit, sed placet mihi, simile patiens his quae à Deo aguntur. Etenim à Deo vecti, sine ratione impetum habent ad ope∣rari aliquid: qui & secundo Rhetoricorum, vicesimo tertio, agens de bonis Fortunae, & benè fortunatis, sic ait; Magis impraemeditatiui propter bonam fortunam sunt: Vnus au∣tem asseritur mos optimus bonae fortunae, qui amatores Dei sunt, & habent se ad diui∣num aliqualiter credentes propter facta bona à Fortuna, sed quare hoc, nisi Deus esset Autor Fortunae? Qui & decimo Ethicorum, decimoquarto, recitat triplicem opinionem, [unspec C] quomodo homines fiunt boni, sic dicens; Fieri autem bonos existimant hi quidem naturâ, hi autem consuetudine, hi autem doctrinâ; & determinans veritatem primae opinionis, sic dicit; Quod quidem igitur naturae, manifestum, quòd non in nobis existit, sed per aliquam diuinam causam, vt verè benè fortunatis existit: super quod dicit Auerroes; Quidam ho∣minum putantur esse boni per naturam: & quod de hoc est per naturam, non est à nobis, sed per gratiam quandam diuinam illis, quorum fortuna bona est veraciter. Item Auicenna decimo Metaphysicorum, primo, dicit; Principium omnium vtilitatum est ex cura diuina, & scias quòd plus appropinquat vulgus & tenet, & dicit; Verum est, nec refugiunt hoc, nisi qui volunt videri Philosophi, eò quòd ignorant causas & occasiones istorum. Et loquens de aduersitatibus, & prosperitatibus, eleemosynis, & peccatis, & similibus, ita dicit; Cau∣sa istorum omnium non est hic, sed illinc: Principia autem horum omnium proueniunt ad naturam, voluntatem, vel casum: Naturae verò principium est illic; sed voluntates nostrae [unspec D] sunt postquam non fuerunt; quicquid autem est, postquam non fuit, causam habet; ergo omnis nostra voluntas causam habet; causa autem huius voluntatis non intendit ad infinitum, sed ad aliqua quae accidunt extrinsecus, terrena scilicet vel coelestia; sed terrena perueniunt ad coelestia. Collectio igitur horum omnium prouenit necessariò ex necessitate diuinae voluntatis; casus autem fit ex concursu horum omnium. Cùm enim resolueris omnia, re∣ducentur ad ea, quorum necessitas solummodò à Deo omnipotente dependet, iudicium autem Dei est prima positio simplex. Hoc etiam innuit Boetius in Expositione primi peri hermenias, vbi prius; vbi distincto triplici animali, scilicet, subiecto naturae,* 2.687 Coe∣lo, ac rationi cum libero voluntatis arbitrio, declaratisque duabus prioribus speciebus: de tertia, ita dicit; Quae nos sumus cuncti diuinae prouidentiae subiecti; ex ipsa quoque * 2.688 Diuorum voluntate pendemus. Itaque nec coelestium necessitas tota subruitur, nec ca∣sum [unspec E] disputatio haec de rebus eliminat; per quod innuit, vt videtur, quòd in rebus sit casus respectu causarum particularium & inferiorum, non autem respectu diuinae pro∣uidentiae, & voluntatis, quibus in cunctis subijcimur, & à quibus in omnibus depende∣mus. Quod & quinto de Consolatione Philosophiae, prosa prima, diffusiùs & expressiùs manifestat: siquidem, inquit, aliquis euentum temerario motu, nullaque causarum connexi∣one productum esse casum definiat, nihil omninò casum esse confirmo. Ecce quod nihil est simpliciter casuale, quia non praeter intentionem Dei, quod litera sequens ostendit: Quis enim coercente in ordinem cuncta Deo, locus esse vllus temeritati reliquus potest? Et recitata definitione Aristotelis de Casu, & posito exemplo de fodiente humum causa colendi agrum, inueniente thesaurum absconditum, dicit, Fossio humi & absconsio thesauri sunt fortuito

causae compendij, id est, Casus, quod ex obuijs sibi, & confluentibus causis, non ex ge∣rentis [unspec A] intentione prouenit, neque vel qui aurum obruit, vel qui agrum exercuit, vt ea pecu∣nia reperiretur intendit. Patet igitur secundum eum, quod nihil dicatur simpliciter casuale, sed tantum respectu alicuius causae particularis, seu respectu inferiorum causarum, quod & verba eius sequentia pleniùs manifestant, cùm dicit; Liquet igitur definire Casum esse ino∣pinatum ex confluentibus causis, in his quae ob aliud geruntur, euentum; Concurtere autem atque confluere causas facit ordo ille ineuitabili connexione procedens, qui de prouidentiae fonte descendens cuncta suis temporibus locisque disponit, quod & metrum sequens exem∣plariter manifestat.* 2.689 Haec etiam planè videtur sententia Augustini 1. Retract. 1. dicentis, Non mihi placet toties me appellare fortunam, quamuis non aliquam Deam voluerim hoc nomine intelligi, sed fortuitum rerum euentum vel in corporis nostri, vel in externis bonis aut malis; vnde & illa verba sunt, quae nulla religio dicere prohibet, fortè, forsan, forsitan, fortassis, fortasse, fortuitu, quod tamen totum reuocandum est ad diuinam prouidentiam. [unspec B] Hoc etiam ibi non tacui, dicens; Etenim fortassè quae vulgò Fortuna nominatur, occulto quodam ordine regitur; Nihilque aliud in rebus casum vocamus, nisi cuius ratio & causa secreta, seu in occulto est. Dixi quidem hoc, veruntamen poenitet me sic illic nominasse Fortunam, cùm videam homines habere in pessima consuetudine, vt vbi dici debet, hoc Deus voluit dicere, hoc voluit Fortuna. Idem 83. quaest. 24. Quicquid casu fit, temerè fit; quod temerè fit, prouidentia non fit: si ergo casu aliqua fiunt in mundo, non prouidentia v∣niuersus mundus administratur: Nihil ergo casu fit in mundo. Idem 5. de Ciuit. Dei 9. Nos eas causas quae dicuntur fortuitae (vnde & Fortuna nomen accepit) non esse dicimus nullas, sed latentes, easque tribuimus, vel Dei veri, vel quorumlibet spirituum voluntati. Idem super illud Psalmi 9. Confitebor tibi Domine in toto corde meo, Non in toto corde confite∣tur Deo, qui de prouidentia eius in aliquo dubitat. Omnes cruciatus qui corporaliter infe∣runtur, aut exercent conuersos ad Deum, aut vt conuertantur admonent, aut iustae damna∣tioni [unspec C] vltimae praeparant obduratos, & sic omnia ad diuinae prouidentiae regimen referuntur, quae stulti casu, & temere, & nulla diuina administratione fieri putant. Idem quoque super il∣lud Psalmi 148. Ignis, grando, nix, &c. quae faciunt verbum eius; Quare addidit, quae faciunt verbum eius? Multi non volentes contemplari & discernere creaturam locis suis, & ordine suo sub nutu & iussu Dei agentem motus suos, visum est illis, quia superiora omnia Deus gu∣bernat, sed inferiora non curat, non gubernat, non regit, sed casui dimittuntur. Sed non cosentias istis; blasphema enim sunt & execrabilia Deo, quia totum prouidentia Dei fit in terra. Omnibus itaque locis, regionibus, temporalibus, sua quaeque distribuit & ordinat. Longum est commemorare diligentiorem considerationem omnium rerum; quis illam ex∣plicat? tamen qui oculos habent, vident visa quae placent & laudantur, non tamen ipsa, sed ipse qui fecit: ita omnia laudabunt; haec ergo quae videntur casibus agitari, faciunt verbum e∣ius,* 2.690 & in omni motu suo seruiunt verbo Dei. Hoc idem apparet per Apostolum ad Eph. 1. di∣centem; [unspec D] Nos sorte vocati sumus; Quid enim est sors nisi fors, fortuna, vel casus? Haec au∣tem sors est diuina electio & voluntas, vt patet ibi per glossam, & per Augustinum super illud Psalmi 30ⁱ. In manibus tuis sortes meae, tractatu tertio sic dicentem: Sors dicitur Dei gra∣tia, qua salui facti sumus, quae bene dicitur sors, quia hominis non est electio, sed volun∣tatis Dei, quia nulla nostra merita inuenit, sed sorte voluntatis suae nos ad salutem vocauit, quia voluit, non quia digni fuimus, non ex operibus ne fortè quis extollatur: Ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis. Haec quodammodo sors occulta est; voluntas Dei in humano genere sors est; sors veniens de Dei occulta voluntate, apud quem non est iniquitas; Non enim ille personas accipit, sed occulta illius iustitia tibi sors est. Quid e∣tiam magis casuale aut fortuitū quàm sors, sortium{que} euentus, qui tamē voluntate diuina cog∣noscitur moderari,* 2.691 sicut euidenter ostendit vtrius{que} series testamenti. Quare & Apostoli in lo∣cum Iudae Apostatae alterum electuri dantes sortes dixerunt, Tu Domine ostende quem ele∣geris. [unspec E] Vnde & Parab. 16. Sortes in sinum mittuntur, sed à Domino temperantur. Quaprop∣ter & Augustinus super illud Psalmi 30ⁱ. vbi priùs, sic ait, Non in manibus hominum, sed in manibus tuis, quae sunt istae sortes? quare sortes? Audito nomine sortium non debemus Sorti∣legos quaerere: Sors enim non aliquid mali est, sed res est in dubitatione humana diuinam in∣dicans voluntatem: Nam & sortes miserunt Apostoli. Istud etiam recitatur in Canone 26. quaestione 2. Sors non est. Ampliùs autem pro casu & fortuna pleniùs indagandis, videtur quod vtrumque sumatur actiuè & passiuè, secundum efficientiam, & secundum effectum; secundum causam, & secundum causatum, sicut & de Fato superiùs dicebatur. Actiuè se∣cundum efficientiam & causam loquitur de eis Philosophus 2. Phys. definiens vtrumque,

[unspec A] quod est Causa secundum accidens, &c. ibi scripta; quod & patet specialiter de Fortuna per hic praemissa. Quòd verò casus accipiatur passiuè, secundum effectum & causatum, etiam no∣men suum indicare videtur: Casus enim apparet significare passiuè; Quid enim est casus nisi quod cadit ab alio, sicut effectus à causa? quare & cōmuniter dicimus, Mirabilis casus accidit, seu contigit tali viro. Quapropter & definitio casus à Boetio recensita, dicit Casum esse inopi∣natum ex confluentibus causis, in his quae ob aliud geruntur, euentum; Cui & concorditer Augustinus superius recitatus; Nihil, inquit, aliud in rebus casum vocamus, nisi cuius ratio, & causa secreta seu in occulto est. Casus autem actiuè secundum efficientiam & causam acce∣ptus potiùs, vt videtur, casuatio seu casuantia diceretur. Quòd etiam fortuna sumatur passiuè, & secundum effectum & causatum, videtur similiter ex consueto modo loquendi; Dicimus e∣nim communiter mirabilis fortuna prospera vel aduersa accidit tali viro, volentes dicere quòd aliquod enfortunium vel infortunium ipsi acciderit. Vnde & Philos. 1. Ethic. ostendens quòd [unspec B] foelicitas non consistit in bonis fortunae, quia ipsa permanens, & nequaquam facilè transmuta∣bilis, fortuna autem contrariè; 15^o dicit fortunam multoties recirculari circa eosdem, recir∣culari, inquit, passiuè: Et infra 16. loquens de Foelice, cui contingunt prospera vel aduersa; Vt, inquit, verè bonum & sapientem omnes existimamus, fortunas decenter ferre. Quare & Augustinus superiùs recitatus, dicit quòd nomine fortunae noluit intelligere aliquam deam, sed fortuitum rerum euentum. Adhuc autem consideratis superioribus diligenter videtur; quòd fortuna actiuè secundum efficientia & causam accepta, posset vlteriùs subdistingui. Po∣test enim sumi pro causa quae agit ex proposito ad aliquem certum finem, & causat finem ali∣um non intentum, sic que loquitur Philosophus 2. Phys. de ipsa, & sic tantummodo compe∣tit causis inferioribus, Deo autem nequaquam, sicut praehabita monstrauerunt: Potestque ac∣cipi pro causa secreta nobisque occulta praeter cognitionem, intentionem, & opinationem no∣stram, licet non suam, quippiam producente; & sic potest competere causis inferioribus, & si∣militer [unspec C] superioribus, Angelis atque Deo. Vnde Philos. 2. Phys. 47. Sunt, inquit, quidam qui∣bus videtur esse quaedam causa fortuna, immanifesta autem humano intellectui, tanquam di∣uinum quoddam ens & felicius. Istam quoque sententiam roborat August 5. de Ciuit. Dei 9. superiùs recitatus; quam & specialiter de Deo, & de voluntate diuina testati videntur multa Philosophica, & Theologica praelibata. Verùm hic fortassis quisnam mihi obijciet illum A∣uerrois, qui super 2. Phys. 48. reprobat Auicennam, eo quòd 1. Phys. suae 13. posuit aliquid esse & dici casuale quia est casuale respectu vnius causae, licet respectu alterius sit necessarium. Sed istud non obstat, quoniam Auicenna loquitur de casuali secundum quid, non autem sim∣pliciter, quia sic secundum eum nihil est casuale, vt patet per Autoritatem eius: 10. Metaph. suae 1. superiùs allegatam. Auerroes verò, qui ex more, libenter capit hominem in sermone, arguit contra verba Auicennae, non contra intellectum, probando quòd ex illa causa nihil de∣beat dici simpliciter casuale, sicque concludit tantùm verbaliter, nihil verò realiter contra [unspec D] eum. Vnde Parab. 19. Qui tantum verba sectatur, nihil habebit. Quare & Auicenna potest dicere Auerroi, sicut Affratagoras Socrati quondam dixit, vt idem Auerroes recitat à The∣mistio super 3. de Coelo comment. 17. Si, inquit, tua contradictio contra me esset secundum intellectū meae intentionis, certè concluderetur mihi; cùm autem tu non intelligis intentionem mei sermonis, non reputo mihi concludi. Neutri tamen horum fauendo, sed praehonorando veritatem, videtur mihi quòd nihil dicitur absolute nomine casuale secundū communē vsum loquendi Philosophorum, aut vulgi, nisi quod est casuale respectu cuiuscun{que} causae suae infe∣rioris nobis notae, vel saltem respectu causae principalis nobis notae, non autem quod est ca∣suale, seu praeter intentionem causae instrumentalis & accessoriae qualiscunque. Non enim si quis ex industria occidat hominem gladio, illa occisio dicitur casualis, quae tamen est praeter intentionem gladij, qui tantùm intendit descendere & secate, & praeter intentionem aëris, qui [unspec E] intendens principaliter aliud, accessoriè forsitan ad hoc agit.

CAP. XXX. Quod res voluntariae diuinae prouidentiae legibus gubernantur.

NE quis autem credat praehabita de prouidentia tantum in rebus naturalibus vera esse, videtur specialiter ostendendum, quòd & voluntaria nequaquam ab huiusmodi prouidentiae legibus eximuntur: Hoc enim sequitur ex 27^o capitulo, & potest ostendi similiter per rationes & Autoritates illius; quod etiam ex abundanti proxima duo capitula faciunt manifestum. Item quili∣bet sapiens Paterfamilias meliora & perfectiora magis & sollicitiùs proui∣det

atque curat: Rationabilia autem & voluntaria sunt meliora & perfectiora alijs naturali∣bus: [unspec A] Sunt enim finis eorum, sicut 21. docet. Et haec videtur ratio Saluatoris contra Epicu∣raeos, sibi sollicitos, nec in diuina prouidentia spem ponentes salubriter admonentis, Ne sol∣liciti sitis animae vestrae, quid manducetis, ne{que} corpori vestro, quid induamini, Nonne Ani∣ma plus est quàm Esca? Et corpus plus quàm vestimentum? respicite volatilia coeli, quoniam non serunt, neque metunt, neque congregant in horrea, & pater vester coelestis pascit illa. Nonnè vos magis pluris estis illis? quis vestrum cogitans potest adijcere ad staturam suam cu∣bitum vnum? Et de vestimento quid solliciti estis? Considerate lilia agri, quomodò cres∣cunt, non laborant, nequenent; Dico autem vobis, quoniam neque Salomon in omni glo∣ria sua coopertus est sicut vnum ex istis. Si autem foenum agri quod hodiè est, & cras in cli∣banum mit••tur,* 2.692 Deus sic vestit, quanto magis vos modicae fidei? Matth. 6. Ex quibus sic con∣cludit, Nolite ergo solliciti esse, dicentes, quid manducabimus? aut quid bibemus? aut quo operiemur? haec enim omnia Gentes inquirunt? scit enim Pater vester, quia omnibus his in∣digetis? [unspec B] sed quid ‖ 2.693 nobis valeret ista Patris scientia, nisi secundum eam filijs prouideret? In hoc autem processu vt patet intuenti, & dicit Chrysostomus, arguit Christus duplici argumento, seu loco, Primò à maiori ad minus descendens, cum praeposuit, Nonnè anima plus est quàm esca, & corpus plus quàm vestimentum? Secundo è contra à minori ad maius ascendens, cum praeponit,* 2.694 Respicite volatilia coeli, &c. additque Chrysostomus super illud, Nonnè vos plu∣ris estis illis? Omnia animalia Deus propter hominē fecit, hominem autem propter se: quanto ergo pretiosior est hominis creatio, tanto maior est Dei sollicitudo de ipso: sic{que} istum locum exponunt multi sancti Doctores, quos pro parte recitat ibi Glossa. Item postquam Saluator, Mat. 10. praedixit Apostolis persecutiones, quas erant passuri pro nomine suo, vt eos contra timorem mortis per diuinam prouidentiam confortaret, sic dixit, Nolite timere eos qui oc∣cidant corpus. Nonne duo passeres asse veneunt, & vnus ex illis non cadet super terram sine Patre vestro? vestri autem & capilli capitis omnes numerati sunt. Nolite ergo timere; multis [unspec C] passeribus meliores estis vos; vbi dicit Chrysostomus, quod rursus sermonem de prouiden∣tia Dei inducit,* 2.695 Dicitque Ieronymus sicut allegatur in Glossa, & est sensus, Si parua animalia absque Deo Autore non decidunt, & in omnibus est prouidentia, & quae in his peritura sunt sine Dei voluntate non pereunt, vos qui aeterni estis non debetis timere, quòd absque Dei vi∣uatis prouidentia. Quod autem ait, vestri capilli capitis omnes numerati sunt, immensam Dei erga homines ostendit prouidentiam, & in effabilem significat effectum, quod nihil no∣strorum lateat Deum;* 2.696 Secundum verò Hillarium & Chrysostomum, numeratio capillo∣rum diligentiam diuinae prouidentiae circa nos ostendit. Hanc etiam rationem videtur Apo∣stolus confirmare 1. ad Cor. 9. vbi vult, quod prouidentia, seu cura Dei circa naturalia, & ir∣rationalia quasi nulla sit, respectu curae eius circa nos, sic dicens; Scriptum est in lege, Non alligabis os boui trituranti: nunquid de bobus cura est Deo? aut propter nos vtique dicit? Nam propter nos scripta sunt. Quibus & concordat Philosophus 2. de Coelo 50. vbi argu∣endo [unspec D] contra ponentes astra moueri motu proprio, supponit quòd natura magis curat praetio∣sa, sic dicens; Adhuc autem irrationabile, nullum organum ipsis; scilicet astris naturam de∣disse ad motum; nihil enim, vt conuenit, facit natura, neque de Animalibus curasse, sic autem pretiosa despexisse. Item alias euacuaretur tota Scriptura de Praedestinatione Sanctorum, & Reprobatione malorum.

CAP. XXXI. Quòd actiones voluntariae diuinae prouidentiae supponuntur.

ADhuc autem posset aliquis proteruire dicendo, ipsas res voluntarias [unspec E] sub prouidentia contineri, sed non ipsas voluntarias actiones. Quare videtur expediens istam proteruiam refraenare, quod per Capitula proxima & probationes eorum fieri planè potest. Item per rationes & Autoritates capituli proximi, Voluntaria prouidentiae diuinae sub∣duntur, & hoc specialibus caeteris, ergo secundum ‖ 2.697 mentem Autorum, hoc est secundum quod, vel quae sunt voluntaria, scilicet secundū suas voluntarias actiones; Nam ipsa potentia volutiua, & quaecunque alia praeter voluntarias actiones, sunt purè naturalia, & necessaria. In prouidentia ergo talium non est per viros discretos tanta discretio facienda, à prouidentia naturalium caeterorum, imò

[unspec A] verius posset dici; Facies hominis quasi pisces maris, & quasi reptile non habens principem, Abacuc 1. nisi Deus etiam prouideret voluntarias actiones. Item per capit. nonum,* 2.698 Volun∣tas Dei est causa motiua cuiuslibet motionis, & non perperam sed cum sapientia disponente, & neutra earum noua, sed aeterna, sicut praecedentia docuerunt: patet ergo propositum per definitionem prouidentiae supradictam. Item omnes actiones naturales tam animatorum, quàm inanimatorum à prouidentia, quia ab eius voluntate & scientia producuntur, sicut ex prioribus satis patet, & quia naturaliter & necessariò fiunt; ergo reducuntur ad primum necesse esse, à quo effluunt & dependent; quod & de actionibus irrationalium, de quibus minus videtur, patet per Augustinum De fide, ad beatum Petrum,* 2.699 tricesimo primo dicen∣tem; Illa animalia irrationalia praesentis saeculi cursum atque ornatum secundum Creatoris incomprehensibilem peragunt voluntatem, quae de suis factis nullam rationem redditura sunt, [unspec B] quia rationalia non sunt; actiones autem voluntariae sunt meliores & acceptiores Deo. Istis e∣nim retributionem congruam prae parauit, non illis, sicut tam Philosophi, quàm Theologi di∣cunt concorditer vno ore. Quare & sollicitiori prouidentia disponuntur, sicut capit. proxi∣mum arguebat;* 2.700 quod & satis patet per Apostolum ad Eph. 1. & 2. vbi ponit duplicem prae∣ordinationem, seu praedestinationem; primam iustitiae, & iustorum operum in praesenti; se∣cundam gloriae, & praemiorum in futuro. Vnde pro praeordinatione iustitiae cap. 1. dicit; Ele∣git nos ante mundi constitutionem, vt essemus sancti & immaculati, & pro praeordinatione iustorum operum, cap. 2. sic dicit; Ipsius sumus factura, creati in ope••ibus bonis, vt in illis am∣bulemus. Hoc autem totum patet ibi per glossam,* 2.701 hanc duplicem praeordinationem seu prae∣destinationem latiùs prosequentem, & sub his verbis Ieronymi allegantem; Distinguit duas Dei praeordinationes & earum effectus, quarum altera est de praesenti ad iustitiam, altera est de futuro ad coronam. Augustinus etiam De gratia & libero arbitrio, vicesimo primo,* 2.702 expo∣nens autoritatem ex secundo capite allegatam, sic dicit; Quid est hoc quod dixit; Non ex o∣peribus [unspec C] ne quis extollatur? Audi, & intellige; non ex operibus tuis ex te tibi existentibus, sed tanquam his in quibus Deus te finxit, id est, formauit, & creauit; hoc enim ait; Ipsius su∣mus figmentum creati in operibus bonis, non illa creatione qua homines facti sumus, sed illâ de qua ille dicebat, qui vtique homo erat; Cor mundum crea in me Deus. Idem De fide ad Petrum, tricesimo secundo sic dicit; Illi cum Christo regnabunt, quos Deus gratuita bonitate sua praedestinauit ad regnum. Qui enim eos tales praedestinando praeparauit, praeparauit vti∣que secundum propositum vocandos, vt obediant, iustificandos, vt accepta gratia rectè cre∣dant, & benè viuant. Vnde patet clarissimè, quòd Deus praeparauit praedestinatis ad reg∣num obedire, rectè credere, & benè viuere, quae sunt voluntariè agere, seu voluntariae acti∣ones. Hae igitur ad diuinam prouidentiam reducuntur.* 2.703 Item Augustinus octauo super Ge∣nesin ad literam 11. & post diffusè, ostendit Deum praeesse vniuersae creaturae, rationali & irrationali, etiam voluntatibus quibuscunque, opere prouidentiae bipartito, scilicet creatio∣nis, [unspec D] & administrationis; Creationis quantum ad productionem cuiuslibet creaturae; admi∣nistrationis, quantum ad actiones & passiones, & caeteros eius motus, quod capite decimo tertio per locum à simili sic ostendit; Sicut motus cuiuslibet membri animalis est ab anima, & etiam innititur aliquo fixo in mouendo: sic motus creaturae cuiuslibet est à Deo, & ipso velut fixo innititur, dum mouetur. Idem primo Confessionum, sext. Exceperunt consola∣tiones lactis humani, nec mater mea, vel nutrices meae sibi vbera implebant: sed tu mihi, Do∣mine, dabas alimentum infantiae, secundum iustificationem tuam, & diuitias ad fundum vs∣que rerum dispositas. Et infra eiusdem 12. Vrgebar ad addiscendum literas, & benè mihi fi∣ebat, nec qui vrgebant me, benè faciebant, sed bene mihi fiebat abs te, Deus meus. Illi e∣nim non intuebantur quatenus referrem, quod me addiscere cogebant, praeterquam ad sa∣tiandas insatiabiles cupiditates copiosae, inopiae, & ignominiosae gloriae: Tu verò cui nume∣rati sunt capilli capitis nostri, errore omnium, qui mihi instabant vt discerem, vtebaris ad vti∣litatem [unspec E] meam; & septimi 6^o. De consulentibus Mathematicos, ipsisque Consultis, sic dicit; Tu iustissimè Moderator vniuersitatis consulentibus, consultisque nescientibus, occulto in∣stinctu agis, vt dum quisque consulat, hoc audiat, quod eum oportet audire occultis meritis a∣nimarum ex abysso iusti iudicij tui. Item omnes voluntariae actiones sunt à fato diuino, & nihil penitus in actibus voluntarijs casuale aut fortuitum absolutè, sicut 28. & 29. docent; quare om∣nes voluntariae actiones à diuina prouidentia deriuantur. Item omnia prospera vel aduersa quae contingunt hominibus per voluntarias actiones, prouidentur à Deo, quare & omnes tales voluntariae actiones: Si enim essent casuales respectu Dei, quicquid proueniret ab eis, esset similiter casuale. Arist. namque in De bona fortuna, 2. probat,* 2.704 quòd fortuna non est causa intellectionis & consilij, quia tunc omnia essent à fortuna. Omnia enim opera nostra ab

intentione & consilio sunt causata, vel saltem de talibus intelligitur argumentum. Quare & [unspec A] Auerroes super 2. Phys. 44. redarguit opinantes motum Coeli esse à casu,* 2.705 quia cùm ipse lar∣gitur alijs entibus ordinem, omnes aliae causae inuenirentur ex Casu. Quod enim inuenitur ex illo, quod est ex casu, inuenitur ex Casu. Hoc idem ratio persuadet: Si enim Deus inten∣dit rationabiliter aliquem finem prouenientem per voluntarias actiones, vel intendit ipsum immediatè facere per se solum, vel per alia media, vel neutro modo intendit; Non primo modo, quia non sic facit: si secundo modo, vel per eadem media per quae producitur, & sic habetur propositum, vel per alia, & sic voluntas eius frustratur in aliquo, vel muta∣tur, contra priora: si neutro modo, non intendit rationabiliter illum finem. Quicun∣que enim intendit rationabiliter vllum finem, intendit similiter media per quae proueniat ta∣lis finis,* 2.706 nisi velit illum immediatè facere per seipsum, vt patet 3. Ethic. 8. vbi sic dicitur, Ponentes aliquem finem, qualiter & per quae erit, intendit, & ad hoc totum capitulum illud facit. Quod autem omnia prospera à diuina prouidentia deriuentur, ex prioribus satis con∣stat; [unspec B] Potestque ex abundanti aliter sic ostendi. Alias recipiens talia, non teneretur reddere gratias Deo pro illis, quod nullus affirmare praesumet nisi inimicus gratiae, vtriusque testamen∣ti subuersor, sanctorum Patrum irrisor, & omnium Catholicorum Doctorum indoctisimus reprehensor; qui docent non fictas aut fatuas gratias, sed veras & discretas semper pro omni∣bus agere Domino Deo nostro.* 2.707 Nam gratiae fatuorum effunduntur Eccles. 20 & secundum Aug. de praedestinatione Sanctorum 26. Si quis homini gratias ageret, pro eo quòd illum vel putaret non praesciuisse, vel nosset, adulatio vel irrisio veriùs quàm gratiarum actio diceretur; sed nolite errare, inquit Apostolus, Deus non irridetur. Et secundum eundem de bono perse∣uerantiae 2. Irrisoria est illa gratiarum actio, si ex hoc gratiae aguntur Deo, quod non dona∣uit ipse, nec fecit. Item alias talia prospera non essent dona Dei, quod quia destruit vtrius∣que seriem testamenti, & fidem quasi communem animi conceptionem cunctis innatam. seu potiùs ab eis destruitur, nullus fidelis concedet, & vix aliquis infidelis. Item hoc patet de Po∣testatibus, [unspec C] Dignitatibus, & omnibus Praelatijs. Vt autem à sublimioribus & dignioribus in∣choetur; Si aliquis posset esse Papa sine Domino prouidente, non esset nobis certum quòd Papam Dominus prouideret; quare nec scribere deberemus tali diuina prouidentia summo Pontifici, qui tamen stilus est omnibus consuetus, & admissus à curia, & hactenus compro∣batus: Nec alij Praelati aut Reges deberent sic scribere. Talis Dei gratia Episcopus vel Rex, nec nos cis, ne forte inueniamur falsi testes Dei, dicendo testimonium aduersus Deum, quòd prouidit quem non prouidit, quod non est paruum periculum, sicut patet 1. ad Cor. 15. quia secundum Augustinum (& Glossa allegat) non minori sed maiori fortassis scelere in Deo lau∣datur falsitas,* 2.708 quàm vituperatur veritas. Item hoc est verum de saecularibus Regibus, quare & de Ecclesiasticis quibuscunque; quod primò de Regibus Angliae, declarandum. Refert siqui∣dem Wilhelmus Malmesburiensis,* 2.709 de gestis Regum Anglorum & Pontificū l. 2. c. 106. de Ed∣wardo Confestore sanctissimo in haec verba; Viderat quondam somni reuelatione saeculi illius [unspec D] felicitatē Brithwoldus Wintoniensis Episcopus; viderat, & annuntiauerat. Nam dum tempo∣re Regis cunctationis, caelestibus apud Glastoniam lucubraret excubijs, subijsset{que} eum cogi∣tatio, quae frequenter eum angebat, de regia stirpe Anglorum penè deleta; haec meditanti sopor irrepsit & ecce in superna raptus, videt Apostolorū Principem Petrum, ipsum Edwardum qui tunc in Normannia exulabat in Regem consecrare, caelibe designata vita, & certo 24. annorū regni numero computato, eidem{que} conquerenti de posteritate, respondere, Regnum Anglo∣rum est Dei, post te prouidit sibi Regem ad placitum suum. Omnes ergo Reges Anglorum diuina prouidentia sublimantur; quare & alij vniuersi. Domini enim est terra & plenitudo eius. Hoc idem patet de institutione & destitutione Regum, & diuisione ac translatione reg∣norum,* 2.710 in libris Regum & Paralip. multis locis; Primò de institutione Saul 1. Reg. 9. & de eius destitutione 1. Reg. 15. De institutione Dauidis 1. Reg. 16. de diuisione regni tempo∣re Salomonis praedicta, sed propter merita Dauidis dilata ad tempus Roboam, tuncque com∣pleta: [unspec E] De institutione Ieroboam in 10. tribubus, Roboam verò & filiorum eius in residuo, vt remaneret Lucerna Dauidi 3. Reg. 11. & 12. Ideo{que} Roboam cum tribu Iuda & domo Benia∣min volente pugnare contra Ieroboam,* 2.711 & domum Israel, vt reintegraret regnum, dixit eis Dominus per Prophetam, Non ascendatis, nec pugnetis; A me enim factum est verbū hoc 3. Reg. 12. & 2. Paral. 11.* 2.712 Reuertatur vnusquis{que} in domū suam, quia hoc mea gestum est volun∣tate. Vnde Paral. 28. Propter peccata terrae multi Principes eius. Et Eccles. 10. In manu Dei potestas terrae, vtilem rectorem in tempore suscitabit super eam, Regnum à gente in gentem transferetur propter iniustitiā, & iniurias, & contumelias, & diuersos dolos. Haec autem ideo voluit Deus in regno suo peculiari, scilicet Hebreorū facere manifesta, vt per pauciorē vel vnū

[unspec A] doceret in pluribus, & vniuersaliter in omnibus ita esse. Vnde Apostolus ad Rom. 13.* 2.713 Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit; non est autem potestas nisi a Deo, quae autem sunt, a Deo ordinata sunt. Itaque qui resistit potestati, Dei ordini resistit. Item 1. Pet. 2. Sub∣iecti estote omni humanae creaturae propter Deum, siue Regi quasi praecellenti, siue ducibus tanquam ab eo missis ad vindictā malefactorum, laudem verò bonorum. Serui subditi estote in omni timore dominis, non tantū bonis & modestis, sed etiam dyscolis. Adhuc autem hoc est verum de regnis de quibus minùs videtur, scilicet infidelium & malorum, quare & vniuer∣saliter quorumcunque. Vnde Amos 9.* 2.714 Nunquid non vt filij Aethiopum vos estis mihi filij Is∣rael, dicit Deus? Nunquid non Israel ascendere feci de terra Aegypti, & Palaestinos de Cap∣padocia, & Sirios de Syrene? Ecce oculi Domini super regnum peccans, & conteram illud à facie terrae. Cui concordat Apostolus ad Rom. 3. An Iudaeorum Deus tantùm,* 2.715 nonne & gen∣tium? imò & gentium. Et infra 10. Non est distinctio Iudaei & Graeci; Nam idem Dominus [unspec B] omnium. Pro quo ostendit Aug. 5. de Ciuit. Dei, & alibi multùm diffusè,* 2.716 quòd Regnum Ro∣manorum fuit à Deo. Vnde & 5ⁱ 11. ita dicit; Deus summus, qui singulas partes mundi mag∣nas & paruas disponit, nullo modo est credenbus, regna hominum eorum{que} dominationes, & seruitutes à suae prouidentiae legibus alienas esse voluisse; & loquitur ibi principaliter de Regno & Imperio Romanorū, pro tempore infidelitatis eorum. Idem supra eiusdem 1. Cau∣sa magnitudinis & diuturnitatis Romani Imperij, nec fortunata est, nec fatalis, secundum opi∣nionem dicentium esse fortunata, quae nullas causas habent, vel non ex aliquo rationali ordine venientes, & fatalia, quae praeter Dei & hominum voluntatem, quadā necessitate contingunt, prorsus diuina prouidentia regna constitueret humana. Et idem patet 4ⁱ 33^o manifestè. Item Hieron. lib. 5^o super Esaiam,* 2.717 quem amabili propriè historica expositione conscripsit in 10. vi∣siones Esaiae 8. Babylon, Philistijm, Moab, Damasci, Aegypti, deserti maris, Idumeae, Arabiae, vallis visionis, & Tyri, quae secundum eum ibi melius dicuntur 10. onera: Verbum enim He∣braicum [unspec C] (Messa) onus vel pondus intelligitur, pro quo septuaginta, visio, transferebant, tractat materiam hanc diffusè; & super illud Esaiae 22. Onus vallis visionis, sic dicit, Septuaginta ma∣nifestiùs transtulerunt, vallis Sion: Haec enim ciuitas est seminarium Prophetarum, in qua ex∣tructum est templum, & visiones Domini multiplicatae sunt, quae licet fundetur in monte, ne∣quaquam mons appellatur, sed vallis, eò quòd humiliata sit; quod etiam loquitur Ieremias, quando accipit calicem plenum vini, & dat vniuersis gentibus, ac nouissimè porrigit Ierusa∣lem, vt bibat, ac vomat, & ruat, & insaniat, significans à Babylonijs hanc esse vastandam. Ex quo intelligimus omnium, Creatorem, aequaliter esse Deum, & eodem cuncta dispensare iu∣dicio, iuxta hoc quod ipse loquitur per Amos, Nunquid non vt filij Aethiopum &c. superiùs recitata, ne putarent idcircò Iudaei se meritorum habere priuilegium, quia educti essent de Aegypto; Dicit etiam caeteras gentes ad alias terras translatas esse suo imperio. Item hoc pa∣tet specialiter de quatuor magnis regnis, nullique ignotis, primò Chaldaeorum seu Babyloni∣orum, [unspec D] secundò Medorum & Persarum, tertiò Graecorum, quartò Romanorum, de quibus habetur sparsim in Scriptura frequenter & coniunctim,* 2.718 Dan. 2. sub Metaphora quatuor par∣tium statuae ipsi Nabuchodonosor per somnium reuelatae; & infra 7. Sub specie quatuor grandium bestiarum visarum per somnium Danieli. Vnde & Daniel ipse sic dicit, Ipse Domi∣nus mutat tempora, & aetates, transfert regna atque constituit; vbi glossa, Non ergo miremur, si quandoque cernimus Regibus Reges, & Regnis Regna succedere. Omnia fiunt de arbitrio eius qui causas omnium nouit, qui omnia condidit & malos Reges patitur suscitari, vt puni∣ant malos, emundent bonos. Et infra, dixit Daniel Nabuchodonosori primo Monarchae Chaldaeorum; specialiter isto modo, Tu Rex Regum es, & Deus Coeli, regnum, & fortitudi∣nem, & imperium, & gloriam dedit tibi, & omnia in quibus habitant filij hominum, & be∣stiae agri, volucresque coeli dedit in manu tua, & sub ditione tua vniuersa constituit. Cui concordat sanctissimus Ieremias 27^o capit. in persona Domini ita dicens; Ego feci terram,* 2.719 [unspec E] & hominem, & iumenta, quae sunt super faciem terrae vniuersae, in fortitudine mea mag∣na, & in brachio meo extento, & dedi eam qui placuit in oculis meis; Et nunc itaque ego dedi omnes terras istas in manu Nabuchodonosoris Regis Babylonis serui mei, insu∣per & bestias agri dedi et, vt seruiant ei, & seruient ei omnes gentes, & filio eius, & filio filij eius, donec veniat tempus terrae eius & ipsius: Et infra 43. Ecce ego mittam & assumam Nabuchodonosor Regem Babylonis seruum meum, & ponam thronum eius super lapi∣des istos, & statuet solium suum super eos, veniensque percutiet terram Aegypti. Hoc idem testatur vox de coelo ruens, in haec verba; Tibi dicitur Nabuchodonosor Rex, Regnum tuum transijt à te, donec scias quòd dominetur excelsus in regno hominum, & cuicunque voluerit, det illud, Dan. 4. & infra 5. habetur expressè de destructione huius primi regni, & institutione

secundi per Scripturam, Mane, Thechel, Fares, & interpretationem illius, Balthasari vltimo [unspec A] Regi dicentem, Numerauit Deus regnum tuum, & compleuit illud; diuisum est regnum tuum, & datum Medis & Persis, quod & statim completum est, capta Babylone à Datio & Cyro, Regibus Medorum & Persarum, & Baltazar interfecto. De Cyro etiam Darij successore di∣citur,* 2.720 Esaiae 45. Haec dicit Dominus Christo meo Cyro, cuius apprehendi dexteram vt sub∣ijciam ante faciem eius Gentes, & dorsa Regum vertam, &c. Vnde & idem Cyrus 2. Paralip. vlt. & 1. Esd. 1. sic dicit, Omnia regna terrae dedit mihi Dominus Deus Coeli. De tertio quo∣que regno, seu tertia Monarchia, puta Graecorum, cui praefuit Alexander, apparet idem spe∣cialiter per praemissa in ostensione 32. partis Corollarij, primi huius. De quarto regno Mo∣narchico, videlicet Romanorum, Augustinus 5. de Ciuit. Dei diffusè, specialiter docet idem. De regnis istis magnis & Infidelium, haec sufficiant ista vice. Per quae, licet de regnis malo∣rum,* 2.721 propositum satis appareat, potest tamen ex abundanti breuiter sic ostendi. Iob. 34 Reg∣nare facit hominem hypoctitam propter peccata populi. Super quod dicit Gregorius 25. [unspec B] Moral. 15. Nullus qui talem rectorem patitur, eum, quem patitur, accuset, quia nimirum sui fuit meriti peruersi rectoris subiacere ditioni; Et infra 16. Secundum merita subditorum tri∣buuntur personae regentium.* 2.722 Hoc etiam Augustinus 5. de Ciuit. Dei diffusè ostendit: Vndè 20. de Nerone sic ait, Cuius fuit tanta luxuries, vt nihil putaretur ab eo virile metuendum, tanta crudelitas vt nihil molle habere crederetur si nesciretur; etiam talibus tamen dominandi potestas non datur nisi summi Dei prouidentia, quandò res humanas iudicat talibus Dominis dignas. Aperta de hac re, vox diuina est, loquente Dei sapientia, Per me Reges regnant, & ty∣ranni per me tenent terram. Sed nè Tyranni non pessimi atque improbi Reges, sed vetere no∣mine fortes dicti existimentur, vndè ait Virgilius, Pars mihi pacis erit dextram tetigisse Ty∣ranni: Apertissimè alio loco de eo dictum est; Qui regnare facit hominem hypocritam prop∣ter peruersitatem populi. Et infra 22. dicit, quod verus Deus quandò voluit, & quantum vo∣luit, regnum dedit Romanis, Assyrijs, & Persis, sic & Neroni & Domitiano crudelissimo, ac [unspec C] Apostatae Iuliano. Haec planè Deus verus regit, & gubernat vt placet; haec ergo de Regnis & Regibus sufficiat induxisse.

Nec potest quis fingere, quòd Deus ista magna prouideat, & minora non curet: Hanc e∣nim insipientiam redarguit Sapient. 6. dicens, Non subtrahet personam cuiusquam Domi∣nus,* 2.723 nec verebitur personam cuiusquam, quoniam pusillum & magnum ipse fecit, & aequali∣ter cura est ei de omnibus;* 2.724 Et Iob 34. Non accipit personas Principum; quod & ratio per∣suader; Si enim Deus prouideat Papas, & Imperatores seu Reges, cur non Cardinales & Du∣ces? Et si istos prouideat, cur non Archiepiscopos & Comites; et si istos, cur non Episcopos & Barones,* 2.725 & sic gradatim à maximis ad minimos descendendo. Vndè Parab. 29. A Do∣mino egreditur iudicium singulorum; Et Iob 34. super gentem, & super omnes homines &c. Super quod Gregorius 25. Moral. 15. ita dicit; Hoc quod in maximis fieri cernimus, etiam in nobis singulis cautè timeamus. Sic enim intenduntur diuina iudicia super vnam animam, [unspec D] sicut super vnam vrbem; sic super vnam vrbem, sicut super vnam gentem; sic super vnam gentem, sicut super vniuersam generis humani multitudinem, quia & sic intendit Dominus singulis, ac si vacet à cunctis, & sic simul intendit omnibus, ac si vacet à singulis: Qui enim omnia administrando implet, regit implendo, nec vniuersis deest cum disponit vnum, nec vni deest cum disponit vniuersum, cuncta scilicet naturae suae potentia quietus operatur. Hu∣ius etiam prouidentiae legibus bellorum victoriae disponuntur. Hoc sequitur ex prioribus, & potest probari vt priora. Per victorias etenim, regna & dominationes plurimae acquiruntur, quae per prouidentiam Dei dantur. Item hoc patet in pugna Israel contra Amalech; In qua cum eleuaret Moses manus, vincebat; sin autem paululum remisisset, Amalech superabat Exod. 17.* 2.726 Item patet Iosue 7. de illis 3000. pugnaturis ascendentium contra Hay; qui statim terga vertentes ceciderunt, per prona fugientes, dixitque Dominus ad Iosue, non poterit Israel [unspec E] stare ante hostes suos, eosque fugiet, quia pollutus est anathemate, non ero vltra vobiscum. Ecce causa fugae illorum & victoriae inimicorum, Non ero vltra vobiscum, donec conteratis eum, qui huius sceleris reus est. Nonnè & sequens historia, specialiter autem 11. perspicuè docet idem? Nonne 11. scribitur, Domini enim sententia fuerat, vt indurarentur corda eo∣rum, & pugnarent contra filios Israel & caderent, & non mererentur vllam clementiam ac perirēt. Nonnè & strenuissimus ille Dauid sic ait; Nouerit vniuersa Eccl. haec, quia nō in gla∣dio, nec in hasta saluat Dominus. Ipsius enim est bellum 1. Reg. 17. Nonnè & ad Amasiā re∣gem Iuda habentē tantum 30. millia pugnatorū de proprijs, et ideò conducentē centum millia robustorū de Israel, vt pugnaret, contra Edom, Homo Dei sic ait, O Rex, nè egrediatur tecum exercitus Israel; non est enim Deus cum Israel; quod si putas robore exercitus bella consistere,

[unspec A] superari te faciet Dominus ab hostibus tuis. Dei quippe est adiuuare, & in fugam vertere, se∣cundo Paralip. 25. Nonne & Ionathas cum Armigero suo tantùm,* 2.727 stationem Philistijm au∣dacissimè & foelicissimè aggressurus, praemisit, quia non est Domino difficile saluare, vel in multitudine, vel in paucis, 1. Reg. 14? Hoc autem & benè intellexit ille strenuilsimus mili∣tum Machabaeus, qui suos paucos & ieiunio fatigatos contra multitudinem maximam sic ar∣mabat; Facile est concludi multos in manu paucorum, & non est differentia in conspectu Dei coeli liberare in multis, & in paucis, quia non in multitudine exercitus victoria belli, sed de coelo fortitudo est: ipse Dominus conteret eos ante faciem nostram,* 2.728 1. Machab. 3. Et infra eodem; Sicut fuerit voluntas in coelo, sic fiat. Et 2. vlt. Dominus non secundum armorum potentiam, sed prout ipsi placet, dat dignis victoriam. Nonne huic veritati testimonium per∣hibent, ille equus terribilem habens sessorem, duo iuuenies virtute decori, optimi gloria, spe∣ciosi [unspec B] amictu, 1. Machab. 3. Illi etiam quinque viri de coelo, fraenis aureis decori, ducatum Iu∣daeis praestantes, 2. Mac. 10. Sanctus etiam Ieremias defunctus mundo, viuens coelo,* 2.729 dans Iu∣dae gladium aureum, munus à Deo? infra vlt. Ille quoque Angelus Domini, qui vna nocte per∣cussit in castris Assyriorum 185000. 4. Reg. 19. accedat & ille testis veridicus eximius Pro∣phetarum, Regumque clarissimus sanctus Dauid totum Psalmum 43. in testimonium profe∣rens veritatis; Deus auribus nostris audiuimus, &c. opus quod operatus es, &c. manustua gen∣tes disperdidit, &c. nec in gladio suo possederunt terram, & brachisi eorum non saluauit cos, sed dextera tua, &c. singula quae sequuntur: & supra 32. Non saluatur rex per multam virtutē, & gygas non saluabitur in multitudine virtutis suae. Fallax equus ad salutem; in abundantia autem virtutis suae non saluabitur. Ecce oculi Domini super meruentes eum, &c. vt eruat à morte animas eorum. Et quia ipse fuit per inimicos maximè infestatus, & maximas victorias habuit, eas quasi in Psalmis omnibus, non sibi, sed Domino tribuit, cum actione humillima gratiarum. Quid etiam aliud est; Non in fortitudine sua roborabitur vir? &, Ne dixeris forti∣tudo [unspec C] mea, et robur manus meae, haec mihi omnia praestiterunt, sed recorderis Domini, quòd ipse tibi vires praebuit. Deuteronom. 8. Et infra tricesimo secundo;* 2.730 Propter iram inimico∣rum meorum distuli, ne fortè superbirent hostes eorum, & dicerent; Manus nostra excel sa & non Dominus fecit haec omnia. Et Ierem. 46. Non fugiet velox, nec saluari se putet fortis. Quid etiam aliud sonat, quod occurrit toties in Scriptura, quòd Dominus immittet timorem suum super hostes, quòd ipse erit Dux belli: quòd erit cum suis in bello; pugnabit pro suis; praecedet eos; concludet inimicos in manibus suorum; conuertet eos in fugam; sub∣uertet hostes; deponet, humiliabit, interficiet, conteret, & confringet cum suis similibus infinitis? Et vt in paucis multa concludam; ad hoc facit totius vtriusque series Testamenti, vbi fit mentio de pugna corporali, vel etiam spirituali. Sed, vt opinor, hoc Dominus in po∣pulo suo electo, & in pugna corporali, manifesta virtute ostendere dignabatur, vt quia in paucioribus via maior, & per corporalia spiritualia cognoscuntur, ostenderet saltem [unspec D] occulta sua virtute generaliter in omnibus ita esse, & in pugna praecipuè spirituali, vt sic doceret impotentes & miseros, vbi sperare, & quaerere fortitudinem, victoriam, & salutem. Haec enim omnia in figura contingebant illis; scripta sunt autem ad correptio∣nem nostram, primo ad Corinthios 10. Cui autem ista non placent, speret in principibus, con∣fidat in homine, ponat carnem brachium suum, & à Domino recedat cor eius, speret in arcu suo, eius gladius saluet eum, & si quandoque contingat sibi victoria, non referat gratias, nec in hymnis & confessionibus Dominum benedicat; quia non fecit sibi magna, nec victoriam dedit illi: nec dubito si fuerit saltem nomine Christianus, quin erit ingratior Deo vero, quàm aliquis infidelis Deo falso, seu dijs falsis, cuius vel quorum gratiae & virtuti su∣am ascribit victoriam & honorem; eique vel eis, secundum ritum suum, gratias referens, cae∣dit victimas, & pingues hostias immolat ac solennes. Sperent tales, vt volunt, mihi autem in qualibet pugna mea adhaerere Deo, bonum est, ponere in Domino Deo meo spem meam. Tur∣ris [unspec E] enim fortissima nomen Domini, ad ipsam currit iustus & exaltabitur. Ponat me iuxta se, & cuiusuis manus pugnet contra me: Omnia namque possum in eo qui me confortat, in me au∣tem nihil, quia nec minimum aliquid cogitare.* 2.731 Hoc autem totum Iustinianus Imperator Romanorum excelsus humiliter profitetur, Codice, de veteri iure enucleando, cùm dicit; Deo nostrum gubernante imperium, quod nobis à coelesti Maiestate traditum est, & bella foeliciter peragimus, & pacem decoramus, & statum Reip. sustentamus, & ita nostros animos ad Dei omnipotentis erigimus adiutoriū, vt neque armis confidamus, ne{que} nostris militibus, ne{que} bellorum Ducibus, neque nostro ingenio, sed omnem spem referamus ad solam summae prouidentiā Trinitatis. Hoc etiā vniuersalis confitetur Ecclesia, quae cùm Dominum orat pro pace, praetendit veraciter nō fallaciter istā causam, quia non est alius qui pugnat pro nobis, nisi

tu Deus noster.* 2.732 Probatur quoque propositum per Augustinum 19. de Ciuit. Dei 15. sic dicen∣tem; [unspec A] Omnis victoria cùm etiam malis prouenit, diuino iudicio victos humiliat, vel emendans peccata,* 2.733 vel puniens. Testis est & homo Dei Daniel, cùm in captiuitate positus, peccata sua, vel peccata populi Domino consitetur, & hanc esse causam illius captiuitatis pio dolore testa∣tur. Et licet constet ex prioribus, sapientiam, diuitias, & prosperitates caeteras per diuinam prouidentiam tribui,* 2.734 potest tamen per pauca testimonia confirmari. Tertio namque Reg. 3. dicit Dominus Salomoni, Dedi tibi cor sapiens & intelligens, diuitias & gloriam; Et Ec∣clesiastici primo;* 2.735 Omnis sapientia a Domino Deo est; quod & Rex Dauid spiritu Dei plenus plenissimè contestatur 1. Paralip. vlt. sub his verbis,* 2.736 Tua est, Domine, magnificentia, & potestas, & gloria, atque victoria: Cuncta enim quae in coelo, & quae in terra, tua sunt, tuae diuitiae, & tua est gloria: Tu dominaris omnium, In manu tua virtus & potentia, mag∣nitudo, & imperium: Quis ego, & quis popolus meus, vt possimus tibi haec vniuersa pro∣mittere? Tua sunt omnia, & quae de manu tua accepimus, dedimus tibi. Et quia tota scriptu∣ra [unspec B] talibus testimonijs conuenientibus est repleta, sufficiat haec breuiter tetigisse. Hoc etiam patet per Augustinum tractatu 2. super illud Psalmi trigesimi secundi;* 2.737 Confitermini Domino in cithara, in psalterio 10. chordarum psallite illi, dicentem, Cithara ex inferiori parte habet quod sonat, Psalterium verò ex superiori, vt Cithara significet vitam terrenam, Psalterium coelestem, quae est in 10. mandatis, & in vtraque laudandus est Deus. In vita ter∣rena est prosperitas & aduersitas, in omnibus prosperis laudandus est Deus, & quisquis ex istis non laudat, ingratus est, quia Dei sunt, nec ab altero dantur. Aduersitates sunt in do∣loribus, languoribus, pressuris, tentationibus, tribulationibus; vbi{que} laudet Deum qui citha∣rizat; non attendat quia inferiora sunt, sed quia regi & gubernari non possunt nisi ab illa Sapi∣entia, qui attingit à fine vsque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter. Non enim coele∣stia regit & terrena deserit, aut non illi dicitur, Quo abibo à spiritu tuo? & quo à facie tua fugiā? Si ascendero in coelum tu illic es, si descendeto ad infernum, ades; vbi ergo deest, qui nusquam [unspec C] non est? In omnibus ergo prosperis vel aduersis, confitere Domino in cithara; si tibi abundet, gratias age danti; si tibi desit, aut damno auferatur, cithariza securus, & dic, Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino placuit, ita factum est, Sit nomen Domini benedictum. Item hoc est verum de prosperitate illa de qua minus videtur, scilicet malorum, quod tamen multi molestè ferunt;* 2.738 imo & Sancti aliqui, vt videtur. Vnde Ierem. 12. Iustus quidem es Domine si disputem tecum; veruntamen iusta loquar ad te; Quare via impiorum prosperatur; bene est omnibus qui praeuaricantur & inique agunt; Plantasti eos, & radicem miserunt: Ecce ta∣men quod tribuit ista Deo.* 2.739 Quod & Sanctus Iob vehementer admirans, non contra homi∣nem, sed contra Deum disputare, Auditores sic reddit attentos; Attendite me & obstupe∣scite, & supponite digitum ori vestro; & ego quando recordatus fuero, pertimesco, & concutiet carnem meam tremor. Deinde quaestionem talem proponit, Quare impij suble∣uati sunt confortatique diuitijs, Semen eorum permanet coram eis, propinquorum turba & [unspec D] nepotum, domus eorum securae sunt, & non est virga Dei super illos; bos eotum concepit, & non abortiuit, vacca peperit, & non est priuata foetu suo; egrediuntur quasi Reges paruuli eorum, & infantes eorum exultant lusibus, tenent tympanum & citharam, qui dixerunt Deo, recede à nobis, viam scientiarum tuarum nolumus. Quis est omnipotens vt seruiamus ei? & respondet, veruntamen quia non sunt in manu eorum bona sua, sed, supple, in manu Do∣mini, sicut dixit superius, Dominus dedit, Dominus abstulit, concilium imptorum longe sit a me Iob 21. Hanc similiter quaestionem tractat Psalmista diffusè Psalmo septuagesimo secundo praemittens periculum videndo prosperitatem malorum; Erat enim penè prostra∣tus, sicut plurimi prosternuntur; Mei, inquit penè moti sunt pedes, &c. quia zelaui super iniquos, &c. quia non est respectus morti eorum, &c. In labore hominum non sunt, &c. Ideo tenuit eos superbia, prodijt quasi ex adipe iniquitas eorum, posuerunt in Coelum os su∣um, &c. & dixerunt, Quomodo scit Deus, & si est scientia in excelso; Ecce ipsi peccatores [unspec E] & abundantes in saeculo obtinuerunt diuitias: quasi argueret, ergo non scit Deus nec curat, nec distribuit prouidè res humanas: quod argumentum aliquando concludebat Psal∣mistae, vel fortè alicui alij, in cuius persona ex iam praemissis, concludit, cùm dicit; Et dixi, Ergo sine causa iustificaui cor meum, &c. & fui flagellatus, &c. sed statim hanc conclusionem reprobat ex ipsa ad manifestum impossibile deducendo subiungens; Si dice∣bam, Natrabo sic scilicet vt dicit illa conclusio, Ecce nationem filiorum tuorū reprobaui, sci∣licet reprobandam ostendi,* 2.740 quod est impossibile manifestum: vbi dicit Augustinus, Si dice∣bam, N••rabo sic, scilicet quod Deus non curat res humanas, ecce generationem filiorum tuoram ••eproba••, scilicet Abraham, Isaac, Iacob, & Prophetarum, qui omnes dixerunt

[unspec A] Deum curare res humanas. Hoc idem licet ex praedictis sit patulum, potest tamen ostendi specialiter de aduersitatibus omnibus & flagellis, malis & bonis contingentibus indistinctè. Omnia enim haec sunt poenae patientium; omnis autem poena est aliquo modo poena peccati, & iusta, & à Deo,* 2.741 vt patet per Augustinum 1. Retract. 9. de concupiscentia carnis aduersus spiritum sic dicentem, Omnis autem poena si iusta est, peccati poena est; si autem iniusta poe∣na est, quam poenam esse nemo ambigit, iniusto aliquo dominante, homini imposita est. Porro quia de omnipotentia Dei & iustitia dubitare dementis est, iusta haec poena est, & pro peccato aliquo impenditur; Omne autem iustum, à prima iustitia, quae est Deus, est iustum, vt ex secundo capitulo satis constat. Idem 5^o contra Iulianum, dicit Iuliano, Si non est haec poena peccati, profectò iniqua poena est, & iniustum facis Deum, quo iubente vel sinente; aut infir∣mum, quo non auertente infligitur innocenti; & 83. quaest. 24. Deus iustus gubernans vni∣uersa nullam poenam sinit immeritò infligi. Item aliter tolleretur afflictis magna causa pati∣entiae, [unspec B] spei, consolationis & gaudij, cùm in tribulationes varias incidunt. Quis enim ita pati∣enter, speranter, consolatoriè & gaudenter talia sustinebit, si credat ea accidere ab inimico tantùm, vel à casu, nec per ea purgari peccata, & exerceri virtutes, aut praemia cumulari, sicut si craedat haec immitti sibi à Deo, ad aliquod tale bonum? Vnde Seneca in libello quem spe∣cialiter de materia ista scripsit intitulato Seneca ad Lucilium. Cùm mundus prouidentia re∣gatur, quare multa mala bonis viris accidunt? Bonus vir discipulus est Dei, aemulatorque & vera progenies, quem parens ille magnificus, virtutum non leuis exactor, sicut seueri Pa∣tres, duriùs educat. Itaque cùm videris bonos viros acceptosque Dijs laborare, sudare, per arduum extendere, malos autem lasciuite, & voluptatibus fluere, Cogita filiorum non esse delectari vernularum licentia, illos disciplina tristiori contineri, horum ali audaciam. I∣dem tibi de Deo liqueat, bonum virum in delicijs non habet, experitur, indurat, sibi illum praeparat. Miraris tu, si Deus ille bonorum amantissimus, qui illos quàm optimos esse at∣que [unspec C] excellentissimos esse vult, fortunam illis cum qua exerceantur, assignat; Ego verò non miror si aliquando ‖ 2.742 impetum capiant Dij dum spectant magnos viros colluctantes cum a∣liqua calamitate: Nobis interdum voluptati est, si adolescens constantis animi, irruentem feram venabulo excepit, si Leonis incursum interritus pertulit, tantoque spectaculum est gratius, quanto illud honestior fecit. Non sunt ista, quae possint deorum in se vultum con∣uertere; haec puerilia & humanae oblectamenta leuitatis; Ecce spectaculum dignum, ad quod respiciat intentus operi suo Deus; Ecce par Deo dignum, vir fortis cum fortuna ma∣la compositus, vtique si & ‖ 2.743 prouocauit. Non video, inquam, quid habeat in terris Iupiter Pulchrius, si conuertere animum velit, quàm vt spectet Catonem iam partibus non se∣mel fractis, stantem nihilominùs inter ruinas publicas, rectum gubernatorem in tempesta∣te, in acie militem intelligas. Ignis aurum probat, miseria fortes viros. Nihil enim vide∣tur infelicius eo, cui nihil vnquam aduenit aduersi; Non enim licuit illi se experiri, vt ex vo∣to [unspec D] illi fluxerint omnia, vt ante votum. Malè tamen de illo Dij iudicauerunt. Indignus vi∣sus est à quo vinceretur aliquando fortuna, quae ignauissimum quemque refugit; quasi dicat, Quid ergo? istum mihi aduersarium assumam, statim arma submittet; Non opus est in illum tota potentia mea, leui comminatione pelletur, non potest sustinere vultum meum; alius circumspiciatur, cum quo possumus conferre manum; pudet congredi cum homine vinci patato; Ignominiam iudicat gladiator cum inferiore componi. Et infra, Veniamus ad Re∣gulum, Quid illi fortuna nocuit? Quod illum documentum fidei, documentum patientiae fecit? Figunt cutem claui, & quocunque corpus fatigatum inclinauerit, vulneri incumbit; In perpetuam vigiliam suspensa sunt lumina, quanto plus tormenti, tanto plus erit gloriae. Malè tractatum Socratem iudicas, quòd illam potionem publicè mixtam non aliter quàm medicamentum immortalitatis obduxit? quasi diceret, Non est ita. Vbi & ostendit gene∣raliter quòd mala, quae videntur accidere bonis viris, non sunt mala ipsis, sed bona, vtilia, [unspec E] & pro ipsis, & alijs vniuersis, quorum dijs maior est cura. Nonne & hoc est quod Dominus ipse dicit, Non delebo Gentes, quas dimisit Iosue, vt in ipsis experiar Israelem, vtrum cu∣stodiant viam Domini, & ambulent in ea, annon? Iudic. 2. & sequitur, Hae sunt Gentes, quas Dominus dereliquit, vt erudiret in eis Israelem, & omnes qui non nouerant bella Cana∣naeorum, & postea discerent filij eorum certare cum hostibus, & haberent consuetudinē prae∣liandi quin{que} Satrapas Philistinorū &c. Iudic. 3. Quare & beatus Iacobus monet, dicens;* 2.744 Om∣ne gaudium existimate, fratres mei, cùm in tentationes varias incideritis, scientes quod pro∣batio fidei vestrae patientiā operatur; patientia autem opus perfectum habet. Iac. 1. Quare & Apostoli ibant gaudentes à conspectu Cnocilij, quoniam digni habiti sunt, pro nomine Iesu,

contumeliam pati Act. 5. & ad Rom. 5.* 2.745 Glotiamur in tribulationibus, scientes quòd tribula∣tio [unspec A] patientiam operatur, patientia autem probationem, probatio verò spem, spes autem non confundit. Et 1. Pet. 1. In quo exultabitis modicum nunc, si oportet, contristati in varijs tem∣tationibus, vt probatio fidei vestrae multo pretiosior sit auto, quod per ignem probatur. Hoc idem, quantum ad bonos, tribulationes variae Iob ostendunt, ipsomet capitulo primo dicen∣te,* 2.746 Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino placuit ita factum est: Vndè Augusti∣nus, super illud Psalmi 32. quoniam ipse dixit, & facta sunt, ipse mandauit & creata sunt; Di∣abolus non potuit nocere Iob, nisi accepta potestate à Deo, quandò ille permisit, ille potuit; non ergo ille potuit, sed qui permisit; Ideoque Iob benè eruditus non ait, Dominus dedit, Diabolus abstulit, sed Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino placuit, ita factum est, non sicut Diabolo placuit, & hoc totum ad meritum & gloriam sancti sui. Pro quo dicit idem super illud Psalmi 34. Confundantur & reuertantur; Diabolus non habuit potesta∣tem auferendi bona sancti Iob, nisi cum eam accepit à summa potestate: quare & dixit, Mitte [unspec B] manum tuam, id est da potestatem. Deus autē qui Diabolo permiserat vt illa tolleret, seruum suum interius non deserebat, sed ad Diabolum superandum animam serui sui frameam sibi fe∣cit.* 2.747 Idem probat tribulatio sancti Tobiae, teste Raphaele, quia, inquit, acceptus eras Deo, ne∣cesse erat vt tentatio probaret te. Pro quo dicit Augustinus in sententijs Prosperi, propositi∣one 221. Profectus fidelium sine tentatione non prouenit, nec sibi quisquam innotescit, nisi probationis examine, nec coronabitur, nisi qui vicerit, neque vincet, nisi * 2.748 certauerit: quis autem certat nisi inimicum habens & tentationi resistens? Idem quoque super illud Psalmi 148. Ignis, grando, nix &c. quae faciunt verbum eius, de occisione Innocentis per fulmina, seu quodcunque aliud genus mortis sic dicit; Quicquid hic accidit contra voluntatem no∣stram, noueritis non accidere nisi de voluntate Dei, de ipsius prouidentia, ordine, nutu, & le∣gibus. Et si nos non intellexerimus quid, quare fiat, demus hoc prouidentiae ipsius, quia non fit sine causa, & non blasphememus: Omnia enim, quae vanis videntur in rerum natura te∣mere [unspec C] fieri,* 2.749 non fiunt nisi iussu eius. Idem super illud Psalmi 57. Sicut cera liquefacta aufe∣rentur, Sunt hic poenae, carceres, exilia, tormenta, mortes, diuersa genera dolorum & tribu∣lationum, & ista Dei iudicio dispensantur; sed multis sunt ad probationem, multis ad dam∣nationem. Idem super illud Psalmi 31. Gloriamini omnes recti corde. Quid est recti corde? non resistentes Deo; Quisquis homo quicquam patitur praeter voluntatem, afflictiones moe∣rores, labores, & humiliationes non tribuit nisi voluntati Dei iustae; Ipse est rectus corde. Per∣uersi autem corde praui & distorti sunt, qui mala, quae patiuntur, iniquè se pati dicunt, dan∣tes illi iniquitatem, per cuius voluntatem patiuntur; aut quia non audent ei dare iniquitatem, auferunt ei gubernationem. Et hi distorti corde tres habēt sententias; Aut quòd non est Deus, sicut dixit stultus in corde suo; Aut quòd iniustus est Deus, qui non distribuit peiora peiori∣bus;* 2.750 Aut quòd Deus non gubernat res humanas. Item Ieronymus lib. 4. super Esaiam, tra∣ctans illud 28. capituli, Nunquid tota die arabit arans &c. ita dicit; Deus variè genus dis∣pensat [unspec D] humanum; nunc punit, nunc miseretur; nunc corripit, nunc defendit, nunc arat, nunc∣serit nunc maturas fruges metit, & demessas in areis terit, orbemque suum gubernat, vt volu∣erit.* 2.751 Cui concordat Boetius de Consolatione Philosophiae prosa quarta, cum dicit; De hoc quidem tu iustissimum putas, omnia scienti prouidentiae diuersum, id est, contrarium vide∣tur; vndè & quaedam causa victrix in bello placuit Dijs tanquam iusta, non Catoni; victa verò Catoni, non Dijs, sicut testatur Lucanus. Sed opinionem Catonis reprobat statim dicens, Igi∣tur quicquid videas contra spem geri, rebus quidem rectus ordo est, opinioni verò tuae per∣uersae confusio. Et infra eadem prosa ostendit; Quare ex diuina prouidentia quibusdam bonis non contingunt aduersa, quibusdam verò contingunt, & de malis similiter; quibusdam bonis non contingunt aduersa, quia sunt infirmi, nec sufficerent sustinere, sed forsan de∣sinerent colere innocentiam per quam non possent retinere fortunam. Est alius ita per∣fectus, [unspec E] quòd prouidentia nefas iudicat quibuslibet aduersis ipsum contingi; Sunt qui∣dam boni quandoque summè praelati, vt per eos malorum improbitas retundatur; alijs verò bonis mixta pro animorum distribuit qualitate. Quare quosdam bonos pronos ta∣men ad luxuriam, alia aduersitate remordet, ne longa foelicitate luxurient; alios duris exagitat, vt animi virtutes patientiae vsu, atque exercitatione confirment; Alij pusillani∣mes plusquam oportet metuunt asperaque tamen possunt sufferre; alij * 2.752 praesumptuosi plus aequo aduersitates qu•• facillimas sibi despiciunt, quas tamen sufferre non possunt: Hos in cognitionem sui per experientiam tristium prouidentia Dei ducit. Quidam autem boni inex∣pugnabiles omni supplicio exemplum caeteris praebuerunt, inuictam esse virtutem: Et sub∣dit, quanquam rectè at que dispositè, & ex eorum bono quibus accedere videntur, nulla du∣bitatio

[unspec A] est; Diligentibus enim Deum omnia cooperantur in bonum, ad Rom. 8. Statimque ostendit, quòd ex causis similibus accidunt improbis prospera & aduersa; aduersa quidem tribus de causis; prima, quia talia meruerunt; secunda, vt eorum supplicia alios deterreant à peccato; tertia vt ipsi improbi per talia emendentur: prospera verò eis contingunt multis de causis: Prima, vt boni hoc videntes eliciant argumentum, quid de tali foelicitate, scilicet di∣uitiarum & huiusmodi debeant iudicare, quae etiam improbis famulatur: secunda, quia ali∣qui mali efficerentur peiores, si rei familiaris inopiam paterentur, cui morbo prouidentia diuina pecuniae collectione medetur: Tertia, vt habens conscientiam sordidam, dum in poe∣nam dignam peccati pertimescit amittere bona fortunae quae habet, mutet mores & dum fortunam amittere metuit, nequitiam derelinquat: Quarta, vt quanto quorundam malorum talis foelicitas amplius cumulatur, tanto eos in profundiorem infoelicitatem praecipitet, cùm [unspec B] fuerit eis ablata. Nam secundum eundem supra eodem, lib. 2. prosa 4. In omni aduersitate fortunae infoelicissimum genus est infortunij fuisse foelicem. Deinde consequenter ostendit, quare malis ius permittitur puniendi, & dicit hoc ideo fieri, vt exercitij bonis, & malis esset causa supplicij; ex quo saepè illa summa prouidentia protulit insigne miraculum, vt malos mali bonos efficerent. Ad hoc facit similiter, quod narrat Iacobus de Vitriaco,* 2.753 de quodam Heremita spiritu aggresso blasphemiae, in tantum quòd coeperat cogitare iudicia Dei iu∣sta non esse, eò quòd malos prosperari permittit, & bonos affligi. Cui Angelus in specie hominis missus à Domino; Sequere, inquit, me, & videbis iudicia Dei occulta; quem cùm secutus fuisset ad domum cuiusdam boni viri, eis tota nocte laetae hospitalitatis officijs ex∣hibitis, furatus est cyphum hospitis, quem maximè diligebat, eumque cuidam maligno, qui eos secunda nocte exceperat, erogabat: Tertia verò nocte à benig no hospite sunt benigniùs hospitati, cuius famulum mane de quodam ponte praecipitans submergebat; & quarta no∣cte à bono similiter benè recepti, filium eius paruulum vagitantem, nec eos dormire sinen∣tem [unspec C] occidit. Quibus visis Heremitae volenti cum dimittere, ita dixit; Ego sum missus tibi à Domino, vt occulta eius iudicia tibi prodam. Primus ergo hospes noster nimis di∣lexerat illum cyphum, ideoque pro bono suo abstuli sibi cyphum, illumque donaui hospiti nostro malo, vt mercedem suam recipiat in praesenti. Tertij verô famulum submergebā, quia in corde suo firmauit dominū suum die crastina occidisse, sic{que} bonū dominū à morte, & ma∣lum famulum ab homicidio operis praeseruaui, vt ille in inferno mitius puniretur. Quarto autē hospes priusquā haberet filium & haeredē, largus cleemosynas faciebat; sed nato sibi filio & hae∣rede manū retraxit. Quare & ab eo causam auaritiae abstuli, & in paradisum attuli animā inno∣centis. Cuius etiam facti vel similium assignat Sapiens aliam causam, dicens; Raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius, aut ne fictio deciperet animam eius,* 2.754 Sap. 4. Haec & similia de sanctis Iob, & Tobia voluit Deus ostendere manifestè quòd fiebant ab eo; vt illud idē in omni∣bus similibus generaliter nos doceret, & sic contra aduersa omnia per patientiam nos armaret. [unspec D] Vnde Tobiae 2. Hanc temptationem ideo permisit Deus illi euenire,* 2.755 vt posteris daretur exem∣plum patientiae eius, sicut & sancti Iob. Quaecunque enim scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, vt per patientiam & consolationem Scripturae spem habeamus, ad Romanos 15. Quòd etiam tribulationes per malos malis & bonis illatae immittantur à Deo, probat 77.* 2.756 Psal∣mus dicens; Misit in eos iram indignationis suae; indignationem, & iram, & tribulationem, immissiones per Angelos malos. Vt autem tam longam seriem breui sermone concludam, si∣cut sparsim in Scriptura Canonica, & scriptis Patrum varijs continetur, quinque de causis fla∣gella contingunt, sicut etiam 4. Senten. Lumbardi, dist. 15. recitatur: Primò, vt iustis merita per patientiam augeantur, vt Iob: Secundo, ad virtutum custodiam contra superbiam, sicut Paulo, vt patet, 2. ad Cor. 12. Tertiò, ad corrigenda peccata, sicut lepra Mariae,* 2.757 vt patet Num. 12. Quartò, ad manifestandum opera Dei, vt patet de caeco nato, Ioh. 9. Quintò, ad inchoati∣onem poenae in praesenti, quatenus hic videatur, quid in inferno sequatur, sicut illud Deut. 32. [unspec E] Ignis succensus est in furore meo, & ardebit vs{que} ad inferni nouissima. Vnde & Ier. 17. Duplici contritione contere eos; sicut fuit de Herode, vt patet Act. 2. & multis similibus multis locis. I∣tem hoc est verum, nedum in adultis, sed in paruulis, de quibus minus videtur. Vnde Augusti∣nus de bono perseuerantiae, 35. sic dicit; Neque enim fato cogitur Deus illis infantibus subue∣nire, illis autem non, cùm sit vtrisque causa communis; aut res humanas in paruulis non di∣uina prouidentia, sed fortuitis agi casibus opinabimur, cùm rationales vel damnandae vel li∣berandae sint animae, quando quidem nec passer cadit in terram sine voluntate Patris nostri, qui in coelis est; aut parentum negligentiae tribuendum est, quòd paruuli sine baptismate moriun∣tur, vt nihil ibi agant diuina iudicia. Quid dicam quòd paruulus aliquando ante baptisma expirat, etiam festinantibus parentibus, & paratis ministris, vt paruulus baptizetur,

Deo tamen nolente non datur, qui eum paululum in hac vita non tenuit vt daretur? Quid est [unspec A] etiam quod aliquando paruulis infidelium filijs potuit, ne irent in perditionem, & filijs fide∣lium non potuit baptismate subueniri? vbi certè ostenditur, quod personarum apud Deum non sit acceptio; alioquin cultorum suorum potiùs quàm inimicorum filios liberaret. Qui & de Correptione & gratia 27.* 2.758 Mirum est & verum, quod filios quosdam amicorum suo∣rum, * 2.759 hoc est regeneratorum bonorum, quia fidelium, sine baptismo hic paruulos exe∣untes, quibus vtique si vellet, huius lauacri gratiam procuraret, in cuius potestate sunt omnia, alienat à regno suo, in quod patentes mittit illorum; & quosdam filios inimicorum suorum facit in manus Christianorum venire, & per lauacrum introduci in regnum, à quo eorum parentes alieni sunt, cùm & illis malum, & istis bonum meritum nullum sit paruu∣lis ex eorum propria voluntate. Certè haec iudicia Dei quoniam iusta & alta sunt, nec vitu∣perari possunt nec penetrari. Idem de gratia, & libero arbitrio 50. Aliquando filijs infi∣delium praesentatur haec gratia, cùm occulta Dei prouidentia in manus piorum quomodo∣cunque [unspec B] perueniunt; aliquando fidelium filij non eam consequuntur; aliquando impedi∣mento existente ne possit periclitantibus subueniri. Fiunt verò ista per occultam Dei proui∣dentiam, cuius inscrutabilia sunt iudicia, & inuestigabiles viae. Hoc etiam totum vniuersa∣lis Ecclesia in suis rationibus profitetur, Dirige, inquiens, actus nostros in beneplacito tuo, &c. Et iterum, Assit nobis virtus Spiritus Sancti, cuius & sapientiâ conditi sumus, & proui∣dentia gubernamur; Et iterum, Deus, cuius prouidentia in sui dispositione non fallitur, te supplices exoramus, vt noxia cuncta submoueas, & omnia nobis profutura concedas, manifestè supponens, quod omnia noxia & similiter profutura diuina prouidentia di∣sponantur.

CAP. XXXII. [unspec C] Quod omnia proueniant à Dei prouidentiâ actualiter dispo∣nente, non solummodo permittente.

SEd quia inter Autoritates Sanctorum, quae de prouidentia Dei loquun∣tur, aliquae de permissione faciunt mentionem; posset forsitan appa∣rere, quod per prouidentiam solam permissionem intelligant. Iam restat ostendere omnia prouenire à prouidentia actuali praeceptiua, seu etiam positiua, quae scilicet ponit actualem voluntatem in Deo. Hoc autem similibus rationibus ostendetur, quibus superiora capitula sunt ostensa, maximè quia capitula loquentia de scientia & voluntate di∣uina, per quae probatur vniuersalis prouidentia, loquuntur de scientia [unspec D] & volutione Dei actuali & positiua, non tantummodo permissiua. Item alias non sapientis∣simè, nec perfectissimè, nec decentissimè disponeret vniuersum. Item omnia inanimata, & irrationabilia quae non dependent à voluntarijs actionibus actualiter prouidentur, & omnes operationes eorum, sicut 27^um. & 31^um. docent; multo magis ergo omnia voluntaria, & omnes voluntariae actiones, sicut ex 30. & 31. patet. Illa quoque testimonia Philosophica priùs adducta non possunt intelligi congruè de prouidentia permissiua, neque alia testimonia scrip∣turae, & Sanctorum possunt intelligi sub hoc sensu. Quomodo enim Saluator Matth. 6. à nobis solicitudinem rationabiliter remoueret, si nos curaret tantummodo permittendo, & nihil actualiter prouidendo? Quomodo etiam Matthaei decimo, contra timorem mor∣tis pro nomine suo illa somnolenta prouidentia nos armaret? Quis enim fiducialius decer∣taret, quia Deus permittit tantummodo hoc vel illud? Qualis etiam confortatio esset ista, Vnus passerum non cadit sine Patre vestro permittente, & vos estis meliores illis; No∣lite [unspec E] ergo timere quia vos non cadetis sine Patre vestro hoc maius permittente, & indif∣ferentiùs negligente? Imò non esset confortatio sed irrisio manifesta. Quid etiam nobis prodesset numeratio capillorum, si nihil nobis ampliùs actualiter prouideret, sed permitte∣ret omnia currere in incertum, & fortuitis motibus agitari? Quomodo etiam in numeratio∣ne capillorum ineffabilis Dei affectus, & immensitas ac diligentia prouidentiae notaretur, si∣cut superiùs allegatur? Loquela quo{que} Dei actum importat; sed omnia sunt ab ••la, quia à fan∣do seu famine summi Dei, sicut 28^um. ostendit. Alias etiam multa fierent a casu simplici∣ter & fortuna: Non enim quicquid permittitur est intentum, quod 29^um. damnat. Adhuc autem Iob, Tobias, & narratio Iacobi probant prouidentiam actualem; omnis quoque ad∣uersitas

[unspec A] quae est iusta poena peccati. Neque videtur modus loquendi Scripturae, Doctorum, nec vulgi vocare nu dam permissionem, prouidentiam, quia sic quilibet proximus cuilibet pro∣uideret. Dicitque Anselmus de veritate 8. Secundum id quod agit,* 2.760 magis proprie videtur dici agentia & percutientia; & secundum id quod patitur actio, & percussio. Nam agentia & percutientia ab agente & percutiente dicuntur, sicut prouidentia à prou••, continentia a continente; quae, scilicet agens & percutiens, prouidens & continens sunt actiua. Pater er∣go quòd prouidentia ex sua significatione non tantùm permissionem, sed actum aliquem, siue agentiam quandam importat. Amplius autem si ista expositio sit Scripturae conueni∣ens, cùm Scriptura loquatur similiter de praedestinatione, creatione, gubernatione, gratiae & caeterorum bonorum collatione, peccatorum remissione, & multis similibus, omnia possent per solam permissionem exponi, quod tamen quantum Christianae fidei derogaret, vel po∣tiùs ipsam totam subuerteret, nullus ambigit Christianus. Item tunc sancti Pattes tam labo∣riosè [unspec B] probantes, omnia prouidentia gubernari, inaniter laborarent: Non enim docerent aliquod dubium aut ignotum; Nullus enim ignorat omnia fieri Domino permittente. Item omnia quae hic aliquo modo contingunt, aliquas causas habent, & omnes illae causae redu∣cuntur ad aliquam primam causam, sicut secunda Suppositio, & secundum capitulum mani∣festant: & haec omnium prima causa est Deus vt nulli est dubium: Deus ergo haec omnia aliquo modo causat, & non necessitate naturali, nec casualiter, ignoranter, improuidenter, aut temerè; ergo per voluntatem cum certa scientia prouidentem. Item mater amans, pru∣dens & potens actualiter prouidet filijs vniuersa; Deus autem Pater noster coelestis incom∣parabiliter est amantior, prudentior, & potentior omni matre; quare & prouidentia actuali non permissitia aut obliuiosa tantum modo prouidet nobis cuncta. Vnde & Esa••ae 49.* 2.761 Nun∣quid obliuisci potest multer infantem suum, vt non misereatur filio vteri sui? Et si illa oblita fuerit, ego tamen non obliuiscar tui. Ecce in manibus meis descripsi te, Glossa, vt semper [unspec C] videam & memorem, ne te arbitreris penitus derelictam: quid tamen valeret illa vi••o vel memoria Intellectus solius, nisi adesset similiter prouida beneuolentia voluntatis? Ideoque infra eodem subiungit, Eos qui iudicauerunt te, iudicabo, filios tuos saluabo, Ego Dominus saluans te, & redemptor tuus. Item Esaiae 10. dicitur de Senacherib Rege Assur;* 2.762 Vae Assur virga furoris mei, & baculus ipse est indignatio mea in manu eorum; ad gentem fallacem mittam cum, contra populum furoris mei; Mandabo illi vt auferat spolia, & diuidat prae∣dam, & ponat illum in conculcationem. Dominus ergo in talibus est agens principale, & Ty∣rannus quilibet tantùm instrumentale: Ideo sequitur, Et erit cùm impleuerit Dominus cuncta opera sua in monte Sion & Hierusalem, visitabo super fructum magnifici cordis Re∣gis Assur, & super gloriam altitudinis oculorum eius; Dixit enim, In fortitudine manus meae ego feci, & in sapientia mea intellexi, &c. Et sequitur, Nunquid gloriabitur securis contra cum, qui secat in ea, aut exaltabitur serra contra eum à quo trahitur? Quomodo si eleuetur [unspec D] virga contra leuantem se, aut exaltetur baculus qui vtique lignum est; propter hoc &c. se∣quitur eius poena, vbi dicit Glossa, quasi sicut haec inanimata sunt instrumenta nihil per se facientia, sed per eum qui mouet ea: sic nec Senacherib per se, sed in Dei virtute operatus est; Vnde & gloriatio eius stulta & vltione digna.* 2.763 Super quod etiam dicit Hieronymus lib. 4. super Esaiam, O stultissime mortalium, Dei iram, tuam putas esse sapientiam, & illius iussio∣nem ad tuam refers fortitudinem, quomodo si securis glorietur contra eum, qui securim tenet, & serra contra eum à quo trahitur, & dicant opera cuncta quae per securim & serram fiunt sua esse se arte perfecta: Et si eleuet quispiam virgam, & exaltet baculum cum poten∣tia ad percutiendum quem voluerit; & ipsa virga aut baculus glorientur & dicant à se per∣cussum esse qui percussus est; sic & tu, cùm organum fueris Dei voluntatis, etigeris in su∣perbiam, & cuncta quae geruntur, tuae gloriaris fuisse virtutis. Haec eadem sententia multo plenius capitulo quarto patet. Item Esaiae 13.* 2.764 Onus Babylonis &c. ego mandaui sanctifi∣catis [unspec E] meis, & vocaui fortes meos in ira mea, exultantes in gloria mea, Dominus exerci∣tuum praecepit militiae belli venientibus de terra procul à summitate Coeli, Dominus & vasa furoris eius, vt disperdat omnem terram.* 2.765 Super quod dicit Hieronymus super Esaiae lib. 5. Nos historiae ordinem prosequentes, hos sanctificatos & fortes dicimus esse Medos, de quibus in consequentibus apertiùs Scriptura testatur dicens, & est, Ecce ego suscitabo su∣per vos Medos, qui argentum non quaerant, nec aurum velint: & subdit, Nec mirum, si Medos ad subuersionem Babylonis sanctificatos vocet, cùm per Ieremiam, insum Nabucho∣donosor qui eius imperio sermebat, destruens praeuaricatricem Ierusalem, seruum suum dixe∣rit & columbam. Porrò quod ait, Fortes in ira mea & exultantes in gloria mea, ostendit eos non suis viribus, sed Dei ira, tam sublimis regni potentiam subuertisse. Vnde & Dan. 1. Tradidit

Dominus in manu eius, id est, Nabuchodonosor, Iaochin Regem Iudae &c. Glossa, cuius, [unspec A] scilicet Domini,* 2.766 voluntate factum est, non viribus hostium. Item Ierem. 31. Qui dispersit Israel, congregabit eum, Glossa, Non ergo potentiae hostium, sed Domini voluntas. Et su∣pra 10. Scio Domine inquit Propheta, quòd non est hominis via eius, nec viri est vt ambulet; & dirigat gressus suos; vbi Glossa, Erubescant, qui aiunt vnumquemque suo regi arbitrio. Non est enim hominis via eius &c.* 2.767 Vndè Dauid, à Domino gressus hominis derigetur. Nec potest quis exponere istam autoritatem de hominis bonis vijs, & gressibus bonis tantum, propter Dei gratiam necessario requisitam, quae non est totaliter in hominis potestate, quia Ieremias loquitur ibi ad literam de via hominis Babylonij, scilicet Nabucodonosor regis Ba∣bylonis, sicut infra multoties exprimit nomen eius venturi, tanquam flagellum & malleus irae Dei, vt in poenam peccati vastaret Iudaeam, sicut litera praecedens & sequens ostendit. Dicit enim vox auditionis, Glossa, Babylonij ven••entis, Ecce venit, & commotio magna de terra A∣quilonis, vt ponat Ciuitates Iuda in solitudinem, & habitaculum Draconum. Babylon nam{que} [unspec B] fuit ex parte Aquilonis respectu Iudaeae, dicente Hieronymo super illud Dan. 11. Contere∣tur regnum eius, & diuidetur in quatuor ventos Coeli, quòd Aegyptus est ad Meridiem, Ma∣cedonia ad Occidentem, Siria & Babylonia ad Septentrionem, & Asia ad Orientem re∣spectu Iudaeae. Quare & Ierem. Dominus ad Ieremiam sic dixit, Ab Aquilone pandetur omne malum super omnes habitatores terrae: Glossa, Iudaeae: Quia ecce ego conuocabo omnes con∣gregationes regnorum Aquilonis, Glossa, Regi Babylonis subiectas, Et venient & ponent v∣nusquisque solium suum in introitu portarum Ierusalem, & super omnes muros eius in circui∣tu, & super vniuersas vrbes Iuda, & loquar iudicia mea cum eis super omni malitia eorum, qui dereliquerunt me, & libauerunt Dijs alienis. Quapropter & infra 27. Dominus vocat Na∣buchodonosor seruum suum, Nunc, inquiens, ego dedi omnes terras istas in manu Nabu∣chodonosor Regis Babylonis serui mei. Et sequitur Ierem. 10. immediate post literam su∣perius recitatam, Scio Domine, quòd non est hominis via eius, Glossa, hominis Babylonij, [unspec C] sed nostri meriti & tuae indignationis. Et sequitur, nec viri est vt ambulet & dirigat gressus suos, Corripe me, Domine, veruntamen in iudicio, & non in furore tuo, nè fortè ad nihilum redigas me. Iste tamen homo Babylonis hoc non fecit ex charitate, sed ex crudelitate, nec zelo iustitiae aut obedientiae voluntati diuinae, sed magis superbiae, & libidinis dominandi. Quare non meruit, sed peccauit, sicut & fuit de Senacherib Rege Assur, vt superius est osten∣sum. Hoc enim patet expressè Ierem. 25. Vbi Dominus, Pro eo, inquit, quòd non audistis verba mea, ecce ego mittam & assumam vniuersas congregationes Aquilonis, & Nabucho∣donosor seruum meum Regem Babylonis, & adducam eos super terram istam, & super ha∣bitatores eius, & interficiam eos & caetera cuncta mala. Et sequitur consequenter, & seruient Regi, seu Regibus Babylonis, 70 annis; Cumque impleti fuerint anni 70. visitabo super Re∣gem Babylonis, & super gentem illam, iniquitatem eorum, & super terram Chaldaeorum, & ponam illam in solitudines sempiternas. Quod & infra 50. habetur expressius, vbi & pec∣catum [unspec D] eius & poena clarius exprimuntur: Recedite, inquit, de medio Babylonis, & de terra Chaldaeorum egredimini, quoniam eccè ego suscito, & adducam in Babylonem, congregati∣onem gentium magnarum, & praeparabuntur aduersus eam, & in die capietur, & erit Chal∣daea in praedam; omnes vastantes eam replebuntur, ait Dominus, quoniam exultatis & mag∣na loquimini diripientes haereditatē meam. Confusa est mater vestra nimis & adaequata pulueri quae genuit vos. Eccè erit nouissima in gentibus, & deserta in via & arens, ab ira Domini, non habitabitur, sed redigetur tota in solitudinem. Properamini contra Babylonem, per circui∣tum debellate eam, quia Domino peccauit? Ceciderunt fundamenta eius, & destructi sunt mu∣ri eius, quoniam vltio Domini est, vltionem accipite de ea. Sicut fecit facite ei, dispergite satorem de Babylone, & tenentem falcem à facie gladij columbae. Glossa, Nabuchodono∣sor columbam vocat, non per simplicitatem, sed pro stultitia superb••ae. Et sequitur in Pro∣pheta, Grex dispersus Israel, Leones ciecerunt eum; Primus comedit eum Rex Assur, iste [unspec E] nouissimus exossauit eum, Nabuchodonosor Rex Babylonis. Propterea haec dicit Dominus, Eccè ego visitabo Regem Babylonis, & terram eius, sicut visitaui Regem Assur; Et sequitur modus visitationis, dissipa & interfice, vox belli in terra, & commotio magna; quomodò con∣fractus est & contritus malleus vniuersae terrae? quomodò versa est Babylon in desertum? Et sequitur, Eccè ego ad te, superbe, Dicit Dominus, quia veniet tempus visitationis tuae, & cadet superbus, & caetera non pauca similia post & ante. Hoc etiam totum planè testatur onus Babylonis non leue Es. 13. Prophetatum. Item Ierem. 47. dicitur ipsi Nabuchodonosor sub nomine mucronis in persona afflictorum. O mucro Domini, vsque quò non quiesces in∣gredere in vaginam tuam, refrigereris & sile, & respondet Propheta pro eo, Quomodò qui∣escet

[unspec A] cùm dominus praeceperit ei aduersus Ascalonem, &c. vbi Glossa, quasi diceret, Non po∣test gladius quiescere, nisi Domino iubente, cuius vindictam exercet. Item Thren. 3. Quis est iste qui dixit, vt fieret Domino non iubente? Vbi Glossa, Quis est iste quàm stultus, quam audax qui dixit, vt fieret Domino * 2.768 non iubente, quo iustè disponente omnia fiunt. Et osten∣dit hoc multum diffusè, tam in malis quàm in bonis. Haec omnia significant diuinam proui∣dentiam, non permissiuam tantummodò sed actualiter praeceptiuam. Nec potest quis dice∣re, quòd Deus prouidet illa magna, sed aliqua parua non curat; si enim prouideat facta Papa∣rum & Imperatorum vel Regum, cur non Cardinalium atque Ducum? & si horum, cur non Archiepiscoporum & Comitum? & si horum, cur non Episcoporum & Baronum, Rectorum & militum? & sic de maximis ad minimos, de superbis ad humiles, & de diuitibus ad paupe∣res descendendo, sicut capitulum proximum arguebat: maximè quia abscondit mysteria sua à sapientibus & prudentibus, & paruulis ea reuelat. Annon & Angeli pusillorum semper vi∣dent faciem Patris in coelis, qui & humilia respicit de propinquo, & alta à longe cognoscit? [unspec B] qui etiam ipse pauper elegit pauperes in hoc mundo? Item Apostolus, Augustinus, Iero∣nymus, Gregorius, & alij sancti Doctores supponentes, quod omnia in figura continge∣bant illis, & quòd scripta sint ad doctrinam & correptionem nostram, trahunt maiora huiusmodi ad minora, & ad alia similia vniuersa. Dicit quoque Ieronymus libro quarto, super Esaiam vbi prius: quicquid autem Assyrio dicitur, id est, Sennacherib Regi Assyriorum, ad haereticorum superbiam, & ad Diabolum referri potest, qui securis, & serra, & virga in Scripturis appellantur, eò quòd per illum infructuosae arbores succidantur, & diuidatur at∣que serretur incredulorum duritia, & percutiantur virgâ, qui non recipiunt disciplinam. Idemque onus Babylonis, quod libro quinto exponebat historicè, vt est dictum, libro sexto, exponens anagogicè, dicit; Quòd Babylon, quae interpretatur confusio, significat istum mun∣dum, qui in maligno positus est, & non solùm linguas, sed opera singulorum mentesque con∣fundit; & Nabuchodonosor Rex eius significat Diabolum; & eius sanctificati fortes & Du∣ces, [unspec C] Apostolos & Apostolicos viros ac Duces Ecclesiae: omnesque Doctores totam sacram Scripturam in locis similibus simili modo intelligunt & exponunt. Item maxima & horribi∣lissima mala quae vnquam fuerant facta, scilicet persecutio, & occisio Christi & Apostolo∣rum, ac caeterorum eius membrorum ab actuali Dei prouidentia emanârunt. Non est enim probabile quòd Deus Pater suum vnicum filium tam dilectum, de quo Angelis suis manda∣uit, vt custodirent eum in omnibus vijs suis, quem etiam ipsemet nunquam dimisit, quoniam vnum sunt, vnquam casui, vel fortunae aut infortunijs maximis exposuerit negligenter; nec quenquam permisit tangere Christum suum, aut quicquam sibi accidere quouismodo, nisi ex sapientissimo consilio suae prouidentissimae voluntatis. Sic enim parens sapiens, bonus, & potens suo filio tenerrimo praedilecto, si posset, in omnibus prouideret. Hoc namque maxi∣mè decet, & congruit, nec aliter congruit, vt capit. 27. & sequentia docuerunt.* 2.769 Et hoc videtur Esaias 53 testari, cùm dicit; Oblatus est quia ipse voluit. Nec dubium quin Pater & Filius sint [unspec D] inseparabilis voluntatis; quare & multi fideles hoc vnanimiter contestantur, dicentes; Domi∣ne, tu qui fecisti coelum & terram, mare, & omnia quae in eis sunt, qui Spiritu Sancto per os Pa∣tris nostri Dauidis pueri tui dixisti, Quare fremuerunt gentes, & populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terrae, & principes conuenerunt in vnum aduersus Dominum, & aduersus Christum eius. Conuenerunt enim verè in ciuitate ista aduersus sanctum puerum tuū Iesum, quem vnxisti, Herodes, & Pontius Pilatus cum gentibus & populis Israel, facere quae manus tua, & consilium tuum decreuerunt fieri, Act. 4. Et simile est quod dicit Apostolus ad Rom. 11. Secundum Euangelium quidem inimici propter vos. Et 1. ad Cor. 11. Oportet haereses esse, vt qui probati sunt, manifesti fiant in vobis. Harum autem trium autoritatum duas primas tra∣ctat Augustinus De praedestinatione Sanctorum, 21. ad intellectum praemissum, & subdit; Tanta quippe ab inimicis Iudaeis manus Dei & consilium * 2.770 praedestinauit fieri, quanta necessa∣ria [unspec E] fuerunt Euangelia propter nos. Et idem De correptione & gratia, 22. dicit, quòd Deus ele∣git Iudam, ad effundendum sanguinem suum, & vt per eius opus damnabile Christi opus ve∣nerabile compleretur. Item Lumb. 3. Sen. dist. 20. ita dicit; De Christo legitur, quòd sit tradi∣tus à Patre, & quòd seipsum tradidit, & quòd Iudas eum tradidit, & Iudaei; Ipse setradidit, quia sponte ad passionem accessit; & Pater eum tradidit, quia voluntate Patris, imo totius Trinit. passus est; Iudas tradidit prodendo, & Iudaei instigando; & fuit actus Iudae, & Iudaeorum ma∣lus, & actus Christi, & Patris bonus; opus Christi & Patris bonum, quia bona Patris & Filij voluntas. Malum fuit opus Iudae & Iudaeorum quia mala fuit intentio. Diuersa fuerunt ibi facta siue opera, id est, diuersi actus & vna res, siue factum, scilicet passio illa. Ideo Do∣ctores aliquando vniunt in facto illo Patrem, Filium, Iudam, & Iudaeū, aliquando distingun••

Respicientes enim ad passionem, vnum opus illorum dicunt; attendentes intentiones & a∣ctus [unspec A] facta diuersa discernunt.* 2.771 Vnde Aug. Facta est, inquit, traditio à Patre, facta est tradi∣tio à Filio, & à Iuda facta est traditio; vna res facta est, id est, passio; quid ergo discernit in∣ter eos? quia hoc fecit Pater & Filius in charitate, Iudas verò in proditione. Videtis quod non quid faciat homo, sed qua intentione considerandum est. In eodem facto, id est, ope∣ratione inuenimus Deum, quo Iudam: Deum benedicimus, Iudam detestamur, quia Deus co∣gitauit salutem nostram, Iudas cogitauit pretium, quo vendidit Dominum suum; Filius pre∣tium quod dedit pro nobis. Diuersa igitur intentio diuersa facta facit, cum tamen vna res fit ex diuersis. Ecce dicit vnam rem ibi fuisse, & diuersa facta, quia fuit vna ibi passio, sed diuer∣si actus; & actus quidem Iudae & Iudaeorum mali, quibus operati sunt Christi passionem, quae bonum est, & opus Dei est. Passio igitur Christi & opus Iudaeorum dicitur, quia ex actibus eorum prouenit: & opus Dei, quia eo Autore, id est, eo volente fuit. Vnde Augustinus, Nemo aufert animam Christi ab eo, quia potestatem habet ponendi & sumendi: Ecce ha∣bes [unspec B] Autotem operis. Ponet Animam; ecce habes opus Autoris: & vt generaliter conclu∣dam quoties Christus in carne aliquid patitur, opus Autoris est: quia enim sua voluntate, non alio cogente perpetitur, ipse Autor est operis. Item Augustinus super illud Psalmi 103. Ab increpatione tu a fugient, à voce tonitrui tui formidabunt, ascendunt montes, & descen∣dunt campi, &c. terminum posuisti, &c. iussit Imperator; sed quis iussisset nisi Deus tonu∣isset? Quia Deus voluit, illi iusserunt & factum est: Ergo nullus hominum arroget sibi ali∣quid; formidabunt aquae sed à voce tonitrui tui; Et infra, eodem, Ascendunt montes, sci∣licet potestates saeuiendo, & descendunt placando; quare non saeuiunt modo, quare non dant operam, si non possunt euertere terram nostram, saltem contegere eam? Audi, termi∣num posuisti, quem non transgredientur, neque reuertentur tegere terram. Ampliùs autem si non omnia prouenirent à prouidentia actuali, aliquis actus posset esse simpliciter malus, in∣iustus, & inordinatus, ordinatione scilicet praecedente. Est enim duplex ordinatio, scilicet [unspec C] praecedens & subsequens; Ordinatio praecedens est quae praeordinat rem ad esse, sicut Deus praeordinauit creare mundum; Ordinatio subsequens est, quae posita re in esse, ordinat il∣lam certo ordine per aliquid sibi conueniens, vt actum malum per miseriam & per poenam. Talis igitur actus malus si non procedat à prouidentia praeceptiua, sed tantummodo per∣missiua, est iniustus simpliciter & inordinatus, ordinatione scilicet praecedente. Nihil enim est iustum in talibus, nisi quòd primae regulae iustitiae conformatur, quae est actualis Dei voluntas, sicut vigesimum primum docet, nec aliquid praeordinatum simpliciter, quod non praeordinatur ab illa quae est principium huius ordinis & primaria ordinatrix. Nullus au∣tem actus quantumcunque malus est simpliciter iniustus aut inordinatus ordinatione prae∣cedente, quoniam tunc totum vniuersum non optimè disponeretur, cuius contrarium vigesimum septimum capitulum allegauit. Meliùs autem & sapientiùs disponitur vni∣uersum, si tales actus disponantur ordinatione praecedente & subsequente, quam tan∣tummodo [unspec D] subsequente. Quilibet ergo talis actus iustus est respectu Dei illum volentis, & respectu patientis qui illum patitur propter peccata sua, vel propter aliquam aliam cau∣sam approbatam à voluntate diuina, licet respectu agentis particularis, vt diaboli aut ho∣minis sit iniustus, qui hunc facit animo maleuolo & nocendi, non animo diuinae iustitiae ex∣ercendae, sicut si tortor aliquem suspendendum iustè traditum sibi à Iudice, non amore exe∣quendi iustitiam, sed libidine vindicādi suspendat, & sicut si seruus iussus verberare filium Do∣mini, verberet eum animo vindicandi, non animo ex mandato Domini castigādi. Quemad∣modum dicitur Isa. 10. de Senacherib Rege Assyriorū,* 2.772 qui fuit virga furoris Dei in populū de∣linquentem; sed quia hic nesciuit, nec animo tali fecit, peccauit, Vae, inquit, Assur, virga furoris mei, ad gentē fallacem mittam eum, contra populū furoris mei mandabo illi, vt ponat illum inconculcationē. Ipse autem non sic arbitrabitur, & cor eius non ita aestimabit, sed ad conteren∣dum erit cor eius, non ad corrigendum: Dicit enim, Nunquid non Principes mei simul Reges [unspec E] sunt? &c. totum proprijs viribus superbè tribuendo. Et ideo sequitur comminatio poenae sibi, Et erit, inquit, cùm impleuerit Dominus cuncta opera sua (non Senacherib) in monte Sion, visitabo super fructum magnifici cordis Regis Assur, & super gloriam altitudinis oculorum eius. Dixit enim, In fortitudine manus meae, ego feci, &c. Et sequitur poena eius; Propter hoc mitiet Dominus in pinguibus eius tenuitatem, &c. Illa ergo conculcatio populi iusta fuit respectu Dei illam volentis, & per illam virgam suam illam facientis, fuit iusta simi∣liter respectu populi patientis, sed non respectu Senacherib illam crudeliter & superbè quasi proprijs viribus inferentis. Idem patet de Nabuchodonosor sicut superiùs est osten∣sum, & de multis alijs flagellationibus populi Dei saepissimè in Scriptura. Verùm ne

[unspec A] in tanta sententia quicquam ex sensu proprio videat dicere insensatè, ecce Doctores sensa•• qui hoc sentiunt manifeste. Dicit igitur beatus Augustinus 83. quaestionum 27^a isto modo;* 2.773 Fieri potest vt per malum hominem diuina prouidentia vt puniat & opituletur. Nam Iudae∣orum impietas & Iudam supplantauit, & Gentibus saluti fuit. Item fieri potest, vt diuina pro∣uidentia per hominem bonum & damnet & adiuuet, sicut ait Apostolus,* 2.774 Alijs sumus odor vitae in vitam, alijs odor mortis in mortem. Sed cùm omnis tribulatio aut poena impiorum sit, aut exercitatio iustorum, quia eadem tribula & paleam concidit, & frumentum à paleis exuit, vnde & tribulatio nomen accepit. Rursum cùm pax & quies à molestijs corporalibus & bonos lucretur, & malos corrumpat, omnia haec diuina prouidentia pro meritis mode∣ratur animarum: Sed tamen non sibi eligunt boni ministerium tribulationis, nec mali a∣mant pacem: quare ipsi quoque per quos agitur id quod ignorant, non iustitiae quae refertur ad Deum, sed maleuolentiae suae mercedem accipiunt; quemadmodum nec bonis imputa∣tur, [unspec B] quòd ipsis prodesse volentibus nocetur alicui, sed bono animo beneuolentiae praemium tribuitur. Summo enim Deo cuncta benè administrante quae fecit, nihil inordinatum in v∣niuerso, nihilque iniustum est, siue scientibus, siue nescientibus nobis: Sed cùm in parte of∣fendit anima peccatrix, tum quia pro meritis ibi est, vbi esse talem decet, & ea patitur, quae talem pati aequum est, vniuersum Dei regnum nulla sui foeditate deformat. Quamobrem quoniam non omnia nouimus, quae de nobis benè agit ordo diuinus in sola bona voluntate, secundum legem agimus; in caeteris autem secundum legem agimur, cùm lex ipsa incommu∣tabilis maneat, & omnia mutabilia gubernatione pulcherrima moderatur. Idem de Natura boni 11. Naturae Dei omnino noceri non potest, nec alicui naturae sub Deo iniustè noceri po∣test, quia & cùm peccando aliqui iniustè nocent, voluntas iniusta eis imputatur. Potestas au∣tem qua nocere permittuntur non est nisi à Deo, qui & ipsis nescientibus, nouit quid illi pati debeant, quibus eos nocere permittit. Et infra eodem 32. quia nocentium potestas non est [unspec C] nisi à Deo, sicut scriptum est; Per me Reges regnant, & Tyranni per me tenent terram; Di∣cit & Apostolus, Non est potestas nisi à Deo. Et Iob;* 2.775 Qui regnare facit hypocritam prop∣ter peruersitatem populi: Et de populo Israel dicit, Dedi eis Regem in ira mea; Iniustum non est vt improbis accipientibus nocendi potestatem, & bonorum patientia probetur, & ma∣lorum iniquitas puniatur. Nam per potestatem diabolo datam & Iob probatus est, vt iustus appareret; & Petrus tentatus ne de se praesumeret; & Paulus Colaphizatus, ne se extolleret; & Iudas damnatus vt se suspenderet. Cùm ergo per potestatem quam diabolo dedit, omnia iustè ipse Deus fecerit, non tamen pro his iustè factis praemium, sed pro iniqua nocendi vo∣luntate, quae ipsius diaboli fuit, ei redderetur supplicium.* 2.776 Item Beatus Gregorius 2. Moral. 12. super illud Iob 1. Nudus egressus sum de vtero matris meae &c. ita dicit; Quia verò conso∣latio non solum ex consideratione conditionis adhibenda est, sed etiam ex iustitia conditoris, rectè subiungit, Dominus dedit, dominus abstulit, sicut Domino placuit, ita factum est. [unspec D] Sanctus vir, tentante aduersario, cuncta perdiderat, sed tamen sciens, quia contra se Satan tentandi vires nisi permittente Domino non habebat; Non ait, Dominus dedit, diabolus abstulit; sed, Dominus dedit, Dominus abstulit. Fortassè enim fuerat dolendum, si quod conditor dederat, hostis abstulisset; at postquam non abstulit nisi ipse qui dedit, sua recepit, non nostra abstulit. Vbi & benè subiungitur, Sicut Domino placuit ita factum est: Cum enim in hac vita, ea, quae nolumus, patimur, necesse est vt ad eum qui iniustum velle nihil potest, studia nostrae voluntatis inclinemus. Magna quippè est consolatio in eo quod displicet, quòd illo ordinante erga nos agitur, cui non nisi iustum placet. Si igitur iusta placere Do∣mino scimus, pati autem nulla, nisi quae Domino placuerint, possumus, iusta sunt cuncta quae patimur; & valdè iniustum est, si de iusta passione murmuramus. Hoc etiam testa∣tur Anselmus de Veritate 7. ita dicens; Si omnia haec sunt, quod in summa veritate sunt,* 2.777 sine dubio haec sunt quod debent. Quicquid verò est quod debet, rectè est. Igitur omne [unspec E] quod est, rectè est. Et infra 8. mouet ‖ 2.778 dubitationem de peccato, quomodo ipsum rectè sit, cùm debe••et non esse; & de actu malae voluntatis specialiter ita quaerit, An putas esse debere malae voluntatis affectum? Et respondet, quod debet esse & non esse. De∣bet enim esse, quia benè & sapienter ab eo, quo non permittente fieri non posset, permittitur: & non debet esse, quantum ad illum cuius iniqua voluntate concipi∣tur: Sicut cùm peccans, ab aliquo, ad quem non pertinet, percuritur, quoniam iste debet percuti, & ille non debet percutere, debet esse & non debet esse percus∣sio, & ideò recta, & non recta, negari non potest. Quòd si ad supernae sapientiae & bonitatis consideres iudicium, siuè ex altera parte tantum, siue ex vtraque, agentis scili∣cet & patientis esse non debeat percussio, quis audeat negare debere esse quod à tanta sa∣pientia

& bonitate permittitur?* 2.779 Neget qui audeat, ego non audio. Item Titus, sicut allegatur [unspec A] in Glossa, super illud Luc. 13. Aderant nuntiantes de Galilaeis, quorum Pilatus sanguinem miscuit cum sacrificijs eorum, sic dicit; Manifestat etiam hic, quia quaecunque ex iudicijs ac∣cidunt in reorum supplicium, non solum iudicantium potestate, sed etiam nutu Dei contin∣gunt. Vndè siue iusta conscientia puniat Iudex, siue aliud intendens condemnet, commen∣dandum est negotium diuinae censurae.* 2.780 Et Chrysostomus super illud infra, eodem, 18. Ceci∣dit hic turris in Silo & occidit eos, sic dicit; Non omnes punit dans alijs inducias poenitendi, nec tamen cunctos futurae punitioni reseruat, nè plures prouidentiam abnegarent. Licet ta∣men sic facerent, nulli negarent prouidentiam permissiuam, talia ergo cuncta proueniunt à prouidentia praeceptiua. Tota quoque Scriptura tam veteris Testamenti quàm noui, tribuit Deo omnia poenè verba actiua, vt adducere inimicos, timorem immittere & pauorem, in fu∣gam conuertere, humiliare, deponere, euellere, disperdere, dissipare, destruere, flagellare, percutere, vulnerare, occidere, ac eorum contrario cum multis nominibus similibus, cuius∣modi [unspec B] sunt saluator, adiutor, protector, defensor, salus, virtus, protectio, defensio, fortitudo, cum suis similibus infinitis, quod non esset nisi Deus aliquo modo hoc faceret, & non tan∣tum permitteret, vt videtur. Quare & haec omnia continentur sub sua prouidentia non per∣missiua tantummodo sed actualiter positiua, & quodammodò praeceptiua. Hoc autem vide∣tur argumentum Apostoli ad Rom. 11.* 2.781 Quia enim dicit diuinum responsum, Reliqui mihi septem millia vitorum qui non curuauerunt genua sua ante Baal, arguit ipse quòd fuit secun∣dum operationem & electionem Dei, sic concludens: Sic ergo & in hoc tempore reliquiae se∣cundum electionem gratiae,* 2.782 salui facti sunt. Et similiter arguit Glossa super illud Ierem. 31. Qui dispersit Israel, congregabit eum, dicens; Non ergo potentiae hostium, sed Domini vo∣luntas;* 2.783 Dominus ergo haec omnia verè facit. Vndè & Esai. 45. Ego Dominus & non alter, formans lucem & creans tenebras, faciens pacem & creans malum, ego Dominus faciens om∣nia haec. Nec aliquis Propheticae veritati contradicat, nè vae maledictionis incurrat; Sequitur [unspec C] enim ibi, Vae qui contradicit factori suo, testa de samijs. Quicunque etiam hanc vniuersalem multitudinem operum virtutis Dei, mendaci glossa conantur restringere, inter inimicos Do∣mini computantur dicente Psalmista,* 2.784 Psalmo 65. Iubilate Deo omnis terra, &c. Dicite Deo, quàm terribilia sunt opera tua, in multitudine virtutis tuae mentientur tibi inimici tui; et vs{que} ad finem Psalmi prosequitur opera Domini communiter in prosperis & aduersis. Alias insu∣per detraheretur hominibus initium & finis Christianae Religionis, scilicet timor & amor; In∣itium namque sapientiae timor Domini, finis verò praecepti, imò & totius legis plenitudo est amor & charitas. Per timorem quis recedit à malo, & per amorem perseuerat in bono: Ti∣mor concipitur ex aduersis, amor ex prosperis generatur. Qui ergo tollit à Deo prospera & aduersa, nisi secundum illam improuidam prouidentiam tantummodò permissiuam, non actualiter positiuam,* 2.785 tollit ab eo timorem pariter & amorem. Ideoque dicit Augustinus 83. Quaestionum 36. Nihil verius eo quod dictum est, Initium sapientiae timor Domini. Nemo [unspec D] est quippè, qui non magis dolorem fugiat, quàm appetat voluptatem. Eo fit, vt homines, quos nondum delectat pulchritudo virtutis, poenis à peccando deterreantur, quae verissimè per sanctos viros & diuinos praedicantur. Vt ergo timeatur Deus, diuina prouidentia regi omnia persuadendum est, non tam rationibus quas qui potest inuenire, potest etiam & pulchritudi∣nem sentire virtutis, quàm exemplis vel recentibus siqua occurrunt, vel de Historia maximè veteris Testamenti & noui. Quicunque etiam istam prouideutiam Dei tollit, tollit & cuilibet tribulato, patientiae, spei, consolationis, & gaudij maximam portionem? Quis enim tam pa∣tienter, specialiter, consolatoriè, & gaudenter sustinebit aduersa, si credat ea sibi accidere ab inimico tantummodò, vel à casu, nec per ea purgari peccata, exerceri virtutes, aut praemia cumulari, sicut si credat haec immitti sibi à Deo actualiter prouidente, propter aliquod tale bo∣num? imò sic firmiter credere, sanctis Dei omnibus aspera leniebat, retundebat acuta, & dura quaelibet molliebat, amara quoque & contraria singula dulciter temperabat, eratque in [unspec E] tristibus omnibus solatium singulare, quod & mihi etiam peccatori est principale remedium in aduersitatibus quibuscunque. O quàm facilè contraria sustinet qui Deum timet vel amat, credens Deum velle ipsum talia sustinere, qui nihil nisi sapientissimè & iustissimè potest velle. Hoc, vt opinior, iugum Domini reddit suauè, & onus eius leue, & praestat laborantibus re∣quiem animabus; quod & planè testatur Autoritas beati Gregorij 2. Moral. 12. superius re∣citata. Spem quoque in Deo tollit ab hominibus, qui fic ponit, & dat eis spem in Principibus, in hominibus, & in carne; Hi enim hominem ab aduersitatibus veraciter liberant, & in pro∣speritatibus verè locant, Deo quasi dormiente quodammodo & tantummodo permittente; in quorum consilium non veniet anima mea, imò consilium eorum longè sit à me, quia

[unspec A] longè est à consilio veritatis, quoniam ipsum est consilium vanitatis. Omnia enim quasi ad∣uersa vel prospera mandauit Deus antiquis Patribus nota facere filijs suis, vt cognoscat ge∣neratio altera, filij qui nascentur, & exurgent, & narrabunt filijs specialiter ad hunc finem,* 2.786 vt ponant in Deo spem suam, & non obliuiscantur operum Dei, Psalm. 77. Mihi igitur Deo adhaerere bonum est, ponere in Domino Deo spem meam; haec enim spes non confundit. Item sic ponens, nedum tollit praedicta ab hominibus in aduersis, sed & in prosperis tollit Deo amorem, honorem, & actionem multiplicem gratiarum, sicut capitulum proximum ar∣guebat. Quis enim Deum suum amabit, & honorabit, & gratias sibi aget, quia solummodò permittit sibi prospera euenire, sicut & quandoque facit latro, vel tyrannus, quantum faceret si ea sibi ex speciali amore positiuè, prouisa actualiter & veraciter sibi daret? Item sic ponere, ponit homines cum ingratis & insipiente in negatione Dei, & reddit eos ad mala omnia pro∣niores. Vnde Iob vicesimo primo, recitata malorum prosperitate multiplici,* 2.787 sicut patet capi∣tulo proximo, dixerunt mali Deo; Recede à nobis, quasi dicerent; Satis benè nobis est sine [unspec B] te, & quasi cum insipiente, negantes Deum, dixerunt; Quis est Omnipotens vt seruiamus ei? Psalmo quoque 72. recitata similiter prosperitate malorum, vt patet capitulo proximo;* 2.788 Dixe∣runt; Quomodo scit Deus, &c. Ecce ipsi peccatores obtinuerunt diuitias, quasi arguerent, er∣go non scit Deus, vel non curat, nec iustè distribuit res humanas, & quasi vlterius dicerent sal∣tem corde, ergo non est Deus; & ecce pronitas quae suboritur ad peccandum: Et dixi, ergo sine causa iustificaui cor meum, &c. & supra, eodem; Mei autem poenè moti sunt pedes, poenè effusi sunt gressus mei, quia zelaui super iniquos, pacem peccatorum videns, &c.* 2.789 Et Ecclesia∣stis 9. Vniuersa aequè eueniunt iusto, & impio, bono & malo, mundo & immundo, immo∣lanti victimas & sacrificia contemnenti; sicut bonus sic & peccator, vnde & corda filiorum hominum implentur malitia, & contemptu in vita sua, & post hoc ad inferos deducentur. Et supra eodem, octauo; Quia non profertur cito contra malos sententia, absque vllo timore filij hominum perpetrant mala. Contra haec igitur & huiu smodi pericula, Dei actualis pro∣uidentia [unspec C] est in omnibus praedicanda.

CAP. XXXIII. Quòd respectu cuiuscun{que} est Dei permissio, est & eius volutio actualis.

HIs autem non impertinenter coniungendum existimo, quòd respectu cuiuscunque est Dei permissio, est & eius volutio actualis: Hoc siqui∣dem ex capitulo proximo sequitur euidenter. Item per vicesimum se∣cundum huius; Deus habet aliquem actum voluntatis respectu cuius∣cunque permissi, & non actum nolutionis, quia, per decimū, tunc non fieret, quare nec esset permissum. Hoc idem & probant autoritates ca∣pitulo [unspec D] proximo allegatae, ad hoc quod nihil est iniustum simpliciter, quia à Deo permissum; si tamen illa permissio nullum actum volunta∣tis haberet, non redderet quicquam iustum, sicut superius est argutum.* 2.790 Item dicit Augustinus Enchir. 75. Non fit aliquid nisi Omnipotens fieri velit, vel sinendo vt fiat, vel ipse faciendo. Et sequitur cap. 76. Nec dubitandum est Deum facere benè, etiam sinendo fieri quae cunque fiunt malè; Non enim oisi iusto iudicio sinit, & profectò bonum est omne quod iustum est. Quam∣uis ergo ea quae mala sunt in quantum mala sunt, nō sunt bona; tamen vt non solùm bona, sed etiam vt sint mala bonum est. Nam nisi esset hoc bonum vt essent mala, nullo modo esse sine∣rentur ab omnipotente bono, cui sine dubio semper quàm facile est quod vult facere, tam fa∣cile est quod non vult esse, non sinere. Ex quo videtur, quòd Deus habet actum positiuum vo∣luntatis, volendi actualiter vel nolendi circa quodcunque. Probat enim quod bonum est mala [unspec E] esse per hoc, quòd aliàs non permitterentur ab omnipotente bono; quod etiam probat per hoc, quòd quàm facile est ipsum facere quod vult, tam facile est non sinere esse quod non vult, innuendo quòd quidlibet vult esse, vel non vult illud esse. Vel ergo intelligit ibi, non vult positiuè, vt importat actum positiuum contrarium huius verbi, vult, vel purè negatiuè. Si po∣sitiuè, habetur propositum, scilicet quòd ipse supponit istam disiunctiuam in Deo circa quod∣cunque, Deus vult hoc, vel non vult hoc positiuè: si purè negatiuè, tunc per hoc non probat, quia nisi bonum esset mala esse, mala non essent, nec sinerentur esse, quod tamen intendit, cùm dicit; Tam facile est quod non vult esse non sinere, innuendo quòd si mala esse, non esset bonū, sed malum, Deus hoc nollet, & sic non sineret illa esse, quare nec ipsa essent. Si tamen intelli∣gat, non vult, purè negatiuè, sic posset esse medium in Deo inter vult & non vult actualiter

positiuè, sicut est in lapide, & homine dormiente; & sic non sequitur, non vult hoc, ergo [unspec A] hoc non fit, sicut non sequitur de homine qui potest impedire aliquod factibile, vel etiam pro∣mouere, non vult hoc, purè negatiuè loquendo, ergo hoc non fit, nec ‖ 2.791 sinit hoc esse; imò potest fieri ab alio, licet ipse non velit, dum tamen actualiter positiuè non nolit, quia tunc non impediet alium facientem. Item sicut per hoc, quod dicit, quam facile est ipsum quod vult facere, intelligit aliquem actum; sic videtur, quod per hoc quod dicit, tam facile est ipsum quod non vult esse non sinere, intelligat aliquem actum aequè facilem, & aequaliter efficacem, nolle videlicet positiuè. Constat insuper quod ille sinit atque permittit, qui posset prohibere nec facit; quare & ille non sinit, qui potest prohibere & facit. Cùm ergo dicit Augustinus, Quàm facile est Deo quod non vult esse non sinere, per non sinere, intelligit prohibere, quod aliquem actum inportat; sed quem actum nisi nolle positiuè, quod per 10^am. tam efficax est ad impediendum seu prohibendum, sicut velle ad faciendum quodcunque? Quod etiam in modo loquendi Augustini, non vult, importet aliquem actum positiuum contrarium volutio∣ni, [unspec B] patet per eum infra, eodem, 80. sic dicentem; Quantum ad Angelicam & humanam crea∣turam peccantes attinet, quod Deus noluit, fecerunt; quantum verò ad omnipotentiam Dei nullo modo id efficere valuerunt. Si tamen hoc verbum, Noluit, solam negationem impor∣taret, videtur quod Angelus & homo potuit facere quod Deus noluit, nec hoc eius omnipo∣tentiae in aliquo derogaret. Item 1. cap. 80. infra, sic dicit, Miro & ineffabili modo non fit prae∣ter voluntatem Dei, quod etiam contra voluntatem eius fit, quia non fieret, si non sineret; nec vtique nolens sinit, sed volens; nec sineret bonis fieri malè, nisi omnipotens, & de malo facere posset bene. Idem 22. de Ciuit. Dei 4. Multa fiunt à malis contra voluntatē Dei: sed tantae est ille sapientiae, tantae{que} virtutis, vt in eos exitus siue fines, quos bonos & iustos ipse praesciuit, tendant omnia, quae voluntati eius videntur aduersa. Item 26. contra Faustum, illud sane sci∣mus factum quod Dei voluntas habet; quod autem Dei voluntas non habet, fieri de quoquam omnino non posse: Ergo Deus nedum permittit, sed actualiter vult fieri omne factum. Idem [unspec C] super illud Psal. 61. Semel locutus est Deus, Deus suo consilio permisit filium suum occidi ab iniustis; Et infra, eodem, Deus non permisisset, nisi iustum esset; Iudicio permittit; mensura, nu∣mero, & pondere permittit. Permissio ergo Dei habet secum consilium, iudicium, mensuram, numerum & pondus, ergo & actum aliquem voluntatis. Idem de bono perseuerantiae 56. alle∣gat S. Gregorium sic dicentem; Vnius diuinitatis quaeso vos confitemini trinitatem; si verò ali∣ter vultis, dicite vnius essentiae; & Deus vocem dari vobis à Sancto Spiritu deprecabitur, id est, rogabitur Deus, vt permittat vobis dari vocem, qua quod creditis, confiteri possitis. Illa tamen vox permissa vobis dari esset veraciter & propriè donum Dei: Ad hoc enim adducit ibi Gre∣gorium, vt testetur, credere in Deum, &, quod credimus, confiteri, do nū Dei esse. Item B. Greg. 6. Moral. 11. super illud Iob 5. Qui comprehendit sapientes in astutia eorum, &c. ita dicit: Se∣pè enim nōnulli humana sapientia inflati, dum desiderijs suis diuina iudicia contraire conspi∣ciunt, astutis eius reluctari machinationibus conantur, & quo ad votum suum vim supernae [unspec D] dispensationis intorqueant, callidis cogitationibus insistunt, subtiliora consilia exquirunt; sed inde voluntatem Dei peragunt, vnde hanc immutare contendunt, at{que} omnipotentis Dei con∣silio dum resistere nituntur, obsequuntur, quia sepè & hoc eius dispositioni aptè militat, quod ei per humanum studium friuolè ‖ 2.792 resultat. Sapientes ergo Dominus in ipsa eorum astutia com∣prehendit, quando eius consilijs humana facta etiam tunc congruè seruiunt, cùm resistunt. Et infra 12. Iustus nam{que} & misericors mortaliū acta disponens, alia concedit propitius, alia per∣mittit iratus, at{que} ea quae permittit, sic tolerat, vt haec in sui consilij vsum conuertat. Vnde mi∣ro modo fit, vt & quod sine voluntate Dei agitur, voluntati Dei contrarium non sit; quia dum in bonum vsum mala facta vertuntur, eius consilio militant etiam quae eius consilio re∣pugnant.* 2.793 Hinc enim per Psalmistam dicitur, Magna opera Domini exquisita in omnes voluntates eius. Sic quippe eius opera magna sunt, vt per omne, quod ab hominibus agitur, eius voluntas exquiratur. Hinc rursum dicit, Omnia quaecunque voluit, Do∣minus [unspec E] fecit,* 2.794 in Coelo & in terra. Hinc Salomon ait: Non est sapientia, non est pruden∣tia, non est consilium contra Dominum. Restat ergo, vt in cunctis quae agimus, vim super∣nae voluntatis inquiramus, cui videlicet cognitae debet nostra actio deuotè famulari, & quasi ducem sui itineris persequi, ne ei etiam nolens seruiat, si hanc superbiens declinat. Vi∣tari enim vis superni consilij nequaquam potest, sed magna sibi virtute hanc temperat, qui se sub eius nutibus refraenat, eiusque sibi pondera leuigat, qui hanc subiecto cordis humero volens portat. Ex quibus ostenditur evidenter, quod respectu cuiuscunque est diuina permis∣sio, est & diuina volutio actualis, quod & plenè testatur eius Autoritas 2. Moral. 11. capitulo proximo recitata. Sed contra istud militare videntur multa dicta Sanctorum, distinguentium

[unspec A] permissionem contra voluntatem diuinam, & dicentium eum multa permittere quae non vult, nec amat. Vnde & Hosae. 8. Ipsi regnauerunt, & non ex me, Principes extiterunt,* 2.795 & non cognoui: & Ierem. 14. Falsò prophetae vaticinantur in nomine meo, & non misi eos,* 2.796 & non praecep•• eis, neque locutus sum ad eos. Et infra 23. non mittebam Prophetas, & ipsi curre∣bant; non loquebar ad eos, & ipsi prophetabant. Item tunc quicunque qualitercun{que} intraret in ouile, * 2.797 in Ecclesiam, intraret per ostium, quoniam per Deum & Christum, nec aliquis ascenderet aliunde, quod est contra illum bonum pastorem, Iohan. 10. Item tunc non esset nemesandum, & indignè ferendum, quòd indigni in magnis dignitatibus praeferuntur, quod est contra communem consuetudinem & doctrinam Sanctorum. Vnde & Ecclesiastis 10.* 2.798 Est malum quod vidi suh Sole, quasi per errorem egrediens à facie Principis, positum stultum in dignitate sublimi, & diuites sedere deorsum: Vidi seruos in equis, & Principes ambulantes quasi seruos super terram. Item tunc nullus deberet de aliqua dignitate, vel aliquo statu quo∣cun{que} [unspec B] deponi, Deus enim posuit eum ibi: Nec aliquis deberet scribere, Talis permissione di∣uina, talis, vel talis, sed prouidentia, vel voluntate, seu electione diuina. Ne{que} esset resistendum in aliquo cuilibet quidlibet facienti, quia illud ex voluntate & ordinatione Dei facit. Vnde & Roboam cum domo Iuda & Beniamin, volentibus pugnare contra Ieroboam & suos,* 2.799 vt rein∣tegraret regnum diuisum, dixit ad eos Dominus per Semeiam Prophetam: Non ascendetis, neque pugnabitis contra fratres vestros; reuertatur vnusquisque in domum suam,* 2.800 quia hoc mea gestum est voluntate. 2. Paral. 11. & 3. Reg. 12. Quibus consentit Apostolus ad Rom. 13. ita monens, Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Non est enim potestas nisi à Deo; quae autem sunt, à Deo ordinata sunt: Itaque qui resistit potestati, Dei ordinationi resi∣stit; qui autem resistunt, ipsi sibi damnationem acquirunt. Item tunc esset obediendum prae∣cepto cuilibet cuiuscunque, & cuilibet suggestioni, & appetitui cuicunque; omnia enim ista ne∣dum ex permissione, verùm & ex volutione Dei procedunt. Pro istis autem faciliùs dissoluen∣dis, [unspec C] sciendum secundum Philos. 3. Eth. 1. quòd velle dupliciter dicitur, scilicet simpliciter, & se∣cundum quid, sicut Mercator in periculo naufragij simpliciter vult salutem, sed quia fortassis hanc habere non potest nisi merces eij ciat, vult eijcere merces suas; non autem vult hoc sim∣pliciter, sed propter salutem. Vnde & Parab. 13. vult & non vult piger.* 2.801 August. quoque de spi∣ritu & litera 26. ita dicit; Neque dici solet quispiā voluntate fecisse si quid fecit inuitus, quan∣quam si subtiliùs aduertamus, etiam quod quisque inuitus facere cogitur, si facit, voluntate fa∣cit: sed quia mallet aliud, ideo inuitus, id est, nolens facere dicitur. Malo quippe ‖ 2.802 aliquo quis facere compellitur, quod volens euitare, facit quod cogitur; ac per hoc si facit, non quidem plena & libera voluntate, sed tamen non facit nisi voluntate. Dicunt etiam iura, quòd coacta voluntas est voluntas: Tales autem operationes secundum Philos. vbi priùs, sunt mixtae ex voluntario & inuoluntario, & ideo quandoque denominantur ab vno illorum & dicuntur vo∣luntariae, quando{que} ab alio & dicuntur inuoluntariae, vel non voluntariae, ita quòd secundum [unspec D] August. nunc allegatum, talis inuitus & nolens facere dicitur. Quare dicit Philos. 2. Topic. quòd desiderium respectu alicuius desiderati potest esse triplex; aut vt finis, vt ‖ 2.803 sanitas; aut vt eorum quae sunt ad finem, vt consuere, vel conficere; aut vt eorum quae sunt secundū accidens, velut in vino ad mixtum dulce. Non enim quoniam vinum, sed quoniam dulce; nam per se, dulce desiderat, vinum autem per accidens. Si ‖ 2.804 enim austerum sit, iam non desiderat; per ac∣cidens ergo desiderat. Et 7. Ethic. 9. Si quis hoc propter hoc eligit aut persequitur, secundum seipsum quidem hoc eligit & persequitur, secundum accidens autem quod prius; simpliciter autem dicimus quod secundum scipsum. Et secundum eundum 6. Metaph. 4. Accidens vi∣detur propinquum non enti; & ideo Plato non malè posuit sophisticam circa non ens, quia circa ens per accidens; quare & nulla est speculatio circa illud; nec vlla scientia actiua, sacti∣ua, vel Theologica studiosa est de eo. Et 1. Phys. 74. sic dicit, Quoniam maximè propriè dicimus Medicum aliquid facere, aut pati, aut fieri ex medico, si secundum quod Medicus, [unspec E] hoc patiatur aut faciat, manifestum quod ex eo quod non est, aliquid fieri, & hoc significat in quantum non est. Ideoque Autores, & Doctores Philosophici & Theologici, loquentes fre∣quenter, vt decet, propriè, & in propositionibus non per accidens, sed simpliciter & per se veris, dicunt volentem aliquid tantùm per accidens dicto modo, non velle illud vel nolle. Quare & Philosophus 8. Ethic. 3. dicit,* 2.805 quòd amicitiae propter vtile & propter delectabile sunt amicitiae secundum accidens. Et infra 9.1. propter haec inquit, videlicet vtile & dele∣ctabile, amicitia existente dissolutio fit, cùm non fiant, quorum ‖ 2.806 gratia amabant. Non e∣nim ipsos amabant, sed existentia: Et quid est amare, nisi velle bonum amato, dicente Phi∣losopho 8. Ethic. 3. Amantes autem ad inuicem volunt bona ad inuicem; Cui & concor∣danter Anselmus de Casu diaboli * 2.807 13. Qui vult aliquid propter beatitudinem, non aliud

vult quàm beatitudinem, * 2.808 cum multis alijs Autoritatibus 26. huius ad hoc idem adductis. Sic [unspec A] & Deus simpliciter vult Electos saluari, & aeterna beatitudine praemiari; sed quia decet, quòd merita eorum praecedant, ordinauit eis tyrannos rebelles & multiplices inimicos, sicut Sena∣cherib, Nabuchodonosor & alios, tanquam virgas furori sui, vt sic visitaret in virga iniquita∣tes eorum, & in verberibus peccata eorum, sicque eos misericorditer castigaret, vel innocen∣tas à peccatis taliter praeseruaret, vel etiam virtutes eorum vtiliter exerceret. Quid enim me∣reretur patientia humilium & iustorum, nisi cam tribularet & pungeret iniuria malignorum, quae omnia ex superioribus satis patent? quare & tales persecutores iustorum non vult Deus simpliciter esse vel persequi, sed tantum secundum quid & per accidens propter Electus; ideo∣que dicitur frequenter Deum nolle illos, nec operas eorum, sed tantum permittere, sicut in∣firmus, qui vt curetur, debet secari, vel vri, non dicit, volo, sed dicit, si sic oportet, per∣mittam. Non dicit, volo, quia non vult simpliciter, vult tamen secundum quid & per accidens, scilicet gratia sanitatis, qui etiam modus loquendi habetur in sacra Scriptura ex∣presse [unspec B] Gen. 47. dicente Ioseph Aegyptijs, Accipite & serite agros vt fruges habere possitis, quintam partem Regi dabitis, & quatuor reliquas permitto vobis in sementem & cibos, liberis & familijs vestris. Dixit, permitto: nec dubium quin voluit eos habere quatuor reliquas par∣tes pro se & suis, sed principaliter magis voluit habere quintam partem ad vsus Regis, cuius negorijs specialiter intendebat. Et Tobiae 2. loquens Scriptura de excaecatione Tobiae, sic di∣cit: Hanc autem tentationem ideo permisit Dominus euenire illi, vt posteris daretur exem∣plum patientiae ipsius, sicut & sancti Iob; Ecce dicit, quòd Dominus permisit, & tamen voluit illam tentationem, quia suit bona, & nullo modo mala per culpam, quod patet testante Ra∣phaele infra, eodem 12. Quia inquit, acceptus eras Deo, necesse erat vt tentatio te probaret, & hoc non fuit nisi ex voluntate diuina. Deus ergo hanc voluit non tamē simpliciter & prop∣ter se, sed secūdum quid & per accidens, in quantum scilicet fuit occasio patientiae in Tobia, & posteris boni exempli. Patet ergo quomodò respectu eiusdē diuina permissio & eius actu∣alis [unspec C] volutio non repugnant. Per hoc patet ad primum de Hosea, quòd Regnauerunt & non ex me, scilicet volente simpliciter, licet secūdum quid & per accidens, vt est dictum; vel aliter, Regnarunt, & non ex me, quantum scilicet in eis fuit, quia fortè contra conscientiam pro∣priam, & contra iustitiam humanam & legalem, licet non contra iustitiam simpliciter quae est diuina, sicut capitulum proximum ostendebat probando, quòd nihil est iniustum simplici∣ter. Ad alia verò de Ieremia & Iohanne patet per idem quòd Indigni praelati non sunt indigne ferendi, sed dignè quoad diuinam iustitiam, quae sic disponit; possunt tamen indignè ferri quantum ad iustitiam propriam; si ascenderint minus iuste, nobis tamen subditis tutum repu∣to & salubre, nè murmuremur faciliter contra qualescunque praelatos, sed ipsos supportemus humiliter propter Deum, qui praeposuit eos nobis: Si enim sint muti vel mali, hoc forsitan est in poenam peccatorum nostrorum,* 2.809 qui tales meremur habere. Vndè Iob 34. Regnare facit hominem hypocritam propter peccata populi: Super quod dicit beatus Gregorius 25. Mo∣ral. [unspec D] 15. Nullus, qui talem rectorem patitur, eum accuset, qui nimirum sui fuit meriti peruersi rectoris subiacere ditioni. Culpam ergo proprij magis accuset operis, quàm iniustitiam gu∣bernantis. Et infra, eodem 16. Sic ergo secundum merita subditorum tribuuntur personae re∣gentium: Quandoque verò subditi propter peccata sua nedum malum praelatum suscipiunt, sed quod est magis mirabile, is quem bonum susceperant, permutatur in malum. Quare dicit Gregorius inferius vbi prius: sic pro qualitatibus subditorum disponuntur acta regentium, vt saepè pro merito gregis etiam verè boni derelinquat vita Pastoris. Ille, Deo attestante, lau∣datus Dauid Propheta, tumore repentinae elationis inflatus, populum numerando peccauit, & tamen vindictam populus, Dauido peccante, suscepit. Cur hoc? quia videlicet secundum merita plebium disponuntur corda Rectorum: Iustus verò Iudex peccantis vitium ex ipso∣rum animaduersione corripuit, ex quorum causa peccauit; sed quia ipse, sua scilicet volun∣tate superbiens à culpa alienus non fuit, vindictam culpae etiam ipse suscepit. Nam ira saeui∣ens [unspec E] quae corporaliter populum perculit, Rectorem quoque populi intimo cordis dolore pro∣strauit. Praelatus etiam bonus admissus & permanens bonus continuè, propter subditorum peccata, quandoque à praedicationis & correptionis officio redditur obmutescens. Vndè Do∣minus Ezechieli sic dixit, Linguam tuam adhae rere faciam palato tuo, & eris mutus, nec quasi vir obiurgans, quia domus exasperans est. Vbi Glossa super verbum exasperans, quasi dice∣ret, Tantae amaritudinis sunt, & contra Deum contentionis, vt non obiurgationem tantum mereantur audire. Ex quo patet, vbi multitudo fuerit peccatorum, indignos peccantes esse, qui à Domino corrigantur. Corrigant ergo prius subditi vitam suam, & contra Praelatos suos non murmurentur; sed deuotè pro eis Dominum deprecentur, in cuius manibus corda sunt

[unspec A] Regum, & omnium Praelatorum. Neque procedit quod arguitur consequenter, quia sicut Deus posuit Praelatum in alto, ita, si deponatur, eum deponit. Ipse enim est, qui deposuit po∣tentes de sede, nec posuit eum ibi pro suo perpetuo, sed ad tempus, sicut dedit regnum Na∣buchodonosor, & semini eius post eum, non pro semper, sed donec veniret tempus terrae e∣ius, & ipsius, sicut ex Ieremiae vicesimo septimo, prius fuerat allegatum; non intelligendo per tempus terrae eius & ipsius, tempus durationis regni in aliqua magna, maiori, seu maxi∣ma coniunctione necessariò praetaxatum, quae innouat sectas & regna, (sicuti mentiuntur A∣strologi mentientes, qui nedum tempora magnorum regnorum praefinire conantur, sed etiam tempus fidei Christianae, Albumazar de coniunctionibus attestante) sed tempus a Domino praestitutum. Ipse enim mutat tempora & aetates, transfert regna, atque constituit, Dan. 2. & regnum à gente in gentem transfertur propter iniustitias, Ecclesiast. 10. Et sicut à gente in gentem, ita de tribu in tribum, de persona in personam, cuius testes sunt Saul & Dauid, sicut superius tangebatur. Et sicut transfert regna, ita & minores quaslibet dignitates. Quia igi∣tur [unspec B] aliqui minus digni, quandoque occupant dignitates, & hoc quantum ad eos attinet, sci∣licet secundum humanam & inferiorem iustitiam minus iustè, quamuis quantum ad diuinam & superiorem iustitiam aliquo modo iustè, benè possunt isti Iudices, secundum humanam & inferiorem iustitiam iudicantes, eo quòd circa futura ignorant diuinam & superiorem iusti∣tiam, scilicet Dei iustissimam voluntatem, velle eos deponi, licet forsan non penitus abso∣lutè, sed cum ista conditione expressa vel tacita; Si placitum fuerit coram Deo, & sic vlte∣rius agere ad depositionem talium Praelatorum; & si contingat sic agi eosque deponi, hoc totum fit secundum diuinam & superiorem iustitiam, vt est dictum. Hoc autem totum con∣firmare videtur autoritas Augustini ad Simplicianum praescripta vicesimo quinto huius. Quintum argumentum potest in caput arguentis similiter retorqueri. Si enim quia aliqui scri∣bunt; Talis permissione diuina talis vel talis, ideo pura permissione non voluntate Dei est talis vel talis: Simili ratione, quia aliquibus semper scribitur; Tali diuina prouidentia vel e∣lectione [unspec C] diuina, vel Dei gratia summo Pontifici, Episcopo, siue Regi, omnes tales diuina prouidentia & gratia praeferuntur, & nullus eorum pura permissione diuina, cum tamen aliqui eorum sint, aut esse possunt mali, sicut & in minoribus dignitatibus constituti. I∣tem si quia Aliquis scribit, Permissione diuina talis, propterea pura permissione Dei est talis, cum omnes in caeteris paruis dignitatibus constituti semper sic scribant, omnes semper pura Dei permissione sunt tales, & nullus eius volutione seu electione, aut pro∣uidencia actuali, quod ratio non permittit, cum inter eos sint multi sancti & boni, ac Deus ita curet pusillum gregem vt magnum, sicut praecedentiadocuerunt. Quià tamen Dei per∣missio minor videtur quam eius gratia, prouidentia, electio, seu voluntas, ideò Minores humilitatis causa sic scribunt. Ad sextum verò de non resistendo cuilibet facienti, dicendum sicut ad quartum de depositione Praesidentium erat dictum: quoniam sicut Deus vult ali∣quem quodlibet facere, ita vult sibi resisti, si sibi ab aliquo resistatur &c, sicut ibi. Et si tu ar∣guas, [unspec D] ergo frustra ordinauit primam actionem, quam ordinauit similiter destrui per secun∣dam; vnus enim aedificans, vnus destruens, quid prodest illis nisi labor? Ecclesiastici tricesi∣mo quarto. Respondeo, quod sic posset probari, quod non ignis & aqua nec vlla contra∣ria deberent esse in Mundo: Nam vnum contrariorum impedit & destruit alterius actio∣nem; imò, quod est magis mirabile, boni Angeli quandoque mutuo sibi resistunt, & inui∣cem praeliantur;* 2.810 vnde Dan. decimo Princeps Regni Persarum restitit mihi viginti & vno diebus: Et infra eodem, Et nunc reuertar vt praelier aduersus Principem Persarum, qui am∣bo Angeli boni fuerunt, vt patet per Gregorium, & recitat ibi Glossa.* 2.811 Et aliqua est bona voluntas et iusta, contraria tamen quodam modò voluntati diuinae; vt patet de bono filio, qui patrem suum vult viuere, quem Deus vult mori, vt patet per Augustinum Enchirid. 70. & recitat Lumbardus primo Sententiarum distinct. 48.1. & 22. de Ciuitat. Dei 2. dist. duplici [unspec E] voluntate Dei, vna essentiali & aeterna, qua vult Deus, alia temporali qua alios facit velle, de hac secunda sic dicit; Secundum hanc voluntatèm qua Deum velle dicimus, quod alios efficit velle, à quibus futura nesciuntur, multa vult, nec facit. Multa enim volunt fieri Sancti eius ab illo inspirata sancta voluntate, nec fiunt, sicut cum orant pro quibusdam sancte pieque quod orant non facit, cum ipse in eis hanc orandi voluntatem sancto Spiritu suo fecerit. Quod & Dominus testabatur expresse cum dixit Dauidi; Quòd cogitasti in corde tuo aedificare do∣mum nomini meo, bene fecisti, hoc ipsum mente tractans. 3. Reg. 8. Illa ergò voluntas seu co∣gitatio placuit Deo, & tamen opus in quod tendebat, finaliter non placebat. Statim enim sub∣iunxit, veruntamen non aedificabis mihi domum. Vbi dicit & Glossa, argumentū, quod volun∣tas actus placet, & si non actus. Ex omnibus istis patet, quod licet Deus aliquid ordinet, non

oportet quod velit nihil sibi resistere, nec illud destruere; imò ipse omnia agentia & resistentia, [unspec A] generantia & co••rūpentia, & vniuersaliter omnia contraria ordinauit, eis{que} tam agendo quam resistendo, generando & corrumpendo & generaliter faciendo, & non faciendo proprios con∣stituit terminos quos nullatenus praeteribunt. Ad vltimum patet [per] idem: Praecepta nam{que} tyrannorum, suggestiones diaboli, & appetitus carnis vult Deus fieri, non vt eis obediatur ab omnibus,* 2.812 sed ad punitionem peccatorum, vel ad humiliationē & ad praecauendum peccata, vel etiā ad exercitationē virtutum, & cumulum meritorum. Nec mirum; Ipse enim Deus, aliquan∣do praecipit aliquid, & prohibuit aliquid, nec tamen voluit hoc fieri, nec illud non fieri, vt patet Genes. 22. de Abraham, cui praecepit filium immolare, nec tamen eum voluit im∣molari: sed ad probandum fidem Abrahae sic praecepit. Et Matthaei nono de duobus cae∣cis illuminatis, quibus dixit, Videte ne quis sciat; illi autem excuntes diffamauerunt eum in totam terram illam, nec tamen in hoc secundum Patrum sententiam peccauerunt. Et hoc est quod docet Lumbardus 1. sententia distinctione 45. & 47. manifestè. His tamen [unspec B] nequaquam obstantibus, inficiari non potest, quin ratio permissionis & volutionis propriae, scilicet actualiter positiuae in Deo & hominibus sit diuersa, non tamen contraria. Homines namque volunt aliqua fieri, quae & fieri permittunt, non tamen volunt quicquid permit∣tunt, neque permittunt quicquid volunt: Nullus enim propriè permittere dicitur semetip∣sum quippiam operari, sed alium quem posset impedire si vellet. Quare & simili ratione vi∣detur, quod Deus non quicquid vult, permittit; imò quicquid permittit fieri à quocunque, vult illud fieri ab eodem: Ipse namque voluntariè efficit illud, idem sicut 8^um. huius; & 9^um. perspi∣cuè manifestant.

CAP. XXXIV. Si, & quomodo Deus vult, & non vult, peccatum. [unspec C]

HIc restat consequenter inquirere, An Deus velit peccatum, Et videtur quod aliquo modo velit; Deus namque permittit peccatum; quare videtur per capitulum proximum quod aliqualiter ‖ 2.813 illud velit. Item per capitulum vigesimum secundū, Deus habet velle vel nolle respectu peccati, & non nol∣le; quia tunc non fieret per capitulum 10. ergo velle. Item Deus volunta∣riè prouidet atque facit omnia opera voluntaria tam mala quàm bona, cum omnibus suis circumstantijs positiuis, vt est ex prioribus manifestum, quae necessariò peccatum important. Item peccatum esse est verum, & non est primum verum, sicut ex duodecimo huius patet; est ergo verum ex primo vero, sicut ex eodem 12^o. & 13^o. clarè liquet: Primum autem verum est ‖ 2.814 in Deo, vt patet ibidem; Deus ergo est causa huius veritatis, & non nisi voluntariè. Vult ergo Deus hanc esse veram, Peccatum est; quare & sic esse ex parte rei, sicut significatur per illam: vult ergo peccatum esse; quanquam Lum∣bardus [unspec D] 1. sentent. dist. quadragesima sexta reputet hoc argumentum sophisticum, & respon∣sione indignum, cui tamen videtur indigniùs respondere, & responsionem per instantiam indignissimam confirmare. Nam secundum Philosophum 2. Topic. Instantia est argumen∣tum ad oppositionem; haec autem instantia nihil opponit contra positionem priorem: Dicit enim argumentum non tenere, sicut & in simili non sequitur, Deus prohibet furtum fieri, & furtum fieri verum est, ergo prohibet verum. Verum est, quòd non sequitur, nec est instan∣tia, sicut credit. Prohibere namque importat negationem, scilicet velle aut praecipere quic∣quam non fieri aut non esse, quare & confundit terminum sequentem confusè & distributiuè, ita quod pro dici de nullo contingit descendere ad quodlibet suppositum negatiuè, vt patet ex primo Priorum; modo non sequitur, Deus prohibet furari, & omne furari est aliquid ope∣rari, ergo Deus prohibet aliquid operari; quia iste terminus, aliquid operari, in Minore supponit seu significat confusè tantùm, ita quod non contingit ibi descendere ad quodlibet [unspec E] cius suppositum; & in conclusione accipitur confusè & distributiuè vt est dictum, ex qua mutatione suppositionis oritur fallacia figurae dictionis. Nec dubium quin illa conclusio non sequatur, quia si Deus prohibet aliquid operari, vult vel praecipit ne aliquid operetur, & sic non licet aliquid operari: Si tamen arguatur hoc modo, Deus prohibet furari, & furari est aliquid operari, ergo aliquid operari & aliqua operatio prohibetur à Deo, bene sequitur, & est conclusio illa vera. Et eodem modo videtur esse de vero & eius prohibitione; Veritas e∣nim sequitur esse vel non esse rei: Si enim arguitur hoc modo; Deus prohibet hoc verum, vel hanc esse veram, Fur furatur, & hoc est verum, Fur furatur, ergo Deus prohibet verum, non sequitur; bene tamen sequitur, quod aliquod verum, vel aliquam propositionem esse ve∣ram

[unspec A] Deus prohibet. Quilibet enim tenetur cauere tale verum de se ipso, Iste furatur; & hoc est ratione alicuius prohibitionis diuinae; Deus enim posset rationabiliter prohibere, & ita effectualiter & realiter videtur prohibuisse cuilibet de seipso, ne talis vnquam sit vera, Iste fu∣ratur, Iste maechatur, & sic de omnibus malis similibus: Quare & Beati sunt illi aduersum quos omne malum dixerunt mentientes. Ampliùs autem haec est vera, Peccatum est; Aliqua ergo est causa veritatis illius, & Deus est causarum omnium prima causa, & omnis causa se∣cunda causat in virtute primae causae, sicut praecedentia docuerunt. Item aliqua est causa ve∣ritatis illius, & non soli termini, nec ipsum solum peccatum, cùm ipsum nihil sit, vt patet per 26^um huius: Est ergo aliqua causa positiua * 2.815; & Deus est omnium talium prima causa. Item peccatum est quaedam priuatio, vt patet 26^o huius, & omni negatione & priuatione prior est affirmatio & habitus, & causa illius, sicut decimo tertio huius patet; & omnis affir∣mationis & habitus Deus est prima causa, vt patet ibidem. Item Deus est prima causa cuius∣libet [unspec B] esse & non esse, sicut 11^um, 12^um, 13^um, & 14^um probauerunt: Quare & non esse iustitiae debitae, & esse peccati. Item alias Deus non optimè disponeret vniuersum, nec perfectissi∣mè ordinaret. Melius enim & perfectius est ordinare, & disponere, imò praedisponere & praeordinare, sicut capitulo proximo erat dictum, de omnibus, tam malis quam bonis, tam priuatiuis quàm positiuis; quàm de bonis & positiuis tantummodo. ‖ 2.816 Alias enim mala & priuatiua relinquerentur inordinata, ordinatione huiusmodi praecedente; & esset aliquid in∣iustum & indecorum simpliciter, quod ordinem vniuersi iustissimum & pulcherrimum non minimum deturparet, quod videtur contra praehabita capitulo praecedenti. Item omne quod bonum est esse, à primo bono bonum est esse, & Deus vult illud esse; Peccatum autem esse bonum est, vt patet per Autoritatem Augustini capitulo proximo allegatam.* 2.817 Hugo quo∣que 1. de Sacramentis 4. part. 14. ostendit quòd Deus vult mala esse, quia hoc bonum est. Et supra 13. ita dicit; Si dicitur Deus vult malum, graue est auditui, & non recipit hoc pia [unspec C] mens de bono, quia vult malum. Et ideo refutat hoc pia mens, non quia quod dicitur, non benè dicitur, sed quia quod benè dicitur, non bene intelligitur: Habet enim zelum Dei, sed non secundum scientiam. Item omne quod expedit hominibus, est à primo bono v••li om∣nibus, & Deus vult illud expedire, & esse; sed peccata expediunt hominibus, nedum al••e∣na, sicut superius est ostensum, sed etiam propria. Vnde ad Roman. 8. Diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, his qui secundum propositum vocati sunt, sancti; Talibus enim vtait Augustinus de correptione & gratia 35. vsque adeo Deus omnia cooperatur in bonum, vt si qui horum deuiant, & exorbitant, & hoc ipsum eis faciat proficere in bonum, quia humiliores ‖ 2.818 redduntur atque doctiores, vt Petrus; & Psalmo 82. Imple facies eorum ignominia, & quaerent nomen tuum Domine. Augustinus quoque 14. de Ciuitate Dei 13. Audeo dicere, superbis esse vtile incidere in aliquod apertum, manifestumque peccatum, vn∣de sibi displiceant, qui sibi placendo ceciderant: Salubrius enim Petrus sibi displicuit, quan∣do [unspec D] fleuit, quàm sibi placuit, quando praesumpsit. Hoc dicit & sacer Psalmus, Imple facies eorum ignominia, &c. Item omne quod facit ad pulchritudinem vniuersi, Deus totius pul∣chritudinis pulcher Autor vult esse: Peccatum est huiusmodi; Nam secundum illam pro∣pheticam sententiam & famosam 2. de Coelo 40. & 3. Meteor. & 1. Elench. Contraria, siue opposita iuxta se posita magis apparent. Vnde & in De mundo 10. ita dicit;* 2.819 Quidam mira∣tus est, quomodo mundus constans ex contrarijs principijs, dico autem siccis & humi∣dis, frigidis, & calidis, non corruptus est olim; quasi quis miraretur ciuitatem quo pa∣cto perseuerat, consistens ex contrarijs gentibus, egenis dico & diuitibus, iuuenibus, se∣nibus, debilibus, fortibus, ex reprobis atque probis; in alia translatione, ex malis atque bonis; sed ignorant, quòd erat ciuilis vnanimitatis, in alia translatione, concordiae mirabi∣lissimum, dico autem quod è multis vna, & similis suscipitur omnis natura, & fortuna. Fortassis autem gliscit contrariorum natura, & ex his efficere consonum, non ex similibus. [unspec E] Velut ergo Marem foeminae copulauit, nec vtrumque proprio sexui, & primum foedus coniunxit per contraria non per ‖ 2.820 similia sicut videtur. Ars quoque naturam imitans facit hoc. Nam pictura alborum, nigrorum, citrinorum, & rubeorum colorum commiscens naturas, egit praecedentibus imagines consonas; Musica verò acutos pariter & gra∣ues, longos & breues sonos commiscens, in vocibus diuersis vnam harmoniam perfe∣cit: Grammatica verò ex vocalibus & consonantibus literis mixturam faciens, totam artem ex eis constituit. Idem autem huic erat & quod ab obscuro dicebatur Heraclito, Coniungit conuersa, & non conuersa, conueniens, & differens, consonum & abso∣num, & ex omnibus vnum, & ex vno omnia. Sic igitur & omnium constitutionem, Coeli, dico, & terrae vndique totius permixtam, maximè contrariorum principiorum vna

decorauit harmonia, siccum humido, calidum frigido, graue leui, rectum circulato deco∣rauit: [unspec A] totam terram, & mare, aetherem, atque Solem & Lunam, & totum coelum decora∣uit vna, quae per omnia transit virtus; ex immixtis & diuersis, ex aere, terra, igne & aqua to∣tum orbem creans & disponens vnius sphaerae superficiae; ac maximè contrarias in eo natu∣ras cogens adinuicem concordare, & ex his ingenians vniuerso salutem. Et infra, eodem; De omnibus quasi contrarijs ita dicit. Haec autem omnia videntur causa boni facta, & praestare salutem per saecula.* 2.821 Alacen quoque 2. Perspectiuae suae ostendit; Quòd nedum lux & simili∣tudo, verum & vmbra, obscuritas, & diuersitas facit pulchritudinem aliquandò, vbi & exem∣pli gratia dicit, quòd pulchritudo stellarum non apparet, nisi in nigredine noctis, & quòd stellae in noctibus obscuris sunt pulchriores,* 2.822 quàm in noctibus Lunae. Cui concordat sapiens Eccle∣siastici 33. ita dicens: Quare dies diem superat, & lux lucem, & annus annum, & Sol Solem? et respondet; A Domini scientia se parati sunt, facto Sole, & praeceptum custodiente, per Dei sapientiam diuiduntur; & immutauit, vel alias immutabit tempora & dies festos eorum, & [unspec B] ex ipsis posuit in numerum dierum, & omnes homines de terra in multitudine discipline Do∣mini separauit eos, & immutauit vias eorum, & ex ipsis benedixit & exaltauit, sanctificauit, & ad se applicauit; ex ipsis maledixit, & humiliauit, & conuertit illos ad separationem ipsorum, quasi lutum figuli in manu ipsius plasmare & disponere illud, omnes viae eius secundum dis∣positionem eius, sic homo in manu illius qui se fecit, contra malum bonum est, & contra vi∣tam mors, sic & contra virum iustum peccator, & sic intuere in omnia opera Altissimi, duo contra duo,* 2.823 & vnum contra vnum. Dicitque Augustinus 11. de Ciuitate Dei 18. Nullum Deus Angelorum vel hominum creasset, quem malum futurum esse praescisset, nisi pariter nosset, quibus eos bonorum vsibus commodaret, atque ita ordinem saeculorum, tanquam pulcherrimum carmen ex quibusdam quasi antithetis honestaret. Antitheta enim quae appel∣lantur in ornamentis locutionis, sunt decentissima, quae latinè appellantur opposita, vel con∣tra posita. Sicut ergo ista contraria contrarijs opposita, sermonis pulchritudinem reddunt; [unspec C] ita quadam non verborum, sed rerum eloquentia contrariorum oppositione saeculi pulchri∣tudo componitur. Apertissimè hoc positum est in libro Ecclesiastici isto modo; Contra ma∣lum, bonum; & contra mortem, vita; sic contra pium, peccator. Et infra, eodem 23. Sicut pi∣ctura cum colore nigro * 2.824 loco suo posita; ita vniuersitas rerum, si quis posset intueri, etiam cum peccatoribus pulchra est, quamuis per seipsos consideratos sua deformitas turpet. Idem∣que de vera religione 73. dicit, quod pulchritudo vniuersi non est consideranda in vna parte tantum, sed in omnibus, & in toto. Error quoque noster parti mundi adhaerens per se foedus est: sed sicut niger color in pictura cum toto sit pulcher, sic totum istum agonem decenter e∣dit ex contrarijs incommutabilis diuina prouidentia. Idem quoque Enchirid. 7. In vniuer∣sitate illud quod malum dicitur, bene ordinatum & loco suo positum eminentius commendat bona, vt magis placeant, & laudabiliora sint, dum comparantur malis. Idem insuper de Na∣tura boni 16. ita dicit, Priuationes sic in vniuersitate naturae ordinātur, vt non indecenter ha∣beant [unspec D] vices suas. Nam & Deus certa loca & tempora non illuminando decenter tenebras fa∣cit; Si enim nos continendo vocem decenter interponimus silentium in loquendo, quanto magis ille quarundam rerum priuationes decenter facit, sicut rerum omnium perfectus Arti∣fex. Vndè & in hymno trium puerorum, etiam Lux & tenebrae laudant Deum, id est, lau∣dem eius in benè ‖ 2.825 confidentium cordibus pariunt. Item omne iustum à primo iusto scilicet Deo est iustum; et Deus vult illud esse iustum & esse. Omnis poena peccati est iusta, sicut patet 31. huius, & vnum peccatum est poena alterius: Dicit enim Propheta, Non veniat mihi pes superbiae,* 2.826 &c. Ibi ceciderunt qui operantur iniquitatem, expulsi sunt, nec potuerunt stare Psalm. 35. Quare & Salomon; Fouea, inquit, profunda os alienae; cui iratus est Dominus, in∣cidet in eam Parab. 22. Quod & patet ad Rom. 1. de illis qui cum cognouissent Deum, non sicut Deum glorificauerunt, aut gratias egerunt. Quapropter tradidit illos Deus in desideri•• [unspec E] cordis eorum, in immunditiam. Vndè & Augustinus super illud Psalmi 35. praemissum, Au∣dite, inquit, pedem superbiae, Qui cum cognouiscent Deum, non sicut Deum glorificauerunt. Venit ergo illis pes superbiae, vndè venerunt in profundum. Tradidit illos Deus in disideria cordis eorum, facere quae non conueniunt. Qui & super illud Psalmi 57. Sicut cera liquefacta auferentur, sic dicit, Istas poenas pauci vident, propterea eas maxime commemorant Spiritus Dei. Audi Apostolum dicentem; Tradidit illos Deus, &c. Et enumerat multa quae peccata sunt, & poenas dicit esse peccatorum. Nam primum peccatum superbia est, vltima poena ig∣nis aut Infernus. Peccata verò damnatorum media inter illud primum peccatum, & hanc vltimam poenam, & peccata sunt, & poenae, vt adulter sit, iam poena est, vt mendax, vt auarus, vt fraudulentus, vt homicida iam poenae sunt. * 2.827 Cuius pecati poenae? prioris Apostasiae, illius

[unspec A] superbiae, qua dixerunt se esse sapientes, quia à se habere dicebant, quod à Deo acceperant: Quod & docet similiter, quinto contra Iulianum 3. & post diffusè & similiter libro sexto; Di∣cit quoque Gregorius super Ezechielem homil. 11.* 2.828 Peccatum quod per poenitentiam citius non deletur, aut peccatum est, & causa peccati, aut peccatum, & poena peccati, aut peccatum simul & causa & poena peccati. Vnde Moses:* 2.829 Nondum completa sunt peccata Amorraeo∣rum: & Dauid; Appone iniquitatem super iniquitatem eorum: & alius Propheta; Sanguis sanguinem tetigit, id est, peccatum peccato redditum est. Paulus quoque ait; Propterea tra∣didit illos, &c. Iohanni quoque per Angelum dicitur; Qui in sordibus est sordelcat adhuc. Quem sequitur Isidorus secundo De summo bono 19. dicens; Quòd peccatum praecedens est causa sequentis peccati, sequens verò peccatum poena est praecedentis delicti, ne{que} dum qui∣cunque iusti sunt à Deo impelluntur vt mali fiant, sed dum mali iam sunt, indurantur, vt dete∣tiores [unspec B] existant, sicut dicit Apostolus, Quoniam veritatem Dei non receperunt, vt salui fierent;* 2.830 immisit illis Deus spiritum erroris. Facit ego Deus quosdam peccare, sed in quibus iam talia peccata praecesserunt, vt iusto iudicio eius mereantur in desiderijs ire. Respondebitur forsitan quòd vnum peccatum est poena alterius, sed secundum substantiā puram actus, non secundum deformitatem ipsius; sed quomodo est hoc verum de actu peccati, cui magna delectatio, & nulla penitus tristitia admiscetur? cùm etiam nullus actus sit essentialiter per se malus, per 26. huius. Et siquis dixerit, quòd talis actus peccati est nociuus homini & poenalis, in quantum aufert ab eo iustitiam debitam quam habebat, & oppositam priuationem inducit, habet di∣cere consequenter, quòd ablatio & priuatio talis passiua, est potius eius poena, & illa per se & propriè est peccatum, sicut 26. huius & Doctores plurimi contestantur: Alioquin etiam post peccare non remaneret peccatum. Quare & Petrus 2. Sent dist. 35. vlt. dicit,* 2.831 quòd priuatio & corruptio boni dicitur poena secundum effectum, id est, secundum passionem, quae est effe∣ctus peccati, id est, peccare, ipsum & ipsam causantis, & dicit quòd haec poena est Dei. Vnde [unspec C] & Augustinus de vera religione, 24. Defectus, inquit, iste qui peccatum vocatur, si tanquam febris inuitum occuparet, rectè iniusta poena videretur quae peccantem consequitur, & quae damnatio nuncupatur. Qui & 5. contra Iulianum 14. loquens de malo homine malè operante sic ait; Quòd profectò illi peccatum est, quia malum facit, & poena peccati quia malum se pa∣titur. Et si quis adhuc respondeat ad dictum Apostoli, & similia, sic glossando; Deus tradidit illos, &c. id est, deserendo tradi permisit, sicut etiam quidam Doctores glossare videntur, po∣test argui per cap. proximum, si permisit eos sic tradi, quòd voluit eos sic tradi.* 2.832 Item dicit Au∣gustinus, & concordant alij duo sancti, quòd vt adulter sit, & mendax, &c. sunt poenae pec∣cati prioris. Sunt ergo aliquo modo iusta, volutaque à Deo. Item peccatum secundum est ali∣quo modo poena peccati prioris, vt patet per testimonia Scripturae, & Doctores praedictos; & si hoc non sit per intentionem nec voluntatem Dei, nec per intentionem nec volutionem pec∣cantis, nec alicuius alterius hoc esset purè casualiter contra 29. huius; & etiam tunc non ordi∣natè [unspec D] nec iustè puniret illud: Nihil enim ordinatè vel iustè punit aliud, nisi ab aliquo iusto Iudi∣ce ordinetur in poenā illius. Item tunc Deus non aliter traderet malos in desideria seu peccata quàm bonos: Ambos enim tradit tantummodò permittendo, quod est contra Scripturam & Doctores praemissos. Propter namque pedem superbiae praecedentem ceciderunt, qui ope∣rantur iniquitatem, expulsi sunt, nec potuerunt stare. Quare & dicit Isidorus;* 2.833 Neque dum quicunque iusti sunt à Deo impelluntur vt mali fiant, &c. innuendo quòd aliqui dum iniusti sunt, sic impellantur à Deo, vt deteriores existant; & ideò dicit expressè quòd Deus facit tales peccare non alios; quod etiam sapiunt verba Apostoli allegata;* 2.834 Quoniam veritatem Dei non receperunt, immisit illis Deus spiritum erroris; vbi translatio Ieronymi dicit expres∣siùs; Ideò immittet illis Deus operationem erroris, vt credant mendacio, 2. ad Thes. 2. Et Scrip∣tura vbique loquens de talibus dicit; Propter quod, Ideo, Eò quod, vel aliquod simile, quod significat causam, ostendendo per hoc quòd peccatum praecedens est causa sequentis. Item [unspec E] Lumb. 2. Sent. dist. 30. ostendit, quòd vnum peccatum est poena alterius, & dicit; quòd pec∣catum in quantum est poena peccati prioris est à Deo, non autem in quantum peccatum. Vel ergo intelligit, quòd vt est poena peccati, est à Deo tantummodò permittente, & sic est, vt est peccatum; differentia ergo nulla: vel quòd est à Deo volente & ordinante, & tunc Deus vult peccatum fieri & esse, saltem in quantum est poena peccati prioris. Item ista videtur periculo∣sa responsio, nisi per permissionem intelligat voluntatem Dei secundum quid, sicut capitulum proximum exponebat, sicut & Doctores, sic quando{que} glossantes dictum Apostoli & similia, possunt exponi: Haec est enim responsio & expositio Iuliani haeretici, 5. libro contra cum ab Augustino diffusiùs reprobata. Iulianus enim sicut ibi 4. capitulo recitat Augustinus, sic ex∣posuit dictum Apostoli; Tradidit illos Deus, &c. id est, tradidit deserendo, & non potentia, sed

patientia. Contra quem sic inuehit Augustinus, Quaeris inaniter, quomodo intelligendus sit [unspec A] tradere Deus, multum laborans, vt ostendas eum tradere deserendo. Et infra, eodem, Dixit Apostolus quid mali ante fecissent, & adiunxit, Propter quod tradidit illos Deus in desideria cordis eorum. Proinde haec praecedentis est poena peccati, & tamen etiam ipsa pec∣tum. Sed tu contra disserens eo modo tibi videris istam soluisse quaestionem, quia desiderijs suis Apostolus traditos dixit. Iam enim flagitiorum iniquis desiderijs aestuabant, & adiungis quomodo per potentiam tradentis Dei, putandi sunt in talia facta cecidisse. Et Augustinus contra cum, Quid ergo plus factum est, obsecro te? aut vt quid diceret Apostolus, Tra∣didit illos Deus in desideria cordis eorum, si iam erant possessi quoquomodo malis desiderijs cordis sui? Nunquid autem consequens est, vt si quis habeat mala desideria, iam etiam con∣sentiat eis ad committenda eadem mala? * 2.835 ac per hoc, aliud est habere mala desideria, aliud tradi eis, vt consentiendo eis possideatur ab eis, quod fit cùm diuino iudicio traditur eis. Et infra 5. recit at multa de scriptura, per quae ostendit vnum peccatum esse poenam alterius. Do∣minus, [unspec B] in quit, miscuit illis spiritum erroris, & seduxerunt Aegyptum; Iterum, Quid errare fecisti nos, Domine, à via tua, obdurasti corda nostra vt non timeremus te; Iterum, Ecce tu iratus es, & nos peccanimus, propterea errauimus; Iterum, Per Dominum confortatum est cor gentium, vt obuiam irent Israel, vt exterminarentur; Iterum, Non audiuit Rex Ro∣boam, &c. vt Dominus statueret verbum Prophetae; Iterum, Non audiuit Amasias, quoniam à Domino erat vt traderetur; Iterum, Pro eo quod dilectionem veritatis non receperunt, &c. Mittet illis Deus operationem erroris, vt credant mendacio; Iterum, Propheta si errauerit, ego Dominus seduxi Prophetam, &c. Et iterum, Misit iram & indignationem per Angelos malos; & post testimonium de Amasia, dicit alia multa se posse commemorare, in quibus liquido apparet, occulto iudicio Dei fieri peruersitatem cordis, vt non audiatur quod verum dicitur & inde peccetur, & sit ipsum peccatum praecedentis etiam poena peccati. Nam cre∣dere mendacio, & non credere veritati, vtique peccatum est: Venit tamen ab ea caeci∣tate [unspec C] cordis, quae occulto iudicio Dei, sed tamen iusto etiam peccati poena monstratur. Et in∣fra, eisdem, sic alloquitur Iulianum, Quid est autem quod dicis, cùm desiderijs traditi dicun∣tur, relicti per diuinam patientiam intelligendi sunt, & non per potentiam in peccata compul∣si,* 2.836 quasi non simul posuit haec duo idem Apostolus, & patientiam & potentiam? vbi ait, Si autem volens Deus ostendere iram, & demonstrare potentiam suam attulit in multa pati∣entia vasa irae,* 2.837 quae perfecta sunt in interitum. Et Infra 6. Quis dicat non peccasse Achab spiritui credendo mendacij? Quis dicat hoc peccatū non fuisse poenam peccati venientem de iudicio Dei, ad quem legit mendacem spiritum siue missum, siue permissum? quis horum ali∣quid dicit, nisi qui dicit quod vult, & quod verum est audire non vult? quis verò ita desipiat, vt cùm audierit quod in Psalmo canitur, Ne tradas me Domine à desiderio meo peccatori, hoc dicat orasse hominem, ne Deus sit patiens erga cum, si Deus non tradit vt mala fiant, nisi pa∣tientem bonitatem praebendo cùm fiunt? Quid est autem quod quotidie dicimus, Ne nos in∣feras [unspec D] in tentationem, nisi vt non tradamur concupiscentijs nostris? vnusquisque enim temptatur, à concupiscentia sua abstractus & illectus. An fortè hoc à Deo petimus, vt non sit erga nos patiens bonitas eius? Non ergo eius inuocamus misericordiam, sed potiùs ira∣cundiam prouocamus. Quis ista sapiat sanus, imò vel quis furiosus haec dicat? Tradit er∣go Deus in passiones ignominiae, vt fiant quae non conueniunt, sed ipse conuenienter tradit, & fiunt eadem peccata & peccatorum supplicia praeteritorum, & suppliciorum merita futu∣rorum: Si quis autem dixerit cum Lumbardo, quod Deus vult peccatum sub ratione, qua est poena, non sub ratione qua est peccatum, potest sic argui contra eum; Ista poena & pecca∣tum per se, scilicet sub ratione qua est peccatum necessariò & inseparabiliter coniunguntur, & illa necessitas & inseparabilitas est à Deo, sicut ex praecedentibus satis patet: Ipse enim est prima necessitas, & primum necesse esse. Vult ergo illa sic coniungi & esse coniuncta, & esse; vult ergo peccatum esse. Item quicunque scit aliqua duo esse necessario & inseparabili∣ter [unspec E] copulata, & vult illa taliter copulari, & scienter ac rationabiliter vult vnum, vult reliquum, maximè si circa vtrumque habeat aliquem actum voluntatis, sicut vigesimum se∣cundum ostendit de Deo; Deus autem scit & vult ista duo taliter copulari, & scienter ac ra∣tionabiliter vult vnum, scilicet poenam peccati, ergo & peccatum. Hoc statim potest pa∣tere, quia si A & B taliter copulentur, & Deus vult A fieri & potest, A fit, & B necessario fit cum eo; & Deus nihil casualiter operatur, sed totum ex intentione sapientissima om∣nia suauiter disponente, sicut vigesimum nonum docet. Deus ergo vult B & quodam∣modo facit illud. Adhuc autem in consequentia necessaria qui vult antecedens vult con∣sequens vt videtur, saltem in vniuersali, licet non in particulari, & sub propria forma

[unspec A] sua. Qui namque vult aliquod totum, vult aliquo modo omnes necessarias partes eius: Do∣cet quoque Philosophus 2. Priorum, quòd quicunque opinatur aliquod antecedens,* 2.838 & quod∣libet eius consequens similiter opinatur, saltem in vniuersali, licet fortassis quandoque in particulari, & sub forma propria opinetur oppositum cuiuspiam consequentis. Cur ergo nequaquam de volutione similiter iudicandum? Sed absit quòd Deus quicquam velit in vni∣uersali & confusè, & illud nolit in particulari & distinctè, aut sic oppositum eius velit, sicut praecedentia clarè monstrant. Scit enim Deus distinctissimè quicquid in antecedente quo∣libet continetur: Omnem enim consequentiam bonam nouit, vultque omnem bonam con∣sequentiam esse bonam. Quomodo ergo Deus quodlibet suum volutum rationabiliter summè volens, vult aliquod antecedens, & aliquod consequens eius non vult, non solum∣modò priuatiuè, sed etiam positiuè, per actum videlicet volutioni contrarium positiuum. Si enim quicquam non velit, cur non potest rationabiliter illud sic nolle? Sec quis tantam con∣trarietatem [unspec B] & irrationabilitatem in Deo vel leuiter suspicatur? Nonne & si Deus velit quic∣quam, cui multa necessariò sunt annexa, quomodolibet fieri à quocunque, illud sic fiet ab eo cum annexis huiusmodi vniuersis, decimo huius teste? & si aliquod tale annexum Deus non velit, potest rationabiliter illud nolle, nolutione videlicet positiua; quod si ponatur per idem decimum illud non fit. Simul ergo illud fit & non fit, & similiter illud totum. An non & fi Deus vult aliquod antecedens, illud est iustum saltem respectu voluntatis iustitiae que diuinae? quare & quodlibet consequens eius est simili modo iustum. Quapropter & a Deo totius Au∣tore iustitiae volutum & amatum, sicut priora testantur, & Psalmus 10. contestatur, Iustus, inquiens, Dominus, & iustitias dilexit: Alioquin etiam posset Deus simul velle aliquod an∣tecedens, & aliquod consequens eius nolle, imò & velle oppositum consequentis, quare & a∣liquod iustum nolle, & oppositum iusti velle. Nonne & secundum omnem rationem & le∣gem, Logicam, Philosophicam, humanam, & diuinam, qui concedit, fatetur, dat, aut di∣cit [unspec C] aliquod antecedens, facit & similiter omnia & singula, quae necessario consequuntur, nec debet admitti, neque permitti in opposito alicuius huiusmodi consequentis. Quis enim op∣posita, repugnantia, contradictoriaue admittet rationabiliter ab eodem, quia nec veritas haec admittit? Quomodo ergo Deus per suam rationabilissimam voluntatem aliquid ordinat, dat, aut dicit, & aliquid ipsum necessariò consequens nullatenus ordinat, nec dat, aut dicit; quinimo vult, & dicit oppositum huius consequentis? & licet ista per se satis perspicua vi∣deantur; Ecce tamen testimonium Philosophi 2. Topic. dicentis,* 2.839 Omnis qui dixit quidli∣bet, quodammodo multa dixit, eo quòd plura sunt vnumquod que ex necessitate conse∣quentia, vt fi hominem esse dixit, & quoniam animal est, dixit, & quoniam animatum est, & quoniam bipes, & quoniam mentis & disciplinae susceptibile. Quare quolibet vno inter∣empto consequentium, interimitur & quod in principio est.* 2.840 Vnde & Thomas 1. contra Gen∣tiles 81. sic ait; Sapientis voluntas ex hoc quod est de causa, est de effectu, qui ex causa de [unspec D] necessitate sequitur: Stultum enim esset velle Solem existere super terram, & non esse diei claritatem. Et infra 83. Quicunque vult aliquid, necessariò vult ea quae necessariò requirun∣tur ad illud, nisi sit ex parte eius defectus, vel propter ignorantiam, vel quia à recta electione eius quod est ad finem intentum, abducitur per aliquam passionem, quae de Deo dici non possunt. Si ergo Deus volendo se, vult aliquid aliud à se, necessarium est eum velle omne illud quod ad volutum ab eo de necessitate requiritur, sicut necessarium est Deum velle ani∣mam rationalem esse, supposito quod velit hominem esse. Et infra 84. Si igitur Deus neces∣sario vult ea quae requiruntur ad hoc quod supponitur velle, impossibile est eum velle ea quae eis repugnant. Hoc etiam testatur Philosophus 3. Ethic. 12. sub his verbis,* 2.841 Irratio∣nabile iniusta facientem non velle iniustum esse, aut stuprantem, incontinentem. Si autem non ignorans aliquis operatur ex quibus erit iniustus, volens iniustus vtique erit. Item alias posset quis simili ratione, duorum taliter coniunctorum, puta vnius rei spiritualis & alte∣rius [unspec E] temporalis, emere vnum vel vnam rem scilicet temporalem, reliquum vel reliquam non emendo, sed cam quasi gratis recipiendo, sine aliqua Symonia, cuius contrarium vi∣detur determinatum per Dominum Papam Paschalem, sicut recitatur in Canone, Causa 1. quaest. 3. Si quis obiecerit, in haec verba: Si quis obiecerit, non consecrationes enim, sed res quae ex consecratione proueniunt, penitus desipere probatur. Nam quisquis eorum alterum vendiderit sine quo nec alterum prouenit, neutrum inuenditum dereliquit. Et recitat hoc Lumbardus 4. sentent. distinct. 25. Ad hoc etiam facit Augustinus 83. quaest. 15. arguens isto modo; Intellectus intelligit se, ergo est finitus sibi, nec infinitus esse vult,* 2.842 quam∣uis possit, quia notus sibi esse vult. Ampliùs autem potest similiter argui de actibus ho∣micidij, furti, & similibus, [cum quibus] cum suis omnibus circumstantiis positis ne∣cessario

coniunctum est peccatum. Quod si Deus sic vult illos, imò & facit, sicut praeceden∣tia [unspec A] docuerunt, quòd etiam vult peccatum. Istam quoque sententiam & Iohannes Scotus, super 1. Sentent. distinct. 41. tenere videtur 18. huius praescriptus. Oppositum autem hu∣ius multipliciter suadetur: Si Deus vult peccatum, Deus est Autor peccati, teste Augustino 83. Quaest. 3. sic dicente, Deo Autore cum dicitur, illo volente dicitur; Et tunc Deo Autore fieret homo deterior, contra Augustinum supra, eodem, taliter arguentem; Nullo homine sa∣piente autore, fit homo deterior; est autem Deus omni homine sapiente praestantior, multo minus: Igitur autore Deo non fit homo deterior. Et infra Quaest. 21. probat, quòd Deus non est autor mali, quia non est causa deficiendi, nec tendendi ad non esse quod fit peccando, cum ipse sit summum bonum & causa essendi. Item si Deus vellet peccatum, cum per deci∣mum voluntas sua non possit esse non efficax, ipse esset aliqua causa peccati, & cum in omni causatione ipsius cum creatura, ipse sit causa prima; vt videtur, sequeretur, quòd Deus esset prima causa peccati, contra Augustinum 3. De libero arbitrio 28. disputatione inuestigantem [unspec B] primam causam peccati, & sic finaliter concludentem; Aut igitur voluntas est prima causa peccandi, aut nullum peccatum est causa peccandi, nec est cui rectè imputetur peccatum nisi peccanti: Non est ergo cui rectè imputetur nisi volenti. Et infra 35. Peccata, vt iam diu ‖ 2.843 dissernimus, non nisi propriae voluntati animatum tribuenda sunt, nec vlla viteriot peccatorum causa quaerenda est. Item si Deus vult peccatum, & per 10. voluntas sua est effi∣cax, Deus facit peccatum, & qui facit peccatum seruus est peccati, Ioh. 8. Deus ergo est seruus peccati & peccat.* 2.844 Item August. in de Confutatione haereticorum 16. falsa capitula sibi impo∣nentium, responsione 5. dicit; Quòd à Deo prorsus non est peccatum, nec cuiusquam peccati autor est, sed naturae Creatoriet ferè in qualibet responsione, dicit expressè, quòd nullus ex Dei voluntate cadit in peccatum, nec praedestinauit aliquos ad peccandum. Item tunc posset qui∣libet licitè gaudere de peccato proprio, & similiter alieno quocunque: Scit enim quòd Deus vult illud. Item tunc omnis malè volens habet rectitudinem voluntatis; haec enim est velle si∣cut [unspec C] Deus vult eum velle,* 2.845 vt patet per Anselmum de libero arbitrio 8. & de concordia 5. & qui∣libet talis vult sicut Deus vult cum velle. Item tunc quilibet sciens hanc partem deberet, vel saltem licitè posset velle peccare; quia illa est voluntas Dei iusta cui cognitae debet homo quan∣tum potest, se licitè conformare. Quare & sic faciens non peccaret, simul ergo peccaret & eti∣am non peccaret.* 2.846 Vndè & Augustinus 3. de libero arbitrio 26. Si hoc debet quisque quod ac∣cepit, & sic homo factus est vt necessario peccet, hoc debet vt peccet. Cum ergo peccat, quod debet facit; quod si scelus est dicere; neminem natura sua cogit vt peccet, sed nec aliena. Et infra 28. loquens de prima causa malae voluntatis, sic ait; Quaecunque illa causa est voluntatis, aut iusta profecto est,* 2.847 aut iniusta; si iusta, quisquis ei obtemperauerit, non peccabit. Et Ansel∣mus De veritate duo decimo. Quic quid debet esse rectè & iustè est, nec aliquid rectè & iustè est nisi quod debet esse. Item nullus iustè est accusator, aut vltor facti, cuius est autor; sed Deus iustè est accusator & vltor peccati.* 2.848 Item Psalmo quinto; Non Deus volens iniquitatem tu [unspec D] es; & 44. dilexisti iustitiam, & odisti iniquitatem; & Parab. 6. Sex sunt, quae odit Deus, & sep∣timum detestatur anima eius &c. Et Abacuc 1. Domine, mundi sunt oculi tui, ne videas ma∣lum, & respicere ad iniquitatem non poteris; Et Ioh. 1. Sine ipso factum est nihil, id est, pec∣catum, secundum Augustinum homilia prima. Imò & istam sententiam tota Scriptura Ca∣nonica, & omnes sancti, & doctores videntur profiteri concorditer, & vnanimiter sustinere.

Haec igitur quae videtur discordia, si per distinctionem de voluntate praemissam capit. prox∣imo, reducatur ad medium, forsitan concordatur: Deus enim nequaquam simpliciter vult peccatu, sed secundum quid tantummodò, vt est dictum. Deum nam{que} velle simpliciter ali∣quod factū, vt sonat in communi modo loquendi, est diligere illud approbare tanquā bonum & finaliter praemiare, & quia Scriptura & Sancti sic loquuntur, negant Deum velle peccatum. Vulgus etiā intelligit sic & non aliter, ideo{que} illud non est dicendū coram eis, quia illud nimis abhorrent; & benè, secundū intellectum quē habent. Tantum enim intelligunt Deum velle [unspec E] secundum primum membrum distinctionis praemissae.* 2.849 Vndè dicit Hugo 1. de Sacr. 4. part. 13. Cum dicitur, Deus vult bonū, bene sonat, si verò dicitur Deus vult malū, graue est auditui, & non recipit hoc pia mens de bono, quia vult malū. Videtur enim hoc solum dici cum dicitur, Deus vult malū, quia bonus malum diligit, & approbat quod prauū est, & amicam sibi reputat iniquitatem, & gaudet de consimili & bonum putat quod malum est; & ideo ‖ 2.850 refutat hoc pia mens, non quia quod dicitur non benè dicitur, sed quia quod benè dicitur, non benè intelligi∣tur. An non etiam dici posset, quod in toto vniuerso non est inordinatio, deformitas aut pec∣catum simpliciter, sed secundum quid tantum? non simpliciter, quia non in respectu causae primae & summae, omnia positiua & priuatiua, entia & non entia cum summa sapientia, pul∣chritudine,

[unspec A] & iustitia suauiter disponentis, sicut praemissa decimo tertio huius, 14^o. & 33^o. suaserunt. Nonne & 33. huius ostendit, quòd nullus actus est iniustus simpliciter, imo quòd omnis actus est iustus respectu voluntatis diuinae, licèt aliquis sit iniustus respectu voluntatis creatae, à voluntate diuina, (quantum ad ipsam attinet licèt non possit simpliciter) delirantis: Docetque vicesimum sex tum huius, quòd omnis actus secundum substantiam ipsam actus, non est malus, sed bonus, & Factus à Deo, quod & nonum huius confirmat. Quilibet ergo a∣ctus respectu Dei autoris est iustus; quare & omne necessariò consequens actum quemcun{que}: Si enim antecedens est iustum, & quodlibet ipsum necessariò consequens iustum erit, sicut & verum; Et aliquis talis actus, & aliquod ipsum necessariò consequens est peccatum. Videtur ergo quòd non sit aliqua inordinatio, deformitas, aut peccatum simpliciter in toto vniuerso, sed secundum quid tantummodo, respectu videlicet inferiorum causarum, ordinationem su∣perioris causae volentium, licèt non valentium perturbare. Quare & quantum in eis est, ip∣sam [unspec B] violant & perturbant, sicut ex vicesimo sexto, & proximo huius patet. Quapropter & potest non improbabiliter aestimari, quod Deus saltem secundum quid vult peccatum, licèt non simpliciter, quia non secundū seipsum, sicut tticesimum tertium hoc verbum simpliciter exponebat. Non enim vult peccatum nisi forsan sicut Medicus in medicaminibus suis * 2.851 vene∣num, in quantum scilicet valot ad exercitium bonorum, ad punitionem malorum, ad pulchri∣tudinem vniuersi per antiperistasin contemplandam, & ad similia superiùs recitata. Quare & Ammonius superius recitatus dicit; quod Dij habent cognitionem omnium,* 2.852 etiam contin∣gentium, velut omnia, quae in mundo producentes, nedum substantias, sed & operationes ea∣rum, eas quae secundum naturam, & eas quae praeter naturam. Et addit; Quod quidem prae∣ter naturam simul intrauit cum necessario ordine subiecto decurrentiae entium, in his quae na∣ta sunt hoc participare, non principaliter, sed secundum modum qui dicitur, parypostaseos, scilicet, secus existentiae.* 2.853 Algazel etiam quinto Metaphysicorum vlt. agens de prouidentia [unspec C] Dei, & malo, sic ait; Bonum prouisum est per se, malum vero prouisum est accidentaliter. Vnumquod{que} igitur ordinatum est, & haec est similiter sententia Auicennae. Nonne & Scrip∣tura & Ecclesia sic loquitur, saepè dicens; Deum nolle mortem peccatoris, aut impij, nec in ho∣minum perditione laetari? An non Dominus ipse dicit; Nunquid voluntatis meae est mors im∣pij? Eze. 18. An non & Sap. 1. sic scribitur; Deus mortem non fecit, nec laetatur in perditione viuorū; quibus & occurrunt multa similia in Scriptura. Annon & cōsimilia Ecclesia saepè canit?* 2.854

Sed quomodo debent ista sanè intelligi? certum est enim quôd Dominus damnabit impi∣os, maledictos, & filios perditionis, ad mortem & perditionem aeternam, & hoc volendo non volutione noua sed aeterna, nec volutione tristi sibi, sed laeta, quinimò summè laeta, sicut 39^a. pars corollarij primi huius, 9. huius, & 23. cum tertia parte corollarij primi huius, Scrip∣tura Canonica, & fides Ecclesiae clarè docent. Annon & Scriptura testatur, quòd fames & mors ad vindictam creata sunt, Ecclesiast. 39. Annon & Deuteronom. 28. Moses ita dicit;* 2.855 [unspec D] Quòd si audire nolueris vocem Domini tui, &c. venient super te omnes maledictiones istae, &c. Et sicut ante laetatus est Dominus super vos, benè vobis faciens, sic laetabitur disperdens vos atque subuertens. Annon & Sapientia Dei dicit rebellibus; Ego in interritu vestro ridebo? Parabol. 1. nec mirum: Laetabitur enim Dominus in omnibus operibus suis, Psalm. 103. Et quomodo ista contrarietas, vt videtur, ad concordiam reducetur, aut nulla esse monstrabitur,* 2.856 nisi suffragio distinctionis praemissae? Quare & Augustinus 5. contra Iulianum 15. Haec, in∣quit Iuliano, asseueras esse contraria, quasi fieri non possit, vt vnum atque idem malum, & Diaboli iniquitate, & Dei aequitate peccantibus ingeratur; neque hinc sibi ipsa diuina aduer∣santur eloquia, quia scriptum est; Deus mortem non fecit; itemque scriptum est; Vita & mors à Domino Deo, quia deceptor hominis causa mortis est Diabolus, quam non vt primus autor eius, sed vt peccati vltor intulit Deus. Huic quoque modo loquendi de velle, & nolle, concordant nonnulla Philosophica, & Theologica proximo huius scripta. Secundum di∣stinctionis [unspec E] igitur biuium praelibatae, currunt, vt videtur, nec obuiant iam obiecta. Illud nem∣pe Augustini, Deo autore, non fit homo deterior, videtur posse intelligi modo dicto, videli∣cet Deo autore principaliter, id est, principaliter hoc volente. Et si cuipiam hoc non placet, dicat mihi quomodo, Deo autore, facit homo omnem actum peccati, secundum substantiam totam actus, sicut tertium huius, & 4.26.27. & sequentia manifestant? & quomodo istud Deo conueniat, & non illud? & si Deo autore homo haec facit, quomodo Deo autore non fit ho∣mo deterior? & certè per hoc vnum potest ad omnia poenè obiecta quodāmodo responderi. Verum est tamē & aliter, & veraciter dici posse, quòd videlicet, Deus nō est autor peccati, sicut rectè facti; huius enim sic est autor, quòd ipse solus supernaturaliter creat, & dat rectè facienti fidē, spem, & charitatē, & forsitā alios habitus ad meritū inclinantes, & omne meritū facientes,

non sic autem ex parte peccati. Vt tamen intentio Augustini & aliorum Sanctorum magis [unspec A] appareat, aduertendus est modus eorum loquendi & intelligendi, cùm negant Deum velle peccatum, & causa negationis huius est pensanda. Causa autem huius negationis videtur ista, quia Apostolus, & Augustinus, ac alij Sancti posuerunt praedestinationem, praescientiam, & similia ex parte Dei, voluerunt Pelagiani, & alij haeretici excusare peceantes à suis peccatis, & retorquere causam & culpam in Deum, qui sic praedestinauit vel praesciuit. Volunt igitur Sancti dicere, quod Deus per suam praedestinationem, praescientiam vel aliquid huius∣modi non cogit eos contra voluntatem suam ad peccandum; sed quod ipsi peccant libere & propria voluntate; & quod Deus praedestinando, praesciendo, seu volendo peccata non pec∣cat, nec facit intustè, nec est prima causa imputabilis, seu culpabilis peccatorum, sed quod prima causa imputabilis & culpabilis est propria voluntas peccantis.* 2.857 Vnde Anselmus de Concordia 5. dicit; Conqueruntur multi quia putant ad salutem vel ad damnationem nihil valere liberum arbitrium, sed solam necessitatem propter Dei praescientiam. Et infra 7. Qui∣dam [unspec B] clamant, dicentes, Sic praescitum & praedestinatum erat à Deo, & ideo necessitate factum est, nec alitet fieri potuit, quos & redarguit consequenter. Et infra vlt. dicit, quod solâ culpâ hominis mala fiunt,* 2.858 quae operatur, non culpâ Dei. Quare & Augustinus 3. de libero arbitrio 4. & in sententijs Prosperi 381. Deus, inquit, neminem ad peccandum cogens, praeuidet ta∣men eos qui proptia voluntate peccabunt. Cur ergo non iudicet iustus, quae fieri non cogit praescius? Sicut enim memoriâ tuâ non cogis facta esse, quae praeteriere; sic Deus praescien∣tia sua non cogit facienda quae futura sunt. Et sicut tu quaedam, quae fecisti, meministi, nec ta∣men quae meministi omnia fecisti: Ita Deus omnia quorum autor est, praescit, nec tamen om∣nium, quae praescit, ipse autor est: quorum autem non est malus autor, iustus est vltor. Ecce quod negat Deum praescium peccatorum cogere ad peccandū; & quod priùs dixit simpliciter, quod Deus non omnium, quae praescit, quia non malorum est autor, statim determinat & ex∣ponit, Quorum, inquiens, non est malus autor; & subdit, Iustus est vltor: sicque Deum à [unspec C] peccato excusat, & peccatorem accusat. Item Apostolus ad Rom. 9. tractans de praedesti∣natione Iacob,* 2.859 & reprobatione Esau, non ex operibus, sed secundum electionem Dei vocan∣tis; Quid ergo dicemus, nunquid iniquitas apud Deum? Absit; Et supra, 3. Quid siquidē illorū non crediderunt, nunquid incredulitas illorum fidem Dei euacuabit? Est autem Deus verax, omnis autem homo mendax, sicut scriptum est, vt iustificeris in sermonibus tuis, & vincas cùm iudicaris. Si autem iniquitas nostra iustitiam Dei commendat, quid dicemus? nunquid iniquus est Deus, qui infert iram? Absit: Si enim veritas Dei in meo mendacio abun∣dauit in gloriam ipsius, quid adhuc & ego tanquam peccator, iudicor? Vbi remouet à Deo iniquitatem,* 2.860 infidelitatem & iniustitiam; vbi Glossa recitat quosdam carnaliter sapientes, qui ex illo dicto prophetico, Peccaui, vt iustificeris in sermonibus tuis, & vincas cùm iudicaris, arguebāt, quod Deus voluit nos peccare, vt comparatione nostri, iustus appat eret, & dum di∣mitteret nobis peccata, misericors; & quod peccata nostra illi proficiunt atque prosunt; & [unspec D] quanto ampliùs peccamus, tanto magis ei placet, & ampliùs iustitia & sanctitas eius crescit. Vbi & dicit Ambrosius sicut recitat ibi Glossa,* 2.861 Manifestum est, quod si ad gloriam Dei pro∣ficit mendacium hominum, vt ille solus verus appareat, peccatores non sunt dicendi, qui pec∣cant, quia non voluntate, sed impulsu eius videbuntur peccare, quod absit; & est sensus, Si Deus meo mendacio,* 2.862 id est peccato, verax appareat, quare me iudicat tanquam peccatorem? Item Augustinus Enchirid. 78. Cum, inquit, respondisset Apostolus, Absit, id est, Absit vt sit iniquitas apud Deum; mox vt probaret, nulla hoc Dei iniquitate fieri dicit: Mosi enim ait, Miserebor cui misertus ero, & misericordiam praestabo cui misericors fuero. Idem de prae∣destinatione contra Pelagianos 9. sic ait, Qui absque praedestinationis gratia sunt, id est, ali∣eni à proposito Dei, & perdurant in operibus malis; si etiam ex hac migrauerint vita, vt vos putatis, non eos dicimus ita à Deo hominum opifice ordinatos, vt perirent, tanquam ipse il∣lis mores malae vitae creauerit, ipse ad omne opus mortis inuitos praecipitauerit. Absit hoc à [unspec E] diuino proposito: Non enim volens iniquitatem est Deus, nec mandauit cuipiam impiè age∣re••cce intellectus & glossa autoritatum talium in scriptura. Et infra vlt. Quoniam hic‖ 2.863liquide vtra{que} pars dicere nihil valemus, credamus tantum reū mortis ex Iudicis voluntate pendere, ne quisquā putaret, diuino vitio fieri, non omnes saluari, dixit Apost. Qui vult omne; saluos fieri. Quapropter omnes homines qui saluantur, Deo volente saluantur: Deus enim noster, Deus saluos faciendi, & Domini, exitus mortis, & quia ira in futore eius, & vita in volun∣tate eius. ••t de praedestinatione Sanctorum 12. Praedestinatione quippe Deus ea praesci∣uit, quae fuerat ipse facturus. Praescit autem quae non facit, sicut quaecunque peccata, quia etsi sint quaedam, quae peccata sunt & poenae peccatorum, vnde dictum est, Tradidit illos

[unspec A] Deus in reprobam mentem vt faciant, quae non conueniunt, non ibi peccatum Dei est, sed iudicium. Et 5. contra Iulianum 5. loquens de Achab decepta per falsos prophetas, sic dicit, Rex ipse peccauit, falsis credendo prophetis: At haec ipsa ‖ 2.864 erat & poena peccati, Deo iudi∣cante & mittente Angelum malum, vt apertius intelligeremus, quomodo in Psalmo dictus sit misisse iram indignationis suae per Angelos malos. Sed nunquid errando? nunquid iniustè quicquam, vel temerè iudicando, siue faciendo? Absit: Sed non frustra illud dictum est, Iu∣dicia tua, sicut multa abyssus, & ô altitudo diuitiarum sapientiae & scientiae Dei &c. Idem 1. Retract. 21. dicit, Dixi, nullius mortem Deus quaerit, quod sic accipiendum est, quia homo ac∣quisiuit sibi mortem, deserens Deum, vel non recurrens ad Deum secundum quod scriptum est, Deus mortem non fecit. Ecce, secundum quid, id est, non secundum illud, seu illum mo∣dum qui peccatum importat, est mors à Deo, secundum ‖ 2.865 quid, vel ‖ 2.866 quod est ab homine; & [unspec B] addit, Sed etiam illud non minùs verum est vita & mors à Domino Deo est. Et infra 26. Ne malè intelligatur quod dixi, Deus mali autor non est, quia omnium quae sunt, autor est, quia in quantum sunt omnia, in tantum bona sunt, & ne hinc putetur non ab illo esse poenam ma∣lorum, quae vtique malum est his qui puniuntur; sed hoc ita dixi, quemadmodum dictum est, Deus mortem non fecit, cùm alibi scriptum sit, Mors & vita à Domino Deo est. Malum est qui∣dem malum, sed in bonis operibus Dei, quoniam iustum est, vt mali puniantur; & vtique bo∣num est omne quod iustum est.* 2.867 Item Greg. 25. Moral. 15. super illud Iob 34. Regnare facit hy∣pocritam, &c. quòd ergo tunc Antichristus super impios regnabit, non est ex iniustitia iudi∣cantis, sed ex culpa patientis. Et infra, Qui malum rectorem patitur, culpam proprij magis ac∣cuset operis, quàm iniustitiam gubernantis.* 2.868 Lumbardus quo{que} tales autoritates intelligit mo∣do dicto, pro quo 1. sent. dist. 38. adducit Augustinum super Iohannem dicentem, Deus futu∣rorum praescius per Prophetam praedixit infidelitatem Iudaeorū, sed non fecit: Non enim ideò quenquam ad peccandum cogit, quia futura hominum peccata praenouit; Illorum enim pec∣cata [unspec C] praesciuit, non sua. Idem{que} de gratia, & libero arbit. 3. contra excusantes peccantes, & ac∣cusantes Deum, sic dicit; Sunt homines, qui etiam de ipso Deo se excusare conantur,* 2.869 quibus dicit Iacobus Apostolus, Nemo, cùm tentatur, dicat, quoniam à Deo tentatur; Deus enim in∣tentator malorum est. Item de ipsis se excusare volentibus respondet liber Prouerb.* 2.870 Salomo∣nis, Insipientia viri violat viam eius, Deum autem causatur in corde suo: Et liber Ecclesiastici dicit, Ne dixeris, quia propter Deum recessi; ne dixeris, quia ipse me induxit. Et infra 5. Ne∣mo causetur Deum in corde suo, sed sibi imputet quisque cùm peccat, ne{que} cùm aliquid saeuum operatur, alienet hoc à propria voluntate. Et si quis arguat, quòd eadem ratione esset dicendū, quòd Deus non vult, nec facit merita nostra bona, quia neminem cogit inuitè mereri; Dicen∣dum quòd merita aliter tribuuntur Deo quàm peccata, scilicet propter habitus à solo Deo creatos, & nobis infusos ad merita excitantes, & merita omnia facientes; & quia Deus in me∣rito cuiuscun{que} est 1^a causa imputabilis & laudabilis, propter illud & meritum diligit & appro∣bat, [unspec D] & praemium ei parat; non sic ex parte peccati. Vnde Ansel. de concordia 6. Facit, inquit, Deus in omnibus volūtatibus, & operibus bonis, & quòd essentialiter sunt, & quòd bona sunt; In malis verò non quòd mala sunt, sed tantùm quòd per essentiam sunt. Quomodo autē Deus bona faciat sola sua bonitate, & mala solâ culpâ hominis, vel diaboli; & qualiter homo bona faciat, per liberum arbitrium praestante gratia, & malum sola sua operante propria voluntate; & quid habeat Deus in malis sine culpa sua, & homo in bonis cum laude sua, vt tamen bona hominis videantur apertè imputanda Deo, & mala homini, cùm de gratia & libero arbitrio tractabimus, vt puto, Deo donante apertiùs patebit. Similiter intelligendum est quod dicit Scriptura Sacra & Doctores saepissimè, scilicet poenam esse à Deo, non culpam: Poena e∣nim est à Deo tantùm sine homine coagente, non sic culpa; & poena similiter est à Deo pu∣niente, imò prima & principali causa puniente; sed culpa vel peccatum non sic est à Deo, tanquam à prima causa culpabili vel peccante. Et si adhuc dicatur quòd semper malè sapit [unspec E] multis dicere, Deum qualitercunque velle peccatum, pro certo verum est, & hoc forsan secundum Hugonem vbi prius, non quia quod dicitur, non benè dicitur, sed quia quod benè dicitur, non bene intelligitur. Vtinam igitur acciperent sal sapientiae, saperent & in∣telligerent sapidam sano gustui veritatem, scirentque nullum esse malum in mundo, quod non est propter aliquod magnum bonum, & forsitan propter aliquod maius bonum. Cur ergo subtraheretur à mundo & à Deo totius mundi autore, iste modus benefaciendi, seu benefactionis mirus & magnus; Imò miraculosius videtur, & maius facere bona ex ma∣lis, quàm ex bonis, aut facere bona sola. Et proculdubio ita malè sapit multis, si dicatur Deum velle & facere actum incestus patris cum filia, filij cum matre, professi continen∣tiam cum professa, parricidij, seditionis, blasphemiae, & caeterorum similium; & tamen

tam Sancti, quam Philosophi ita dicunt, sicut praehabita manifestant: Quis enim in tali [unspec A] incaestu praeparat semen & mouet, creat & infundit animam faetui, nisi Deus? Et quomo∣docunque sonet, sic loquuntur Sancti Dei, imò Spiritus Dei qui loquitur in eis, sicut erat superius recitatum.* 2.871 Et Esaiae 26. Domine, omnia opera nostra operatus es in nobis; Et in∣fra 45. Ego Dominus formans lucem & creans tenebras, faciens pacem & ‖ 2.872 creans malum, Et Amos 3. Si erit malum in Ciuitate quod Dominus non fecit? Dicitque Apostolus 2. ad Corinth. 5. quòd Christum pro nobis peccatum fecit Deus, quod non paucorum simplicium auribus secundum superficiem literae iudicantium multum horribilius insonaret; Ideo{que} Iu∣dex noster iustissimus sic prohibuit, & aliter docuit iudicare, Nolite inquit, iudicare secun∣dum faciem,* 2.873 sed iustum iudicium iudicate Ioh 7. Per haec patet ad obiecta, quae arguunt de autorizatione peccatoris à Deo, & quomodò Deus non sit prima causa peccati, quia non est prima causa imputabilis ad culpam, & de tali loquitur ibi planè autoritas Augustini, & sumi∣tur fortassis modus ille loquendi ex illo Psalmi 31. Beatus vir, cui non imputauit Dominus [unspec B] peccatum. Ad aliud quod arguit, quòd Deus facit peccatum, redarguendum similiter de ac∣tu reali peccati: Respondendum tamen per distinctionem penes secundum modum amphi∣boliae. Potest enim illa sumi propriè vel transmutiuè, & secundum vsualem modum loquen∣di, & sicut dicit Philosophus 1. Elench. quandò soliti sumus sic dicere. Primo modo non est vera, quia peccatum propriè nihil est nec esse potest per 26. huius; quare nec est factibile à quocunque; Quapropter & sicut idem 26. recitat ab Augustino, Peccatum sic non habet a∣liquam causam efficientem, sed tantum deficientem. Transumptiuè potest adhuc intelligi dupliciter; Primò, sicut est vsitabilior modus loquendi, secundum quod dicimus, quod facere peccatum est peccare, & qui facit peccatum peccat; & sic loquitur Euangilista, & sic Deus non facit peccatum; Secundò quòd Deus facit aliquē actum positiuū in creatura rationali, ex quo consequitur, vel cum quo coniungitur peccatū illius creaturae, non Dei, & sic Deus facit pec∣catum: Ipse enim omnia opera nostra facit, sicut superius est ostensum. Ad aliud Aug. de con∣fut. [unspec C] haeret. respondetur similiter instantiuè per actum positiuum peccati; alia tamen responsio patet ex processu ibi & alibi, sicut iam fuerat allegatum: Cum enim dicit peccatum non esse à Deo & similia, intelligit modo dicto, scilicet quòd peccatum non est * 2.874 Deo cogente, seu impel∣lente quenquam inuitè,* 2.875 & ita quòd reddat hominem excusatum, & Deum accusatum. Vndè responsione 16. ita dicit, Non perseueraturi, cum à pietate deficiunt, non ex Dei opere, sed ex sua voluntate deficiunt. Eccè non ex Dei opere, secundum quod voluntatem eorum excludat, aut ei contrarietur, sed aduersatiuè, & contrariè ex sua voluntate deficiunt. Et sequitur, Nec impelluntur vt cadant, nec eijciuntur vt deserant. Ecce per hoc negat coactionem aut violentiam à Deo inferri talibus ad peccandum. Item supra, ponitur haec obiectio vndecima contra eum, quòd quandò incestant patres filias, & filij matres, ideo fiat, quia Deus ita praedestinauit vt fieret. Respondet Augustinus, Si Diabolo obijceretur, quòd talium facinorum ipse autor, ipse esset incentor, puto quòd aliqua ratione exonerare se [unspec D] hac posset inuidia, & alium scelerum patratorem, de ipsorum voluntate vinceret, quia & si delectatus est furore peccantium, probaret tamen se non intulisse vim criminum. Qua ergo insipientia, quauè dementia definitur ad Dei esse referendum consilium, quòd nec Di∣abolo in totum ascribi potest? Ecce quòd ad intellectum Augustini, Diabolus etiam non est autor peccati humani, ita quòd homo per illum se posset totaliter excusare, quia non infert vim criminum, nec peccatum Diabolo potest ascribi in totum, quia homo consen∣tit, & cooperatur liberè & propria voluntate. Aliud quòd quilibet posset licitè gaudere, procedit similiter de essentia actus mali, & nihilominus non procedit. Ponatur enim quòd Deus velit te tristari & non gaudere, & facias hoc scienter, ergo debes de hoc gaudere; quomodò sequitur? Et sicut forsan bonus filius & gratus non debet gaudere de morte patris sui temporali vel aeterna, quamuis sciat illam sibi à ‖ 2.876 Deo infligi, sicut nec fortè beata Maria, neque Discipuli de occisione Christi gaudebant, sed magis dole∣bant, [unspec E] sicuti & caeteri Christiani deuoti, scientes nihilominus nihil circa Christum casua∣liter aut fortuitu contigisse, sed totum ex voluntate diuina & prouidentia disponente. Et si adhuc forsitan replices, Si Deus vult peccatum, debes tu aut potes similiter licitè il∣lud velle, quare & similiter gaudere de illo, dicente Scriptura, Desiderium si compleatur, delectat animam, Parabol. 13. Potest secundum Anselmi, Augustini, & aliorum Patrum sententiam responderi, quòd rectitudo voluntatis non semper est quenquam velle quod Deus vult, sed quod Deus vult eum velle cum circumstantijs requisitis, quapropter & si∣militer de gaudere. Vel forsitan posset dici, quòd peccatum in quantum est poena, & à Deo, est illius tamen quodam modo, sicut ex praemissis hic & tricessimo secundo huius apparet,

[unspec A] & sic forsan potest homo gaudere de illo, non autem in quantum est peccatum liberae volun∣tatis. Pro quo dicit Gregorius, vicesimo secundo,* 2.877 Moral. 10. super illud Iob tricesimo pri∣mo, Si gau sus sum ad ruinam eius qui me oderat; Cùm peruersum quenquam omnipotens Deus percutit, condolendum est miseriae pereuntis, & congaudendum iustitiae Iudicis. Illud autem Anselmi, quòd rectitudo voluntatis est quenquam velle, sicut Deus vult eum velle, procedit similiter de ipsa substantia actus mali. Constat quoque quòd illa definitio secundum illa verba praecisè non est conuertibilis cum rectitudine voluntatis, illa, inquam, rectitudine, quae reddit volentes rectos corde, & iustos moraliter: Sic enim equus, pueri, moriones, & si∣miles, quodcunque volentes, essent moraliter recti corde & iusti, sicutex nono huius, 27. & sequentibus planè constat. Neque si Deus velit quippiam fieri per Iohannem, & ipse volun∣tariè, sed ignoranter, & non intendenter hoc facit, ignorando videlicet, quòd Deus hoc velit fieri per eum, neque habendo intentionem directam ad Deum, sed praeter cum vel contra, si∣cut [unspec B] frequenter contingit, sicuti 32. huius praemissa testantur, dicendus est velle rectè morali∣ter neque iustè, sicut Philosophis moralibus, & Theologis satis constat: Quis enim nesciat opera ex intentione operantium iudicanda, sicut tota secta Stoicorum concorditer attestatur. Philosophus etiam septimo Politicorum 15. Duo, inquit, sunt in quibus fit bene omnibus;* 2.878 v∣num quidem in eo quod est intentionem & finem actionum poni rectè; vnum quidem inue∣nire actiones ferentes ad finem. Et sexto Ethicorum 10. Opus perficitur & secundum pruden∣tiam, & secundum moralem virtutem: Virtus quidem enim intentionem facit rectam, pru∣dentia autem quoad hanc. Et infra; Iusta dicimus operantes quosdam nequaquam iustos esse, puta à legibus ordinata facientes, vel nolentes, vel propter ignorantiam, vel propter altorum quid, & non propter ipsa, quamuis opertantur quidem quae oportet, & quaecunque oportet studiosum, sed vt sic videtur, & qualiter habentem operari singula, velut sit bonus. Dico autem puta propter electionem, & ipsorum ‖ 2.879 gratiam operatorum. Qui & secundo E∣thicorum, [unspec C] quarto, ponit conuenientiā artis & virtutis in isto, quòd ad hoc, quòd aliquis sit ar∣tifex, puta Grammaticus, non sufficit quod faciat opus artis, puta opus grammaticum, sed & requititur, quòd faciat illud artificialiter, puta grammaticè secundum grammaticam scili∣cet existentem in eo: Dicit enim; Contingit grammaticum quidem facere & à casu, & alio supposito. Tunc igitur grammaticus, si grammaticum quidem faciat, & grammaticè, hoc autem est secundum eam, quae in ipso est, grammaticam, innuens quòd contingit similiter in virtute. Vbi & statim ponit differentiam artis & virtutis sic dicens; Adhuc neque simile est in artibus & virtutibus. Quae enim ab artibus fiunt, bene habent in eis, sufficit igitur haec quali∣ter habentia fieri: quae autem secundum virtutes fiunt, neque si haec qualiter habeant, iuste vel temperatê operata sunt, sed & si operans qualiter habens operetur: Primum quidem si sciens, deinde si eligens, & eligens propter hoc. Quis insuper nesciat oporationes morales nequa∣quam ex sola substantia operis, sed multo per amplius ex circumstantijs discernendas; qua∣rum [unspec D] vna est, nec minima, qua intentione, cuius finis obtentu, cuius finaliter gratia opus fiat. Quare & Philosophus tertio Ethicorum. 3. septem circumstantias morales enumerat, quis, quid, circa quid, & in quo, quo, cuius gratia, & qualiter. Istam quoque sententiam planè monstrant multae autoritates Catholicae recensitae in ostensione 32. partis corolla••ij primi hu∣ius; imo & totius fidei Catholicae summus Autor, sub Metaphora oculi simplicis atque ne∣quam: Hanc enim quis vspiam dubitat ad intentionem interioris oculi referendam. Qua∣propter & ipsemet Anselmus qui de veritate 12. docet, quòd veritas, rectitudo & iustitia sunt idem realiter, imo & quod inuicem sese definiunt, De libero arbitrio 3. & 8. & de concordia, 5. & 8. definit iustitiam esse rectitudinem voluntatis propter se seruatam, videlicet propter ip∣sam rectitudinem siue iustitiam, quod fieri nusquam potest nisi per intentionem directam fina∣liter ad rectitudinem seu iustitiam propter ipsam. Quare & de concord. 8. sic ait; Sed ne quis e∣xistimet autoritate diuina dici iustum illum vel rectum, qui non nisi propter aliud tenet recti∣tud [unspec E] nem voluntatis, Dicimus iustitiam esse rectitudinem voluntatis propter se seruatam: Qui enim solum propter aliud illam seruat, non eam diligit, sed illud propter quod illam seruat, & ideo non est dicendus iustus, nec talis rectitudo nominanda est iustitia. Idem & de veritate 12 praemisso, quod quicquid debet esse rectè & iustè & est, nec aliquid rectè & iustè est nisi quod debet esse; quaerit, an lapis descendens debeat dici iustus, quia facit quod debet? & respon∣det quod non, quia non vult quod facit. An etiam eqúus volens pascere, valeat dici iu∣stus quia volens facit quod debet? & respondet, quod non, quia iustitiam seu rectitudinem non agnoscit. An insuper quicunque homo volens quod debet, recte velit & habeat rectitu∣dinē voluntatis? & respondet quod non, quia potest hoc facere nesciens, vt si quis vult claudere ostium contra illum, qui, ipso nesciente, vult alium in domo occidere. Amplius autē an ille qui

scit se debere velle quod vult, semper rectè velit, & habeat rectitudinem voluntatis? & res∣pondet [unspec A] quod non, quia potest contingere vt intelligens velit quod debet, & nolit se debere, sicut cùm latto cogitur ablatam pecuniam reddere. Adhuc autem, An omnis qui scit & vult se debere velle quod vult, habeat rectitudinem voluntatis, & respondet quod non, sicut est de illo qui cibat pauperem esurientem, propter inanem gloriam consequendam. Et addit, Om∣nis voluntas sicut vult aliquid, ita vult propter aliquid; Nam quemadmodum considerandum est quid velit, sic videndum est cur velit; quippe non magis recta debet esse volendo quod debet, quàm volendo propter quod debet. Quapropter omnis voluntas habet & cur, & quid. Omnino namque nihil volumus, nisi sit cur volumus; Iustus autem cùm vult quod debet, seruat voluntatis rectitudinem, non propter aliud, in quantum iustus dicendus est, quàm propter ipsam rectitudinem. Ex his igitur omnibus clarè patet, non omnem volen∣tem, sicut Deus vult cum velle, ideo semper necessario simpliciter rectè velle, nisi scienter, scientia saltem in moralibus requisitâ, & intendenter hoc velit, vt scilicet credat Deum sic [unspec B] velle, & ideo finaliter, secundum intentionem & propositum suum sic velit, vt diuinam non suam perficiat voluntatem. Posset autem qui vellet, multò breuius exponere sic Ansel∣mum, cum dicit; Quod rectitudo voluntatis, est quenquam velle, sicut Deus vult eum vel∣le; quod accipitibi, vult, pro vult simpliciter, diligit, & approbat, non secundum quid, vt est dictum; & non quilibet qui vult aliquid, vult sicut Deus vult, simpliciter diligit, & approbat eum velle. Et si adhuc replices contra istud ponendo quenquam scire, Deum velle ipsum committere peccatum adulterij, quod ideo scienter & intendenter modo praedicto committat, qui tunc peccat, & non peccat; peccat enim peccatum adulterij committendo, non peccat cum hoc agendo rectè velit & agat, & habeat rectitudinem voluntatis & opera∣tionis, sicut ex praemissis videtur. Si per peccatum adulterij intelligas actum, quisolet esse adulterium & peccatum, videtur quod aliquis ex dispensatione seu iussione diuina posset ip∣sum committere, non peccando, sicut videtur fuisse ad literam de Hosea; qui Domino im∣perante [unspec C] accepit vxorem fornicationum, & fecit filios fornicationis ex ea, sicut Hoseae pri∣mo apparet, sicut & quidam Doctores intelligunt, quanquam & quidam sentire contra∣rium videantur: Constat siquidem ex praemissis vigesimo sexto huius, talem actum non esse per se peccatum. Et si adhuc obstate coneris, ponendo quenquam scire, Deum velle ipsum committere aliquod peccatum existens peccatum, actum peccati cum malitia conuolu∣tum; qui ideo scienter & intendenter modo praedicto ipsum committat, tunc peccat, sicut hy∣pothesis clarè probat, & non peccat secundū respōsionem praemissam: Positio tua repugnan∣tiam & contradictionem patenter includit, videlicet ipsum peccare, & similiter non pecca∣re. Quilibet enim cognoscens voluntatem diuinam, & faciens aliquid propter eam tantum∣modo & secundum eam in omnibus, videtur bene facere & non peccare. Sed ex hoc forsitan argues, Deum habere aliquam voluntatem circa hominem & liberum actum eius, cui homo non potest se meritoriè conformate, quantumcunque Deus illam cognoscendam illi reuelet, [unspec D] & reuelare conetur, volūtatem videlicet qua vult hominem peccare, committereuè peccatum, existens peccatū. Nonne & tu fateberis Deum habere aliquā voluntatē circa Angelum & ho∣minē confirmatos, cui se scienter non possunt meritoriè conformare? Constat enim confirma∣tos in beatitudine consummata, non posse vlterius in merito proficisci, & si promeritoriè, po∣sueris rectè seu tustè, constat adhuc Deum posse velle quēpiam non se conformare iustè & re∣cte voluntati diuinae, cui voluntati quomodo scienter, iustè & rectè se poterit conformare? Potest quoque Deus velle quempiam facere quippiam ignoranter, cui voluntati quomodo posset quis se scienter aptare? Potest etiam Deus velle hominem errare, credendo hoc fal∣sum vel illud, & quomodo huic voluntati potest se scienter aliquis conformare? Quomo∣do namque potest quis scienter errare credendo in particulari, & sub propria forma sua di∣stinc•• falsum quodcunque? Quis etenim ita * 2.880 sciens aliquid esse falsum, credit illud simili∣ter e••e verum? Potest insuper Deus velle, quempiam velle & orare meritoriè, sanctè, [unspec E] & iust••, iustè, inquam, respectu ipsius volentis aliquid fieri, credendo ignoranter & erron•• illud feri, Deo placere, aut Deum hoc velle, Deo volente contrarium & non illud, cui voluntati quomodo quisquam conformauerit se scienter? Adhuc autem for∣tasis non desines obiectare, ponendo quenquam scire Deum velle, peccare ipsum, tunc talis debet, aut licitè potest peccare. Debet namque potestuè licitè diuinae se subdere volun∣tati; & ipsi se plenatiè conformare, praese tim cùm cam cognoset. Sed istud procedit si∣militer de essentia actus turpis, & nihilominus soluitur per praemissa. Neque adhuc fortassis cessabis, sed dices. Tu bene scis aut credis, quod aliquando peccabis; scis ergo aut credis secundum praemissa Deum hoc velle. Quare & tu ipse debes aut potes lic••tè idem velle.

[unspec A] Sed istud procedit similiter de substantia act••s mali; soluitur etiam per praemissa. Ad aliud patet per idem, per substantium scilicet actus turpis, & per alia iam praemissa. Consequentia insuper claudicat, nec procedit: Ponatur enim quòd scias, Deum velle te nihil velle, vel quòd velit te velle ipsum solum, ergo debes hoc velle, quomodo sequitur? Illud autem Augustini & Anselmi de debere, ad confirmationem huius adductum, soluitur per praemissa: Procedit enim similiter de ipsa essentia actus mali: neque etiam quicunque facit quod debet, ideo statim iustè facit, aut rectè, nisi scienter & intendenter hoc faciat modo dicto, sicut praecedentia ma∣nifestant; quod & testatur Anselmus superiùs recitatus. Veruntamen debitum fieri, potest dupliciter attendi, respectu videlicet voluntatis diuinae, & respectu voluntatis rationalis crea∣tae; Respectu voluntatis diuinae omnia debent fieri sicut fiunt, & iustum & rectum est cuncta sic fieri sicut fiunt, sicut praehabita clarè monstrant; Respectu verò voluntatis rationalis crea∣tae, illud solùm in actionibus eius est debitum fieri, iustum, & rectum, quod facit scienter, & [unspec B] intendenter ad Deum, & ex eius amore finaliter propter eum, sicut per hic praemisla, & per 30^am partem Corollarij, primi patet. Ad illud etiam Augustini; Si voluntas est iusta, quis∣quis ei obtemperauerit, non peccabit, similiter respond ••ndum: Pro alio autem constat, quòd quis potest iustè & rationabiliter accusare atque vlcisci aliquod factum, cuius est aliquo mo∣do autor, puta si faciens nequaquam hoc faciat scienter, intendenter, & animo exequendi au∣toritatem, seu voluntatem sui autoris, sed modo contrario, & animo malignandi, sicut prae∣habita docuerunt. Ad autoritates Scripturae patet per praedicta: Potest tamen sic obijci, Deus vult peccatum, ergo aliquo modo diligit peccatum, & odit omne peccatum; ergo idem dili∣git atque odit: Dicendum, quòd loquendo de diligere & odire secundum quid, conclusio est vera de Deo, sicut & de homine: Potest enim quis diligere aliquem tanquam patrem, & odi∣re eum tanquam punientem; Deum autem diligere aliquem, est velle sibi bonum, & odire eum, velle sibi malum, sicut ex 25^o constat, & sic vult electis suis bonum aeternum & malum [unspec C] temporale; reprobis autem contrariè; & ipsi diabolo vult magnum bonum naturae, & mag∣num malum p••nae, & miseriae sempiternae: Vel potest dici in his omnibus, sicut dicitur à nonnallis, quòd sicut peccatum & omnis priuatio non intelligitur per se, sed in comparatio∣ne ad suum habitum, & non propriè positiuè, sed quodammodo priuatiuè, sicut 26^um tradit; sic etiam peccatum est a Deo volutum priuatiuè; quilibet tamen actus secundum id quod est, quia, vt sic, bonus est, est volutus a Deo propriè positiuè. Haec autem responsio, si plenè suf∣ficiat, & maioribus placeat, placet mihi: Mallem enim in huius magnitudine quaestionis ma∣iores audire, quam ipse minimus respondere.

CAP. XXXV. [unspec D] Contra Pelagium, quòd gratia gratis datur à Deo, non praece∣dentibus meritis comparatur.

AMpliùs autem, quia sub prouidentia Dei magnifica diuina munera con∣tinentur; necesse videtur, qui de prouidentia Dei vult agere, de diuinis muneribus non silere. Omnia siquidem praeter Deum, quinimo e∣tiam Deus ipse, diuina munera ‖ 2.881 compatantur, sicut tertium huius, & 4, 2, 9, 27, & sequentia manifestant. Quare dicit Apostolus quòd ipse dat omnibus vitam, & inspirationem, & omnia. Hoc igitur cognito, vlteriùs ostendendum, quòd Deus dat omnia munera sua gratis. Non enim est cupidus, neque indigens alicuius, sicut tertia pars. & quinta Corollarij primi docent: Sic etiam dare est magnificentius & liberalius, melius & perfe∣ctius, [unspec E] quam alio modo dare, seu potiùs vendere, pro aliquo commodo prouenturo ex mu∣nere donatori. Hic igitur modus dandi Deo incunctanter est dandus, per primam Suppo∣sitionem, & tertiam partem Corollarij primi huius, sicut & vicesima nona pars eiuidem Pela••nos rela••it. Qua propter & quodlibet donum Dei potest non inco••gruè, gratia Dei dici, gratia scilicet gratis data: Haec autem gratia communis est omnibus creaturis ir∣rationalib•• & rationalibus, gratis pariter & ingratis. Nec sine gratiarum actione gratissima vlterius aduertendum, quòd est quaedam gratia, quaedam species gratiae ••am praedictae, gra∣tis omnibus multùm grata, quae nedum gratis datur a Deo, verùm etiam cui datur, efficit gratum Deo, charum, amicum, & filium in praesenti, & consortem gloriae in futuro. De hac igitur gratia, ipsa me diligente, per omnia, contra Pelagianos ingratos, & gratiae inimicos,

paululum disserendum. Dicunt nempè Pelagiani pestiferi, quòd haec gratia Dei summa, ne∣qua [unspec A] quam gratis datur à Deo, sed praecedentibus meritis comparatur. Verum hi Pelagiani per hic praemissa, & per 29. partem Corollarij primi, huius, pelluntur in pelagus & plectuntur. Praeterea si Deus det merita aut quaecunque adiutoria alicui praedestinato ad Regnum, non dat ea propter aliquam vtilitatem Dei secundum priora, sed vt ille praedestinatus consequatur Regnum per ea, quia rationabiliter vult; & potest ostendi per 22^um istius; & si vult ipsum habere merita, vt per ea consequatur Regnum, prius naturaliter vult ipsum habere Regnum; haec enim est causa finalis quodammodò, quare vult ipsum mereri, scilicet vt per hoc acqui∣rat sibi Regnum, & gratis acceptat eum ad Regnum prius quàm velit aut acceptet merita eius. Quia ergo primò ex sua liberalitate magnifica, gratis acceptat ad regnandum, nec decet quòd ad tantum regnum ascendat immeritus, vult eum mereri, & dat sibi adiutorium, & gratiam ad merendum. Gratia ergo gratificans & gratia gratis data, secundum distinctionem 25. scriptam, praecedit naturaliter omnia merita cuiuscunque. Hoc posset probari à simili: Si [unspec B] enim pater velit filium mercari, vt emat agrum, prius naturaliter vult ipsum habere agrum, quàm mercari; haec enim est causa finalis illius, ideoque gratis dat sibi pecuniam, non prop∣ter hoc quòd mercatus est, sed vt mercetut, & sic agrum acquirat. Hoc etiam totum con∣firmatur per illud Philosophicum vulgatum ex 2. Phys. 89. & 3. de Anima 49. & 3. Eth. 8. In operabilibus, primum in intentione est vltimum in executione. Item voluntas fertur in fi∣nem per se & primò, in tantum quòd non consulit circa ipsum, sed non fertur in media, nisi tantummodò propter finem; ideoque de ipsis consulit studiose. Quare prius vult finem quàm media.* 2.882 Vndè Philosophus 2. Eth. 8. Consiliamur autem non de finibus, sed de his quae ad fines: Neque enim Medicus consiliatur, si saluabit, nec Rethor si persuadebit; nec Politicus si pacem faciet; neque illorum aliquis de fine, sed ponentes finem aliquem, quali∣ter, & per quae erit, intendunt. Item Deus benè praescit & vult, quòd quicunque habet perse∣neranter bona merita, regnabit; nec aliquis potest habere bona merita perseueranter, nisi ip∣semet [unspec C] velit, operetur, donet, & seruet, per nonum istius; Prius ergo tempore & naturâ vult Deus quenquam regnare, quàm debet sibi bona merita; quare & priusquam habeat bona merita. Non ergo propter merita, tanquam propter causam priorem, ipsum gratificat & ac∣ceptat ad Regnum, sed gratis omnino, & propter hoc dat sibi gratiam ad merendum.

Ego autem stultus a scientia Dei & vanus, quando Philosophicis literis intendebam, er∣rore contrario seducebar. Quandoque enim audiui Theologos istam tractare materiam, & pars Pelagij mihi verior videbatur. In Scholis enim Philosophorum, rarò solebam quicquam audire de gratia, nisi aequiuocè forsan dicta; sed tota die audiui, quòd nos sumus Domini no∣strorum actuum liberotum, & quòd in nostra potestate est, operari benè vel malè, habere virtutes vel vit••a, cum similibus suis multis. Et si quandoque in Ecclesia audiui lectionem A∣postoli gratiam extollentem,* 2.883 & liberum deprimentem arbitrium, cuiusmodi est illud ad Rom. 9. Non volentis neque currentis, sed miserentis est Dei, & multa similia, ingrato mihi gra∣tiae [unspec D] displicebat. Cum Manichaeis quoque credebam Apostolum, velut hominem, potuisse in aliquo, à veritatis semita de••iasse. Postea verò adhuc nondum Theologiae factus auditor, praedicto argumento velut quodam gratiae radio visitatus, sub quadam tenui veritatis ima∣gine, videbar mihi videre à longe gratiam Dei omnia bona merita praecedentem tempore & natura, scilicet gratam Dei voluntatem, qui prius vtroque modo vult merentem saluari, & prius naturaliter operatur meritum eius in eo, quam ipse, sicut est in omnibus motibus primus Motor;* 2.884 vndè & ei gratias refero, qui mihi hanc gratiam gratis dedit. Augustinus etiam hoc errore Pelagij se fatetur quandoque deceptum, in tantum quòd textus Apostoli gratiam com∣mendantis, testimonijs Legis & Prophetarum nequaquam sibi videbatur congruere, sed eti∣am aduersari; à quo errore ad veritatis notitiam similis ratio deducebat: Dicit enim de prae∣destinatione Sanctorum quarto. Cum similiter vt Pelagius errarem, putans fidem, qua in Deum credimus, non esse donum Dei, sed à nobis in nobis, & per illam nos impetrare Dei [unspec E] dona, neque fidem putabam Dei gratia praeuenire, hoc praecipuè Apostoli testimonio ictus, conuictus sum, Quid habes, quod non accepisti, si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? Et septimo Confess. vlt. postquam confessus est, quomodò per libros, sapien∣tiam, & scientiam saeculares erat inflatus, & postea diuina gratia visitatus, sic dicit; Auidissimè arripui venerabilem stilum Spiritus tui, & prae caeteris Apostolum Paulum, & perierunt illae ‖ 2.885 questiones, in quibus aliquandò visus est mihi ad••ersari, & non congruere Testimonijs Le∣gis & Prophetarum textus sermonis eius, & apparuit mihi vna facies eloquiorum castorum, & inueni quicquam verum illac legerem, hac cum commendatione gratiae tuae dici, vt qui vi∣det non sic glorietur quasi non acceperit; Quorum etiam vestigia in tota ista materia quan∣tum

[unspec A] possum, specialiter insequor, quia vnus mihi videtur tam Logicus, quam Philosophus A∣postolorum, aliusque Doctorum. Multi quoque, vt timeo, moderni Philosophi, hanc falsam insantam sub specie verae sapientiae chariùs amplectuntur. Videtur enim multis, multum ve∣risimiliter colorata, conueniens experientiae & consona rationi (falsa enim quandoque pro∣babiliora sunt veris) quam tamen si verè philosophari voluerint, possunt philosophicè con∣futare, non dico per rationes hîc positas, aut ponendas, sed fortè per alias fortiores, quas prae∣ueniente Dei gratia poterunt inuenire. Amplius autem gratia Dei duce, proceditur isto mo∣do: Nullus potest habere merita, nec perseuerare in eis, nisi Deus det & seruet, vt proximo est ostensum; & si vellet dare malo bona merita & seruare ea, sicut facit bono, ipse mereretur, & perseueraret similiter sicut bonus, sicut decimum clarè probat. Non ergo propter merita, sed gratis eligit hunc, non illum. Item si Deus propter bona merita priora det gratiam, quare er∣go dat illa merita? non propter alia merita priora, ne forte sic processus fieret infinitus; gratis ergo dat illa, quare & gratiam. Haec enim ex vi nominis sui, inter omnia data, gratissimè [unspec B] dari videtur. Nec potest dici, quòd dat huic bona merita, quia praescit quòd bene vsurus est illis, quia ita faceret quilibet, si Deus vellet quòd bene vteretur illis, vt patet per decimum. Nec aliàs poterit, sicut capitulum nonum probat; quomodo etiam posset quis bonis meritis malè vti, aut non bene, cùm bonum meritum bonus vsus, seu actus existat? Item si Deus da∣ret alicui gratiam propter merita, ergo quia merebitur, vellet ipsum regnare, & quia merebi∣tur, vellet ipsum habere merita. Ipsum ergo mereri esset causa volutionis diuinae mouens vo∣luntatem diuinam, & ipsa, patiens à mereri, contra vicesimum, & quod ipse merebitur, esset causa, quare Deus vult ipsum mereri, quod falsum est; contrarium enim est verum. Prop∣ter hoc enim, quòd Deus vult ipsum mereri, ipse merebitur, sicut 14. ostendebat. Adhuc au∣tem, tunc Deus, quantum est de se, esset in potentia, & in differentia pura, ad volendum hunc habere gratiam, vel carere, & pateretur, actuaretur, & determinaretur per meritum huius bonum vel malum, quod perfectioni, & actualitati eius summae repugnat, sicut ex vice∣simo [unspec C] huius patet. Item, si Deus non daret gratissimè gratiam, sed propter aliquam cau∣sam inferiorem contingentem & liberam, non certe praesciret se daturum illam, sicut deci∣mum octauum huius ostendit: Eâdem enim causa praecisè qua Deus primò praescit se datu∣rum gratiam, pro tempore dationis scit se dare illam. Nam propter quamcunque causam tunc dat gratiam, semper praesciuit & voluit dare gratiam propter illam; alias enim haberet mutabilem voluntatem, contra vicesimum tertium. Item si Deus daret gratiam pro meritis, hoc vellet & faceret, quia sic fieri iustum esset, cùm tamen sit è contra & non ita, sicut vice∣simum primum docet. Item tunc collatio gratiae, & meritum hanc praecedens non conune∣rentur sub diuina prouidentia, cùm per capitulum decimum ipsa fit efficax, sed relinqueren∣tur casui & fortunae contra 27^um, & alia quae sequuntur. Item per primam suppositionem Deus est tantum bonum, quod non potest intelligi aliquid maius co, & bonum est sui ipsius communicatiuum, & maius magis; Deus ergo est ita liberaliter communicatiuus & datiuus, [unspec D] quòd liberalius communicari vel dari non poterit cogitari: sed liberalius est dare gratis om∣ninò nullo penitus merito praecedente; sic ergo Deus dat, maximè cùm non indigeat bonis nostris; & quid liberalius vel gratius dabit quàm gratiam? dat ergo gratiam Deus gratis. Hoc autem & significatio nominis gratiae significare videtur, quod sit videlicet gratis data, in quo fundans se Apostolus ad Romanos, vndecim. probat per demonstrationem ducen∣tem ad impossibile, scilicet ad abnegationem eiusdem à se, gratiam non esse ex operibus: Si,* 2.886 inquit, gratia, non ex operibus, alioquin, id est, si detur oppositum, Gratia, iam non est gratia. Et supra 4. Ei autem qui operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum. Item aliqui homines virtuosi, vt liberalis & magnificus, dant purè liberaliter & gra∣tis omninò, secundum exigentiam suae virtutis sine aliquo merito praecedente, vel etiam sub∣sequente, vt 4. Eth. docetur; ergo & Deus cùm sit omni homine virtuosior, liberalior, & magni∣ficentior [unspec E] infinitè; imò & si isti virtuosi hoc faciant amicis, vel etiam non inimicis tantum∣modo, ipse nedum hoc faciet amicis, & non inimicis, si qui tales sunt medij, sed etiam ini∣micis. Nam secundum Augustinum, Enchir. 56. Minus bonum est erga eum esle beneuolum,* 2.887 siue etiam beneficum, qui tibi nihil mali fecerit, sed illud multò grandius, atque magnifi∣centissimae bonitatis est, vt tuum quoque diligas inimicum, & ei bonum velis & facias. Vnde Apostolus ad Romanos, quint. Commendat, id est, commendandam ostendit,* 2.888 Deus chari∣tatem suam in nobis, quoniam cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est & cum inimici essemus reconciliati sumus Deo per mortem Filij eius. Item decentius vide∣tur, quod bona dispensentu•• secundum voluntatem sapientioris & melioris, quàm secundum voluntatem minus sapientis & boni; Deus autem omni homine est sapientior & melior infi∣nite;

decentius ergo videtur, quod omnia dispensentur secundum voluntatem diuinam, quàm [unspec A] causaliter a priori secundum merita voluntatis humanae. Vnde ad Ephes. 1. Qui omnia o∣peratur secundum consilium consilium voluntatis suae. Item nulli dubium, quin Deus posset conferre gratiam suam gratis, & hoc esset misericordius atque decentius; quis ergo in tantum nouit sensum Domini, aut consiliarius eius fuit, quod audeat negare Deum sic facere, cùm de∣beat hoc potius affirmare, qui & in paruulis ita facit notoriè, sicut trigesimum primum hu∣ius allegat? Etsi quis dicat, Non est iustum sic fieri; quare non sic facit; sciat ex vigesimo primo huius, nihil esse iustum in talibus, nisi quia volutum est à Deo, non è contra: Non enim quia iustum est, ideo volutum est à Deo. Item si quis meruit gratiam suam dignior est illa, quàm si ••llam non meruisset; Dignus est enim operarius mercede sua, Luc. 10. & ad Rom. 4. Ei, qui operatur, merces imputatur non secundum gratiam, sed secundum debi∣tum; quilibet ergo homo habens gratiam quam meruit, dignior est illâ, quàm Christus gra∣tià vnionis, vel quacunque alia gratia sibi in principio gratis data, (Non enim meruit hanc [unspec B] vel illam) quod quicunque concesserit, monstrabit se non esse membrum Christi, sed poti∣us Antichristi,* 2.889 cùm se efferat supra caput. Vnde Augustinus de praedestinatione Sancto∣rum 19. Est praeclarissimum lumen praedestinationis & gratiae ipse Saluator Christus Iesus, qui, vt hoc esset, nullis praecedentibus meritis comparauit. Aperiat itaque nobis in capite nostro ille fons gratiae, vnde vnicuique secundum mensuram per cuncta eius membra se dif∣fundit; ea gratia fit ab initio fidei suae homo quicunque Christianus, qua gratia homo ille ab initio suo factus est Christus. Et sequitur capitulo vigesimo; Quisquis in capite nostro prae∣cedentia merita singularis illius generationis inuenerit, ipse in nobis membris eius praeceden∣tia merita multiplicatae regenerationis inquirat. Et Enchirid. 27. & de bono perseuerantiae penult. & vlt. similia multa dicit; vbi capite vltimo ita dicit, Qui hunc fecit hominem iu∣stum sinc vllo merito praecedente, ipse ex iniustis facit iustos, sinc vllo merito praecedente ip∣sorum, vt ille caput, illi membra sint eius. Item positio huic contraria aufert à Deo gratia∣rum [unspec C] actionum & laudum, timoris & honoris maximam portionem; spem quoque hominis cradicat a Deo, & fundat in scipso: Quis enim gratias aget aequaliter, & laudabit, timebit Deum & amabit, si reddat meritis suis proemium debitum, sicut si gratis ipsum etiam inimi∣cum praeueniat, & conferat cuncta bona? Quare etiam non sperabit in seipso, cùm sufficiat ipse sibi? quae tamen quàm perniciosa sunt omnia, & Christianae doctrinae contraria, quis ignorat? Hoc etiam testatur copiosissimè vtriusque series Testamenti, vnde pauca testimo∣nia nunc adducam.* 2.890 Deuteronomij nono; Neque enim propter iustitias tuas ingredieris, vt possideas terram. Iob 31. Si laetatum est in abscondito cor meum, & osculatus sum ma∣nam meam ore meo, quae est iniquitas maxima, & negatio contra Deum altissimum: Super quod dicit beatus Gregorius 22. Moral. 9. Per manum quippe operatio, per os autem lo∣cutio designatur.* 2.891 Manum ergo suam osculatur ore suo, qui laudat quod facit, & virtutem suae sibi tribuit operationis Sancti autem viri sciunt, non virtute propria, sed praeueniente [unspec D] gratia, ad meliora sevota vel opera commutatos. Et quia Autoris sui gratiam negare con∣••citur quisquis sibi tribuit quod operatur, protenus subdit, quae est iniquitas maxima, &c. qu••illum negat,* 2.892 cuius despecta gratia, sibi vires boni operis arrogat. Psalmo 55. Pro nihi∣lo saluos facies cos, & pro nihilo habuerunt terram desiderabilem Psalmo 105. & supra 67. Pluu••am volunt ariam segregabis haereditati tuae, &c. Super quod Augustinus in expositio∣ne praemista, subiungit; Multò congruentiùs intelligitur ipsa gratia pluuia voluntaria, quia nullis praecedentibus operum meritis, gratis datur. Si enim gratia, non ex operibus; alio∣qum gratia, ••am non est gratia; Non enim dignus sum, inquit, vocari Apostolus, quia per∣secutus sum Ecclesiam Dei; Gratiâ autem Dei sum, id quod sum; hoc est plunia voluntaria. Voluntariè quippe genuit nos verbo veritatis, haec est pluuia voluntaria. Adhuc autem & Esaiae 52. Gratis,* 2.893 glossa, id est vestra sponte) venundati estis, & sinc argento redi∣memini; Glossa, id est, nullo merito vestro, sed gratuito Dei beneficio. Et Hos. vlt. Sana∣bo [unspec E] contritiones corum, diligam cos spontancè; glossa, id est, sola miscricordia, quia ipse prior d••exit nos. Quod & in Nouo Testamento, in tempore gratiae clarius demonstratur. Ipse enim autor omnis gratiae per Ioannem,* 2.894 Dei gratiam, plane dicit; Nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit illum; &, Nemo potest venire ad me, nisi datum ei fuerit à Patre meo, Ioh 6. Et infra 15. Sine me nihil potestis facere; Et supra 3. Spiritus vbi vult. spirat;* 2.895 & infra 5. Filius, quos vult, vi••ficat; & Marc. 3. Vocauit ad se quos voluit, & vene∣runt ad eum; Et Ia••obi 1. Voluntariè genuit nos, verbo veritatis, vt simus initium aliquod creaturae eius, & similia multa valde. Testis est & Apostolus ipse Paulus, vas electionis gra∣tuitae,* 2.896 in quo effectus gratiae gratis datae euidentissimè patuit, quem non insistentem bonis

[unspec A] operibus, imò nec desistentem à malis, sed adhuc spirantem minarum, & caedis in discipulos Domini, ac Christianorum sanguinem, vt vir Belial, sitientem, ac ipsum Dominum persequen∣tem subitò circumfulsit lux de Caelo, cum qua & ipsum praeuenit gratia Iesu Christi,* 2.897 vt Act. 9. patet. Hic igitur specialiter quodammodo filius gratiae, nec ingratus, ipsam gratiam ma∣trem suam in omnibus penè Epistolis deuotius honorat, extollit, & praedicat, praecipueque defendit; qui ad Romanos quasi per totam Epistolam prolixè disputans & acutè, principaliter ista facit. Vnde capitulo 3. ita scribit, Omne os obstruatur & subditus fiat omnis mundus Deo; Glossa, totum ei tribuens, nihil meritis proprijs, quia ex operibus legis non iustifica∣tur omnis caro, & iustificati gratis per gratiam ipsius:* 2.898 Et ad Ephes. 2. Gratia estis saluati per fidem, & hoc non ex vobis, Dei enim donum est, non ex operibus, ne quis glorietur: Et ad Titum 3. Apparuit benignitas & humanitas Saluatoris nostri Dei, non ex operibus iustitiae,* 2.899 quaefecimus nos, sed secundum suam misericordiam saluos nos fecit. Hoc idem ad Rom. 9. [unspec B] & 11. nedum dicit, sed probat per Autoritates veteris Testamenti, & per rationem similiter. Nono enim allegat illud Exodi 33. quod Dominus dixit ad Mosen, Mis••rebor cuius volue∣ro, & demens ero in quem mihi placuerit. Vnde concludit Apostolus, Igitur non vol••ntis, neque currentis, sed miserentis est Dei: Si tamen gratia & misericordia esset ex operibus, po∣tius diceretur, Miserebor & clemens ero ei, qui hoc meruerit; &, Est volentis & currentis, id est, in merito operantis, vt Deus misereatur, & gratiam largiatur:* 2.900 Et 11^o probat idem per vnam autoritatem. 3. Reg. 19. dicentem, quòd Deus reliquit sibi septem millia virorum, qui non curuauerunt genua sua ante Baal. Vnde concludit, Sic ergo in hoc tempore reliquiae, secundum electionem gratiae, saluae factae sunt, & statim post probat idem per demonstratio∣nem ducentem ad impossibile, scilicet ad abnegationem ciusdem à se, scilicet, Si gratia sit ex operibus, iam non est gratia, sicut erat superiùs allegatum. In hac etiam sententia omnes Doctores Catholici vnanimiter sunt concordes, inter quos Augustinus, quia sicut Apostolus [unspec C] primò fait infidelis & blasphemus & inimicus gratiae Iesu Christi, postquam praeuentus ea∣dem gratia, similiter est conuersus quodammodo singulariter imitatus Apostolum, factus est gratiae laudator, gratiae magnificus ac strenuus propugnator. Item ad hanc partem po∣test adduci vnum peremptorium argumentum; Pars enim contraria, quae ponit gratiam se∣cundum merita nostra dari, est haeresis Pelagiana quam nedum Patres Catholici in Episco∣pali iudicio Palaestino damnârunt, verùm & Pelagius ipse haereticus ibidem damna••i metu∣ens, similiter condemnauit, vt patet per Augustinum de haeresibus 88. & de praedestinatione Sanctorum 2. & de gratia & libero arbitrio 11. & per Isidorum 8. Ethic. 19. & recitatur in Canone 24. quaest. vlt. Quid autem. Hanc etiam haeresin plenè & sollicitè destruit Augusti∣nus, in diuersis libris contra Pelagianos in genere, & contra quosdam eorum, vt contra Iulia∣num & Coelestium in specie per libros alios speciales, vt satis nôrunt, qui libros Augustini nouerunt. Pro hac quoque sententia, & contra haeresin Pelagianam,* 2.901 adducit Lumbardus 2. [unspec D] sentent. distinct. 24. & multis distinctionibus sequentibus, multa & efficacia testimonia veri∣tatis, quae gratiam operantem & cooperantem similiter clarè probant. Contra haec autem Pelagius obijcit sic quaerendo, Si gratia gratis detur, cùm omnes homines de se sint pares, quare datur huic, non illi? Quaero etiam ego à sic quaerente, quare Deus de infinitis anima∣bus, & quibuslibet alijs rebus aequè possibilibus, & aeque bonis per omnia, si crearentur, creat ha•• non illas? Quaerat etiam iste, sicut in persona talium quaerit Augustinus de praedestina∣tione Sanctorum 19. Ego sum homo sicut Christus est homo, cur non sum quod ille? Dei enim gratia ille talis ac tantus est; cur diuersa est gratia, vbi natura communis? certè non est personarum acceptio apud Deum. Et quasi respondendo quaerit Augustinus; Quis, non dico Christianus, ••ed insanus hoc dicat? Idem in homilia vicesima sexta super illud Iohan. 6. Nemo potest venire ad me, nisi Pater qui misit me, traxerit illum, sic quaerenti, quasi non res•• ••ndendo respondet; Magna, inquit, gratiae commendatio; Nemo venit nisi tractus, [unspec E] q••em trahat & quem non trahat, quare illum trahat & illum non trahat, noli velle iudicare, si non vis errare. Huic tamen quaerenti respondet 21^um huius. Adhuc autem Pelagiani ingrati gratiae, non de inunt obuiare, sed sicut falsigraphi errantes, non intelligentes Scripturas, ne∣que veritatem Dei, sicut beatus recitat Augustinus, de gratia & libero arbitrio 11. talia testi∣monia de sacra Scriptura ad roborationem sui erroris colligunt, & proponunt: Conuertimini ad me, & ego conuertar ad vos: & 2^o lib. Paral. Dominus vobiscum ‖ 2.902 si vos estis cum co. & si quaesi••s eum inuenietis eum; ex quibus nituntur arguere gratiam secundum merita nostra dari. Sed frustra cum alibi sic scribatur, Deus virtutum conuerte nos, Deus, tu conueriens vinificabis nos; &, Postquam conuertisti me, ego egi poenitentiam, Ier. 31. & Thren. vlt. con∣uerte

nos Domine ad te & conuertemur, Innoua dies nostros sicut à principio. Ecce quòd [unspec A] Dominus nos lapsos ad gratiam innouat, sicut & per eam in principio nouos facit. In talibus tamen praeceptotijs, Conuertimini ad me &c. secundum Augustinum ibidem, capit 11. & 12. manifestat liberum arbitrium voluntatis. Et infra 23. Quandò iubetur, vt operentur, li∣berum praeuenitur arbitrium, sed ideò cum timore & tremore, ne quis sibi tribuat quòd benè operatur; imò si Pelagius habet et dimidium oculum, posset videre, quòd Deus eo ipso quòd sic ‖ 2.903praecipit, peruenit voluntatem, ipsam excitans ad agendum, non tamen vt sine ipso hoc fa∣ciat, sed cum ipso, sicut praecedentia docuerunt. Quapropter & dicit, Sine me nihil potestis facere,* 2.904 Ioh. 15. Et Apostolus 1. ad Cor. 15. Abundantius omnibus laboraui, non autem ego, sed gratia Dei mecum. Similem quo{que} falsigraphiam recitat Augustinus, de praedestina∣tione Sanctorum 13. in haec verba; Cum dicitur, inquiunt, Si credideris, saluus eris, vnum horum exigitur, alterum offertur; quod exigitur in hominis, quod offertur, in Dei est pote∣state; & quaerendo, sic obijcit contra eos; Cur non vtrumque in Dei est potestate, & quod [unspec B] ••ubet, & quod offertur? Et statim probat quòd sic. Rogatur enim vt det, quod iubet; Rogant enim credentes vt sibi angeatur fides; Rogant pro non credentibus vt eis donetur fides; Et in suis igitur incrementis, & in suis initijs, Dei donum est fides, quamuis & ipsa, cum dicitur, Si credideris, saluus eris, proposito praemio salutis, à nobis exigatur. Ideò enim hoc & similia nobis praecipiuntur, & Dei dona esse monstrantur, vt intelligatur, quòd & nos ea faciamus, & Deus facit,* 2.905 vt illa faciamus, sicut per Prophetam Ezechielem apertissimè dicit; Ego faciam vt faciatis. Attendite, & vide bitis Deum promittere se facturum vt faciant, quae iubet vt fiant. Vndè Ezechiel 36. Non propter vos ego faciam, domus Israel, sed propter nomen sanctum meum adducam vos in terram vestram, effundam super vos aquam mundam & mundabimi∣ni, & ab vniuersis idolis vestris mundabo vos, & dabo vobis cor nouum, & Spiritum nouum ponam in medio vestri; auferam corlapideum, & dabo vobis cor carneum, & faciam vt in praeceptis meis ambuletis, & iudicia mea custodiatis & operemini. Possetque non inconueni∣enter [unspec C] intelligi, Conuertimini ad me & ego conuertar ad vos, hoc modò; Conuertimini ad me per gratiam operantem & liberum arbitrium voluntatis, & ego conuertar ad vos per gra∣tiam cooperantem, gratiam pristinam conseruando, vel pleniorem donando, secundum quod Apoc. vlt. scribitur,* 2.906 Sanctus sanctificetur adhuc. Vndè & Anselmus de Concordia 10. Di∣citur, inquit, conuersis, conuertimini, aut vt magis conuertantur, aut vt seruent quod conuersi sunt. Adhuc autem & quidam Pelagij aduocati non desinunt oblatrare, multa quidem & manifesta verba Epistolae, sicut dicunt, beati Ieronymi ad Demetriadem de Institutione virgi∣nis, allegando, contra adiutorium gratiae, & pro sufficientia liberi arbitrij ad opera quaelibet virtuosa. Sed hi, vt videtur, negligentes in hac parte scripta maiorum, Scripturam Pelagia∣nam, quam Augustinianam, Scripturam Haereticam, quàm Catholicam charius amplectun∣tur. Constat nempè legentibus, & non negligentibus Epistolarium beati Ieronymi, duas esse Epistolas intitulatas Ieronymo ad Demetriadem, quarum vna scilicet 94. tale habens initium, [unspec D] Inter omnes materias, proculdubio est ipsius, in qua nihil de excellentia liberi arbitrij conti∣netur; altera autem videlicet 93. incipiens isto modo, Si summo ingenio patique fretus scien∣tia, quae I berum arbitrium patenter extollit, conceditque gratiam, sed ambiguam, fatuam, & fallacem, nequaquam Ieronymi Doctoris Catholici est credenda. Neque enim stilum eius sapit, processum, nec sensum, sed alios multum distantes, sicut lectoribus facile est videre; concordatque multum in sententia, & in stilo, Epistolae magnae Pelagij directae ad Paulinum Episcopum, libro eius pro libero arbitrio, qui quatuor libros tenet, & alijs opusculis eius mul∣tis. Quare & ipsius Pelagij verisimiliter aestimanda. Nonnè & ipse Pelagius in libello fidei suae, quem misit Romam ad Papam Innocentium, scribit ita? Legant Epistolam quam ad sa∣cram Virginem Christi Demetriadem in Oriente conscripsimus, & inuenient ita nos homi∣nis laudare naturam, vt Dei semper gratiae addamus auxilium; & quae est illa Epistola, nisi illa superius memorata?* 2.907 Quare & Augustinus primo contra Pelagium, & Coelestium, de [unspec E] gratia Christi, & peccato originali 23.28.29.30. & 31. asserit illam Epistolam esse Pelagij, recitans, discutiens, & condemnans quasdam particulas eius plane; Qui & cum Alypio, Epi∣stola 1. ad Iulianam,* 2.908 Ad fanctam, inquit, Demetriadem quisnam scripsit librum? & recitat discutiendo quasdam particulas Epistolae supra dictae. Adhuc autem & Guido Prior Carthu∣siae, in Epistola sua missa ad Lazarum Priorem Durbonensem, & fratres, pro Epistolis beati Iero••ymi, dicit planè praedictam Epistolam, non esse Ieronymi, imò Pelagij. Venerabilis ve∣rò Beda 1. super Cant. Canticorum,* 2.909 (qui est specialiter contra Iulianum) de gratia Dei, 12. M••ltas particulas huius Epistolae recitans & condemnans, affirmat banc esset Iuliani, filij Pelagij, & alumni; Vndè & sic a•• in libio quem ad Demetriadem Virginem Christi, de in∣stitutione

[unspec A] virginis, scrip sit, haec eadem de potentia liberi arbitrij, quomodo sentiat, pandit; quem videlicet librum nonnulli nostrum studiosè legentes, sancti & catholici Doctoris Iero∣nymi este, temerè arbitrantur, minimè prouidentes, quòd suauitas eloquentiae de mulcentis, & haereseos peruersitas seducentis manifestè probet, illius hoc opusculum non esse. Quin po∣tius ipse fidem eius vel magis perfidiam in dialogo Attici & Critaboli, quem, viuente Pelagio, edidit, cùm adhuc Iulianus ab eo paruulus quasi in cauerna colubri nutriebatur regulus, diui∣nis ex pugnauerit ac perculerit eloquijs. Quidam tamen respicientes ad pauca, enuntiant fa∣cilè, nihil tale in primo libro Bedae super Cantica reperiri. Sed hi nimirum falluntur, putan∣tes primum librum Bedae expositorium super Cantica, esse simpliciter primum librum, sed non est ita. In primo namque libro, non ex ponit textum Cantici, sed priusquam ad exposi∣tionem Cantici accedat, per totum illum primum librum, errores & haereses librorum Iulia∣ni discutit, & diuellit: quare & in multis codicibus iste primus liber nullatenus reperitur. Qui∣cunque tamen initium vltimi libri eius super Cantica viderit, manifestè videbit ipsum dicen∣tem [unspec B] se primum illorum librorum contra Iulianum scripsisse, qui & in non defectuosis codi∣cibus crebriùs reperitur. Hic autem liber in quibusdam codicibus initium tale habet: Primo admonendum putaui lectorem, vt opuscula Iuliani, &c. in aliquibus verò tale; Scripturus Dei iuuante gratia, in Cantica Canticorum, primò admonendum, &c. sicut supra. Nec quisquam existimet Bedam, dicentem illam Epistolam esse Iuliani, contradicere Augustino dicenti illam esse Pelagij: haec enim non repugnant. Frequenter namque contingit, quòd multi coniuncti vnam Epistolam mittant, aut forsitan ambo simul dictârunt, & Pelagius quia senior & magister, illam nomine suo misit, quàm postea Iulianus sibi voluit vsurpare. Omnes tamen hi testes concorditer attestantur, quòd illa Epistola non est beati Ieronymi, sed Pela∣gij, aut alicuius Pelagiani haeretici, & profani.

[unspec C] COROLLARIVM.

Contra Cassianum mediantem, dicendo, Deum dare quibusdam gratiam suam gratis absque merito praecedenti, quibusdam vero non nisi prius ipsam recipere mereantur: quare & quod nullus seruus peccati mortalis potest proprijs tantum viribus li∣berari.

EX his igitur euidenter apparet, Cassianum mediare volentem inter Catholicos, (affir∣mantes vniuersaliter in omnibus Deum primam gratiam gratis dare, & Pelagium aesti∣mantem Deum dare cuilibet gratiam pro merito praecedenti, & nulli simpliciter, purè gratis) dicendo Deum aliquibus dare gratiam gratis purè, aliquibus verò pro merito praecedenti, grauiter delirare: quamobrem & quod nullus seruus peccati mortalis, potest proprijs tan∣tùm [unspec D] viribus liberari. Istud autem totum porisma patentèr consequitur ex praemissis. Erro∣rem quoque Cassiani praedictum sanctus Prosper, per totum poenè libellum intitulatum san∣cti Prosperi pro praedicatoribus gratia Dei, contra librum Cassiani Presbyteri, qui praenota∣tur de protectione Dei, discretè redarguit, & diffusè repellit: Huius autem Cassiani errores in ista materia in collationibus Patrum scribuntur: Altera verò pars eius per hoc specialiter suadetur, quòd omnis seruus peccati mortalis ingratus est Deo, & sine gratia gratificari non potest, nec hanc proprijs tantùm viribus potest acquirere per priora. Infoelix ergo homo, quis eum liberabit à corpore mortis huius? Gratia Dei per Iesum Christum, ad Roman. 7. quod & Autoritates omnium Catholicorum Doctorum materiam istam tractantium vnani∣miter contestantur.

[unspec E]

[unspec A]

CAP. XXXVI. Contra Procuratores Pelagij asserentes, quod etsi merita non sint causa collationis gratiae principalis, sunt tamen causa sine qua non confertur.

LIcet autem Sancti Patres istam Pelagianam haeresin succederunt, ex venenata tamen eius radice in multorum cordibus profundata, quae∣dam non penitus spuria, sed pestifera vitulamina, quia non saporem sed colorem mutantia, non desinunt pullulare: Dicunt enim aliqui [unspec B] talium, quod merita non sunt causa principalis gratiae nobis datae, sed causa sine qua non datur. Sed quis non videat istos & eorum similes haeresin Pelagianam tantum vocaliter declinare, & ipsam realiter prae∣dicare? Mutant vocem propter horrorem nominis haeretici euitan∣dum, vt sic candem prauitatis sententiam sophisticè palliatam, & laruatam fallaciter, cautiùs introducant, sicque corda simplicium cortumpant facilius & seducant. Vox quidem vox Iacobi est, scilicet viri fidelis, Deo que dilecti, sed manus iniquam sententiam inserentes, ma∣nus sunt Esaui, viri scilicet infidelis & Deo odibilis. Quis etiam mentis tam inops, vt non percipiat, quam laeto corde tales reconciliarent Pelagium, Coelestinum, Iulianum, & caete∣ros Pelagianos haereticos, si auderent, ac Paulum, Augustinum, Gregorium, & caeteros catho∣licos condemnarent? Igitur si merita nostra sunt causa sine qua non gratiae nobis datae, per capitulum decimum sextum potest ostendi, quòd merita sunt aliquo modo causa, vt concau∣sa, [unspec C] & causa partialis gratiae nobis datae. Nec Pelagius vnquam desipiebat in tantum quòd vo∣luit dicere, merita esse causam totalem gratiae datae à Deo, quia hoc esset ponere & excludere Deum datorem gratiae nobis datae. In quo ergo disentiunt isti à Pelagio? Item tunc gratia esset ex meritis & operibus contra capitulum proximum. Item omnia argumenta ibi pro∣bantia, quod gratia datur gratis, non pro praecedentibus meritis, istam falsigraphiam repro∣babunt similiter, si debitè proferantur. Item si intelligant per causam principalem, causam principalissimam omnium & supremam, sic nec mala merita sunt causa damnationis & poe∣nae, nec aliqua causa inferior est causa alicuius effectus, sicut praecedentia manifestant. Rur∣sumque secundum istud, iniustus similiter mereretur primam gratiam, sicut iustificatus secun∣dam, scilicet gratiae primae augmentum; cùm tamen primum negetur ab omnibus, sicut capi∣tulum proximum docuit,* 2.910 secundum verò catholice concedatur. Vnde Parab. 4. Acquire prudentiam, & dabit capiti tuo augmenta gratiarum. Et Augustinus ad Bonifacium Papam, [unspec D] sicut recitat Lumbardus 2. sentent. dist 26. sic scribit; Non gratiam Dei aliquid meriti prae∣cedit humani, sed ipsa meretur augeri, vt aucta mereatur & perfici; Et in sententijs Prospe∣ri,* 2.911 propositione 95^a. Crescit semper charitatis facultas, dum vsu maior, & largitate fit di∣tior. Itē si merita sint prior causa dationis gratiae quàm sit Deus, tunc qui sic meretur, priùs venit ad Deum quàm è contra, & potiùs trahit Deum ad eum quàm è contra; Quomo∣do ergo dicit,* 2.912 Nemo venit ad me, &c. Ioan. sexto? Quomodo ergo dicit, Non vos me elegistis, sed ego elegi vos, Ioan. 15? Et sine me nihil potestis facere; & quomodo tunc di∣cit Apostolus, Quis prior dedit illi, & retribuetur ei? quod & Philosophicè statim pro∣bat, quoniam, inquit, Ex ipso, & per ipsum, & in ipso sunt omnia. ad Rom. 11. Et quo∣modo ergo dicit ad Ephes. 2. Gratia saluati estis, & hoc non ex vobis, Dei enim donum est, non ex operibus, cùm tamen originaliter sit ex vobis? Item si merita sint concausa, vel causa partialis dationis gratiae, ista datio partim tribuenda est Deo, partim nobis; imò [unspec E] & pars prior est nostra, sicut iam fuit ostensum; posterior verò Dei contra glossam verbi Apostolici allegati dicentem, Gratia praecunte, id est, gratuita Dei voluntate, non ex vobis, id est, ex vi naturae vestrae, quia Dei Donum est purè, non partim ex operibus. Item dicit Augu∣stinus de praedestinatione Sanctorum 3. Nolens Pelagius tam claris testimonijs Apostolicis repugnare & tamen volens à seipso sibi esse quod credit, quasi componit homo cum Deo, vt partem fidei sibi vendicet, atque illi partem relinquat; & quod est elatius, primam tollit ipse, sequentem dat illi; & in eo quod dicit esse amborum, priorem se facit, posteriorem Deum. Ecce quomodo sic dicentes, mentē & verba Pelagij amplectuntur. Item tunc bene posset quae∣ri, quare hunc trahit Deus, & hunc non trahit: Habet enim veram causam, scilicet meritum

[unspec A] aliquod antecedens, contra Augustinum superius recitatum. Quomodo etiam saluant isti gratiam operantem, quae in omnibus praeuenit peccatores? Si autem isti obijciant illud Au∣gustini, Qui creauit te sine te, non iustificabit te sinete, & similia: ergo oportet quod aliquid coagas ad hoc, quòd gratia tibi detur; dicendum, quòd verum est forsitan in adultis; non ta∣men oportet me aliquid agere antecedenter, sed subsequentet, ita quòd infusa mihi gratia be∣nè velim & faciam; sed infusio gratiae est prior naturaliter, me autem bene velle & facere, il∣lam naturaliter consequitur, sicut efficiens suus effectus, & causam suum causatum. Sic autem respondet Lumbardus 2. sent. dist. 26. (cùm obijcitur quòd gratia non praecedit hominis voluntatem) per illud Augustini super Iohannem, vbi priùs, Nemo potest venire ad me,* 2.913 & reliqua: Caetera potest homo ‖ 2.914 nolens, credere autem non nisi ‖ 2.915 volens; & per illud gloslae su∣per illud Gen. 24. Vocemus puellam, & quaeramus ipsius voluntatem, quia fides est volun∣tatis, [unspec B] non necessitatis: Dicit igitur, Ad quod respondentes dicimus, haec omnia dicta esse, quia non est fides, nisi in eo qui vult credere, cuius bonam voluntatem fides praeuenit, non tempore, sed causa, & natura; quam responsionem confirmat per Augustinum Enchirid. 23. dicentem, quòd bona voluntas in eis donis est, quae non praecedit, & ipsa iuuat quibus prae∣uenitur, dum eis consentit, quod & supra capitulis multis expressiùs continetur. Quaerit e∣nim sic, Cùm proculdubio, si homo eius aetatis est, vt ratione vtatur, non possit credere, spe∣rare, diligere, nisi velit, nec peruenire ad palmam vocationis Dei, nisi voluntate cucurrerit: quomodo ergo non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei? nisi quia voluntas, vt scriptum est à Domino praeparatur: alioquin si propterea dictum est, Non volentis &c. sed miserentis, &c. quia ex vtroque fit, id est, ex voluntate hominis & misericordia Dei, vt sic di∣ctum accipiamus, Non volentis &c. quasi diceretur non sufficit sola voluntas hominis, si non sit etiam misericordia Dei; nec sufficit sola misericordia Dei, si non sit etiam voluntas homi∣nis; ac per hoc, si rectè dictum sit, Non volentis hominis, sed miserentis est Dei, quia illud [unspec C] voluntas hominis sola non implet; cur non è contrario rectè dicitur, Non miserentis Dei, sed volentis est hominis, quia id misericordia Dei sola non implet? Porrò si hoc dicere nullus Christianus audebit, ne Apostolo apertissimè contradicat, restat vt propterea rectè dictum intelligatur, Non volentis, sed miserentis est, vt totum detur Deo, qui hominis voluntatem bonam & praeparat adiuuandam, & adiuuat praeparatam: Praecedit enim bona voluntas ho∣minis multa Dei dona, sed non omnia, quae autem non praecedit ipsa, in eis est & ipsa. Item eadem dist. 26. allegat Augustinum dicentem, Cùm fides impetrat iustificationem,* 2.916 non gra∣tiam Dei aliquid meriti praecedit humani, sed hoc fit voluntate comitante non ducente, pe∣dissequa, non praeuia. Idem supra, dist. 25. vlt. dicit, quòd Dei gratiam non adiuuat voluntas hominis vel operatio, sed ipsa gratia voluntatem praeuenit praeparando vt velit bonum, quod & diffusè ostendit distinct. 26. & 27. consequenter.* 2.917 Augustinus quoque de praedestinatione contra Pelagianos 3. scribit ita; Stulte, Deus est, qui iustificat impium, non praeuentus hu∣mana [unspec D] voluntate, sed ipse praeueniens hominis voluntatem misericordia sua: Deus enim, in∣quit, meus, misericordia eius praeueniet me. Audi & alium Prophetam loquentem,* 2.918 Con∣uerte me, Domine, & conuertar; Sana me, & sanabor: vnde & Apostolus, Iustificati, inquit, gratis per gratiam ipsius. Audi gratis, & tace de meritis: Qui & de natura & gratia 32. lo∣quens de iustificatione nostra, sic ait; Vbi quidem operamur & nos, sed illo operante nos co∣operamur, quia misericordia eius praeueniet nos: Et de bono perseuerantiae 48. dicit, quòd Deus eorum praeuenit voluntatem, quibus datur gratia, ideo vtique ne non gratis dari videa∣tur, sed secundum praecedentis merita voluntatis, sicut contra veritatem Pelagianus error ob∣loquitur. Idem Hypog. 52. In omni opere facto prior est voluntas Dei, posterior liberi arbi∣trij, id est, operarur Deus, cooperatur homo. Quòd si dicas vt dicere consueuisti, quia ego prior volui, Deus voluit, iam meritum facis, vt gratia ex operibus iam non sit gratia, sed mer∣ces: hoc loco redarguit te Apostolus, dicens; Si ergo gratia, iam non ex operibus, alio quin [unspec E] gratia iam non est gratia, gratia mihi donatur, non redditur. Qui & de haeresibus 88. dicit, quòd Pelagius non ‖ 2.919 praeposuit gratiam libero arbitrio, sed infideli calliditate supposuit. Isi∣dorus insuper 8. Eth. 5. sent. 14. tractans de diuersis haereticis & eorum haeresibus, dicit, quòd Pelagiani liberum arbitrium diuinae gratiae anteponunt, & recitatur in Canone 24. quaest. vlt. Quidam autem; vbi Gratianus sequens Isidorum enumerat multos haereticos, cum haeresi∣bus eorundem.

[unspec A]

CAP. XXXVII. Contra quosdam Pelagianos dicentes hominem posse ex se tan∣tum debitè praeparare; quod si faciat, Deus dabit sibi gratiam suam gratis.

SVNT adhuc alij opinantes quòd homo non potest ex se me∣reri propriè gratiam; potest tamen se debitè praeparare, & tunc Deus sibi dabit gratiam suam gratis: sicut in naturalibus, cum [unspec B] materia fuerit debitè praeparata, inducitur statim forma. Haec autem praeparatio vel iuuat in aliquo, vel non iuuat: Si non iu∣uat, non praeparat, nec disponit; si iuuat, est aliquo modo lau∣dabilis & meritoria, & aliqua causa gratificationis contra duo capitula proxima; & sic redeunt contra hunc errorem omnia argumenta facta hic & ibi. Item secundum hoc, principium fi∣dei est à nobis,* 2.920 supplementum verò a Deo, quod recitat Augu∣stinus & reprobat, de Praedestinatione Sanctorum 2. dicens: Si non pertinet ad Dei gratiam, quòd credere caepimus, sed il∣lud potius quod propter hoc nobis additur, ac per hoc principium fidei nostrae priores damus Deo, vt retribuatur nobis supplementum eius; sed quis dicat cum qui iam caepit credere, ab illo, in quem credidit, nihil mereri? Vndè fit, vt iam merenti, caetera dicantur addi retribu∣tione [unspec C] diuina, ac per hoc gratiam Dei secundum merita nostra dari, quod obiectum sibi Pela∣gaius, nè damnaretur ipse, damnauit. Et de praeparatione potest argui similiter omni modo. Simili modo arguit de gratia & libero arbitrio capitulo 12.17.18. Item ipsa praeparatio est gratuitum donum Dei, vt 9^um & 20^um capitula manifestant, quod & 27^um cum 10^o & eodem 20^o comprobabit,* 2.921 & satis patet per summum Autorem nostium Iohan. 15. sic dicentem, Sine me nihil potestis facere, & per Discipulum suum Paulum 2. ad Corinth. 3. confitentem; Fi∣duciam talem habemus per Christum ad Deum, quòd non sufficientes simus cogitare aliquid à nobis, quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Et 1. ad Corinth. 4. Quid habes, quod non accepisti?* 2.922 si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Et ad Rom. 11. Quoniam ex ipso, & per ipsum, & in ipso sunt omnia; Vndè & Augustinus virtute istarum autoritatum suftultus procedit per totum librum de Praedestinatione Sanctorum, ostendens quòd principium fidei, complementum, & finis, & totum penitus est à Deo. Vndè capit. 7. [unspec D] dicit de Electis gratis consecuta est electio, quod consecuta est, non praecessit eorum aliquid quod priores darent, & terribueretur illis, quod probat per illud Psalmi superius allegatum, Pro nihilo saluos secit illos; Et infra 14. Omnis haec ratio, qua defendemus gratiam verè esse, id est, non secundum merita nostra dari, quamuis euidentissimè diuinorum ‖ 2.923 testimonijs eloqutorum asseratur, tamen apud eos, qui nisi sibi aliquid assignent quod priores dent & retri∣buatur eis, ab omnis studio pietatis reprimi se putant, laborat aliquanto in aetate maiorum v∣tentium voluntatis arbitrio, sed vbi venitur ad paruulos, & ad ipsum mediatorem Dei & ho∣minum, hominem Iesum Christum, omnis deficit praecedentium gratiam humanorum asser∣tio meritorum. Idem de bono perseuerantiae 67. Attendant, quomodò falluntur qui putant esse à nobis, vt petamus, quaeramus, & pulsemus; Et hoc esse dicunt, quòd gratia praecedi∣tur merito, vt sequatur illa, cum accipimus petentes, & inuenimus quaerentes, aperitur{que} pul∣santibus, nec volunt intelligere, etiam hoc diuini esse muneris vt petamus, quaeramus atque [unspec E] pulsemus. Accepimus enim Spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus Abba pater: ad quod etiam allegat beatum Ambrosium,* 2.924 sic dicentem, Et orare Deum, gratiae spiritualis est, sicut scriptum est, Nemo dicit, Dominus Iesus, nisi in Spiritu Sancto. Item tunc recipere gra∣tiam esset volentis & currentis, contra Apostolum ad Romanos 9. quoniam eius est se debitè praeparare.* 2.925 Et confirmatur per Augustinum Enchirid. 23 super hac autoritate Apo∣stoli disputantem, & ipsam praeparationem voluntatis nostrae Deo totaliter tribuentem, vt erat contra er••orem proximo allegatum. Idem patet per eum de duabus animabus 15. & recitatut 2. Sentent. Petri dist. 26. dicèntem, quod voluntas vt non admittat malum & adi∣piscatur bonum, praeuenitur & praeparatur Dei gratia, quòd & confirmat per illud Apostoli,

[unspec A] Non volentis, neque currentis, &c. Idem patet per eundem 1. Retractat. 23. & de praedesti∣natione Sanctorum quarto, dicentem, quod Deus praeparat voluntatem; & infra sexto. Licet credere vel non credere sit in arbitrio voluntatis humanae, tamen in electis praeparatur voluntas à Domino: Et inferius septimo; Cum multi audiunt verbum veritatis, alij cre∣dunt, alij contradicunt, cum in alijs praeparatur, in alijs non praeparatur voluntas à Do∣mino. Et De gratia & libero arbitrio, vicesimo primo; Formamur & creamur in operi∣bus bonis, quae non praeparauimus nos, sed praeparauit Deus omnipotens, vt in illis ambulemus. Nonne & regalis Propheta dicit Deo; Praeparans montes in virtute tua, Psalm. sexages. quarto. montes, scilicet in statu vitae excelsos, sed ipse praeparans montes, non montes seipsos, & hoc virtute tua, non sua. Quare & infra; Flumen, inquit, Dei repletum est aquis; hoc est secundum Augustinum, populus Dei repletus est Spiritu Sancto, id est, spiri∣tualibus donis eius. Parasti cibum illorum, scilicet spiritalem, quoniam ita est praeparatio e∣ius. Vbi Psalterium Romanum, quod Augustinus exponit, sic habet; Quoniam ita est prae∣paratio [unspec B] tua: super quod Augustinus; Non quia te promeruerunt, quibus peccata donasti, (me∣rita enim illorum mala erant) sed tu propter misericordiam tuam, quia ita est praeparatio tua; ita parasti cibum illorum. Quomodo etiam praeparauit se Paulus crudelissimè saeuiens con∣tra Christum ad Christi gratiam promerendam? quomodo Matthaeus? & quomodo alij si∣miles? Nonne quosdam infirmos legimus Dominum curauisse, à quibus, aut pro quibus non fuerat deprecatus, neque qui se in aliquo praeparabant, ex misericordia sua sola? Nonne & homo misericors, pius, & bonus, sciens & potens sic faceret? Cur ergo non Deus in omni∣bus melior in finitè? & si infirmitates corporales sic sanet, cur non similiter, imò potius spiri∣tales? Nonne anima plus est quàm corpus? similior Creatori & charior Redemptori? Sed obijcient forsan isti, quòd illud Psalmi 9. Praeparationem cordis audiuit auris tua:* 2.926 & Parabol. 16. Hominis animum est praeparare, & Domini gubernare linguam; & 1. Reg. 2. Ipsi praepa∣rantur cogitationes. Item orationes & eleemosynae Cornelij non dum baptizati, nec fidelis, [unspec C] ascenderunt in memoriam in conspectu Dei; quare praecepit sibi per Angelum, vt Simonem accerseret, qui accersitus & veniens ipsum Cornelium baptizau t, vt patet Act. 10. Ergo prop∣ter illam praeparationem per orationes & eleemosynas meruit baptizari. Item in tali adulto baptizando ante baptismum sunt multae cogitationes, & deliberationes de baptizari, & tan∣dem consensus, & hac tota praeparatione completa, datur gratia baptismalis. Primum autem istorum nihil concludit, quoniam ita Deus exaudit orationes nostras, quae tamen non sunt tantùm nec primo à nobis, sed à Deo in nobis. Accepimus enim spiritum adoptionis filio∣rum, in quo clamamus Abba pater, ad Rom. 8. quod exponens Apostolus ad Gal. 4. dicit;* 2.927 Misit Deus spiritum Filij in corda nostra clamantem Abba pater, id est, clamare nos facien∣tem, sicut patet per expositiones Sanctorum, & per Augustinum de bono perseuerantiae, 66. per quem cum beato Ambrosio, cap. 67. responsio tota patet, sicut erat superius allegatum. [unspec D] Ad aliud cùm allegant, quòd Hominis est animum praeparare, & Domini gubernare lin∣guam: verum est certè, sed non solius hominis est animum praeparare, sed etiam Domini, sicut superius est ostensum: Ideo vtrum que istorum est Domini. Quis enim ignorat maius esse, & melius animum praeparare ad sapienter loquendum, quàm eloqui praeparata? Quoniam se∣cundum Catonem; Sermo datur cunctis, animi sapientia paucis. Et quis, non dico Christi∣anus, sed vel Pelagianus audeat sibi ipsi tribuere quod melius est & maius, Domino vero Deo quod deterius est & minus? Vnde Iacob. 1. Omne datum optimum, & omne donum perfe∣ctum de sursum est, descendens à Patre luminum. Et Augustinus de verbis Apostoli serm. 15. Eris opus Dei, non solum quia homo es, sed etiam quia iustus es:* 2.928 melius est enim hominem iustum esse, quàm hominem esse. Si hominem te fecit Deus, & iustum tu te facis, melius ali∣quid facis, quàm Deus fecit. Idem super illud Psalmi, 144. In iustitia tua exultabunt. Nemo Deo tribuat quòd est, & sibi quòd iustus est; Melius enim tribuis tibi quàm Deo; melius enim [unspec E] est iustum esse, quàm hominem esse. Et Bernardus de gratia, & libero arbitrio, 10. Absit vt naturae voluntatis ipsi perfectionem, Deo autem tantùm creationem tribuamus, cùm longè nimitrum melius sit esse perfectam, quàm factam; & cum dictum ipsum nefas videatur Deo quod minus, nobis quod excelsius sit attribuere. Augustinus quoque 12. de Ciuit. Dei 9. ar∣guit isto modo; Si boni Angeli fuerint prius cundem voluntate, eam{que} in se ipsi Deo non co∣operante fecerunt, ergo meliores à seipsis quàm ab ‖ 2.929 ipso facti sunt. Absit autem, si non pote∣runt seipsos facere meliores, quàm cos ille fecerat, quo nemo melius quicquam facit, pro∣fecto & bonam voluntatem, qua meliores essent, nisi operante adiutorio creatoris habere non possent. Qui & 1. contra Pelagium & Coelestium de gratia Christi, & de peccato origi∣nali 22. redarguens Pelagium aestimantem cogitationem immitti à Deo, sed dilectionem esse

à nobis, sic ait; Cogitationem & dilectionem, sicut sunt discernenda discernat, & cùm sit v∣trum{que} [unspec A] donum Dei, sed vnum minus, alterum maius, non hic iustitiam nostram per laudem iu∣stificatoris nostri extollat, vt horum duorum quod minus est diuino tribuat adiutorio, quod autem maius est humano vsurpet arbitrio; & si consenserit, nos gratia Dei accipere charitatē, non ••ic sentiat, tanquam vlla meritoria bona nostra praecesserint. Nam vnde merita bona tunc habere poteramus, quando Deum non diligebamus? Vt enim acciperemus dilectionem, qua diligeremus, dilecti sumus, cùm eam nondum haberemus. Hoc Ioan. Apost. apertissimè dicit, non quod dilexerimus Deum, sed quia ipse dilexit nos; optimè omnino at{que} verissimè. Non e∣enim haberemus, vnde eum diligeremus, nisi hoc ab illo, cum priot nos diligeret, sumeremus. Quid autem boni faceremus, nisi diligeremus? aut quomodo bonum non facimus, si diligam{us}? Etsi enim Dei mandatum videtur aliquando à non diligentibus, sed à timentibus fieri, tamen vbi non est dilectio, nullum opus bonum imputatur, non rectè bonum opus vocatur quia, om∣ne quod non est ex fide, peccatum est, & Fides per dilectionem operatur. Quia tamē Salomon [unspec B] videtur ponere differentiam aliquam inter animum praeparare, & linguam gubernare; scien∣dum quod gubernare est alicuius rectoris superioris, respectu alicuius inferioris per illum dire∣cti; Agere autem est cuiuscun{que} causae actiuae siue superioris siue inferioris, & ideo potest dici, quod ignis calefacit ferrum; sed fabri est gubernare, & moderari calorem & calefactionem: sic & hominis est animum praeparare, non tamē solius, sed sicut causae inferioris actiuae cum cau∣sa superiori actiua, & in virtute illius qui est Dominus, sed Domini solius tanquam supremi re∣ctoris est gubernare linguam, tamen homine subagente, sicut fabri est gubernare malleum so∣nos varios concitantem. In manu enim Dei & nos & sermones nostri. Multum etiam con∣gruè diceretur, Domini ‖ 2.930 est animum ‖ 2.931 gubernare, & hominis praeparare linguam. Illud autem 1. Reg. 2 Ipsi praeparantur cogitationes, intelligit Glossa sic, id est, cogitationi eius, quasi dice∣ret, Nullae cogitationes latent cum, & hoc videtur praetendere totus versus: Recedant, inquit, vetera de ore vestro, quia Deus scientiarum Dominus est, & ipsi praeparantur cogitationes. De [unspec C] Cornelio verò dico, quod quantamcun que bonam praeparationem habuit, accepit iam gratis à Deo, sicut praecedentia docuerunt. Nec etiam erat penitus infidelis. Quo modo enim Deum orasset, & pro eius amore eleemosinas erogasset, nisi aliquo modo credidisset in eum? non ta∣men habuit plenam fidem, vel non reuelatam in omnibus, sed velatam, & his modis respondit Aug. obijcientibus eandem instātiam, de praedestinatione Sanctorum 8. Solet, inquit, dici, Ideo credere meruit, quia vir bonus erat, & antequam crederet, quod de Cornelio dici potest, cuius acceptae sunt eleemosynae, & exauditae orationes antequam credidisset in Christum, nec tamen sine aliqua fide donabat & orabat. Nam quomodo inuocabat, in quem non crediderat? sed si posset sine fide Christi esse saluus, non ad eum aedificandum mitteretur architectus Apost. Pe∣trus, quamuis nisi Dominus aedificet domum, in vanum ‖ 2.932 laborauerunt aedificantes eam. Quic∣quid igitur & antequam in Christū crederet, & cum credidisset, bene operatus est Cornelius, totum dandū est Deo, ne forte quis extollatur. Ad vltimum patet per idem; omnes enim tales [unspec D] cogitationes fiunt gratis à Deo, sine quo nihil possumus facere, cùm non sufficientes simus co∣gitare aliquid à nobis, quasi ex nobis. Pro quo dicit Aug. de praedestinatione Sanctorum 2. Quis non videat prius esse cogitare, quàm credere? Nullus quippe credit, nisi prius cogitaue∣rit esse credendum. Quamuis enim raptim, quamuis celerrimè credendi voluntatem, quaedam sanctae cogitationes ante volent, mox{que} illa ita sequatur, vt quasi coniūctissima comitetur, ne∣cesse est tamen, vt omnia quae creduntur, praeueniente ‖ 2.933 cogitatione credantur. Quod ergo ad re∣ligionem pertinet at{que} pietatem, nō sumus idonei cogitare aliquid quasi ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Verum licet ista ita se habeant, non est tamen intentionis meae negare omnem praeparationem & dispositionem praeuiam charitati, & gratiae in adultis: Scio enim quod timor seruilis, timor poenae, timor incommodi, amor commodi, & virtutes mora∣les, multum retrahunt à peccato, inclinant ad opera bona, & sic ad charitatem & gratiam, & ad opera verè grata praeparant & disponunt, sicut satis ostendunt autoritates quamplurimae 3. [unspec E] sentent. Petri dist. 34. scriptae. Nullus tamen aliquid horum potest, nec se quouismodo dispo∣nere sine Deo specialiter id agente, sicut praecedentia manifestant. Veruntamen collatio gratiae non semper sequitur praeparationem huiusmodi, sicut nec ipsam gratiam collatam perseue∣tantia, praedestinatiuè ad vitam, sicut praehabita clare docent.

[unspec A]

CAP. XXXVIII. Contra quosdam Pelagianos dicentes quòd Deus praeuenit hominem in gratiae collatione pulsando, & homo ipsam acceptionem gratiae aperiendo & consentiendo, ex se tamen pulsanti, & sic ipsam quodammodo promerendo.

ADhuc autem sunt alij tam validis testimonijs non audentes resistere; ideoque dant Deo primitias extrinsecas gratiae & fidei, ac bonorum si∣milium, [unspec B] sed hominibus gratiam ipsam & fidem cum caeteris bonis hu∣iusmodi: Dicunt enim Deum semper praeuenire pulsando & excitando ad gratiam, fidem, & ad bona similia, & hominem subsequi aperiendo, & consentiendo, & hoc ex proprijs viribus per seipsum, iuxta illud A∣poc. 3. Eccesto ad ostium, & pulso: Si quis audierit vocem meam, & aperuerit mihi ianuam, introibo ad illum, & coenabo cum illo, & ipse mecum. Hi autem faciunt Deum suae gratiae publicum venditorem, hominesque emptores. Dicunt enim eum sicut mercatorem pauperculum clamare, & pulsare ad ianuas, & ad ostia singulorum; aperienti verò pro sua apertione gratiam suam dare, quod tamen veriùs com∣mutare, seu vendere diceretur. Faciunt quoque Deum scriptorem pauperculum & conducti∣tium suam operam publicantem, & pro precio paruulo, pro apertione & coena, aperientium nomina in libro vitae scribentem, sicque gratia ex praecedentibus operibus nostris erit, contra [unspec C] 35^um huius, cuius & omnia redeunt argumenta.* 2.934 Pro quo & dicit Augustinus de verbis Apo∣stoli, vt allegat Lumbardus in Glossa super illud ad Eph. 2. Gratia saluati estis, &c. non ex ope∣ribus, Ne putes te promerendo accepisse, qui nihil promereris nisi accepisses; gratia praeces∣sit meritum tuum; non gratia ex merito, sed meritum ex gratia: Nam si gratia ex merito, emisti cam, non gratis accepisti. Item homo non potest aperite, nec consentire in talibus ex seipso, sed ex voluntate diuina, vt capitulum nonum docet, quod & probant Autoritates su∣periùs allegatae, Nemo potest venire ad me, nisi Pater meus traxerit illum. Secundum istos tamen, homo licet pulsatus à Deo, non habens adhuc Patrem, aperiendo pulsanti, veriùs tra∣heret ad se Patrem; &, Sine me nihil potestis facere, ergo nec aperire, nec sufficientes sumus cogitare aliquid à nobis quasi ex nobis, ergo nec aperire credendo: Minus est enim cogitare quàm credere. Quod licet satis appareat,* 2.935 ecce testis idoneus Augustinus de praedestinatione Sanctorum 2. sic dicens, Credere nihil est aliud, quàm cum assensione cogitare; Non enim [unspec D] qui cogitat, credit; cùm ideo cogitant plerique ne credant; sed cogitat omnis qui credit. Quod ergo ad religionem pertinet atque pictatem, si non sumus idonei cogitare aliquid quasi ex nobismet ipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est; profecto non sumus idonei credere ali∣quid quasi ex nobismet ipsis, quod sine cogitatione non possumus, sed sufficientia nostra qua credere incip••amus ex Deo est. Quocirca, sicut nemo sibi sufficit ad incipiendum vel perfi∣ciendum ‖ 2.936 quodcunque opus bonum, vnde & in omni opere bono & incipiendo & perficien∣do sufficientia nostra ex Deo est: Ita nemo sufficit ad incipiendam & perficiendam fidem, quoniam fides, si nec cogitatur, nulla est; & non sumus idonei cogitare aliquid, quasi ex nobismet ipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Quomodo etiam verum est, Non volen∣tis, neque currentis, sed miserentis est Dei; &, Gratia saluati estis per fidem; & hoc non ex vobis, donum enim Dei est, non ex operibus? Et, Quid habes quod non accepisti, si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? quod humiliter sapiens, & veraciter profitens ille [unspec E] Doctor egregius, & Martyr gloriosissimus Cyprianus Epistola sua vndecima,* 2.937 quae intitu∣latur De disciplina Christianae religionis ad Quirinum capite quarto dicit; In nullo nobis gloriandum, quia nostrum nihil est; quod probat quia in Euangelio secundum Iohan∣nem scribitur, Nemo potest quicquam accipere nisi datum illi fuerit de Coelo: Item in E∣pistola Pauli ad Corinth. Quid habes quod non accepisti? si autem accepisti, quid gloria∣ris, quasi non acceperis? Quod & Beatus Augustinus frequenter allegat ab eo, De correp∣tione & gratia, decimo nono; De bono perseuerantiae 43. De praedestinatione Sancto∣rum 3. Item licet Deus sic pulset, non per hoc nos eligit,* 2.938 quoniam pulsat similiter non electos, sed nos aperientes eligimus eum, contra ipsummet dicentem, Non vos me elegistis, sed ego elegi vos. Vnde Augustinus de praedestinatione Sanctorum 23. Si propterea electi

erant, quia crediderant, ipsi enim prius vtique elegerant, credendo in eum vt eligi mereren∣tur: [unspec A] Aufert autem hoc omnino qui dicit, Non vos me elegistis, sed ego elegi vos; electi & ipsi proculdubio elegerunt eum, quandò crediderunt in eum; vndè non ob aliud dicit, Non vos me elegistis, sed ego elegi vos, nisi quia non eligerunt eum vt eligeret eos; sed vt elige∣rent eum, elegit eos, quia misericordia eius praeuenit eos secundum gratiam, non secundum debitum. Et licet sic pulset, nihil dat nobis, sed nos aperientes damus sibi consensum, con∣tra illud Apostoli, Quis prior dedit illi, & retribuetur ei? quoniam ex ipso, & per ipsum, & in ipso sunt omnia. Item secundum quod superius est argutum, haec positio tribuit nobis quod melius est & maius, Deo verò quod deterius est & minus: Quis enim dubitauerit aperire melius & vtilius nobis esse quam pulsare, cum pulsare sine apertione non prosit, sed obsit. Item si homo potest ex proprijs viribus aperire pulsanti, & consentire excitanti, cum infide∣lis adultus, qui satis audiuit loqui de fide Christi, & retinuit in habitu seu memoria quae au∣diuit, potest eadem ratione secundum sententiam Philosophi 2. de Anima exire de actu pri∣mo [unspec B] ad actum secundum, & intelligere, & cogitare actualiter talia quandò voluerit, & potest ex se consentire; Ergo ex se sine Deo potest acquirere sibi gratiam & fidem, & omnia requisi∣ta contra iam praemissa. Item quandò Deus sic pulsat, quid intendit? Vel intendit, quòd pul∣satus aperiat, vel quòd non aperiat, vel medio modo; Neutrum intendit: Si intendat quòd aperiat, per capitulum decimum omnis pulsatus aperit, quod non est verum; multi enim fre∣quenter resistunt Spiritui Sancto Dei: Si intendat quòd non aperiat, per idem decimum ape∣rire non potest: Si neutrum intendit, per Capitulum nonum non poterit aperire; Et etiam si aperiret, illa a pertio esset casualis respectu Dei, quia praeter eius intentum, nec sub proui∣dentia diuina contenta, sed fieret à Deo tantummodò permissiuè, contra Capitulum 27.28.29.30.31.32. & 33. manifestè: Hoc etiam est contra 22. istius. Item sic aperire pulsanti est meritorium, ergo per prius naturaliter procedit à gratia, quàm à voluntate humana, sicut alle∣gatum est prius; Non ergo prima gratia sequitur illam apertionem vt praemium meritum cui [unspec C] debetur. Item iste fuit error Pelagij, vt patet per Augustinum de Praedestinatione sanctorum 25. dicentem; Ipsi Pelagiani putant acceptis praeceptis iam per nos ipsos fieri liberae volun∣tatis arbitrio sanctos & immaculatos; sed rectè hoc testimonio Pelagianus error arguitur, vbi dicit Apostolus, Ideo nos electos in Christo, & praedestinatos ante constitutionem mundi, vt essemus sancti & immaculati. Cum ergo nos praedestinauit, opus suum praedestinauit, quo nos sanctos & immaculatos facit. Hoc quoque errore ipse etiam Augustinus aliquandò errauit, ipsomet testante supra, eodem 4. Cum, inquit, similiter errarem vt Pelagius, putans fidem, qua in Deum credimus, non esse donum Dei, sed à nobis esse in nobis, & per illam nos im∣petrare Dei dona, illo praecipuè testimonio Apostoli, Quid habes, quod non accepisti, &c. ictus ipse conuictus sum. Ne{que} enim fidem putabam gratia praeueniri, nisi quia credere non possemus, si non praecederet praeconium veritatis; vt autem praedicato nobis Euangelio con∣sentiremus, nostrum esse propositum & nobis ex nobis esse arbitrabar, quem errorem non [unspec D] nulla opuscula mea satis indicant. Hunc autem errorem indicare videtur liber suus de Spiritu & litera; In cuius Capitulo 26. quaerit, An fides sit in potestate nostra? Et magna disputati∣one praemissa, capitulo 31. per quandam distinctionem respondet, scilicet quòd partim enim est diuino muneri tribuenda, partimque nobis; Est diuino muneri tribuenda propter duo; Pri∣mò quia fides de libero existit arbitrio, quod à Deo cum creamur accepimus; Secundò, quia visorum suasionibus agit Deus vt velimus, & vt credamus, siuè extrinsecus per Angelicas ex∣hortationes, siuè per mandata legis, siuè intrinsecus, vbi nemo habet in potestate quid ei ven••at in mentem; & addit, Sed consentire vel dissentire propriae voluntatis est. His ergo mo∣dis quandò Deus agit cum anima rationali vt ei credat, (neque enim credere potest quodli∣bet libero arbitrio, si nulla sit suasio, vel vocatio cui credat) profectò & ipsum velle credere Deus operatur in homine, & in omnibus misericordia eius praeuenit nos; Consentire au∣tem vocationi Dei vel dissentire ab ea, sicut dixi, propriae voluntatis est, quae res non so∣lum [unspec E] non infirmat quod dictum est, Quid habes quod non accepisti, verum etiam confir∣mat. Accipere quippè & habere anima non potest dona de quibus hoc audit, nisi consenti∣endo, ac per hoc quid habeat, & quid accipiat, Dei est; accipere autem & habere vtique ac∣cipientis & habentis est. Cuius erroris retractationem ex primo Retract. suarum 23. recitat Augustinus de Praedestinatione Sanctorum 4. Dixit enim exponendo quasdam propositio∣nes Epistolae ad Romanos, Quod credimus, nostrum est, quod bonum operamur, illius est, qui credentibus dat Spiritum Sanctum; Et retractando, dicit; Quòd profectò non dicerem, si iam scirem ipsam fidem inter Dei munera reperiri, quae dantur in eodem Spiritu. Vtrumque ergo nostrum est propter arbitrium voluntatis, & vtrumque tamen datum est

[unspec A] propter spiritum fidei & charitatis. Et quod paulò prius dixi, nostrum est credere & velle, illius autem dare credentibus facultatem benè operandi; verum est quidem, sed eâdem regu∣lâ, & vtrumque ipsius est, quia ipse praeparat voluntatem, & vtrumque nostrum, quia non fit nisi volentibus nobis. Ad hoc etiam facit quod ex decimo tertio capitulo de praedestinatione Sanctorum, tricesimum quintum huius allegat. Videtur tamen quòd Augustinus de spiritu & litera, responsionem praedictam non dixerit determinando finaliter, sed potius dubitando, & disputatoriè inquirendo. Illo namque capitulo tricesimo primo dicit; Haec disputatio si quaestioni illi soluendae sufficit, sufficiat: Et infra; Cui responsio ista displicet, quaerat do∣ctiores. Item tunc secundum istos, non esset nisi vna vocatio, scilicet pulsans & excitans, non aperiens, & inducens, & faciens consentire, quod est planè contra Augustinum de praedesti∣natione Sanctorum, vicesimo secundo distinguentem duplicem vocationem, Vnam, quâ di∣ctum est; Multi sunt vocati; Et aliam vnde agit, qua vocantur electi & fiunt, de qua dicit A∣postolus; [unspec B] Sine poenitentia sunt dona Dei & vocatio, id est, sine mutatione stabiliter fixa.* 2.939 Ad hanc vocationem qui pertinent, omnes sunt docibiles Dei: Nec potest eorum quisquam di∣cere; Credidi vt sic vocarer; praeuenit eum quippe misericordia Dei, qua sic vocatus est vt crederet. Hanc etiam vocationem capitulo vicesimo tertio dicit; Vocationem secundum propositum Dei, secundum illud Apostoli ad Rom. 8. Diligentibus Deum omnia cooperan∣tur in bonum, his qui secundum propositum vocati sunt sancti,* 2.940 secundum propositum scilicet voluntatis diuinae, non suae. Vnde & capitulo vicesimo sexto, magna disputatione contra Pe∣lagianos praehabita, sic concludit; Ergo Deus operatur in cordibus hominum vocatione illa secundum propositum suum, de qua multum loquuti sumus, non vt inaniter audiant Euan∣gelium, sed eo audito, conuertantur, & credant. Item hoc est contra Apostolum, primo ad Corinthios, tertio, sic scribentem; Neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat,* 2.941 sed qui incrementum dat Deus, quia secundum Glossam, isti non dant aliquid ex se, sed solus Deus [unspec C] qui dat intrinsecus incrementum. Item Augustinus de Fide ad Petrum, 64.* 2.942 Firmissimè tene, & nullatenus dubites, posse quidem hominem, quem nulla aduersitas prohibet, verba sanctae Legis & Euangelij legere & audire, sed diuinis mandatis obedire neminem posse, nisi quem Deus gratia sua praeuenerit, vt quod audit corpore, corde etiam percipiat, & accep∣ta diuinitùs bona voluntate mandata Dei facere velit & possit. Neque enim qui platat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat Deus, qui etiam operatur in nobis, & velle & perficere pro bona voluntate, scilicet sua, non nostra, secundum glossam ad Philippenses, secundo: Item primo ad Thestalonicenses secundo; Gratias agimus Deo sine intermissione quia cum accepistis à nobis verbum auditus Dei, accepistis illud, non vt verbum hominum, sed sicut est, verbum Dei, qui operatur in nobis qui creditis in id ipsum. Si tamen Deus non aliter operaretur in pulsando & vocando aperientes & credentes, quàm alios, non diceret Apostolus; Qui operatur in vobis qui creditis: Imo satis videtur exprimere, quid Deus in [unspec D] eis specialiter operatur, cùm dicit in idipsum, scilicet id ipsum quod creditis. Vnde Augu∣stinus tractans hoc verbum de praedestinatione Sanctorum, vicesimo sexto, dicit; Quid est quòd hinc gratias Deo agit? nempe vanum est atque inane, si cui gratias agit, hoc ipse non fecit; sed quia hoc vanum & inane non est, profectò Deus, cui de hoc opere gratias agit, ipse fecit, cùm percipissent ab Apostolo verbum auditus Dei, cùm exciperent illud non vt ver∣bum hominum, sed sicut est, verbum Dei. Igitur Deus operatur in cordibus hominum non vt inaniter audiant Euangelium, sed eo andito conuertantur & credant. Nonne & hoc est quod veritas ipsa dicit; Nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit illum? Scriptum est in Prophetis; Et erunt omnes docibiles Dei: Omnis qui audiuit à Patre,* 2.943 & di∣dicit, venit ad me, Ioh. sexto. Super quod Augustinus, prima parte super Iohannem homilia vicesima sexta, dicit; Omnes regni illius homines docibiles Dei erunt, non ab hominibus audient, & si ab hominibus audiunt, tamen quòd intelligunt, intus datur, intus coruscat, in∣tus [unspec E] reuelatur; quid faciunt homines forinsecus annuntiantes? Quid facio ego modò cùm lo∣quor? strepitum verborum ingero auribus vestris. Nisi ergo reuelet ille qui intus est, quid di∣co? aut quid loquor? exterior cultor arboris, interior est creator; qui plantat & qui rigat ex∣trinsecus operatur, hoc facimus nos, sed neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat Deus, hoc est, Erunt omnes docibiles Dei. Qui omnes? omnis qui audiuit à Patre & didicit, venit ad me. Videte quomodo trahit Pater. Idem decimo quinto de Ciuitate Dei, sexto loquens de multiplici correctione hominum facta per homines, Hoc, inquit, modo curantur ciues ciuitatis Dei, in hac terra peregrinantes, & pacem supernae patriae suspirantes; Spiritus autem sanctus operatur intrinsecus, vt vale at aliquid medicina quae adhibetur extrinsecus; alioquin etiā si Deus ipse vtens creatura sibi subdita in aliqua specie hu∣mana

sensus alloquatur humanos, siue istos corporis, siue illos quos istis simillimos habemus [unspec A] in somnis, nec interiore gratia mentem regat atque agat, nihil prodest homini omnis praedi∣catio eritatis. Facit autem hoc Deus, à vasis misericordiae irae vasa discernens, dispensatione qua ipse nouit multum occulta, sed tamen iusta. Venerabilis quoque Beda 2. super Luc. 4. tractans illud Luc. 5. Praeceptor, per totam noctem laborantes nihil coepimus, in verbo au∣tem tuo laxabo rete, sic ait: Nisi Dominus aedificauerit domum, in vanum laborauerunt, qui aedificant eam; nisi Dominus cor illustrauerit auditorum, Doctor in nocte laborat; nisi in ver∣bo gratiae supernae relaxata fuerint instrumenta disputationum, frustra vocis suae praedicator iaculum mittit, quia fides populorum non in sapientia verbi compositi, sed diuinae vocationis munere prouenit.* 2.944 Gregorius etiam 11. Moral. 5. super illud Iob 12. Si destruxerit, nemo est qui aedificet, ita scribit, Omnipotens Deus humanum cor destruit cùm relinquit, aedificat cùm replet. Vnde plerumque fit vt cùm audientis cor, exigentibus culpis, omnipotentis Dei gra∣tia non repletur, incassum exterius à praedicatore moueatur, quia mutum est os omne quod [unspec B] loquitur,* 2.945 si ille interius in corde non clamet, qui aspirat verba quae audiuntur. Hinc Prophe∣ta ait, Nisi Dominus aedificauerit, &c. Hinc Salomon dicit, Considera opera Dei, quod nemo possit corrigere quem ille despexerit. Nec mirum si à corde reprobo praedicator minime au∣d••atur, dum nonnunquam ipse quoque Dominus, in his quae loquitur, resistentium moribus impugnatur. Hinc est enim quod Cain, etiam diuina voce admoneri potuit, & mutari non potuit, quia exigente culpa malitiae, iam intus Deus cor reliquerat, cui foris ad testimonium verba faciebat.* 2.946 Qui & homilia 30. super Euangelium exponens illud Ioan. 14. Ille vos do∣cebit omnia, ita scribit; Quia nisi isdem spiritus cordi assit audientis, otiosus est sermo Do∣ctoris. Nemo ergo docenti homini tribuat quod ex ore docentis intelligat, quia nisi virtus intus sit, quâ doceat, Doctoris lingua exterius in vanum laborat. Ecce vnam loquentis vo∣cem omnes pariter auditis, nec tamen pariter sensum auditae vocis percipitis. Cum ergo vox dispar non sit, cur in cordibus vestris dispar est vocis intelligentia, nisi quia per hoc quod vox [unspec C] loquentis communiter admonet, est magister interior, qui de vocis intelligentia quosdam spe∣cialiter docet? De hac vnctione spiritus rursus per Ioannem dicitur, Sicut vnctio eius nos do∣cet de omnibus. Per vocem ergo non instruitur, quando mens per spiritum non vngitur. Sed cur ista de doctrina hominū loquimur, quando & ipse conditor non ad eruditionem hominis loquitur, si eidem homini per vnctionem spiritus non loquatur. Certè Cain priusquam fra∣tricidium opere perpetraret, audiuit, Peccasti, quiesce; sed quia culpis suis exigentibus, voce est admonitus,* 2.947 non vnctione spiritus, audire verba potuit, sed seruare contempsit. Glossa quo∣que super illud Ierem. 36. Ex ore suo loquebatur, &c. & ego scribebam, sic ait; Etiam audito∣ribus necessaria est gratia Spiritus Sancti: Nisi enim assit spiritus, sermo Doctoris est otiosus; v∣nam loquentis vocem omnes pariter in Ecclesia audimus, sed non omnes pariter intelligimus, sed sicut vnctio Dei docet nos de omnibus. Ipse quo{que} conditor non ad eruditionem homini loquitur, si per vnctionem spiritus non loquatur. Dictum est enim ad Cain, Peccasti, quies∣ce; [unspec D] sed quia culpis prohibentibus non est vnctus, verba Dei audire potuit, sed non seruare. Sic Ioachim & seru•• eius verba Dei audire poterant aure corporis, sed non cordis. Cui & concor∣dat Aug. de Correptione & gratia 10. ita dicens,* 2.948 Tunc salubris est correptio quando supernus medicus * 2.949 respicit: Non enim aliquid proficit, nisi cum facit, vt quantumcun{que} peccati sui poe∣niteat; & quis hoc facit, nisi qui respexit Petrum Apost. negantem, & fecit flentem? & istam sententiam per totum librum ostendit. Amplius autem si homo ex se tantūmodo aperiret Deo sic pulsanti, vocanti, & gratiam offerenti, videtur quod quidam obstinati, vel alij, ex causis va∣rijs nullatenus aperirent, quod falsum est, quoniam quicun{que} iuxta sententiam Apost. secundū propositum Dei vocati sunt sancti, necessario veniunt sine mora; Nam alias frustraretur diui∣nae propositum voluntatis,* 2.950 quod capitulum 10^um. non permittit; ideo{que} Marc. 3. dicitur, voca∣uit ad se quos voluit, & venerunt ad eū. Nec potest dici, quod Deus vocando electos non pro∣ponit, nec vult quod veniant, sed hoc eorum relinquit arbitrio; Nam per cap. 22^um. vel vult [unspec E] illud, vel eius oppositum; & non eius oppositum, quia tunc per cap. 10^um. non venirent, nec e∣tiam Apost. & Aug. tunc eos specialiter nominarent vocatos secundum propositum, scilicet Dei vocantis, vt patet ad Rom. 8. & per Aug. de praedestinatione Sanctorum superius allega∣tum: & si cap. illud ‖ 2.951 22^um. non esset, non deceret, quod Deus pulsaret indeterminatus quid fa∣ceret, & determinaretur ab alio, sicut superius est argutum; & quia tunc haberet volutiones no∣uellas, & aliqualiter mutaretur contra capitulum 23. & 5. nec deceret etiam vllo modo, quod aliqui casualiter aut fortuito respectu Dei, fierent sancti filij Dei & haeredes regni, propter ca∣pitulum 27. & alia quae sequuntur. Non ergo videtur quòd aliquis qualiscunque quan∣tumlibet obstinatus secundum propositum Dei vocatus, resistat. Vnde Augustinus de prae∣destinatione

[unspec A] Sanctorum 9. loquens de gratia huius vocationis sic dicit; Haec itaque gratia quae occultè humanis cordibus diuina largitate tribuitur, à nullo duro corde respuitur: ideò quippe tribuitur, vt cordis duritia primitùs auferatur. Quando ergo Pater intùs auditur & docet, aufert cor lapideum, & creat cor carneum, sicut Propheta praedicente promisit. Item Iohan. 6. Omne quod dat mihi Pater, ad me veniet; id est, omnis praedestinatus & electus: si tamen hoc dependeret originaliter ab illorum libera voluntate, non Dei, aliqui ipsorum forsitan non venirent. Ideo dicit ibi Beda, Hi autem sunt quos Pater dat filio,* 2.952 quos per oc∣cultam inspirationem facit credere in filium. Cui consentit Augustinus de praedestinatione Sanctorum 9. sic dicens; Omne quod dat mihi Pater, &c. Quid est, ad me veniet, nisi cre∣det in me? sed vt fiat, Pater dat. Videtur etiam quòd si ipsi crederent per seipsos, magis ip∣simet darent se filio, quàm Pater tantùm pulsans: Per solum namque pulsare, nequaquam de sorte filij sunt effecti, sed per credere fidem eius. Ad idem facit, quod infra dicitur, eo∣dem, [unspec B] Omnis qui audit à Patre & didicit, venit ad me; ergo Pater docet eos & facit eos cre∣dere in filium. Vnde cùm immediatè praemisit, Nemo potest venire ad me, nisi Pater tra∣xerit illum, quasi exponendo illum modum trahendi, subiungit, Scriptum est in Prophetis, & erunt omnes docibiles Dei; Omnis qui audiuit à Patre & didicit, venit ad me, quasi dice∣ret, Pater trahit ad me sic docendo. Hoc etiam satis exprimit Augustinus de praedestinatio∣ne Sanctorum; vbi priùs, Quid est, inquiens, Omnis qui audiuit à Patre,* 2.953 &c. nisi nullus est qui audiat à Patre, & discat, & non veniat ad me? Si enim omnis qui audiuit à Patre & di∣dicit, venit; profectò omnis qui non venit, non audiuit à Patre nec didicit. Valdè remota est à carnis sensibus schola haec, in qua Pater auditur, & docet vt veniat ad filium; ibi est & ipse filiùs, quia ipse est verbum eius per quod sic docet, nec agit hoc cum carnis aure sed cordis. Simul est & spiritus Patris & Filij; neque enim ipse non docet, aut separatim docet; [unspec C] Inseparabilia enim sunt opera Trinitatis. Item si peccator posset per se credere praedicanti, & peccata dimittere, posset se per se discernere & separare ab alijs peccatoribus, andienti∣bus, nec facientibus modo dicto, contra Apostolum 1. ad Corinth. 4. Quis enim te discer∣nit? scilicet à perditis, vel perdendis, quasi dicat, solus Deus; quod textus sequens osten∣dit, cùm dicit, Quid enim habes, quod non accepisti? &c. quem intellectum testatur Augu∣stinus de correptione & gratia, & allegatur ibi in Glossa Lumbardi, sic dicens; Quis enim te discernit à massa perditorum? Nullus, nisi Deus: solus ipse separat te à perditis: Sed quia homo inflatus posset respondere voce vel cogitatione & dicere, discernit me fides mea, iustitia mea, & oratio mea, occurrit Apostolus dicens, Quid enim habes quod non acce∣pisti? Idem de praedestinatione Sanctorum 6. sic dicit,* 2.954 Natura in qua nobis data est possibi∣litas habendi fidem non discernit ab homine hominem; ipsa verò fides discernit ab infideli fidelem; ac per hoc, vbi dicitur, Quis enim te discernit? quid habes quod non accepisti? * 2.955 quisquam audet dicere, habeo fidem ex meipso, non ergo accepi; profecto contradicit [unspec D] apertissimè veritati; non quia credere vel non credere non est in arbitrio voluntatis huma∣nae, sed in electis praeparatur voluntas à Domino; ideo ad ipsam quoque fidem, quae in vo∣luntate est, pertiner. Quis enim te discernit? quid habes quod non accepisti? & sequitur ca∣pitulo septimo; Multi audiunt verbum veritatis, sed alij credunt, alij contradicunt; volunt ergo isti credere, nolunt illi, quis hoc ignoret? sed cùm in alijs praeparatur, in alijs non prae∣paratur voluntas à Domino; discernendum quid eueniat de misericordia eius, quid de iudi∣cio. Idem de gratia & libero arbitrio 16. Dicunt Pelagiani vitam aeternam meritis nostris reddi; etsi merita nostra sic intelligerent, vt etiam dona Dei ipsa ‖ 2.956 agnoscerent, non esset re∣probanda ista sententia: quoniam verò merita humana sic praedicant, vt ea ex semetipso ha∣bere hominem dicant, rectissimè respondet Apostolus, Quis enim te discernit? quid habes quod non accepisti? si autem acceperis, quid gloriaris, quasi non acceperis? prorsus talia cogitasti. Verissimè dicitur, dona sua coronat Deus, non meritatua, si tibi à teipso, non ab [unspec E] illo sunt merita tua; Haec enim si talia sunt, mala sunt, quae non coronat Deus; si autem bona sunt, Dei dona sunt, quia sicut dicit Iacobus, Omne datum optimum &c. dicit, & Iohannes praecursor Domini, Non potest homo accipere quicquam, nisi fuerit ei datum de∣super; vtique de coelo in terram venit Spiritus Sanctus, quando Iesus ascendit in altum cap∣tiuam duxit captiuitatem, dedit dona hominibus; & sequitur capitulo decimo septimo. Si er∣go Dei dona sunt bona merita tua, non Deus coronat merita tua, tanquam merita tua, sed tanquam dona sua. Istam quoque sententiam diffusè persequitur consequenter; Qui & super illud Psalmi 118. Retribue seruo tuo &c. Nusquam, inquit, se extollat humana superbia: do∣nis suis Deus retribuit bona praemia, sed iste qui iam orat, & dicit, Retribue seruo tuo, viuam, si

penitus iam esset mortuus, non oraret, sed ab illo accaepit initium bonae concupiscentiae, à quo [unspec A] vitam poscit obedientiae. Idem ad Sixtum Presbyterum, recitante Petro 3. Sentent. dist. 27. Cum, inquit, Deus coronat merita nostra, nihil aliud coronat quam munera sua; vndè vita aeterna quae à Deo in fine praecedentibus meritis redditur, quia & eadem merita, quibus red∣ditut, non à nobis sunt, sed in nobis facta sunt per gratiam, & ipsa rectè gratia nuncupatur, quia gratis datur, nec ideo gratis quia non meritis datur, sed quia data sunt per gratiam & ipsa merita quibus datur. Amplius autem sicut ex 2. capitulo poterit apparere, in genere aperien∣tium est aliquod primum aperiens principale, in cuius virtute aperiunt aperientia caetera, velu∣ti instrumenta cetera; vt haec sint quasi claues possibiles, ipsum verò potentia vtens claue: Ipsum enim est ille sanctus & verus,* 2.957 qui habet clauem Dauid, qui aperit & nemo clau∣dit, qui claudit, & nemo aperit Apocalipsis tertio sicut praedictum erat Esaiae 22. Dabo cla∣uem domus Dauidis super humerum eius, & aperiet, & nemo erit qui claudat, & claudet & nemo erit qui aperiat. Ideoque tota deuotè orat Ecclesia cum Psalmista, Domine, Labia [unspec B] mea aperies, & cum Machabaeis, Adaperiat Dominus cor vestrum in lege sua, & in praeceptis suis. Ipse igitur Dominus aperit corda nostra, & vniuersaliter quaslibet vires nostras, quod in apertione aurium surdi, & solutione vinculi linguae eiusdem muti, geminato miraculo osten∣dere dignabatur,* 2.958 dum digitos suae potentiae in auriculas eius misit, & sputo suae clemētiae tetigit linguam eius, & suspiciens in coelum ingemiscendo sic ait, Effata, quod est adaperire. Marc. 7. qui surdus & mutus secundum Bedam, in quadam homilia, significat genus humanum, quod, postquam contempto diuino mandato suasioni serpentis obediuit, & lignum vetitum degu∣stauit, surdum & mutum spiritualiter est effectum. Et secundum eundem recitat ibi Glossa, Suspexit in coelum,* 2.959 vt indè mutis loquelam, indè auditum surdis, indè cunctis infirmitatibus medelam doceret esse quaerendam. Item Act. 14. Aperuit Deus gentibus ostium fidei. Hu∣ius etiam apertionis diuinae testis est illa ‖ 2.960 Lydia purpuraria, cui Dominus aperuit cor intende∣re his quae dicebantur à Paulo, Act. 16. Quod & contestatur Apostolus ad Coloss. 4. dicens, [unspec C] Orationi instate,* 2.961 vt Deus aperiat vobis ostium sermonis, & multa similia occurrunt saepissi∣mè in Scriptura. Super hoc autem verbum Apostoli dicit Augustinus de praedestinatione sanctorum 27. per hunc modum, Quomodò aperitur ostium verbi, nisi cum sensus aperitur audientis vt credat, & initio fidei facto, ea quae ad aedificandam salubrem doctrinam praedi∣cantur, & disputantur admittat, nè per infidelitatem corde clauso ea quae dicuntur improbet ac repellat? Vndè & ad Corinth. ait. Ostium mihi apertum est magnum & euidens, & ad∣uersarij multi. Quid hic aliud potest intelligi, nisi praedicato ibi per eum primitus Euangelio credidisse multos, & multos fidei ejusdem aduersarios extitjsse, secundum illud Domini, Ne∣mo venit ad me, nisi cui fuerit datum à Patre meo: Et vobis datum est nosse mysterium regni, illis autem non est datum. Ostium ergò apertum est in eis quibus datum est, aduersarij autem multi ex eis quibus non est datum. Dicit{que} idem Apostolus; Cum venistem Troadem in E∣uangelium Christi, & ostium mihi apertum esset in Domino, &c. valefaciens illis, exij in Ma∣cedoniam. [unspec D] Quibus vale fecit nisi eis qui crediderant, in quorum scilicet cordibus Euangeli∣zanti apertum est ostium? & facta parua digressione subjungit; Verùm redeamus ad aper∣tionem ostij, quasi initium fidei audientium significat Apostolus; Quid est, orantes simul, vt Deus aperiat vobis ostium verbi, nisi apertissima demonstratio, etiam ipsum initium fideiesse donum Dei? Non enim orando peteretur ab eo, nisi ab eo ficri crederetur. Hoc donum coe∣lestis gratiae in illam purpurariam descenderat, cui sicut Scriptura dicit in actibus Apostolo∣rum; Deus aperuerat sensum, & intendebat in ea quae à Paulo dicebantur: Sic enim vocaba∣tur vt crederet. Agit quippe Deus quod vult in cordibus hominum, vel adjuuando, vel judi∣cando, vte iam per eos impleatur, quod manus ejus & consilium praedestinauit fieri. Melius igitur mihi videtur & tutiùs, totum regimen ostiorum nostrorum ostiario tali committere, qui nunquam sopore deprimitur, nulla illusione decipitur, nulla corruptione allicitur, nec vlla [unspec E] vincitur potestate, qui aperiendo vel claudendo nunquam errare potest in minimo: quam totum nobis, vel partem sibi, & partem nobis impotentibus, fatuis, & corruptis, qui vix vn∣quam aperimus vel claudimus non errantes: Non tamen vt nos somnolentiae vacemus & o∣tio,* 2.962 sed vt sub ejus foelici regimine, non supra, nec secus, semper operibus gratia vigilantissi∣mè insistamus. Vndè Augustinus de bono perseuerantiae, 9. Tutiores viuimus, si totum Deo damus, non nos illi ex parte, & nobis ex parte committimus. Ipsi ergo me totum tota deuo∣tione committo, ac eius gratissimae gratiae totaliter me submitto. Et si obijciant illud Apoc. 3. Si••uis aperuerit &c. Et illud dilecti pulsantis, Aperi mihi soror mea Cantic. 5. dicendum, sicut ad similia 35. cap. dicebatur, quòd per huiusmodi liberum arbitrium excitatur, nec ex ho••equitur; quòd possit solis proprijs viribus aperire, sicut nec implere omnia alia diuina mandata, quae similiter imperantur.

[unspec A]

CAP. XXXIX. Contra quosdam putantes hominem ex se tantum posse me∣reri primam gratiam de congruo, non de condigno.

PRaeter istos autem sunt alij non contenti gratia gratis data, sed volunt quòd vendatur à Deo, & ematur ab eis aliquo precio licèt vili, congruo tamen vt asserunt, non condigno. Dicunt enim homines ex solis pro∣prijs viribus gratiam Dei mereri de congruo, non autem de condigno. [unspec B] Et quia iste error est famosior caeteris his diebus, & nimis multi per ip∣sum in Pelagianum praecipitium dilabuntur; necessarium videtur ip∣sum diligentiori examine perscrutari. Porro hic error non multum dif∣fert realiter ab alijs superius recitatis, potest cum illis similiter confuta∣ri: Nam omnes poenè rationes, & autoritates contra illos adductae, contra hunc procedunt similiter recta fronte. Sequitur enim ex ista, quòd gratia sit ex operibus & meritis, cum erro∣re Pelagij radicali; sequitur etiam quòd gratia sit ex meritis saltem, vt ex causa partiali & con∣causa cum primo errore sequente; & quòd merita illa de congruo sint saltem causa & disposi∣tio praeparatoria gratiae cum secundo, & quod quis possit mereri de congruo per se solum, si∣cut tertius error ponit, quòd homo potest solis proprijs viribus aperire. Praeterea si quis de congruo primam gratiam mereatur, hoc est priusquam habeat gratiam saltem prioritate na∣turae; sed priusquam habeat gratiam de qua loquor, scilicet gratificantem ad regnum, non ha∣bet [unspec C] etiam charitatem. Ipsa enim sola diuidit inter filios perditionis, & regni, vt dicit Augusti∣nus 15. de Trinit. 18. & patet per Apostolum 1. ad Corinth. 13. quare nec diligit Deum om∣ninò, vel saltem non amore gratuito, sed liberè & principaliter propter illum. Quapropter nec aliquid meretur ab eo, & maximè nullum bonum gratuitum arram certam boni maximi sempiterni: Nam qua fronte vendicat quis remunerationem a Deo, cui nullum munus dona∣uit? aut quo titulo exigit retributionem ab eo, cui nunquam aliquid tribuit? & quomodo me∣retur quis quicquam à Deo, qui nihil facit pro eo? Vnde Matth. 6. Attendite,* 2.963 ne iustitiam ve∣stram faciatis coram hominibus, vt videamini ab cis, alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum qui in coelis est: vbi Chrysostomus; Quid autem à Deo recipies,* 2.964 qui Deo ni∣hil dedisti? Nam quod propter Deum fit, Deo datur, quod autem propter homines fit, in ven∣tos effunditur. Ad hoc & facit efficaciter Augustinus,* 2.965 1. contra Pelagium & Caelestium de gratia Christi, & de peccato originali 22. sicut 37^um recitauit. Adhuc autem & si quis amet [unspec D] Deum, & faciat pro eo, non propter se, sed vt prospera sibi concedat, vel aduersa prohibeat, redit idem. Quomodo namque talis plus meretur à Deo, quàm venditor ab emptore? & praeter hoc, magis diligit concessionem istorum, & prohibitionem illorum, quàm Deum, & cùm ista diligat propter seipsum, magis diligit seipsum quàm Deum. Semper enim propter quod vnumquod{que}, illud magis est: vt propter quod amamus, illud magis amicum est, 1. Post. 2. Imo sicut 26. capitulo fucrat declaratum; Qui diligit aliquid propter aliquem certum fi∣nem, non diligit hoc, sed finem; ergo nedum sic diligens non meretur, sed peccat; facit enim contra rectum & debitum ordinem diligendi, teste parte 30. corollarij, primi, huius; & con∣tra praeceptum de diligendo Deum ex toto corde, & tota anima, & tota fortitudine atque mente, Deuteron. 6. & Mat. 22. Talis quoque se fruitur, & vtitur ipso Deo; ergo constat eum peccare, vt patet diffusè per Aug. De doctrina Christ. cap. 1. & post: & recitat Lumb. 1. Sent. dist. 1. Patet etiam quòd talis non meretur. Nullus enim operando meretur, nisi habeat inten∣tionem [unspec E] rectam, scilicet recti finis: Nam sicut in naturalibus motus denominatur à fine, sic & in moralibus, sicut & patet ex 34. huius. Talis autem extra charitatem non habet intentionem rectam: Nulla enim est intentio recta, nisi quae finaliter immediatè tendit in Deum, vel forsitan mediatè, quae fortè immediatè fertur in creaturam, & per illam finaliter in Deum, & hoc super omnia gratuito propter ipsum, sicut 30. pars corol. 1. docet. Si enim propter aliquid aliud fi∣naliter appetatur, iam illud aliud magis est finis intentus, sicut praehabita manifestant; & cum caetera naturalia in quantum acceperunt à natura, in tantum per inclinationē naturalem hoc faciant; homo qui ad hoc accepit potentiam intellectualem, & liberè volutiuam, debet hoc fa∣cere scienter & liberè secundū potentias ad hoc finaliter sibi datas. Homo ergo quicun{que} agē∣do non sic dirigit actualiter nec habitualiter intentionē suā finaliter in Deum, & hoc gratuitò

propter ipsum, facit contra naturalem ordinem vniuersi; quare & peccat innaturaliter contra [unspec A] naturam, & contra Deum, principium, & finem, ac summum autorem totius naturae, & ordi∣nis naturalis, vel saltem non meretur. Hoc etiam patet per Augustinum 1. de doctrina Christiana, vbi prius; Si enim intentio illa sit recta, intendens fruitur Deo, vel per illam v∣titur creatura: & si fruitur Deo, patet propositum; Si autem vtitur creatura, cùm secundum Augustinum ibidem, vti sit id, quod in vsum venerit, referre ad obtinendum illud quo fru∣endum est; alias abuti est, non vti; Nam vsus illicitus abusus, vel abusio nominari debet. Adhuc patet, Nam vsus creaturae, si non referatur in Deum, est vsus illicitus; ergo peccatum, vel faltem non est recte factum; ergo illa intentio non est recta; nec alicuius intentio sine cha∣ritate & gratia gratuito super omnia fertur in Deum; quoniam sicut nullius intellectus sine fide fideliter fertur in Deum, ita nullius affectus sine gratia gratè fertur in Deum, ita quod habeat Deum gratuito super omnia sibi charum: Eadem enim est proportio hic & ibi. Item si homo sine gratia charitatis posset Deum amare gratuito super omnia alia, & posset similiter [unspec B] cognoscere omnia alia mandata, & seruare ea; quia qui potest maius, potest & minus; sed mandatum de dilectione Dei est primum & maximum, Matt. 22. Imò quicunque sic Deum diligeret, nullo modo scienter eum offenderet, nec aliquod eius mandatum coniemneret. (Hoc enim tantae dilectioni repugnaret expresse) sed ea omnia pro viribus conseruaret. Di∣cit enim Philosophus 9. Eth. 4. Ponunt amicum volentem & operantem bona vel apparen∣tia illius gratia,* 2.966 puta amati; & 2. Rhetor. suae 5 Sit, inquit, velle, amare alicui quae putat bona,* 2.967 illius gratia, sed non sui, & secundum posse actiuum esse horum: Vnde & Sapientiae sexto; Dilector, custodia, seu custoditio legum illius est: Quare & veritas ipsa dicit, Siquis di∣ligit me,* 2.968 sermonem meum seruabit, Ioan. 14. Super quod Gregorius hom. 30. Probatio dile∣ctionis exhibitio est operis. Hinc in epistola sua, isdem Ioannes dicit, Qui dicit, quia diligo Deum, & mandata eius non custodit, mendax est; verè enim diligimus, si mandata eius serua∣mus; verè diligimus, si à nostris voluptatibus nos coarctamus. Nam qui adhuc per illicita de∣sideria [unspec C] defluit, profecto Deum non amat, quia ei in voluntate sua contradicit. Apostolus ad Rom. 13. similiter arguens,* 2.969 sic concludit; Plenitudo ergo legis est dilectio; quare nec sine gratia charitatis, posset quis esse in statu salutis. Nam Luc. 10. dicit Saluator, Haec fac, id est, serua mandata, & viues. Frustra ergo ponuntur hi tres habitus, scilicet fides, spes, & cha∣ritas supernaturaliter nobis infusi, cùm sine his naturalia nostra nobis sufficiant ad faciendum & seruandum omnia diuina mandata, sicut Pelagius asserebat, vt recitat Augustinus de haere∣sibus 88. & Petrus 2. sentent. dist. 28. & Isidorus 8. Eth. 14. & Canon. 24. quaest. vlt. Qui∣dam autem. Sed Doctores nostri Catholici dicunt nos istis tribus habitibus, vel alijs propor∣tionalibus indigete, quia cùm animae nostrae aspectus & affectus per molem corporis seu pec∣cati, vel per naturalem impotentiam deprimantur, in tantum quod non possunt Deum videre debitè, nec amare, vel etiam propter improportionem tam excellentis obiecti, necessariò in∣digent fide vel lumine gloriae, & charitate seu gratia, quae ipsos eleuent ad Deum videndum [unspec D] debitè & amandum. Vnde & Papa Clemens quintus damnat haeresin Begardorum dicen∣tem, quod anima non indiget lumine gloriae ipsam eleuante ad Deum viden dum, & eo beatè fruendum, Extra de haereticis, Ad nostrum. Et hoc nedum nos in statu praesentis miseriae, sed etiam Angeli & primi parentes in statu primae innocentiae similiter indigebant, quando nullum obicem posuerunt mortalem, nec minimum venialem, vt dicit Lumbardus, & pro∣bat per autoritates Augustini 2. sentent dist. 5^a. 24^a. & 29^a. planè. Et si quis dicat, quod virtu∣tes morales satis eleuent affectum ad Deum gratè amandum, contradicetur ei faciliter per pri∣ora: Incidit enim in errorem Pelagij supra dictum, quod videlicet homo solius liberi arbitrij viribus sine gratia possit omnia Dei mandata efficaciter adimplere, sicut praecedentia mon∣strauerunt. Adhuc autem quid simile, sic eleuat Angelos ad amandum? Amplius autem vir∣tutes morales ex operibus generantur, vt patet 2. Eth. 1. & 2. nec speciem suam aut terminos suos excedunt, sed ad similes operationes tantum inclinant, ex qualibus generabantur. Vn∣de [unspec E] dicit ibi Philosophus cap. 2. Operationes & virtutes in eisdem erunt: Sicut enim ex rece∣dere à voluptatibus efficimur temperati, sic effecti maximè possumus recedere ab ipsis; & si∣cut assueti contemnere terribilia & sustinere ipsa efficimur fortes, sic effecti maximè poteri∣mus sustinere terribilia. Cùm ergo nullus ex puris naturalibus diligat Deum gratuito super omnia propter seipsum, sed propter aliquem alium finem, habitus ex talibus multiplicatis dilectionibus generatus tantummodo inclinabit ad Deum similiter, & non aliter diligendum. Quapropter & idem Philosophus 8. Eth. & 9. ostendit, quod quilibet etiam virtuosus, primo & maxime diliget semetipsum, & quod ab hac dilectione omnis alia dilectio & amicitia derinatur. Octaui namque 2. sic ait, Videtur autem & quod ipsi bonum amare vnusquisque;

[unspec A] & infra 7. Sibi ipsi maximè vnusquisque vult bona; & noni libri 4. Amicabilia autem quae ad amicos, & quibus amicitiae determinantur, videntur ex his quae ad seipsum venisse: & in∣fra 8. quaerit, Vtrum oportet amare seipsum maximè, & arguit pro, & contra, & determinat quòd oportet; vbi & infra 9. Omnis, inquit, intellectus eligit optimum sibi ipsi; epieikes autem obedit intellectui: verum enim quòd de studioso, & amicorum gratia multa agere, & pati, & si oporteat, mori: Proijciet enim & pecunias & honores, & totaliter circumpug∣nabilia bona, procurans sibi ipsi bonum. Paucum enim tempus valdè delectari magis vtique eliget, quàm multum quiete; & viuere bene annum, quàm multos annos qualitercunque; & vnam actionem bonam, & magnam, quàm multas & paruas. Morientibus autem & hoc fortè accidit, eligunt vtique magnum sibi ipsis, & pecunias proijciunt vtique, in quo plura recipient amici. Fiunt enim quidem amico pecuniae, ipsi autem bonum, maius autem bo∣num tribuit sibi ipsi. Ecce secundum doctrinam Philosophi quòd virtuosus in operatione [unspec B] sua maximè virtuosa intendit, & amat finaliter, non Deum gratuito propter Deum, sed pro∣prium bonum suum, proprium commodum & seipsum, & Deum fortassis propter se homi∣nem. Vnde & Sixtus Pictagoras in sententiolis suis ait; Sine Deo non poteris viuere Deo; & infra, Sapientem fatum non facit; gratia enim Dei fato non fubiacet. Quapropter & Ansel∣mus de Concord. vlt. dicit, quòd voluntas quae est instrumentum, & naturalis libertas arbi∣trij sine iustitia otiosa est & ancilla facta est suae affectionis quae ad commodum est, quia re∣mota iustitia nihil potest velle, nisi quod illa vult, affectio scilicet commodi; haec autem iu∣stitia proculdubio est gratia Dei ipsa, ex gratiaue dependet. Iustitia namque tribuit vnicuique quod est suum; quare & Deo amorem gratuitum super omnia propter ipsum, secundum par∣tem 30^am Corollarij, primi huius; quod fieri sine gratia nusquam potest, sicut praecedentia suaserunt. Hoc idem Anselmus, & alij Doctores Catholici saepius contestantur:* 2.970 Dicit enim Apostolus, Iustificati gratis per gratiam ipsius, ad Rom. 3. & iterum, Iustificati gratia ipsius, [unspec C] haeredes fimus, ad Titum 3. & iterum, Gratia regnet per iustitiam, ad Rom. 5. & infra 10. de quibusdam opinionis contrariae scribit ita; Ignorantes Dei iustitiam, & suam quae rentes sta∣tuere, iustitiae Dei non sunt subiecti; quod tractans Augustinus de verbis Apostoli, serm. 15. Iustitia, inquit, sit, sed ex gratia sit; à Deo tibi sit, tua non sit: qui & exponens illud Psalmi 118. Feci iudicium & iustitiam, scribit ita; Iustitiae nomine hoc loco non ipsa virtus, sed opus eius significatum est. Quis enim facit in homine iustitiam, nisi qui iustificat impium? hoc est per gratiam suam ex impio facit iustum. Vnde Apostolus, Iustificati gratis per gratiam ipsius:* 2.971 Facit ergo iustitiam, id est, opus iustitiae, qui habet in se iustitiam, quibus & multi Autores si∣milia multa dicunt. Quapropter & euidenter apparet nullam virtutem Philosophicam seu moralem esse veram virtutem, simpliciter rectam, aut iustam, sine charitate & gratia ipsam perficiente, erigente in Deum & ad ipsum finaliter propter ipsum gratuitò dirigente. Non e∣nim parum deest virtuti, cui deest vera causa finalis, recta intentio, iustus finis, & praecipuè ta∣lis [unspec D] finis, qualis cognoscitur esse Deus. Vnde nec minùs clarè perpenditur, nullum opus virtu∣tis huiusmodi per charitatem & gratiam non formatae; & vniuersaliter nullum opus cuius∣piam, veram virtutem charitatis & gratiae non habentis, esse simpliciter virtuosum, rectum, aut iustum; quinimò & quodlibet tale opus, est aliquo modo peccatum. Nam quomodò pos∣set opus esse virtuosum, rectum, & iustum simpliciter, quod non à tali virtute procedit, quae rectam causam finalem simpliciter, rectam intentionem, & iustum finem non habet? imò quomodo posset opus non esse quouismodo obliquitas aut peccatum, quod à recto, debito, & iusto fine simpliciter ad alium distorquetur, & ibi requiescit finaliter vltimatè?* 2.972 Quare & Pla∣to atque Platonici Philosophi excellentes veras virtutes non esse dicebant, nisi quae menti quodammodo imprimuntur à forma illius aeternae immutabilisque substantiae, qui est De∣us: An & haec est virtus de qua Aristoteles 7. Ethic. 1. dicit,* 2.973 Quandam esse super nos virtu∣tem heroicam & diuinam? Quapropter & Augustinus 4. contra Iulianum 4. recitat opi∣nionem [unspec E] contrariam tanquam errorem Pelagianorum, sic alloquens Iulianum; Soletis,* 2.974 ne∣gantes Dei dona esse virtutes, quibus rectè viuitur, & eas naturae voluntatique humanae non gratiae Dei tribuentes, hoc vti argumento, quòd eas nonnunquam habeant infide∣les. Et infra 5. Acerbissimi, inquit, gratiae inimici, exempla nobis opponitis impiorum, quos dicitis alienos à fide abundare virtutibus, in quibus sine adiutorio gratiae solum est na∣turae bonum, licet superstitionibus mancipatum, qui solius libertatis ingenitae viribus, & misericordes crebrò, & modesti, & casti inueniuntur, & sobrij. Sed horum errorem, er∣toneum argumentum redarguit consequenter, ostendens diffusè quòd nulla est in infide∣libus vera virtus, nec aliquod opus rectum; imò & quòd omne opus infidelium est pec∣catum; quòd etiam virtutes infidelium sunt veraciter dona Dei; quare & sexto sic ait,

Absit vt sit in aliquo vera virtus, nisi fuerit iustus verè, nisi viuat ex fide; Iustus enim ex fide [unspec A] viuit. Quis porrò eorum qui se Christianos haberi volunt, nisi soli Pelagiani, aut in ipsis eti∣am fortè tu solus, iustum dixerit infidelem, iustum dixerit impium, iustum dixerit Diabolo mancipatum? Portò si veram iustitiam non habent impij; profectò nec alias virtutes comi∣tes & socias, si quas habent, veras habent; ac per hoc nec continentia, siuè pudicitia, vera virtus est impiorum, quia cum non ad suum referuntur autorem dona Dei, hoc ipso malo, his vten∣tes efficiuntur iniusti. Et infra 8. Nouetis, inquit, non officijs sed finibus à vitijs discernendas esse virtutes; officium est autem quod faciendum est; cum ita{que} facit aliquid homo vbi peccare non videtur, si non propter hoc facit, propter quod facere debet, peccare conuincitur; quae ta∣men non attēdens fines ab officijs separasti, & virtutes veras officia sine finibus appellāda esse ‖ 2.975 dixisti; ex quo te tanta absurditas sequitur, vt veram appellare cogaris iustitiam, etiam cuius Dominam repereris auaritiam. Siquidem manus abstinere ab alieno, si officium cogites, po∣test videri esse iustitiae; si tamen quaeritur, quare fiat, & respondetur, nè plus pecuniae litibus [unspec B] pereat, quomodò iam hoc factum verè poterit esse iustitiae, cum seruiat auaritiae, quales virtu∣tes Epicurus induxit voluptatis ancillas, quae omninò quicquid facerent, propter illam vel adi∣piscendam facerent, vel tenendam? Absit autem, vt virtutes verae cuiquam seruiant nisi illi, vel propter illum, cui dicimus, Deus virtutum conuerte nos. Proindè virtutes quae carna∣libus delectationibus, vel quibuscunque commodis & emolumentis temporalibus serui∣unt, verae prorsus esse non possunt; quae autem nulli rei seruire volunt, nec ipsae verae sunt. Verae quippè virtutes Deo seruiunt in hominibus, à quo donantur hominibus; Deo seruiunt in Angelis, à quo donantur etiam Angelis; quicquid autem bonum fit ab homine, & non propter hoc fit, propter quod fieri debere vera sapientia praecipit, etsi officio videatur bo∣num, ipso non recto fine peccatum est. Et infra 12. recitat replicationem Iuliani haeretici, & respondet sic dicens; Ecce eadem commemoro quae ipse posuisti. Si gentilis, qui non viuit ex fide, nudum, operuerit, periclitātem liberauerit, aegri vulnera fouerit, diuitias honestae amicitiae [unspec C] impenderit, ad testimonium falsum nec tormentis poterit impelli; quaero abs te, vtrum haec o∣pera bona benè faciat an malè, si enim quamuis bona, malè tamen facit, negare non potes eum peccare, qui malè quodlibet facit; sed quia eum non vis peccare cum ista facit, profectò dictu∣rus es, & bona facit, & benè. Fructus ergo bonos facit arbor mala, quod fieri non posse veritas dicit. An dicis hominem infidelem arborem bonam? placet ergo Deo, & vbi erit quod scrip∣tum est, Sine fide impossibile est placere Deo? Vide itaque vtrum infidelē voluntatem audeas dicere bonam voluntatem: Sed fortè dicturus es, misericors voluntas bona est; rectè istud dice∣retur, si quemadmodum fides Christi, id est, fides quae per dilectionem operatur semper est bo∣na, ita misericordia semper est bona: si autē & reperitur mesericordia mala, qua persona pau∣peris accipitur in iudicio; propter quam postremò rex Saul meruit à Domino & vtique miseri∣cordiae damnari, quia contra eius praeceptum captiuo regi per humanum peperit affectum; attente cogita, ne fortè misericordia bona non sit, nisi quae bonae huius fidei fuerit; imò re∣sponde, [unspec D] vt hoc sine dubitatione prospicias, vtrum bonam misericordiam existimes infidelem? Porrò si vitium est malè misereri, proculdubio vitiū est misereri infideliter; quòd si & ipsa per seipsam naturali compassione opus est bonum, etiam isto bono malè vtitur, qui infideliter vti∣tur; & hoc bonum malè facit, qui in fideliter facit; qui autē malè facit aliquid profectò peccat, ex quo colligitur etiam ipsa bona opera, quae faciunt infideles, non ipsorum esse, sed illius qui benè vtitur malis; ipsorum autem esse peccata, quibus & bona malè faciunt, quia non fideli sed infideli, id est, stulta & noxia hoc faciunt voluntate. Et infra 13. Intellige quod ait Dominus, Si oculus tuus nequam est, totum corpus tuum tenebrosum erit; Si autem oculus tuus est sim∣plex, totum corpus tuum lucidum erit; & hunc oculum agnosce intentionem qua quis{que} facit quod facit, & per hoc disce eum qui non facit opera bona, intentione fidei bonae, hoc est quae per dilectionem operatur, totum quasi corpus, quod illis, velut membris, operibus constat, te∣nebrosum [unspec E] esse, hoc est plenum nigredine peccatorum. Amor enim mundi quo quisque ami∣cus est huius mundi, non est ex Deo; amor fruendi quibuscunque creaturis sine amore crea∣toris non est à Deò; Amorautem Dei, quo perueniatur ad Deum, non est nisi à Deo patre per Iesum Christum in Spiritu Sancto. Per hunc amorem Creatoris benè quis{que} vtitur crea∣turis; sine hoc amore Creatoris nullus quisquam benè vtitur creaturis. Quem imitatus & Be∣da contra Iulianum 13. Quod, inquit, dicit (scilicet Iulianus) multos Philosophorum patien∣tiam, castitatem, modestiam, aliasque de Naturae bono habuisse virtutes, constat quòd quicunque Philosophorum Christum Dei virtutem, & Dei sapientiam nescierunt, hi nullam verè virtutem, sicut nec veram sapientiam habere nulla ratione potuerunt. Vndè & in senten∣tijs Prosperi propositione 106. Omnis infidelium vita peccatū est; Bonum enim nihil est sine

[unspec A] summo bono. Vbi enim deest agnitio aeternae & incommutabilis veritatis, falsa virtus est, etiam in optimis moribus. Quapropter & Apostolus, primo ad Corinthios, decimo tertio, Omnes virtutes in charitate radicari demonstrat. Ex his igitur plane constat, quòd nulla virtus Philosophica aut moralis, fine gratia charitatis, est simpliciter vera virtus, recta, aut iusta, nec valet erigere voluntatem creatam ad Deum super omnia propter Deum gratuitò diligendum, quin potius ipsam deflectit, deflexamue detinet, ad cuiuslibet commodum pro∣prium, & scipsum. De necessitate ergo requiritur aliqua virtus superior supernaturalis, he∣roica, & diuina, puta gratia gratis data à Deo, ad erigendum voluntatem creatam insufficien∣tem ex seipsa, ad diligendum Deum super omnia gratuitò propter Deum, & finaliter propter eum. Hoc autem videtur & congruè figurari Ezechielis primo, vbi Propheta sic ait;* 2.976 Vidi & cecidi in faciem meam, & audini vocem loquentis, & dixit ad me; Fili hominis, sta super pedes tuos, sicut & omni homini ex peccato, seu conditione naturae cadenti, seu iacenti lon∣gè [unspec B] inferius, imperatur; sed quia per seipsum non sufficit surgere, neque stare, rectè subiungi∣tur, & ingressus est in me spiritus postquam locutus est mihi, & statuit me supra pedes me∣os, &c. Quis enim est hic spiritus, nisi spiritus gratiae, spiritus Dei sanctus? Quare & Grego∣rius primo super Ezechielem, homilia nona, sic ait; Ecce diuina vox iacenti Prophetae ius∣sit, vt surgeret; sed surgere omninò non posset, nisi in hunc Omnipotentis Dei spiritus in∣trasset. Huic & concordanter Daniel ita dicit; Iacebam consternatus super faciem meam,* 2.977 vultusque meus haerebat terrae, & ecce manus tetigit me, & erexit me super genua mea, & su∣per articulos manuum mearum, &c. Danielis decimo: Quae enim est haec manus, nisi ma∣nus diuinae gratiae adiutricis? Quapropter & Augustinus De spiritu & litera,* 2.978 vndecim. dicit ita; Demonstrare nitimur non in eo nos diuinitus adiuuari ad operandam iustitiam, quòd le∣gem Deus dedit plenam bonis sanctisque praeceptis; sed quia ipsa voluntas nostra sine qua operari bonum non possumus, adiuuetur, & erigatur, impertito spiritu gratiae, sine quo adiu∣torio [unspec C] doctrina illa litera est occidens. Petrus quoque secundo Sent. suarum distinct. 24. Est,* 2.979 inquit, in anima rationali voluntas, vel qua naturaliter vult bonum, licèt tenuiter & exiliter nisi gratia iuuet, quae adueniens iuuat eam & erigit, vt efficaciter velit bonum. Et infra Di∣stinct. 25. vltim. Voluntas, inquit, hominis quam naturaliter habet, non valet erigi ad bonum efficaciter volendum, vel opere implendum, nisi per gratiam liberetur, & adiuuetur; libere∣tur quidem vt velit, & adiuuetur vt perficiat, quia vt ait Apostolus; Non est volentis velle, neque currentis currete, id est, operari, sed miserentis Dei, qui operatur in nobis velle & ope∣rari bonum, cuius gratiam non aduocat hominis voluntas vel operatio; sed ipsa gratia volun∣tatem praeuenit praeparando, vt velit bonum, & praeparatam adiuuat, ne frustra velit, id est, vt perficiat. Amplius autem secundum omnes Philosophos, naturales & morales, omnis forma, & omnis habitus moralis vel intellectualis per operationem suam cognoscitur, & per operationes distinctas & varias, formae distinctae & variae demonstrantur. Cur ergo per ope∣rationem [unspec D] charitatis & gratiae, quae est Deum super omnia charè & gratis diligere, forma seu habitus charitatis & gratiae non probatur? Item omnes Doctores de baptismo, & eius effectu scribentes tenent concorditer, quòd cuilibet ritè baptizato in suo baptismo, tres virtutes The∣ologicae, scilicet fides, spes, & charitas infunduntur, vnà cum gratia informante. Et vt de cae∣tero, nullus super hoc audeat dubitare, sancta Ecclesia istud certissimè definiuit. Nam Io∣hannes Papa Extra, In constitutionibus Clementis, de summa Trinitate, & fide Catholica, recitata vna opinione dicente per virtutem Baptismi paruulis quidem culpam remitti, sed gratiam non conferri; & alia assere••, quòd culpa ipsis in baptismo remittitur, ac virtutes, & informans gratia infunduntur quoad habitum; etsi non pro illo tempore quoad vsum, subiungit; Nos attendentes generalem efficaciam mortis Christi, quae per baptisma appli∣catur pariter omnibus baptizatis, opinionem secundam, quae dicit tam paruulis quàm adul∣tis conferri in baptismo informantem gratiam, & virtutes, tanquam probabiliorem, & di∣ctis [unspec E] Sanctorum, ac Doctorum modernorum Theologiae magis consonam & concordem, sa∣cro approbante consilio duximus eligendam. Item nullus potest exercere operationem pro∣priam alicuius formae nisi praehabita illa forma, sicut nullus potest percutere fortiter, nisi praehabita fortitudine, nec videre acutè nisi praehabito visu acuto; & in intellectuali∣bus, & moralibus similiter; Nullus enim potest facere sapienter aut prudenter nisi praehabita sapientia vel prudentia; nec in moralibus potest quis generaliter benefacere, nisi praehabita aliquali virtute in genere, à qua tanquam à forma bona seu bonitate actio bona procedat.* 2.980 Vnde secundo Ethicorum sexto ostendit Philosophus quòd virtus ha∣bentem perficit, & eius opus bonum reddit; cui & simile ex sexto Ethicorum, 10. recitat tri∣ce••imum quartum huius, & idem videtur de qualibet virtute in particulari, & operatione illius.

Nullus ergo potest iustè velle, nisi praehabita iustitia, nec diligere Deum charè nisi praeha∣bita [unspec A] charitate. Quicunque ergo caret iustitia, charitate, & gratia, non potest ex se iustè vel charè aut gratè velle nec facere, nec hanc potest ex se habere sicut praecedentia docuerunt; & potest probari; quia si posset, hoc esset gratè merendo, seu volendo, vel non sic faciendo; sed non gratè merendo, seu volendo, quia hoc non potest nisi praehabita gratia per proximam ra∣tionem;* 2.981 nec non gratè aliquid faciendo; Non enim congruit rationi, quod gratia detur in praemium & mercedem ei, qui nihil gratum fuerit operatus. (Nam secundum Apostolum 1. ad Cor. 3. Vnusquisque propriam mercedem accipit secundum suum laborem) nec ca∣rens ea potest eam recipere à sola alia creatura. Nullus enim potest gignere aut facere filios Dei, & constituere haeredes regni coelestis, nisi Deus Pater, & Dominus huius regni. Restat igitur vt gratia secundum nomen suum, sine vllis meritis praeuijs gratis detur ingratis, à Deo datore liberalissimo gratiarum.* 2.982 Et propter hanc rationem Anselmus de Concordia, ean∣dem sententiam profitetur; vbi postquam ostendit capitulo octauo; quod rectè velle est finis [unspec B] rationalis creaturae, & quod iustitia est rectitudo voluntatis propter se seruata, quoniam qui solum propter aliud illam seruat, non illam diligit, sed illud propter quod eam seruat, & ideo non est dicendus iustus, nec talis rectitudo nominanda est iustitia, nono capitulo sic adiungit; Dubium non est, quia voluntas non vult rectè nisi quia recta est: Sicut namque visus non est acutus, quia videt acutè, sed id circo videt acutè quia est acutus; Ita voluntas non est recta, quia rectè vult, sed rectè vult quoniam recta est; Cùm autem vult hanc rectitudi∣nem, proculdubio rectè vult. Non ergo vult rectitudinem nisi quia recta est; Idem autem est voluntati rectam esse & rectitudinem habere; palam igitur est, quia non vult rectitudi∣nem, nisi quia rectitudinem habet. Idem de veritate 12. Rectitudinis acceptio prius est na∣turâ quàm habere aut velle illam, quoniam illam habere aut velle, non est causa acceptionis, sed acceptio facit illam velle, & habere. Et sicut patet per eundem De causa Diaboli 17. De∣sertor Angelus amissà iustitiâ, non potest ex se habere voluntatem iustitiae; Imò & sicut appa∣ret [unspec C] supra eiusdem 12. Angelus dispositus ad volendum, non potuit ex se habere suam primam voluntatem, neque beatitudinis aut iustitiae, sed voluntatem commodi naturalem. Huic & consonat dictum eius De concordia vlt. superius recitatum; qui & supra 9. post superius recitata, ostendit quod nullus potest rectitudinem illam recipere nisi à Deo; Consideremus nunc, inquit, vtrum aliquis hanc rectitudinem non habens, aliquo modo eam à se habere pos∣sit; vtique illam à se habere nequit nisi aut volendo, aut non volendo; volendo quidem nul∣lus valet eam per se adipisci, quia nequit eam velle, scilicet rectè, nisi eam habeat; quod au∣tem nolendo valeat eam assequi mens nullius accipit: Nullo ergo modo potest eam habere ex se; sed neque ab alia creatura: Sicut namque creatura nequit creaturam saluare, ita non potest illi dare per quod saluetur. Sequitur ergo quod nulla creatura rectitudinem habeat, nisi per Dei gratiam. Deo ergo largiente inuenimus gratiam eius ad saluandum hominem cum libero arbitrio concordare; ita vt gratia sola possit hominem saluare, nihil eius libero arbitrio [unspec D] agente; sicut fit in infantibus & in intelligentibus, vt ipsa semper adiuuet liberū arbitrium natu∣rale, quod sinc illa nihil valet ad salutem, dando voluntati rectitudinem, quam seruet per libe∣rum arbitrium. Et quamuis non omnibus det, quoniam cui vult miseretur, & quem vult in∣durat; Nulli tamen dat pro praecedenti aliquo merito, quoniam, quis prior dedit Deo & re∣tribuctur ei? Si autem voluntas per liberum arbitrium, seruando quod accepit, meretur aut augmentum acceptae iustitiae, aut potestatem pro bona voluntate, aut praemium aliquod, haec omnia fructus sunt primae gratiae; & gratia pro gratia, & deo totum imputandum est gratiae, quia neque volentis est quod vult, neque currentis est quod currit, sed miserentis est Dei. Nonne & hoc est quod dicit Propheta, Scio, inquiens, Domine quod non est homins via eius,* 2.983 nec viri est vt ambulet & dirigat gressus suos. Ierem. 1. Cuius est ergo, nisi illius de quo alius Propheta sic ait, Apud Dominum gressus hominis dirigetur, & viam eius vo∣let,* 2.984 Psalmo trigesimo sexto; Imò sicut alia litera clatior, A Domino gressus hominis diri∣gentur [unspec E] primò, & post directionem iam factam, viam eius scilicet Domini volet homo secun∣dò.* 2.985 Hoc enim Aug. exponens sic ait, Ipse homo vt velit viam Domini, ab ipso Domino e∣ius gressus dirigentur: Nam si Dominus non dirigeret gressus hominis, tam praui erant vt semper per praua irent, & semitas curuas sequendo redire non possent. Ipse est ergo qui direxit gressus nostros, vt viam eius vellemus. Qui & 1. ad Simplicianum 24. ait; Ad fran∣gendam atque deijciendam superbiam hominum ingratorum gratiae Dei, & audientium gloriari de meritis suis, ista commemorantur: Cùm enim nondum nati fuissent, neque aliquod egissent bonum aut malum, non ex operibus sed ex vocante dictum est, Quia maior seruiet mi∣nori. Vocantis est ergo gratia; percipientis verò gratiam consequenter sunt opera bona, non

[unspec A] quae gratiam pariant, sed quae gratia pariantur. Non enim vt ferueat, calefacit ignis, sed quia feruet; nec ideo benè currit rota, vt rotunda sit, sed quia rotunda est: sic nemo proptereà be∣nè operatur vt accipiat gratiam, sed quia accepit. Non enim potest justè viuere, qui non fue∣rit justificatus, nec omninò viuere, qui non fuerit viuificatus; Iustificat autem gratia, vt ju∣stificatus possit justè viuere. Prima est igitur gratia, secunda opera bona. Idem de fide ad Petrum, 18. dicit, quod Deus intellectuali naturae, Angelis scilicet & hominibus cognoscen∣di ac diligendi se facultatem voluntatem que donauit, vt eam vnusquisque & habere posset & perdere; si quis tamen eam sponte perderet, suo eam deinceps arbitrio resumere non vale∣ret, vt illius esset, illius sanctae cogitationis initia gratuitae dono bonitatis denuò renouandis quibus vellet infundere, cujus fuit in ipso creationis exordio, nullis praecedentibus meritis, spiritus & corpora, locis atque affectionibus, prout ipse sapiens voluit congruis, mirabiliter [unspec B] ordinare. Et infra 21. Bonae inquit voluntatis & cogitationis initium non homini ex scipso nasci, sed diuinitùs & praeparari & tribui, in eo Deus euidenter ostendit, quod neque diabo∣lus, neque aliquis Angelorum ejus, ex quo ruinae illius merito in hanc sunt inferiorem detrusi caliginem, bonam potuit aut poterit resumere voluntatem. Quod si possibile esset, vt humana natura, postquam à Deo auersa bonitatem perdidit voluntatis, ex seipsa rursus eam habere potuisset; multò possibilius hoc natura haberet Angelica, quae quanto minus grauatur terre∣ni corporis pondere, tanto magis hac esset praedita facultate: Sed ostendit Deus vndè bona voluntas hominibus detur, quam sic amiserunt Angeli cum haberent, vt amissam deinceps habere non possent. Idem 12. de Ciuit. Dei, 9. probat, quod si boni Angeli fuerunt prius sine bona voluntate, non potuerunt eam habere ex se; quia si eam ipsi, Deo non operante, fecerunt, meliores à seipsis, quam ab illo facti sunt; quod absit: & si non potuerunt seipsos facere meliores, quam cos ille fecerat, quo nemo melius quicquam facit; profectò & bonam voluntatem qua meliores essent, nisi operante adjutorio creatoris habere non possent. Sed [unspec C] obijcietur fortassis per illud, 2. Eth. 1. & 2. quod virtus moralis generatur ex operibus simi∣libus praecedentibus, vt justitia, temperantia, & fortitudo, ex justè, temperatè, & fortiter o∣perari; ergò aliquis potest virtuosè operati non habendo virtutem. Item aliàs fatuum vide∣retur & vanum appetere & desiderare virtutes: Nullus enim hoc potest nisi eas habendo; sed superfluum videtur & fatuum aliquem desiderare, & appetere hoc quod habet. Item hoc videtur in artibus manifestum: Nullus enim habet artem citharizandi, aut aedificandi, nisi prius citharizando, aut aedificando, vt patet per Philosophum, 2. Eth. 1. & 9. Meta∣phys. 14. Ad haec potest responderi sicut respondet Philosophus 2. Eth. 4. ad similem quae∣stionem. Quia enim dictum erat prius, quod virtus ex operibus generatur; quaereret aliquis, inquit, qualiter dicimus, quoniam oportet iusta operantes iustos fieri, & temperata tempe∣rantes? Si enim operantur iusta & temperata, iam sunt iusti, & temperati. Et respondet quod tales non operantur iustè & temperatè, sed iusta & temperata: & dicit quod opera [unspec D] iusta & temperata dicuntur, quandò sunt talia, qualia iustus & temperatus operabitur. Ali∣ter tamen nec improbabiliter potest dici, quod quicunque talia operatur, & non omninò ca∣sualiter, sicut bosinuenit leporem aut perdicem, hoc facit ex aliqua forma virtutis, & virtu∣te, quam habet, largè loquendo. Nam secundum eundem Philosophum, 6. Eth. vlt. duplex est virtus, vna principalis, alia naturalis; vel vna acquisita, alia vero innata; & hoc probat per communem experientiam, ita dicens; Omnibus enim videtur singulos morum existere natura; aliqualiter enim iusti, & temperati, & fortes, & alia habemus confestim à natiuitate. Etenim pueris & bestiis naturales existunt habitus, sed sine intellectu nociui videntur, quem∣admodum corpori forti sine visione moto accidit falli fortiter, propter non habere visum, sic & hic. Si autem accipiat intellectum habitus similis existens, tunc erit propriè virtus. Et ra∣tio hoc conuincit: Si enim propter hoc, quod homo post multa tristia opera sentit se fortiter inclinari ad talia faciliter & delectabiliter operandum, concludit se habere virtutem mora∣lem [unspec E] taliter inclinantem. Quare si quis naturaliter, similiter, vel vehementiùs, faciliùs, & de∣lectabiliùs inclinetur, non ‖ 2.986 concludit se habere virtutē huiusmodi naturalem? & hanc forsan virtutem contra virtutem acquisitam quam hic vocat principalem, in praedicamentis distin∣guens, sub nomine dispositionis posuit in prima specie qualitatis. Has etiam virtutes ne∣dum naturales aut morales, sed etiam intellectuales & artificiales, Mathematici videre se re∣putant in natiuitatibus puerorum; Ideoque antiqui prudentes, inuestigata diligenter & cog∣nita naturali habilitate pueri cuiuscunque secundum illam quemlibet ad quodlibet congruè applicabant. Quare & inter cos tunc temporis omnes artes excellentissimè viguerunt. Vndè & 3. Eth. 13. scribitur isto modo, Innasci oportet quemadmodum visum habentem, quo iudicat benè, & quo secundum veritatem bonum desiderabit, & est bene natus, cui hoc

innatum est benè: Quod enim maximum & optimum, & quod ab alio non possibile accipete, [unspec A] neque discere; sed quale innatum est, tale habebit, & quod benè & optimè hoc innatum esle perfecta & vera erit vtique bona natiuitas. Quare & Aristoteles 5. Polit. 9. recitat Socratem affirmantem naturam producere prauos & meliores disciplina; & addit, Hoc ipsum dicens fortè, non malè: Contingit enim esse aliquos, quos disciplmari, & fieri studiosos impossibile est. Quapropter & in secret. secret. 3. part. 10. scribit ita; Est consideranda genesis in quibus∣dam, quia generatus saepè disponitur juxta vim Planetarum, qui sunt in regione suae gene∣scos, & si fortè contingat, quod genitores genitum doceant aliquam artium, na••ura superior attrahet eum multoties ad artem sideris conuenientem. Nam simile huic accidit quibusdam hominibus, qui conuenerunt in quadam villa, & hospitati fuerunt apud quendam textorem, cui natus est in illa nocte filius, cuius genesin hospites acceperunt, & ordinauerunt eius Pla∣netas. Fuit ergo eius genesis in Venere, & in Marte, gradu suo existente Geminis cum Libra; sidera verò contraria & pessima nondum fuerunt orta: Ostendit ergo eis genesis, quod Puer [unspec B] erat futurus sapiens, curialis, velocis manus, boni consilij, diligendus à Regibus: Occultaue∣runt ergo hoc, coelantes à Patre. Creuit ergo natus in prosperitate, & crediderunt, ac nisi sunt genitores instruere cum aliquam artem de operibus suis, sed nihil potuit ex his addiscere: Verberantes autem ipsum, & flagellantes grauissimè, exposuerunt ipsum voluntati suae. In∣clinauit ergò se juuehis ad homines possidentes disciplinas, & acquisiuit scientias, & sciuit cursus & tempora supercoelestia, & mores, ac regimina Regum, & ecce factus est bajulus Re∣gis. Vbi & immediate subjungit; Contrarium huic accidit ex mirabilibus operibus & dispo∣sitionibus Planetarum, & naturis eorum, illud quod conuenit, vt duobus natis Regis Indiae, facta comparatione ad genesin, sed occultum fuit Regi, Quandò ergo creuit vnus puerorum, credidit Rex eum instruere scientijs; Misit ergo eum per Indiam, & per alias Prouincias ho∣norificè, sicut decet filium tanti Regis; sed nihil profuit diligentia Patris, quia non potuit in∣clinate animum & naturam, nisi ad fabrile artificium. Propter quod turbatus est Rex valdè, [unspec C] conuocauitque sapientes omnes sui Regni, qui requisiti, omnes conueniunt in hoc quod re∣linqueretur his ad quae natura pueri reducebat ipsum; factum est ergo ità, & multoties acci∣dit huic simile. Quamobrem & Ouidius 1. de vetula rèfert ità:

Tempus erat cum Philosophos Respublica quondam Quaerebat magnis in sumtibus, vtilitati Communi vigilans, & eos tractabat honestè Vt sibi consulerent summis in rebus agendis. Tunc vesum sentoribus est, in qualibet vrbe Vt pueros dociles ex pluribus ingeniosis Eligerent mittendos ad gymnasia, causâ Discendi, quibus ad victum stipendia grata [unspec D] Prastarent vrbs quaeque suis. Et ibi faciebant Discerni per iudicium Pysiognomicorum, Quae quibus ars discenda foret, sic ars sua cuique Assignabatur, sic nissae quilibet arti Semper adhaerebat, & in vna quemlibet esse Perfectum sat erat, nec eum mutare licebat. Tunc viguere artes, perfectè cognita quaeque Tunc erat, & poterat perfectè posteritati Tradi, scribendisque libris per magna vacabat: Tunc matheses solae doctrinae nomine dignae Sectores habuere suos, tunc vtilitatis Quaeque quid afferret clarebat apud studiosos. [unspec E]

Potest igitur homo ex virtutibus talibus sibi innatis talia operari, sed non charè, nec gratè modo praedicto: Charitas enim & gratia non sunt nobis innatae: Eramus enim natura filij irae ad Ephes. 2. Et per haec patet ad obiecta,* 2.987 & maxime ad primum & vltimum obiectorum; Secundum verò non procedit: Licet enim aliquis habeat virtutem, potest desiderare virtu∣tem dupliciter, scilicet vt sibi plenius augeatur, sicut Apostoli à Domino petierunt, Adauge nobis fidem Luc. 17. vel vt stabiliter conseruetur iuxta illud Psalmi 15. Conserua me, Domine,* 2.988 & 67. Confirma hoc Deus quod operatus es in nobis; & sic respondet Ansel. De concordia vbi prius. Si autem adhuc aliquis instantius vrgeat, supponendo, quod non quilibet

[unspec A] habet virtutem quamlibet naturalem, vel si habeat, tollat Omnipotens sibi vnam, puta ar∣tem citharizandi, & adhuc potest addiscere, citharizare, & non nisi artificialiter operando, quia si inartificialiter, & multiplicet talia opera, ipsa generabunt similem habitum in eo, vt pa∣tet 2. Eth. vbi prius; non ergo acquiret artem, sed magis inertiam & errorem. Potest ergo non habens artem, artificialiter operati; quare & carens virtutibus, virtuosè. Dicendum quòd ‖ 2.989 ad hoc quòd talis citharizet exiliter quantumcunque, habet in anima sua ex propria inuentione, aut imaginatione vel exauditione & aliquali doctrina, aliquod idolum, & aliqualem similitu∣dinem citharizationis, quae ipsum aliqualiter dirigit citharizando; aliter enim non magis à pro∣posito tangeret vnam chordam quàm aliam, nec magis à proposito citharizaret quàm saltaret sed forsan purè casualiter, sicut bos cornibus citharam ventilando, & ex tali tactione chorda∣rum quantum cunque multiplicata, nunquam fieret citharoedus. Dico ergo quòd talis ex pro∣pria imaginatione vel auditione alterius habet aliquam speciem & formam citharizationis à qua sua citharizatio procedit, & per vsum crescit continuè ad perfectum; & haec videtur res∣ponsio [unspec B] Philos. 9. Met. 14. dicentis; Videtur impossibile esse citharoedum esse,* 2.990 qui non citha∣rizauit: nam ad discens citharizare citharizando addiscit. Vnde sophisticus elenchus factus est, quia non habens quis scientiam, faciet cuius est scientia; addiscens enim non habet scientiam; & respondet; Sed quia, inquit, eius quod fit, factum est aliquid, & totaliter eius quod moue∣tur, motum est aliquid; palam autem in his quae de motu, hoc & discentem necesse habere ali∣quid scientiae forsan; vbi textus Auerrois dicit expressiùs & sine forte, & addit; Non ergo mo∣uetur aliquod ad aliud, nisi de illo ad quod mouetur in se; vbi dicit Auerroes;* 2.991 Omne quod ge∣neratur & fit aliquid, impossibile est hoc fieri nisi habeat aliquid, ex eo quod habebit in po∣stremo: verbi gratia, quoniam impossibile est vt citharizet, nisi qui habet aliquid de arte citha∣rizandi; & ideo asinus non addiscit citharizare, neque homo qui non est innatus citharizare. De charitate autem & gratia non possumus habere minimam scintillam à nobis, nec ab aliqua creatura, sicut superius est ostensum; quare nec aliquid gratè facere propter Deum; quaprop∣ter [unspec C] nec aliquid mereri ab eo, nisi prius cam dederit nobis gratis. Adhuc autem forsitan quis∣nam dicet, quòd gratia multum facilitat hominem ad implendum Dei mandata, & dicitur ne∣cessaria homini hac de causa; sed tunc posset homo sine gratia, licèt difficilius haec implere contra priora. Cur etiam non possent Angeli, mole corporis deprimentis nullatenus aggraua∣ti sine gratia facillimè haec implere, contra praemissa? Amplius autem & iste est Pelagij filius in hac parte. Ipse enim dixit gratiam ad hoc dari hominibus, vt quae facere per liberum iubentur arbitrium, facilius possent implere per gratiam,* 2.992 sicut de ipso recitat August. de haeres. vbi pri∣us, primi contra Pelagium & Caelestium de gratia Christi, & de peccato originali, 7. & 23. de verbis Apostoli sermone 13. & alijs locis multis. Item haec haeresis fuit damnata solenniter in Concilo Mileuitano, cui interfuit Augustinus, contra Pelagianos, sicut recitatur in Canon. de Consecrat. dist. 4. ca. vlt. in haec verba; Placuit, vt quicun{que} dixerit ideo nobis gratiam iustifi∣cationis [unspec D] dari, vt quod facere per liberum iubemur arbitrium, faciliùs possimus implere per gra∣tiam, tanquam & si gratia non daretur, non quidem facile, sed tamen possimus etiam sine illa implere mandata diuina, anathema sit.* 2.993 Et hoc idem recitat sanctus Prosper in libro suo de praedicatoribus gratiae Dei contra Cassianum 21. vnà cum ratione Pontificum, propter quam illud dictum Pelagij tanquam haereticum damnauerunt, at que inquit; In illius damnatae sen∣tentiae foueam cadat, qua dicitur à Deo nobis gratiam iustificationis dari, vt quod facere per liberum iubemur arbitrium, facilius possimus implere per gratiā; tanquam etsi gratia non da∣retur, non quidem facile, sed tamen possemus etiam sine illa implere diuina mandata; quod & Catholici Pontifices dignum anathemate censuerunt. Vtendum est nobis eo, quo vsi sunt te∣stimonio dicentes; De fructibus enim mandatorum Dominus loquebatur, vbi non ait; Sine me difficilius potestis facere, sed ait; Sine me nihil potestis facere.‖ 2.994 Adhuc vicarius Pelagij forsitan respondebit, & dicet, ideo gratiam esse necessariā ad implendum diuina mandata, quia per ip∣sam [unspec E] diuina mādata reuelantur hominibus, & boni ac mali discretio demonstratur; qua reuela∣tione & discretione per gratiā habita, potest homo ea implere viribus propriae voluntatis: Sed istud reuincitur per praemissa. Rursum & secundū istam sententiam; Ante legem datam homi∣nibus vel Angelis, gratia non fuisset eis necessaria ad Deum super omnia gratuitò diligendum; vel si nunc legis potētia tolleretur, & homo lege naturali naturalis rationis iudicio traderetur, gratia Dei nullatenus indigeret, quorum opposita superius patuerunt. Adhuc autem & hoc dato, Pelagij error redit. Augustinus namque primo contra Pelagium & Caelestium de gra∣tia Christi, & de peccato originali, secundo, loquens de Pelagio, scribit ita; Gratiam Dei & adiutorium, quo adiuuamur à Domino ad non peccandum, aut in natura & libero ponit arbitrio, aut in lege aut doctrina; vt videlicet cùm adiuuat Deus hominem vt declinet à

malo, & faciat bonum, reuelanco, & ostendendo quid fieri debeat, adiuuare credatur, [unspec A] non etiam cooperando, & dilectionem inspirando, vt illud quod faciendum esse agnouerit, faciat. Et infra 7. recitat verba Pelagij sub hac forma; Adiuuat nos per doctrinam & reue∣lationem suam, dum cordis nostri oculos aperit, dum nobis, ne praesentibus occupemur, fu∣tura demonstrat, dum diaboli pandit insidias, dum nos multiformi & ineffabili dono gratiae coelestis illuminat; qui hoc dicit, gratiam tibi negare videtur, an & liberum hominis arbitri∣um & Dei gratiam confitetur? Et infra 8. Hoc, in quit, est gratiam Dei ponere in lege aut doctrina. Hic itaque apparet hanc cum gratiam confiteri, qua demonstrat & reuelat Deus, quid agere debeamus, non qua donat atque adiuuat vt agamus, cùm ad hoc potiùs valeat le∣gis agnitio, si gratiae desit opitulatio, vt fiat mandati praeuaricatio. Vbi enim non est lex, ait Apostolus, nec praeuaricatio; & concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret; Non concu∣pisces. Ac per hoc vsque adeo aliud est lex, aliud gratia, vt lex non solum nihil prosit, verùm etiam plurimum obsit, nisi adiuuet gratia, & hoc ostendatur legis vtilitas, quoniam [unspec B] quos facit praeuaticationis reos, cogit confugere ad gratiam liberandos, & vt concupiscentias malas superent adiuuandos: Iubet enim magis, quàm iuuat; docet morbum esse, non sa∣nat; Imò ab ea potius, quod non sanatur, augetur; vt attentius & solicitius gratiae medici∣na quaeratur, quia litera occidit, spiritus autem viuificat. Idem de gratia & libero arbitrio 25. Quid est, inquit, quod vanissimi homines, & peruet sissimi Pelagiani, legem dicunt esse Dei gratiam, qua iuuamur ad non peccandum? Quid est quod miseri dicunt, qui sine vlla dubi∣tatione tanto Apostolo contradicunt? Ille dicit peccatum vires aduersus hominem accepis∣se per legem, & eum per mandatum, quamuis sanctum, & iustum, & bonum, tamen occide∣re, & per bonum operati ei mortem, de qua non liberaretur, nisi viuificaret cum spiritus, quem litera occiderat, sicut alio loco dicit, Litera occidit, spiritus autem viuificat; & isti indo ciles contra lucem Dei caeci, & contra vocem Dei surdi, occidentem literam viuifica∣re dicunt, & viuificanti spiritui contradicunt. Et infrà 28. Quis ita scit surdus aduersus A∣postolicas [unspec C] voces? quis ita desipiat, imò insaniat nesciens quid loquatur, vt audeat dicere le∣gem esse gratiam, cùm clamet, qui sciebat quid loqueretur, Qui in lege iustificamini à gratia excedistis? Idem adhuc de spiritu & litera 2. sic ait, Illis acerrimè ac vehementissimè re∣tistendum est qui putant sine a diutorio Dei per seipsam vim voluntatis humanae, vel iustitiam posse perficere, vel ad eam tendendo proficere: & cùm vrgeri caeperint, quomodo id praesu∣mant asserere fieri sine ope diuina, reprimunt se, nec hanc vocem audent emittere, quoniam vident quàm sit impia & non ferenda; sed aiunt, ideo ista sine ope diuina non fieri, quia & hominem Deus creauit cum libero voluntatis arbitrio, & dando praecepta ipse docet, quomo∣do homini sit viuendum, & in eo vti{que} a diuuat, quod docendo ignorantiam aufert, vt sciat ho∣mo in operibus suis, quid euitare, & quid appetere debeat, quo per liberum arbitrium natura∣liter in situm viam demonstratam ingrediens, continentur, & piè, & iustè viuendo ad beatam candem que aeternam vitam peruenire mereatur. Nos autem dicimus humanam voluntatem [unspec D] sic diuinitus adiuuari ad faciendam iustitiam, vt praeter quod creatus est homo cum libero vo∣luntatis arbitrio, praeterque doctrinam quâ ei praecipitur, quemadmodum viuere debeat, acci∣piat Spiritum Sanctum, quo fiat in animo delectatio, dilectioque summ: illius, atque incom∣mutabilis boni quod Deus est; etiam nunc cùm adhuc per fidem ambulatur, nondum per speciem, vt hac sibi velut arra data gratuiti muneris, inardescat in haerere Creatori, atque in∣flammetur accedere ad participationem illius veri luminis, vt ex illo ei bene sit, à quo habet vt sit. Nam neque liberum arbitrium quicquam, nisi ad peccandum, valet, si lateat veritatis via; & cùm id quod agendum, & quo intendendum est coeperit non latere, nisi etiam delectet, & ametur, non agitur, non suscipitur, non bene viuitur; vt autem diligatur, charitas Dei dif∣funditur in cordibus nostris, non per liberum arbitrium quod surgit ex nobis, sed per Spiri∣tum Sanctum qui datus est nobis. Adhuc autem & Concilium superius allegatum, sicut re∣citatur in canone vbi prius, cap. penult. ita dicit, Quisquis dixerit eandem gratiam Dei per [unspec E] Iesum Christum Dominum nostrum propter hoc tantum nos adiuuare ad non peccandum, quia per ipsum nobis reuelatur & aperitur intelligentia mandatorum, vt sciamus quid appe∣tere, quid vitare debeamus, non autem per illam nobis praestari, vt quod faciendum cognoue∣rimus, etiam facere debeamus, aut valeamus, anathema sit. Si quis autem in insaniam tantam proruperit, vt dicat gratiam Dei necessariam homini ad implenda diuina mandata esse libe∣rum arbitrium à Deo homini gratis datum, à Pelagiani voragine pelagi absorbetur. Con∣stat enim ex autoritatibus Augustini praemissis, hanc esse Pelagianae vesaniae vanitatem; qui & 1. contra Pelagium & Coelestium de gratia Christi, & de peccato originali 2. Cum, inquit, Pelagius tria constituat, atque distinguat, quibus diuina mandata dicit impleri, possibi∣litatem,

[unspec A] volūtatem, actionem; possibilitatem scilicet qua potest homo esse iustus; voluntatem qua vult esse iustus; actionem qua iustus est; horum trium primum, id est, possibilitatem da∣tam confitetur à creatore naturae, nec esse in nostra potestate, sed eam nos habere si nolimus; duo verò reliqua, id est, voluntatem & actionem nostram esse asserit, atque ita nobistribuit, vt nobis non esse, nisi à nobis contendat. Ecce patenter quid Pelagius gratiam Dei vocat, possibi∣litatem videlicet naturalem à creatore naturae, beneficio creationis ‖ 2.995 gratuito nobis datam. Hanc etiam haeresin recitat Augustinus de natura & gratia 53. & de gratia & libero arbitrio 28. & eam redarguit hic & ibi. Iste quoque sic errans incidit in haeresin Pelagij supradictam, quae ponit hominem per liberum suum arbitrium posse implere diuina mandata, qui & po∣test faciliter corrigi per praemissa. Praeterea dicit Apostolus 1. ad Cor. 15. Abundantiùs illis omnibus laboraui, non autem ego, sed gratia Dei mecum: Et quomodo non ipse, sed gratia, si ipse vel liberum eius arbitrium gratia nuncupetur. Adhuc autem Pelagiani quidam moder∣ni [unspec B] respondent, dicendo, quòd homo ex naturalibus suis puris potest diligere Deum super omnia gratis propter seipsum, secundum substantiam ipsam actus, non tamen meritoriè, vel saltem non meritoriè de condigno, licet forsan de congruo, sine gratia comitante: Sed istud non congruit rationi, & refellitur per praemissa. Praeterea, secundum istos, habens gratiam di∣ligendo Deum, & seruando eius consilia ac mandata potest mereri etiam de condigno; cur er∣go si carens gratia faciat pro Deo similia vel maiora aeque recta intentione vel rectiori, aequè sincero affectu vel sinceriori, aequè grato amore vel etiam gratiori, non similiter vel magis meretur? Nam quantum est ex parte operum vel operantium, opus huius est aeque bonum cum opere illius vel melius; quare & aequè acceptabile pro solutione antiqui debiti pro pec∣cato, & pro redemptione animae suae, & pro mercatione regni coelestis. Si ergo Deus pretium huius accepret, & aequè iustum vel iustius pretium illius repellat, est personarum acceptor, nec iudicat aequitatem. Item secundum omnes Catholicos, imò & secundum inimicos gratiae ip∣sos [unspec C] Pelagianos haereticos, gratia multum alleuiat cuiuslibet operis grauitatem: Reddit enim ingum Domini suàue, & onus eius leue. Carens ergo gratia, similia operans, cum habente difficiliùs operatur; plus ergo meretur.* 2.996 Dicit enim Philos. 2. Eth. 3. circa difficile autem sem∣per ars sit & virtus; etenim bene, melius in hoc; id est, quod sine difficultate est bene, in hac est melius; & 3. Eth. 18. probat, quòd fortitudo magis consistit circa timores, quàm audacias, & quòd haec laudabilior est quàm illa, & secundū quosdam, quàm temperantia, per hoc quòd difficilius est tristia sustinere, quàm à ‖ 2.997 delectabilibus abstinere; & 5ⁱ. libri 2^o. Pessimus, inquit, qui ad seipsum & ad amicos vtitur malitia; optimus autem non qui ad seipsum virtute, sed qui ad alterum; hoc enim opus difficile. Venerabilis quoque Beda 2. de Temporibus 1. ad hoc idem allegat Hieronymum super Euangelia ponentem nuptias in 30. fructu, & viduas in 60. hac de causa: Quanto, inquit, maior est difficultas ab expertae quondam voluptatis illecebris abstinere, tanto maius & praemium. Ampliùs autem tunc carens gratia, posset diligere Deum [unspec D] ex toto corde, & ex tota anima, & ex tota virtute, & mente finaliter propter ipsum: & proxi∣mum, sicut seipsum similiter propter Deum, & caetera praecepta atque consilia in omnibus obseruare; quare & esse in statu salutis, finaliter{que} saluari secundum praemissa & contra prae∣missa: Sola nam{que} Dei gratia efficit Dei filios & amicos, sicut priora testantur;* 2.998 dicitque Pro∣pheta. Qui coronat te misericordia & miserationibus, Psal. 102. Et Apostolus magis planè, Gratia autem Dei vita aeterna ad Rom. 6. quod & tenet fides Ecclesiae generalis. Alij adhuc fingunt, quod homo sine gratia ex seipso potest perficere diuina mandata secundum substan∣tiam operis, non tamen secundum intentionem mandantis, quae est quod fiant in gratia: sed horum fictio confringetur vt aliae praecedentes. Istud quoque videtur mirabile, quia respici∣endo vetus Testamentum & nonum, & omnes Doctores & expositores eorum, non apparet aliud esse de intentione mandantis, nisi gratis haec facere propter Deum; & co ipso videtur eis, quòd talis sit in gratia, scilicet arguendo à posteriori ad prius, & ab effectu ad suum efficiens; [unspec E] & eodem modo omnes Doctores, & praedicatores veteres, & moderni, praedicando & do∣cendo populum Dei viam salutis, nihil aliud praedicant, nisi quòd gratis propter Deum faci∣ant cius mandata, & consilia; nec dicunt, faciatis haec in gratia; imò dicunt, vt videtur, quòd eo ipso, quòd haec sic faciant, gratiam Dei habent, illam scilicet de qua loquor, quae gratificat nos ad vitam, velut radicem à qua pullulant isti rami. Et huius contrarium non videtur mihi sine periculo praedicandum, scilicet quòd licet quis diligat Deum gratis ex toto corde &c. & exerceat omnia opera pietatis erga proximum propter Deum, & sustineat propter eum omnia poenalia & aduersa perseueranter vs{que} ad finem, & tunc ardentissimo & purissimo Dei amore, propter defensionem legis Dei, morte durissima consummetur, adhuc tradetur morti secun∣dae, & tormentis infernalibus sine fine. Praedicent hoc qui velint, ego non auderem talia prae∣dicare,

ne forte cùm alijs praedicarem, ipse reprobus efficerer, dum spem piorum subruerem, [unspec A] & multorum refrigescere facerem Charitatem. Eccè quam expressa sunt ad hoc testimonia veritatis; Ecce testimonium Ioelis 2. Quicun{que} inuocauerit nomen Domini saluus erit; quod & Apostolus ad Rom. 10. contestatur; Et Luc. 10. quaesiuit quidam à Domino, Magister, quid faciendo vitam aeternam habebo? At ille dixit, In lege quid scriptum est? ille respondit, Di∣liges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo &c. & proximum tuum sicut te; dixitque illi, rectè respondisti, haec fac & viues. Si tamen potuisset haec fecisse sine gratia gratificante ad vi∣tam, non fuit vera ista doctrina veritatis; Non enim sequitur, Haec fac, etiam perseueranter vsque ad finem, ergo viues; hoc enim posset facere sine gratia, sine qua vtique nullus viuet; Et si tu dicas, quòd Saluator intellexit, quòd haec faceret in gratia; cum ergo ille modus faciendi sit magis necessarius quam ipsum factum, nec est homini per se notus, nec ipse docendo, & praecipiendo istum modum expressit, videtur quòd talis doctrina sit nimium diminuta, & quòd inijciat hominibus laqueum, & eos in damnationis aeternae periculum introducat. Ta∣cet [unspec B] enim gratiam, sine qua nullus gratificatur, nec intrat ad vitam, & exprimit vnum factum mortuum, innuendo patenter quòd hoc facere sufficiens est ad vitam; velut si medicus infir∣mo simplici, ipsum consulenti quid faciendo vitam temporalem haberet, absolutè responde∣ret dicendo, Comede carnes ‖ 2.999 tiri, nec diceret sibi modum quo in ‖ 2.1000 tiriaca salubriter praepa∣rantur, faciliter huiusmodi simplici mortis ferculum praepararet, quod quilibet zelans medi∣cus euitabit: sed absit quòd medcus corporum, sit zelantior nostro medico animarum. Do∣minus enim zelotes nomen eius Exod. 34. Ad hoc idem est totus ille longus sermo Domini∣cus Iohan. 15. Ego sum vitis vera, &c. vbi docet discipulos quomodò fructificare debent, sci∣licet manendo in ipso, vbi & consequenter exponit, quomodo debent manere in ipso: Ma∣nere, inquit, in dilectione mea; & adhuc sicut Magister bonus, docet quomodò debent in di∣lectione eius manere, Si inquiens, praecepta mea seruaueritis, manebitis in dilectione mea; & post exponit singulariter quomodò seruare debent praecepta sua, de quibus pluraliter dixit eis, [unspec C] cum dicit, Hoc est praeceptum meum, vt diligatis inuicem sicut dilexi vos. Quam adhuc si∣militudinem noluit in expositam pertransire, sed dixit, Maiorem hac dilectionem nemo ha∣bet, vt animam suam ponat quis pro amicis * 2.1001. Quicun{que} ergo hanc dilectionem habet, manet in Deo, & fert in gratia fructum multum. Item Cyprianus, Augustinus, & vnanimiter omnes Doctores, & tota sancta Dei Ecclesia indubitanter affirmant, quòd quicun{que} licet non renatus ex aqua, pro confessione Christi fuerit interfectus, baptismo sanguinis proprij baptizatus, statim in Coelo cum Sanctis Martyribus corona gloriae coronatur, & hoc est quod Chri∣stus ipse testatur, Matth. 10. ita dicens; Omnis qui confitebitur me coram hominibus, con∣fitebor & ego eum coram Patremeo, qui in Coelis est. Huic quoque similem tenent senten∣tiam, de adulto baptizari volente & morte praeuento, sicut allegat Lumbardus 4. Sent. dist. 4. & alibi saepè claret; quòd tamen temerariè nimis affirmare praesumerent, si possent haec fieri sine gratia charitatis, sine qua constat neminem posse saluari. Item gratia ista est quidam [unspec D] habitus, & diligere Deum super omnia gratuitò propter ipsum proprius actus eius; actus au∣tem est finis, & perfectio habitus, sicut vicessimum primum capitulum ostendebat; Quare & habitus est propter actum non è contra. Ad hoc ergo vult Deus, quod homines habeant gratiam, vt per eam faciant gratuitò opera praetaxata. Si ergo possent sine gratia ista sic facere, sufficeret Deo, & illis; Imò nulla ratio, nulla causa, nulla vtilitas Deo nec ho∣mi••i videretur, quare haec fieri deberent in gratia, cum possent aequaliter fieri sine ipsa, fed potius videretur quantum ad omnem actionem, superflua penitus & inanis, sicut quan∣tum ad omnem significationem cifra cum fuerit vltima figura: Et siquis dicat quòd ad hoc vult Deus, quòd opera nostra fiant in gratia, quia sic possunt facilius fieri, incidit in erro∣rem Pelagij supradictum, & etiam tunc qui faceret ea sine gratia, propter difficultatem maiorem amplius mereretur, sicut superius est argutum. Item quilibet habitus moralis vel alius cognoscitur per suum effectum, scilicet per hoc, quod aliquis opera talis virtutis prom∣tè [unspec E] & dilectabiliter operatur; Vndè secundo Ethic. tertio. Signum autem oportet facere ha∣bituum super venientem voluptatem, vel tristitiam operantibus. Qui enim recedit a vo∣luptatibus corporalibus, & hoc ipso gaudet, temperatus est, & qui sustinet pericula & gau∣det, vel non tristatur, fortis; Et secundo Post. vlt. arguit Aristoteles contra Platonem po∣nentem habitus ‖ 2.1002 cognitiuos principiorum inesse nobis à natura, sed latere, sic dicens; Si quidem habemus ipsos, inconueniens est; Contingit enim certissmas babentem cognitiones principiorum demonstrantem latere. Cum ergo charitas & gratia sit habitus perfectissimus, potest per operationes cognosci, & hoc videtur ipsa veritas docuisse, cum dixit, A fructibus eorum cognoscetis eos. Mat. 7. Et infra 12. Ex fructu arbot cognoscitur. Et Ioh. 13. dat pro

[unspec A] hac cognitione habenda regulam generaliter specialem, & specialiter generalem; in hoc, in∣quit, Cognoscent omnes, quia Discipuli mei estis, si dilectionem habueritis adinuicem, quod & infra 15. prosequitur planius multum & plenius, sicut superius erat allegatum. Et in ista sententia videntur Doctores, & Tractatores Scripturae Canonicae vnanimiter concor∣dare: Quicunque ergo talia operatur, & taliter habet gratiam charitatis. Item si operans in gratia aliquid mereatur, ergo et carens gratia, si similia similiter operetur: Nam actus illius per omnia est aequè bonus, sicut actus alterius gratiosi, maximè cùm gratia sua nullo modo informet, nec efficiat aut dirigat actum suum. Si dicatur, quòd gratia, eo ipso quòd stat ibi, reddit actum meritorium, hoc non videtur, cùm in actu facto ex puris naturalibus nihil penitùs faciat, sicut in cucumerario formido nihil custodit, sed stat ibi caeca, surda, & muta, ac mortua, nec plus facit ad talem actum gratia illa in anima, quàm faceret in ‖ 2.1003 calice, in bursa, vel in arca. Item, si actus gratiosus propter hoc reddatur meritorius, quia fit à gra∣tioso, licèt non à gratia, sequitur quòd actus sui indifferentes, imò & peccata venalia, & [unspec B] vniuersaliter omnes actus sui sint meritorij regni Dei, & hoc etiam de condigno, cùm tamen possit diligere vxorem ex affectione carnali, mentiri iocosè, dare eleemosynam propter ina∣nem gloriam venialem, & multa similia ex puris naturalibus, non ex gratia sibi data. Pos∣set quoque talis gratia poni realiter in non grato, imo peccante ‖ 2.1004 mortaliter, nec tamen eius opera propter ipsam meritoria redderentur. Vnde manifestum est non esse idem, fieri in gratia, & fieri ex gratia, sed omne quod fit ex gratia fit in gratia, non è contra. Manife∣stum est quoque non propterea opus esse meritorium, quia fit in gratia, sed quia fit ex gra∣tia; & omne opus factum ex gratia esse meritorium, non autem omne opus factum in gra∣tia: Haec omnia patebunt faciliter ex praemissis. Item ad hoc est totus ille processus Anselmi superius recitatus; dicit enim planissimè, quòd quicunque vult rectitudinem, rectè vult, & ideò prius naturaliter illam habet, sicut causam effectiuam illius effectus; & loquitur ibi de rectitudine gratiae, vt patet De Concordia, nono, & De gratia, sine qua nullus salua∣tur, [unspec C] vt patet supra, octauo, sicut & superius tangebatur, & ad idem vadit processus Augu∣stini praetactus. Est adhuc alia similis cauillatio quae dicit; Quòd homo ex se potest Deum diligere ex toto corde, &c. & facere omnia alia secundum substantiam operum, nihil tamen omnino merebitur, vel saltem nihil de condigno, quia non facit ea secundum intentionem mandantis, quae est, vt dicunt, quòd faciat ea aliquo modo meritoriè, vel meritoriè de con∣digno: Haec autem ineptia potest refelli similiter cum priori. Item quid intelligit per meri∣toriè facere? si facere in charitate & gratia propter Deum, tunc non differt à positione priori; si facere si quòd merces sibi aliqua debeatur, hoc est omninò irrationabile & con∣trarium rationi. Si enim opus sit meritorium, propter hoc quod merces sibi debetur, prius est mercedem sibi deberi quàm opus esse meritorium, cùm tamen sit è contra? Propter hoc enim quod opus est meritorium, merces sibi debetur: aliter etenim nulla foret causa, nec [unspec D] ratio, cur huic operi deberetur merces, & non illi. Prius ergo naturaliter est opus esse me∣ritorium, & dignum mercede, quàm mercedem sibi deberi. Item mercedem deberi, vel de∣pendet ab opere, vel ab aliquo alio impertinenti: Si ab opere, quicunque facit congruè tale opus, meretur; & iste secundum hanc positionem sine gratia ita facit: Si ab impertinen∣ti; hoc videtur contra omnem rationem & legem. Item in toto Veteri Testamento, & No∣uo, facientibus mandata promittit Deus mercedem: Si tamen intelligat sic; Fac mandata mea meritoriè, & eris dignus mercede, & habebis mercedem, ridiculosa esset illa pro∣missio seu doctrina; Non enim docet aliquod dubium aut ignotum nisi forsitan dubitanti, An sit Deus, vel, An sit iustus. Constat enim cuilibet, quod quilibet potens, tenetur reddere mercedem meritoriè operanti pro eo, & reddet nisi sit iniustus: Videtur ergo, quòd Deus intelligat ad communem modum intelligendi hominum, quos docebat, scilicet, Fac hoc, & habebis mercedem, id est, Fac hoc propter me, & propter amorem meum, & ha∣bebis [unspec E] mercedem, & sic potest non habens gratiam secundum istos praedictos. Item exi∣stenti in gratia debetur merces pro opere, & iste extra gratiam secundum istos potest facere simile opus, vel maius pro Deo, amore simili vel maiori; Cur ergo non meretur iste quantum ille, vel maius? Item non est aliquo modo probabile, quòd Deus summè liberalis & diues, misericors atque iustus, qui reddet vnicuique secundum opera sua, dili∣gentem eum gratuitò propter eum ex omnibus viribus mentis & corporis, & proximum sicut seipsum similiter propter Deum, qui & abhorret omnia mala, amplectitur cuncta bona, sustinet omnia tristia, & tandem mortem amarissimam propter Deum, sine omni mercede abijciet, & contemnet, maximè cùm ipsemet hoc testetur planissimè, etiam interposito iuramento, Matth. 10. in haec verba; Quicunque potum dederit vni ex

minimis istis calicem aquae frigidae tantum in nomine discipuli, Amen dico vobis, non per∣det [unspec A] mercedem suam. Sed obijcient forsan isti, quod si nullus posset diligere Deum ex toto corde, &c. & facere omnia facienda, & dimittere omnia dimittenda gratuito propter Deum, nisi esset in gratia charitatis; tunc posset homo scire quando esset in gratia charitatis, contra illud Eccles. 9. Nescit homo, vtrum amore, an odio dignus sit. Item talia opera magnalia possunt fieri absque gratia charitatis: Potest enim quis absque charitate, vt patet 1. ad Cor. 13. habere omnem fidem, & facere miracula maxima, ita vt montes transferat, distribuere omnes facultates suas in cibos pauperum, & tradere corpus suum ita vt ardeat. Ad primum obiectum patet per dicta vigesimo quinto huius, quod aliquis praedestinatus ad vitam, exi∣stens in peccato mortali grauissimo, sicut fuit Dauid, quando propter adulterium, dolosum homicidium committebat, non minus tunc amabatur à Deo, quam amabitur in futuro; & similiter praescitus ad mortem existens in maxima charitate, non minus tunc oditur à Deo, quàm vnquam odietur post lapsum profundissimum in peccatum, & poenam, sicut fuit de Iu∣da [unspec B] Domini traditore, nisi forsan secundum praesentem iustitiam, & plurimum transmutiuè. Ideo que nullus hominum potest scire, vtrum odio vel amore dignus sit, quia qualiscunque sit modo, nescit exitum quem habebit, nec vtrum sit praedestinatus finaliter filius vitae vel mortis. Et hoc est quod eadem Scriptura testatur: Cùm enim praemisit, Nescit homo v∣trum amore an odio dignus sit, sed omnia in futurum seruantur incerta; Nulli autem dubi∣um, quin homo possit scire se esse dignum odio secundum praesentem iustitiam: Potest e∣nim scire se esse in peccatis grauissimis, & in actuali voluntate grauissima committendi, & in desperatione salutis, sicut fuit de Iuda & Cayn. Simili quoque modo est mihi probabile quod homo verisimiliter potest scire, saltem secundum praesentem iustitiam se esse in gratia & dignum Dei amore, per hoc scilicet quod diligit Deum ex toto corde, &c. ita quod nollet eum in minimo saltē offendere pro omni fugibili euitando, nec pro omni desiderabili consequen∣do, velletque voluntatem diuinam in omnibus adimplete, etiam etsi nunquam foret poena vel [unspec C] praemium, sed tantum gratuito propter ipsum, & per alia signa multa. Vt autem expediam me breuius licet non verius, potest dicta Autoritas sic exponi; Nescit homo vtrum amore vel odio dignus sit, id est, finaliter, sicut ipsemet se exponit continuò vt est dictum. Quan∣tum ad aliud, verum est, quod sine gratia charitatis fiunt opera multa magnalia, sed non opus dilectionis Dei ex toto corde, &c. modo dicto, nec illa fiunt amore gratuito propter Deum. Et ideo bene dicit Apost. Si fecero haec & illa, charitatem autem non habuero, nihil mihi prodest; & statim per suos effectus definit quodammodo & notificat charitatem; Charitas, inquit, patiens est, benigna est, &c. quasi velit patenter innuere, qui veraciter haec non habet, chari∣tatem non habet, & qui veraciter ista habet, habet similiter charitatem: Nam secundum eun∣dem ad Rom. 11. Si delibatio sancta est, & massa. Hoc autem totum argumentum à princi∣pio eius vs{que} huc tam longe protensum, tam breui restringitur syllogismo, quicunque meretur de congruo gratiam à Deo, facit ante acceptionem gratiae tempore vel natura, aliquid gratè [unspec D] pro eo; Nullus facit sic ante aliquid gratè pro eo.

Item si quis carens gratia potest mereri gratiam primam de congruo, & habens gra∣tiam potest mereri augmentum suae gratiae tantum de congruo, non autem de condigno; carens gratia posset similiter primam gratiam promereri, sicut habens gratiam, gratiam suam augeri; cùm tamen primum istorum sit Haeresis Pelagij à Patribus reprobata; secun∣dum verò ab omnibus Catholicis est concessum: Non ergo similiter possunt mereri pri∣mus primum, & secundus secundum: Quod autem gratia habita mereatur augeri, probat Autoritas Augustini superius allegata, Gratia meretur augeri, vt aucta mereatur & per∣fici. Vnde & Parab. 4. Posside sapientiam, & dabit capiti tuo augmenta gratiarum. Et quod hoc non sit de condigno, potest ostendi per rationes trigesimi quinti capituli ostenden∣tes quod gratia non ex meritis aut operibus praeuijs, quoniam tunc non esset gratia, sed de∣bitum, cùm omne augmentum gratiae sit gratia, & omnis gratia vniuocè dicatur cum alia [unspec E] gratis data. Item si quis potest mereri augmentum gratiae de condigno, potest mereri al∣tiorem sedem in Coelo & intensiorem beatitudinem, & magnam latitudinem, & portio∣nem illius aeternam similiter de condigno, quod falsum est. In iustitia enim commutatiua de condigno requiritur ad minus aequale pro aequali, vt patet 5. Ethic. 6. & post diffusè, sed operatio momentanea gratiosi non est aeque bona, sicut tanta portio beatitudinis sempiter∣na;* 2.1005 Vnde Apostolus ad Rom. 8. Existimo quod non sunt condignae passiones huius tem∣poris ad futuram gloriam quae reuelabitur in nobis; Glossa, existimo, & scio, quod passiones huius temporis, id est, temporales & momentaneae, non sunt condignae, id est sufficientes, si districtè ageretur nobiscum, ad promerendam futuram gloriam: Tribulatio namque ipsa est

[unspec A] cum fine, merces erit sine fine; & multo maior erit ibi gloria quam hic labor. Istam quoque sententiam docet expressiùs Augustinus super illud Psalmi 36. A Domino gressus hominis dirigetur, & viam eius volet, Noli, inquiens, tantùm attendere qua iturus es, sed quo venturus sis; tolerabis dura temporalia, sed ad laeta peruenies sempiterna; si vis ‖ 2.1006 sustinere laborem, at∣tende mercedem; miraberis tantum dari pro tanto labore. Nam vtique, fratres, pro aeterna requie labor aeternus subeundus erat, & aeternam felicitatem accepturus, aeternas passiones sustinere deberes; sed si aeternum sustineres laborem, quando peruenires ad aeternam felicita∣tem? quo fit vt necessariò temporalis sit tribulatio tua, qua finita venias ad felicitatem infini∣tam. Sed tamen, fratres, posset esse tribulatio longa pro aeterna felicitate, verbi gratia, vt cùm felicitas nostra finem non habebit, miseria nostra, & labor noster, & tribulationes nostrae diu∣turnae essent: Nam etsi millia annorum essent, appende mille annos contra aeternitatem; quid appendis cum infinito quantumcunque finitum? decem millia annorum, decies centena mil∣lia [unspec B] si dicendum est, & millia millium quae finem habent, cum aeternitate comparari non pos∣sunt. Dicitur forsitan, quòd quia Deus promisit operantibus regnum aeternum, merentur il∣lud de condigno, & alias non mererentur illud de condigno: Sed istud non videtur, quia il∣lam promissionem nullus de condigno potuit promereri, nec sine hac ‖ 2.1007 potuit mereri de con∣digno regnum aeternum; Nullus ergo simpliciter de condigno potuit, aut potest mereri reg∣num aeternum. Nec operatio alicuius post promissionem est melior, quàm fuit similis ante promissionē; sed nulla operatio ante promissionem meruit regnū de condigno: Nec illa pro∣missio facit opus melius, vt patet per substantiā operis, & per omnes eius circumstantias indu∣ctiuè; imò forsitan minus bonum: Facit enim intentionem minùs sinceram; Qui enim priùs operabatur purè propter Deum solum, nunc forsitan operatur propter retributionem pro∣missam. Item tunc Deus non ita libero modo confert vitam aeternam, sicut fecit ante pro∣missionem; quia tunc omnino liberè contulit, nunc autem ex necessitate promissionis, & de [unspec C] necessitate iustitiae conseruandae, quod videtur eius summae libertati, & immutabilitati perfe∣ctae plurimum derogare. Tunc etiam meritoriè operans cogeret Deum ad resuscitandum ip∣sum, & aeternaliter praemiandum, vel ad oflensam iustitiae incurrendum; vbi est ergo eius summa libertas, insuperabilis{que} potestas? Item non minùs obligat Deum promissio sua aeter∣na mentalis interior in verbo, vel spiritu suo sancto aeterno, quàm temporlis verbalis exte∣rior, ministerio forsan Angeli alicuius; sed quicquid temporaliter, vocaliter exteriùs promit∣tebat, aeternaliter, mentaliter interiùs in verbo, vel spiritu suo sancto aeterno promisit, quod immutabilitas eius omnimoda per 5^um & 23^um capitula demonstrabit. Item ita Deus promi∣sit, quòd quicquid peteremus in nomine suo daret nobis, & Samuel orauit pro Saule, & Iere∣mias pro populo, & multi pro multis reprobis exorabant. Meruerunt ergo de condigno au∣diri, & Deus eos non audiuit, sicut vicesimum quintum huius allegat; fecit igitur eis iniu∣riam manifestam, quod nullus nisi manifestè iniustus audebit vel tacitè cogitare. Item prin∣cipaliter, [unspec D] si quis meretur augmentum gratiae de condigno; vel ergo meretur augmentum eius continuum, vel discretum; si discretum tantummodo, & per vices, tunc per vnum mag∣num meritum, meretur vnum certum augmentum; quare per medietatem meriti, medieta∣tem praemij & augmenti, & ita proportionaliter secundum singulas partes suas. Meretur ergo de condigno gratiam suam continuè augmentari. Omnis etiam ratio quae probat ali∣quem mereri de condigno gratiam suam augeri per vices & discretè; & quòd continuè si∣militer comprobabit: Quod si detur, dabitur consequenter quodlibet opus gratiae mereri de condigno remissionem cuiuscunque poenae temporalis hic & in purgatorio, imò & om∣nium talium poenarum quorumlibet punitorum, si debitè offeratur & detur ad illum effe∣ctum; quod non videtur, quia tunc superfluum videretur facere multa & magna opera gra∣tiae pro poenis, vel etiam pro peccatis venialibus redimendis, cùm de condigno sufficeret bre∣uis salutatio virginis gloriosae, imò & minimus cogitatus. Et idem sequitur de peccatis mor∣talibus [unspec E] quantiscunque. Minima enim contritio, vt videtur [non nullis] * 2.1008 ex gratia, tollit cul∣pam & commutat poenam aeternam in temporalem. Cùm ergo quaelibet contritio forsitan sit intensior, quam necessariò requiratur, medietas intensiua illius non necessario requisita au∣fert totam poenam temporalem relictam; vel saltem si contritio continueretur vlteriùs per quantumlibet paruum tempus, auferret totam poenam: Quodlibet enim opus gratiae me∣retur de condigno incomparabiliter maius omni tali remissione temporali, scilicet augmen∣tum gratiae, & proportionaliter augmentum gloriae sempiternum; quodlibet ergo tale meri∣tum de condigno, etiam pro quocunque minori sufficiet de condigno; sicut 5. Ethic. docent commutatiuae iustitiae sanctiones: Dicit{que} Anselmus 2. Cur Deus homo 20. Quid iustius in∣telligi valet, quam vt cui datur pretium maius omni debito, si debito datur affectu, dimittat

omne debitum? Si autem dicatur, quod commutare tale meritum quo meretur augmentum [unspec A] gratiae & glorae sempiternae, pro remissione poenae temporalis, temporaliumuè poenarum, esset sibi praeiudicium sempiternum; ideoque Deus aequius iudic ans hoc non facit; Adhuc stat ratio prius facta, maximè cum volenti non fiat iniuria, secundum Iuristas, & secundum Philosophum 5. Eth. 17. Nullus patitur iniustum volens. Imò videtur quòd quilibet potest dispensare egenis pio affectu illud quod est sibi debitè acquisitum, nulli alteri praeiudicium in∣ferendo; vel ponatur quòd offerat meritum illud Deo pro aliquo mortuo & damnato ad tan∣tam miseriam vel minorem, & ratio dicta stabit. Etiam secundum responsionem praedictam nullus posset per aliquod opus gratiae mereri plenam remissionem, nec etiam mitigationem poenae leuissimae temporalis, semper eodem praeiudicio prohibente, quod constat esse falsissi∣mum iudicio totius Ecclesiae indulgentias concedentis, & poenitentias in alia pietatis opera permutantis. Item sine omni commutatione, quicunque meretur continuè, & condigne in∣comperabiliter maius, scilicet augmentum gratiae & gloriae sempiternum, citius vel saltem [unspec B] aeque citò metetur condignè incomparabiliter minus, scilicet remissionem quantaecun{que} poe∣nae temporalis; Quicunque ergo incipit ex gratia meritoriè operari, statim in primo instanti, vel immediate post remittitur sibi de debito & condigno quaelibet poena temporalis. Item quòd nullus mereatur augmentum continuum gratiae de condigno, videtur, quia tunc cuilibet operi gratiae, certum augmentum gratiae deberetur, maiori maius, minori minus, ac aequali aequale. Sint ergo duo filij gratiae pares in gratia, & in omnibus alijs, hoc excepto, quod vnus pro peccato mortali, vel solummodò veniali, sit debitor poenae temporalis, & agant aequalia opera gra••ae, ita quòd debitor poenae per illud meritum penitus absoluatur; vel ergo vltra il∣lam absolutionem à poena, meretur aliquod praemium in vita futura, vel nihil omninò; Non nihil omninò, quia tunc posset contingere quòd adultus baptizatus, diligens actualiter Deum summè, & in Sanctis operibus actualiter se exercens magno tempore vitae suae, etiam marty∣rium sustinens pro Christo, & lege ipsius, aequaliter praemiaretur, in vita futura cum vno par∣vulo [unspec C] baptizato, qui nunquam aliquid boni fecit. Hoc enim consequitur euidenter, si haec omnia iungantur in poenitentiam congruam peccatori, aut si haec omnia aequè sufficiant pro∣satisfactione peccati seu peccatorum suorum; vbi est ergo quod vtrumque testamentum cre∣berrimè repromittit, quod Deus vnicuique secundum opera sua reddet? Secundum istam quoque sententiam videretur, quòd magis expediret peccantibus differre satisfactionem sibi iniunctam, vel saltem prouenialibus debitam, vsque ad purgatorium post terminum vitae praesentis, & alijs bonis operibus non satisfactorijs, neque factis animo satisfaciendi pro pec∣cato, sed simpliciter directis in Deum, & meritorijs simpliciter insudare. Sic etenim facien∣do, & sic finaliter decedendo, acquireret sibi magnum praemium sempiternum, & sustineret post mortem paruam poenam purgatoriam temporalem. Sed quis hoc praesumserit affirma∣re? Adhuc autem si sit ita, talis aeternaliter puniretur, saltem poena damni, per subtractionem videlicet portionis gloriae sempiternae, quam fuisset alias habiturus; Sed quis praesumserit fa∣cere [unspec D] coelum carcerem, seu locum poenalem? Quomodò etiam verum erit, quòd Iacobus protestatur de Deo, qui, iuquiens, dat omnibus affluenter & non improperat; si tamen sic fa∣ceret, daret opprobrium sempiternum homini poenitenti pro peccato commisso, & dimisso, diminutionem videlicet gloriae sempiternae. Imò & si sic esset, nullus vnquam satisfaceret, aut posset satisfacere in vita praesenti pro aliquo peccato licet paruo & minimo: Si enim saluetur, punietur pro illo peccato poena damnī aeterna in coelo, per subtractionem aliquam gloriae sempiternae, quam pro illo bono opere per quod satisfacit, fuisset alias habiturus; quod quis praesumserit dicere, vel etiam cogitare? Mirum insuper & nimis admirabile videretur; quòd qui ex charissima charitate, & charissima gratia, charissimè & gratissimè Deum diligeret super omnia propter seipsum, & sic opera sua licet satisfactoria pro peccato faceret propter Deum, nihil perpetui praemij mereretur, nec quicquam boni omninò, nisi paruam dimissionem poe∣nae paruulae temporalis. Quomodò namque aequitati congrueret aut iustitiae conueniret, vt [unspec E] praetium dignissimum maximo premio sempiterno, pro debito minimò, pro poena mi∣nima temporali solummodò acceptaret, cum plus valeat infinitè? sic enim vsuras exige∣ret nimis graues. Quapropter fortas••is dicetur, quod talis meretur aliquod praemium sempi∣ternum; vel ergo minus quàm alius liber à debito poenae huiusmodi, aequalitervè cum illo: Si minus aut ergo minus aeternaliter, aut temporaliter tantum minus; Non minus aeternaliter propter rationes praemissas. Ponatur enim quòd Petrus paruulus baptizatus factus adultus, peccando mortaliter cadat à gratia baptismali, quae sit A, & Paulus adul∣tus in gratia constitutus, per aliquod pium opus mereatur B. gratiam, quae sit aequalis A vel minor, vltra gratiam suam priotem, vel tantùm eius augmentum: Petrus verò carens,

[unspec A] gratia, qui secundum hypothesin potest eam inereri de congruo, faciat simile pium opus, merendo de congruo primam gratiam post peccatum, quae sit C; aut ergo C est aequalis A, vel minor, vel maior: si aequalis, redit inconueniens praetaxatum, quòd videlicet adultus lauda∣biliter operans, beatificetur aequaliter cum paruulo solummodò baptizato. Si autem C sit minor A inconuenientia maior erit. Si verò sit maior, cur Petrus minus dispositus ad me∣rendum quàm Paulus, per simile pium opus plus meretur quàm ipse? Paulus enim meretur B, gratiam aequalem A, tantummodò vel minorem; Imo ponatur, quòd Paulus per aliquod bonum opus mereatur B gratiam minorem quantumuis A gratia, & consequens erit, Petrum per simile bonum opus mereri aequalem gratiam vel minorem; imo videtur rationabiliter quòd minorem, cùm sit minus dispositus ad merendum. Adhuc autem si C sit maior A, hoc est secundum aliquam proportionem finitam; Ponatur ergo quòd meritum Petri per quod meretur C gratiam proportionaliter minoretur, vel infra; & redeunt inconuenientia praeli∣bata; praesertim si secundum Pelagianam hypothesin, Deus nullam gratiam gratis det Petro, [unspec B] sed tantùm propter & secundum meritum antecedens. Adhuc autem ponatur Petrum & Paulum in gratia aequali constitui, & Petrum debitorem poenae paruulae pro peccato, Pau∣lum verò nequaquam, & ambos aequalia ope••a meritoria operari, &c. sicut supra contra res∣ponsionem priorem. Sequitur enim planè, quòd magis expediret Petro satisfactionem il∣lam differre, vsque purgatorium post hanc vitam; quòd etiam Petrus saluatus in coelo, aeter∣naliter punietur; quòd Deus dat ei parcè, & improperat ei semper; quod nunquam satisfa∣ciet, nec vnquam potest satisfacere pro peccato quocunque; quod insuper Deus immiseri∣corditer, crudeliter, & iniustè agit cum eo, portionem videlicet meriti, cui dignè debetur portio gloriae sempiterna pro satisfactione poenae paruulae compensando, cùm hoc infinitè plus valeat de condigno, & tam iniquè eius praemium defalcando. Adhuc autem si ali∣quod bonum opus excedat pro satisfactione huius, & aliquod minus sufficiat secundum prae∣missa & sicut Pelagiani fatentur, aliquod aequaliter sufficit, &c. sicut supra. Amplius autem [unspec C] quantum minus aeternaliter meretur Petrus quàm Paulus, secundum quid debet quanti••as illius minoritatis attendi, nisi fortassis secundum quantitatem poenae aeternae prius sibi debi∣tae pro peccato mortali; sed illa forsitan fuit intensior gloria quàm Paulus meretur: quare & Petrus per illud opus satisfactorium nihil meretur de gloria sempiterna contra hypothesin; imo nec plenè se exuit à toto debito poenae antiquae. Neque necesse est, quòd peccatum Pe∣tri praecedens fuit mortale, aut poena perpetua puniendum. Nonne & si Petrus sit iam in ‖ 2.1009 gloria constitutus, liber est a debito poenae aeternae, & debitor forsitan poenae solummodò temporalis? Quomodo ergo Deus iustus exigit nunc ab eo debitum, & satisfactionem pro poena aeterna? Ideo fortassis dicetur in primis quòd in casu priori, Petrus meretur aliquod praemium sempiternum, temporaliter tantùm minus quàm Paulus, tantum videlicet minus & breuius extensiuè per aliquod certum tempus finitum, quanta fuit poena temporalis per [unspec D] meritum suum dimissa, & ex tunc aequale extensiuè & intensiuè similiter in aeternum; se•• ne∣quaquam talis deformitas, imo plena conformitas reputatur à Patribus ponenda in sanctis, in foelicitate futura, & beatitudine consummata, neque tempus meriti, aut profectus putatur in coelo post finale iudicium à Patribus Orthodoxis; nec etiam locus carceralis aut poenalis in coelo à sanctis Patribus aestimatur. Quis etiam dixerit nullum satisfacere, neque posse sa∣tis••acere per pia opera quantacunque, pro quantulocunque peccato in vita praesenti, quin post hanc vitam, si transeat ad futuram, punietur ibi aliqua poena damni? Simili etiam ratio∣ne videtur, quòd duorum aequaliter meritorum non simul decedentium, sed huius, in prin∣cipio quasi mundi, & illius in fine, prior expectaret posteriorem, nec vllum beatitudinis gu∣stum perciperet ante eum. Quamobrem & fortassis dicetur, quòd in casu praemisso, Pe∣trus & Paulus aequaliter omninò merentur, ergo aequale augmentum gratiae in praesenti, & gloriae in futuro; quare & Petrus simpliciter plus meretur; dimissionem videlicet poenae [unspec E] suae, contra hypothesin iam praemissam. Si autem dicatur cum Apostolo ad Romanos, 5. Quòd vbi abundauit delictum, superabundauit & gratia, ideo quia Iesus Christus, per quem gratia & veritas magis applicat virtutem suae benedictissimae & immaculatissimae passionis ad meritum illius, qui est debitor poenae temporalis, propter suum delictum, sic ••ue e•• vltra meritum suum commune cum alio, etiam poena remittitur temporalis. Hoc autem non soluit, quia sicut dicit Apostolus, vbi abundauit delictum superabundauit & gratia; est ergo remissio illa poenae ex gratia, non ex merito de condigno; neque responsio ista iuuat Pelagianos ingratos debitum meritorum in talibus nullam gratuitam gratiam profi∣tentes; nec ratio vlla cogit Christum passum magis sibi assistere, cùm sit indignior, vel sal∣tem non dignior, quam sit alter imò cùm assistat voluntariè, potest assistere minus vel aequa∣liter,

sicut placet: Assistat ergo aequaliter, & stat argumentum incolume, sicut priùs. Tunc [unspec A] etiam secundum istud, quantacunque esset poena temporalis quam deberet, passio Christi quantolibet paruo merito copulata tolleret illam totam. Nulla enim videtur ratio quare tantam tolleret nec maiorem; imò si propter hoc quod in aliquo tantum superabundauit de∣lictum, tanta superabundauit & gratia, eadem ratione in alio, vbi magis superabundauit deli∣ctum, maior proportionaliter superabundauit & gratia tollens illud, nec minus aliquid me∣retur de augmento gratiae & gloriae sempiternae. Dicunt alij quod ille debitor poenae, habe∣bit necessario vnam circumstantiam meriti, quam alius non habebit, scilicet quod opus suum sit poenitentia & Ecclesiasticum Sacramentum, & illa circumstantia tollit poenam tempora∣lem, & meritum principale acquirit augmentum gratiae & gloriae sempiternum. Sed istud non soluit: Ponatur enim, quod reus peccati venialis, & poenae temporalis sine confessione & sacramentali poenitētia pro illis tollendis faciat aliquod pium opus, & alius immunis omnino aequaliter mereatur: Vel ponatur quod ille immunis credat se reum similis peccati, & tantae [unspec B] poenae debitorem, & pro illis tollendis faciat similiter simile opus omnino: Vel ponatur adhuc quod sic credens conteratur, confiteatur, & faciat ex gratia omnia aequaliter sicut reus, & re∣uertitur arg••mentum: Vel adhuc ponatur quod talis reus peccati mortalis tempore legis priscae, quae forsitan ad oris confessionem nullatenus obligauit, per gratiam Dei, contritio∣nem, & alia opera sancta satisfecerit pro peccato; aut quod aliquis tempore nouae legis non habens copiam Confessoris, similiter satisfaciat pro peccato suo mortali, sine poenitentiae sa∣cramento, & tollitur responsiuncula iam praemissa. Amplius autem si quis meretur augmen∣tum gratiae de condigno, tunc opera aequè grata aequale merentur augmentum; faciat ergo Ioannes aliquod opus gratiae tantummodo pro seipso, dicendo cum sancto Dauide, Mise∣rere mei Deus; Petrus verò faciat opus gratiae aequè meritorium pro alijs, & ipsorum gratia intendatur, dicendo cum Apostolo, ad Philip. 1. Hoc oro, vt charitas vestra magis ac magis abundet; tunc gratia Ioannis secundum aliquid certum augetur, & gratia Petri tantum; ae∣qualiter [unspec C] enim meretur; & gratia illorum pro quibus Petrus orat, augetur in aliquo: Quic∣quid enim petierimus Patrem in nomine Filij dabit nobis; Petrus ergo simpliciter plus meretur, quod contradicit hypothesi manifestè. Videtur etiam quod oratio Petri in gratia esset meri•• infiniti: Sint enim multi infideles dispositi ad gratiam fidei Christianae, pro qui∣bus oret Petrus tantum generaliter, vt conuertantur ad fidem, & fiat vnum ouile, & vnus pa∣stor. Cùm ergo quicquid petierimus Patrem in nomine Filij, dabit nobis, aliquem vel ali∣quos illorum conuertet; & cùm nulla sit causa maior pro vno quàm pro alio, (esto quod ae∣qualiter disponantur) sequitur quod singuli conuertentur; & eadem ratione sic fieret, si essent centum, vel mille, vel in aliquo numero quantocunque. Oratio ergo Petri, quantum est de se, non est meriti limita••, sed potiùs infiniti. Confirmatur haec ratio, quia si oratio Petri tantum vni valeret, esset certi meriti; si valeat duobus, est maioris, & sic deinceps; & quanto est maioris meriti, tanto dignior est, vt pro pluribus acceptetur: Quanto ergo pro [unspec D] pluribus orat, & auditur, tanto adhuc pro pluribus digniùs audietur. Rursum cùm nullo modo rationabile videatur, quod meritum orationis Petri plus valeat ex debito, alij, vel alijs, quàm ipsi Petro, cum Psalmus trigesimus quartus dicat, Oratio mea in sinu meo conuerte∣tur, videtur quod illa oratio sit etiam ipsi Petro meriti infiniti. Si autem dicatur, quod quan∣to pluribus meretur gratiam, tanto cuilibet illorum minorem meretur; quare ratio illa non procedit; hoc stare non potest: quia tunc mereretur aliquibus minorem gratiam gratia bap∣tismali, & minorem gloriam sempiternam, quàm sit minima gloria paruulorum, aut quae per se possit sentiri. Amplius autem quod opera aequè grata non mereantur condigne gra∣tiam augeri aequaliter, suadetur; quia tunc eadem ratione mererentur aequaliter caetera bona cuncta; cum tamen duorum aequalium prior decedens semper aequè intensè, & cum hoc diu∣tius alio glorietur. Item tunc existens in gratia posset per orationes suas mereri de condigno primam gratiam alteri gratiam non habenti; non ergo esset gratia per praedicta; imò & pos∣set [unspec E] mereri de condigno sibi ipsi gratiam primam dari: Oret enim in gratia; quod si con∣tingat eum cadere ab ea peccando mortaliter, Deus infundat sibi gratiam resurgendi, & sit oratio sua tam efficax, quod hoc impetret de condigno, tunc si peccet mortaliter, Deus tenetur ex merito suo condigno priori, dare sibi gratiam primam qua resurgat. Item tunc adultus in primo instanti, quo sibi infunditur gratia, potest meritoriè illa vti, sicut planè do∣cet Anselmus, De veritate, 12 quod & multis rationibus, & autoritatibus alias erat suasum, &. vt aestimo. pe•• suasum. Quare & potest mereri condignè, & recipere in eodem instanti augmentum illius. Et cum in qualitate intensa non sit cumulus partium remissarum, sed sit semper tantùm ‖ 2.1010 vnica qualitas purè simplex, vt hic suppono, quia hoc vt arbitror alibi est

[unspec A] ostensum; potest ergo mereri condignè gratiam suam primam, quod est contra positionem istorum, & contra Catholicam veritatem, sicut 35^um cap. declarauit. Rursum si in instanti me∣reatur condignè certum augmentum gratiae sibi dari, sequitur quòd si similiter mereatur con∣tinuè per aliquod totum tempus, merebitur condignè augmentum gratiae infinitum; vel per aliquod totum tempus continuum, merendo similiter, sicut in instanti aequaliter tantùm me∣rebitur condignè sicut in instanti, & per aliquod totum tempus continuum adhuc minus. Ampliùs autem tunc aliquis gratiosus posset mereri condignè cuilibet viatori, etiam reprobo gratiam conuersionis, & gloriam sempiternam cum aliquibus praedestinatis peioribus illis possit; cuius oppositum patuit de Samuele orante pro Saule, & Ieremia orante pro populo Iudaeorum, & per Augustinum 21. de Ciuitate Dei 25. vniuersaliter de omnibus reprobis, sicut 25^um capitulum alle gauit. Item aliquis finaliter reprobatus habet aliquoties charita∣tem, [unspec B] qui postea respicit, & similiter abit retrò, vel saltem hoc est possibile, alioquin omnis ha∣bens charitatem & gratiam necessariò saluaretur; quod & fuit verum de Saule, & Iuda, sicut Doctores affirmant: Talis autem existens in gratia quantacunque, non potest mereri con∣dignè, quòd Deus eum amet ad vitam; Exerceat enim se talis reprobatus in operibus gratiae quantumcunque, etiam decies millies plusquam faciat vnus praedestinatus; nec adhuc Deus a∣mat eum ad vitam, sed tantum odit eum ad mortem, sicut vnquam faciet in futuro; Cùm e∣nim talis post omnia merita sit mortuus & sepultus in Inferno, finaliterque damnatus, certum est Deum non amare ipsum ad vitam, sed odire ad mortem; quare nec vnquam cum amauit, nec etiam non odiuit, sicut 23. & 25. docent. Praeterea si talis possit mereri condignè, quòd Deus eum amaret, posset mouere voluntatem diuinam de reprobatione ad praedestinationem, de odio ad amorem, vel saltem posset eam à priori & ‖ 2.1011 efficienter mouere, contra 20^um. & si vnus existens in gratia non potest mereri condigne quòd ametur ad vitam aeternam,‖ 2.1012 ergo nul∣lus. Similiter quoque potest ostendi, quòd nullus existens in gratia potest mereri de congruo [unspec C] causaliter & antecedenter voluntati diuinae, quòd ametur à Deo ad vitam aeternam, vel quòd magis ametur ab eo. Amplius autem videtur, quòd nullus potest mereri de condigno, & de ri∣gori iuris aliquid boni à Deo, nisi forsitan sit tale bonum, quod ad meritum inseparabiliter consequatur, sicut est fortassis esse merentem bonum & iustum simpliciter vel in parte; Alias enim qui mereretur, ••ogeret Deum & voluntatem diuinam necessariò ad reddendum, vel ad reddere volendum mercedem, vel ad perdendum iustitiam. Si enim iustus Dominus in om∣nibus vijs suis permaneat, & aliquis mereatur condignè quicquam ab eo, iustum est vt hoc ha∣beat, & omne tale iustum à voluntate Dei est iustum, sicut 21 ^um docet. Quare necesse est vt velit reddere illud sibi; maximè cùm per 22^um habeat actum voluntatis circa retributionem mercedis, quapropter & cùm non deficiat sibi posse, necesse est vt reddat, sicut decimum ostendebat; sicque creatura cogeret Deum velle, & etiam extrinsecus operari, quod nullo modo permittet prima Suppositio, & eius perfectio infinita, neque 20^um poterit consentire. [unspec D] Item ponatur secundum aduersarios, quòd Iohannes heri meruit de condigno A bonum cras sibi reddi à Deo; Heri ergo fuit iustum, & volutum à Deo, quòd A cras redderetur Iohanni; ponatur etiam quòd hodiè demereatur A; Deus ergo hodiè non vult reddere A Iohanni; quare & per 23^um nec heri volebat; imò hodiè vult quod nunquam habebit A, quapropter & per idem 23^um volebat heri similiter. Adhuc autem si quis potest quicquam condignè mereri à Deo potest, vt videtur, mereri condignè sibi vel alteri existenti in gratia, vt perseueret finali∣ter & saluetur; quod si fecerit, talis viator non potest peccare mortaliter nec damnari. Item per 20^um huius, nullum meritum est motiuum voluntatis diuinae, quare nec causa, quare Deus vult dare cuiquam hoc vel illud. Et per eadem argumenta potest ostendi, quòd nullus causaliter & antecedenter meretur de congruo quicquam boni à Deo, supposito quod nullum congruum sit iniustum, sicut nullum iniustum videtur congruum, & quòd omne congruum sit iustum, vo∣lutum{que} à Deo. Item nullus meretur condignè quicquam ab alio, qui nihil prius facit pro eo, [unspec E] aut dat sibi. Nam opus proprium laborantis debet mercedem praecedere tempore vel natura. Si enim omnem operationem à Deo priore recipiat, & in eius virtute continuet, non vide∣tur per hoc mereri condignè quicquam ab eo, sed magis teneri sibi post operationem suam quam ante; quia tunc plus boni benignè recepit ab eo, quàm ante, & maximè qui nihil pro∣prium dantis donat, sed tantùm bonum illius cui donatur. Nullus autem homo priùs facit pro Deo; Ipse enim in qualibet factione & motione est ‖ 2.1013 primus factor & motor, sicut ex supe∣rioribus clarè patet. Quid ergo meretur homo condignè per huiusmodi factionem? Haec autem videtur ratio Apostoli ad Rom. 11. Quis, inquit, prior dedit illi, & retribuetur ei? quo∣niā ex ipso, & per ipsum, & in ipso sunt omnia. Vnde constat, quod ex gratia sola dat bona, non ex merito praecedenti. Quare & Aug. super illud Psal. 32. Omnia opera eius in fide,* 2.1014 innuens

distinctionem de debitore & debito ita dicit; Teneamus Deum fidelissim um debitorem, quia [unspec A] tenemus misericordissimum promissorem: Neque enim aliquid ei mutuum commodauimus, vt debitorem teneamus, cùm ab illo habeamus quicquid ei offerimus. Quis enim prior dedit illi, & retribuetur ei? quoniam ab ipso, & per ipsum, & in ipso sunt omnia: Ergo non ei ali∣quid dedimus, & debitorem tenemus. Vnde ergo debitorem? quia fidelissimum promisso∣rem; Cui concordat Anselmus de Concordia 9. dicens, Deus nulli dat pro praecedenti meri∣to.* 2.1015 Quando quis prior dedit illi, & retribuetur ei? Idem{que} 1. Cur Deus homo 20. Deus nulli quicquam debet, sed omnis creatura illi debet, & ideo non expedit homini, vt agat cum Deo quemadmodum par cum pari. Lumbardus etiam 1. Sentent. dist. 43. sequens Augustinum, dicit Deum non esse debitorem nostrum nisi forsitan ex promisso, non ex commisso. Hoc idem sentit Cypryanus superius allegatus,* 2.1016 cum dicit, in nullo nobis gloriandum, quoniam nostrum nihil est. Et Glossa super illud ad Rom. 4. Ei autem qui operatur, merces non impu∣tatur secundum gratiam, sed secundum debitum, Quod, inquit, benè operamur accepta gra∣tia, [unspec B] non nobis sed illi tribuendum est, qui per gratiā nos iustificauit: Nam si debitam ante gra∣tiam mercedem vellet reddere, peccatoribus poenam redderet debitam. Non igitur tibi ‖ 2.1017 blan∣diaris de meritis, cum tibi reddi mercedem secundum debitum operis audis, tanquam non sit in opere gratia retribuentis, sicut in fide est gratia iustificantis. Vix enim mihi suadeo vllum opus dici ex debito, remunerationē Dei deposcere, cum etiam hoc ipsum quod agere aliquid possumus, vel cogitare, vel proloqui, ipsius dono & largitione faciamus. Beatus quoque Ber∣nard, de gratia & lib. arbit. vlt. tractans de corona iustitiae reddenda Apostolo vult hoc idem. Item per primam Suppositionem & tertiam partem Corollarij primi huius, ••ihil, quod aliquo modo minuit libertatem tribuendum est Deo; sed debete de condigno, & puro iuris rigore minuit libertatem, & aliquo modo subijcit seruituti; Nam liberior esset Dominus, qui haberet scruos operantes, & nihil teneretur eis ex debito vel rigore, sed tantum ex spontanea libertate, quam qui teneretur seruis suis operantibus ex necessario debito & rigore, & ad reddendum [unspec C] posset compelli inuitus, qui etiam alias subiaceret iniuriae seruituti. Item per eadem nihil quod minuit libertatem donantis, tribuendum est Deo, sed debitum minuit; Liberalius enim est dare gratis quam debitè. Item nullus meretur aliquid ab alio de condigno, qui non facit ali∣quid, uod sibi aliquo modo sit bonum, sed tantummodò facienti; sed per quintam partem Corollarij primi huius, nullus homo facit aliquod bonum Deo. Quare & Iob 22. Quid pro∣des Deo,* 2.1018 si iustus fueris, aut quid ei confers, si immaculata fuerit vita tua? sed quicquid boni facit homo,* 2.1019 proficit sibi ipsi. Vndè & August. 3. de lib. arbit. 25. Deus nulli debet aliquid, quia omnia gratuitò praestat, & si quis dicat aliquid ab illo deberi meritis suis, certè vt esset non ei debebatur. Non enim erat cut deberetur, & tamen quod meritum est conuerti ad cum ex quo es, vt ex ipso etiam melior sis, ex quo habes vt sis? quid ergo ei praerogas vt tanquam de∣bitum poscas, quando si nolles ad eum conuerti, nihil ei de esset, tu autem miser esses? omnia ergo illi debent, primo quòd sunt, in quantum naturae sunt; deindè quicquid melius possunt [unspec D] esse si velint quaecunque acceperunt vt velint, & quicquid oportet eas esse. Item nullus carens gratia, potest ex se satisfacere Deo condignè pro peccato originali, aut minimo actuali sicut videtur ex praemissis circa 32^am partem, 38^am & 39^am Corollarij primi huius; quare nec me∣reri quicquam ab eo de debito & condigno. Quicquid enim boni talis poterit facere, minus est debito pro peccato. Nam alias talis possit ex se mereri condignè gratiam in praesenti, & gloriam in futuro contra priora.* 2.1020 Hoc etiam probat Anselmus 1. Cur Deus homo 21. & 22. quod & beatus Iob videtur sentire cum dicit, Peccaui, quid faciam tibi ô Custos hominū? Iob 7. quasi dicat, Peccaui, quid faciam tibi pro satisfactione condigna? innuendo, quòd nihil. Su∣per quod beatus Greg. 8. Moral. 21. dicit;* 2.1021 Eccè fatetur malum quod fecit, sed bonum, quod Deo in recompensationem debeat offerre, non inuenit; quia ad abluendam culpam quaelibet humanae actionis virtus infirma est, nisi hanc misericordia parcentis foucat, & non iustitia [unspec E] recte iudicantis premat. Itē nullus potest reddere plenariè debitū quod accepit à Deo; quare nec 〈◊〉〈◊〉 miseri ab eo ex pure debito, & condigno; Filius enim non potest reddere patri carna ••quantū debet; quanto minus potest quis reddere quantū debet Patricoelesti. Si enim filius po••t ••ddere patti quantū debet; reddat, & est absolutus ab omni obligatione naturali & deb••o erga patrē, ••ta quòd nullo casu emergente plus tenetur pat••i, quàm extranco cuicū{que} quod ••ex ••turae,* 2.1022 & gratitudinis non permittit. Vndè Philos. 8 Eth. vlt. Reddendum ‖ 2.1023 tribuen∣tem quod contingit; Posse enim amicitia requirit non quod secundū dignitatem. Ne{que} enim i•• omnibus est, quemadmodum & in his, quae ad Deos, hominibus, & parentes. Nullus e∣nim secundum d••gnitatem ali quandò vtique retribuet: in potentiam autem famulans epi∣cikes esse videtur; debentem enim reddendum; nihil autem faciens dignum corum, quae sub∣fuerunt,

[unspec A] operatus est; quare semper debet. Item quicunque recepit aliquid ab alto, tenetur ad aequale si possit, sicut lex gratitudinis clarè probat; vnde dicit Philosophus, 8. Eth. 13. Poten∣ti retribuendum secundum dignitatem eorum quae passus est, & sponte; cui & concordat au∣toritas proximo allegata. Et 5. Eth. 8. ponitur quaedam species iustitiae commutatiuae retri∣buere proportionaliter beneficio praeaccepto: Dicitur enim ibi; In contra facere proportio∣nale commanet ciuitas, si autem non, seruitus videtur esse; si enim non, tetributio non fit, re∣tributione autem commanent: propter quod & gratiatum sacramentum promptè faciunt, vt retributio fit, hoc enim proprium gratiae: refamulari enim oportet ei qui gratiam fecit, & rur∣sus ipsum incipere gratiam facientem, quod & septem libri Senecae de beneficijs saepissimè cō∣testantur. Quare & si plus recepit, quàm retribuere valeat, tenetur retribuere quantum potest, quod & prima autoritas Philosophi planè dicit. Sed Deus plus fecit pro nobis quam possu∣mus reddere ad condignum, sicut vult prima autoritas Philosophi memorata, & pater, quia [unspec B] Deus dedit homini totum seipsum, & omnes suas potentias, ac habitus siue actus sicut praece∣dentia manifestant: Haec ergo omnia debet Deo. Adhuc autem vltra ista, Deus dedit homini, & pro homine misero, & captiuo, flammis perpetuis obligato, seipsum incarnatum, passum, mortuum & sepultum in precisi temporaliter redimendo; promitrit insuper & dat scipsum to∣tum in praemium foeliciter consummando, quod excedit quemlibet purum hominem infinitè: Quilibet ergo homo debet Deo infinitè plusquam est, & potest, vel ad minimum quantum po∣test. Confirmatur haec ratio per Anselm. in illa Meditatione sua de redempt. humanae animae,* 2.1024 ‖ 2.1025Christiana anima de graui morte resuscitata, dicentem; Certe Domine, quia me fecisti, debeo amori tuo meipsum totum; quia me redemisti, debeo meipsum totum, imo tantum debeo a∣mori tuo plusquam meipsum, quantum tu es maior me pro quo dedisti teipsum, & cui promit∣tis teipsum. Respondetur fortè secundum eundem Anselm. 2. Cur Deus homo, 18. dicentem; Cùm dicis creaturam debere Deo quod melius scit ac potest, si intelligis ex debito, & non sub∣audis, [unspec C] si Deus iuber, non est semper verum. Siquidem non debet homo virginitatem ex debiro, sed si vult debet vti coniugio: sed istud non soluit; Deus enim non iubendo, non destruit legē gratitudinis, quàm sanciuit, & hac lege quilibet benefaciatus renetur benefactori ad aequale vel maius, vel saltem ad id quod potest, vt volunt autoritates priores. Item si Deus exigeret, homo teneretur facere quantum posset; si autem non exigat, sed voluntati propriae liberū de∣relinquat, plus facit pro eo, cùm libertatem maiorem concedat; quare & hoc ipso, homo plus vel saltem tantum obligatur Deo, quàm vel quantum esset aliàs obligatus. Hîc aliquis forsi∣tan respondebit, quòd Deus potest totam illam obligationem remittere: Dicit enim Philos. 8. Eth. vlt. statim post autoritatem allegatam de retributione dijs & parentibus facienda,* 2.1026 quibus autem debetur, potestas dimittere & patri vtique. Sed rursum contra istum reuertitur argu∣mentum: nam tantum debitum, & tantam obligationem remitteret est beneficium vnum non paruum. Pro illo ergo cum alijs amplius obligatur, sicut si creditor omnem pecuniam accom∣modatam [unspec D] debitori liberè condonaret, & quantum posset, omnem obligationem remitteret, tanto ipsum sibi arctius obligaret, quanto secundum beneficium primum excederet. Verùm ne Anselmo & Arist. videar contraire, dico, quòd sicut potest elici ex sententia vtriusque; De∣bere est dupliciter, scilicet potentialiter scu habitualiter, & actualiter; actualiter debere, intel∣ligo actualiter obligari ad aliquid faciendum sub poena peccati, sicut est de operario conducto ad certam operam faciendum, sic{que} non tenemur facere quicquid poterimus propter Deum; & haec est fortè mens Anselmi, & sic secundum Arist. pater potest dimittere filio, & Deus ho∣mini, ne sibi, quantum potuerit, obligetur. Potentialiter verò siue habitualiter debere intelligo quenquam beneficiatum ex beneficio praeaccepto, habere obligationem in potentia & in habi∣tu ad aliquid faciendum, quae cùm benefactori placuerit, potest reduci ad actum, scilicet si exi∣gat hoc ab eo; velut si Iohannes traderet Petro, 10. interposita tali conditione; Habeas li∣berè ista 10. nisi contingat me ipsa repetere; quae si repetam, mihi resoluere tenearis; & sic quae∣libet [unspec E] rationalis creatura tenetur Deo per omnia quantum potest, scilicet si velit exigere hoc ab ea. Quapropter nihil boni potest ex stricto, debito, & violento rigore mereri ab eo, sicut nec Petrus pro illis, 10. quicquam emere à Iohanne. Quod enim habeat quodammodo liberum, & proprium hoc vel illud ad merendum, emendum, vel aliquid faciendum non ex se, sed ex Deo, & hoc non ex aliquo debito praecontracto, sed omnino de gratia & permissione libera suae gratui••e voluntatis. Amplius autem quod nullus de congruo primam gratiam mereatur, quia vel hoc esset congruitate antecedente voluntatem diuinam, & mouente eam ad gratiam faci∣endam; vel consequente illam, & dependente ab ea••: si congruitate antecedente, cum omnis talis congruitas sit quaedam ratio, & iustitia, rationabile est & iustum ratione & iustitia antece∣dentibus voluntatem diuinam, quòd Deus det gratiam suam tali; quare & per 21. hoc est ne∣cessariò

rationabile & iustum; necesse ergo est Deum hoc facere, vel facere contra necessariam [unspec A] rationem & iustitiā, & peccare; & etiā tunc talis congruitas inferior moueret voluntatē diuinā cōtra 20. & ipsam de se indifferentē determinaret, esset{que} à diuina prouidentia penitus aliena, contra 27. & alia quae sequuntur. Si congruitate consequente voluntatem diuinam, tunc illa est posterior voluntate diuina; quare & per 20. nullo modo mouet illam ad volendum conferre gratiam, tanquam meritum excitans & inducens. Item, si sit ita, congruum est Deum dare gratiam sic merenti, quia hoc volutum est à Deo; ergo hoc nedum est congruum vt hi dicunt, sed etiam est condignum, quicquid Deus vult fieri, dignum & iustum est fieri, sicut vigesi∣mum primum capitulum demonstrauit, nec aliquis dubitat, qui de diuina iustitia est securus, & scit quod omne iustū est dignum. Dicent fortassis quod bene est dignū, sed non condignū; sed quid est condignum, nisi cum ratione & iustitia dignū? Quare & Hest. 6. scribitur isto modo, Hoc honore condignus est, quemcun{que} Rex voluerit honorate. Itidem sic ad idem, omne suf∣ficiens est condignum (sic enim exponit Glossa, illud ad Rom. 8. Non sunt condignae pas∣siones, [unspec B] &c. condignae, id est, sufficientes) sed tale opus est sufficiens ad gratiam impetran∣dam. Nam nihil sibi deest; Impetrat enim illam. Illud etiam est sufficiens, quod Deus vult & discernit sufficere ex parte operantis, & tale est opus huiusmodi secundum positionem isto∣rum: Si autem dicatur, quod non est condignum, id est, aequè bonum, ita nec opus in gratia est aequè bonum cum augmento gratiae temporalis & gloriae sempiternae, sicut superius est ar∣gutum. Item si hoc sit congruum congruitate consequente voluntatem diuinam, scilicet quia Deus vult sic fieri, tunc etiam qui nihil boni facit, sed peccat mortaliter & grauissimè, sicut fecit Paulus, quando adhuc spirans minarum & caedis in discipulos Domini, nomen Christianum conabatur delere, meretur de congruo gratiam sibi dari; quia Deus vult quod sic fiat: Ipse enim per gratiam suam operantem pratuitè praeuenit peccatores sicut superius est ostensum. Et si dicatur, quod Deus dat talibus gratiam, sed non pro talibus malis factis, ideo{que} per talia non merentur de congtuo gratiam sibi dari; ergo secundum istos, illis qui me∣rentur [unspec C] gratiam primam de congruo, Deus dat illam propter merita sua priora; ergo gratia iam non est gratia, sicut superius est argutum, & etiam tunc illa merita antecedenter & causa∣liter à priori mouent voluntatem diuinam, & causant volutionem in ea, cuius contrarium di∣cebatur, scilicet quod congruum est Deum sic facere congruitate tantummodo consequente voluntatem diuinam:* 2.1027 huius quoque contrarium vigesimum capitulum ostendebat. Item Augustinus super illud Psalmi 118ⁱ. Retribue seruo tuo, quadruplicem retributionem di∣stinguens, ostendit, quod Deus retribuit bona pro malis: Dicit enim, Quatuor retributio∣nes sunt: Aut mala pro malis retribuuntur, sicut Deus ignem aeternum retributurus est im∣pijs; aut bona pro bonis, sicut regnum aeternum retributurus est iustis; aut bona pro malis, sicut Christus per gratiam iustificat impium; aut mala pro bonis, sicut Iudas per malitiam per∣secutus est Christū. Harum quatuor retributionum duae priores pertinēt ad iustitiam, tertia ad misericordiā; quartam Deus nescit: Haec autē tertia primit{us} est necessaria; nisi enim retribueret [unspec D] bona pro malis, nullo modo essent, quib{us} retribueret bona pro bonis. Potest autē haec ratio ali∣ter fieri sub hac forma, cùm quis Dei gratiam meretur de congruo, vel quia Deus vult sic esse, ideo hoc est congruum; vel quia hoc est congruū, ideo Deus vult sic esse: Si detur primū, ita si∣militer est cōdignum, & ita est de pessimè operante, & etiam tunc, est iustū posterius voluntate diuina; quapropter non est causa illius; Prius enim naturaliter Deus vult sic esse, & sic volendo facit illud esse congruum; non ergo quia hoc est congruum, Deus vult sic esse: Si detur secundū, tunc per vigesimum hoc non est iustum positiuū & contingens aliter se habere, quia omne tale iustum dependet à voluntate diuina; sed est iustum necessarium absolutè, vel saltem est iu∣stum mixtim, & sic, supposito quod tale factum sit de necessitate, est iustum, & sic Deus de necessitate seruandae iustitiae daret gratiam sic merenti. Item Deus potest liberè non dare gra∣tiam sic operanti: Ponatur ergo quod non faciat, tunc non est congruum; vel si vni sic ope∣ranti dat gratiam, & alteri operanti similiter non dat illam, non ergo est hoc per se congruum, [unspec E] & ideo volutum à Deo, sed è contra. Item facilius est cuicunque existenti in gratia mereri de congruo quod Deus eum amet, vel quod plus eum amet ad vitam, quam carenti gratia me∣reri primam gratiam, & quod ametur à Deo ad vitam aeternam; sed praescitus ad mortem exi∣stens in gratia, hoc non potest, sicut superius est argutum. Item cum quis meretur à Deo quicquam de congruo, cum omne congruum sit iustum, quia omne iniustum est incongruum, illud est iustum, & oppositum eius iniustum; quare & impossibile circa Deum, sicut prima Suppositio, & 3. pars corollarij primi probant; dicit que Anselmus 1. Cur Deus homo 10. In Deo quantumlibet paruum inconueniens sequitur impossibilitas, & si oppositum eius sit impossibile, hoc est necessarium, & omne iustum necessarium est condignum: Quicunque

[unspec A] ergo meretur a Deo quicquam de congruo, meretur etiam de condigno. Dicitur fortè quod aliquis meretur à Deo quicquam de congruo, quia si Deus hoc reddat, congruum est, & pro certo ita est si Deus reddat sibi poenam: non magis ergo meretur de congruo gratiam quam poenam; & similiter si peccanti grauissimè Deus reddat gratiam, congruum est, ergo meretur cam de congruo; & si duo omnino similiter operentur, & Deus det vni gratiam, alteri non det‖ 2.1028 vllam, vnus meretur eam de congruo, & non alius, cùm tamen per omnia similiter ope∣retur; & etiam si Deus sic reddat, sic fieri est condignum; nihil enim in talibus dignum est aut condignum, nisi quia volutum est à Deo, quia nec rationabile, neque iustum, sicut 21. capitu∣lum ostendebat, & Hest. 6. Tali honore condignus est, quemcunque Rex voluerit honorare.* 2.1029 Item secundum istos, homo carens gratia, potest mereri aliquid de condigno, sed gratiam tantùm de congruo; vel ergo est aliquod maximum, quod potest mereri de condigno, vel mi∣nimum quod non potest; Si detur maximum quod potest, sit illud A, vel ergo A est bonum fi∣nitum, [unspec B] vel infinitum: Si finitum, potest adhuc aliquid mereri vlterius, A ergo non est maxi∣mum quod potest mereri: Si infinitum, hoc non videtur, quia quilibet actus suus fuit finitus, & omnes simul finiti in merito & valore, & quia adhuc posset plus mereri, nec Deus posset eum praemiari condignè, quia non potest facere infinitum, sicut ex ostensione 40^ae partis Co∣rollarij, primi patet; nec potest negari prima diuisio, Si aliquod bonum possit de condigno mereri, aliquod{que} non possit; Capiatur enim paruum bonum quod potest mereri condignè, quod imaginariè crescat continuè, donec sit tantum, quantum condignè mereri non possit. Tunc A in aliquo instanti, quod sit B incipiet esse tantum quantum talis condignè mereri non possit: Vel ergo A incipiet in B, intrinsecè esse tantum, scilicet quòd tunc primò erit tantum, & tunc est aliquod nimirum quod mereri condignè non potest: Non enim potest condigne mereri, quantum tunc erit A, & quantumlibet minus potest; vel A incipiet extrin∣secè esse tantum, quantum talis condigne mereri non possit, scilicet quod tunc non erit tan∣tum, [unspec C] sed immediatè post erit, & tunc A erit maximum quod talis potest condigne mereri: Quoniam tantum potest mereri condignè, quantum A erit in B, vt datur. & nihil vlterius ma∣ius eo. Item mercantur de ‖ 2.1030 congruo Iohannes & Petrus infideles aequaliter, & aeque diu pri∣mas gratias sibi dari, & Iohannes post certum tempus in A instanti recipiat gratiam, secun∣dum quod meruit; Petrus verò in A decedat: Ex quo ergo meruit aequaliter cum Iohanne, nec per eum stat, quod decedit, vt pono, Deus ipsum de congruo aequali gratia praemi••bit, finaliterque saluabit, cùm nullo baptismo fluminis, flaminis, aut sanguinis fuerit baptizatus, quod videtur contra Euangelium, & omnes Doctores, & fidem Ecclesiae generalem. Vnde Iohan. 3. Nisi quis renatus fuerit ex aqua & spiritu, non potest introire in regnum Dei,* 2.1031 &. hoc ad literam realiter, vel saltem spiritualiter, & virtualiter, sicut Doctores exponunt, quod fit in adultis, credendo, & baptizari volendo, vel pro Dei amore sanguinem proprium effun∣dendo. Item dicit Augustinus de gratia & libero arbitrio 50. Suspicentur homines quaelibet [unspec D] merita bona, quae putant praecedere, vt iustificentur per Dei gratiam, non intelligentes,* 2.1032 cùm hoc dicunt, nihil aliud quàm negare se gratiam: Qui ergo merita de congruo gratiae Dei prae∣ponunt, gratiam Dei negant. Obijciet forsitan aliquis contra dicta: Primò probando quòd aliquis potest mereri condignè gloriam sempiternam: Nam Sapient. 3. dicitur sic de Iustis,* 2.1033 In paucis vexati, in multis bene disponentur, quoniam Deus temptauit illos, & inuenit illos dignos se: Et Ecclesiastici 26. Omnis ponderatio non est digna continentis animae,* 2.1034 ergo ani∣ma continens meretur condignè praemium infinitum: & Luc. 10. Dignus est operarius mer∣cede sua; merces autem operariorum in vinea Christi est denarius gloriae infinitae: Et infra eiusdem 20. Illi qui digni habebuntur saeculo illo, & resurrectione ex mortuis &c. Et Apoc. 3. Ambulabunt mecum in albis, quoniam digni sunt, cum suis similibus satis multis. Hoc idem ratio manifestat; omnis enim actus virtuosus melior est incomparabiliter omni bono vtili, vel delectabili distincto contra bonum honestum, virtuosum, & iustum; alias enim bonum v∣tile [unspec E] vel delectabile posset tantum augeri, quòd esset aequè bonum cum felicitate quae consistit in actibus virtuosis, vt patet 1. Eth. 9. & pòst, imò & quòd esset melius, & sic cùm felicitas sit maximum bonum humanum, vt patet ibi & alibi, per omnes vulgares Philosophicos, & The∣ologicos, ipsa esset in pecunijs aut voluptatibus statuenda, contra omnes sanè sapientes, & contra totum processum Philosophi memoratum. Tunc quoque tantum acceptaretur à Deo magnum bonum datum, vel delectabile derelictum, quantum actus maximus virtuosus; & e∣tiam tantum vel magis secundum rectam rationem posset homo eligere diuitias, & voluptates aeternas sine iustitia & virtute, etiam ad quam tenetur sicut actum ‖ 2.1035 virtutis, cùm tamen eligen∣do sic peccet, & faciat contrariū rationi. Videtur insuper, quòd illud sit melius homini, quod habitum necessariò efficit ipsum bonum, quàm quod habitū non sic facit, sed ipsum malum &

miserum esse sinit;* 2.1036 Actus autem virtuosus habitus à quocunque necessariò efficit ipsum bonū; [unspec A] sed omnis pecunia & voluptas potest adesse malo & misero cuicun{que} sic autem probat Philos. 1. Eth. 12. foelicitatem non in possessione vel habitu, sed in operatione ponendam. Dicit enim, differt autem non parum in possessione vel vsu, optimum existimare, & in habitu vel o∣peratione. Habitum quidem enim contingit nullum bonum perficere existentem, vt puta dor∣mienti & aliter otioso, operationem autem non possibile est; operabitur enim ex necessitate & benè operabitur. Item qui diligit Deum super omnia toto corde, & facit omnia propter cum, non potest remunerari condignè minori quàm Deo; Nullus enim amor videtur recom∣pensandus condignè bono minori quam tanto, quanto amans amatum suum praeponit, & quantum citius relinqueret quàm amatum; Si enim amor est recompensandus amore, ergo & maior maiore, & aequalis aequali; Nam alias proportio debita claudicaret. Amor autem in potente otiosus esse non potest: Amare enim est velle bonum amato & facere, sicut docent praemissa 39. huius; Deus ergo omnipotens amatus ab homine super omnia toto corde, ip∣sum [unspec B] de condigno aequaliter redamans vult sibi bonum, super omnia bona bonum, & hoc po∣test, hoc ergo sibi retribuit, vel retribuet pro tempore opportuno. Tale autem bonum super omnia alia bona bonum, est tantummodò ipse Deus. Deus ergo seipsum de condigno retri∣buet sic amanti; sicut & patet ex ostensione 32. & 34. partis Corollarij primi huius. Vndè & Anselmus Monol. 70.* 2.1037 Nihil potest esse praemium huius amoris, nisi quod supereminet in om∣nibus naturis: Quid enim summa bonitas retribuet amanti, & disideranti se nisi seipsam? Nam quicquid aliud retribuat, non retribuit, quia nec compensatur amori, nec consolatur amantem,* 2.1038 nec satiat desiderantem. Pro quo & dicit Philosophus 9. Eth. 1. Contendunt autem cum altera fiunt ipsis, & non quae appetunt. Simile enim est, quod est nihil fieri, cum eo quod appetit, non potitur. Hoc iterum confirmatur; Amicitia enim & amor talem proportionalita∣tem, vt videtur, condignè requirit, quòd quantum proportionaliter per vires suas, vel supra, si posset, amans faceret pro amato; tantum proportionaliter secundum vires suas, amatus fa∣ciat [unspec C] pro amante; sed homo sicamans Deum, faceret pro eo, & daret sibi si posset bonum, su∣per omnia bona bonum, & melius: Deus ergò cum sit omnipotens, de condigno faciet sibi tantum. Item quòd homo potest mereri condignè aliquod bonum, videtur. Nam quodlibet opus bonum essentialiter & inseparabiliter sequitur quaedam bonitas, quaedam rectitudo, quaedam iustitia, pulchritudò, decentia, seu honestas, vel etiam actualiter bonum esse, rectum & iustum; & haec videtur aliqua sua merces, quam de condigno meretur. Ampliùs autem non decet summam iustitiam, & clementissimam bonitatem, promptiùs punire peccantes, quam praemiare benè operantes, sicut & videtur ex 31. parte corollarij, primi, huius: sed quemlibet peccantem statim, & inseparabiliter sequitur sua poena, scilicet iniustitia, pecca∣tum, & seruitus peccati, priuatio iustitiae, & libertatis quam priùs habebat, saltem respectu il∣larum iniustitiae, & seruitutis, quas nouiter tunc incurrit; sicut & patet per eandem 31^am partem; quare & è contrario, in quolibet bono facto. Licet autem satis constare debeat, quod [unspec D] quicunque peccans eo ipso necessariò & inseparabiliter incurrit peccatum, iniustitiam, & ser∣uitutem peccati, esse peccatorem, iniustum, & seruum peccati, cum priuationibus suprà di∣ctis, & multis malis similibus, quae remanent in eo etiam post peccare, sicut inhaeserunt sibi quandò actu peccauit, quae omnia sunt digna poena prioris peccati, seu peccare; Potest ta∣men hoc exabundanti aliquibus testimonijs authenticis confirmari. Autor enim Autorum Iohan. 8. sic dicit;* 2.1039 Omnis qui facit peccatum, seruus est peccati. Vndè & Iob. 7. Peccaui: Quid faciam tibi, O custos hominum? quare posuisti me contrarium tibi? videlicet per pec∣catum, & factus sum mihimet ipsi grauis, scilicet per poenam. Super quod dicit Gregorius 8. Moral. 22. Haec contrarietas culpae facta est homini pondus poenae, vt corruptioni suae malae liber seruiat, qui benè seruus de incorruptionis libertate gaudebat. Hoc idem vult Au∣gustinus 1. de libero arbittio, 20. & 2.1. sed manifestiùs 3.19. & post ostendit, quod [unspec E] omne vitium & peccatum est corruptio naturae, & alicuius boni naturalis; & idem patet per eundem, 12. de Ciuit. Dei 6. & Enchirid. 7. Manifestissimè verò hoc ostendit 3. de libero arbitrio, 24. dicens, quia nemo superat leges omnipotentis Creatoris; non sinitur anima nòn reddere debitum: Aut enim reddit benè vtendo quod accepit, aut amittendo, quod vti benè noluit. Itaque si non reddit faciendo iustitiam, reddet patiendo miseriam: Nullo autem in∣teruallo temporis ista diuiduntur, vt quasi alio tempore non faciat quod debet, & alio patia∣tur quod debet, ne vel puncto temporis vniuersalis pulchritudo turpetur, vt sit in ea peccati dedecus sine decore vindictae. Hoc etiam patet conjunctim in boni factis & malis: Dicit e∣nim Hermes de Deo;* 2.1040 Qui nullius malefactoris opus justificat, & nullum benefactorem prae∣mijs priuat:* 2.1041 Cui & Arist. cōcordanter in De Mundo vlt. Hunc inquit, semper comitatur vltio,

[unspec A] vel iustitia, puniens, vel cruciatiua, derelinquentium diuinam legem; beatus autem & foelix à principio confestim particeps esset. Gen. etiam 4. dicit; Nonne si benè egeris, recipies,* 2.1042 scilicet statim, sin autem malè, statim peccatum in foribus adarit? Dicit{que} Augustinus 8. super Genesin ad literam 31. Diuina prouidentia regens vniuersam creaturam, administrat naturas, vt sint volentes, vt nec infructuosae bonae, nec impunitae malae sint: Nam in seipsis malè volentes ha∣bent interiorem poenam suam, eandem ipsam iniquitatem suam. Ergo sic bonae habent inte∣riorem mercedem suam, ipsam aequitatem & rectitudinem facti sui. Idem De quantitate ani∣mae, vltim. Deus summus & verus incorrupta lege omne quod condidit, regit; animam in nullo actu deserit sine poena vel praemio. Idem super illud Psalmi 118. Iuraui, & statui cu∣stodire iudicia iustitiae tuae; Fide custodiuntur iudicia iustitiae Dei, cùm sub Deo iusto iudice, nec rectum factum infructuosum, nec peccatum creditur impunitum. Item amari vel odiri à Deo, videtur praemium non paruum, vel poena; Deus autem amat benè facientes, & odit pec∣cantes. [unspec B] Dicit enim Aristoteles, secundo, suae Rhetoricae, 28. Si iusta dixeris,* 2.1043 homines te odi∣ent; si iniusta, dij; si autem iusta dixeris, dij te amabunt; si iniusta, homines. Idem de bona Fortuna, primo; Deum dignificamus, Dominum existentem talium, vt dignis distribuat & bona, & mala. Idemque decimo Ethicorum, decimo tertio; Secundum intellectum ope∣rans, & hunc curans, & dispositus optimè, & Dei amantissimus videtur esse: Si enim quae∣dam cura humanorum à dijs fit, quemadmodum videtur, & erit vtique benè rationabile, & gaudere ipsos de optimo, & cognatissimo, hic autem erit intellectus, & diligentes maximè hoc & honorantes, & rebeneficiare vt amicis ipsis curatis. Vbi Auerroes;* 2.1044 Si cura sit Deo de hominibus, vt creditur, & vt debitum est, gaudet de meliori, & dignius est vt benefaciat eis, qui amant eum plus, & honorificet eos, & visitet eos, sicut est dispositio amici cum amico. Di∣citque Boetius 4. De consolatione Philosophiae, prosa 1. Ipso,* 2.1045 de cuius nunc regno loqui∣mur, autore, cognosces semper quidem potentes esse bonos, malos verò abiectos semperat{que} [unspec C] imbecilles; nec sine poena vnquam esse vitia, nec sine praemio virtutes. Idemque specialiter de virtute, & operibus virtuosis, supra eiusdem tertij prosa 4. Inest dignitas propria virtuti, quam protinus in eos, quibus ipsa fuerit adiuncta transfundit; & intelligit, vt videtur, hîc & prius per virtutem, nedum solum habitum, sed & actum; cui & concordanter Ouid. de Ponto, sic ait;

Non facilè inuenies multis in millibus vnum, Virtutem precium qui putet esse sui: Ipse decor rectè facti, si praemia desint, Non mouet, & gratis poenitet esse probum.

Vnde & Auerroes super 1. Eth. 12. Actus qui fit secundum exigentiam virtutis, virtus est.* 2.1046 Et Augustinus super illud Psalmi 36. Iustus autem miseretur, & commodat; si habet foris facul∣tatem, dat ipsam charitas, si autem non habet dat beneuolentiam; habet semper vnde det, cui plenum pectus est charitatis. Ipsa est charitas, quae dicitur & voluntas bona, & accipit ibi vo∣luntatem [unspec D] pro actu voluntatis, sicut totus processus ostendit; qui & tertio De doctrina Chri∣stiana, 10. sicut & recitat Petrus primo Sententiarum, distinct. 17. Charitatem, inquit, voco motum animi ad fruendum Deo propter ipsum, & se, ac proximo propter Deum. Idem, in libro de moribus Ecclesiae Catholicae, tractans illud verbum Apostoli; Nec mors nec vita poterit nos separare à charitate Dei; Charitas Dei, inquit, hîc dicta est virtus, quae animi no∣stri rectissima affectio est, quae coniungit nos Deo, qua cum diligimus. Simili quoque modo videtur loqui Propheta, cùm dicit; Feci iudicium & iustitiam, id est, actum iustitiae, siue opus, quòd ideò Augustinus exponens sic ait; Iustitiae nomine hoc loco non ipsa virtus, sed opus eius significatum est. Dicitur quoque communiter, & tricesima prima pars corollarij primi docet, quòd Deus praemiat bona merita vltra condignum; bonum ergo meritum exigit ali∣quid de condigno. Praetere à quod Deus vult fieri, & promittit rectè operantibus, dignum est fieri, & condignum; sed ipse vult & promittit, quòd qui perseueranter benè faciunt, habebunt [unspec E] pro mercede gloriam sempiternam; ergo illam condignè merentur. Adhuc autem, Christus meruit sibi, & nobis multa bona, sicut allegat Lumbardus 3. Sentent. dist. 18. 19. & post; & quis ‖ 2.1047 audebit asserere, quòd haec non meruit de condigno, maximè cùm sicut Christus excedit quemlibet purum hominem infinitè, sic & meritum Christi, meritum cuiuslibet puri homi∣nis videtur excedere? potuit ergo Christus mereri quantumlibet de condigno. Pro quo dicit Anselmus, secundo, Cur Deus homo, 14. Putasne tantum donum,* 2.1048 tam amabile posse sufficere ad soluendum quod debetur pro peccatis totius mundi, & respondet; imo plus potest in infinitum: ergo meruit de condigno omnibus saluandis gloriam sempiternam. Vnde Apocalyps. quinto; Dignus es, Domine, accipere librum & aperire signacula eius,* 2.1049 quoniam occisus es, & redemisti nos Deo in sanguine tuo, & fecisti nos Deo nostro reg∣num.

Ecce quid meruit nobis condignè. Et sequitur; Dignus est agnus, qui occisus est, [unspec A] accipere virtutem, & diuinitatem, & sapientiam, & fortitudinem, & honorem, & gloriam, & benedictionem; Ecce quid condigne meruit sibi ipsi. Amplius autem sicut argutum est priùs, quod nullus meretur quicquam boni condigne, similiter omnino poterit argui, quod nullus meretur quicquam mali condignè, quod si quis concesserit, cogetur concedere consequenter Deum esse iniustum, qui punit tam grauiter peccatores, cùm nullam poenam meruerint de condigno;* 2.1050 Scripturam quoque veritatis mentiri fatebitur: Vnde Iob 11. vti∣nam Deus loqueretur tecum, & intelligeres, quod multò minora exigaris ab eo, quàm mere∣tur iniquitas tua:* 2.1051 Super quod dicit Gregorius 10. Moral. 6. Qui multiplicitatem intelligit legis Dei, cuncta quae patitur, quàm sint minora perpendit, & Iob 33. Peccaui & verè de∣liqui, &, vt eram dignus, non recepi; Et Psalmo 84. Mitigasti omnem iram tuam: Et Aba∣cuc 3. Cùm iratus fueris, misericordiae recordaberis: quibus & sunt alia multa similia in Scriptura.* 2.1052 Dicit quidem Apostolus ad Rom. 6. Stipendia peccati mors, gratia autem Dei, [unspec B] vita aeterna; Glossa; Mors aeterna est stipendium peccati, id est digna retributio pro peccato; vita autem aeterna sola gratia Dei datur, quam expositionem per multas multorum autorita∣tes confirmat. Praeterea vnum argumentum praemissum volens ostendere, quod quicquid homo meretur de congruo, meretur etiam de condigno, est contra communem scholam, vel saltem contra magnam eius partem, haec ab inuicem distinguentem. Vt autem obiecta fa∣cilius dissoluantur, sciendum, quod non eodem modo se habent Deus & homo ad redden∣dum praemium pro merito qualicunque bono vel malo: Homo namque sicut Rex vel alius publico edicto promulgat, quod qui fecerit tale quid bonum vel malum pro congrua merce∣de recipiet hoc vel illud, manetque ipse indifferens & indeterminatus in voluntate sua, circa sibi subictos, quis quid habebit; & si vnus faciat tale bonum, alius verò malum, iam per hoc determinatur eius indifferentia voluntatis; per hoc quoque antecedenter, causaliter, & effi∣cienter mouetur ei voluntas ad volendum & ad praemiandum, & puniendum secundum prae∣cedentia [unspec C] merita hunc & illum: Non sic autem Deus, ex se solo nihil à posterioribus mendi∣cando, semper aequè determinatè vult, & non vult quaecunque, sicut 20^um. huius 21^um. 23^um. 25^um. 27^um. & sequentia docuerunt.* 2.1053 Quod & planissimè testatur Apostolus ad Rom. 9. de Iacob & Esau sic dicens, Cùm nondum nati fuissent, aut aliquid egissent boni aut mali, vt se∣cundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus, sed ex vocante dictum est, quia maior seruiet minori, sicut scriptum est, Iacob dilexi, Esau autem odio habui. Et si quis ob••jciat, quod tota sac••a Scriptura, & omnes Doctores, imò & vniuersalis Ecclesia indubi∣tanter affirmant Deum praemiaturum bonos propter merita sua bona, & malos propter ma∣la sua merita puniturum; Quia propter, quia, ideo & similia aliquam causam vt frequenter significant, ostendendum in primis, quod meritum non est aliqua causa aeterni praemij subse∣quentis: Non enim est causa materialis, quia ipsa necessario simul est cum suo materiato, sed actus meritorius, quo illud praemium meruit, tunc non manet: Nec est causa formalis; Ip∣sa [unspec D] enim est simul necessario cum formato: Nec finalis, quia magis videtur è contra, sicut ap∣paret ex 35. huius: Nec efficiens, quae tamen magis apparet, quia nec in actu, nec in potentia: Non in actu; Nam secundum Philosophum 5. Metaph. 3. Agentia singularia simul sunt & non sunt, & ipsa quorum sunt causae, vt hic medicus cum hoc conualescente, & hic aedificator cum hoc aedificato: sed actus meritorius praecedit praemium tempore, nec est simul cum eo: Nec est causa efficiens praemij in potentia, quia tunc aliquando exiret in a∣ctum, & actualiter efficeret praemium sempiternum, & tunc vt praemittitur esset simul cum eo: Nec potest quis dicere quod ideo meritum est causa efficiens praemij, quia nunc primum mouet voluntatem Dei prius naturaliter indeterminatam, & determinat eam, efficiendo in ea volutionem actualem & certam ad praemium conferendum, quia 20^um. 23^um. 25^um. & 35^um. huius prohibent ita dici. Est igitur vlterius aduertendum quod haec dictio, Propter, est mul∣tiplex penes secundum modum aequiuocationis. Nam primo & principaliter significat cau∣sam [unspec E] essendi; secundatio verò & aliqualiter transumtiuè significat causam cognoscendi, siue innotescendi; & adhuc aliquando significat ordinem: Quod autem significet causam essendi nullus ignorat; & quod significet etiam causam cognoscendi, patet per Philosophum 1. Post. 12. dicentem, quod si causae & effectus aequè praedicantium, id est, conuertibilium, vt Plane∣tas esse propè, quod est causa, & non scintillare, quod est eius effectus, non causa, id est, effe∣ctus sit notior, tunc demonstratio per hanc erit, vt quod propè sunt Planetae, propter id quod non scintillant. Ecce secundum eum, quod propter, non ‖ 2.1054 signat ibi causam essendi, sed effectum, qui est causa tantummodo cognoscendi; quare & ordinato syllogismo demonstra∣tiuo per terminos A B C subdit; quare demonstratum est, quod erraticae propè sunt. Hic igi∣tur

[unspec A] syllogismus non est propter quid, sed propter quia: Non enim ex eo, quod non scintil∣lant, propè sunt; sed propter id quòd propè sunt, non scintillant. Ecce quomodo primò con∣cedit, & secundo negat Planetas esse propè, propter id quòd non scintillant; & hoc est, quia, propter, primò sibi significat causam tantummodo cognoscendi, secundo verò causam essen∣di. Hoc etiam concordat cum toto processu illius capituli, & sequentium, vbi demonstratio ab effectu vocatur demonstratio quia; cùm tamen haec dictio, quia, significet causam, sicut & propter: Quare ibi significat causam tantummodo cognoscendi, licet Donatus potestati con∣iunctionis non causali, sed rationali irrationabiliter supponat quia, quapropter, propterea, & multa similia, quae sunt causalia manifestè, sicut & potestati eius causali supponit, si, nisi, & ta∣lia, quae potestati conditionali fuissent potiùs supponenda, quam penitus praetermisit. Hoc e∣tiam satis probat illud frequens exemplum Philosophi, & vulgatum, videlicet propter quid anguli trianguli valent duos rectos? propter id quòd angulus extrinsecus valet duos intrinse∣cos [unspec B] sibi oppositos, cùm tamen quantitas anguli extrinseci nullo modo sit causa, imò nec ef∣fectus, quare tres anguli trianguli valent duos rectos: Neutrum enim illorum est causa mate∣rialis, efficiens, formalis, nec finalis alterius, cum vtrumque possit sine reliquo semper esse. Angulum tamen extrinsecum valere duos extrinsecos sibi oppositos est causa tantùm cogni∣tionis nostrae, quare tres anguli trianguli valent duos rectos: Per hoc enim demonstratiuè docetur sic esse, sicut 2^a pars 32^ae primi elementorum Euclidis ostendit. Ideoque dicit Auer∣roes super 8. Phys. comment. 58. quòd tres sunt demonstrationes, scilicet causae, & esse tan∣tum, & causae & esse. Sed ne in causa Catholica testes tantummodo Ethnicos videar mini∣strare, ecce quid fidelissimus Paulus dicit, Christus factus est obediens vsque ad mortem, mor∣tem autem crucis; propter quod & Deus exaltauit illum, & donauit illi nomen quod est super omne nomen, scilicet quòd nominetur Deus. Hoc tamen nomen habuit ante suam passionē; imò & naturaliter ante omne meritum suum habuit illud nomen: Ille enim homo prius natu∣raliter [unspec C] fuit, & prius naturaliter Deus fuit, quam fecerit aliquid, aut meruerit quouismodo. Nam omne agens praecedit naturaliter suam quamlibet actionē. Christus ergo non meruit esse De∣us, sed hoc fuit datum sibi gratissimè, sine quouis merito praecedente, sicut ex 35^o huius patet. Lumbard. quo{que} 3. sent. dist. 6. multas autoritates ad hoc idem adducit; & infra 18. tractans autoritatem Apostoli supradictam, dicit quòd homo ille non meruit hic tantum bonum, sci∣licet nomen Dei; non ergo videtur, quòd aliquo modo per obedientiam passionis meruit il∣lud nomen, nisi quantum ad cognitionem & manifestationem non Deo, sed hominibus hoc primo ignorantibus, & per eius passionem, resurrectionem, ascensionem, & similia addiscen∣tibus, & verè scientibus, ipsum esse non tantummodo hominem, sed & Deum * 2.1055; & hoc est quod dicit ibi Lumbardus; Quomodo ergo hoc, inquit, dicitur, per obedientiam donatum est ei hoc nomen? & respondet secundum tropum illum in Scriptura creberrimum, hoc accipien∣dum est quo dicitur res fieri, quando innotescit. Post resurrectionem verò, quod ante fuit in [unspec D] obscuro, in euidenti positum est, vt scirent homines & daemones. Vnde & Saluator ipse Io∣han. 13^o ita dicit, In hoc cognoscent omnes, quòd discipuli mei estis,* 2.1056 si dilectionem habueri∣tis ad inuicem. Posset ergo dici, quòd cùm dicitur, Iste propter tale meritum tale praemium consequetur, haec dictio, Propter, non significat causam essendi, sed cognoscendi. Per meri∣tum enim innotescit hominibus, daemonibus, & forsitan Angelis quale praemium quis habe∣bit. Hoc etiam verbum, propter, significat ordinem aliquando, nec incongruè: Nam secun∣dum praemissa 35^o huius, Deus primò vult homini praemium & gloriam tanquam finem, & ideo vult sibi & facit merita congrua, velut quaedam media praeuia ad hunc finem: quare & vt tandem rectè finaliter ordinentur, tribuit eis finem; propter quem & ad quem ipse finaliter ordinauit. Potest ergo, propter, aliquoties ordinem designare, vt dictum Apostoli intelligatur hoc modo, Factus est obediens &c. propter quod & Deus exaltauit illū, id est, post quod prae∣cedens ordinatum à Deo, ad istud subsequens, quod non nisi post illud fieri statuebat. Pro [unspec E] quo Anselmus tractans eandem autoritatem Apostoli 1. Cur Deus homo 9. sic dicit,* 2.1057 Quòd autem cùm di••isset Apostolus, Humiliauit seipsum &c. propter quod Deus &c. non ita di∣ctum est, quasi nullatenus potuisset peruenire ad hanc exaltationem, nisi per hanc mortis obedientiam, & haec exaltatio non nisi in retributionem huius obedientiae collata sit (Prius enim quam pateretur, ipse dixit omnia sibi esse tradita à Patre, & omnia Patris esse sua) sed quoniam ipse cum Patre, sanctoque spiritu disposuerat se non aliter quàm per mortem, celsitudinem omnipotentiae suae mundo ostensurum, quippe quod non nisi per illam mor∣tem fieri dispositum est, cùm per illam fit, non incongruè dicitur propter illam fieri? Si enim intendimus facere aliquid, sed proponimus nos prius facturos aliud per quod illud fiat, cum iam factum est quod volumus praecedere, si fit quod intendimus, rectè dicitur

propterea fieri, quoniam factum est, propter quod differebatur, quia non nisi per illud fieri [unspec A] dispositum erat. Nam si fluuium, quem equo & naui transire possum, propono me non nisi naui transiturum, & idcirco differo transmeare, quia nauis abest; cum iam praesto est nauis, si transeo, rectè de me dicitur; Nauis parata fuit, propterea transiuit. Et non solum ita loqui∣mur, quando sequens fit per id quod praecedere volumus, sed etiam quandò non fit per illud, sed tantummodò post illud facere aliud aliquid statuimus: Si quis enim differt cibum sumere, quia nondum ea die missae celebrationi affuit, peracto quod prius facere volebat, non incon∣gruè illi dicitur; Iam sume cibum, proptereà quia jam fecisti, propter quod sumere differebas; Multò igitur minus inusitata est locutio, cum Christus dicitur exaltatus proptereà quia mor∣tem sustinuit, per quam & post quam illam exaltationem facere decreuit. Ponitque aliam ex∣positionem ‖ 2.1058 eiusdem dicti Apostolici in haec verba; Potest hoc & eo modo intelligi, quo idem Dominus legitur profecisse sapientia, & gratia apud Deum, non quia ita erat, sed quia ille sic se habebat, ac si ita esset. Nam sic per mortem exaltatus est, quasi propter illam hoc fieret. Si [unspec B] quis igitur de merito & praemio capitis nostri Christi, & membrorum suorum Christianorum, quantum ad causalitatem propositam velit dicere consequenter, ecce tres modi dicendi prae∣missi authenticorum Patrum nostrorum, sed quia ista sententia ambigua videtur & dubia, & posset probabiliter contradici, maximè si à capite transferatur ad membra, vellem libenter ‖ 2.1059 sine praeiudicio aut reprehensione venerabilium Patrum & Autorum meorum, propter mi∣nus sapientes, inter quos plus ego qui non sufficio profunda Dei scrutari, desiderarem etiam vehementer si esset possibile sententiam clariorem, vel ipsam eandem clariùs tamen dictam, & magis à contradictione remotam. Vndè & Alexander, vt recitat Auerroes super 2. de coe∣lo, comment. 1. de sententia Aristotelis ita dicit; Nos non sumus sustentati super sententiam huius hominis inter omnes alios, nisi quia videmus ipsam minoris ambiguitatis, & remotio∣rem à contradictione. Videtur igitur mihi, quod remota omni lege retributionis per volunta∣tem Dei statutae, non est verum quod propter tale factum bonum vel malum, praemium tale [unspec C] debetur, quia tunc esset necessarium absolutè, nec Deus posset in contrarium sine offensione iustitiae, sed de necessitate absoluta sic vellet & faceret sic ad extra, sicut superiùs est argutum: sed quod tale factum, tale praemium mereatur, hoc est, quia Deus sic voluit, & statuit tale in lege, quae voluntas & lex perseuerant continuè, non mutatae, sicut 23. capitulum ostendebat. Cum ergò dicitur, iste propter tale meritum, tale praemium consequetur, distinguendum est, eò quod haec dictio, Propter, potest significare causam, quae sit virtus & efficacia meriti talis solius, & sic non est verum, sicut promixo est ostensum: si autem in illo merito, imò suprà & ante meritum importet causam quae sit voluntas diuina, & lex eius de retributione cuilibet o∣peri bono vel malo similiter facienda, verum est & catholicè concedendum. Propter hoc e∣nim quod iste sic meruit, & legem iam positam tale praemium consequetur, hoc est, quia Deus vult quemlibet secundùm sua opera praemiari; & iste sic operatur, ideò tale praemium conse∣quetur. Et cum dicitur, Deus vult istum propter sua merita praemiare, si, Propter, significet [unspec D] causam posteriorem in merito mouentem voluntatem diuinam, determinantem ipsam & educentem de potentia ad actum volendi, non est verum, sicut superiùs est ostensum: Si au∣tem significet voluntatem diuinam verè causam praecedentem omne meritum & praemium, quae ipsum, vt meruit praemiabit, verum est, & certum. Verum est enim quod Deus habet vo∣luntatem, quae est prima causa omnium meritorum & similiter praemiorum. Potest autem & aliter congruè satis dici, quod meritum est causa efficiens praemij, non propriè, sed solummo∣dò transumptiuè, quia scilicet efficit formam in merente, qua secundum praesentem justitiam fit idoneus ad praemium vel ad poenam; vel sic breuiùs, Quia efficit merentem talem, quali∣cunque & soli est praemium ordinatum. Nam secundùm ordinationem praesentis justitiae, nul∣lus adultus praetaxatam gloriam consequetur, vel poenam, nisi priùs per merita sua bona ad∣epta quadam formosa, forma, qua formetur idoneè ad gloriam consequendam; vel per merita [unspec E] sua mala, quadam deformi forma, qua idoneè deformiter quodammodò formetur ad poe∣nam. Sic ergò propter meritum debetur praemiū, & est meritum causa praemij effectiua, quia inducit formam qua quis fit idoneus ad praemium capiendum, sicut sacerdos & miles propter hoc quod ordines receperunt, hic celebrat, ille militat, & honoribus proptiis honorantur. Et cum dicitur, Deus vult istum propter sua merita praemiare, si, Propter, significet causam poste∣riorem effectiuam volutionis diuinae, negandum; si autem significet causam in merito effecti∣uam quodā modò formae cuiusdā, vel etiam ipsam formā, qua iste fit doneus praemio voluto sibi à Deo, secundum praesentem iustitiam, concedendū. Deus ergò vult istum propter sua me∣rita praemiare, hoc est, iste propter merita sua modo dicto talis est, quales Deus vult & statuit praemiare. Pro quo B. Bern. de grat. & lib. arbit. cap. vlt. ita dicit; In eo Deus Paulum coronae

[unspec A] statuit promeritorē, cùm operū, quibus illa erat repromissa corona habere dignatus est coadju∣torem; Porro coadiutorē; fecit volentem, hoc est suae voluntati consentientem; ita{que} voluntas in auxilium reputatur in meritū. Si igitur à Deo voluntas est & meritū, nec dubium quod à Deo sit velle & perficere pro bona voluntate; Deus ergo autor est meriti, qui & voluntatē applicat operi, & opus explicat voluntate: Alioquin, si propriè appellentur ea quae diximus, nostra me∣rita, spei sunt quaedam seminaria, charitatis incentiua, occultae praedestinationis indicia, futurae foelicitatis praesagia, via regni, non causa regnandi. Adhuc autem & 3. non incongruè dici po∣test; Iste est propter merita praemiandus, id est, propter merita ordinanda, ita quod; Propter, significet ibi causam finalem ordinis vniuersi à Deo decentissimè praedestinati: Non enim de∣cet, quòd vniuersalis ordo in minimo perturbetur, sicut tractatus de Prouidentia manifestat. Dicitque Augustinus 1. De libero arbitrio, 13. Lex Dei aeterna est, qua iustum est,* 2.1060 vt omnia sint ordinatissima; & Anselmus 1. Cur Deus homo, 12. Deum non decet aliquid inordina∣tum [unspec B] in suo regno dimittere; & secundum eundem supra, eodem; Recte ordinare peccatum si∣ne satisfactione, non est nisi punire, & per hoc ostendit, quòd omne peccatum sine satisfactio∣ne est necessariò puniendum: & Augustinus simili ratione suffultus, 3. De libero arbitrio, 24. ostendit idem; Imo & quòd peccatum & poena nullo interuallo temporis diuiduntur, ne vel puncto temporis vniuersalis pulchritudo turpetur. Quare & in rectè factis similiter constat esse, sicut praesens capitulum superius ostendebat. Et iste modus dicendi concordat cum se∣cundo modo dicendi recitato superius ab Anselmo. Cùm ergo dicitur, iste est propter me∣rita praemiandus, hoc est, iste est praemiandus propter merita finaliter ordinanda, id est, prop∣ter finalem ordinem meritorum praetaxatum à Deo. Et cùm dicitur, Deus vult istum propter merita praemiare, hoc est, Deus vult istum praemiate propter merita finaliter ordinanda, id est, vult quòd talis sit finis talium meritorum, secundum ordinem ab ipso talibus ‖ 2.1061 praestitutum, ita quòd merita nullo modo antecedenter, causaliter, à priori, mouent, determinant, vel actuant [unspec C] voluntatem diuinam ad praemia rependenda. Vnde Auicen. 8. Met. 7. Deus, inquit, diligit or∣dinem bonitatis vniuersi, sed non patitur ab eo, nec concupiscit. Et si quis adhuc quaerat, si non propter merita, quare ergo eligit, vel reprobat hunc vel illum? cap. 21. & alia hîc respon∣dent: quare autem semper quaerit causam, causa autem formalis volutionis illius, est quodam∣modo ipse Deus, officiens verò causa prior quodammodo est sua voluntas, posterior verò in∣ter res creatas, nulla est omninò. Et hoc est quod dicit Apostolus ad Rom. 9. cùm praedixit, quòd Deus Iacobum dilexit, & Esauum odio habuit, & hoc non ex operibus, sed ex volunta∣te, vt secundum electionem propositum Dei maneret, inducit quaerentem quaestionem praedi∣ctam, cui sic respondet; Voluntati eius quis resistet? O homo, tu quis es qui respondeas Deo? quasi diceret; Non est talis causa prohibens aut efficiens voluntatem diuinam, per quam va∣leat responderi, quare hunc dilexit, & illum odiuit; & hoc statim per locum à simili, seu per locum à minori, sic probat; Nunquid dicit figmentum ei qui se finxit, quid me fecisti sic? id est, [unspec D] propter quam rationem praeponderantem, motiuam, & effectiuam volutionis tuae? certè non: imo sine omni ratione priori praeponderante potest liberè ex eadem massa facere vnum vas ta∣le, aliud verò tale; & hoc est quod subdit; Annon habet potestatem figulus luti ex eadem mas∣sa facere aliud quidem vas in honorem, aliud verò in contumeliam? Et infra, 11. planius dicit idem; O altitudo, inquiens, diuitiarū sapientiae & scientiae Dei, quàm incomprehensibilia sunt iudicia eius, & inuestigabiles viae eius? scilicet per aliquam rationem effectiuam priorem, quia nulla est talis omninò. Et hoc est quod statim subiungit; Quis enim cognouit sensum Domini, scilicet rationem aliquam praecedentem, quare sic fecit, quasi diceret, Nullus; quia hoc non est cognoscibile, cùm non sit verum: & subdit expressiùs; Aut quis consiliarius eius fuit, scilicet quae posterior res causata fuit causa prior, & quasi offerens rationem, cui innitebatur diuinum consilium operando; ideo{que} planissimè statim subdit; Aut quis prior dedit illi, & retribuetur ei? quasi dicat, nullus, nec aliqua res posterior ipso Deo, quod & statim ostensiuè demonstrat, [unspec E] cùm dicit; Quoniam ex ipso, & per ipsum, & in ipso sunt omnia, quo modo cap. 20. & alia ean∣dem conclusionem ostendunt. Vnde & Aug. De correp. & gratia 12. ita dicit; Quare sic isti,* 2.1062 il∣li aliter, at{que} aliter alij innumerabilibus & diuer sis modis vocentur? Absit, vt dicamus iudici∣um luti esse debere, non figuli. Augustinus autem in hac parte sequitur nedum Apostolum, sed etiam Sapientem, Sap. 15. sic dicentem; Figulus de eodem luto fingit vasa munda, & his con∣traria; horum autem vasorum quis sit vsus, iudex est figulus. Et iterum De corrept & gratia,* 2.1063 25. Si à me quaeritur; Cur eis Deus perseuerantiam non dedit, quibus eam qua maximè viue∣rent, dilectionem dedit, me ignorare respondeo; Vnde Apostolus; O homo, tu quis es, qui res∣pondeas Deo; &, O altitudo diuitiarum sapientiae & scientiae Dei, &c. Idem de bono perseue∣rantiae, 16. Cur, inquis, in eadem causa, me quàm illum potius puniet? aut illum, quàm me po∣tius

liberabit? hoc non dico, si quaeris quare? quia fateor me non inuenire quid dicam, quia in [unspec A] hac re, sicut iusta est ita eius, sicut magna est misericordia eius, ita inscrutabilia iudicia eius. Si autem quaeratur, per quare, causa finalis, & hoc de reprobatione malorum, quia hoc pleros∣que magis sollicitat; dicendum secundum vigesimum primum capitulum, quòd causa finalis vltima est Deus: Vniuersa namque propter semetipsum operatus est Dominus, impium quo∣que ad diem malum, Parabol. 16. Ecce quòd impium ad diem malum operatus est Dominus, propter semetipsum finaliter vltimatè. Causa autem finalis media est tam multiplex, quàm multa bona ex reprobatis proueniunt, quorum aliqua trigesimum primum huius, & 34^um. pandunt; quorum & vnum est manifestatio Dominij; & virtutis illius, ipsomet testante Exod. 9. Idcirco posui te, scilicet Pharaonem, mihi contrarium, vt ostendam in te fortitu∣dinem meam, & narretur nomen meum in omni terra. Si enim Pharao nequaquam Domino restitisset, quomodo Deus tot miracula ostendisset? & Psal. 105. Saluauit eos propter no∣men luum,* 2.1064 vt notam faceret potentiam suam. Per hanc quoque autoritatem similiter respon∣det [unspec B] Apostolus ad Rom. 9. cùm ait, Dicit enim Scriptura, quia in hoc ipsum excitaui te, vt ostendam in te virtutem meam, & vt annuntietur nomen meum in vniuersa terra; Et sequi∣tur, Quod si volens Deus ostendere iram suam, & notam facere potentiam suam; sustinuit in multa patientia vasa irae apta in interitum, &c. sed quia secundum 21^um. huius, homo est finis omnium aliorum, & hominum electi sunt finis quodammodo reproborum; ideo repro∣bati ordinantur finaliter ad vtilitatem electorum:* 2.1065 Vnde Apostolus ad Rom. 9. Maior ser∣uiet minori, scilicet reprobatus electo; & infra 11. Inimici propter vos, scilicet electos; & 2. ad Cor. 4.* 2.1066 Omnia propter vos; & 2. ad Tim. 2. expressius, Omnia sustineo propter electos, vt & ipsi salutem consequantur: & ad hoc idem est testimonium Dei quod maius est, Exod. 10.* 2.1067 Mosi de Pharaone sic dicit, Ego indutaui cor eius, & seruorum illius, vt faciam signa mea haec in eo, & narres in auribus filij tui & nepotum tuorum, quoties contriuerim Ae∣gyptios, & signa mea fecerim in eis, & sciatis quod ego Dominus. Ecce causa finalis, vt sci∣atis, [unspec C] scilicet vos electi, quia ego sum Dominus: Quomodo enim mali Deum timerent, bo∣nique amarent in tantum, nisi vidissent, vel audissent tam validam manum Dei, malorum tam potentem vltricem, bonorum verò tam strenuam adiutricem, sicut omnia illa miracula circa Aegyptios & Hebraeos terribiliter & amabiliter manifestant. Est insuper alia causa finalis non parua, sed magna vtilitas electorum, vt videlicet poena vnius sit metus multorum, imò verius, vt poena multorū sit metus paucorum, (Multi enim sunt vocati, pauci verò electi) quatenus scilicet electi scientes culpas & poenas perpetuas reproborum, ad timoris & humi∣litatis officia prouocentur, & ad iugis orationis instantiam conuertantur. Quapropter Augu∣stinus de bono perseuerantiae 17. Hominibus, inquit, videtur; omnes qui boni apparent fi∣deles perseuerantiam vsque in finem accipere debuisse; Deus autem melius esse iudicauit, mis∣cere quosdam non perseueraturos certo numero sanctorum suorum, vt quibus non expedit in huius vitae temptatione securitas, non possint esse securi: Multos enim à perniciosa ela∣tione [unspec D] reprimit, quod ait Apostolus; Quapropter qui videtur stare, videat ne cadat. Et in∣fra 37. Ideo quippe non perseueraturi perseueraturis prouidentissima Dei voluntate miscen∣tur, vt esse discamus non alta sapientes, sed humilibus consentientes, & cum timore & tre∣more nostram ipsorum salutem operemur: Deus est enim qui operatur in nobis & velle, & operari pro bona voluntate. Qui & de sancta virginitate 16. An non propter aliud creden∣dum est permittere Deum vt misceantur numero vestrae professionis, multi & multae casuri & casurae, nisi vt his cadentibus timor vester augeatur, quo superbia comprimatur, quam sic o∣dit Deus, vt contra hanc vnam tantum se humiliaret altissimus. Est adhuc & tertia causa non parua, vt scilicet filij gratiae & electi, videntes se non meritis proprijs, sed gratia Dei gratis à re∣probis separari, gratia Dei grata magis appareat, & electi filij gratiae reddātur Autori gratissimo gratiae gratiores.* 2.1068 Quare & Augustinus super illud Psalmi 87. Nunquid cognoscentur in te∣nebris mirabilia tua? &c. Occurrebat, inquit, quaestio, quisnam fit vsus istorum mortuorum, [unspec E] quid ex his agat Deus ad vtilitatem corporis sui, quod est Ecclesia, vt in eis demonstretur, quae sit Dei gratia in praedestinatis, qui secundum propositum vocati sunt: Vnde ipsum corpus in alio Psalmo dicit, Deus meus, misericordia eius praeueniet me. Isti etiam reprobi nedū in via, verum etiam in patria, vtiles sunt electis, vt scilicet visa illorum miseria, horum gloria gratior habeatur. Opposita namque iuxta se posita magis apparent, sicut 34^um. pandit, & horum quàm gratuitus liberator, & ‖ 2.1069 gratiosissimus praemiator, qui hos aequaliter sicut illos potuit aeternaliter damnauisse, charius diligatur. Vnde Psalmus 57. ita dicit, Laetabitur iustus cùm viderit vindictam; Et Esaiae vlt. Egredientur & videbunt cadauera virorum, qui prae∣uaricati sunt in me: vermis eorum non morietur, & ignis eorum non extinguetur, & erunt vs{que}

[unspec A] ad satietatem visionis omni carni; vbi Glossa, super verbum ad satietatem visionis,* 2.1070 Quia vide∣bunt eos à se iusto iudicio separatos, amissa potentia qua saeuiebant contra bonos, & vindictā in illos tantam, vt maiorem non exposcant, qui modo dicunt, vsquequo Domine non vindi∣cas sanguinem nostrum? Satiabuntur quo{que} de beatitudine sua agentes gratias, visa impiorum ineffabili poena.* 2.1071 Quare & Gregor. hom. 40. tractans illam historiam Euangelicam de diuite sepulto in inferno, & Lazaro mendico portato in sinu Abrahae, ita scribit; Iusti in tormentis semper intuentur iniustos, vt hinc eorum gaudium crescat, quia malum conspiciunt quod misericorditer euaserunt, tantoque maiores redemptori suo referunt gratias, quanto vident quod in alijs, ipsi perpeti, si essent relicti, potuerunt: nec illam tantae beatitudinis claritatem apud iustorum animum fuscat aspecta poena reproborum, quia vbi iam compassio miseriae non erit, minui proculdubio bonorum laetitia non valebit. Quid autem mirum, si dum iusti [unspec B] iniustorum tormenta conspiciant, hoc eis veniat in obsequio gaudiorum; quando & in pi∣ctura niger color substernitur, vt albus vel rubeus clarior videatur. Sic ergo vt dictum est, tan∣to bonis sua gaudia excrescunt, quanto eorum oculis damnatorum mala subtus iacent quae euaserunt; & quamuis eis sua gaudia ad perfruendum plenè sufficiant, mala tamen reprobo∣rum absque dubio semper aspiciunt; quia qui Creatoris sui claritatem vident, nihil in creatu∣ra agitur, quod videre non possint. Qui & 4. dial. 46. Petro quaerenti, Sed nullus iustus cru∣delitate pascitur delinquentis: seruus à iusto Domino idcirco caedi praecipitur, vt à nequitia corrigatur; Ad hoc ergo vapulat, vt emendari debeat; Iniqui autem gehennae ignibus traditi, si ad correctionem non perueniunt, quo fine semper ardebunt? Ita respondet; sed omnipo∣tens Deus, qui pius est, miserorum cruciatu non pascitur, quia autem iustus est, ab iniquo∣tum vltione in perpetuum non sedatur; sed iniqui omnes aeterno supplicio deputati, sua qui∣dem iniquitate puniuntur, & tamen ad aliquid ardebunt, scilicet vt iusti omnes & in Deo vi∣deant gandia quae percipiunt, & illis respiciant supplicia, quae euaserunt, quatenus tanto [unspec C] magis diuinae gratiae in aeternum debitores se esse cognoscant, quanta in aeternum mala puniri conspiciunt, quae eius adiutorio vicerunt. Quapropter & Augustinus de gaudijs Iustorum,* 2.1072 & poenis malorum sic ait; Tunc communis reus & hostis diabolus in conspectu omnium ele∣ctorum Dei damnabitur, cuius damnatio & intolerabilis poena delectabile spectaculum prae∣stabit electis; tunc ardentissimo amore liberatorem suum & omnium bonorum datorem a∣mabunt, & sine fine, & sine fastidio clamore cordis laudabunt. Istam quoque sententiam Petrus 4. sentent. dist. vlt. profitetur. Supposito ergo,* 2.1073 quòd miseria damnatorum aliquo modo valeat gloriae saluandorum, potest argui, quòd Deus hanc ad illam finaliter ordina∣uit: Alias namque hoc fieret à casu vel fortuna, nec à prouidentia diuina procederet; quare nec saluandi de illa suae gloriae portione; Deo gratias agere tenerentur, contra 27^um & alia quae sequuntur. Quare & haec planè videtur sententia Apostoli ad Roman. 9. in solutione eiusdem quaestionis dicentis, Sustinuit Deus in multa patientia vasa irae apta in interitum, vt [unspec D] ostenderet diuitias gloriae suae, in vasa misericordiae, quae praeparauit in gloriam.* 2.1074 Vnde Au∣gustinus de praedestinatione Sanctorum 10. Cur Deus non omnes doceat, aperuit Aposto∣lus, quia volens ostendere iram, & demonstrare potentiam suam, attulit in multa patien∣tia vasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, & vt notas faciat diuitias gloriae suae in vasa misericordiae quae praeparauit in gloriam. Idemque expressius 5. contra Iulianum 6. Ex numero electorum nemo perit; caeteri autem mortales, qui ex hoc numero non sunt, & ex eadem quidem massa, ex qua & isti, sed vasa irae facti sunt, ad vtilitatem nascuntur istorum: Non enim quenquam eorum Deus temerè ac fortuitò creat, aut quid de illis boni operetur ignorat, cùm & hoc ipso bonum operetur, quòd in eis humanam creat naturam, & ex eis or∣dinem saeculi praesentis exornat. Ecce triplex bonum ex reprobis, vtilitas electorum, bonum naturae saeculique ornatus. Ponatur quoque secundum pium zelum multorum, licet non se∣cundum scientiam, quòd totus infernus, cum omnibus suis domesticis reprobatis tolleretur de [unspec E] medio, esset{que} coelum tantummodo cum ciuibus suis sanctis, tunc saeculum esset multum per∣fectum, & si Deus sic fecisset, multum bene fecisset; Nunc autem tanto perfectius & tanto me∣lius facit Deus, quantum perfectionis & bonitatis continent in se illae nobiles creaturae damna∣tae, quantum etiam resplendentiae & apparentiae purioris ‖ 2.1075 illa comparatio veluti contrarietatis extremae confert Iustis, tanquam scintillae fulgentibus, & vt stellae: Quis enim, vel cuius ratio prohibuisset Dominum ab initio, si fuisset placitum coram eo, creasse coelum plenum electis in gloria, & Infernum plenum reprobis in poena, vt hoc illi comparatè apparuisset gloriosius & fuisset? Non decrunt tamen, qui hos humano miseratentur affectu, & pia compassione contenderent sic fieri non debere. Sed cur non miserantur paruulos, nedum non peccantes, sed peccare penitùs nescientes, sine Sacramento baptismatis decedentes, aeterni ignis supplicio

puniendos, vt dicit August. de Fide ad Petrum 59. & 24. planè? Cur etiam non contendunt [unspec A] cum Deo, vt iudicium suum retractet, quo talium paruulorū non Fato aut fortuitu, sed ex suae consilio voluntatis, hunc assumit ad baptismum, ad regnum, ad gloriam; illum relinquit, imò & repellit quodammodo à baptismo ad carcerem & ad poenam, sicut planè testatur autoritas Augustini de bono perseu. 35. cum alijs sibi similibus 31. huius praemissis? Cur etiā non mise∣rantur bestias innocentes, tot miserijs & tot mortibus subiacere? Cur hinc Deum non cau∣santur? cur etiam nequaquā figulum criminantur ex eadem massa luti facientem vnum vas in honotē, aliud vero in contumeliā, & contemptum? Annon est Deus ita liber dominus suorum sicut figulus est suorum? Et haec videtur ratio Apostoli ad Rom. 9. in solutione huius, quae in manibus vertitur, quaestionis. Imò audi, & diligenter exaudi; cogita, & vigilanter recogita Augustinum in libello de Praedestinatione & gratia Dei,* 2.1076 qui in libro Sermonum suorum prae∣scribitur quintus Sermo 18. ita scribentem; Qua tandem impudentia homo de Deo lutum de figulo iudicabit, non solum dicens, Quid me fecisti sic, sed etiam de alijs dam nabili curiositate [unspec B] persetutans, & dicens, quare de eadem massa fecisti alium quidem sic, alium verò sic? Si hu∣manum genus quod creatum primitus constat ex nihilo, non cum debito mortis & peccati o∣rigine nasceretur, & tamen ex eis Creator omnipotens in aeternum nonnulles damnare vellet in interitum, quis omnipotenti Creatori diceret, quare fecisti sic? qui enim, cum non essent, esse donauerat, quo fine essent habuit potestatem, nec dicerent caeteri, cur paribus omnium meritis diuinum discreparet arbittium? quia potestatem habet figulus lu••, ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud verò in contumeliam. Qui & super titulum Psal∣mi 70. ita dicit; In omnibus sanctis Scripturis, gratia Dei quae liberat nos, commendat se nobis, vt commendatos habeat nos: Quis enim ei diceret, quid fecisti, si damnaret justum? quanta ergò misericordia eius ‖ 2.1077 si iustificet iniustum? Et si adhuc obijcias, quod Deus potuit ordinasse mundum, & gloriam electorum sufficienter benè & congruè per alium modum magis benignum, & sine perditione alicuius tam nobilis creaturae; non ergò decuit tam pi∣um [unspec C] & iustum, aliquem Angelum aut hominem aeternae gratis miseriae praeparare: Fateor in∣dubitanter, quod potuit sic, & potuit aliter reparasse genus humanum, quam per passionem & mortem Christi. Cur ergò ex tota compassione non quaereris tam celsi Regis filium vni∣cum, tam innocentem, tam delicarum, tam tenerum, imo & Dominum Deum tuum p••o eno∣cente & misero scruo suo, tam contemptibiliter apprehendi, tam crudeliter flagellari vulne∣rari, lacerari, & tandem morte turpissima consummari? cur non ‖ 2.1078 ibidem Dei iudicium reuo∣cas, irritas, & annullas? Et licet Deus voluntatem tuam secutus, benigniùs & meliùs ordinas∣set, cum adhuc semper meliùs posset, & meliùs sine fine, semper remaneret eadem querela, cur sic ordinauit, & non melius, cum ita faciliter potuit meliùs ordinaste. Compescat ergò se ista querulosa temeritas contra Deum, nec irrationabiliter quaeritet rationem supe∣riorem voluntate diuina, cum ipsa in talibus volutis posterioribus sit summitas rati∣onis, non rationis pedissequa vel ancilla, sed è contra; hanc enim ratio equitur, vt Dominam [unspec D] & Magistram,* 2.1079 sicut vigesimum primum capitulum demonstrauit. Vndè Ecclesiastis 8. Intellexi quod omnium operum Dei nullam possit homo inuenire rationem eorum quae fiunt sub Sole. Eccè pro volutis posterioribus & quanto plus laborauerit ad quaerendum, tanto mi∣nus inueniet, etiamsi dixerit Sapiens se nosse, non poterit reperire. Compescat ergo se om∣nis humana querimonia contra Deum, & pro ratione in cunctis sibi sufficiat, sic Deum & Dominum voluisse.* 2.1080 Vndè & Ecclesiastis 7. Considera opera Dei, quòd nemo possit corri∣gere quem ille despexerit; In die bona fruere bonis, & malam diem praecaue: Sicut enim hanc, sic & illam fecit Deus, vt non in ueniat homo contra cum iustas querimonias. Amplius autem ad autoritates canonicas forsitan te conuertes, obijciesque illud Apostoli 1. ad Tim. 2. qui vult omnes homines saluos fieri;* 2.1081 & illud Ezech. 18. Nunquid voluntatis meae est morsim∣pij? dicit Dominus, & non vt conuertatur, & viuat? Et illud Act. 10. Non est personarum acceptor Deus; Et illud Marc. vlt. Praedicate Euangelium omni creaturae &c. Dicitque Gre∣gorius [unspec E] 4. Moral. 24. super illud Iob 3. Nunc dormiens silerem &c. Si parentem primum nulla peccati putredo corrumperet, nequaquam ex se filios gehen••ae generaret: sed hi qui nunc per redemptionem saluādi sunt soliab illo electi nascerentur. Ad haec autem dicendum, Autoritates sacrae Scripturae obiectas non posse intelligi secundum superficiem liceralem, si∣cut decimum & vicessimum tertium huius probant. Harum igitur primam, non ego, sed Pa∣tres Catholici multis modis exponunt: Ambrosius enim ibi exponens Apostolum, primò quaerit, Si Deus, qui omnipotens dicitur, omnes homines vult saluos fieri, cur non impletur eius voluntas? secundo respondet, Sed in omni locutione sensus & conditio latet. Vndè di∣cit Petrus Apostolus, Omnis scriptura indiget interpretatione: Vult enim Deus omnes homi∣nes

[unspec A] saluos fieri, sed si accedant ad eum. Non enim sic vult, vt nolentes saluentur, sed vult ip∣sos saluari, si & ipsi velint: Nam qui legem omnibus dedit, nullum excepit à salute. Et super illud ad Rom. 9. Miserebor cui misertus ero, Non iniustè iudicat, qui omnes vult saluos esse, manente iustitia. Augustinus quoque Enchirid. 77. mouet eandem quaestionem,* 2.1082 & longa disputatione super insuperabilitate voluntatis diuinae praemissa cap. 83. sic respondet; Debemus ita intelligere quod scriptum est, Qui vult omnes homines saluos fieri, tanquam diceretur nullum hominem fieri saluum, nisi quem saluum fieri ipse voluerit; Non quòd nullus sit hominum, nisi quam saluum fieri velit, quod cap. 84. confirmat per simile, ita di∣cens; Sic enim intelligimus quod in Euangelio scriptum est, Qui illuminat omnem hominem, non quia nullus est hominum qui non illuminatur, sed quia nullus nisi ab ipso illuminatur. De∣inde subiungit aliā quaestionē eiusdem; aut certè, inquit sic dictum est, Qui omnes homines vult saluos fieri, non quòd nullus hominum esset, quem fieri saluum nolit, qui virtutes miraculo∣rum noluit facere apud eos, quos dicit acturos poenitentiam, si fecisset; sed vt omnes homi∣nes, [unspec B] omne genus hominum intellgamus per quascunque differentias distributum, Reges, no∣biles, & ignobiles, priuatos, sublimes, humiles, doctos & indoctos, integri corporis, debiles, ingeniosos, tardiores, fatuos, diuites, pauperes, mediocres, mares, foeminas, infantes, pueros, adolescentes, iuuenes, senes, in linguis omnibus, in moribus omnibus, in artibus omnibus, in professionibus omnibus, in voluptatum & concupiscentiarum varietate innumerabili con∣stitutos, & si quid aliud differentiarum est in hominibus. Quam expositionem cap. 85. mon∣strat cum processu Apostoli concordare; Praeceperat, inquit Apostolus, vt oraretur pro om∣nibus hominibus, & specialiter addiderat, pro regibus & his qui in sublimitate sunt, qui puta∣ri poterant fastu potentiori, & superbia saeculari fidei Christianae humilitatem abhorrere. Pro∣inde dicens; Hoc enim bonum est coram Saluatore Domino nostro, id est, vt etiam pro talibus oretur statim vt desperationem tolleret, addidit; Qui omnes homines vult saluos fieri, & ad agnitionem veritatis venire; quod confirmat per simile statim dicens; Isto locutionis modo [unspec C] & Dominus vsus est in Euangelio, vbi ait Pharisaeis; Decimatis mentham, & rutam, & cumi∣num, & omne olus. Neque enim Pharisaei & quaecunque aliena, & omnium per omnes ter∣ras alienigenarum omnia olera decimabant. Sicut ergo omne olus, omne olerum genus, ita & illic omnes homines, omne hominum genus intelligere possumus; & hoc est quod logicè solet dici, quod potest in talibus distributio fieri pro singulis generum, vel pro generibus sin∣gulorum, sicut hic; Omne animal fuit in area Noë. Vnde Gen. 7. Ingressi sunt ipsi, & omne animal secundum genus suum. Et istam eandem expositionem eiusdem dicti ponit de correp∣tione & gratia, 61. quam etiam roborat per illud Euangelicum iam praemissum; Qui decima∣tis omne olus, & per illud quod dicit Paulus; Omnibus per omnia placeo. Et infra 74. aliter hoc exponit; Vult, inquiens, Deus omnes homines saluos fieri, id est, facit omnes homines vel∣le saluos fieri, quia ipse operatur velle; & similem modum loquendi habet 22. de Ciu. Dei 2. si∣cut [unspec D] erat superius allegatum. Idem quoque De praedest. Sanctorum, 10. simile dictum sic expo∣nit; Sicut integrè loquimur, cùm de aliquo literarum magistro, qui in ciuitate solus est Domi∣nus; Omnes iste hîc literas docet, non quia omnes discunt, sed quia nemo nisi ab illo discit qui∣cunque ibi literas discit: Ita rectè dicimus; Omnes Deus docet venire ad Christum, non quia omnes veniunt, sed quia nemo aliter venit. Idem quoque de natura, & gratia dicit idem, scili∣cet quòd omnes viuificantur per Christū, quia nullus nisi per ipsum, sicut dicimus, quòd Ma∣gister literarum in ciuitate docet omnes, quia nullus discit nisi quem ipse docuit. Illud autem Ezechielis obiectum soluitur per illam distinctionem de velle quam 34. fecit, & si quis vlti∣mum eius verbum voluerit ponderare, scilicet, & non vt conuertatur & viuat, quasi hoc sit vo∣luntatis diuinae, vt omnis peccator conuertatur & viuat, respondendum est secundumiam di∣cta. Et illud Act. supradictum; Non est personarum acceptor Deus, si debet exponi ad men∣tem dicentis, debet intelligi modo dicto, scilicet quòd Deus non est acceptor personarum se∣cundum [unspec E] genus, non secundum speciem seu numerum: Non est, inquam, Deus acceptor perso∣narum secundum genus, quin ex omni gente & natione vocet & recipiat ad salutem; & ista vi∣detur mens Petri Apostoli, qui hoc dixit. Ipse enim prius credidit, vt videtur, quòd soli Iudaei essent accepti à Deo ad fidem Christi & regnum, iuxta illud Mat. 15.* 2.1083 Non sum missus nisi ad oues quae perierant domus Israel; & supra 10. In viam gentium ne abieritis, & in ciuitates Sa∣maritanorū ne intraueritis, sed potiusite ad oues quae perierunt domus Israel. Sed postquam aud••uit quanta gratia Dominus etiam illum Gentilem Cornelium visitauit, aperiens os suum, dixit; In veritate comperi, quoniam non est personarū acceptor Deus, sed in omni gente, qui timet Deum, & operatur iustitiam, acceptus est illi. Vult ergo tantùm dicere S. Petrus, quòd Deus non est personarum acceptor, quae ex circumcisione sunt tantum, exclusis alijs quibus∣cunque,

sed in omni alia gente, natione, vel lingua, qui timet Deum & operatur iustitiam, ac∣ceptus [unspec A] est illi; & eiusdem opinionis cum Petro erant fideles caeteri ex Iudaeis; & etiam Aposto∣li alij, vt videtur; vnde intra eodem; Obstupuerunt ex circumcisione fideles, qui venerant cum Petro, quia & in nationes gratia Spiritus S. effusa est: & infra 11. Audierunt autem Apo∣stoli & fratres, qui erant in Iudaea, quoniam & gentes receperunt gratiam Dei, & honorifica∣bant Deum. Vnde dicit Aug. De bono perseu. 35. Quid est quòd aliquando paruuli infideliū baptizantur, fidelium verò non? vt certè ostendatur, quòd personarum apud Deum non est acceptio; alioquin fidelium potius quàm infidelium filios liberaret: cui & concordat eius au∣toritas de correptione & gratia, 27. De gratia & lib. arbit. 50. quas 31. habet. Et quòd Deus sit personarū acceptor secundū numerū, patet per eundē, infra eodē, sic dicentē; Hunc Deus sus∣citauit tertia die, & dedit eū manifestū fieri non omni populo, sed testibus praeordinatis à Deo. Et infra 13. Crediderunt, quotquot praeordinati erant ad vitā aeternā. Vnde & Apost. ad Rom. 4. secundum propositum gratiae Dei, sicut & Dauides dicit beatitudinē hominis, cui Deus ac∣cepto [unspec B] fert iustitiam sine operibus. Et infra 9. Cùm nondum nati fuissent, aut aliquid egissent boni aut mali, vt secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus, sed ex voluntate dictū est, quia maior seruiet minori. Et infra eodem, Miserebot cui miserebor, &c. Et non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, cum toto processu capituli ad hoc idem. Quod tractans Augustinus Enchirid. 78. sic dicit; Ambo gemini naturâ irae filij nasceban∣tur, nullis quidem operibus proprijs, sed originaliter ex Adam vinculo damnationis astri∣cti; sed qui dixit, Miserebor cui misertus ero, Iacob dilexit per misericordiam gratuitam, Esau autē odio habuit per iudicium debitum, quod cùm deberetur ambobus, in altero alter a∣gnouit non de suis distantib{us} meritis sibi esse gloriandū, quod in eadem causa idem supplicium non incurrit, sed de diuinae gratiae largitate, quia, Neque volentis, neque currentis, sed mise∣rentis est Dei. Et de bono perseuerantiae 26. Duorum geminorum, quorum vnus assumitur, vnus relinquitur, dispar est exitus, merita communia. Et supra eiusdem 19. Ex duobus par∣unlis [unspec C] originali peccato pariter obstrictis, cur iste assumatur, ille relinquatur, & ex duobus aeta∣te iam grandibus impijs, cur iste ita vocetur, vt vocantem sequatur, ille autem aut non voce∣tur, aut non ita vocetur, Inscrutabilia sunt iudicia Dei; Ex duobus autem pijs, cur huic do∣netur perseuerantia vsque in finem, illi autem non donetur, Inscrutabilia sunt iudicia Dei. Idemque Enchuid. 75. Tunc non latebit, quod nunc latet, cur de duobus vnus esset assu∣mendus per misericordiam, alius per iudicium relinquendus, in quois qui assumeretur agno∣sceret, quid sibi per iudicium deberetur, nisi misericordia subueniret, cur ille potius quàm iste fuerit assumptus, cùm causa vna esset amborum. Dicitque beatus Gregorius 25. Moral. 14. super illud Iob trigesimo quarto, Ipso concedente pacem, quis est qui con∣demnet, nemo discutiat, cur alius trahatur ex dono, alius repellatur ex merito. Quibus & concors est Anselmus Prosolog. 11. Deo sic dicens, Si vtcunque capi potest, cur malos po∣tes velle saluare; illud certe nulla ratione comprehendi potest, cur de similibus malis, hos ma∣gis [unspec D] salues quàm illos per summam bonitatem, & illos magis damnes quàm illos per sum∣mam iustitiam. Hoc etiam plane probant Ieremias, Ioannes Baptista, & beata virgo Maria, quae sine omni merito praecedente sanctificabantur in vtero, alijs omnino similibus derelictis. Si quis autem huiusmodi sanctificationis qualiacunque merita sibi fingat, ponatur quòd alia virgo similis virgini gloriosae similiter omnino vixisset; & si nullo modo Deus sit acceptor sin∣gularium personarum, sequitur quòd Deus ex ea fuisset similiter incarnatus, sicque multas matres vnicus Dei Filius habuisset: Ego autem credo firmissimè, quòd etsi omnes filiae do∣mus Iacob, sicut & domina mea vixissent; nulla tamen earum talis fuisset in acceptatione di∣uina, & quod ipsi soli prae omnibus virginis & matris donasset gaudium & honorem, ex ipsa singulariter incarnatus; Nullo tamen modo videtur, quod tanta sapientia, quae omnia dis∣ponit suaniter, vnicam sibi matrem studiosa prouidentia non singulariter & aeternaliter prae∣elegit, sed quae foret mater eius, quasi negligenter reliquit meritis & voluntatibus hominum [unspec E] varijs, & tanquam casui & fortunae, ac velut casui taxillorum. Verùm quia Domino reue∣lante didiceram, quòd opera Dei reuelare, & confiteri honorificum est & gratum; Ecce bre∣uis historia ad hoc idem. Sciui quendam clericum iuuenem, seruitorem deuotum virginis gloriosae, qui vt purissimae virgini non habenti maculam neque rugam mentis aut corporis acceptius descruiret, castitatem perpetuam nedum carnis sed & cogitationis, & voluntatis munditiam ei vouit; & idem votum in deuotionibus suis quotidiè renouabat. Cui inuidens callidus ille serpens, qui mille per maeandros fraudesque fluxuosas quieta corda non de sinit agitare, tantum virus temptationis infudit, vt inciperet sollicitè cogitare, & dubius quodam∣modo disputare de valore, merito, & praemio castitatis, qui tandem fallaciter est delusus in

[unspec A] tantum, vt paruipenderet castitatem etiam virginis benedictae, & consequenter totam san∣ctissimam vitam eius, aestimans quòd si alia foemina similem vitam aut sanctiorem duxisset, similis e•• in caeteris, beatioruè fuisset. Quapropter & amando, & obsequia solita exhiben∣do, remissus & tepidus est effectus, qui dum quadam nocte dedisser oculis suis somnum, me∣dentis gratiae radio visitatus, ductus sibi videbatur per quendam in locum vnum amoenum, veluti paradisum, vbi & ostensa fuerat ei arbor incomparabiliter speciosa, & similiter pretio∣sa, quae radicata in terra, erigebatur in coelum, in cuius summitate, quasi in nidulo puer paruu∣lus quiescebat, eratque arbor secundum longitudinem spaciatim pulcherrimi•• nodis distin∣cta; volentique scire quae, & qualis esset haec arbor, responsum est ita: Haec est virginitas san∣ctae Mariae, statimque vno nodorum arborisad instaroris aperto, facta est vox dicens, Etsi omnes filiae domus Iacob, sicut illa vixissent, nulla tamen talis fuisset. Hoc etiam totum de acceptatione & praepositione vnius personarum aequalium & etiam minus dignae 21^o. capitu∣lo [unspec B] magis patet. Ad id vltimum de praedicatione obiectum, dicendum, sicut de oratione 23^um. & 25^um. dicunt; Christus enim qui ipsemet praedicauit hominibus ore proprio benedicto, vel per suos Apostolos, vel alios praedicatores quoscunque, noluit quod omnes audientes com∣pungerentur, & acquiescerent veritati; Imò noluit quòd aliquid aliud, aut aliter in minimo fieret vnquam per aliquem suum sermonem, quàm plenè fiebat, sicut capitulum 10. manife∣stat. Vnde Esai. 55. Quomodo descendit imber & nix de coelo, & illuc vltra non reuertitur,* 2.1084 fed inebriat terram, & infundit eam, & germinare cam facit, & dat semen serenti, & panem co∣medenti: sic erit verbum meum quod egredietur de ore meo, non reuertetur ad me vacuum, sed faciet quodcunque volui, & prosperabitur in his ad quae misi illud. Et si tu quaeras, quare er∣go voluit praedicare omnibus indistinctè; Responsio patet per praedicta: Dicendum tamen quod hoc voluit propter eruditionem electorum, & punitionem reproborum.* 2.1085 Vnde Mat. 13. & alibi frequenter, Qui habet aures audiendi, audiat: & Matt. 19. Non omnes capiunt ver∣bum [unspec C] istud, sed quibus dacum est; qui potest capere, capiat. Et Iohan. 9. In iudicium ego in hunc mundum veni, vt qui non vident, videant; & qui vident, caeci siant. Et Matth. 13.* 2.1086 Inter∣rogatus à discipulis, quare turbis in parabolis praedicaret, respondit, quia, Vobis datum est nosse mysteria regni coelorum, illis autem non est datum. Ideo in parabolis loquor eis, quia videntes non vident, & audientes non audiunt, neque intelligunt, vt adimpleatur in eis Pro∣pheta Esaiae dicentis, Auditu audietis, & non intelligetis, & videntes videbitis, & non vide∣bitis; Incrassatū est cor populi huius, & auribus grauiter audierunt, & oculos suos clauserunt, ne quando oculis videant, & auribus audiant, & corde intelligant, & conuertantur, & sanem cos. Et est Esaiae 6 sub verbis parum distantibus à praedictis. Et Marc. 4. expressiùs patet idem;* 2.1087 vbi postquam Dominus turbae in parabolis praedicauit 12. Apostolis ita dixit, Vobis datum est nosse mysteria regni Dei; Illis autem qui foris sunt, in parabolis omnia fiunt, vt Videntes videant, & non videant, & audientes audiant & non intelligant, ne quando conuertantur, & [unspec D] dimittantur eis peccata. Sed puri homines, qui nesciunt distinguere inter electos & repro∣bos, debent omnibus praedicare, optando eis salutem, sicut & orare pro omnibus, sicut 23^um & 25^um capitula monstrauerunt. Vnde Ecclesiastis 11. Mane semina semen tuum, & vespere ne cesset manus tua, quia nescis quid magis oriarur, hoc aut illud, & si vtrumque simul, me∣lius erit. Ideoque debet praedicatio fieri omnibus indistinctè, vt electiae dificentur ad vitam, reprobi verò vt minus noceant, & vt minus mali fiant, minusque damnentur, vel vt per prae∣dicationem huiusmodi, velut per quendam gladium spiritus, seu quandam virgam spiritua∣lem oris Domini feriantur, & vt nobis meritum augeatur: Dicit enim Apostolus ad Eph. 6. Assumite gladium spiritus quod est verbum Dei. Et Esaiae 11. Percutiet terram virga oris sui, & spiritu labiorum suorum interficiet impium. Et 2. ad Corinth. 2. Christi bonus odor sumus Deo in his qui salui fiunt, & in his qui pereunt; alijs quidem odor mortis in mortem,* 2.1088 alijs autem odor vitae in vitam. Et Luc 10. In quamcunque domum intraueritis, primum dicite, [unspec E] Pax huic domui, & si ibi fuerit filius pacis, requiescet super illum pax vestra: sin autem, ad vos reuertetur. Vnde August. de correptione & gratia 68. Patiantur se homines corripi,* 2.1089 quan∣do peccant, nec de ipsa correptione argumententur contra gratiam, nec de gratia contra cor∣reptionem; quia & peccatis iusta poena debetur, ad ipsam pertinet iusta correptio; quae me∣dicinaliter exhibetur, etiam si salus aegrotantis incerta est, vt si is, qui corripitur, ad praedestina∣torum numerum pertinet, sit ei correptio salubre medicamentum; si autem non pertinet, fit ei correptio poenale tormentum; sub isto ergo incerto ex charitate adhibenda est. Idem in∣fra 75. Quantum ad nos pertinet, qui praedestinatos à non praedestinatis discernere non va∣lemus, omnibus, ne pereant, vel ne alios perdant, adhibenda nobis medicinaliter seuera cor∣reptio; Dei autem est facere cam illis vtilem, quos ipse praesciuit, & praedestinauit conformes

fieri imaginis filij sui. Et sequitur 76. Si enim aliquando timore corripimus, ne aliquis inde [unspec A] pereat, cur non timore etiam corripimus, ne aliquis inde plus pereat; & supra 73. tractans Au∣toritatem Lucae praemissam, Ad nos, inquit, cum nescimus quisnam sit filius pacis secundum praedestinationem Dei, aut non; sic pertinet nullum exceptum facere, nullumque discernere, sed velle omnes saluos fieri, quibus praedicamus hanc pacem. Neque enim metuendum ne per∣damus eam, si ille cui praedicamus, non est filius pacis, ignorantibus nobis; Ad nos enim re∣uertetur; id est, nobis proderit. Dictum autem Gregorij non contradicit praemissis: Si enim pri∣mus parens perseueranter stetisset, Deus aliter ordinasset: His igitur praelibatis, iam restat prosequi quae sequuntur. Cùm ergo inprimis arguitur, quòd quis potest mereri à Deo aliquid de condigno, pro solutionis materia est sciendum, quod mereri est facere aliquid praemiandū, id est, dignum vel debitum praemiari; omne autem debitum, dignum, vel condignum est ra∣tionabile atque iustum; Ideoque sicut 21. capitulum de rationabili, & iusto distinxit; sic est de debito, digno, & condigno similiter distinguendum; quod de condigno, quia de ipso argui∣tur, [unspec B] sufficiat demonstrare, ipsoque cognito reliqua non latebunt. Est igitur condignum priùs naturaliter & antecedenter voluntati diuinae, vel posterius & subsequenter, vel etiam mixtum quodammodo ex ambobus: Vel sub alijs verbis idem; Est condignum per se abso∣lutè, & de inflexibili rigore iustitiae: est condignum per accidens & respectu voluntatis diuinae, & de iustitia dependente ab ea; Est condignum mixtum quodammodò ex vtrisque. Pro modo quo{que} loquendi communi omnium, proprio{que} Doctorum vlterius est sciendum; quòd mereri de condigno diuersimodè sumitur in bono & in malo; dicitur enim quòd quis peccans meretur condignè poenam aeternam, quia tam malum est illud peccatum, quòd ex sola eius malitia poena aeterna sine omni iuris iniuria infligi poterit sic peccanti; Dicitur autē quòd nul∣lus meretur condignè vitam aeternā quia nullius opus est tam bonū aut tam meritorium apud Deum, vt ei ex illius solius bonitate aut merito vita aeterna sine omni gratia debeatur, imò nec quicquā boni distincti omninò, sicut superius est argutum. Hi tamen duo modi eius quod est [unspec C] mereri condignè, possunt reduci ad aliquod vnum commune vniuocum, analogumuè ambo∣bus, quod forsan est facere aliquid, cui iustè potest retribui pura merces; ita quòd haec dictio, pura, excludat in mercede omne gratis illatum bonum, vel malum, & hoc est condignum po∣tentiale, quia iustè potest retribui sibi merces. Possum ergo à principio altius ordiendo, di∣stinguere aliter de mereri, & demereri condignè, scilicet actualiter & potentialiter: Actuali∣ter mereri, est facere aliquid praemiandum, scilicet cui praemium actualiter debeatur, & sic nul∣lus peccans meretur poenam aliam quàm habebit; Non enim est dignum aut debitum, quòd aliter puniatur, quàm Deus ipsum staruit puniendum; & istud, mereri, potest subdistingui tri∣bus modis praedictis: Mereri autem potentialiter est facere aliquid praemiabile, scilicet cui praemium posset reddi; sic{que} omnis peccans mortaliter tam damnandus quàm saluandus me∣retur maiorem poenam quàm habebit, & forsan poenam aeternam quantamlibet intensiue: Posset enim Deus iustè punire quemlibet sic peccantem maiori poena quàm puniet, & forsitan [unspec D] quantacun{que}. Istud autem mereri, seu mereri condignè potentialiter est mixtum quodammo∣dò ex mereri condignè antecedenter, & subsequenter voluntati diuinae, sicut 21. huius in suo simili planius exponebat: Quod enim faciat hoc vel illud, dependet à voluntate diuina secun∣dum 9. cap. sed quòd facto hoc vel illo posset vel non posset dignè sibi retribui pura merces, necessarium est omninò. Loquendo ergo de mereri condignè actualiter primo modo, scilicet antecedenter voluntati diuinae per se & absolutè, videtur quòd nullus potest quicquam me∣reri à Deo bonum nec malum sicut ostendebant alia argumenta; secundo autem modo potest, nam omne quod Deus vult & statuit, dignum est & condignum, sicut superius monstrabatur. Tertio modo similiter potest quis mereri condignè actualiter bonum & malum à Deo, scili∣cet tale bonum vel malum quod supra probatum est se qui inseperabiliter suum opus. Quòd enim faciat tale opus pendet ex voluntate diuina, sicut 9. cap. ostendebat: sed quòd facto tali opere cum suis circumstantijs vniuersis comitetur tale bonum vel malum non dependet a vo∣luntate [unspec E] diuina, sed de necessitate consequitur, sicut ad hunc currere, hunc moueri. Quare & v∣num de prioribus argumentis non tenet, illud scilicet quod arguebat, istud praemium necessa∣riò consequens necessitate voluntatem diuinam ad ipsum volendum reddere, & reddendum, qui ipsum meretur; quoniam sicut ipsa liberè vult & facit tale meritum in quocun{que}, sic & om∣nia quae necessariò consequuntur. Per hanc etiā distinctionē praemissam multa soluuntur, quae superius sunt arguta. Ad illud autem quod arguit, actū virtuosum mereri condignè omne bo∣num vtile & delectabile distinctum contra bonum honestum, quia melior est hoc & illo; Dicē∣dum hoc non sequi, sicut si Joha. saluet vitam Petri, non propterea Petrus tenetur sibi reddere omnia bona sua, cum tamen quantumcun{que} multa sint, & magna, sint multum minora benefi∣cio

[unspec A] praeaccepto; sicut etiam si Iohannes doceat Petrum scientias; & virtutes licet sint incom∣parabiliter meliores omnibus bonis Petri, non ideo tenetur Petrus retribuere Iohanni omnia bona sua; imò sufficit retribuere in talibus sicut potest, & solet retribui comperenter. Vndè Phi. 9. Eth. 1. In quibus autem non fit propter confusionem, id est, promissionē ministrationis,* 2.1090 id est, certae retributionis, hi quidem propter seipsos, id est, accipientes aut dantes, dictum est, quoniam inaccusabiles sunt: Talis enim secundum virtutem amicitia, & retributio facienda secundum electionem; hoc enim amici & virtutis. Sic autem videtur & Philosophia commu∣nicantibus; Non enim ad pecunias dignitas mensuratur, pretium{que} aequè ponderans non vti{que} fiet, sed fortè quod sufficiens, quemadmodum ad deos & parentes contingens. Et hoc forsan est quia Petrus sine suo magno detrimento non sufficit retribuere aequè ponderanter Iohanni; & licèt Deus sufficiat, non tamen tenetur; Nullus enim merendo facit aliquid boni Deo, sed sibi; quare ergo tenetur Deus hoc retribuere de condigno? Et si tu dicas, quòd ego sic argue∣bam superius; Fateor, sed hoc contra ponentes gratum mereri à Deo augmentum gratiae de [unspec B] condigno; & sic videtur argumentum procedere quòd mereatur condignè remissionem poe∣nae temporalis cuiustibet quae est minor. Aliud verò quod arguit, illum qui super omnia amat Deum, debere ab eo similiter redamari, non benè aduertit analogiam in alijs amicitijs obser∣uandam: Non enim quantum dignior amatur ab aliquo, tantum readamare tenetur; sufficit enim quòd minus redamet secundum excellentiam status sui.* 2.1091 Dicit enim Philosophus 8. Eth. 7. Analogum autem in omnibus secundum superabundantiam existentibus amicitijs, id est, v∣no extremo amicitiae super aliud abundante in bonitate, & amationem fieri oportet, puta me∣horem magis amari quàm amare, & vtiliorem, & aliorum vnumquem que similiter. Cùm e∣nim secundum dignitatem amatio fiat, tunc fit aliqualiter aequalitas, quod vtique amicitiae esse videtur; & cùm Deus sit melior & dignior infinitè quocunque, videtur proportionalitatē se∣quendo, quòd ipse sub nullo gradu amoris tenetur amantem quempiam redamare; & maximè quia ‖ 2.1092 ille liberè dat sibi totum illum amorem, tenetur{que} Deum diligere quantum potest, sicut [unspec C] superiùs probabatur; & hoc potest breuis ratio suadere. Sint enim Iohannes, & Petrus, cum multis alijs Deum super omnia aequaliter diligentes; tunc si Deus teneretur rediligere super omnia quemcun{que} illorum, teneretur rediligere Iohānem super Petrum, & è contra, & quem∣libet super quemlibet, & super caeteros vniuersos & super B. Mariam, & sicut vnicum verbum suum. Congruit tamen multum & decet Deum purègratuitò suos tales amatores ineffabiliter redamare, imò verius praeamare; & hoc est quod testatur ille fidelis amicus Iohannes pluri∣mùm dilectus & diligens, primae suae Epist. 4. dicens; In hoc est charitas, non quasi nos dilexe∣rimus Deum, sed quoniam ipse prior dilexit nos. Ad Ansel. & Arist. respondendum quòd talis tantum meretur secundum propriam praestitutionem, non secundum rigor••m iustitiae absolu∣tum; confirmatio verò huius rationis infirmabitur per praedicta. Ad caetera verò argumenta sequentia, vs{que} ad argumentum de merito Christi factum praehabita respondebunt: Et illud [unspec D] potest solui per distinctionem praemissam de mereri condignè. Nam primo modo, anteceden∣ter videlicet voluntati diuinae, & de absolutè necessario & inflexibili rigore iustitiae videtur, quòd Christus non meruit sibi, nec nobis resurrectionem à morte & vitam aeternam, nec quic∣quam huiusmodi: Si enim fecisset, esset necessarium absolutè quòd Deus haec redderet sibi & nobis, cùm non possit esse iniustus; sicque Deus suscitaret, & beatificaret electos de necessi∣tate simpliciter absoluta, & non de beneplacito liberae voluntatis, quod 9. cap. non permittit. Videtur quo{que} possibile, licèt nullus homo peccasset, Filium Dei assumpsisse hominem passi∣bilem, & omnia vel similia, aut maiora vel pluries fecisse, & passum fuisse, sicut nunc fecit, non propter aliquod praemium sibi, vel alijs applicandum, sed sincerissima charitate tantummodò propter Deum, & post haec omnia deposuisse, & annihilasse hominē sic assumptum nunquam postea resumendū, & omnes alios homines, ac quamlibet creaturā, nunquā aliquid creaturus; & idem videtur possibile, supposito lapsu hominisin peccatum, quoniam contradictionē for∣maliter [unspec E] nullatenus infert; & si ita fuisset, Christus nec sibi nec alijs meruisset aliquid de condig∣no primo modo praedicto; quare nec nunc, quia quantum meriti seu boni operis nunc habe∣bat, tunc tantum vel amplius habuislet. Christus insuper non meruit per naturam suam diui∣nam sed humanam, & hoc non ex naturalibus suis tantùm, sed ex gratia gratis data, sicut 35. capitulum allegauit; quod & Lumbar. 3. Sent. dist. 13. & 18. similiter attestatur. Hoc quoque videtur sentire Apostolus ad Rom. 1. dicens de Christo;* 2.1093 Qui praedestinatus est filius Dei in vir∣tute, secundum spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum Iesu Christi Domini nostri. Vbi Glossa; Ipse secundum quod homo est, praedestinatus est, id est, sine meritis sola gratia praeelectus, non solum vt esset caput nostrum, sed vt nec originem traheret, nec volun∣tate perpetraret peccatum, & vt ex mortali natura clarificaretur immortaliter. Si ergo immor∣talitatem

sibi non meruit de condigno, nec aliquid aliud vt videtur; quare nec nobis. Ipse eti∣am [unspec A] Dominus Iesus Christus videtur hoc testari realiter & in facto, agendo gratias Deo Pa∣tri quoniam audiuit eum, Iohan. 11. Si tamen meruit de condigno, & puro debito audiri à Patre, nullae gratiae fuissent ei reddendae, sicut tricesimum primum capitulum arguebat: Quis enim verus & sapiens illi gratias aget aut retribuet, qui nunquam sibi fecit aliquid gra∣tiosum aut tribuit quicquam gratis, cùm proprium sit gratiarum actionis huius, vt sit retribu∣tio beneficij gratis facti. Pro quo dicit Philosophus 5. Eth. 8. In contrafacere proportio∣nale commanet ciuitas; retributione autem commanent; propter quod & gratiarum sa∣cramentum promptè faciunt, vt retributio sit; hoc enim proprium gratiae; refamulari enim oportet ei qui gratiam fecit, scilicet reagendo ei gratiam, qui primo aliquid gratis fecit. Cui concordat Tullius 2^o. veteris suae Rhetoricae, definiendo gratiam isto modo; Gratia est, in quâ, amicitiarum & officiorum, id est, beneficiorum alterius memoria, & alterius voluntas remunerandi continetur: Vnde & Poeta, Gratia pro rebus merito debetur inemptis. Si au∣tem [unspec B] gratia esset rationabiliter referenda ei qui non facit aliquam gratiam, sed debitum purum tantum, emptor & venditor, locans & conducens, mercenarius seu seruus & dominus debe∣rent mutuò gratias agere sibi ipsis, quod ratio prohibet, quia sine gratiarum actione huic in∣de est plenariè satisfactum, & in omnibus retributum; quare ergo expectaretur vlterius gra∣tiarum actio, quae est quaedam retributio vt dictum est: Nec consuetudo hoc habet; & absit quod omnes tales sint mutuò ingrati, cùm nullus possit esse ingratus nisi gratiae gratis factae; sed secundum Apostolum ad Rom. 4.* 2.1094 Ei, qui operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum; quare non videtur quòd à tali operario sit aliqua gratia suo domino referenda:* 2.1095 Vnde Luc. 6. Si diligitis eos qui vos diligunt, quae vobis est gratia? Et infra 17. Quis vestrum habens scruum arantem aut pascentem, qui regressus de agro dicit illi statim; Transi, recumbe; & non dicit, Para quòd caenem, & praecinge te, & ministra mihi donec manducem, & bibam, & post haec, tu manducabis & bibes; Nunquid gratiam [unspec C] habet seruo illi, quia fecit quod imperauerat ei? Non puto. Ex quo ergo Christus gratias e∣git Patri quia eum audiuit, videtur quod non meruit de condigno, vt permittitur, exaudiri; quare nec quicquam omnino simili ratione. Et cùm arguitur quòd meritum Christi excedit meritum cuiuslibet puri hominis infinitè, quia sic Christus excedit quemlibet hominem; for∣sitan non oportet; quia sic potest argui de eius intellectione, volutione, locutione, ambula∣tione, & alia eius operatione quacunque: Meritum tamen Christi potest considerari duplici∣ter; vno modo quantum ad actum ipsum merendi, qui propriè dicitur meritum, & sic vide∣tur fuisse tantum finitum, sicut anima, potentia, actus, & habitus vnde processit: Nam secun∣dum praemissa 40^a. parte corollarij, primi, huius, Nulla creatura est, nec esse poterit infinita: nec valet illa causalis; quia Christus excedit quemlibet hominem infinitè, ideo meritum Chri∣sti similiter; quia sic Deus excedit quamlibet creaturam, & tamen non quilibet motus factus, vel possibilis fieri immediatè à Deo, similiter excedit motum factum à qualibet [unspec D] creatura. Et specialiter haec causalis de merito Christi non renet, quia Christus habet duas naturas, diuinam scilicet infinitam, & secundum illam non meruit; & humanam finitam, & secundum illam tantummodo meruit. Aliter potest considerari meritum Christi, scilicet quantum ad pretium, quod per illud obtulit Deo Patri, & sic potest dici congruè infinitum; Per actum enim meritorium propriae voluntatis humanae, se ipsum totum filium Dei perfec∣tum Deum & hominem obtulit Deo Patri in pretium pro hominibus redimendis. Quaprop∣ter licet assumpsisset naturalia humana imperfectiora quantumlibet, & sic per actum volunta∣tis meritorium remissiorem in proportione quacunque seipsum similiter obtulisset; vellicet forsitan in naturalibus iam assumptis per actum voluntatis meritorium remissiorem quantum volueris se obtulisset similiter pro hominibus redimendis, ipsos sufficientissimè redemisset, non ratione infinitatis actus, voluntatis, aut meriti propriè, sed ratione infiniti huius pre∣tij infinities infiniti per meritum illud oblati; sicut si duorum volentium emere eandem [unspec E] rem vaenalem, vnus cum feruentissima voluntate offerat pretium minus iusto, alter cum re∣mississima voluntate offerat pretium iustum, vel maius, hic rem habebit, ille carebit, & hoc non ratione diuersitatis actuum voluntatum, sed praetiorum tantummodo oblatorum. Vnde & 1. Tim. 2. Vnus, inquit, Apostolus Deus, & mediator Dei & hominum, homo Christus Iesus qui dedit redemptionem semetipsum pro omnibus. Et secundum istam sen∣tentiam potest intelligi dictum Anselmi 2.* 2.1096 Cur Deus homo 14. superiùs allegatum, & hoc apparet per eundem infra eodem 20^o. sic dicentem; Quid misericordius intelligi valet quàm peccatori tormentis aeternis damnato, & vnde se redimat non habenti, Deus Pater dicit, Ac∣cipe vnigenitum meum, & da pro te; & ipse Filius, Tolle me, & redime te; Quasi enim

[unspec A] hoc dicunt, quando nos ad Christianam fidem vocant, & trahunt: Quid etiam iustius, quàm vt ille cui datur precium maius omni debito, si debito datur affectu, dimittat omne debitum. Sed dato quòd meritum Christi fuisset infinitum in specie meriti propriè, adhuc non sequitur quòd meruisset aliquid de condigno primo modo, scilicet antecedenter voluntati diuinae; quia adhuc voluntas diuina priùs natura fecisset in voluntate Christi humana meritum eius quodcunque, & priùs aeternaliter & tempore, & natura voluisset Christum, & quemlibet Chri∣stianum habere quicquid per illud meruit sibi vel suis, sicut ex praemissis capitulo isto & alijs poterit apparere. Et si mihi non creditis, saltem credite veritati dicenti,* 2.1097 Ego ex meipso non sum locutus, sed qui misit me, Pater ipse mihi mandatum dedit, quid dicam, & quid loquar, Iohan. 12. Et supra 5. Non possum ego à meipso facere quicquam, sed sicut audio, iudico,* 2.1098 & iudicium meum verum est, quia non quaero voluntatem meam, sed voluntatem eius qui misit me, Patris.* 2.1099 Quod tractans Augustinus super Iohan. parte 2^a. homilia 45. seu. 99. totius sic [unspec B] dicit, Propter personam Filij vnam ex duabus substantijs diuina humanaque constantem, ali∣quando secundum quod Deus est loquitur, vt est illud quod ait, Ego & Pater vnum sumus; aliquando secundum id quod homo est, vt est illud, Quoniam Pater maior me est, secundum quod accepimus ab eo dictum & hoc vnde nunc disputo, Non possum à me ipso facere quic∣quam, sed sicut audio, iudico. His tamen non obstantibus, quidam conantur astruere, quòd Christus meruit de condigno tam sibi quàm nobis. Illud enim meretur quis condignè quod si exigat, est necessarium sibi reddi: sed si Christus exigat gloriam sibi & nobis, est necessarium eam reddi. Christus quoque merendo voluit gloriam reddi sibi & suis, & quicquid voluit, ne∣cesse erat impleri; Aliter enim voluntas diuina posset frustrari, quod capitulum 10^um prohi∣bet manifestè. Quibus breuiter respondendum, quoniam primum assumptum non est verum vniuersaliter intellectum. Si enim Christus secundum quod possibile fuit ei sicut omnipo∣tentia Dei monstrat, & patet per Lumbardum 3. sentent. dist. 18. assumpsisset corpus impas∣sibile [unspec C] & perfectè gloriosum, quale nunc habet, & sine omni merito exegisset gloriam sibi vel nobis, fuisset necessarium illam reddi, non quia illam meruisset condignè, sed quia ita voluis∣set, & voluntas sua humana necessariò fuisset conformis voluntati diuinae sicut ex praemissis apparet, & quia peccare non potest, & voluntas diuina necessario semper est iusta, & efficaci∣ter adimpleta; vel si potuit voluntate humana voluntati diuinae contraire aut difformiter vo∣luisse, non fuisset necessarium tale volutum sibi reddi, quia nec iustum, sicut 21^um capitulum ostendebat. Quicquid etiam Pater vel Spiritus Sanctus exigit est necessarium sibi reddi, sicut 10^um huius probat, & tamen nihil merentur. Si autem illud primum assumptum intelligatur hoc modo, quòd omne illud meretur quis condigne, quod si exigat ratione meriti de con∣digno primo modo, scilicet antecedenter voluntati diuinae, & de rigore absolutae iustitiae, est similiter necessarium sibi reddi; dicendum vt priùs, quòd nec Christus, nec alius potest sic me∣reri [unspec D] actualiter quicquam à Deo; quare nec Christus potest ratione huius meriti exigere quic∣quam à Deo, nisi Christus possit errare, & velle contrariè aut difformiter voluntati diuinae: & si exigendo quicquam sic faceret, non esset necessarium sibi reddi, quia nec iustum, sicut 21^um capitulum demonstrabat. Alterum quoque argumentum praemissum per iam habita potest solui: Residua verò obiecta superiùs per praecedentia sunt reiecta, vsque ad vltimum eorum quod fuit de distinctione meriti de congruo, & condigno, pro quo videtur talis distinctio fa∣cienda, quòd meritum de condigno accipitur tripliciter vt est dictum; meritum verò de con∣gruo est meritum potentiale de quo superius dicebatur, scilicet tale opus bonum vel malum quod de congruitate seu congruentia operis est praemiabile, scilicet possibile & habile prae∣miari; non quod de congruitate seu congruentia aliqua priori voluntate diuina sit actualiter praemiandum, sicut superius est ostensum.

COROLLARIVM. [unspec E]

Coroll. contra quosdam alios recentissimos Pelagij defensores, fingentes quòd licet homo nullo modo possit primam gratiam promereri, potest tamen ipsam proprijs tantùm viribus impetrare.

EX his autem clarè conuincitur error quidam recentissimus Pelagianorum fingentium, quòd licet homo nullo modo neque de condigno, neque de congruo valeat gratiam pro∣mereri; potest tamen ipsam proprijs tantum viribus impetrare. Vnde & nec minùs clarè po∣test retundi error quidam Pelagianus ficturus forsitan & dicturus, quòd Deus non dat gratiam homini propter aliquod meritum antecedens, sed propter merita sua futura praeuisa ab eo: si∣cut sator seminat bonum semen in terra quam praeuidet fructus vberes allaturam: Hi autem

errores possunt faciliter corrigi per hic & superioribus capitulis praelibata. Multi quoque vt [unspec A] paruuli baptizati continuò decedentes, effectiuè grandes recipiunt gratiam, qui nunquam ex ea proferunt fructum bonum, nunquam fructus dulces afferunt, sed amaros; nunquam vuas fa∣ciunt, sed labruscas; aut si quando{que} faciant opera quaedam grata, reuertentes ad vomitum & gratiam suffocantes, faciunt plura mala, & in ipsis proficiunt & perdurant finaliter ‖ 2.1100 obdurati.

CAP. XL. Quòd gratia, quae est habitus gratis datus à Deo vna cum volun∣tate humana est causa efficiens propriè cuiuslibet boni & meritorij actus sui.

[unspec B]

POST haec autem gratia Dei mecum ostendet, vt spero, quòd ipsa est causa efficiens propriè cuiuslibet actus boni; gratia scilicet gratis data, quae est habitus animae à Deo gratis infusus, iuxta distinctionem de gra∣tia 25. factam, de qua etiam capitula proxima loquebantur. Si nempè gratia non esset causa efficiens propriè actus boni, posset homo ex na∣turalibus proprijs sine ipsa implere Dei mandata, & perficere quemli∣bet actum bonum contra proximo praeostensa: Si enim habens gratiam efficit quemlibet actum suum, gratia nihil penitus coagente, sic posset & ipsâ remotâ; Non enim remoueretur causa efficiens totalis, nec etiam partialis. Item si gra∣tia seu charitas non faciat actum dilectionis humanae quo implet mandatum de dilectione, ea∣dem ratione nec fides & spes, habitus infusi, vt patet per capitulo proximo allegata, faciunt actus credendi, & sperandi. Posset igitur homo ex se & suis naturalibus, & naturaliter acquisi∣tis, [unspec C] credere, sperare, diligere, & facere quicquid debet, quod est error Pelagij manifestus, & contra proximo praeostensa. Item virtutes Theologicae & supernaturales non sunt minus ef∣ficaces similum actuum, quam virtutes naturales, morales, & intellectuales; sed hae omnes ef∣ficiunt propriè actus suos: Quis enim dubitat formas & virtutes naturales efficere suos actus? Et quis nesciat virtutes morales efficere actus morales, & virtutes intellectuales conformiter actus tales? cur aliter, non similiter operarentur carentes istis virtutibus, sicut eas habentes, ex quo eis non deest aliquod principium effectiuum?* 2.1101 Quare & Philos. 2. Eth. 1.2. & 3. ostendit virtutes morales ex operibus generari, ipsas{que} generatas similia opera generare; vbi & cap. 3. post ostensionem huius multiplicem, ita dicit; Supponitur ergo virtus esse talis circa volup∣tates & tristitias optimorum operatiua, malitia autem contrarium; Et infra finaliter conclu∣dendo, sic ait, Quoniam quidem igitur est virtus circa delectationes & tristitias; & quoniam ex quibus fit, ab his & augetur, & corrumpitur non similiter factis; & quoniam ex quibus fit, [unspec D] circa haec & operatur, dictum sit. Qui & supra 1ⁱ 7^o definit Felicem secundum virtutem per∣fectam operantē, quod & sae pissimè innuit alijs locis multis. Itē gratia seu charitas facit inten∣tionem rectā, eleuat & erigit voluntatē, sicut capitulo proximo est ostensum, sicuti & in mora∣libus facit virtus moralis, teste Philos. ibi, & 34. huius plenius allegato. Item virtus, & maxime summa virtus scilicet gratia seu charitas non est minus efficax quam vitium; vitiū autem efficit actus malos: quare & gratia seu charitas actus bonos. Vt autem taceā de vitijs moraliter acqui∣sitis, quis nesciat, quis non sentiat quales actus efficiat vnum vitium radicale, lex membrorum tyrannus naturae, fomes peccati, concupiscentia seu concupiscibilitas carnis nostrae, quod & plerunque peccatum originale à Doctoribus appellatur? testis est experientia nimis crebra, nimium violenta;* 2.1102 Testis est Apostolus, Ego inquiens, carnalis sum venundatus sub peccato; quod enim operor non intelligo: Non enim quod volo, hoc ago, sed quod odi, illud facio; Nunc autem iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. Condelector enim [unspec E] legi Dei secundum interiorem hominem, video autem aliam legem in membris meis repug∣nantem legi mentis meae,* 2.1103 & captiuantem me in lege peccati, ad Rom. 7. Testes sunt Glossae & expositiones sanctorum hanc literam ex ponentes. Testis est penè tota 40. distinctio secundi sententiarum Lumbardi,* 2.1104 vbi & istam sententiam planè tenet, & per Augustinum confirmat; Ait enim, Originale peccatum dicitur fomes peccati, scilicet concupiscentia, vel concupis∣cibilitas, quae dicitur lex membrorum, seu languor naturae, siuè tyrannus qui est in mem∣bris nostris, siuè lex carnis. Vndè Augustinus in libro De baptismo paruulorum; Est in nobis concupiscentia, quae non est permittenda regnare; sunt & eius desideria, quae sunt actuales concupiscentiae, quae sunt arma Diaboli, quae veniunt ex languore naturae;

[unspec A] Languor autem iste est tyrannus qui mouet mala desideria. Et infra; Nomine autem concu∣piscentiae non actum concupiscendi, sed vitium prauum significauit, cùm eam dixit carnis le∣gem. Vnde idem in Tractatu de verbis Apostoli, ait; Semper pugna est in corpore mortis hu∣ius, quia ipsa concupiscentia cum qua nati sumus, finiri non potest quamdiu viuimus; quoti∣diè minui potest, finiri autem non potest. Quae est autem concupiscentia cum qua nati sumus? vitium vtique est, quod paruulum habilem concupiscere facit; adultum etiam concupiscen∣tem reddit. Cùm ergo cupiditas sit tam pugnax, tam efficax, & tam multipliciter actuosa, quomodo eam reprimit, minuit, & superat charitas, si penitus nihil agat, si nihil penitus mo∣ueat, si sit penitus otiosa? Non sic autem, non sic sentit Apost. 1. ad Cor. 13. Charitas,* 2.1105 inqui∣ens, patiens est, benigna est, non aemulatur, non agit perperam, non inflatur, non est ambitio∣sa, non quaerit quae sua sunt, non irritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitate, quasi diceret euidenter; Non haec sed contraria horum facit; quare & statim subiungit; Con∣gaudet autem veritati, omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet. Quod & [unspec B] Aug. de 4. virtutibus charitatis; Quod omnia tolerat, omnia credit, omnia sperat,* 2.1106 omnia susti∣net, pulchrè monstrat. Vnde inter caetera, in persona Abrahae, cui secundam harum virtutum attribuit, ita dicit; Virtus charitatis in me manens omnia credit, & facit, & dicit. Audio enim eam sine strepitu vocis intus ad cor loquentem, & infra; O charitas quae tantum potes in hac pugna mortalitatis adhuc sollicita, quantum poteris in illa perfecta pace secura? Qui & En∣chirid. penult. Minuitur, inquit, cupiditas charitate crescente, donec veniat hic ad tantam mag∣nitudinem qua maior esse non possit; ibi autem quis explicet quanta charitas erit, vbi cupidi∣tas, quam coërcendo superet, nulla erit? quando sanitas summa erit, quando contentio mor∣tis nulla erit? Idem ad Anastasium sicut allegat Petrus 2. Sent. dist. 26. Sine spiritu non est vo∣luntas hominis libera. Cùm enim cupiditatibus vincatur, non est libera ad bonum, nisi libera∣ta fuerit, non autem liberatur, nisi per Spiritum charitas diffundatur in cordibus. Non est li∣bera voluntas nisi gratia eam liberet per legem fidei, id est, non est libera sine fide operante per [unspec C] dilectionem, & illa sufficienter & verè bona est: Non enim est fructus bonus, qui de charita∣tis radice non surgit: Si verò assit fides operans per dilectionem, fit delectatio boni. Qui & de spiritu & litera, 13. Non est, inquit, fructus bonus, qui de charitatis radice non surgit; qui & re∣citante Petro, 3. Sentent. dist. 31. sic ait; Radix omnium malorum est cupiditas, & radix om∣nium bonorum est charitas. Sed qualis radix est charitas? viua, an mortua? non mor••ua; con∣stat planè: & quomodo viua si nihil viuidi operis siue fructus germinet, aut producat? Qui etiam super Psalmum 31. Sermon. 1. tractans illud Apostoli ad Rom. 13. Plenitudo legis est dilectio seu charitas, secundum aliam translationem, sic ait; Nunquid charitas permittit ali∣quid mali te facere ei quem diligis? sed fortè tantummodò mali nihil facis, nec aliquid boni. Ergo nec charitas permittit te non ‖ 2.1107 praestare quicquid potes ei quem diligis. Nonne illa est cha∣ritas quae orat etiam pro inimicis? ergo non deserit amicum, qui benè optat inimico. Itaque [unspec D] si fides sine dilectione sit, sine opere erit. Ne autem multa cogites de opere fidei adde illi spem & dilectionem, & noli cogitare quod opereris; nam ipsa dilectio vacare non potest.* 2.1108 Cui etiam concordanter Greg. hom. 27. super Euang. exponens illud Iohan. 15. Hoc est praeceptū meum vt diligatis inuicem, ita dicit; Omne mandatum de sola dilectione est, & omnia vnum praecep∣tum sunt, quia quicquid praecipitur in sola charitate solidatur. Vt enim multi arboris rami ex vna radice prodeunt, sic multae virtutes ex vna charitate generantur, nec habet aliquid viridi∣tatis ramus boni operis, si non manet in radice charitatis. Praecepta ergo dominica & multa sunt, & vnum; multa sunt per diuersitatem operis, vnum in radice dilectionis. Qui & infra hom. 30. Nunquā, inquit, Dei amor est otiosus; operatur enim magna, si est; si verò operari ronuit, amor non est. Dicit{que} Petrus 2. Sent. dist. 26. Quòd ipsa gratia non est otiosa,* 2.1109 sed meretur au∣geri, vt aucta mereatur & perfici. Rursum Apost. ad Gal. 5. dicit; Quòd fides per charitatem o∣peratur; & iterum 1. ad Cor. 15. Gratia, inquit, Dei sum id quod sum,* 2.1110 & gratia eius in me vacua [unspec E] non fuit, sed abundantius illis omnibus laboraui, non ego autem, sed gratia Dei mecum. Quis ergo dixerit charitatē seu gratiam nihil penitus operari? Si quis sic senserit, legat libros, & ex∣positiones Augustini & aliorum Doctorum super autoritates istas, & plurimas altas similes, & definet sic sentire. Hoc idem testantur autoritates quamplurimae capitulis proximis allegatae; inter quas ille Aug. Hypognost. 60. De bono perseu. 48.36. huius, & 1. ad Simplic. 24. & ille Anselmi De concordia, & de veritate tactae capitulo proximo sunt expressae. Quis etiam vel atrium exterius Theologiae parum ingressus, illam diuisionem communissimam de gratia operante & cooperante ignoret? cùm omnes poenè Doctores atque discipuli creberrimè hanc affirment. Vnde & Petrus, secundo Sententiarum, Distinct. 5.26.27. & 29. ipsam di∣ligenter explanat. Qui & distinct. 25. vlt. loquens de libertate naturae & gratiae. Vtramque

inquit, Libertatem notat Apostolus, cùm ex persona hominis non redempti, ait, velle adiacet [unspec A] mihi, perficere autem non inuenio, ac si diceret; Habeo libertatem naturae, sed non habeo libertatem gratiae, ideo non est apud me perfectio boni. Nam voluntas hominis quam na∣turaliter habet, non valet erigi ad bonum efficaciter volendum, vel opere implendum, nisi per gratiam liberetur, & adiuuetur, vt perficiat, quia, vt ait Apostolus, Non est volentis velle, neque currentis currere, id est operari, sed miserentis Dei, qui operatur in nobis vel∣le & operari bonum, cuius gratiam non aduocat hominis voluntas, vel operatio, sed ipsa gratia voluntatem praeuenit praeparando vt velit bonum, & praeparatam adiuuat ne frustra velit, id est vt perficiat; & dist. 26. immediatè subiungit, Haec est gratia operans & coope∣rans; Operans enim gratia praeparat hominis voluntatem vt velit bonum, gratia cooperans adiuuat ne frustra velit:* 2.1111 Vnde Augustinus in libro de gratia & libero arbitrio, Cooperan∣do Deus in nobis perficit, quod operando incipit, quia ipse vt velimus operatur incipiens, qui volentibus cooperatur perficiens: Vt ergo velimus operatur; cùm ergo volumus, & sic [unspec B] volumus, vt perficiamus, nobis cooperatur; tamen sine illo vel operante vt velimus, vel cooperante cùm volumus, bona pietatis opera, nihil valemus. Et subdit Petrus, Ex his verbis satis aperitur, quae sit operans gratia, & quae cooperans; Operans enim est quae prae∣uenit voluntatem (Ea enim liberatur & praeparatur hominis voluntas vt sit bona, bonum{que} efficaciter velit) Cooperans verò gratia voluntatem iam bonam sequitur adiuuando; vbi & infra allegat Augustinum de praedestinatione Sanctorum dicentem, quod gratia non datur secundum alia merita, sed efficit omnia bona merita. Distinctione quoque vigesima septima ita scribit, Quidam non ineruditè tradunt, virtutem esse mentis bonam qualitatem siue for∣mam, quae animam informat, & ipsa non est motus, vel affectus animi, sed ea liberum arbi∣trium iuuatur, vt ad bonum moueatur, & erigatur; & ita ex virtute & libero arbitrio nascitur bonus motus vel affectus animi; vbi & statim ‖ 2.1112 dicit sic esse de gratia & voluntate humana. Et infra, In bonis merendis causae principalitas gratiae attribuitur, quia principalis causa bono∣rum [unspec C] meritorum est ipsa gratia, qua excitatur liberum arbitrium, & sanatur at{que} iuuatur volun∣tas hominis vt sit bona, quae ipsa etiam donum Dei est, & hominis meritum, imò gratiae, quia ex gratia principaliter est, & gratia est: Vnde Augustinus ad Sixtum Presbyterum, Quid est meritum hominis ante gratiam, cum omne bonum meritum nostrum non in nobis facit nisi gratia? Ex gratia enim, vt dictum est, quae praeuenit & sanat arbitrium hominis, & ex ipso arbitrio procuratur in anima bonus affectus, siue bonus motus mentis, & hoc est primum ho∣minis bonum meritum; sicut verbi gratia ex fide, virtute, & hominis arbitrio generatur in mente bonus quidam motus, & remunerabilis, scilicet ipsum credere, ita ex charitate & libe∣ro arbitrio alius quidam motus prouenit valde bonus, scilicet diligere: sic de caeteris virtutibus intelligendum est. Idem 3. sentent. dist. 36. dicit, quòd charitas est mater omnium virtutum, sed qualis mater? sterilis, an foecunda? & quomodo sterilis cùm sit mater? si autem sit foecunda, quomodo nihil parit? Hic autem multi Pelagianorū amici conantur multipliciter respondere, [unspec D] qui tamen omnes in hoc vno concordant, quod gratia virtus creata seu charitas non verè & propriè efficit actus bonos secundū substantiam actuū, sed vel omninò non efficit, vel tantum efficit aliquo modo improprio & transūpto. Aliqui nam{que} dicunt quòd gratia seu charitas vir∣tus creata nullo modo efficit actus bonos, sed gratia & charitas increata quae est Deus & Spiri∣tus Sanctus Dei, & sic intelligunt omnes autoritates dicentes gratiam seu charitatem efficere quenquam actum. Sed isti etsi possent vtcunque subterfugere isto modo quasdam autoritates praemissas, rationes tamen non possunt. Quisquis etiam catholicus Authoritates huiusmodi quasdam in superficie literae, quasdam verò parum interius sanis oculis intuetur, statim potest percipere alium intellectum, de gratia scilicet & charitate creata. Vnde & Petrus 2ⁱ. sent. dist. 27 inter caetera superiùs allegata, Cùm, inquit, ex gratia dicuntur esse bona merita & incipe∣re, aut intelligitur gratia gratis dans, id est, Deus, vel potiùs gratia gratis data, quae volunta∣tem hominis praeuenit, (Non enim esset magnum, si haec à Deo dicerentur esse, à quo sunt [unspec E] omnia) sed potius eius gratia gratis data intelligitur, ex qua incipiunt bona merita, quae cùm ex gratia sola esse dicantur, non excluditur liberum arbitrium, quia nullum meritū est in ho∣mine adulto quod non sit per liberum arbitrium, sed in bonis merendis ‖ 2.1113 causa principalitas gratiae attribuitur, quia principalis causa bonorum meritorum est ipsa gratia qua excitatur libe∣rum arbitriū, & sanatur at{que} iuuatur voluntas hominis, vt sit bona. Alij verò dicunt, quod ideo dicitur gratia efficere bonū actum, quia excitat voluntatem vt ipsa efficiat bonū actum. Sed hi etiā per rationes praemisias rationabiliter conuincuntur. Itē si gratia excitet voluntatē, mouet aliqualiter voluntatē, & aliquem actum agit, & si hoc faciat praeueniendo voluntatē nondum agentē, cut non potest simili ratione coagere actū meritorium cum ipsa agente? quis etiam nisi

[unspec A] ingratus gratiae, dabit gratiae Dei actum peiorem seu minus bonum, & proprijs naturalib, ma∣gis bonum? quis enim ignorat actum meritorium esse incomparabiliter meliorem, quàm nu∣dam excitationem ad illum, cum qua stat nihil mereri, imò peccare; hoc autem non sinunt su∣perioribus capitulis allegata. Posset quoque homo vel Angelus velle, & facere sine huiusmo∣di excitante, cùm nihil coagat hic nec ibi; quare & sine gratia implere omnia Dei mandata, quod est error Pelagij, sicut capitulum proximum recitauit. Posset insuper voluntas humana similiter à non gratia excitari, puta à ratione, à virtute morali, à Doctore, ab instinctu seu in∣clinatione naturali, ab alijsque diuersis; haec igitur alia sine gratia sufficiunt ad faciendum mandata. Secundum hoc etiam voluntas creata esset principalior causa meriti, quàm gratia; haec enim principaliter imò singulariter efficit meritum, illa verò tantummodò excitat ad a∣gendum: hoc autem est planè contra Apostolum superiùs allegatum, Abundantiùs illis om∣nibus [unspec B] laboraui, non autem ego, sed gratia Dei mecum. Quomodo namque debet istud intelli∣gi, nisi quòd non ego principaliter & gratia instrumentaliter, sed è contra, quod & planè testa∣tur dictum Lumbardi contra responsionem proximam allegatum. Alij aestimant quòd gratia facit actus bonos, non effectiuè, sed tantùm formaliter, sicut albedo facit subiectum album, & anima animatum, & quaelibet forma suum formatum: Sed ista possunt refelli per rationes & autoritates praemissas. Item gratia quae est habitus infusus, non est forma naturalis & essenti∣alis actus volendi ipsius grati, sicut nec aliquis habitus sui actus; est enim actus actualior ha∣bitu, nec subiectum habitus naturale, nec compositus ex habitu & ‖ 2.1114 actu sicut ex forma & ma∣teria, sed est simplex; nec gratia est causa materialis actus boni, puta debitae dilectionis Dei & proximi, nec causa finalis sicut nullus ignorat; nec causa efficiens vt hi dicunt; posset ergo homo facere illum actum, & implere mandata sine gratia, ex naturalibus suis tantum sicut Pe∣lagius delirabat; nulla enim causa deficeret requisita. Siquis autem dixerit, quòd gratia est forma impropriè, & ‖ 2.1115 actualis quodammodo actus boni, quia videlicet informat voluntatem [unspec C] illum agentem, incidit in pelagus Pelagij supra dictum. Habet etiam dicere consequenter quòd omnis actus à tali voluntate procedens est bonus & gratus, quia gratia similiter infor∣matus, quod non est verum de actibus paruulorum, nec de actibus omnibus adultorum, quia non de actibus indifferentibus venialibus{que} peccatis. Eadē etiam ratione omnis actus sapientis esset sapiens, sapienterue factus, temperati temperatus, temperatèue factus, & eodem modo de virtutibus & vitijs vniuersis, quodnullus dubitat esse falsum. Isti quoque contra Aposto∣lum ponunt gratiam vacuam, id est otiosam, sicut glossa exponit; quare videntur gratia vacui & inanes. Alij adhuc putant, quòd ideò gratia dicitur agere bonos actus, quia ligat & repri∣mit concupiscentiā repugnantem, qua ligata grata voluntas efficit gratos actus. Sed istos rati∣ones & autoritates praemissae conuincunt. Quomodo etiam gratia ligat & reprimit concupis∣centiam repugnantē, si penitus nihil agat, sicut superius tangebatur? aut si gratia ad repressio∣nem concupiscentiae quicquam agat, cur non ad productionem actus boni simili ratione, sicut [unspec D] contra 2^am responsionē superius est argutum? Item homines in gratia constituti habent quan∣do{que} concupiscentiam ita fortem, & aliquoties fortiorem quàm homines gratia destituti, sicut vita multorum sanctorum, & specialiter S. Paulus 1. ad Cor. 12. de scipso euidenter ostendunt. Possunt ergo tales homines gratia destituti facere actus bonos, & implere Dei mandata, sicut & tales in gratia constituti. Quare & isti sicut priores pelagi Pelagiani voragine absorbentur. Hoc idem potest & aliter sic ostendi; quia quantum concupiscentia ligatur, & sedatur per gra∣tiam, tantum posset sedari per virtutes morales, per medicinam, per alterationem naturalem, & in quibusdam per complexionem propriam naturalem. Possent ergo tales virtute naturae, sine huiusmodi gratia seruare omnia Dei mandata; quare & isti in pelagus Pelagij relabun∣tur. Ad idem, si gratus, concupiscentia per gratiam parùm repressa, potest producere mag∣num actum, magnumque meritum, potest & non gratus per concupiscentiam in modico am∣pliorem modicum amplius impeditus, similem actum producere, licet proportionaliter fortè [unspec E] minorem, & fortè tanto meliorem quanto difficiliorem, sicut capitulum proximum arguebat: causae namque similes inaequales producunt effectus similes inaequales. Vnde Philosophus 3. de Coelo 72. reprobans ponentes ignem ardere propter angulos, propter acutiem scilicet an∣gulorum; Si, inquit, calefacit & ardet ignis propter angulos, omnia erunt elementa calefacti∣ua; magis autem fortè alterum altero; Omnia enim habent angulos, puta & quod octo ba∣sium, & quod duodecim basium, & pyramis, Democrito autem & sphaera, angulus quidem ens ardet; quare differunt eo quòd magis & minùs. Item tunc Angelus & homo in statu inno∣centiae ante lapsum, nequaquam indiguit gratia ad merendum; non enim habebat concupis∣centiam reluctantē, cuius oppositum cap. proximum ostendebat. Vnde & August. Enchir. 87.* 2.1116 Illam, inquit, immortalitatem in qua posset non mori natura humana perdidit per liberum ar∣bitrium;

hanc in qua non possit mori, est acceptura per gratiam, quam iuerat, si non peccasset, [unspec A] acceptura per meritum, quamuis sine gratia nec fuerat tunc, nec vllum meritum esse potuisset. Quia etsi peccatum in solo erat libero arbitrio constitutum, non tamen iustitiae retinendae suf∣ficiebat liberum arbitrium, nisi participatione immutabilis boni diuinum adiutorium praebe∣retur. Hoc idem & Petrus 2. Sentent. dist. 5.24. & 29. probat, & tenet. Alij opinantur quòd ideo gratia dicitur facere actus bonos, quia characterizando animam Domino, & veste Do∣mini induendo, reddit eam terribilem aduersariae potestati, vt eam non audeat aggredi, sicut aliam, quae his caret; sic{que} potest anima talis grata, grata opera liberè operari. Sed hi vt prox∣imi in puteum interitus, in Pelagij pelagus propellentur. Alij arbitrantur, quòd ideo gratia dicitur efficere actus bonos, quia liberat & iustificat hominem à peccato, quod impediuit eum nè faceret actus bonos. Sed isti per rationes & autoritates principales; & etiam contra 4^tam responsionem praemissas, cum Patre eorum Pelagio refellentur. Pelagiani etiam propter istam sententiam specialiter reprobantur: Ponunt enim, vt recitat Augustinus de gratia & lib. [unspec B] arbitrio 16. quòd illa gratia sola non secundum merita nostra datur, qua nobis dimittuntur peccata; illam verò quam expectamus in fine, scilicet vitam aeternam secundum merita nostra dari, intelligentes merita nostra existere nobis à nobis, non à gratia Dei neque à Deo. Vndè Augustinus recitato isto Pelagianorum errore, subiungit, respondendum est eis, Si merita no∣stra sic intelligerent, vt etiam ipsa dona Dei esse cognoscerent, non esset reprobanda ista sen∣tentia quoniam verò merita humana sic praedicant, vt ea ex semetipso habere hominem di∣cant, prorsus rectissimè respondet Apostolus, Quis enim te discernet? quid autem habes quod non accepisti? si autem acceperis, quid gloriaris quasi non acceperis? Prorsus talia cogi∣tanti verissimè dicitur, dona sua coronat Deus, non merita tua. Si tibi à te ipso non ab illo sunt merita tua, mala sunt quae coronat Deus; si autem bona sunt, Dei dona sunt, per eius scili∣cet gratiā gratis datam. In Mileuitano quo{que} concilio contra Pelagianos celebrato, cui inter∣fuit Augustinus vt patet Epistola 134. inter eius Epistolas, & habetur in Canone de Conse∣crat. [unspec C] distinct. 4. concorditer est sancitum, vt quicunque dixerit gratiam Dei qua iustificamur per Iesum Christum Dominum nostrum ad solam remissionem peccatorum valere, quae iam commissa sunt, non adiutorium vt non committantur, anathema sit. Sunt autem & multae aliae responsiunculae tortuosae, quae per praemissa hic & prioribus capitulis iuuante Dei gratia, imò principaliter operante, faciliter dirigentur. Post haec autem obijcitur contra ista; Nam si gra∣tia propriè efficiat actum gratum, gratus facilius & fortius * 2.1117 operabitur quam non gratus. Iste nam{que} habet magnum adiutorium gratiae, ille nullum; cuius oppositum, vt videtur, per expe∣rimentum ostendunt ingratissimi peccatores. Item sit A totus vnus actus meritorius factus à gratia & voluntate humana; Et B. pars A facta à gratia; C verò pars eius facta à voluntate humana tantum; ergo C est meritorium, seu A pro C tantum, quia C tantum fit ab hominis libera voluntate; In ipsa namque meritum omne consistit. Item praestituat sibi homo certum [unspec D] gradum dilectionis, quem haberet sine gratia coagente; tunc si diligat gratia coagente, diliget vltra illum gradum; diliget ergo saltem tam intense, violentè & inuitè; quare non meritoriè. Gratia ergo si ponatur actiua, tollit meritum & arbitrij libertatem. Item gratia & voluntas hu∣mana vel sunt aequè potentes, vel non aequè, si aequè, vtra{que} potest impedire reliquam nequid agat, sicque gratia posset violenter prohibere hominem nè peccaret, & nè vellet hoc vel illud: sic{que} omnis habens huiusmodi gratiam, esset finaliter confirmatus: si non aequè, aut ergo gra∣tia est potentior vel voluntas; si gratia, redit absurditas proxima; potest quoque gratia facere voluntatem velle inuitè, inuitamque detinere in actu volendi: Si voluntas sit potentior gratia, potest debilitari voluntas, vel fortificari gratia, donec sit aequè potens vel potentior, quod si ponatur reponitur difficultas. Item cum gratia sit agens ‖ 2.1118 irrationale, & non ex electione, si sit agens, necessario semper agit secundum vltimum suae potentiae quantum potest; quamcunque ergo actionem cuiuscun{que} speciei vel gradus agit semel gratia siuè gratus, & semper. Nec eti∣am [unspec E] videtur consonum rationi, quòd agens irrationale agat actum liberum, & liberè, sed neces∣sitate naturae. Item tunc non esset in potestate hominis seruare mandata, ne{que} saluari; cum non sit in potestate sua habere huiusmodi gratiam necessariò requisitam. Multa quo{que} similia pos∣sent opponi, sed istis solutis patebit solutio aliorum similium Dei gratia reuelante. Ad has au∣tem ingratas instantias iuuante gratia respondendum. Pro prima igitur quis Theologus du∣bitat charitatem & gratiam facere iugum Domini suaue, & onus eius leue, cum tot Doctores doceant hoc, tot locis? Quod & videns ille Dei secretarius Esaias, Qui, inquit, dat lasso virtu∣tem, & his, qui non sunt, fortitudinem & robur multiplicat. Deficient pueri, & laborabunt, & iuuenes in infirmitate cadent. Qui autem sperant in Domino mutabunt fortitudinē, assument pennas sicut Aquilae,* 2.1119 currēt & non laborabunt; ambulabunt & non deficient, Esa. 40. Quocir∣ca

[unspec A] de malis in persona malorū Sapiens ita dicit, Lassati sumus in via iniquitatis & perditionis,* 2.1120 & ambulauimus vias difficiles; vias autem Domini ignorauimus; quibus & multa similia pro∣fert Scriptura. Verum pro sufficientiori & subtiliori solutione huius instantiae aduertendum, quòd secundum capitulo proximo praeostensa, operatio propria charitatis & gratiae est dili∣gere Deum charè & gratuitè super omnia finaliter propter ipsum, & sic facere reliqua prop∣ter Deum; huiusmodi autem dilectionem & operationem nullus carens charitate & gratia po∣test habere; sed quamdiu his caret, necessariò diligit maximè proprium commodum & seip∣sum, & propter commodum proprium & seipsum finaliter reliqua operatur. Dilectio ergo & operatio charitatis seu gratiae, siue chari & grati, procedens à charitate & gratia differt speci∣ficè à dilectione & operatione non chari & non grati. Sicut enim obiecta dilectionum & di∣lecta finaliter differunt specie, sic & propriae dilectiones eorum: sic enim est in cognitione & visione propria & distincta; alias etiam omnes volutiones & dilectiones essent eiusdem speciel [unspec B] specialissimae, & omnes cognitiones & visiones similiter; & ita de potentijs alijs,* 2.1121 & opera∣tionibus proprijs quibuscun{que}. Vnde & Philosophus, 8. Eth. 3. Ex hoc quòd sunt tres species amabilium, scilicet vtile, & delectabile, honestum seu virtus, oportet tres esse species amatio∣num & amicitiarum: Dicit enim, differunt autem haec adinuicem specie; & amationes ergo & amicitiae aequales numero amabilibus. Et infra 7. Altera autē est amicitiae species, quae secundū superabundantiam, puta patri ad filium, & totaliter seniori ad iuniorem, viroque ad vxorem, & omni imperanti ad imperatum: Differunt autem hae adinuicem; non enim eadē parentibus ad filios, & imperantibus ad imperatos, sed neque patri ad filium, & filio ad patrem; neque viro ad vxorem, & vxori ad virum; Altera enim vnicuique eorum virtus & opus, altera au∣tem & propter quae amant, alterae igitur & amationes & amicitiae.* 2.1122 Anselmus quoque De li∣bero arbitrio, 7. facta distinctione de voluntate, in instrumentum naturale, quo volumus, & in vsum seu opus illius, subiungit; Illa quae opus est tam multiplex est quàm multa, & quàm [unspec C] saepe volumus, sicut & visus qui est opus, & visio nominatur tam numerosus est quàm nume∣rosa, & quàm numerosè videmus. Hoc idem potest & breuiter Theologicè sic ostendi; Si non gratus posset diligere & facere quodlibet dilectione & factione eiusdem speciet cum gra∣to, posset sine gratia similiter implere omnia mandata, sicut gratus, quod est error Pelagij, sicut capitulum proximum manifestat. Dilectio ergo grati ex gratia & non grati sunt specie differentes. Potest tamen gratus quandoque diligere & operari, non ex gratia sed ex ami∣citia naturali, ex affectione commodi, ex appetitu delectabilis & vtilis sibi ipsi faciendo actum indifferentem, vel etiam veniale peccatum. Vel ergo instantia comparat actum grati ex gra∣tia procedentem ad actum quemcunque non grati, & tunc illi differunt specie, nec aliquod experimentum ostendit, quòd non gratus potest ita fortiter agere actum eiusdem speciei cum actu grati ex gratia procedente; quare non instat; vel comparat actum grati non ex gratia procedentem ad actum non grati similem specie, & sic benè possunt aequè fortiter agere, quia [unspec D] gratia non coagit, nec adiuuat ibi gratum; quare nec instantia ista instat. Pro secunda, scien∣dum quod illa nullo modo procedit, quia similiter posset ostendi, quòd Deus non agit actum meritorium voluntatis, cuius oppositum patet ex tertio huius, & quarto, & multis capitulis alijs praelibatis. Imaginatur etiam vnum falsum: Si enim A habeat, & sicut habet, partes di∣uersas, tam gratia quàm voluntas efficit ipsum totum, & quamlibet eius partem non diuisim sed coniunctim, non successiuè sed simul, sicut Deus & voluntas; sicut etiam duo homines trahunt nauem. Vnde Bernardus De gratia, & libero arbitrio, vicesimo tertio; Ad hoc, in∣quit, gratia praeuenit liberum arbitrium, vt iam sibi deinceps cooperetur, ita tamen quod à so∣la gratia caeptum est pariter ab vtroque perficitur, vt mixtim non singillatim, simul non vi∣cissim per singulos effectus operetur, non partim gratia, partim liberum arbitrium, sed totum singula opere indiuiduo peragunt, totum quidem hoc, & totum illa, sed vt totum in illa, sic totum ex illa. Tertia tollitur, sicut secunda: Similiter namque posset ostendi, quòd Deus non [unspec E] agit actum liberum & meritorium voluntatis. Quae & ex abundanti nihilominus soluitur, si∣cut prima: Non enim potest homo sine gratia diligere sub aliquo gradu dilectione illius spe∣ciei, cum dilectione à gratia procedente. Vt tamen radicem eius effodiam, dico quòd licet non gratus posset diligere similiter specie, sicut gratus ex gratia, instantia non instaret: Non enim ipsum faceret violentè & inuitè velle aut tam intensè velle; sed de volente & reluctante faceret gratis volentem, & voluntariè diligentem; Hoc enim est propriū gratiae, sicut praemissa hic de gratia manifestant. Quod & specialiter manifestat conuersio S. Pauli, & ille quem ad preces Sancti Stephani fundatoris Grandimontensis ordinis, diuina gratia conuertebat. Refert siquidem Williamus de Aluernia partis tertiae sui tripartiti 22 hoc modo, pro quodam tali, qui etiam prohibebat, ne pro eo oraretur, & qui dicebat se nolle vllo modo obtinere gra∣tiam

poenitentiae vel conuersionis, eo inuito & renitente orationem fecit pro eo sanctus Ste∣phanus [unspec A] institutor Grandimon. ordinis cum conuentu suo, & exauditus fuit. Cùm enim pro illo orastent, venit ad eos homo ille annuntians eis, qualiter visitatus esset, & faciens confessionem de peccatis cum multa deuotione & lacrymis poenitentiam egit: Peccat etiam grauiter eò quòd ignorat elenchum. Quomodo namque repugnant, quod aliquis nunc vult vnum, & priùs noluit illud, aut voluit eius oppositum? quae repugnantia? aut quare vult ta∣lis inuitè? Exempli siquidem causa, ponatur quòd iste praestituit sibi heri, quod hodiè pas∣ceret vnicum pauperem; & quòd hodie vberiori gratia visitatus velit pascere duos, & pas∣cat, quae violentia? quae repugnantia inter ista? Videtur quoque multum probabile quod homo potest cum gratia & ex ipsa velle quantumcunque remissè: Potest ergo homo ex gra∣tia diligere sub tanto gradu, quantum sibi praestituit, & quantum fuisset sine gratia habiturus, & etiam sub minori. Quarta peccat vt tertia, & secunda: sic enim posset probari quòd Deus non agit liberos actus nostros, & etiam quod gratia confirmationis violentaret voluntatem [unspec B] confirmati ad non peccandum, & ad beatificum actum suum, quae tamen vt tertia potest sol∣ui. Quinta si quid probaret, probaret similiter quòd nec finis, nec species eius in anima, nec eius cognitio mouerent volentem, nec aliquo modo efficerent actum liberum voluntatis con∣tra praemissa 19. & 21 ^o. huius. Quis etiam Philosophiam parum ingressus, non legit illud ca∣pitulum 3ⁱ. de Anima, De mouente; vbi satis ostenditur quòd phantasia est vna causa mo∣uens animalia, & intellectus homines processiuè; quod quomodo debet intelligi, nisi quod phantasia est vna causa efficiens appetitus in illis; intellectus verò, scilicet species obiecti in intellectu, seu actus intelligendi, ipsa scilicet intellectio, voluntatis in istis, quo & qua mouen∣tur animalia & homines processiuè, sicut euidenter colligitur ex processu? Quis non videt il∣lum processum 12. Metaphys. vbi ostendit Philosophus quòd primum mouens quod est Deus, mouet, vt dicit noua translatio, sicut appetibile & intelligibile mouent non mota, & si∣cut amatum; & sicut dicit translatio quam Auerroes exponit, mouet sicut desideratum & in∣tellectum, [unspec C] & sicut amatum. Super quod Auerroes comment. 36. Hoc, inquit, mouens est mouens quia agit motum, & quia est finis motus; haec autem differunt in nobis, scili∣cet id quod mouet nos in loco, secundum quod est agens, & quod mouet nos secundum quod est finis; & habet duplex esse; in anima, & extra animam: Quod enim est in ani∣ma, est agens motum, secundum verò quod est extra animam est mouens secundum fi∣nem; verbi gratia, quoniam balneum duplicem habet formam, in anima, & extra ani∣mam; & extra illlam formam quae est in anima desideramus aliam formam, quae est extra animam, & propter illam formam quae est in anima desideramus aliam formam quae est ex∣tra animam; Forma igitur balnei in quantum est in anima, est agens desiderium & motum; secundum autem quod est extra animam, est finis motus non agens. Hoc idem & ratio manifestat; Agnitio namque est necessario praesupposita volutioni; est ergo aliqua causa eius sicut in superioribus est ostensum; & non causa materialis, formalis, neque finalis; est ergo [unspec D] efficiens causa eius: & haec videtur ratio Philosophi tertio de Anima, vbi fuerat allegatus. Est etiam cognitio naturaliter & essentialiter prior volutione, quare & aliqua causa eius, sicut decimo tertio huius patet, &c. sicut prius. Ex his autem cognoscitur quod non est disso∣num rationi sicut sexta supponit, quod agens irrationabile liberum actum agat, imò necessa∣ria ratio hoc requirit; quod tamen solum agens irrationabile hunc faceret, esset, sed quod cum rationabili hunc faciat, nullo modo dissonat rationi. Vltima verò instantia est purè Pelagia∣na. Probaret enim gratiam non esse necessario requisitam ad obseruantiam mandatorum, nec ad salutem perpetuam consequendam, nec magis obuiat dicenti gratiam esse acti∣uam, quàm non actiuam, dum tamen dicat ipsam requiri necessariò ad salutem, sicut necesse est quemlibet dicere, qui Pelagianam haeresin noluerit profiteri, sicut priora ca∣pitula manifestant. [unspec E]

[unspec A]

CAP. XLI. Quòd gratia prius naturaliter quàm voluntas humana efficiat actus bonos.

OStenso quidem quòd gratia cum voluntate efficit bonos actus; vlce∣rius inquirendum nunquid ambae aequè primò secundum naturam, vel altera priùs naturaliter reliqua; & si sic, quae illarum. Puto autem quòd gratia gratis infusa priùs naturaliter voluntate faciat actus bo∣nos: Voluntas enim humana peccati grauedine seu naturae in tantum [unspec B] deprimitur, quòd non potest nisi se & commodum suum diligere fina∣liter propter semetipsam, scilicet voluntatem, nisi virtute gratiae eriga∣tur ad Deum super omnia propter seipsum tantummodo gratuito dili∣gendum, sicut 39^um probat. Huiusmodi autem erigens necessario praeuenit sic erectum in as∣censione illius, sicut videtur patere de lapide superiùs eleuato; maximè autem quia anima sic depressa non potest ‖ 2.1123 ex se in ascensionem aliquam illius speciei, sicut proximo huius patet: Sicut enim homo grauis & debilis iacens in terra, non potens multum nec modicum se per se ertgere, potest tamen cum alio ipsum praeueniente & continuè praeerigente, & ne recidat con∣tinuè sustinente, quodammodo coerigere semetipsum & ad hoc quòd se erigat, indiget neces∣sario in principio, & continuè huiusmodi praeerigente, & continuè sustinente, sic voluntas creata gratia destituta, gratiaue adiuta. Hoc autem nedum est verum propter depressionem liberi arbirrij per peccatum, verùm propter grauedinem liberi arbitrij naturalem, qua ad prin∣cipaliter [unspec C] diligendum se & proprium commodum &c. propter ista naturaliter alligatur, nec ‖ 2.1124 valet ascendere ad aliquid supra se, puta Deum super se &c. gratuitè diligendum, nisi per gra∣tiam praeueniatur & erigatur continuè, & ne recidat, continuè sustentetur, sicut ex 39^o & 40^o huius patet. Hoc autem totum videtur Daniel congruè figurasse cùm dixit,* 2.1125 Non remansit in me fortitudo, sed & species mea immutata est in me, & emarcui, nec habui quicquam virium, & audiui vocem sermonum eius, & audiens iacebam consternatus super faciem meam, & vul∣tus meus haerebat terrae, & ecce manus tetigit me, & erexit me super genua mea, & super arti∣culos manuum mearum, & dixit ad me, Daniel, vir desideriorum, Intellige verba, quae ego loquor ad te, & sta in gradu tuo; nunc enim sum missus ad te. Cumque dixisset mihi sermo∣nem istum, steti tremens, & ait ad me: Noli metuere Daniel, Dan. 10. Vnde Gregorius 22. moralium 18. super illud Iob 31. Per singulos gradus meos pronuntiabo illum, Nemo,* 2.1126 in∣quit, [unspec D] infima deserens repentè fit summus, quia ad obtinendum perfectionis meritum, dum quotidie mens in altum ducitur, ad hoc proculdubio velut ascensionis quibusdam gradibus peruenitur: vnde hoc aptè subiungitur, per singulos gradus meos pronuntiabo illum. Hinc Propheta dicit, Excitatus sum, & defecit paulisper spiritus meus: Quid est itaque quod ait, Spiritus meus, nisi spiritus hominis, videlicet spiritus elationis? & quia per occultam gratiam ad amorem Dei temperata desuper mensura proficimus; quanto in nobis quotidiè de Dei spiritu virtus crescit, tanto noster spiritus deficit; qui spiritus erroris, quia non à nobis subitò funditus amputatur, benè paulisper defecisse perhibetur: Tunc verò in Deo plenè perficimus cùm à nobis ipsis funditus defecerimus: Hae itaque crescentium mensurae virtutum, sancti vi∣ri vocibus gradus dicuntur. Quod & infra sequenti capitulo, per illud factum Danielis supe∣rius allegatum confirmans; Bene, inquit, Daniel Propheta, loquente ad se Domino, dum po∣sitionem nobis sui corporis insinuare studuit, haec meritorum incrementa significauit: Ait enim, Audiui vocem verborum, & audiens iacebam consternatus super faciem meam, vul∣tusque [unspec E] meus haerebat terrae, & ecce manus tetigit me, & erexit me super genua mea, & su∣per articulos manu••m mearum, & dixit ad me, Daniel, vir desideriorum, Intellige ver∣ba, quae ego loquor ad te, & sta in gradu tuo, Nunc enim missus sum ad te. Cumque dixisset mihi sermonem istum, steti tremens, & ait ad me, Noli metuere: Quam videli∣cet positionem sui corporis, dum verba intrinsecus loquentis audiret, nequaquam nobis tanta cura exprimeret, si à mysterijs vacare cognouisset; In Scriptura enim sacra, Iusti vi∣ri non solum quod dicunt, prophetia est, sed & plerumque quod agunt. Vir itaque San∣ctus interiùs mysterijs plenus, per positionem quoque corporis exprimit virtutem vocis; & per hoc quòd primùm in terra prostratus iacuit, per hoc quod se postmodum manuum suarum articulis, & in genibus erexit, per hoc quòd ad extremum erectus quidem sed

tremens constitit in semetipso, nobis omnē ordinem nostri prouectus innotescit. Vbi & verbis [unspec A] Propheticis expositis ordinatè, super vltimum, scilicet Noli timere, Aptè, inquit, diuina vo∣ce subiungitur, Noli metuere, quia cum plus ipsi, quod timeamus, agnoscimus, plus nobis de Deo per internam gratiam infunditur quod amemus, quatenus & contemptus noster pau∣lisper transeat in timorem, & timor transeat in Charitatem; vt quia quaerenti nos Deo per contemptum resistimus, per timorem fugimus, & contemptu quandoque & timore postpo∣sito solo ei amore iungamur: Paulisper enim eum timere dediscimus, eique vi solius dilectio∣nis inhaeremus. Appositis igitur quasi quibusdam gradibus prouectus nostri mentis pedem prius per timorem in imo ponimus, & postmodum per charitatē ad alta amoris leuamus. Huic etiam consonat dictum eiusdem 22. Moral. 9. praemissum 35. huius. Huic * 2.1127 similiter satis concordat Ezechiel, Cecidi, inquiens, in faciem meam, & audiui vocem loquentis, & dixit ad me, Fili hominis, sta supra pedes tuos, & loquar tecum; & ingressus est Spiritus in me, post∣quàm locutus est mihi, & statuit me super pedes meos, Ezech. 1. His & concordat Apostolus, [unspec B] Gratiâ. inquiens, Dei sum id quod sum, & gratia eius in me vacua non fuit, sed abundantius illis omnibus laboraui,* 2.1128 non autem ego sed gratia Del mecum, 1. ad Cor 15. Haec autem prio∣ritatem gratiae insinuant euidenter. Certum est enim Apostolum laborasse, ipsomet testante. Cur ergo dicit non ego, sed gratia, nisi vt innuat gratiam primò & principaliter quasi effici∣ens principale efficere bonos actus, hominem verò non sic, sed secundatiò instrumentaliter & subseruienter gratiae sic agenti?* 2.1129 Quare Gregorius 1. super Ezechielem homilia 9. tractans verba Ezechielis & Apostoli iam praemissa, sic ait, Eccè diuina vox iacenti Prophetae iussit vt surgeret, sed surgere omninò non posset, nisi in hunc omnipotentis Dei Spiritus intrasset; quia ex omnipotentis Dei gratiâ ad bona opera conari quidem possumus, sed haec implere non possumus, si ipse non adiuuat qui iubet. Sic Paulus cum discipulos admoneret, dicens, Cum metu & tremore vestram ipsorum salutem operamini, illicò quis in eis haec ipsa bona o∣peraretur adiungit, dicens, Deus enim est, qui operatur in nobis & velle & perficere pro bona [unspec C] voluntate. Hinc est quòd ipsa veritas discipulis dicit, Sine me nihil potestis facere. Et infra, sed sciendum est quòd mala nostra solummodò nostra sunt; bona autem nostra, & omnipo∣tentis Dei sunt, & nostra, quia ipse aspirando nos praeuenit vt velimus, qui adiuuando subse∣quitur, nè inaniter velimus, sed possimus implere quae volumus. Praeueniente autem gratia & bona voluntate subsequente, hoc quod omnipotentis Dei donum est, fit meritum nostrum; quod benè Paulus breui sententia explicat dicens, Plus illis omnibus laboraui, qui nè videre∣tur suae virtuti tribuisse quod fecerat, adiunxit, Non autem ego, sed gratia Dei mecum. Quia enim coelesti dono praeuentus est, quasi alienum se à bono suo opere agnouit, dicens, Non autem ego; sed quia praeuenientis gratia liberum in eo arbitrium fecerat in bono, quo libero arbitrio eandem gratiam est subsecutus in opere, adiunxit, Sed gratia Dei mecum; ac si dice∣ret, In bono opere laboraui non ego, sed & ego. In eo enim quòd solo Domini dono prae∣uentus sum, non ego; In eo autem quòd Deum voluntate subsecutus, & ego. His igitur bre∣uiter [unspec D] contra Pelagium & Coelestium dictis, ad exponendi ordinem redeamus. Fili hominis, sta super pedes tuos & loquar tecum. Notandus nobis est ordo locutionis & operis; quia prius similitudo gloriae Domini apparet vt deijciat; postmodum alloquitur vt reuelet; deindè su∣perabundantis gratiae Spiritum mittit, & leuat, ac supra pedes statuit. Nisi enim aliquid De aeternitate in mente videremus, nunquam in facie nostra ‖ 2.1130 poenitendo caderemus. Sed iam ia∣centes vox Domini consolatur, quod tamen nos facere nostra virtute non possumus; ipsius ergo nos Spiritus implet & leuat, & super pedes nostros statuit, vt qui proni in poenitentiam pro culpa iacuimus, recti postmodum in bono opere stemus. Ex his autem verbis Gregorij diligenter inspectis, euidenter apparet, quòd est haeresis Pelagij, dicere gratiam non praece∣dere liberum arbitrium, sed è contra, quod & planè testantur Augustinus, Isidorus, & Canon, sicut 36. huius fuerat ‖ 2.1131 recitatum. Vndè etiam Lumbardus 2. Sent. dist. 26. allegans Augusti∣num etiam ad hoc idem, sic ait, Bona voluntas comitatur gratiam, non gratia voluntatem. [unspec E] Vndè Augustinus ad Bonifacium Papam scribens contra Pelagianos, inquit, Cum fides im∣petret iustificationem, sicut vnicuique Deus partitus est mensuram fidei, non gratiam Dei ali∣quid meriti praecedit humani, sed ipso meretur augeri, vt aucta mereatur & perfici, voluntate comitante non ducente, pedissequa non praeuia; & subdit Lumbardus, Eccè expressè hic ha∣bes quòd gratia praeuenit bonae voluntatis meritum, & ipsa voluntas bona pedissequa est gratiae non praeuia.* 2.1132 Fulgentius etiam Ecclesiae Imspensis Episcopus, referente Isidoro in Catalogo virorum illustrium decimo quarto scripsit, & misit ad Episcopos duos libros de veritate Praedestinationis, in quibus demonstrat quòd gratia Dei in bonis voluntatem hu∣manam praeueniat. Istam quoque Sententiam Apostolus planè docet, Non, inquiens,

[unspec A] volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, ad Rom 9. Cur enim diceret, non esse volen∣tis velle, neque currentis currere, scilicet operari, sed miserentis Dei, nisi vt ostenderet, noc esse Dei, & diuinae misericordiae & gratiae primò & principaliter, & tanquam prioris agentis; vo∣lentis autem & currentis non sic, sed secundariò & instrumentaliter, & vt posterioris agentis, sicut & de simili dicto eius superius est ostensum. Hunc etiam intellectum Apostolici dicti hu∣ius satis ostendunt expositiones Augustini Enchir. 23. & de duabus animabus, 15.36. & 37. huius scriptae. Vnde & Petrus 2. Senten. dist. 25. vlt. Voluntas, inquit, hominis quam natura∣liter habet, non valet erigi ad bonum efficaciter volendum, vel opere implendum, nisi per gratiam liberetur & adiuuetur; liberetur quidem vt velit; & adiuuetur vt perficiat; quia vt ait Apostolus; Non est volentis velle, neque currentis currere, id est, operari, sed miserentis Dei, qui operatur in nobis velle & operari bonum; gratiam non aduocat hominis voluntas vel o∣peratio, sed ipsa gratia voluntatem praeuenit praeparando, vt velit bonum, & praeparatam [unspec B] adiuuat, ne frustra velit, id est, vt perficiat. Qui & infra dist. 26. tractans quasdam autori∣tates, quae videntur asserere fidem & actum fidei esse liberae voluntatis; Haec, inquit, ita sunt dicta, quia non est fides nisi in eo qui vult credere, cuius bonam voluntatem fides praeuenit non tempore, sed causa, & natura. Vnde Augustinus supra congruenter dixit, quòd Bona voluntas in eis donis est, quae non praecedit, & ipsa iuuat, quia ea iuuat, quibus praeuenitur, dum eis consentit ad effectum boni, & in eis est, quia tempore ab eis non praeceditur. Item quis nesciat causam priorem esse principaliorem posteriori? gratia autem est causa principalis cuiuslibet boni actus, sicut proximo huius contra responsionem secundam apparet. Istam quoque sententiam planè docent autoritates quamplurimae, 36. huius & sequentibus alle∣gatae, quam & Ecclesia tota Catholica Catholicè profitetur, orans hoc modo; Tua nos, Do∣mine, gratia semper praeueniat & sequatur, ac bonis operibus iugiter praestet esse intentos; si tamen nos prius naturaliter operemur quàm gratia, cur petimus vt ipsa nos praeueniat ope∣rando? [unspec C] Nos etiam potius praestamus illam bonis operibus esse intentam, quàm ipsa nos prae∣stet. Si autem dicatur quòd gratia nos praeuenit liberando à peccato, non autem actus meri∣torios propriè faciendo, contradicit ei capitulum proximum, ostendendo gratiam efficere propriè bonos actus; cui etiam potest specialiter contradici, sicut sexrae responsioni eiusdem fucrat contradictum. Aliter dicitur, quòd gratia prius naturaliter efficit primum bonum a∣ctum humanum; alios autem sequentes voluntas prius naturaliter operatur. Sed cur tam va∣riè, quae ratio diuersitatis, cùm totum agens & actum sint primo & post similis rationis? Con∣tra istam quoque responsionem procedunt rationes & autoritates iam praemissae; specialiter autem illa Apostoli; Non ego, sed gratia Dei mecum. Loquitur enim Apostolus de seipso, non pro instanti suae conuersionis, sed pro tempore subsequenti quo semper fuit in gratia, & cum gratia laborauit; quod & planè testatur Gregorius ipsam exponens, sicut superius alle∣gatur. Hoc idem contestatur similiter Augustinus superius allegatus, dicendo, quòd gratia [unspec D] meretur augeri, vt aucta mereatur & perfici voluntate comitante, non ducente; pedissequa, non praeuia: Loquitur enim expressè de merito, quo gratia meretur augeri, quod primo actui bono succedit.

COROLLARIVM.

Corollarium quòd tam Deus, quàm gratia eius creata efficit propriè, prius naturaliter quemlibet actum bonum creaturae rationalis, quàm ipsa; & quòd auctores dicentes Deum facere opera nostra bona, non excludunt, sed includunt Dei gratiam eadem ‖ 2.1133 similiter facientem, dicentes{que} gratiam Dei facere opera nostra bona, non exclu∣dunt, sed includunt Deum eadem similiter operantem.

[unspec E]

EX his autem euidenter infertur quòd tam Deus quàm gratia Dei creata efficit propriè & prius naturaliter quemlibet actum bonum creaturae rationalis, quàm ipsa; & quòd autores dicentes Deum facere opera nostra bona, non excludunt sed includunt Dei gratiam eadem similiter facientem; dicentesque Dei gratiam facere opera nostra bona, non excludunt sed in∣cludunt Deum eadem similiter operantem. Quòd autem Deus efficiat propriè quemlibet a∣ctum bonum, patet ex tertio huius, & quarto. Patet similiter ex 27. & sequentibus cum deci∣mo huius planè. Et quòd gratia similiter faciat, & etiam prius natura, quàm creatura rationa∣lis, patet per 40. & 41. huius. Quòd autem Deus priùs naturaliter faciat, quàm creatura ra∣tionalis in bona factione amborum communi, quis non concesserit, concesso, quòd gratia

Dei ibi prius naturaliter faciat, quàm huiusmodi creatura? Quis enim vel leuiter cogitabit [unspec A] gratiam Dei creatam priùs naturaliter agere in actione eis communi, quàm eius autorem? quàm eius & omnium primum motorem? Hoc idem rationes & Autoritates trigesimi quin∣ti huius, & sequentium, & specialiter Gregorij super Ezechielem allegata superius satis pro∣bant: Reliquae verò partes sequuntur lucidè ex praemissis. Patent quoque creberrimè in Scriptura sacra & in tractatoribus eius sacris, qui mixtim & indifferenter affirmant, nunc gratiam Dei facere opera nostra bona, & nunc Deum; ista pro eodem habentes. Exponentes quoque Sacram Scripturam dicentem Dei gratiam facere in homine actum bonum, dicunt sae∣pissimè Deum facere illum actum & similiter è contrario; volētes quoque ostendere Deum fa∣cere bonos actus humanos, ostendunt Dei gratiam illos facere, & è contra; sicut multae Auto∣ritates in capitulis iam praemissis, & alibi in Sacra Scriptura, & in scriptis Sanctorum planissi∣mè contestantur; quas non oportebat hic tangere, quia nedum diligenti, verum etiam negli∣genti lectori se offerunt copiosè. [unspec B]

CAP. XLII. Quod Deus prius naturaliter efficit quemlibet actum bo∣num voluntatis creatae, quàm gratia.

POstquam autem Deo, & Dei gratia deducente, ostensum est proximo, Deum & gratiam Dei creatam efficere propriè quemlibet actum bo∣num voluntatis creatae, & vtrumque priùs natura voluntate creata; vl∣terius ostendendum, quod Deus & Spiritus Sanctus Dei priùs natu∣raliter [unspec C] efficit quemlibet talem actum, quàm gratia eius dicta. Quis hoc tanquam principium notorium non admittit? quis non annuit? quis dissentit? Verùm propter aliquos tardiores, ecce ostensio huius breuis: Cùm siquidem Deus & gratia efficiunt actum bonum voluntatis crea∣tae; aut ergo ambo aequè primò secundum naturam, vel Deus priùs naturaliter gratia, vel è contra; non ambo aequè primò, quia tunc illa duo agentia, & mouentia reducerentur ad aliquod tertium prius vtroque illorum virtute cuius ambo agerent, & mouerent, sicut Philo∣sophia plenè testatur, sicut ex secunda Suppositione, ex duodecimo & decimo tertio huius potest ostendi. Nec Deus posterior naturaliter gratia, sicut in ostensione corollarij proximi breuiter monstrabatur. Quis etiam nesciat quod sit dignius & perfectius esse causam priorem & principalem naturaliter, quàm posteriorem & instrumentalem atque subseruientem? Deus ergo est talis, sicut Suppositio prima monstrat. Quis insuper nesciat Deum esse vniuersali∣ter [unspec D] omnium primam causam, & primum motorem? Item verum est gratiam agere, & non est primum verum simpliciter, sicut ex vndecimo, duodecimo & decimo tertio huius patet, sed causatum ab eo; Deus ergo est causa veritatis istius, & efficit istam veram; Deus ergo prius naturaliter agit quod gratia agit, quàm ipsa: Videtur ergo imaginandum hoc modo in productione boni actus humani; quòd sicut trigesimum nonum tangit Deus gratissimè & li∣beralissimè nullo modo praeuentus, nec ab alio excitatus, primò vult homini vitam aeternam, & quia non vult eam adulto sine proprijs meritis, gratissimè & liberalissimè vult ea merita, & etiam gratiam per quam mereatur, quam & gratissimè & liberalissimè ei infundit, ipsam cre∣ans, & mouens, & per ipsam hominem ad bene agendum, ita quod Deus in ista motione est simpliciter primum mouens & non motum; gratia secundum mouens & motum voluntas creata, seu creatura rationalis tertium mouens & motum; actus verò bonus productus mo∣tum & non mouens. Sicut etiam peccatum separat nos à Deo, sic charitas & gratia con∣iungit [unspec E] nos cum eo, & est quodammodo vnio Dei cum homine, hominisque cum Deo, per quam & sanat infirmum, erigit elisum, excitat otiosum, & dirigit operantem. Ostensum est autem capitulo proximo, quod gratia praeuenit hominem, & prius naturaliter efficit actus bonos; sed irrationabile videretur, quod res inanimata, & irrationalis scilicet gratia, seu charitas regularet rem animatam, & rationalem maximè in actibus suis liberis, & rationabi∣libus, nisi ipsa ab aliqua re rationali principaliter regularetur, & superius regeretur: Re∣gulatur autem gratia seu charitas in agendo à Spiritu Sancto tanquam à principaliori & supe∣riori agente. Vnde Apostolus, Charitas, inquit, Dei diffusa est in cordibus nostris per Spi∣ritum Sanctum,* 2.1134 ad Rom. 5. Et iterum, Dominus dirigat corda vestra in charitate Dei

[unspec A] 2. ad Thess. 3. Et rursum, Nemo potest dicere Dominus Iesus, nisi in Spiritu sancto:* 2.1135 Diuisio∣nes gratiarum sunt, idem aurem spiritus; & diuisiones ministrationum sunt, idem autem Do∣minus; & diuisiones operationum sunt,* 2.1136 idem autem Deus qui operatur omnia in omnibus 1. ad Cor. 12. Et adhuc, Quicunque, inquit, spiritu Dei aguntur, hi sunt filij Dei ad Rom. 8: Et infra, Accepistis spiritum adoptionis filiorum in quo clamamus, Abba Pater: Et inferius; Spiritus adiuuat infirmitatem nostram, & postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus, id est, postulare nos facit secundum Glossam & expositiones sanctorum. Vnde & August. de perfe∣ctione iustitiae 21. Graue, inquit, non est, quod diligendo fit, non timendo: Laborant autem Iudaei praeceptis, qui ea timendo conantur implere; sed perfecta charitas foras mittit timo∣rem, & facit ‖ 2.1137 praecepti sarcinam leuem, non solùm non prementem onere ponderum, verum etiam subleuantem vice pennarum; quae tamen charitas vt habeatur etiam tauta, quanta in corpore mortis huius haberi potest, parum est nostrae voluntatis arbitrium, nisi adiuuet gratia [unspec B] Dei per Iesum Christum Dominum nostrum: diffunditur quippe in cordibus nostris, quod sae∣pè dicendum est, non per nos ipsos, sed per S. Sanctum qui datus est nobis. Et infra 22. chari∣tati Dei non est graue mandatum Dei, qui non nisi per S. Sanctum diffunditur in cordibus no∣stris, non per arbitrium humanae voluntatis, cui plus dando quam oportet, ignorant iustitiam Dei. Et inferius 33. dicit, quòd Deus facit, & adiuuat vt simus perfecti, & sine infirmitate pec∣cati: & subdit, & haec nobiscum agit gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum non solùm praeceptis, sactis exemplis, sed etiam Sp. Sancto, per quem latenter diffunditur charitas in cordibus nostris, quae interpellat gemitibus inenarrabilibus, donec in nobis sanitas perficia∣tur, & Deus, sicuti est videndus, in aeterna veritate monstretur.* 2.1138 Idem de libertate arbitrij ad Hilarium 2. Illud, inquit, quod dicunt sufficere homini liberum arbitrium ad dominica im∣plenda mandata, quamuis Dei gratia, & Spiritus Sancti dono ad opera bona non adiuuetur, omni modo anathematizandum est, & omnibus execrationibus detestandum: qui enim hoc [unspec C] asserunt, à gratia Dei penitùs alieni sunt, quia ignorantes Dei iustitiam, sicut de Iudaeis dicit A∣postolus, & suam volentes constituere, etiam iustitiae Dei non sunt subiecti. Plenitudo quippe legis non est nisi charitas, & vtique charitas Dei diffusa est in cordibus nostris, non per nos ip∣sos, seu per vires propriae voluntatis, sed per Sp. Sanctum qui datus est nobis. Idem de spiritu; & litera 13. Quid sunt, inquit, leges Dei ab ipso Deo scriptae in cordibus, nisi ipsa praesentia Sp. Sancti, qui est digitus Dei, quo praesenti diffunditur charitas in cordibus nostris, quae plenitudo legis est, & finis praecepti? Idem 6. contra Iulian. 26. sic alloquitur Iulianum; Tu à vestro dogmate non recedis, quo putatis gratiam Dei per Iesum Christum Dom. nostrum sic in sola remissione peccatorum versari, vt non adiuuet ad vitanda peccata, & desideria vincenda carna∣lia, diffundendo charitatem in cordibus nostris per S. Sanctū, qui ab illo datus est nobis. Idem de gratia & libero arbitr. 36. Charitas, inquit, quamuis parua & imperfecta Petro non deerat; [unspec D] quando dicebat Domino, Animam meam pro te ponam: Putabat enim se posse, quod se velle sentiebat; & quis istam etsi paruam dare caeperat charitatem, nisi ille qui praeparat voluntatem, & cooperando perficit, quod operando incipit, quoniam ipse vt velimus operatur incipiens, qui volentibus cooperatur perficiens? Propter quod ait Apostolus, Certus sum quòd qui ope∣ratur in nobis opus bonum, perficiet vs{que} in diem Iesu Christi. Hoc idem ostendit Augustinus diffuse de verbis Apostoli serm. 13. tractans autoritates Apostoli tactas, & alijs locis multis.

COROLLARIVM.

Corollarium, quòd Deus & Spiritus Sanctus dicuntur quoquomodo charitas & gratia, qua charè & gratis nedum Deus diligit se & hominem, verum etiam qua homo simi∣liter diligit Deum & proximum.

EX his autem potest colligi quoquomodo, quòd Deus & Spiritus Sanctus dicitur charitas [unspec E] & gratia, qua charè & gratis nedum Deus diligit se & hominem, verùm etiam qua homo similiter diligit Deum & proximum. Secundum distinctionem namque de charitate & gratia 25^o praemissam, charitas & gratia purè & summè dicitur chara & grata Dei voluntas, siue di∣lectio qua chare & gratis diligit semetipsum. Secundo accipitur pro eadem voluntate seu di∣lectione, quatenus per eam charè & gratis, scilicet non propter aliqua praecedentia merita, nec propter commodum suum diligit creaturam. Tertiò secundum illum tropum creberri∣mum in Poëtria, in Philosophia, & in Theologia, quo effectus nominatur nomine facientis, qui & est vnus color rhetoricus, quem Tullius vltimo nouae suae rhetoricae denominationem appellat, dicitur charitas & gratia habitus à secunda charitate, scilicet à voluntate diuina crea∣turae charè & gratis infusus, qui & ex alia causa, ex similitudine scilicet ad charitatem primo

modo, vel secundo acceptam potest similiter transumtiuè quodammodò charitas & gratia [unspec A] nominari. Nam secundum Philosophum 6. Top. Translatio facit notum quodammodò quod signatum est, per similitudinem: Omnes enim transferentes secundum aliquam simi∣litudinem transferunt: In hoc autem sunt similes, quia sicut Deus charè & gratis diligit se & creaturam per charitatem & gratiam primo vel secundo modo acceptam, sic & creatura per huiusmodi habitum sibi gratis infusum. Quarto propter easdem causas potest dici charitas & gratia actus quo charè & gratis diligitur Deus & proximus à tertia charitate, scilicet ab ha∣bitu charitatis & gratiae deriuatus. Quinto secundum similem transumptionem, dicitur gra∣tia quod ‖ 2.1139 gratis repēditur pro gratia gratis facta, sicut docent Poëtae Philosophi, Theologi, & modus loquendi crebetrimus apud omnes. Haec autem patent quodāmodò ex 25. huius. Pa∣tent similiter per Robertum Lincolniensem Episcopum, qui in quodam tractatu de gratia & iustificatione peccatoris, sic ait; Gratia est bona voluntas Dei, qua vult nobis dare quod non meruimus, vt nobis ex dato benè sit, & non vt ipsi donanti aliquid indè proueniat. Sic etiam [unspec B] consueuit dici gratia, talis voluntas vnius hominis erga alium. Consequēter à gratia sic dicta, dicitur etiam gratia ipsum donum quod datur à tali voluntate. Tertio dicitur gratia, ‖ 2.1140 affectus & laus debita repensa ab ipso recipiente. Patet itaque quòd omne bonum quod in nobis est, siuè sit gratuitum, siuè naturale, à gratia Dei est, quia nullum est bonum quod ipse non velit esse, & eius velle est facere. Non est ergo bonum, quod ipse non faciat bonum, & perseue∣rantiam in bono ipse facit: Nihilominus tamen haec eadem facit nostra voluntas libera, sicut granum germinat, & vi intrinseca quadam germinatiua, & Solis calore cum terrae humore. Et infra, Bona voluntas, qua homo conformis est voluntati diuinae, est gratia data à gratia, quae est voluntas diuina, & tunc dicitur gratia infundi, cum voluntas diuina in nostrā volunta∣tem incipit operari; Omne autē bonum quod in nobis operatur Dei bona voluntas, vt dictum est, gratia data dicitur, sed sola conformitas voluntatis nostrae voluntati diuinae est gratia data, quae nos reddit gratos Deo; & bona voluntas Dei hanc conformitatem in nobis efficiens, & [unspec C] conseruans, inter caeteras Dei voluntates sola dicitur gratia gratificans; & haec voluntas Dei quae est gratia gratificans prior est natura, quàm sit voluntatis nostrae ad bonū conuersio. Alia est gratia gratificans, voluntas scilicet diuina conseruandi in bono voluntatem conuersam ad bonum: Charitas autē seu gratia quae est Deus, dupliciter sumitur, scilicet essentialiter, & com∣muniter toti Trinitati, & cuilibet personarum; aliter autē personaliter & propriè, & sic appro∣priatur Spiritui sancto tantū, sicut docet Aug. 15. De Trin. 17.19. & 20. manifestè. Vndè illo vicessimo Voluntas, inquit, Dei, si propriè dicenda est aliqua in Trinitate persona, magis hoc nomen Spiritui Sancto competit, sicut charitas; Nam quid est aliud charitas quàm voluntas? Est igitur Spiritus Sanctus charitas prima & summa, qua Deus charè diligit se & hominem, qua & homo charè diligit Deum & proximum; per ipsum summam charitatem datur homini habitus charitatis, diffunditurque in actum, quo charè Deum, proximumque amamus. Hunc autem arbitror intellectum Augustini octauo, & decimo quinto de Trinitate, & alibi, [unspec D] vbi intentissimè conatur ostendere quòd charitas est Deus, & Spiritus Sanctus Dei, sicut Lumbardus primo Sentent. distinct. decimo septimo recitat copiosè: Qui & ipse similiter fortassis posset intelligi & exponi, quanquàm pertinacissimè moliatur probare, non esse ali∣am charitatem in homine, quàm Spiritum Sanctum tantum, sicut processus suus, & verba inglossabiliter astruunt, vt videtur. Obijcietur fortassis quòd simili modo posset Deus, & Spiritus Sanctus, dici fides, & spes nostra, quia ab ipso est fides, spes, habitus, atque actus, quibus credimus & speramus.* 2.1141 Petrus quoque primo Sentent. distinct. decima septima di∣cit, Non esse dictum per expressionem causae, Deus charitas est, eo scilicet quòd charitas sit ex Deo, & non sit ipse Deus, sicut dicitur Patientia & Spes nostra, non quia ipse sit, sed quia ista sunt nobis ab eo, ad quod probandum adducit autoritatem Augustini 15. de Trini∣tate & est decimo septimo capitulo eius scripta. Ad primū horum dicendū, quòd si modus lo∣quendi [unspec E] admitteret, posset Deus secundum tropum praedictum dici fides nostra, sicut dicitur spes nostra, patientia quo{que} nostra: Verum vlterius aduertendum, quòd Deus & Spiritus San∣ctus potest dici charitas nostra multo conuenientius & propinquius propriae veritati, & minus transumptè, minus{que} Metaphoricè, quàm fides, vel spes nostra; Nam sicut superius tetigi, vna causa huius tropicae locutionis, & denominationis vnius rei nomine alterius est, quia vna earum est causa efficiens alterius earundem; Alia autem causa secundum Philosphum est vnius rei ad aliam similitudo; vtroque autem istorum modorum, Deus et Spiritus San∣ctus charitas hominis dici potest: Nam charitas hominis tam habitus quàm actus fit ab illo; Deus quoque seu Spiritus Sanctus, & charitas hominis sunt plurimum similes in re & in nomine, in tantum quòd vterque quodammodo vnivoce, quia concorditer

[unspec A] in te & in nomine charitas nuncupatur. Quis enim ignorat, quòd Deus & Spiritus Sanctus charitas est, & quòd charitas hominis creata, charitas est? & quis nescit, quòd Deus & Spiritus Sanctus sua charitate charè diligit primò Deum, secundò hominem propter Deum; quòd etiam homo sua charitate charè diligit primò Deum, secundò homi∣nem propter Deum? Non sic autem vniuocè potest Deus dici fides vel spes nostra: Non e∣nim in aenigmate quicquam credit, sed omnia clarè videt; nec etiam quicquam sperat, sed plenissimam certitudinem de omnibus semper habet; nos tamen facit credere & sperare; quare & primo modo praedicto, posset dici quodammodo fides & spes nostra. Ad secundum posset dici quòd Petrus intelligit Deum dici charitatem, non per expressionem causae ‖ 2.1142 tan∣tummodo, sicut dicitur patientia, & spes nostra, sed etiam propter similitudinem vniuocam supradictam. Veruntamen aduertendum quòd autoritas Augustini nihil facit ibi pro Petro, nec capit eam ad debitum intellectum. Intendit enim per illam ostendere, quòd Spiritus San∣ctus [unspec B] est charitas qua nos diligimus Deum & proximum, & hoc non per expressionem causae, sed propriè secundum seipsum. Vnde & recitatis verbis Augustini subiungit; Ex praedictis clarescit, quòd Spiritus Sanctus charitas est, qua diligimus Deum & proximum. Sed sine du∣bio respicienti diligenter illud capitulum decimum septimum, 15ⁱ. De Trinitate quod allegat, euidenter apparet, quòd Augustinus principaliter tractat illud, primo Iohan. 4. & ostendit, quòd non dicit significatione causae, sicut Deo dictum est; Tu es patientia mea, & Domine, spes mea; & ideo non est dictum; Domine, charitas mea, aut Tu es charitas mea; sed verè & propriè per substantiam, sicut dicitur; Deus, Spiritus est, ostenditque quòd charitas sumitur communiter, vt quaelibet persona in Trinitate, Charitas nuncupetur, & proprie vt conueniat Spiritui Sancto tantùm. Intelligit quoque ibi, & loquitur de charitate, qua Deus diligit se, & hominem, non è contra, sicut verba sua praemissa testantur; Non, inquit, dictum est, Do∣mine, charitas mea, aut Tu es charitas mea; sed ita dictum est; Deus charitas est: Et infra eo∣dem, [unspec C] dicit, Iohannem Apostolum commemorasse Dei dilectionem, non qua nos eum, sed qua ipse dilexit nos, & hanc dilectionem Spiritum Sanctum esse.

CAP. XLIII. De poenitentia salutari secundum opiniones diuersas, & de clauium potestate.

POst haec autem videtur agendum de iustificatione iniusti, & poeniten∣tia salutari, circa quam multiplex versatur opinio, principaliter autem [unspec D] duplex; quarum vna est Pelagianorum, quae ponit peccatorem primò naturaliter poenitere, & per hoc secundo gratiam & iustificationem mereri, recipere, & habere: Alia est aliorum quorundam, quae dicit Deum primò naturaliter gratis infundere gratiam peccatori, ipsum∣que secundò salubriter poenitere. Prima autem istarum dupliciter va∣riatur: Nam quidam Pelagianorum affirmantgratiam praecedere na∣turaliter iustificationem: Quidam verò è contra; Primi namque ponunt peccatorem primo naturaliter poenitere: secundo per hoc recipere gratiam, & tertio per hanc iustificari: Alij autem è contra dicunt peccatorem primo naturaliter poenitere, secundo per hoc iustificari, & sic tertio recipere gratiam. Et isti adhuc vlterius bifariè diuiduntur: Aliqui namque putant, quod solus peccator per contritionem peccatum suum expurget, & sic iustificet semetipsum: Alij vero existimant, quod Deus hoc facit, propter meritum tamen contritionis temporali∣ter [unspec E] & naturaliter antecedens. Est ergo opinio Pelagianorum generaliter tantùm vna, specia∣liter autem trina. Has autem eorum opiniones communem, & proprias multis testimonijs Scripturae sacrae, & alijs astruere moliuntur. Talia namque, vt refert Augustinus De gratia & libero arbitrio, vndecimo, Pelagiani colligunt de Scripturis; quale est, Conuertimini ad me,* 2.1143 & ego conuertar ad vos, vt secundū meritū conuersionis nostrae ad Deum, detur nobis gratia eius, qua ad nos & ipse conuertatur. Et Dominus vobiscum, cùm vos estis cum eo; &, Si quae∣sieritis eum, inuenietis eum, & similia. Qui & De praedest. Sanctorum 13. ita scribit; Cùm dici∣tur, inquiunt Pelagiani; Si credideris saluus eris, vnum horum exigitur, alterum offertur; quod exigitur in hominis, quod offertur in Dei est potestate. Quis etiam, sicut dicunt, ignorat poeni∣tentiam esse remissoriam peccatorum, & causam iustificationis iniusti, & reconciliationis,

& aceptationis diuinae? quare & priorem tempore vel natura remissione peccati, iustifica∣tione [unspec A] iniusti, & acceptatione diuina: hoc enim ostendunt communiter vetus testamentum & nouum; omnes Doctores Catholici de poenitentia pertractantes, iuraque diuina, canonica, & humana. Vnde Ierem. 18. Repente, inquit Dominus, loquar aduersum gentem, & ad∣uersum regnum, vt eradicem, & destruam, & disperdam illud: si poenitentiam egerit gens il∣la à malo suo quod locutus sum aduersum eam, agam & ego poenitentiam super malo, quod cogitaui vt facerem ei. Item Ionae 3. Vidit Deus opera eorum, quia conuersi sunt de via sua mala, & misertus est Deus super malitiam, quam locutus fuerat, vt faceret eis, & non fecit. Glossa,* 2.1144 Quotidie populis comminatur Deus, vt agant poenitentiam; quod si conuersi fuerint, ipse quoque conuercit sententiam, & populi conuersione mutatur: Vnde & Augustinus super illud Psalmi 50ⁱ. Incerta & occulta sapientiae tuae manifestasti mihi, Ad hoc incertum Ni∣niuitae poenitentiam egerunt, & certam misericordiam meruerunt. Idem de vera & falsa poe∣tentia 1. sic ait. Quanta sit appetenda gratia poenitentiae omnis Autoritas clamat, omnis [unspec B] beatorum vita conatur ostendere. Languores enim sanat, leprosos curat, mortuos susci∣tat, sanitatem auget quam conseruat, claudis gressum, aridis copiam, caecis restituit visum, vitia fugat, virtutes exornat, mentem munit & roborat, omnia sanat, omnia reintegrat, om∣nia laetificat, temperat successus, constringit impetus, moderatur excessus, ignorans se per hoc recognoscit, quaerens semper hanc inuenit, haec est quae homines ad Angelos ducit, & creat uram reddit creatori. Ista ouem perditam monstrauit quaerenti; & decimam drach∣mam obtulit anxianti, haec dissipatorem filium ad patrem reduxit, & vulneratum à latroni∣bus custodi curandum reseruauit, in hac omne bonum inuenitur, per hanc omne bonum con∣seruatur; fugat tenebras, inducit lucem, excoquit omnia, ipsa ignis consumens. Item medi∣cina praecedit medicatum, poenitentia est medicina sicut patet per autoritatem proximam Augustini; Qui & infra 13. Credat, inquit, paenitēs hanc scilicet poenitentiam esse medi∣cinam. Qui & de poenitentia 1. dicit, Quàm sit vt ilis & necessaria poenitentiae medicina, [unspec C] &c. Qui & infra 8. dicit, Peccata medicamento poenitentiae desiccari: Quare & Ecclesia to∣ta orat,* 2.1145 Sana me Domine medicamento poenitentiae Deus. Item Ambrosius sicut allegatur in glossa super illud Lucae 5. Non veni vocare iustos, sed peccatores ad poenitentiam; V∣surpatores, inquit, iustitiae non vocantur ad gratiam: Nam si gratia ex poenitentia, vtique qui fastidit poenitentiam abdicat gratiam.* 2.1146 Item Chrysostomus sicut allegatur in glossa super illud Lucae 3. Praedicans baptismum poenitentiae, Venit, inquit Ioannes hortans illos poe∣nitentiam agere, vt per poenitentiam effecti meliores atque contriti, ad recipiendum veniam satagant: Aptè ergo cùm dixisset, quòd venit praedicans baptismum poenitentiae, adiecit, In remissionem peccatorum, quasi diceret, Idcirco suadebat illis paenitere, vt subsequen∣tem veniam facilius impetrarent, credentes in Christum: Nam nisi poenitentia ducerentur, nequaquam exposcerent gratiam.* 2.1147 Item Psalmista, Dixi, inquit, Confitebor aduersum me in iustitiam meam Domino, & tu remisisti impietatem peccati mei Psal. 31. Prius ergo dixit [unspec D] in corde, & proposuit confiteri, & post tempore vel natura, & propter hoc peccati impietas est remissa.* 2.1148 Vnde Aug. illud exponens, Magna, inquit, res; dixi, pronunciabo, non dixit pronuntiaui, & tu dimisisti; dixi, pronuntiabo & tu dimisisti; quia eo ipso quod dixit pro∣nuntiabo, ostendit quod nondum ore pronuntiauerat; sed corde pronunciauerat hoc ip∣sum dicere pronuntiabo, pronuntiare est, ideo tu dimisisti impietatem cordis mei. Cui & concordat Cassiodorus idem exponens: Dicitque Ioannes Chrysostomus sicut allegatur in canone de poenitentia dist. 1. Nunc autem. Si recorderis peccatorū tuorū, & frequenter ea in conspectu Dei pronunties, & pro eis clementiā eius depreceris, citius illa delebis. Item sicut al∣legatur supra, eadem, & 4. sent. dist. 17. Non potest, inquit, quisquam gratiam Dei recipere nisi purgatus fuerit ab omni sorde peccati, seu ab omni peccato per poenitentiae confessionem, per donum baptismi salutaris, seu etiam per baptismum. Item Ezec. 18. Si, inquit Dominus, impius egerit poenitentiam ab omnibus peccatis suis, &c. vita viuet; Et infra, Cum auerterit se impius [unspec E] ab impietate sua, &c. Ipse animam suam viuificabit; Considerans enim & auertens se ab omni∣bus iniquitatibus suis quas operatus est, vita viuet. Item Propheta, Lauabo, inquit, per singulas noctes lectū meum lacrymis meis Psal. 6. Super quod Aug. Lectū lauabit per singulas noctes, vt tantis lachrymis impetret efficacissimā de Dei misericordia medicinam. Item Psal. 84. pla∣nissimè dicitur, Iustitia ante eum ambulabit, & ponet in via gressus suos, Quod August. expo∣nens, Iustitia, inquit, illa est in confessione peccatorum; veritas enim ipsa est; Iustus enim de∣bes esse in te, vt punias te; Ipsa est prima hominis iustitia vt punias te malum, & faciat te Deus bonum. Quia ergo ipsa est prima hominis iustitia, ipsa fit via Deo, vt veniat ad te Deus. Ibi illi fac viam in cōfessione peccatorum. Vnde & Ioannes cùm baptizaret in aqua poenitentiae,

[unspec A] & vellet ad se venientes poenitere de suis prioribus factis, hoc dicebat; Parate viam Domi∣no, Rectas facite semitas eius. Placebas tibi in peccatis tuis, ô homo, displice tibi quod eras, vt possis esse quod non eras: Parate viam Domino; praecedat ista iustitia vt confitearis pec∣cata, veniet ille & visitabit te, quia ponet in via gressus suos: est enim vbi ponat gressus suos, est vbi ad te veniat. At antequam confitereris peccata, intercluseras à te viam Dei; non erat qua ad te venisset; confitere vitam & aperis viam, & veniet Christus, & ponet in via gressus suos, vt te informet vestigijs suis. Item Psalmo 103. Confessionem & decorem induisti, con∣fessionem primò, & per illam decorem secundò, quod & testatur expositio Augustini. Quis etiam nesciat illam historiam Euangelicam famosissimam, de Magdalena foelicissima pecca∣trice, quae perhibet ipsam feruenti dilectione, & lachrymis plurimis remissionem peccato∣rum & veniam, diuinam{que} amicitiam meruisse. Vnde Luc. 7. Remittuntur, inquit Dominus, [unspec B] ei peccata multa, quoniam dilexit multum. Et infra, dixit autem ad mulierem, Fides tua te saluam fecit, vade in pace; In pace, in quit Theophilus, id est, in iustitia; nam iustitia est pax hominis ad Deum. Vnde & Apostolus ad Rom. 2. Factores legis iustificabuntur. Et Iacobi 2. Videtis quoniam ex operibus iustificatur homo, non ex fide tantùm. Item Petrus 4. sent. dist. 14. Poenitentia, inquit, longè positis à Deo necessaria est vt appropinquet; vbi & allegat à Ie∣ronymo quòd poenitentia est secunda tabula post naufragium, quia si quis vestem innocentiae in baptismo perceptam corrumpit peccando, poenitentiae remedio reparare potest. Prima tabula est baptismus vbi deponitur vetus homo, & induitur nouus; secunda poenitentia qua post lapsum resurgimus, dum vetustas reuersa repellitur, & nouitas perdita resumitur. Post baptismum prolapsi per poenitentiam renouari valent, sed non per baptismum; addit{que} Pe∣trus, de poenitentia dicitur & sacramentum & virtus mentis: Est enim poenitentia interior & exterior; exterior sacramentum est, interior virtus mentis est, & vtraque causa salutis est, & iustificationis. Hoc idem videtur & ratio confirmare; nam si gratia iustificans gratis detur [unspec C] ante contritionem, & poenitentiam tempore vel natura, non oporter peccatorem ampliùs conteri, nec vlteriùs poenitere, cum iam sit iustificatus & iustus. Item si Deus vnum peccato∣rem non pro aliquo merito praecedenti, sed putè gratis iustificet, cur non alium, & alium, & sic omnes. Item si Deus purè gratis nunc quenquam iustificet, cur potiùs nunc quàm alias pòst, vel ante. Item specialiter pro opinione secunda sequitur manifestè; Iste habet gratiam, ergo est sine peccato mortali, & non conuertitur, quia aliquis sine gratia posset esse sine peccato, si∣cut forsitan Angeli & primi homines in sua creatione fuerunt; hoc ergo est naturaliter prius illo. Rursum, si habere gratiam sit prius naturaliter deletione peccati, potest esse sine illa; po∣test ergo peccator simul esse in gratia & in peccato mortali. Hunc autem generalem Pelagia∣norum errorem, 35^um & sequentia generaliter dirigunt & reducunt: Ostendunt enim nullum posse mereri primam gratiam vllo modo. Item qui conteritur & poenitet de peccatis, vel hoc facit iustè, bene, meritoriè, & laudabiliter, sicut debet, vel aliter: Si aliter non meretur iustifi∣cationem [unspec D] nec amicitiam iusti Dei: si iustè & bene, iam prius habet iustitiam, charitatem, & gratiam iustificantem, ex qua sicut ex causa efficiente naturaliter praecedente, & velut origi∣nali radice procedit, & pullulat huiusmodi iustus actus, sicut ex 39^o, 40^o, & 41^o constat; speci∣aliter autem ex dictis Anselmi de Concordia 9. de veritate 12. & August. ad Simplicianum 24. & rursum Anselmi de casu diaboli 17. & 12. ac de Concordia 9. & vlt. & Augustini de Fide ad Petrum 18 & 21. praemissis 39. huius. Qui & super illud Psalmi 110. Confessio & magnifi∣centia opus eius, sic ait, Quid magnificentius quàm iustificare impium? sed opus fortassè ho∣minis praeuenit istam magnificentiam Dei, vt cùm fuerit peccata confessus iustificari mereatur, non inquit ex operibus, ne fortè quis extollatur. Ipsius enim sumus figmentum creati in Chri∣sto in operibus bonis: Iustitiam enim homo non operatur nisi iustificatus: Credens autem in eum qui iustificat impium, à fide incipit vt bona opera, non praecedentia quod meruit, sed con∣sequentia quod accepit, ostendant. Ostensum est etiam 40^o huius planè, non esse fructum bo∣num, [unspec E] qui de charitatis radice non surgit; vnde & Ose. vlt. Ex me, inquit Dominus, fructus tuus inuentus est; Glossa, Omnis operatio, & veteris & noui Testamenti obseruatio ex meo pro∣cessit dono; dicit{que} August. super illud Psalmi 50. & Sp. S^um tuum ne auferas à me; est autem S. Sanctus in confitente; iam ad donum S. Sancti pertinet quia tibi displicet quod fecisti; im∣mundo spiritui peccata placent sancto displicent. Quamuis igitur adhuc veniam depreceris, tamen ex ea parte qua tibi displicet malum quod cōmisisti, Deo coniungeris: Hoc enim & tibi displicet, quod & illi: Iam duo estis ad expugnandā febrē tuam, & tu, & medicus: quia ergo nō potest esse confessio peccati, & punitio peccati à seipso in homine, cùm quisque sibi irascitur, & sibi displicet sine dono S. Sancti, non est, nec ait S. S^um tuum da mihi, sed ne auferas à me. Item qui poenitet, vel poenitet amore iustitiae, vel timore poenae, aliaue ex causa: si amore iustitiae,

amore scilicet gratuito Dei super omnia propter Deum, iam prius natura habet charitatem & [unspec A] gratiā, vndè diliget ita Deum, sicut proximo est argutum: si timore poenae aliauè de causa, puta propter commodum propriū, & non amore iustitiae supradicto, quomodò per hoc iustificati∣onem & amicitiam Dei meretur, sicut 39. plenius Philosophicè & Theologicè docebatur? In∣tentio nam{que} recta efficit opus rectum, & ipsam secundum Philosophum 6. Eth. 10. efficit re∣ctam virtus; Nulla autem virtus est recta sine charitate & gratia, quae efficit gratum Deo, sicut ‖ 2.1149 idem 39. monstrat. Quis enim dubitat in dilectione Dei super omnia gratuita propter ip∣sum, & proximi propter Deum totam legem & Prophetas pendere, cum Mat. 22. veritas hoc testetur? Quare & dicit Apostolus, Finis praecepti est charitas de corde puro, & conscientia bo∣na, & fide non ficta. Et 1. ad Tim. 1. Vndè & Augustinus Ench. penult. Omnis inquit, prae∣cepti finis est charitas, id est, ad charitatem refertur omne praeceptum. Quod verò ita fit, vel ti∣more poenae vel aliqua intentione carnali, vt non referatur ad illam charitatem, quam diffun∣dit Spiritus Sanctus in cordibus nostris, nondum fit quemadmodum fieri oportet, quamuis fi∣eri [unspec B] videatur. Charitas quippè ista Dei est & proximi; & vti{que} in his duobus praeceptis tota lex pendet & Prophetae. Adde Euangelium, adde Apostolos; Non enim aliudè vox ista est, finis praecepti est charitas. Quaecun{que} ergo mandat Deus, & quaecun{que} non iubeutur, sed speciali consilio monentur, tunc rectè fiunt, cum referuntur ad diligendū Deum, & proximum prop∣ter Deum; quod & planè testatur eius autoritas 1. contra Pelagium & Coelestium de gratia Christi, & de peccato originali 22. quam 37. huius habet. Qui & de Spiritu & litera 13. Man∣datū, inquit, si fit timore poenae non amore iustitiae, seruiliter fit non liberaliter, & ideo nec fit; Non enim fructus bonus est, qui de charitatis radice non surgit. Porrò autem si assit fides quae per dilectionem opetatur, incipit condelectari legi Dei secundum interiorem hominem, quae delectatio non literae, sed Spiritus donum est, etiam si alia lex in membris adhuc repugnat legi mentis, donec in nouitatem, quae de die in diem in interiore homine augetur, tota vetustas mutata pertranseat, liberante nos de corpore mortis huius gratia Dei. Ex isto autem loco vide∣tur [unspec C] transumi regula illa Iuris in fine 5ⁱ Decretalium, quae ascribitur Augustino sic dicens; Qui ex timore facit praeceptum, aliter facit quàm debet, & ideo iam non facit. Item quicun{que} salu∣briter poeniter, hoc facit ex grato Dei amore naturaliter praecedente. Nam propter aliquem fi∣nem hoc facit; si propter Deum, diligit Deum gratis propter se, quod non potest nisi praeha∣bita charitate, sicut 39. patet: si propter alium finem, non salubriter poenitet; nec vitam mere∣tur, sicut ex eodem 39. & alijs praemissis patet. Item per Corollarium 41. huius, Deus opera∣tur, & praeoperatur in homine quodlibet opus bonum, & per idem Corollarium hoc facit per gratiam gratis infusam, & prius naturaliter operantem voluntate humana, quare & omnem contritionem & poenitentiam salutarom. Item si quis, vt dicunt, per contritionem meretur re∣missionem peccati mortalis, meretur similiter remissionem poenae aeternae debitae pro peccato, vel secundum totum, vel secundum partom eius infinitam duratione, quia saltē meretur tran∣slationem illius poenae aeternae in poenam aliquam temporalem; & si hoc meretur in vno in∣stanti [unspec D] vel breui momento, vna vice scilicet poenitendo; si alio instanti, vel tempore, scilicet a∣lia vice simili modo poeniteat, merebitur plenā remissionem poenae cuiuslibet temporalis, cum poena quaelibet temporalis sit in comparabiliter minor aeterna; sicque superflueret poenitentia quae in Ecclesia poenitentibus solet imponi in vita praesenti, & etiam ignis purgatorius post hanc vitam: Sequitur etiam quòd quaelibet contritio quantumcun{que} remissa vel breuis tollat omnem culpā venialem, & omnem poenam debitā veniali, vel etiam venialibus quibuscun{que} cum sufficiat tollere omnem culpam mortalem, & poenam aeternam debitam pro mortali, seu portionem eius aliquā infinitam, quae sunt incōparabiliter his maiores, quod nullus nescit esse contrarium rationi, & Catholicae veritati. Imò & sequitur euidenter quamlibet contritionem quantumlibet tepidam, & remissam, dum tamen circumstantijs debitis fulciatur, mereri plenā remissionem quanticun{que} peccati mortalis, quoad culpam, & quoad poenam quamcū{que} aeter∣nam & etiam temporalem. Quòd autem quantulacun{que} contritio circumstantijs debitis co∣mitata [unspec E] omne peccatum mortale quoad culpam deleat seu excludat, & ipsi Pelagiani, & alij communiter confitentur, quod & tam rationibus, quàm Autoritatibus multipliciter posset o∣stendi? Sed quia vix aliquis haesitat super ista, sufficiat vnica ratione, & vnico, imò trino testi∣monio hoc probare. Omnis namque talis contritio procedit à charitate & gratia, quae omne peccatum mortale perimit & excludit. Iohannes quo{que} Chrysost. de reparatione lapsi, & alle∣gatur in Can. de paenit. dist. 3. Talis; & 4. Sent. Petri dist. 14. Talis, inquit, crede mihi, talis est erga homines pietas Dei, nunquàm spernit poenitentiam, si ei sincere & simpliciter offeratur; etiam si ad summum quis perueniar malorum, & tamen indè velit reuerti ad virtutis viam, suscipit libenter, amplectitur, facit omnia quatenus ad priorem reuocet statum, quod∣que

[unspec A] est adhuc praestantius & eminentius, etiamsi non poruerit quis explere omnem satis∣faciendi ordinem, quantulamcunque tamen & breui quantumlibet tempore gestam non respuit poenitentiam, suscipit etiam ipsam, nec patitur quamuis exiguae conuersionis perdere mercedem. Amplius autem & sequitur contra istos, quòd quantulacunque contritio deleat omne peccatum mortale plenariè quoad poenam: Ponatur enim Petrum habere A peccatum, cui debeatur B poena aeterna, & per C contritionem mereri remissionem A quoad culpam, & quoad D poenam, partem B infinitam, & non quoad totum B: Ponaturque Paulum habere duo similia peccata vel plura, & similiter conteri pro suis multis, sicut Petrum pro suo vno; Tunc Paulus per suam contritionē meretur sibi remitti vnā partē infinitam vnius poenae aeternae aequalis B debitae pro vno suo peccato, & aliam partem infinitam alterius poenae aeter∣nae aequalis B debitae pro alio suo peccato, quae duae partes simul iunctae excedunt, imo & quo∣dammodò infinitè excedunt totum B. Si ergo Paulus per suam contritionem ‖ 2.1150 tantam remis∣sionem sibi meretur, & Petrus per suam aequalem; multo rationabilius & dignius meretur sibi [unspec B] remissionem totius B longe minorem, maximè cùm Petrus sit innocentior & dispositior ad merendum. Vt autem hoc idem breuius & clarius ostendatur, supponatur veritas ista nota; Omnium duarum poenarum vniformium & similium specie habentium principium & non finem, inaequalium in intensione & duratione, intensior quantumlibet quantumcunque dura∣tione sit minor seu breuior, est simpliciter tamen maior. Veruntamen, ne quis dicat hanc sup∣positionem non esse satis notoriam, ecce demonstratio eius breuis; sit K vna poena ignis vni∣formis intensa incipiens in L instanti futuro interminabiliter duratura; & M alia poena similis vniformis remissior, incipiens in N instanti praesenti aeternaliter permansura. K igitur non est aequalis M, nec minor, ergo maior. Si namque aduersarius dixerit K esse aequalem M, sit O pars M, incipiens in L & ex tunc aeternaliter duratura, & P reliqua pars illius; Q vero pars intensiua K imaginaria vel vera, vt aliqui opinantur, aequalis O & R residua pars K, cùm er∣go K & M sint aequales, si ab eis demantur aequalia, puta O & Q, partes residuae sunt aequa∣les, [unspec C] sicut cuilibet per se patet, & Euclides primo Elementorum suorum hoc pro manifesto supponit. P ergo & R sunt aequales, quod esse falsissimum nullus nescit, cùm P sit omni modo finita, R verò infinita secundum durationem, & vniformis per totum, sicut lucidè sequitur ex praemissis, quod & potest ostendi faciliter esse falsum. Quia vel P & R sunt aequalis intensio∣nis vel non: si sic P est aequalis omnino parti finitae R tantae in duratione, quanta est P; est enim similis specie, & aequalis ei intensiuè, & similiter extensiuè; quare & illa pars R est aequalis suo toti, cum sint aequales tertio, puta P. Si autem P & R non sint intensionis aequalis, vna harum est intensior: si R remittatur ad aequalitatem P, vel intendatur P ad aequalitatem R, & tunc non erunt aequales, sed R maior P, sicut iam proximo docebatur; multo magis ergo nunc R est maior. Si autem P sit intensior, hoc non est infinitè sed tantùm finitè. Ponatur ergo exem∣pli gratia quod in aliqua proportione multiplici, puta in decuplo, vel centuplo, vel in alia, si∣cut [unspec D] placet, & diuidatur P in partes intensiuas aequales secundum numerum denominationis proportionis datae, puta in decem, vel centum, & tunc quaelibet illarum erit intensionis aequa∣lis cum R, coniunganturque singulae in longum secundum durationem, & sit T tota poena v∣niformis congregata ex eis: Tunc T est finita simpliciter in duratione vt constat, & intensio∣nis aequalis cum R, ergo minor R, sicut superius monstrabatur, quod & in quantitatibus con∣tinuis permanentibus potest facillimè demonstrari. Adhuc autem sensibilius forsitan sic ad idem; P poenae intensae potest aliqua poena similis specie remissior, sed prolixior, finita tamen duratione anterius & posterius adaequari omnibus ponderatis: aliqua namque talis poena po∣test esse maior in poenalitate, punientior, & fugibilior illâ simpliciter, omnibus scilicet pon∣deratis; quare & aliqua ci aequalis, talis videlicet, quae quanto ex remissione est leuior, tanto ex duratione fit grauior. Huic quoque poenae secundae remissiori seu prolixiori potest & si∣mili ratione aliqua tertia poena remissior hac secunda, sed prolixior, finita tamen duratione [unspec E] ante & post similiter adaequari, quae si ponatur, necessario est aequalis ipsi P, cum ambae po∣nantur aequales poenae secundae. Huic etiam tertiae poenae potest sumi quarta remissior, sed pro∣lixior simili modo aequalis; & huic quartae quinta, & ita deinceps, donec veniatur ad aliquam aequè intensam, imo & minus intensam R poenâ, finitamque tempore hinc & inde, quae secun∣dum praemissa necessario erit aequalis P, & minor R; quare & P similiter minor R necessario comprobatur. Si autem falsigraphus non desinat proteruire, dicendo P non excedere R in aliqua proportione multiplici, sed alia qualicunque; intendatur P vel remittatur R, donec fiat proportio multiplex inter illas, &c. sicut supra. Si verò dicatur in primis K esse minorem M, & M maiorem K, intendatur K, vel remittatur M vniformiter, donec sint poenae aequales, quantitate durationis priori seruata, &c. sicut prius. Nulli

enim est dubium, quin K possit per solam intensionem fieri maior poena simpliciter, [unspec A] quàm sit M & M per solam remissionem minor quàm sit K. Aliqua namque intensio vni∣formis per totum K plus auget K quàm vna extensio omnino finita per vnum tempus vtrobi∣que finitum, sicut ex praecedentibus clare patet; sed aliqua extensio K finita puta ab L ad N vel vltra, auget K vltra M, sicut certissimè constat cunctis; quare & aliqua intensio similiter ipsum auget: Si ergo K nunc sit minor poena quàm M; & potest per solam intensionem fie∣ri maior poena, potest similiter fieri & aequalis, & idem contingit de M per remissionem, & recisionem ad L vel vltra. Item aliter sic ad idem, Si K sit minor poena quàm M, seruetur intensio & vniformitas eius prima, & extendatur versus N continuè donec sit aequalis poena simpliciter omnibus adaequatis cuni M, hoc enim potest. Potest nam que sic per solam ex∣tensionem versus N fieri maior poena: Si enim sic extendatur ad N quis non videt K esse maiorem poenam quàm M, cùm sit aequalis extensiuè & maior intensiuè? Extendatur ergo K cum intensione & vniformitate priori ad aliquod certum instans, ita quod sic fiat aequalis [unspec B] poena cum M omnibus ponderatis; tunc illud instans non potest poni N nec prius N, quia tunc K esset notoriè maius M, sicut nunc proximo docebatur; nec potest poni inter N & L sicut erat superius demonstratum: Patet ergo suppositio praeaccepta. Quae & potest insu∣per ostensiuè sic breuiter demonstrari: K componitur praecisè ex Q & R; M verò ex O & P; & Q est aequale O, & R maius P, sicut nullus ignorat, sicuti enam superiùs monstrabatur; est ergo totum K maius toto M; est enim pars K aequalis M, illa videlicet quae componitur ex Q & vna parte R aequali P, sicut cunctorum oculis elucescit, patetque per illud commu∣ne principium per se notum, Si aequalibus aequalia addas, tota fient aequalia, quod ideo Eu∣clides primo elementorum suorum inter communes animi conceptiones enumerat: Si ergo pars K est aequalis M, cum K sit maius illa parte, sicut illud vulgatum principium, Omne to∣tum est maius sua parte lucidè manifestat, est similiter maius M sicut omnibus clarè patet, si∣cuti etiam 7^um. 5ⁱ. elementorum Euclidis clarè demonstrat, Si, inquiens, duae quantitates [unspec C] aequāles ad quamlibet tertiam comparentur, earum ad illam erit vna proportio: item illius ad ambas proportio vna. Patet igitur veritas praelibata; Retento igitur casu praemisso de Pe∣tro, & A eius peccato, & B poena eius aeterna, & C contritione ciusdem, & D parte infini∣ta * 2.1151 B per C remissa; Ponatur Paulum habere E peccarum maius A, cui & debeatur F poe∣na aeterna similis specie B sed intentior, & sic maior, & per G contritionem aequalem C mere∣ri remissionem H partis infinitae F; igitur per veritatem praemissam, H est maior poena quàm B: Si ergo Paulus per G contritionem meretur quod maius est, videlicet remissionem H, multo magis Petrus per C contritionem aequalem meretur quod minus est, videlicet remis∣sionem totius B poenae maximae, cùm ipse sit melior, innocentior, & habilior ad merendum. Quis enim iustus creditor Dominus siue Iudex illud recusat à suo debitore oblatum pro solu∣tione debiti minoris, quod non de gratia sed de iure sufficit pro solutione maioris, quod & ab alijs debitotibus non de gratia, sed de iure acceptat pro plena solutione maioris, maioris in∣quam, [unspec D] non in minimo, sed quantum volueris cogitare, sicut faciliter potest ostendi. Item ponatur, quod Petro debeatur poena aequalis pro aliquo peccato illi parti poenae remissae Paulo per suam contritionem, & quod Petrus aequaliter conteratur: Petrus ergo per suam contritionem meretur remissionem plenariam poenae suae: Quaelibet ergo contritio sufficit ad remissionem plenariam cuiuslibet culpae & poenae. Item medietas intensiua C contritio∣nis in Petro, & quaelibet parua pars eius, seu alia contritio quantumcunque remissior fulta cir∣cumstantijs requisitis mereretur deletionem A quoad culpam, & quoad partem infinitam, B licet minorem D; quare & altera medietas C in Petro, seu tota C contritio, quae est in duplo, vel quantum-vis intensior & melior illa contritione remissiori praedicta, multò magis meretur remissionem paruae partis B residuae, imò & aliquid magnum vltra. Alias etenim contritio illa tota non plenè remuneratur à Deo, nec etiam aliqua pars illius. Cuiustibet enim partis signatae medietas mereretur remissionem A quoad culpam, & quoad partem infinitam B, [unspec E] & cur non meretur vna medietas quantum altera? Cur ergo non meretur remissionem par∣uae partis poenae residuae, & aliquid vltra, tantum quantum remissio A quoad culpam, & quoad partem poenae infinitam dimissam excedit residuam partem poenae? Sed quis prae∣sumpserit dicere Deum non remunerare plenariè quemlibet actum bonum, contra 31^am. par∣tem corollarij primi huius? Vnde & Dominus ipse dicit, Omnis qui reliquerit domum, &c. propter nomen meum,* 2.1152 centum accipiet: Matth. 9. & Marc. 10. Nemo est qui relique∣rit domum, &c. propter me, qui non accipiet centies tantum nunc in tempore hoc; & Luc. 6. Date, & dabitur vobis; mensuram bonam, & confertam, & coagitatam, & superfluentem dabunt in sinum vestrum;* 2.1153 Dicitque Sapiens, In paucis vexati, in multis bene disponentur

[unspec A] Sapient. 3. quod & euidenter ostendit vtriusque series testamenti. Non solum autem se∣quitur contra istos, Deum non remunerare plenariè quemlibet actum bonum, verum etiam hoc non posse: Si enim * 2.1154 possit, remuneret Deus plenè C contritionem Petri: vel ergo hoc fa∣ci: remittendo ei totam culpam A, & totam poenam B vel D, & dando sibi gloriam infinitam extenssiuè & inten suè similiter, vel aliquid minus isto, aliquaue minora; Non totum hoc sicut nullus ignorat, & quia Petrus adhuc per actum remissiorem tantùm aequaliter meruisset, quia plus non posset, sicque C actus non remuneraretur ad plenum; omnes etiam qui merentur vi∣tam aeternam infinitam gloriam extensiuè & intensiuè similiter merentur, sicque periret diffe∣rentia coelestium mansionum, nec minus: Dicatur enim quòd meretur remissionem culpae A, & poenae B vel D, & O gloriam infinitam extensiuè, sed intensiuè finitam: Tunc O gloria vel est magis bona, & eligibilis quàm A & B, seu D sunt mala, & fugibilia, vel aequè, vel mi∣nùs: Si magis & non infinitè, sed tantùm finitè, dicatur ergo exempli causa quòd in centu∣plo, [unspec B] diuidaturque C in plures partes imaginarias intensiuas, puta in mille, & secundum prius ostensa vna illarum partium per se sola mereretur remissionem plenariam A culpae, & alicu∣ius poenae infinitae: Quare & alia aequalis mereretur ad minus remissionem poenae residuae temporalis, & quaelibet aliarum simili ratione gloriam infinitam extensiuè tam bonam & eli∣gibilem, quàm mala & fugibilis fuit culpa & poena remissa: Omnes ergo hae partes virtualiter concurrentes merentur gloriam infinitam extensiuè, intensiorem O; & sic per vlteriorem di∣uisionem C in plures partes & plures, potest procedi vltra omnem intensionem gloriae assig∣nandam. Ex hoc autem & euidenter apparet quòd O non potest poni aequale A & B, seu D, nec minus. Item secundum istos quaelibet contritio quantumlibet paruula meretur remissio∣nem plenariam quantorumlibet venialium, & quantarumlibet poenarum temporalium debi∣tarum: Quia si non, detur A contritio quae haec nullatenus mereatur, & sit B alia contritio minor; tunc secundum priùs ostensa, B in peccatore mortaliter meretur remissionem peccati [unspec C] mortalis quoad culpam, & quoad partem poenae debitae infinitam, & haec incomparabiliter excedunt quantalibet venialia, & poenas quantaslibet temporales: Sed quae iustitia, quae ae∣quitas, quae lex dictat acceptare aliquod pretium pro solutione iusta, legali, & plenaria maxi∣mi debiti, & maius pretium pro solutione plenaria minimi debiti recusare. Item adhuc secun∣dum istos quaelibet contritio meretur remissionem plenariam omnis culpae & poenae: quaeli∣bet enim culpa mortalis & forsitan venialis peior est, & fugibilior omni poena sensus vel dam∣ni non includente culpam, sicut 30^a pars Corollarij primi docet; & quaelibet contritio mere∣tur remissionem plenariam omnis peccati mortalis, & quorumlibet mortaliū quoad culpam, ergo & similiter quoad poenam: Sit enim Petrus reus duorum, & quorumlibet mortalium pec∣catorum, & Paulus tantùm vnius minoris quolibet peccato Petri, & vnius poenae debitae pro illo; tunc si Petrus poeniteat, meretur dimissionem duorum, vel quotlibet psurium maiorum malorum, (quia tot mortalium peccatorum) quàm sint illa duo mala Pauli: cur ergo Paulus [unspec D] similiter poenitendo, non merebitur dimissionem plenariam totius culpae suae & poenae? Item secundum istos quaelibet contritio est efficaciae infinitae, & meriti infiniti. Quotcun{que} namque peccata mortalia, & quantumcun{que} grauia quotcunque & quantiscunque infernalibus poenis digna quis habeat, ad quamlibet contritionem meretur remissionem omnium peccatorum mortalium quoad culpam, & quoad abscisionem partis infinitae à qualibet poenarum inferna∣lium debitarum. Item contra istos similiter sequitur, quemlibet actum bonum in gratia & ex gratia procedentem esse similiter meriti infiniti, cùm quilibet actus bonus in gratia, ex gratia{que} procedens sit melior, vel saltem ita bonus & meritorius, sicut similis actus sine gratia, ex gratia∣ue non factus, & aliquis talis actus, puta contritio praeuia gratiae est meriti infiniti, sicut nunc proximo est argutum. Item si quis per contritionem meretur 1^am gratiam post peccatum, vi∣detur quòd meretur tantam gratiam, quantā priùs habuit & amisit peccando, si habuit gratiam ante peccatum: Alias enim poenitentia diminutè non perfectè sanaret & viuificaret poeniten∣tem, [unspec E] nec plenariè reconciliaret ipsum Deo, sed Deus illi improperaret peccatum suum praece∣dens, per subtractionem portionis gratiae praecedentis, contra illud Iac. 1. Dat omnibus afflu∣enter, & non improperat. Aliter quo{que} talis si sic decederet puniretur in coelo aeternaliter poe∣na damni, ex subtractione videlicet portionis gratiae & gloriae debitae sibi priùs; imò & quan∣tumcunque diu viueret & mereretur, adhuc in caelo aeternaliter puniretur huiusmodi poena damni; semper enim minus haberet, quàm similiter operans fuisset alias habiturus, & hoc pro∣pter peccatum suum praecedens. Videtur etiam si resurgat in gratia minori quàm cadendo a∣misit, quòd peccatum suum non est plenè dimissum: Peccauit enim tantam gratiam amit∣tendo, & à Deo & Domino suo quodammodo subtrahendo quam semper debuit custodisse, & cum vsuris etiam reddidisse; nec est absolutus ab ista obligatione propter suum peccatum,

quia si non peccasset non fuisset absolutus: nec congruit quòd ex suo peccato reportet Iucrum [unspec A] & libertatē maiorem: sed certū est, quod non plenè dimittitur peccatū, donec plenè restituatur ablatum,* 2.1155 maximè si obligatio non soluatur. Vndè Matt. 5. Esto consentiens aduersario tuo cito, dum es in via cum eo, ne fortè tradat te aduersarius Iudici, & Iudex tradat te ministro, & in carcerem mittaris; Amen dico tibi, Non exies indè, donec reddas nouissimum qua∣drantem: Et Luc. 12. Non exies, donec etiam nouissimum minutum reddas, Scribit{que} Au∣gustinus ad Macedonium,* 2.1156 sicut allegatur in Canone 14. Quaest. vlt. Si res. quòd non remitti∣tur peccatum, nisi restituatur ablatum. Et infra, illud fidentissimè dixerim, eum qui pro ho∣mine ad hoc interuenit nè malè ablata restituat, & qui ad se confugientem quantum honestè potest, ad reddendum non compellit, socium esse fraudis & criminis. Vbi & sequenti capitulo allegatur Gregorius,* 2.1157 Districtè praecipiens, quòd si res ablata non possit restitui, pretium eius detur. Quare & Anselmus primo. Cur Deus homo vicessimo. Tene, inquit, certis∣simè quòd sine satisfactione, id est, sine debiti solutione spontanea, nec Deus potest pec∣catum [unspec B] dimittere impunitum, nec peccator ad beatitudinem, vel talem, qualem habebat antequam peccaret, pervenire; & vicessimo primo, Secundum mensuram peccati oportet satisfactionem esse; & vicessimo quarto dialogizans sic scribit, Intende in districtam iusti∣tiam, & iudica secundum illam, vttum ad aequalitatem peccati homo satisfaciat Deo, nisi id ipsum quod permittendo se vinci à Diabolo, Deo abstulit, Diabolum vincendo restituat; vt quemadmodum per hoc quod victus est, rapuit Diabolus quod Dei erat, & Deus perdi∣dit; ita per hoc quod vincat, perdat Diabolus & Deus recuperet B. Nec districtius nec iu∣stius potest aliquid cogitari A. Putasnè summam iustitiam, hanc iustitiam posse violare? B Non audeo cogitare. A Nullatenus ergo oportet, aut potest accipere homo à Deo, quod Deus illi dare proposuit, si non ‖ 2.1158 reddit Deo totum quod illi abstulit, vt sicut per illum Deus perdidit, ita per illum recuperet. Imò videtur quòd oportet plus reddere, quàm simplex ab∣latum, aliquid videlicet satisfactorium pro contemptu, iniuriauè illata: Quare & in lege di∣uina [unspec C] scilicet,* 2.1159 Exod. 22. Praecipitur, quòd qui furatus fuerit aliquid, reddat in casu quintuplum, quadruplum,* 2.1160 siuè duplum, cui & consonat lex ciuilis. Leuiticorum etiam 5^to jubetur, quòd si quis fecerit damnum in rebus Domino consecratis, in rebusuè proximi, restituat integrè om∣nia, & insuper quintam partem oflerat etiam Sacerdoti iuxta mensuram & aestimationem peccati.* 2.1161 Quare & Ansel. 1. Cur Deus homo 11. Quamdiu, inquit, peccator non soluit quod rapuit, manet in culpa, nec sufficit solummodo reddere quod ablatum est, sed pro contumelia illata plus debet reddere, quam quod abstulit. Nec potest quis dicere quòd impotentia red∣dendi totam gratiam amissam excusat, quia non soluit obligationem habendi gratiam, & red∣dendi, sicut superius est ostensum; & quia sic quilibet damnatus homo & Diabolus excusare∣tur à debito,* 2.1162 & peccato. Hoc idem probat Ansel. 1. Cur Deus homo 25. lucidè & diffusè. Etiam considerando subtilius, noua impotentia soluendi antiquum debitum fortassis excusat à nouo peccato & continuo, propriè accipiendo peccatum, ita quòd non soluendo non pec∣cat [unspec D] proptiè, nouiter, & continuè alio, alio{que} peccato, sicut loquitur August. 3. de lib. arbit. 30. & sicut est de hominibus daemonibus{que} damnatis, sed non sic excusat nec exonerat impotentem à debito suo antiquo. Quis ‖ 2.1163 etiam nesciat secundum omnia iura diuina pariter & humana, impotentiam descendētem ex culpa nulla tenus excusare, sed forsitan potius aggrauare, max∣imè culpa non remissa, sed ipsa manente{reversed ?} Et quomodò remittitur culpa iustè & plenè nisi per satisfactionem plenariam praecedentem, sicuti etiam omnia iura dictant? Et si quis dixerit, cul∣pam quando{que} dimitti de gratia & misericordia Domini, non iuuat Pelagianos dicentes homi∣nes mereri dimissionem & veniam peccatorum, & sic gratiam & misericordiam Domini con∣sequenter, & non per gratiam remissionem fieri peccatorum. Et si quis fortè vellet indagare profundius, videretur Deum non posse dimittere plenarie peccatum quoad culpam, nisi pri∣us satisfacto pro illo plenarie quoad culpam. Nam sicut potest haberi ex 26. huius, & omnes Doctores concordant, Peccatum proprie non est aliquid positiuum, sed tantummodò priua∣tiuum; [unspec E] priuatio autem tolli non potest nisi per positionem habitus praecedentem saltem na∣turâ; nec tanta vel tanta priuatio plenarie potest tolli sine positione tanti vel tanti habitus prae∣cedente, Si enim ponatur minor habitus, & non tantus, tota illa priuatio nequaquam plenarie rollitur, sed aliqua portio eius manet, sicut patet in naturalibus, inartificialibus, & in moralibus euidenter. Non potest ergo Deus, vt videtur, dimittere & tollere ‖ 2.1164 plenariè peccatum quoad culpam, nisi prius naturâ ponendo plenarie habitum quem priuauit, seu priuat. Nec sem∣per est verum, quòd resurgens in gratia minori quàm amisit, est impotens ad gratiam tantam reddendum: Potest enim diu viuendo, & bene operando, tantam gratiam prome∣reri, sicut Pelagiani fatentur. Non ergo peccatori mortaliter nunc contrito, & sic me∣renti,

[unspec A] & reddenti minorem gratiam quam amisit, dimittitur plenarie peccatum suum mortale quoad culpam; nec etiam dimittitur donec tantam gratiam plenarie meruerit, & meruerit, & reddiderit plenariè tantam; sicque culpa mortalis & gratia iterum stabunt simul, sicque aliquis simul esset gratus Deo & charus, & non gratus nec charus, sed inimicus Dei, odio habitus{que} à Deo, viuus & mortuus, filius regni aeterni, & perditionis aeternae. Si ergo se∣cundum praemissa, resurgens ad gratiam resurgat ad tantam a quanta cecidit per peccatum, quantulacunque contritio meretur gratiam, & consequenter gloriam quantamcunque; sicque omnis contritio quantumlibet paruula & remissa, esset quodammodo efficaciae infinitae, & meriti infiniti, quia quantamcunque gratiam & gloriam posset homo statim per illam mereri; potest enim peccando amittere quantamcunque. Ponatur quoque Petrum, gratiam paruam habentem, parùm peccando mortaliter illam gratiam amisisse, & statim post paruulam moru∣lam in peccato, in qua adhuc se ad poenitendum disposuit, multum intensè & feruidè poenite∣re, & sic gratiam promereri. Vel ergo meretur sic infinitam gratiam intensiuè, vel tantùm fi∣nitam: [unspec B] Si infinitam, eadem ratione & quilibet poenitens, cùm poenitentia Petri non excedat poenitentiam alterius infinitè: Si tantùm finitam, sit illa A, ponaturque vlterius Paulum ha∣bentem B gratiam, quantum volueris, maiorem A quantumuis grauius peccando mortaliter B gratiam perdidisse, ac in peccato diutissimè permansisse, ‖ 2.1165 seque indisponendo pro viribus sce∣lera semper sceleribus cumulasse, & tandem multùm remissè & tepidè poenitere, tamen cum circumstantijs opportunis. Paulus ergo secundum praemissa qui in principio peccauit grauis∣simè, diutissimè perstitit in peccato, indisposuitque se continuè ad poenitentiam, & ad gratiam toto corde semper, vt potuit, scelera cumulando, ad minimam contritionem meretur B gra∣tiam maximam sibi reddi. Cur ergo Petrus qui in principio minus peccauit, minus in pecca∣to permansit, non adiecit peccatum super peccatum, sed se ad poenitentiam & gratiam dispo∣nebat maximè, feruentissimè, & perfectissimè poenitendo, meretur minorem gratiam & non tantam? quae ratio, quae aequitas, quae iustitia hoc dictaret? quinimo potius videretur è con∣tra, [unspec C] cùm omnes circumstantiae malae poenitentiae, & gratiae derogantes sunt multo minores cum Petro; circumstantiae quoque bonae poenitentiam & gratiam promouentes multò maio∣res. Dicetur fortassis hanc circumstantiam meliorem esse cum Paulo, quòd primò habuit gratiam ampliorem: Verum haud dubiè, illa circumstantia potius aggrauat, quàm alleuiat e∣ius peccatum; Quis enim nisi fortassis ingratus negauerit legem gratitudinis naturalem inso∣lubiliter obligare beneficiatum, & amatum suo benefactori & amatori ad similia rependenda, & magis beneficiatum & amatum ad hoc arctius obligari? quare & tanto magis peccare, si bonum gratitudinis non rependat, multoque peramplius si ingratitudinis malum reddat, ac offensam incurrere grauiorem? Vnde Philosophus 7. Polit. 7. Ad consuetos, inquit,* 2.1166 & ad a∣micos animus attollitur magis quàm ad ignotos, paruipendi putans; propter quod & Archi∣lolus conuenienter amicis querelans, disputat ad animum; Non enim ab amicis, à lanceis per∣forationes. [unspec D] Et infra, Aristoteles ipse dicit; Magnanimi naturâ non sunt agrestes, nisi ad iniu∣sta agentes; hoc autem magis adhuc ad consuetos patiuntur, si iniustè pati putant, & hoc ac∣cidit secundum rationem: Apud quos enim deberi beneficentiam putant cum nocumento, & hac priuari putant: Vnde dictum est; Sae••i inimici fratrum, & hi quidem vltra diligentes, hi autem & vltra odiunt; dicitque Propheta; Si inimicus meus maledixisset mihi,* 2.1167 sustinuissem v∣tique, & si is qui oderat me, super me magna locutus fuisset, abscondissem me forsitan ab eo; tu verò homo vnanimis dux meus, & notus meus, &c. Psal. 54. Augustinus similiter de vera & falsa poenitentia, 14. & allegatur in Canone de poenit. dist. 5. Consideret;* 2.1168 & 4. Sent. Petri dist. 16. Ingratus, inquit, existit, qui plenus virtutibus Deum omnino non timuit: In hoc enim quisque peccator fit culpabilior, quo Deo est acceptabilior; Ideo enim Adam plus peccauit, quia maiori seu omni bono abundauit. Et si quis adhuc dicat in magis amico & grato peccan∣te culpam esse maiorem; veruntamen si poeniteat, ipsum nihilominus recipi ad amicitiam pri∣stinam [unspec E] pleniorem, vel hoc est de gratuita gratia recipientis huiusmodi poenitentem, vel de de∣bito, & merito praecedenti. Si de gratia, hoc non iuuat Pelagianos in aliquo gratuitam gratiam recusantes, & ipsam secundum debitum meriti venditantes; si de debito, meritique valore, multò magis videtur eum qui minus peccauit, & feruentius poenitet tantam gratiam & ami∣citiam promereri. Maxime quoque videtur indignum reconciliatione perfecta, eum qui fuit amicsssimus, & inimicissimè peccando discessit per contritionem minimam, ac fri∣gidissimam quaerere reconciliationem perfectam, & amicitiam maximam praecedentem. Si enim hanc debitè quaereret, deberet rationabiliter poenitere secundū magnitudinē offensae & amicitiae praecedentis, vel amplius si valeret. Iste ergo frigidissimè poenitens, videtur nimis paruipendere offensam, & carentiam amicitiae, quam requirit. Vnde & Philosophus 2. Rhe∣toricae

suae 4. ostendens per quae mitescunt, & mansuescunt irati, sic ait; Sit itaque mansue∣factio, [unspec A] destitutio, & quietatio irae. Si ergo irascuntur paruipendentibus, paruipendere autem voluntarium, manifestum quòd & his qui nihil horum faciunt, aut inuoluntariè faciunt, mi∣tes sunt, & his qui confitentur & poenitent: tanquam enim habentes satisfactionem id quod est testari de factis, cessant ab ira: Satisfactio autem debet esse secundum qualitatem, & quan∣titatem peccati, sicut superiùs erat tactum. Cui & concordanter Ioannes Baptista, Geni∣mina,* 2.1169 inquit, viperarum, quis ostendit vobis fugere à ventura ira; facite ergo dignos fructus poenitentiae Luc. 3. quasi dicat, Non est alia via fugae. Super quod Gregorius, sicut allega∣tur in Glossa, Nec solum, inquit, fructus poenitentiae admonet esse faciendos; neque enim par fructus esse boni operis dicitur eius qui minus, & eius qui ampliùs deliquit, aut eius qui in nullis, & eius qui in quibusdam facinoribus cecidit: Per hoc ergo cuiuslibet conscientia con∣uenitur, vt tanto maiora quaerat bonorum operum lucra per poenitentiam, quanto grauiora sibi intulit damna per culpam. In sententijs quoque Petri 4. dist. 16. scribitur isto modo, Sa∣tisfactio [unspec B] à Ioanne praecipitur, vbi ait, Facite dignos fructus poenitentiae, scilicet vt secun∣dum qualitatem & quantitatem culpae sit qualitas & quantitas poenae: Non enim par debet esse fructus boni operis eius, qui nihil vel minus peccauit, & eius qui grauius cecidit. Si eti∣am illa circumstantia quae est maiorem gratiam habuisse poenitentiam Pauli vltra poeniten∣tiam Petri in aliquo, ‖ 2.1170 melioretur, deterioretur, seu minoretur tantum vel amplius per remis∣sionem actus poenitentialis in Paulo, subtus intensionem actus poenitentialis in Petro, & re∣uertitur argumentum. Ampliùs autem si peccator cadens à maxima gratia, statim cùm poe∣nitet totam illam subito mereatur, multo magis si sine peccato in sua gratia permansisset, & quilibet iustus in tanta gratia perseuerans diligendo Deum super omnia, & propter eum vi∣tando peccatum, & similia faciendo, in singulis instantibus seu momentis tantam gratiam promeretur, maximè cùm habeat circumstantias alias magis idoneas ad merendum, sicque in breuissimo tempore quisquis merebitur infinitam gratiam intensiuè. Idem potest similiter [unspec C] argui de poenitente continuante actum poenitentiae quem incaepit, vel ipsum continuè inten∣dente, quod in quolibet breuissimo tempore merebitur gratiam infinitam: Cùm enim in principio subito meruit tantam, & in quolibet instanti, seu particula temporis subsequenti, iterum tantam nouiter meruit, quia actus est poenitentialis, aequaliter vel magis meritorius semper fuit. Amplius autem, quantam ergo gratiam statim meretur peccator qui nunquam fuit in gratia, nunc contritus? Certum est quod aliquam eo quod nunc per contritionem ef∣ficitur gratus Deo; si dicas quod magnam, vel paruam secundum quod sua contritio fuit magna vel parua; potest ergo per aliquam contritionem puta per A statim mereri gratiam sub B gradu, quae vel est minor gratia baptismali quae sit C, aequalis, vel maior: Non minor, quia tunc adultus qui per seipsum actualiter meruit, in casu, decederet cum minore gratia, & transiret ad minorem gloriam quàm paruulus tantummodo baptizatus: Quomodo ergo Deus vnicuique secundum opera sua reddet, sicut vtrumque Testamentum saepè testatur. [unspec D] Secundum istud quo{que} videretur possibile, aliquem posse tam remissè mereri quod haberet in vita futura minorem gloriam intensiuè, quàm sit vna delectatio paruula in praesenti, puta vi∣dere aliquod delectabile minimum vel gustare, quod quis Christianus non respuit vel profa∣nus, cum secundum Philosophos, & Theologos, foelicitas & beatitudo sit bonum sufficiens & perfectum?* 2.1171 Nam secundum Philosophum 1. Eth. 9. Foelicitas est bonum perfectum, & per se sufficiens, quod facit vitam nullo indigentem. Dicitque Boetius 3. de consolatione, prosa secunda, quod beatitudo est bonum, quo quis adepto, nil vlterius desiderare queat, quod quidem est omnium summum bonorum, cunctaque bona intra se continens, cui siquid abfo∣ret, summum esse non posset, quoniam relinqueretur extrinsecus quod posset optari. Li∣quet igitur esse beatitudinem, statum bonorum omnium congregatione perfectum. Dicit∣que Propheta,* 2.1172 Adimplebis me letitia cum vultu tuo, delectationes in dextra tua vsque in fi∣nem; Psal. 15. Et infra 16. ‖ 2.1173 Satiabor cum apparuerit gloria tua: Vnde & Apoc. 7. Non esu∣rient, [unspec E] ne{que} sitient amplius; & 1. ad Cor. 2. Oculus non vidit, nec auris audiuit, nec in cor ho∣minis ascendit, quae praeparauit Deus his, qui diligunt illum. Si autem dicatur quod B est ae∣qualis C, consequens est quod in casu, adultus qui per seipsum actualiter meruit, aequa∣liter praemietur cum paruulo tantummodo baptizato, qui nunquam aliquid meruit: Quo∣modo ergo Deus vnumquemque secundum opera sua & merita praemiabit? Rursum ponatur quempiam, qui nūquam habuit gratiam, conteri minori contritione quā A, & tunc, per hypo∣thesin, meretur minorē gratiā, quàm sit B vel C, quod erat proximo reprobatum. Si verò dica∣tur B esse maiorem C, hoc est in certa proportione finita: Ponatur ergo quempiam conteri contritione minori A proportionaliter, vel infrae, & tunc, secundum hypothesin, merebitur

[unspec A] gratiam aequalem C vel minorem, quorum vtrum{que} fuerat iam destructum. Si autem dicatur imprimis, quod quilibet contritus huiusmodi, meretur ad minus tantam gratiam, quanta est gratia baptismalis; vel ergo semper meretur tantam aequaliter, vel semper maiorem, vel quan∣doque tantam, quandoque maiorem, nunquam tantam aequaliter, sicut superius est ostensum; & quia tunc in aequaliter poenitentes aequalem gratiam mererentur, quod repugnat omni iu∣stitiae, maximè vbi nulla gratuita liberalitas admiscetur, sicut est in iustificatione iniusti, secun∣dum Pelagianorum hypothesin supradictam; semper ergo maiorem: sed si per certam con∣tritionem, puta per A mereretur B maiorem gratiam C gratia baptismali, cur non per D con∣tritionem minorem proportionaliter A, sicut C est minor B, vel infra, merebitur E gratiam ae∣qualem C vel minorem? Semper ergo proportionaliter meritis praemia sunt reddenda, sicut dictat omnis iustitia humana pariter & diuina, maximè vbi pura praemia rependuntur, & nihil de gratia gratis datur. Item qui peccando grauissimè maximam gratiam perdidit, & [unspec B] continuò post peccauit grauissimè per minimam contritionem maximam gratiam promere∣tur, cur ergo non ille qui nun quam habuit gratiam, nec in gratitudinem tantam exercuit, per contritionem maiorem non meretur tantam gratiam, vel maiorem, & sic gratiam quantam∣cunque etiam infinitam? Item si omnis huiusmodi poenitens, statim cùm meretur, meretur maiorem gratiam baptismali, cur non si continuet illum actum, continueue intendat, in quan∣tolibet paruo tempore merebitur gratiam infinitam? Cur etiam non quilibet iustus in gratia constitutus per quemlibet actum suum aequè bonum cum actu huius poenitentis, vel quantum volueris, meliorem, meretur tantam gratiam vel maiorem, & sic in quantalibet particula tem∣poris gratiam infinitam? sicut superiùs est argutum: Et idem potest similiter argui de excessu gratiae quam meretur vltra gratiam baptismalem. Si quis autem contra praemissa omnino vo∣luerit proteruire, dicendo cadentem à magna gratia per peccatum, nequaquam per quantu∣lamcunque contritionem resurgere semper ad tantam, sed semper vel aliquoties ad minorem; [unspec C] praeter rationes praemissas oppositum ostendentes, potest & per praemissa iam proximo spe∣cialiter castigari; talis enim vel resurgit ad minorem gratiam baptismali, aequalem, vel maio∣rem &c. sicut priùs. Amplius autem quomodo potest mortuus vitam mortuis impetrare, & mortuum quodammodo suscitare, alium vel seipsum? vel enim hoc faceret per opus viuum, vel mortuum; non per mortuum, nullus nescit; si per viuum, priùs naturaliter habet vitam: Omnis enim operatio praesupponit naturaliter formam à qua procedit, sicut 39. patet. Non ergo per huius opus viuum tribuit mortuo vitam gratiae spiritualem: Nam sicut arbor non priùs natura profert fructum viuum, & post naturaliter & ideo est viua, sed è contra; ita & homo quae arbor euersa à Philosophis nominatur. Vnde Saluator Ioh. 15. sicut palmes, inquit,* 2.1174 non potest ferte fructum à semetipso, nisi manserit in vite; sic nec vos nisi in me manseritis. E∣go sum vitis, & vos palmites, qui manet in me, & ego in eo, hic fert fructum multum, quia sine me nihil potestis facere, nihil scilicet boni, sine mea gratia faciente.* 2.1175 Super quod August. part. 2. [unspec D] serm. 27. seu. 81. totius; Praeciso, inquit, palmite potest de viua radice alius pullulare; qui au∣tem praecisus est, sine radice non potest viuere. Denique adiungit, & dicit, Sicut palmes non potest ferre fructum à semetipso, nisi manserit in vite, sic & vos nisi in me manseritis. Magna gratiae commendatio, Fratres mei, corda instruit humilium, ora obstruit superborum. Ecce cui si audent respondeant, qui ignorantes Dei iustitiam, & suam volentes constituere, iustitiae Dei non sunt subiecti: ecce cui respondeant sibi placentes, & ad bona opera facienda Deum sibi necessarium non putantes. Nonne huic resistunt veritati homines mente corrupti, repro∣bi circa fidem, qui respondent & loquuntur iniquitatem, dicentes, A Deo habemus quòd ho∣mines sumus, à nobis ipsis autem quòd iusti sumus? quid dicitis qui vosipsos decipitis, non as∣sertores, sed praecipitatores liberi arbitrij, ex alto elationis, per inania praesumptionis, in pro∣funda submersionis? Nempe vox vestra est, quòd homo ex semetipso facit iustitiam, hoc est altum elationis vestrae: sed quid vos sequatur videre, &, si est in vobis vllus sensus, horrete. [unspec E] Qui enim à semetipso fructum existimat ferre, in vite non est; qui in vite non est, in Christo non est; qui in Christo non est, Christianus non est, haec sunt ‖ 2.1176 profunda submersionis vestrae. Etiam atque etiam considerate, quid adhuc veritas adiungat, & dicat, Ego sum, inquit, vitis, vos palmites, qui manet in me, & ego in eo, hic fert fructum multum, quia sine me nihil potestis fa∣cere; ne quisquam putaret saltem paruum aliquem fructum posse à semetipso palmitem ferre, cum dixisset hic fert fructum multum, non ait, quia sine me paruum potestis facere, sed nihil potestis facere. Siue ergo paruum, siue multum, sine illo fieri non potest, sine quo fieri nihil potest: quia &, si paruum attulerit palmes, eum purgat Agricola, vt plus afferat; tamen nisi in vite manserit, & vixerit de radice, quantumlibet fructum à semetipso non potest ferre: Quamuis autem Christus vitis non esset, nisi homo esset, tamen istam gratiam palmiti∣bus

non praeberet,* 2.1177 nisi etiam Deus esset. Super quod & Alquinus sicut allegatur in Glossa, [unspec A] Omnis,* 2.1178 inquit, fructus boni operis ab illa radice procedit, qui nos sua gratia liberauit, & suo auxilio prouehit, vt iructum plus afferre valeamus. Huic & concordat illud Matth. 7. Non potest arbor mala fructus bonos facere?* 2.1179 Super quod Augustinus 2. De sermone Domini in monte 36. Arbor, inquit, est ipsa anima, id est, ipse homo, fructus verò opera hominis. Non ergo potest malus homo bona operari, neque bonus mala. Malus ergo si vult bona operati, prius bonus fiat. His etiam simile est exemplum de terra, semine, pluuia, & calore. Non e∣nim quia semen viuificatur, & crescit ideo terra est bona, nec ideò recipit pluuiam, & calorem coelestem; sed prius naturaliter est terra bona habens humorem & calorem de Coelo, & ideò ac post naturaliter germinat fructum bonum, ideoque semen seminatum in ea viuificatur & crescit: sic & de terra arida cordis nostri, & semine verbi Dei in peccatoris anima seminato, iuxta parabolam & expositionem Dominicam, Mat. 13. & Luc. 8. plenius recitatam de plu∣uia gratiae, & calore charitatis, de Coelo coelitus descendente. Nec tamen gratiam & chari∣tatem [unspec B] essentialiter separo, sed coniungo, vt tam gratia quam charitas sit calida & humida, ha∣bens virtualiter caliditatem & humiditatem quae sunt principia vitae, in quibus & vita consistit, sicut tam Philosophi naturales, quam Medici attestantur. Quod autem charitas sit quidem ca∣lor coelestis, & quidam ignis diuinus, quis dubitat? quis non seutit? Vndè & Autor charissi∣mus charitatis,* 2.1180 Ignem, inquit, veni mittere in terram, & quid volo nisi vt accendatur? Luc. 12. Quare & Sanctus Spiritus in specie ignis super discipulos mittebatur, sicut historia Acto∣rum 2^o testatur.* 2.1181 Primum quoque istorum tractans Gregorius primo super Ezechielem ho∣milia quinta. Cum, inquit, carnalis mens Sanctum Spiritum accipit, spirituali amore succensa malum plangit quod fecit, & terra ardet quandò accusante se conscientia, cor peccatoris vri∣tur, atque in dolore poenitentiae crematur. Hinc rursus scriptum est, Deus tuus ignis con∣sumens est: Quia enim mentem quam repleuerit, eam à peccatorum rubigine mundam red∣dit creator noster, & ignis dicitur, & consumens. Qui & super Euangelia, homilia tricessi∣ma, [unspec C] Spiritus, inquit, Sanctus repentino sonitu super discipulos venit, mentesque carnalium in sui amorem permutauit, & foris apparentibus linguis igneis, intus facta sunt corda flamman∣tia, quia dum Deum in ignis visione suscipiunt, per amorem suauiter arserunt. Et infra, Ignis est Deus, attestante Paulo, Deus noster ignis consumens est. Deus quippè ignis dicitur, quia per hunc peccatorum rubigo consumitur. De hoc igne veritas dicit, Ignem veni mittere in terram; Et quid volo nisi vt ardeat? Terra enim vocata sunt corda terrenna, quae dum sem∣per infimas in se cogitationes congerunt, à malignis spiritibus conculcantur; sed ignem Do∣minus in terram mittit, cum flatu Sancti Spiritus cor carnalium incendit. Non solum autem charitas ignis dicitur,* 2.1182 sed & aqua, teste veritate Ioh. 4. dicente, Si scires donum Dei &c. de∣disset tibi aquam viuam, Et infra, Aquam quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vi∣tam aeternam;* 2.1183 Vbi Chrys. sicut allegatur in Glossa; Sipiritus Sancti gratiam quando{que} Scrip∣tura ignem, quando{que} aquam vocat, ostendens quoniā non substantiae sunt haec nomina reprae∣sentatiua, [unspec D] sed actionis, per ignis quidem appellationem, erectiuum, & calidum gratiae, & consumtiuum peccatorum aenigmaticè insinuat; per aquae verò nuncupationem purgamen∣tum quod est ex Spiritu, & multum refrigerium recipientibus eum mentibus ostendit. Vbi & Theophilus in Glossa similiter allegatus gratiam Spiritus Sancti dixit aquam viuam, id est, viuificatiuam, refrigeratiuam, & motiuam: Nam gratia Spiritus Sancti semper mouet illum qui bonum operatur, assensiones in corde suo disponens. Sed quis melior expositor Sancto Euangelista, qui super pectus Domini in caena recubuit, qui infra septimo recitato dicto Christi, Qui credit in me, flumina de ventre eius fluent aquae viuae, exponendo subiun∣git, Hoc autem dixit de Spiritu, quem accepturi erant credentes in eum. Quòd autem charitas aqua seu aquae dicatur, Augustinus super illud Psalmi 103. Qui tegit aquis superi∣ora cius, sermone primo & secundo diffusè satis ostendit. Quòd etiam gratia nomine pluuiae, humoris, roris, & similium designetur, sacra Scriptura, & sacri Doctores saepius manifestant: [unspec E] Dicit enim Propheta pluuiam voluntariam segregabis Deus haereditati tuae; & Infirmata est, tu verò perfecisti eam,* 2.1184 Psalmo 67. Tu, inquit, non ipsa se, sed tu perfecisti eam, id est, sanasti eam per huius pluuiae medicinam. Super quod Augustinus, vna expositione praemissa alteram adiungendo, Multo, inquit, congruentius intelligitur ipsa gratia pluuia voluntaria, quia nul∣lis praecedentibus operū meritis gratis datur; Si enim gratia, non ex operibus, alioquin gratia iam nō est gratia: Non enim dignus sum, inquit, vocari Apostolus, quia persecutus sum Eccle∣fiam Dei, gratia autem Dei sum id quod sum; haec est pluuia voluntaria, voluntariè quippè ge∣nuit nos verbo veritatis, haec est pluuia voluntaria; Hanc ergo pluuiam voluntariā nullis prae∣cedentibus meritis operum bonorum segregauit Deus haereditati suae; & infirmata est; agnouit

[unspec A] enim non esse se aliquid per seipsum, non viribus suis, sed gratiae Dei tribuendo esse quod est. Vnde & Apostolus qui dixerat legem infirmatam esse per carnem, quia caro non implet quod per Spiritum impletur, id est, per gratiam spiritualem, ipse item dicit, vt iustitia legis imple∣retur in nobis, qui non secundum carnem ambulamus, sed secundum spiritum, hoc est ergo Tu verò perficisti eam, quia plenitudo legis charitas, & charitas Dei diffusa est in cordibus nostris, non per nos ipsos, sed per Spiritum Sanctum qui datus est nobis. Qui & infra Psal∣mo, 146. dicit de Deo; Parat terrae pluuiam, id est, terrenis cordibus gratiam, cuius pluuiae ef∣fectum subiungens; Qui, inquit, producit vel secundum literam Augustini; Exoriri facit in montibus foenum, & herbam seruituti hominum; Qui, inquam, principaliter producit in montibus, id est, hominibus prius terrestribus per peccatum, sed post hanc pluuiam factis coe∣lestibus & excelsis, vel in montibus, id est, elatis hominibus foenum & herbam seruituti ho∣minum, id est, fructus bonos hominibus valituros; super quod Augustinus; Ecce, inquit, fru∣ctus pluuiae, qui exoriri facit, &c. Cui & simile est illud Psalmi, 84. Dominus dabit benigni∣tatem, [unspec B] vel suauitatem secundum literam Augustini, & terra nostra dabit fructum suum; Do∣minus, inquam, dabit benignitatem gratiae suae primò, & terra nostra dabit fructum suum se∣cundò. Super quod Augustinus; Cogitate, inquit, de verbo quod audistis, ne semen rapiant volatilia, vt possit ibi germinare quod seminatum est, sed nisi Deus pluerit, quid prodest, quod seminatur? hoc est, Dominus dabit suauitatem, & terra nostra dabit fructum suum; veniat im∣ber Dei, & fructificet quod ibi seminatum est. Cui & concordat illud Esaiae, 55.* 2.1185 Descendit imber & nix de coelo, & illuc vltra non reuertitur, sed inebriat terram, & infundit eam, & germinare eam facit, & dat semen serenti, & panem comedenti. Haec ergo pluuia gratiae facit semen verbi Dei in audientibus germinare. Dicit quoque Robertus Lincolmensis,* 2.1186 sicut capitulo proximo allegatur, Deus & gratia Dei, ac etiam nostra voluntas facit bonum in no∣bis, sicut granum germinat & vi intrinseca quadam germinatiua, & solis calore, cum terrae humore. Vnde & Petrus, secundo Sententiarum, distinct. 27. Sicut, inquit,* 2.1187 pluuiâ rigatur [unspec C] terra, vt germinet, & faciat fructum: ita gratis terrae mentis nostrae, id est, arbitrio voluntatis infunditur pluuia diuinae benedictionis, id est, inspiratur gratia, quod solus Deus facit, non homo cum eo, qua rigatur voluntas hominis, vt germinet & fructificet, id est, sanatur, & prae∣paratur vt bonum velit, secundum quod operans dicitur, & iuuatur vt bonum faciat, secun∣dum quod dicitur cooperans; & illa gratia virtus non incongruè nominatur, quia voluntatem hominis infirmam sanat & adiuuat. Et infra; Ex gratia quae praeuenit, & sanat arbitrium ho∣minis, & ex ipso arbitrio procreatur in anima bonus affectus, siue bonus motus mentis, & hoc est primum hominis bonum meritum. Hoc autem totum congruè figuratur in illa virga Iesse, Virgine benedicta, quae prius quàm proferret fructum salutis, plena gratia perhibetur, sicut docet historia, Luc. 1. Quem ordinem praeuidens Esaias; Rorate, inquit, caeli desuper,* 2.1188 & nubes pluant iustum; Aperiatur terra, & germinet Saluatorem, Esaiae 45. Hoc etiam to∣tum [unspec D] saluberrimus ille fructus, salus vera, & veritas, quae orta est de hac terra, veraciter atte∣statur: Ipsa namque Matth. decimo tertio, sicut superius tangebatur, parabolizans de semine;* 2.1189 Alia, inquit, ceciderunt in terram bonam, & dabant fructum: Quia ergo semen cecidit in ter∣ram bonam, ideo dedit fructum, non è contra; erat ergo prius naturaliter terra bona, quod sine charitate & gratia esse non potest: Quaelibet enim terra quae hanc virtutem non habet, sterilis est & mala, sicut nullus Theologorum ignorat, sicuti etiam Apostolus 1. ad Corinth. 13. planè docet; Charitas namque diuidit inter filios regni aeterni, & filios perditionis aeter∣nae, teste Augustino 15. de Trinitate 18. Est etiam charitas fons proprius bonorum & sancto∣rum, de quo dicitur; Nemo alienus communicet tibi, teste similiter Augustino super illud Psalmi 103. Qui tegit aquis superiora eius, Sermone 1. Habuit ergo haec terra prius natura∣liter charitatem, quàm fecerat fructum bonum. Quare & dicit, quòd alia ceciderunt in ter∣ram bonam, non quòd fecerunt terram bonam. Terra ergo fuit bona,* 2.1190 priusquam semen ce∣cidit [unspec E] in eam. Vnde & Luc. 8. Quod autem in terram bonam, hi sunt, qui corde bono & op∣timo audientes verbum retinent, & fructum afferunt. Quamobrem & Mat. 12. Facite, inquit, arbotem bonam, & fructum eius bonum; arborē bonā primò, & fructū bonū secundo; quare & subdit; Si quidem ex fructu arbor bona cognoscitur. Progenies viperarum, quo modo pote∣stis bonum loqui, id est, benè loqui, cùm sitis mali? Ex abundantia enim cordis, os loquitur; bo∣nus homo de bono thesauro suo profert bona. Sed quis est iste bonus thesaurus boni hominis, nisi charitas quae sola hominem bonum facit. Vnde Aug. de verbis Dom. Serm. 12. Admoner, inquit, nos Dominus, vt bonae arbores simus, vt bonos fructus habere possimus; Ait enim, aut facite arborem bonam, &c. vbi ait, aut facite arborem bonam, &c. hoc vtique est praecep∣tum salubre, cui obedientia necessaria est: quod autem dicit, Aut facite arborem malam,

&c. non est praeceptum vt facias, sed monitio vt caueas; contra hos enim dixit, qui putant se, [unspec A] cùm mali essent, bona loqui posse, vel bona opera habere; hoc Dominus Iesus dicit non pos∣se: Prius enim mutandus est homo, vt opera mutentur: sit ergo vnusquisque arbor bona, non se arbitretur habere bonos fructus, si manet arbor mala; non erit fructus bonus nisi ar∣boris bonae; muta cor, & mutabitur opus; extirpa cupiditatem, planta charitatem: sicut e∣nim est radix omnium malorum cupiditas, sic est radix omnium bonorum charitas. Quare & Anselmus de Concordia 10.* 2.1191 Sicut, inquit, terra innumerabiles herbas & arbores, fine quibus natura humana non alitur, aut etiam quibus perimitur, sine omni hominis cura pro∣fert; illas verò quae nobis ad vitam nutriendam maximè sunt necessariae non sine magno labo∣re atque cultore, nec absque seminibus: Ita corda humana sine doctrina, sine studio, sponte quasi germinant cogitationes & voluntates nihil vtiles saluti, aut etiam noxias; illas verò sine quibus ad salutem animae non proficimus, nequaquam sine sui germinis semine, & laboriosa cultura concipiunt, aut germinant; vnde illos homines quibus talis cultura impenditur, agri∣culturam [unspec B] Dei vocat Apostolus. Est autem semen agriculturae huius verbum Dei, imò non verbum, sed sensus, qui percipitur per verbum; vox autem sine sensu nihil constituit in cor∣de, nec solum sensus verbi, sed omnis sensus, vel intellectus rectitudinis, quoniam mens hu∣mana siue per auditum, siue per lectionem, siue per rationem, siue quolibet alio modo conci∣pit, semen est rectè volendi. Nullus namque rectè velle potest, quod priùs corde non conci∣pit; velle autem credere quod est credendum, est rectè velle. Quod autem dicit Apostolus Fidem esse ex auditu, intelligendum est quod Fides est ex hoc quod concipit mens per audi∣tum, neque ita vt sola conceptio mentis facit fidem in homine; sed quia fides nequit esse sine conceptione. Addita namque rectitudine volendi, conceptioni, per gratiam fit fides, quia credit quod audit; Et infra, Verum missio, praedicatio, auditus, intellectus nihil sunt, nisi ve∣lit voluntas quod mens intelligit, quod voluntas facere nequit nisi accepta rectitudine: Rectè namque vult, cùm vult quod debet. Ita quod mens ex auditu verbi concipit, est semen prae∣dicantis, [unspec C] & rectitudo est incrementum quod dat Deus, sine quo neque qui plantat, neque qui rigat est aliquid, sed qui incrementum dat Deus. Et inferius, Videamus in exemplis, quo∣modo verbum fit semen, cum audiunt quibus dicitur, Si volueritis, & audieritis me, intelli∣gunt & cogitant, quod dicitur velle audire, hoc est obedire; Qui enim audit, & non obedit, dicitur non audire; sed obedire nequeunt nisi velint; velle autem obedire est rectè velle; Re∣ctè verò velle nemo potest, nisi habeat rectitudinem voluntatis, quam nullus habet homo ni∣si per gratiam. Itaque quod dictum est, Si volueritis, &c. semen est, nequaquam per se ali∣quem fructum germinans sine adiectione rectitudinis. Ex quibus & potest patere, quod du∣plex est rectitudo voluntatis, habitualis, & actualis; scilicet habitus gratiae, & actus inde pro∣cedens; quod & potest per exemplum congruum apparere. Prius natura est, habere aurem sanam quàm sanè audire, & haec causa illius non è contra; Auris autem spiritualis cordis hu∣mani, sine charitatis & gratiae medicina sana esse non potest. Quare & noster Medicus salu∣taris [unspec D] surdum sanaturus, primo imposuit digitos suos in auriculas eius, quod gratiae collatio∣nem significat, & secundo dixit ei ‖ 2.1192 Euphata, quod est Adaperire, & sic statim apertae sunt aures eius, sicut Marc. 7. recitatur: quod & congruè innuens post sermonem suum parabolicum de seminante, semine, &c. Matth. 13. statim adiunxit, Qui habet aures audiendi audiat, & similiter Luc. 8. Quare & Ioan. 8. dixit malis Iudaeis, Qui ex Deo est, verba Dei audit, prop∣terea vos non auditis quia ex Deo non estis. Qui, inquam, ex Deo est prius, verba Dei audit posterius, & supra, eodem, Quare loquelam meam non cognoscitis? quia non potestis au∣dire sermonem meum.* 2.1193 Super quod Chrysostomus, sicut allegatur in glossa, Primò ergo captanda est virtus quae verbum diuinum exaudiat, quoniam quamdiu quis curatus non est in auditu proprio, à verbo, quod dicit surdo, Aperiaris, auditu percipere nequit. Et infra 18. Omnis qui est ex veritate audit vocem meam, qui, inquam, est ex veritate priùs, ex hoc audit vocem meam posterius,* 2.1194 non è contra. Super quod, Augustinus super Ioan. parte secunda [unspec E] serm. 61^o. sent. 115^o. totius, quòd, inquit, ait; Omnis qui est ex veritate, audit vocem me∣am, gratiam commendauit, qua secundum propositum vocat, de quo proposito dicit Apo∣stolus, Scimus, quia diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, his qui secundum propositum vocati sunt, propositum scilicet vocantis non vocatorum, quod alibi apertius ita positum est, Collabora Euangelio secundum virtutem Dei, saluos nos facientis, & vocantis vocatione sua sancta, non secundum opera nostra, sed secundum suum propositum & gra∣tiam. Nam si naturam cogitemus in qua creati sumus, cùm omnes veritas creauit, quis non est ex veritate? sed non omnes sunt, quibus vt audiant veritatem, & credant ex ipsa veritate praestatur nullis proculdubio praecedentibus meritis, ne gratia non sit gratia. Si enim

[unspec A] dixisset, Omnis qui audit vocem meam ex veritate est, ideo dictus ex veritate putaretur, quia obtemperat veritati. Non autem hoc ait, sed ait, Omnis qui est ex veritate audit meam vo∣cem, ac per hoc non ideo est ex veritate quia eius audit vocem, sed ideo audit quia ex veritate est, id est, quia hoc illi donum ex veritate collatum est. Vnde & 376^a propositio sententiarum Prosperi est excerpta. Hoc idem & planè testantur Autoritates Augustini de Fide ad Petrum 64.15ⁱ de Ciuitate Dei 6. Gregorij 11. moral. 5. Bedae 2. super Lucam 4. sicut 38^um plenius recitauit. Quod etiam videtur innuere illud Lucae 10. In quamcunque domum intraueritis,* 2.1195 primum dicite, Pax huic domui, & si ibi fuerit filius pacis, requiescet super illum pax vestra. Non igitur quia super illum requiescit pax illorum, ideò ille filius pacis efficitur, sed è contra. Vnde Augustinus de correptione & gratia 73. Non, inquit,* 2.1196 dictum est super quem requieue∣rit pax vestra, fiet filius pacis, sed si ibi fuerit filius pacis, requiescet super illum, seu super il∣lam [unspec B] domum pax vestra. Iam ergo & antequam illi annuntiaretur haec pax, filius pacis erat, seu ibi erat. Ex his autem euidenter ‖ 2.1197 cognoscitur, quòd in illa sacra Scriptura, quam Pater sanctificauit & misit in mundum, de qua nec iota vnum, aut apex vnicus praeteribit, non est otiosus ordo verborum, neque factorum, sed causis profundis & mysterijs plurimis totus plenus. Hoc idem potest & aliter sic ostendi, Prius natura est hominem recipere medicinam, quàm ab infirmitate sanari; Non enim quia sanatur, ideo recipit medicinam, sed è contra; & prius natura est hominem esse sanum, quàm facere opera sanitatis propter similem ratio∣nem. Sola autem gratia est languidae animae medicina, sicut ex praemissis apparet, dicitque Augustinus de verbis Apostoli, serm. 13. Gratia medicina est;* 2.1198 prius ergo natura est recipere gratiam quàm sanari; & sic sanari, quàm sana, sanitatisue opera exercere. Vnde Augustinus super illud Psalmi 31. Beati, quorum &c. Totum, inquit gratiae eius imputetur, non meritis nostris; Beati, quorum remissae sunt iniquitates, & quorum tecta sunt peccata: ‖ 2.1199 Deus ergo tegat vulnera, noli tu; nam si tu tegere volueris, erubescens medicus non curabit. Medicus [unspec C] tegat, & curet, Emplastro enim tegit, sub tegmine medici sanatur vulnus, sub tegmine vul∣nerati caelatur vulnus. Hanc etiam prioritatem gratiae coelestis ingratis, infirmis, & pecca∣toribus gratis datae, ad dimissionem peccati, & operationem boni mysticè nobis insinuat Dominus Iesus Christus, dum surdum & mutum curando misit digitos suos in auriculas eius, & ex puens tetigit linguam eius, & suspiciens in coelum ingemuit, & ait Euphata, quod est adaperire, & statim apertae sunt aures eius, & solutum est vinculum linguae, & loquebatur rectè, sicut Marc. 7. recitatur; Ecce quòd infirmo primò per manus impositionem infunditur gratia Spiritus Sancti, secundò per eam sanatur, & tertiò sanatus opera sana facit. Hic autem mysticus intellectus potest per ipsum factum, & modum, ac ordinem faciendi attentis alijs similibus in Scriptura quamplurimis confirmari, quem & ratificant expositiones Sanctorum. Huic & consonat illud Matth. 12. Oblatus est ei daemonium habens caecum & mutum,* 2.1200 & cu∣rauit eum ita vt loqueretur, & videret. Primò curauit infirmum, secundò curatus opera sana [unspec D] fecit. Vnde & Lucas, Cùm, inquit,* 2.1201 eiecisset daemonium locutus est mutus Luc. 11. super quod Beda, sicut allegatur in Glossa, Daemoniacus, inquit, iste apud Matthaeum, non solùm mutus, sed & caecus fuisse narratur. Tria ergo signa simul in vno homine perpetrata sunt, Caecus vi∣det, mutus loquitur, possessus à daemone liberatur, quòd quotidiè completur in conuersione credentium, vt expulso primùm daemone fidei lumen aspiciant, deinde ad laudes Dei tacentia prius ora laxentur, quod & pulcherrimè demonstratur in illa muliere quae habebat spiritum infirmitatis 18. annis, & erat inclinata, nec omnino poterat sursum aspicere, quam cùm vidis∣set, Iesus vocauit ad se, & ait illi, Mulier dimissa es ab infimitate tua, & imposuit illi manus, & confestim erecta est, & glorificabit Deum, sicut Luc. 13. recitatur. Quid autem est haec mulier sic infirma, nisi anima peccatrix, vel humana natura, longo tempore, scilicet ter 6. annis, hoc est ante legem, sub lege, & tempore gratiae cunctis annis, quia senarius est perfectus, vt patet 1. Arithmeticae Boetij 22. graui onere peccati depressa, nec potens per se sursum ad Deum respi∣cere [unspec E] per affectum? hanc autem non flentem, non rogantem, nec aliquod meritum praeferen∣tem vidit Iesus Saluator, qui non quaesitus venit quaerere & saluum facere quod perierat; vi∣dit, inquam, internae miserationis aspectu & vocauit ad se, gratuitam gratiam gratuitè inspi∣rando, sicque ipsam sanauit, vbi gratia operans lucidè indicatur. Sed quia nec sic potest haec mulier se erigere ad aliquod opus bonum, sine suo medico ipsam vlteriùs specialiter adiuuan∣te, cooperante, imò & praeoperante, ipsamque priùs naturaliter erigente, imposuit illi manus ita primò, & confestim erecta est ad benè operandum, & glorificauit Deum secundò; quare & benè dicit, erecta est potiùs quàm erexit se: Priùs enim & potius per manum Dei erigi∣tur, quàm erigat semetipsam, vbi & gratia cooperans perspicuè demonstratur. Huic autem intellectui mystico consonant expositiones Sanctorum: Vnde & Augustinus de Verbis

Domini sermone 31. sicait, Quid illa mulier decem & octo annos habens in infirmitate? sex [unspec A] diebus Deus perfecit opera sua, ter seni decem & octo faciunt arbore ficulnea hoc decem & octo anni in illa muliere scilicet genus humanū ante legem, sub lege, & sub gratia curua erat, sursum aspicere non poterat, quia Sursum corda sine causa audiebat, sed erexit eam Domi∣nus. Est ergo spes, sed filijs, quousque veniat dies iudicij, multum sibi dat homo, & quid est homo iustus homo, magnum aliquid est homo, sed cum iustus homo gratia Dei est iustus ho∣mo, nam quid est homo nisi quod memores eius? Quod & patenter ostenditur in curatione paralytici, cui Saluator primò dixit, Homo, remittuntur tibi peccata tua, & secundò Surge, tolle grabatum tuum,* 2.1202 & vade, sicut Euangelica prodit historia Luc. 5. quod & multis alijs E∣uangelicis miraculis cutatiuis istis similibus potest similiter demonstrari. Hoc idem & aliae quam plures Autoritates Catholicae lucidè manifestant. Dicit siquidem Dominus per Esaiam 43.* 2.1203 Non me inuocasti Iacob, nec laborasti in me Israel, non obtulisti mihi arietem holocausti tui, & victimis tuis non glorificasti me. Non te seruire feci in oblatione, nec laborem tibi prae∣bui [unspec B] in thure, non emisti mihi argento calamum, & adipe victimarum tuarum non inebriasti me: Veruntamen seruire me fecisti in peccatis tuis, praebuisti mihi laborem in iniquitatibus tuis; Ego sum, ego sum ipse qui deleo iniquitates tuas propter me, & peccatorum tuorum non recordabor. Reduc me in memoriam, & iudicemur simul: narra, si quid habes, vt iustificeris; Ego inquit sum qui deleo iniquitates tuas propter me, id est, propter me misericordiam me∣am gratis, non propter merita tua priora. Quare & subdit, Reduc in memoriam, & iudice∣mur simul, natra siquid habes, vt iustificeris; quasi dicat, nihil habes quo iustificationem me∣rearis, vel secundum translationem septuaginta, Dic tu prior iniquitates tuas vt iustificeris, & tunc ironicè loquitur; Et tantum valet, quasi dicat manifestè nihil potes dicere. Quid autem iustificationum habuisti, nisi iniquitates, quibus iustificationem nullatenus meruisti? Quamo∣brem & dicit Apostolus Iustificati gratis per gratiam ipsius, ad Rom. 3. Super quod Glossa, & est principaliter Augustini de Spiritu & litera 8.* 2.1204 Iustificati sunt gratis, id est, sine meritis praece∣dentibus, [unspec C] & hoc per gratiam ipsius, id est, per gratuita dona. Gratia quippè Dei, donum Dei est; Donum autem maximum ipse Spiritus Sanctus est; Non ergo iustificati sunt per legem, non per propriam voluntatem, sed per gratiam Christi; non quod sine nostra voluntate fiat, sed voluntas nostra infirma ostenditur per legem, vt sanet gratia voluntatem, & sana voluntas impleat legem non constituta sub lege, nec indigens lege. Ipsa igitur est gratia qua iustifica∣tur impius, id est fit iustus qui prius erat impius, & ideo percipiendae huius gratiae merita nulla praecedunt, quia meritis impij non gratia sed poena debetur. Nec ista esset gratia, si non dare∣tur gratuita; datur autē gratuita, quia nihil boni ante feceramus vndè hoc mereremur, quia ni∣hil praecesserat in nostris meritis nisi vndè damnari deberemus. Non igitur inuenit merita bo∣norum, sed merita suppliciorum. Ergo iustificati sunt gratis, quia nihil operati erant per gra∣tiam ipsius.* 2.1205 Qui & de Spiritu, & litera 20. Cum dicat, inquit, Apostolus gratis iustificari homi∣nē per fidem sine operibus legis, nihil aliud vult intelligi in eo quod dicit gratis, nisi quia iusti∣ficationē [unspec D] opera non procedūt. Apertè quippè alibi ait, Si gratia, iam non ex operibus, alioquin gratia iam nō est gratia.* 2.1206 Idē ad Tit. 3. Apparuit benignitas & humanitas Saluatoris nostri Dei, non ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sed secundū suam misericordiā saluos nosfecit per la∣uacrū regenerationis & renouationis Spiritus sancti, quē effudit in nos abundè per Iesum Chri∣stum Saluatorē nostrum, vt iustificati gratia ipsius haeredes simus secundum spē vitae aeternae. Idem ad Rom. 3.* 2.1207 Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro corā illo. Vbi est ergo glo∣riatio tua? exclusa est; per quā legem? factorum? non, sed per legem fidei. Arbitramur enim iu∣stificari hominem sine operibus legis. Sed dicet forsitan aliquis hoc debere intelligi de operi∣bus legalibus sacramentalibus, & ceremonialibus, quae in lege veteri fuerant vsitata, non au∣tem de operibus moralibus decalogi, quae vtraque lex admittit. Alium tamen intellectum pro∣cessus illius epistolae vnà cum alijs manifestat euidenter, ostendens Apostolum velle loqui eti∣am [unspec E] de operibus decalogi supradictis. Intendit enim Apostolus, sicut processus epistolae, & ex∣positiones Catholicae contestantur redarguere Iudaeos & Graecos, ac omnes Gentiles conuer∣sos ad iustitiam fidei Christianae mutuò altercantes, & se super se mutuò extollentes; Iudaeos quidem dicentes se istam iustitiam meruisse per obseruantiam, & opera legis suae, ipsis Genti∣libus nihil merentibus, sed offendentibus grauiter idola adorando; Graecos verò & Gentiles è contrario asserentes, se ex simplici ignorantia idola coluisse, ipsam que fidem Christi per A∣postolos praedicatam statim cum gaudio recepisse, Iudaeos autem ••bentes Legem & Prophe∣tas tanto grauiùs deliquisse, occidendo Christum testificatum à Lege & Prophetis, eiusque Apostolos contemnendo. Sed quomodo contradiceret verè Iudaeis dicendo; Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro coram illo, nisi intelligetet vniuersaliter quòd ex nullis o∣peribus,

[unspec A] neo ex vllo opere legis iustificabitur vlla caro, sacramentalibus, ceremonialibus, vel moralibus quibuscunque, sed per legem fidei Christianae; fidei, inquam, non mortuae, aut in∣formis seu nudae, sed per gratiam & charitatem viuae, formatae atque vestitae. Quod & verba Apostoli indicant euidenter. Cùm enim praemisit; Ex operibus Legis non iustificabitur om∣nis caro coram illo, immediatè subiungit; Per Legem enim cognitio peccati; quod infra 7. clarius exponendo; Peccatum, inquit, non cognoui nisi per Legem: Nam concupiscentiam nesciebam, nisi Lex diceret; Non concupisces. Sed quae & qualis est Lex quae concupiscere prohibet? Nonne Decalogi & moralis? Quare & supra, eodem; Seruiamus, inquit, in noui∣tate spiritus, & non in vetustate literae, quia & sicut ipsemet dicit; Litera occidit, spiritus au∣tem viuificat, 2. ad Corinth. 3. quod intelligitur ad literam, non de intellectu Veteris Testa∣menti in sacramentalibus, & ceremonialibus secundum superficiem literae, & spirituali ac my∣stico intellectu, sed de decem Mandatis Decalogi moralibus, in tabulis lapideis Mosi traditis, [unspec B] & per Mosem populo promulgatis. Quare & immediatè subiungit, quod si ministratio mor∣tis deformata lapidibus fuit in gloria, ita vt non possent intendere filij Israel in faciem Mosis, propter gloriam vultus quae euacuatur, quomodo magis ministratio spiritus est in gloria? Quod ergo apud Apostolum est, Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro, sed per le∣gem fidei, hoc est litera occidit; Spiritus autem viuificat, scilicet, gratia Spiritus Sancti, quae non est ex operibus secundum literam legis factis:* 2.1208 Nam secundum eundem 1. ad Cor. 12. Spiritus S. diuidit singulis prout vult; prout vult, inquam, liberaliter & gratis non prout de∣bet, ex meritis alicuius. Hunc autem intellectum Apostoli ex Autoritatibus recitatis, alijs{que} similibus docet diligentissimè Augustinus de spiritu & litera quasi per totum, ipsumque pro∣bat per verba Apostoli sicut supra, sicut multis ibi capitulis clarè patet. Vbi & cap. 12, post magnum scrutinium sic concludit; His ergo consideratis, colligimus non iustificari homi∣nem praeceptis bonae vitae nisi per fidem Iesu Christi, hoc est non lege operum sed fidei, non [unspec C] litera sed spiritu, non factorum meritis, sed gratuita gratia. Et infra vicessimo quarto, Lex, inquit, fidei charitas est conscripta in corde atque diffusa perficitur sperantibus in eo, vt ani∣ma sanata non timore poenae, sed amore iustitiae operetur bonum. Qui & super Psalmum tri∣cessimum primum tractatu primo, eundem intellectum, candemque sententiam clarè docet; vndè sic exorditur sermonem, Psalmus gratiae Dei & iustificationis nostrae, nullis praeceden∣tibus meritis nostris, sed praeueniente nos misericordia Domini Dei nostri commendatus ma∣ximè ore Apostolico, à nostra tenuitate susceptus, est tractandus; Psalmus, inquam, ore Apo∣stolico commendatus ad Rom. 4. vbi Apostolus materiam istam tractat. Ibi namque sic ait;* 2.1209 Dauid dicit beatitudinem hominis, cui Deus accepto fertiustitiam sine operibus; Beati, quo∣rum, &c. Glossa accepto, id est, acceptabiliter, id est, gratis fert, quasi impotenti accedere in∣sert iustitiam, id est, remissionem peccatorum, & opera bona, & hoc sine operibus praeceden∣tibus. August. quoque super Psalmum praedictum, vbi prius; Nulla, in quit,* 2.1210 opera debemus [unspec D] praeponere fidei, id est, vt ante fidem quisque dicatur benè operari ea: Ipsa enim opera quae di∣cuntur ante fidem, quamuis videantur hominibus laudabilia, inania sunt. Ita mihi videntur esse, vt magnae vires, & cursus celerrimus praeter viam. Nemo ergo computet bona opera sua ante fidem; vbi fides non erat, bonum opus non erat; bonum enim opus intentio facit, inten∣tionem fides dirigit; non valde attendas quod homo faciat, sed quid, cùm facit aspiciat, quò la∣certos optimae gubernationis dirigat. Et loquitur ibi de fide non mortua, aut informi, sed cha∣ritate formata, secundum illud Apostoli ad Gal. 5. Fides quae per charitatem operatur, sicut & diffusiùs eius processus ostendit. Quare & dicit; Fides assumpta spe, & dilectione incipit bene operari. Vbi & Aug. sic quaerit; Quomodo iustificatur homo per fidem, sine operibus? respon∣deret ipse Apostolus; Propterea hoc tibi dixi, O homo, ne quasi de operibus tuis praesumere videreris, & merito operum tuorum accepisse fidei gratiam. Noli ergo praesumere de operi∣bus ante fidem noueris, quia te peccatorem fides inuenit; & si te fides data iustum fecit, impi∣um [unspec E] inuenit quem faceret iustum. Credentes, inquit, in cum qui iustificatimpium, deputatur fides eius ad iustitiam. Si iustificatur impius, ex impio iustus fit: si ex impio iustus fit, quae sunt opera impiorum? iactet etiam impius opera sua, & dicat, Do pauperibus, nihil alicui aufero, non vxorem alienam concupisco, & similia; haec omnia dicat, quaero vtrum pius sit an impius? impius es, & nulla sunt opera tua, sed crede in eum qui iustificat impium, vt possint & opera tua esse opera bona. Nam nec bona illa appellauerim quamdiu non de radice bona proce∣dunt. Et infra; Nihil boni fecisti, & datur tibi remissio peccatorum. Attenduntur opera tua, & inueniuntur opera mala; si quod debetur istis operibus, Deus redderet, vtique damnaret; sti∣pendium enim peccati mors. Malis operibus quid debetur nisi damnatio? bonis quidem quid debetur? merces regnum coelorum; tu autem in malis operibus inuentus es; si

reddatur tibi quod debetur, puniendus es. Quid ergo fit? non tibi Deus reddit debi∣tam [unspec A] poenam, sed donat indebitam gratiam, debebat vindictam, dat indulgentiam. Incipis ergo esse in fide per indulgentiam. Iam fides illa assumpta spe, & dilectione incipit bene operari. Quapropter & glossa super illud ad Rom. 3. superius allegatum, Arbitramur iustificari ho∣minem per fidem sine operibus legis, sic ait, Nos Apostoli arbitramur hominem quemcun∣que etiam gentilem iustificari per fidem sine operibus legis carnalibus, id est, sine circumcisio∣ne & neomenijs, aut veneratione Sabbathi; vel sine operibus legis quibuslibet etiam morali∣bus; sed hoc intelligendum est de operibus praecedentibus fidem, non sequentibus, sine qui∣bus inanis est fides, vt Iacobus ait, Fides sine operibus mortua est, & ipse Paulus ait, Si ha∣buero omnem fidem, charitatem autem non habuero, nihil sum. Bene igitur Apostolus fi∣dem praedicans Gentibus, vt ostenderet, non merito bonorum operum perueniri ad fidem, sed fidem sequi bona opera, dicit, Hominem iustificari per fidem sine operibus legis; non quin credens, post per dilectionem debeat operari, vt & Abraham voluit filium immolare; [unspec B] Sequuntur enim opera iustificatum, non praecedunt iustificandum, sed sola fide sine operi∣bus praecedentibus fit homo iustus. Hoc idem videtur Propheta innuere, cùm sic ait, Re∣tribue seruo tuo, viuifica me; & custodiam sermones tuos Psalm. 1 18. Super quod Augusti∣nus, Si bona, inquit, pro bonis sibi postulauit retribui, iam custodierat verba Dei; Non au∣tem dixit, Retribue seruo tuo quia custodiui verba tua, tanquam mercedem bonam pro bo∣no obedientiae flagitaret, sed dixit, Retribue seruo tuo, viuam & custodiam verba tua: quid est aliud quàm dicere, mortuos ea custodire non posse, infideles vtique, de quibus dicitur, Sine mortuos sepelire mortuos suos. Quapropter si mortuos intelligimus infideles, viuos au∣tem fideles, quoniam Iustus ex fide viuit, nec possunt custodiri verba Dei, nisi per fidem, quae per dilectionem operatur, hanc sibi poscit, qui dicit, Retribue seruo tuo, viuam & custodi∣am verba tua: & quoniam ante fidem, non homini debentur nisi mala pro malis; retribuit autem Deus per indebitam gratiam bona pro malis hanc retributionem rogat, qui dicit, Re∣tribue [unspec C] seruo tuo, viuam & custodiam verba tua: Quatuor enim retributiones sunt; Aut mala pro malis retribuuntur, sicut Deus ignem aeternum retributurus est impijs; aut bona pro bo∣nis, sicut regnum aeternum retributurus est iustis; aut bona pro malis sicut Christus per gra∣tiam iustificat impium; aut mala pro bonis, sicut Iudas per malitiam persecutus est Christum. Harum quatuor retributionum duae priores pertinent ad iustitiam, vt retribuantur mala pro malis, bona pro bonis; tertia pertinet ad misericordiam, vt retribuantur bona pro malis; quar∣tam Deus nescit: Nulli enim malum pro bono retribuit. Haec autem quam tertio loco po∣suit, primitus est necessaria. Nisi enim Deus retribueret bona pro malis, nullo modo essent quibus retribueret bona pro bonis: Vide illum Saulum postea Paulum, Non ex operibus, inquit, iustitiae quae fecimus nos, sed secundum suam misericordiam saluos nos fecit; Et ite∣rum, Consilium autem do, tanquam misericordiam consecutus à Domino vt essem fidelis, hoc est vt viuerem, quia iustus ex fide viuit: Mortuus ergo erat per suam iniustitiam, ante∣quam [unspec D] viueret per Dei gratiam. Retribuit ergo illi Deus bonum pro malo, hoc est vitam pro morte, talem scilicet retributionem, qualis hic poscitur, Retribue seruo tuo, viuam; Sed iste qui iam orat & dicit, Retribue seruo tuo, viuam; si penitus iam esset mortuus, non oraret, sed ab illo accepit initium bonae concupiscentiae, à quo vitam poscit obedientiae. Habebant enim aliquam fidem, qui dicebant, Domine, auge nobis fidem: Ille verò & incredulitatem suam confitebatur, nec fidem diffitebatur; qui cùm esset interrogatus, si crederet, ait, Credo Domine, adiua incredulitatem meam. Iam vtique viuere incipiens postulat vitam, qui cre∣dens orat obedientiam, non pro ea seruata praemium, sed vt seruetur, auxilium: vitâ quippe crescente viuiscit per omnem diem, qui renouatur de die in diem. Item Iob. 33. Respiciet homines, & dicet, Peccaui; Respiciet, inquam, primò gratuitae miserationis aspectu, gra∣tis gratiam inspirando, & homo peccator secundò per gratiam compunctus dicet; Peccaui, id est, poenitebit de peccatis. Quare & Gregorius 24. Moral. 5. illud verbum exponens, Se, [unspec E] inquit, peccatorem esse non cognosceret, si iustitiam non haberet: Nemo quippe tortitudi∣nem suam, nisi cùm rectus esse coeperit, deprehendit; Nam qui omnino peruersus est, neque hoc potest videre quod est; qui verò peccatorem se intelligit, iam ex parte aliqua esse iustus in∣choauit, atque id quod non iustus fecerat, ex eo, quod est iustus, accusat, qua accusatione sua Deo inhaerere inchoat, dum rectum contra se iudicium proferens, hoc in se, quod illi sen∣tit displicere condemnat. Recepta ergo iustitia sua, dicet homo iste, Peccaui, & notan∣dum quod praemittitur, Respiciet homines, & deinde subiungitur, & dicet, Peccaui. Qua∣re & infra 40. Dominus dixit Iob; Interrogabote, & indica mihi, si habes brachium sicut Deus, & voce simili tonas, respiciens omnem arrogantem humilia, respice cunctos super∣bos

[unspec A] & confunde eos, &c. & ego consiliabor, quod saluare te possit dextra tua, quasi diceret; haec non potest homo, sed Deus. Super quod Gregorius 32. Moral. 7. Respiciens, &c. ac si di∣cat, vt ego; Duobus autē modis à Domino peccator vnusquitque respicitur, cùm aut à peccato conuertitur, aut ea peccato punitur: De respectu enim conuersionis dicitur, quia respexit Dominus Petrum, & recordatus Petrus fleuit amarè; de respectu rursus vltionis dicitur, Vul∣tus Domini super facientes mala, vt perdat de terra memoriam eorum: Vtrisque autem mo∣dis in humilitate arrogans sternitur, quia aut poenitendo cognoscit culpam, aut pereundo per∣cipit poenam. Et infra super illud, Et ego consiliabor, &c. ac si apertè diceret, Si potes haec facere, quae protuli, tibi & non mihi deputo bona omnia quae fecisti; si verò non potes, liquet quòd à reatu nequitiae tua te non vales virtute liberare. Ecce diuina voce ad beatum Iob dici∣tur, quòd sua virtute non saluetur, & tamen nonnulli hominum, qui ab huius viri viribus longè sunt, despecto Dei adiutorio, sua se fortitudine saluari posse confidunt, pro quibus quid [unspec B] deprecari aliud debemus, nisi vt si iam dona bonorum operum perceperunt, hoc quoque donum accipiant, vt à quo haec acceperint, discant. Huic etiam consonat illud Abacuc. 3. Aspexit, & dissoluit Gentes, & contriti sunt montes saeculi. Similem quoque sententiam vi∣detur docere Propheta cùm dicit, Qui respicit terram, & facit eam tremere, qui tangit mon∣tes & fumigant, Psal. 103. Tunc siquidem terra tremuit, & montes fumigant, quando pecca∣tor frigidus, & siceus, elatus & durus, respectu Dei compunctus feruentem imbrem fuman∣tium lachrymarum emittit. Porrò iuxta ista & alia loca Scripturae, videtur Deum Soli, & Dei respectum Solis radio comparati: Sicut enim Sol, solaris{que} radius est lucidus & calidus effecti∣ue, sic & Deus diuinus{que} respectus. Ipse enim est Sol intelligentiae illuminans intellectum, ipse est Sol iustitiae inflammans effectum, dirigensque effectum. Huius autem Solis radius, seu re∣spectus in mentem incidens peccatoris, ignorantiae tenebras effugat, & infinitam multitudi∣nem peccatorum, ac infinitas circumstantias horridas manifestat; sicut & Solis alterius radius [unspec C] infinitam multitudinem atomorum, qui radius seu respectus à peccatore se reflectens in Deum erigit oculos peccatoris, ipsumque attrahit, & conuertit, vt respiciat istum Solem clarissimum à quo multum auersus, in oculis tamen eius tot & tam sordida perpetrauit; sicque respectus iste, seu radius poenae trans nubem peccati horridam & condensam, fulgorem Solis atque ca∣lorem priuantem, fulgura, & tonitrua terribilia diuinae offensionis & comminationis iaculat, & producit; sicque spiritu compunctionis & timoris infra terram peccatricem concepto effi∣citur terrae tremor, qui & per os peccatoris, quasi per quendam meatum terrae exire festinans in confessionem erumpit, & sic tandem nubes ista peccati dissoluitur in pluuiam lachryma∣rum omnium sordium purgatiuam, & super niuem dealbatiuam animae peccatricis. Haec autem pluuia coelesti virtute recepta terram peccatoris maledictam arentem & sterilem com∣pluendo sanctificat, irrigat, & foecundat, quam nec sic complutam deserit radius diuini re∣spectus, sed fouet & refouet, miris modis fructificare facit, ad maturitatem perducit, ipsam∣que [unspec D] tandem mirabiliter alteratam in coelum attrahit & adducit: Fouet post tempestatem hu∣iusmodi & pluuiam lachrymarum serenitatem conscientiae, & consolationem multiplicem infundendo; quod quaedam anima deuota experiens, Post tempestatem, inquit, tranquillum facis, & post lachrymationem & fletum exultationem infundis: Refouet exhalando vapo∣rem suauem meditationis, redamationis, & orationis coelicae & sincerae; vnde & quandoque remittitur abundans pluuia lachrymarum, vt sic fiat huiusmodi pluuiae generatio circularis; quandoque verò ros coelicus coelestis saporis, coelestis dulcoris cibans & inebrians dulciter gustatores, hic Manna, hic aquarefectionis, hic ebrietas domus Dei. Per hunc radium seu respectum gelida resoluuntur, lutosa & lubrica restringuntur, marcida reuirescunt, & mortua reuiuiscunt. Hic radius fructiferam terram facit gratiam inspirando, matrem bonorum ope∣rum & nutricem; quae & ad maturitatem perducit perseuerantiam tribuendo, quae & deinde hanc terram virtute coelesti mirabiliter alteratam, vacuatam grauitate grossitieque terrestri, [unspec E] in coelicam que naturam mutatam, velut concham coelesti rore repletam, in coelum attrahit, eleuat, & adducit. Cùm ergo Dei respectus sit tantae efficaciae, & virtutis, non mirum si Ec∣clesia Dei toties dum affectet, totiesque imploret: Haec autem breuiter moralizasse sufficiat.* 2.1211 Praemissis quo que concordat illa historia Euangelica Luc. 22. de peccato Petri respectu Do∣mini, & fletu Petri amaro; Conuersus, inquit, Dominus respexit Petrum, & recordatus est Petrus &c. & egressus foras fleuit amarè. Notandus est ordo verborum; Conuersus, inquit, Dominus respexit Petrum: Ecce quòd Dominus miserendo priùs conuertit se ad peccatorem, quàm peccator ad eum: Ecce quòd priùs respicit peccatorem gratiam gratuitam inspirando, quàm peccator poeniteat de peccatis. Super quod Beda, sicut allegatur in Glossa; Respicere,* 2.1212 inquit, eius, misereri est, quia non solùm cùm agitur poenitentia, verum etiam vt agatur Dei

misericordia necessaria est.* 2.1213 Super quod etiam Augustinus de consensu Euangelistarum, sicut [unspec A] ibi similiter allegatur; Mihi, inquit, videtur illa respectio diuinitus facta, & sicut dictum est, respice & exaudi me, & conuertere Domine, libera animam meam, ita dictum arbitror, Conuersus Dominus respexit Petrum. Idem Hypognost. 50. Si peccator sola voluntate sua praesumat mundari, non potest, imò nec ex corde compungitur; quia Petrum, nisi Dominus respexisset, nunquam poenitentia motus amarè fleuisset. Poenitentia ergo res optima & per∣fecta, quae omnes defectus reuocat ad perfectum, sed omne datum optimum, Iacobus inquit Apostolus, & omne donum perfectum de sursum est, descendens à patre luminum. Beatus quoque Ambrosius libro nono super Lucam, Augustin. 1. contra Pelagium & Coelestium de gratia Christi, & de peccato originali recitante, sic ait, Bonae lacrymae quae culpam lauant; Denique quos Iesus respicit, plorant. Negauit primò Petrus, & non fleuit, quia non respex∣erat Dominus; negauit secundò, non fleuit, quia adhuc non respexerat Dominus; negauit & tertio, respexit Iesus, & ille amarissimè fleuit. Legant isti Euangelium, & videant Dominum [unspec B] Iesum tunc intus fuisse cum à Sacerdotum principibus audiretur; Apostolum verò Petrum foris & deorsum in atrio cum seruis ad forum nunc sedentem, nunc stantem, sicut veracissi∣ma & concordissima Euangelistarum narratione monstratur. Vndè non potest dici, quòd corporalibus oculis eum Dominus visibiliter admonendo respexerit, & ideò quod ibi scrip∣tum est, Respexit eum Dominus, intus actum est in mente, actum est in voluntate, miseri∣cordia Domini latenter subuenit, cor tetigit, memoriam reuocauit, interiore gratia sua visi∣tauit Petrum, interioris hominis vsque ad exteriores lacrymas mouit, & produxit affectum. Dicitque Isidorus 2. de summo bono 12.* 2.1214 Quisquis peccatorum memoria compungitur ad lamenta, tunc Dei visitari se sciat praesentia: Nam tunc Petrus fleuit, quandò in eum Chri∣stus aspexit; vndè & in Psalmis, Respexit & commota est, & contremuit terra; gressus Dei sunt in corde hominis interioris, quandò bona desideria surgunt vt calcentur mala. Patet igi∣tur quòd misericordia Dei & gratia poenitentiam antecedit, sicut causa efficiens suum effe∣ctum.* 2.1215 [unspec C] Quare & Ier. 31. in persona peccatoris conuersi, Postquam, inquit, conuertisti me, egi poenitentiam. Glossa super postquam, non ante, non per me. Et postquam ostendisti mihi, percussi femur meum, confusus sum & erubui: Glossa, postquam, non ante non per me. Item Thren. vlt. Conuerte nos, Domine, ad te, & conuertemur; Glossa Conuerte nos per gratiam, & conuertemur quantum in nobis est arbitrio libertatis. Vndè, gratia Dei sum id quod sum, & gratia eius in me vacua non fuit. Gratia enim vocantis praecedit & excitat liber∣tatem voluntatis; Nostrum est quod decidimus, Dei quod resurgimus; Homines enim caro sunt, spiritus vadens & non rediens: Non est enim volentis, neque currentis, sed miserentis Dei; Notandum tamen quòd gratia Dei non conuertimur, nisi & nostra voluntate conuerta∣mur.* 2.1216 Nonnè & hoc idem ostendebat Dominus Mosi, Exod. 33. quandò dixit, Miserebor cui voluero, & clemens ero in quem mihi placuit? non dicit, miserebor & clemens ero qui hoc meruerit poenitendo, sed cui gratis voluero, & cui placuerit mihi gratis. Quam expositio∣nem [unspec D] autorizans Apostolus ad Rom. 9. disputando de gratia & gratuita Dei voluntate, Mosi, inquit, dicit, Miserebor cui misertus ero, & misericordiam praestabo cuius miserebor. Igitur non volentis; ne{que} currentis, sed miserentis est Dei. Et infra, Ergo cuius vult miseretur, & quē vult indurat.* 2.1217 Nonnè & hoc testatur dominus Hoseae vlt. cum sic dicit, Sanabo contritiones eorum, diligam eos spontancè? Glossa, sola misericordia, quia ipse prior dilexit nos. Nonnè & hoc est quod dicit Dominus populo peccatrici Esa. 52. Gratis venundati estis & sine argento redimemini? Glossa, sine argento, nullo merito vestro, sed gratuito Dei beneficio. Et quid ali∣ud sensit Propheta dicens Deo, Pro nihilo saluos facies eos, Psal. 55. pro nihilo, pro nullo scilicet merito praecedente, sed gratia tua sola? Vndè August. illud exponens, Nullis, inquit, eorum meritis praecedentibus saluos facies eos; Qui prius fui blasphemus, inquit, & persecu∣tor, & iniuriosus, sed misericordiam consecutus sum. Accipiebat literas à Sacerdotibus, vt v∣bicun{que} [unspec E] inueniret Christianos, alligaret & adduceret. Nulla ergo huius bona merita praeces∣serant, imò talia praecesserant, de quibus damnaretur; nihil boni attulit, & saluus factus est. Pro nihilo saluos facies eos; non afferrent hircos, arietes, tauros, non dona & ornamenta af∣ferrent templo tuo; non aliquid de conscientia bona libaminis superfundunt, totum in illis te∣trum, totum asperum, totum detestandum, & cum ad te illi nihil afferant vndè saluentur, pro nihilo saluos facies eos, id est, gratis data gratia. Qui & de gratia & lib. arbit 49. Per Spiritum Sanctum, inquit, operatur in cordibus electorum bona, qui operatus est vt ipsa corda essent ex malis bona. Et sequitur 50. Suspicentur homines quaelibet merita bona quae putant praece∣dere, vt iustificentur per Dei gratiam, non intelligentes, cum hoc dicunt, nihil aliud quam negare se gratiam. Quid aliud est quod veritas ipsa dicit; Nemo potest venire ad me, nisi

[unspec A] Pater, qui misit me, traxerit illum, Iohan. 6.* 2.1218 Secundum istos tamen peccator primò meritoriè poenitendo, potius traheret ad se Patrem & Filium quàm è contra. Quid aliud intellexit Apo∣stolus, quando dixit; Ignoras quoniam benignitas Dei te ad poenitentiam adducit?* 2.1219 ad Rom. 2. Benignitas ergo Dei poenitentiam antecedit, efficit, & producit. Et 2. ad Tim. 2.* 2.1220 Ne quan∣do det illis Deus poenitentiam. Dat ergo Deus poenitentiam per gratiam praecedentem. Quae & Augustinus pertractans, 5. contra Iulianum 5. Nullum, inquit, eligit dignum,* 2.1221 sed eligen∣do efficit dignum; nullum tamen punit indignum. Ait, inquis, Apostolus; Bonitas Dei ad poenitentiam te adducit; verum esse constat, sed quem praedestinauit, adducit, quamuis ipse secundum duritiam suam, & cor impoenitens, quantum ad ipsum attinet, thesaurizet sibi iram in diem irae, & reuelationis iusti iudicij Dei, qui reddet vnicuique secundum opera sua. Quan∣tamlibet enim praebet patientiam, nili ipse dederit, quis aget poenitentiam? An oblitus es, quod idem ipse Doctor ait; Ne fortè det illis Deus poenitentiam ad cognoscendam verita∣tem, [unspec B] & resipiscant à Diaboli laqueis; sed iudicia eius licut multa abyssus. Qui & de vera, & de falsa poenitentia, 16. Cùm, inquit, opus sit non hominis, sed Dei fructifera poenitentia, in∣spirare eam potest quandocunque sua misericordia, & remunerare ex misericordia, quos dam∣nare potest ex iustitia. Quod & Glossa super illud ad. Timotheum superius allegatum pla∣nissimè contestatur. Quare & in fine libri sancti Prosperi, pro Praedicatoribus gratiae Dei contra librum Cassiani, vbi recitantur 13. capitula excerpta de gestis habitis contra Pelagium haereticum & alijs eius libellis in Palaestina Synodo condemnata, vltimum asserabat, quòd poenitentia non detur secundum gratiam & misericordiam Dei, sed secundum meritum & la∣botem eorum, qui per poenitentiam digni fuerunt misericordia. Vbi & consequenter inter 13 sanctiones illas 13. haereses destruentes 13^a. ita dicit; Vt fateatur secundum misericordiam & gratiam Dei veniam poenitentibus dati, non secundum meritum eorum, quandoquidem & ipsa poenitentia donum Dei dixit Apostolus, vbi ait de quibusdam; Ne forte det illis Deus [unspec C] poenitentiam. Ex his autem patet correptio totius opinionis Pelagij generaliter & spe∣cialiter primae partis: Nunc autem contra duas partes residuas, primò generaliter proce∣dendum.

Asserunt enim ambae remissionem peccati & iustificationem iniusti praecedere gratiam tem∣pore vel natura. Sed secundum quod potest haberi ex vicesimo sexto huius, & secundum om∣nes Philosophicos & Theologicos tractatores, malum seu ipsa maliua & peccatum, malitia∣que peccati non est aliquid positiuum, sed tantummodo priuatiuum. Nulla autem priuatio pellitur a subiecto, nisi per positionem habitus in subiecto, & hoc naturaliter praecedentem. Inductio namque & positio habitus est causa expulsionis & remotionis priuationis oppositae. Non enim potest priuatio aliquo modo tolli, nisi per positionem habitus repugnantis manen∣te subiecto susceptibili vtriusque. Nam quomodo tolletur mors nisi per vitam, caecitas nisi per visum, tenebrae nisi per ‖ 2.1222 lumen, nuditas nisi per vestem, aut quomodo nescientia nisi per [unspec D] scientiam auferetur? Quomodo ergo tolletur malitia priuatiua, nisi per positionem habitus bonitatis causaliter, & ideo naturaliter praecedentem. Sola autem charitas seu gratia est hu∣iusmodi habitus bonitatis, ipsumue post peccatum mortale restituens, & conseruans, sicut ex praemissis apparet. Peccatum etiam est immunditia, & priuatio munditiae debitae; quare non potest tolli nisi per positionem habitus munditiae, charitatis, & gratiae praecedentem: Non enim potest tolli per actum poenitentiae sine huiusmodi habitu, quia actus poenitentiae nequa∣quam per se ei repugnat, & quia tunc cessante actu, rediret immunditia peccatorum. Quare & Dominus, Ezech. 36. ordinem istum mundationis insinuans; Effundam, inquit,* 2.1223 super vosaquam mundam, & mundabimini, & dabo vobis cor nouum, & spiritum nouum po∣nam in medio vestri, & auferam cor lapideum de carne vestra. Glossa;* 2.1224 Nota quòd cor no∣uum, & spiritum nouum dat post effusionem aquae. Eundem quoque ordinem mundatio∣nis peccati per ignitum lapidem, seu per ignem, quo charitas figuratur, exprimens Esaias; [unspec E] Volauit, inquit, ad me vnus de Seraphim, & in manu eius calculus, vbi Septuaginta ha∣bent Carbunculus, quem forcipe tulerat de Altari, & tetigit os meum, & dixit; Ecce tetigi hoc labia tua, & auferetur iniquitas tua, & peccatum tuum mundabitur,* 2.1225 Esaiae capi∣tulo sexto. Super quod Glossa dicit; Quòd ille vnus sic volans est Christus à Patre missus, qui solus dimittit peccata, quae dimittit tota Trinitas; & quòd ille calculus seu Carbunculus, est charitas, dicitque; Quòd illud Altare est Altare, quod Iohannes vidit in Apocalypsi, quod plenum calculis ignitis est, quibus possunt peccata purgari. Et nota ordinem euidenter expressum; Tetigi, inquit, hoc, scilicet charitate labia tua, scilicet priùs secundum naturam, & auferetur iniquitas tua, & peccatum tuum mun∣dabitur posterius, scilicet secundum naturam, quare & dicit congruè; Auferetur.

Peccatum quoque est turpitudo, & priuatio pulchritudinis debitae; quare non tolli∣tur [unspec A] nisi per positionem habitus pulchritudinis repugnantis; charitas autem & gratia est ani∣mae pulchritudo, vel illam restaurans. Quare & Augustinus super Psalmum 103^um. tracta∣tu primo, tractans illud Cantici Canticorum secundum translationem antiquam, Quae est ista quae descendit dealbata? Dealbata, inquit, quia non per se alba, & addit; Prius, inquit, fui blasphemus, & item; Fuimus enim & nos aliquando natura filij itae sicut & caeteri, Acce∣dit gratia illuminans & dealbans: Primò nigra fuisti, sed facta es alba ex gratia ipsius; Fui∣stis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Idem posset similiter argui, quia peccatum est iniustitia, infirmitas, & mors animae peccatricis; gratia verò iustitia, sanitas, & vi∣ta animae spiritalis, vel ipsam reportans.

Adhuc autem specialiter contra primam istarum dicentem hominem se per se à peccato mundare; vel hoc est per actum mundum vel immundum. Si per mundum ipse priùs est mundus sicut ex praemissis apparet: Vnde & Matth. 23. Vae vobis, &c. qui mundatis quod [unspec B] deforis est calicis & perapsidis, intus autem pleni estis rapina & immunditia? Pharisaee cae∣ce, munda priùs quod intus est calicis & parapsidis, vt fiat illud quod deforis est mundum. Dicitque Apostolus ad Titum primo, Omnia munda mundis, coinquinatis autem & infi∣delibus nihil mundum est, sed inquinatae sunt mens eorum & conscientia. Nec per actum immundum. Quomodo namque posset immundus per suam immunditiam immundum purgare? Vnde & Ecclesiastici 34. Ab immundo quid mundabitur? & à mendace quid ve∣rum dicetur? Talis autem qui se per se à peccatis suis ‖ 2.1226 emendat, & sic gratiam promeretur, non habet orare cum caeteris Ecclesiae filijs, Miserere mei Deus secundum magnam miseri∣cordiam tuam, sed Domine, redde mihi iustitiam secundum exigentiam meritorum meo∣rum; nec habet vlteriùs dicere, Et secundum multitudinem miserationum tuarum, sed iu∣stitiarum tuarum, dele iniquitatem meam. Imò non hoc debet rationabiliter petere, cum non Deus, sed ipse iniquitates suas deleat, sicut dicit: Quare nec habet consequenter orare, [unspec C] Amplius laua me, &c. Asperges me Domine, hysopo & mundabor, &c. Talem quoque non oportet aliquod participium vendicare benedicti sanguinis Iesu Christi, qui pro multis erat effusus in remissionem peccatorum, sicut Euangelia & tota Dei Ecclesia contestantur: Potest enim se perse mundare. Non sic autem, non sic Dominus ipse sentit, cum per Esaiam 43. ita dicit, Ego sum, ego sum ipse qui deleo iniquitates tuas, Ego sum, inquit, ego sum ipse, scilicet discretiuè, sic vt testantur Grammatici, id est, ego, & nullus alius, qui deleo ini∣quitates tuas: Ipse enim est Agnus Dei qui tollit peccata mundi. Ioan. 1. & peccata mundi sicut Ecclesia tota canit.* 2.1227 Quare & Theophilus sicut allegatur in Glossa, Quare, inquit, non dixit peccata mundi, sed peccatum? vt videlicet per hoc quod dixit peccatum, vniuersaliter peccatum videretur innuere, sicut consueuimus dicere, quod homo eiectus est de paradiso, id est omne genus humanum. Docetque Aug. super illum locum sermone 4^o. quod vtrum{que} istorum, Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccatum mundi, debet accipi discretiuè modo [unspec D] praedicto. Qui etiam sicut allegatur in Canone de Consecrat. dist. 4. Nemo. & 4. sentent. Lumbardi dist. 18. Nemo, inquit, tollit peccata mundi nisi Christus, qui est Agnus tollens peccata mundi. Cui & simile est illud infra, eodem, Hic est qui baptizat in Spiritu Sancto, quod & similiter intelligit Aug. ibi sermone 5^o. historia scholastica, alij{que} Doctores, Hic sci∣licet, & non alius, sed hic solus; quibus & consonat illud Actor. 15. Qui nouit corda Deus testimonium perhibuit dans illis Spiritum Sanctum, &c. fide purificans corda eorum, & alia loca multa. Quare & Aug. in sermone de remissione peccatorum, sicut allegatur in Can. 1. q. 1. Vt euidenter. Vt euidenter, inquit, ostenderet Dominus, à Spiritu Sancto, quem dona∣uit suis fidelibus, dimitti peccata, non meritis hominum, quodam loco sic ait, Accipite Spi∣ritum Sanctum, & continuò subiecit, Si cui dimiseritis peccata, remittuntur ei, hoc est, Spi∣ritus Sanctus dimittit, non vos. Idem super illud Ioan. 20. Accipite. Spiritum Sanctum, Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, & quorum retinueritis, retenta sunt, part. 2. ho∣milia [unspec E] 67. seu 121. totius, sic ait; Ecclesiae charitas quae per Spiritum Sanctum diffunditur in cordibus nostris, participum suorum peccata dimittit; Eorum autem qui non sunt eius par∣ticipes, tenet; ideo postea quàm dixit, Accipite Spiritum Sanctum, hoc continuò de pec∣catorum remissione, ac detentione subiecit. Quare & dicit Propheta, Emitte Spiritum tuum, & creabuntur, & renouabis faciem terrae, Psalmo 103. Super quod Aug., Pauperes, inquit, spiritu noluerunt habere spiritum suum, habebunt spiritum Dei; hoc enim dixit, Non enim vos estis qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri, qui loquitur in vobis. Emittes spiritum tuum & creabuntur: Ipsius enim figmentum sumus, dicit Apostolus creati in operi∣bus bonis. A spiritu eius accepimus gratiam, vt iustitiae viuamus, quia ipse est qui iustificat

[unspec A] impium. Auferes spiritum eorum, & deficient; emittes spiritum tuum & creabuntur, & in∣nouabis faciem terrae, id est, nouis hominibus confitentibus se iustificatos esse, non à se iu∣stos, vt gratia Dei sit in illis. Vide quales sint, quibus innouata est facies terrae. Paulus dicit; Plus enim illis omnibus laboraui. Quid est Paule? attende si tu sis spiritus tuus; Non ego in∣quit, sed gratia Dei mecum. Quid ergò, quia cum abstulerit spiritum nostrum, in puluerem nostrum conuertimur, vtiliter intuentes infirmitatem nostram, vt accepto eius spiritu recree∣mur. Dicit quoque Propheta; Benedixisti Domine terram tuam, auertisti captiuitatem Ia∣cob, remisisti iniquitatem plebis tuae, operuisti omnia peccata eorum, Psal. 84. Cui & con∣corditer Augustinus super illud Psalm. 31. Beati, quorum, &c. Psalmi inquit, titulus intelli∣gentiae vocatur. Prima ergò intelligentia vt noueris te peccatorem; consequens intelligen∣tia est, vt cum ex fide per dilectionem benè coeperis operari, nec hoc viribus tuis, sed gratiae Dei deputaueris, quia totum gratiae eius deputatur, non meritis nostris; Beati, quorum re∣missae [unspec B] sunt iniquitates, & quorum tecta sunt peccata; si texit Deus peccata, noluit aduertere. Vbi & Ieronymus; Quibus Deus dimittit peccata, tegit. Quibus autoritatibus recitatis à Pe∣tro, 4^•. Sentent. Dist. 18. Ex his, inquit, apertè ostenditur, quòd ipse Deus poenitentem sol∣uit à debito poenae, & tunc soluit, quandò intùs illuminat inspirando cordis veram contritio∣nem; cui sententiae ratio suffragatur, & autoritates attestantur. Nemo enim de peccato verè compungitur, habens cor contritum & humiliatum nisi in charitate; qui autem habet chari∣tatem, dignus est vita; Nemo autem simul dignus est vita & morte, non est igitur tum ligatus debito aeternae mortis. Filius enim irae esse desinit, ex quo diligere & poenitere caepit; Solus ergò Deus hominem interiùs mundat à macula peccati, & à debito aeternae poenae soluit, qui per Prophetam ait; Ego solus deleo iniquitates & peccata populi. Et infrà, varia Doctorum sententia recitata; Ecce, inquit, quàm varia à Doctoribus traduntur, & in hac tanta varietate quid tenendum? hoc sanè dicere ac sentire possumus, quòd solus Deus dimittit peccata & re∣tinet, [unspec C] & tamen Ecclesiae contulit potestatem soluendi ac ligandi: sed aliter ipse soluit vel ligat, aliter Ecclesia. Ipse enim per se tantum ita dimittit peccatum, quia & animam mundat ab omni interiore macula, & à debito aeternae mortis soluit; Et addit infra; Ostensum est, in∣qui, qualiter Sacerdotes dimittunt peccata vel retinent, & tamen retinuit sibi Deus potesta∣tem quandam singularem dimittendi vel retinendi, quia ipse solus per se debitum aeternae mortis soluit, & animam interiùs purgat. Talis quoque non eget alio Saluatore vel medico, scilicet Iesu Christo: Potest enim seipsum saluum facere, & sanare; imo nec medicus iste quen∣quam saluat à peccato vel sanat, sed quilibet semetipsum: Frustrà ergò venit quaerere,* 2.1228 & sal∣uum facere quod perierat, Luc. 19. Frustra vocatum est nomen eius Iesus, id est, salutaris vel Saluator, cum nemini sit causa salutis, sed quilibet sibupsi. Iste ergò molitur extinguere, seu peruertere nomen Christi. Non sicautem, non sic, sed potiùs nomen suum conuertat, & qui fuit Pelagianus, fiat Christianus; qui fuit discipulus Pelagij in perfidiae Pelago naufragantis,* 2.1229 [unspec D] fiat discipulus Iesu Christi à peccati Pelago liberantis. Quare & Angelus Domini dixit Io∣seph; Vocabis nomen eius Iesum, ipse enim saluum faciet populum à peccatis eorum, Math. 1. Cui & concorditer Petrus repletus de spiritu sancto, de Domino Iesu Christo, dixit, quod non est in aliquo alio salus; nec enim nomen aliud est sub coelo datum hominibus, in quo o∣porteat nos saluos fieri, Act. 4. Quod & benè videns Propheta; Tu es, inquit, ipse Rex meus;* 2.1230 & Deus meus, qui mandas salutes Iacob, Psalmo 43. & suprà 26. Dominus, inquit, illuminatio mea, & salus mea. Et infrà 40. Sana animam meam, quia peccaui tibi; Et inferiùs, 102. qui sanat omnes infirmitates. Quare & Ierem. 17. Sana, inquit, me Domine, & sanabor; sal∣uum me fac, & saluus ero; quibus & multa similia occurrunt saepissimè in Scriptura Item sicut tangebatur superiùs; Quomodò potest mortuus mortuo vitam dare? mortuus mortuum sus∣citare? Nullus enim potest facere opus vitae, nisi habeat priùs vitam, quilibet autem peccator mortaliter, est spiritualiter mortuus. Quis etiam hominum praesumit de se tantum, vt pos∣sit [unspec E] corporaliter mortuū coporaliter suscitare? quis ergò praesumet se posse spiritualiter mor∣tuum, spiritualiter suscitare, cum hoc sit tantum vel magis, sicut spiritus & vita spiritualis est tantus seu tanta, vel major corpore, corporalique vita? Vndè Anselmus de lib. arb. 10. Cum, inquit, libera voluntas deserit rectitudinem, seruit peccato per impossibilitatem per se recuperandi eam. Sic ergo fit spiritus vadens & non rediens, quoniam qui facit peccatum, seruus est peccati. Quippe sicut nulla voluntas, antequam haberet rectitudinem, potuit eam Deo non dante, capere, ita cum deserit acceptam, non potest eam, nisi Deo reddente, reci∣pere; Et maius miraculum aestimo, cum Deus voluntati desertam reddit rectitudinem, quam cum mortuo vitam reddit amissam: Corpus enim necessitate moriendo non peccat, vt vitam nunquam recipiat; voluntas verò per se rectitudinem deserendo, meretur vt illâ semper in∣digeat.

Idem secundo, Cur Deus homo decimo sexto. Mirabilius inquit, Deus restaura∣uit [unspec A] humanam naturam, quam ‖ 2.1231 instituit (Aequaliter enim vtrunque Deo facile est) fed homo antequam esset, non peccauit, vt fieri non deberet; postquam verò factus est, peccando me∣ruit, vt quod & ad quod factus erat, perderet; tanto ergo mirabilius Deus illum restituit quam instituit, quanto hoc de peccatore contra meritum, illud non de peccatore nec contra meritum fecit. Chrysostomus quoque sicut allegatur in Glossa super illud Luc. 5. Quid est facilius di∣cere, dimittuntur tibi peccata tua, an dicere, surge & ambula? Palam, inquit, est quia conso∣lidare corpus facilius est; quanto nam{que} nobilior est anima corpore, tanto est excellentior ab∣solutio criminum. Verum quia illud non creditis, eo quod lateat, adijciam quod minus est, apertius tamen, quatenus quod est magis occultum per hoc demonstretur. Quibus & concor∣diter Augustinus super illud Psalmi 9. Narrabo omnia mirabilia tua; Narrat, inquit, omnia mirabilia Dei, qui ea non solum in corporibus palam, sed in animis inuisibiliter quidem, sed longè sublimius, & excellentius fieri videt. Nam terreni homines, & occulis dediti magis mi∣rantur [unspec B] resurexisse in corpore Lazarum mortuum, quam resurrexisse in anima persecutorem Paulum.* 2.1232 Dicit quoque Propheta loquens ad Deum, Nunquid mortuis faciet mirabilia, aut medici suscitabunt, & confitebuntur tibi? Nunquid narrabit aliquis in sepulchro misericor∣diam tuam, & veritatem tuam in perditione? Nunquid cognoscentur in tenebris mirabilia tua, & iustitia tua in terra obliuionis? Psal. 87. Quid autem haec aliud significare videntur, nisi quòd solus Deus facit mirabilia spiritualiter, mortuos & sepultos, perditos & oblitos sua praeueniente gratia suscitando; Vndè Augustinus primum horum versuum exponendo Me∣dici, inquit, Ecclesiastici, quamuis non de suo curent, quia nec Medici corporis curant de suo, tamen quantumlibet per fidele ministerium opitulentur saluti, viuentes curare possunt, non mortuos excitare de quibus dictum est, Nunquid mortuis faciet mirabilia? Nimis enim oc∣culta Dei gratia est, qua hominum mentes quodammodò reuiuiscunt, vt possint à quibuslibet eius ministris praecepta sanitatis audire; quam gratiam commendat in Euangelio dicens, Ne∣mo [unspec C] potest venire ad me, nisi Pater qui misit me, traxerit eum, & paulo post, Propterea dixi vobis, quia nemo potest venire ad me, nisi fuerit ei datum à Patre meo. Supra dixerat, Sed sunt quidam ex vobis qui non credunt, & tanquam huius rei causam exponens, Prop∣terea, inquit, dixi vobis, quia nemo potest venire ad me, nisi ei fuerit datum à Patre meo, vt ostenderet etiam ipsam fidem, qua credit, & ex morte sui cordis anima reuiuiscit, dari no∣bis à Deo. Quantumlibet ergo ex ipsa, excellentes verbi praedicatores, & veritatis etiam per miracula suasores tanquam magni medici agant cum hominibus, si mortui sunt, & tua gra∣tia non reuixerint; Nunquid mortuis facies mirabilia, aut medici resuscitabunt, & hi quos exuscitabunt, confitebuntur tibi? haec enim confessio indicat viuos. Nam sicut alibi scrip∣tum est, A mortuo velut qui non sit, perit confessio; qui & ad eandem sententiam sequentes versus exponit, super tertium ita dicens; Nec medici impios suscitabunt vt confiteantur tibi in quibus occulta tua gratia non operatur, qua trahantur vt credant, quia nemo venit ad me, [unspec D] nisi quem tu attraxeris. Petrus insuper 4. Sent. dist, 18. dicit quòd purgationem animae à ma∣cula peccati, solus Deus facit, qui solus suscitat animam & illuminat, quod Sacerdotes neque∣unt qui tamen sunt Medici animarum. Vndè Propheta, Nunquid Medici suscitabunt & con∣fitebuntur tibi? Item Ecclesiastici decimo septimo; A mortuo quasi nihil, perit confessio, vel secundum aliam translationem, A mortuo velut qui non sit, perit confessio. Qui ergo confitetur peccatum, non quia confitetur, est viuus. Non enim potest mortuus facere o∣pus vitae, sed prius saltem natura est viuus, & ideo efficit opus vitae. Istam quoque sententi∣am roborat expositio Sancti Augustini superius allegata. Qui & de verbis Domini Sermone octauo, Confitentur, inquit, siuè laudantes Deum, siuè accusantes nos ipsos. Pia est vtra∣que confessio, siuè cum te reprehendis qui non es sine peccato, siuè cum illum laudas qui non potest habere peccatum. Si autem benè cogitemus, reprehensio tua laus ipsius est? [unspec E] Quare enim iam confiteris in accusatione peccati tui, in accusatione tui ipsius, quare confiteris nisi quia ex mortuo factus es viuus. Scriptura, quippe ait, A mortuo quasi qui non sit, perit confessio. Si perit à mortuo confessio, qui confitetur, viuit; Et si pec∣catum confitetur, vtique à morte reuixit. Si peccati confessor reuixit à morte; quis eum suscitauit? Nullus mortuus est sui ipsius suscitator; quis eum suscitauit? Nisi qui remo∣to lapide clamauit, dicens, Lazare prodi foras. Quid est autem foras prodire, nisi quod occultum erat, foras prodere? qui confitetur, foras prodit; Foras prodire non posset nisi viueret,* 2.1233 viuere non posset nisi Dei vocatio esset. Dicitque Bernardus De gratia & libero arbitrio 23. Ait Apostolus, Quid habes quod non accepisti? crearis, sanaris, saluaris, quid horum tibi ex te O homo? quid horum non impossibile libero arbitrio, nec creare qui

[unspec A] non eras, nec iustificare peccator, nec mortuus poteras teipsum resuscitare, vt caetera praeter∣mittam bona, quae aut sanandis necessaria sunt, aut saluandis reposita. Quod dicimus de pri∣mo, patet & vltimo, sed & de medio nemo dubitat, nisi qui ignorans Dei iustitiam, & suam volens constituere, iustitiae Dei non est subiectus: Quid enim agnoscis creantis potentiam, saluantis gloriam, & sanantis ignoras iustitiam? Sana me, ait, & sanabor, saluum me fac, & saluus ero, quoniam laus mea tu es. Iustitiae Dei iustitiam agnoscebat, à quo sperabat aequè tam saluari à peccato, quàm à miseria liberari, ideo illum & laudem suam, non se merito sta∣tuebat. Quis est qui est, qui ignorat Dei iustitiam? quis seipsum iustificat? quis est qui scip∣sum iustificat? qui merita sibi aliundè praesumit quàm à gratia. Caeterum qui fecit, quod sal∣uaret, etiam dat vnde saluet. Ipse merita, inquam, donat, qui fecit quibus donaret. Et sequi∣tur 24. Igitur qui rectè sapiunt triplicem confitentur operationem, non quidem liberiarbitrij, sed diuinae gratiae in ipso, siue de ipso; prima, creatio; secunda, reformatio; tertia, est con∣summatio. [unspec B] Siquidem quod non erat, in illo creari oportuit, quod erat, per formam refor∣mari deiformem, membra non perfici nisi cum capite. Ex his apparet, quòd solus Deus viui∣ficat, & resuscitat per gratiam mortuos per peccatum: Quod bene aduertens Propheta; Vi∣uificabis, inquit, nos; & nomen tuum inuocabimus, Psalmo 79. Viuificabis nos, ita solus vitam gratiae inspirando, & hoc primo, & viuificati nomen tuum inuocabimus viua inuoca∣tione secundò. Et infra 84. Deus, tu conuersus, vel secundum aliam literam conuertens, vi∣uificabis nos; tu, inquam, singulariter, discretiuè conuersus ad nos per beneficium gratiae, seu conuertens, viuificabis nos. Et infra 118. In aequitate tua viuifica me, in aequitate, in∣quam tua, non mea; vbi habet litera Augustini; In iustitia tua viuifica me. Super quod dicit;* 2.1234 Non in mea, sed in tua iustitia viuifica me, hoc est, charitate; quia in me vnde morerer, ha∣bui; vnde autem viuam, non inuenio nisi in te. Et infra; Secundum misericordiam tuam vi∣uifica me, & custodiam testimonia oris tui; Secundum misericordiam tuam, non secundum [unspec C] iustitiam meritorum viuifica me, & hoc primò, & custodiam testimonia oris tui secundò. Quare & Medicus noster, salus, & vita; Sicut, inquit, Pater suscitat mortuos, & viuificat, sic & Filius quos vult, viuificat, Iohan. 5. Hi ergo suscitant spiritualiter mortuos, non mortui semetipsos, &c. hoc gratuita voluntate, non pro suscitatorum merito praecedenti, Filius, in∣quit, quos vult, viuificar, non eos qui viuificari merentur. Solus enim Deus potest de lapidi∣bus, de lapideis hominibus, frigidis, siccis, & duris, filios Abrahae suscitare, sicut ex Matthaeo & Luc. tertio, sciri potest: Tertium autem praedictorum errorum sufficienter rectificant praelibata.

Secunda autem opinio principalis affirmans gratiam naturaliter praecedere remissionem peccati, & iustificationem iniusti, bifariam dispertitur: Aliqui namque dicunt, quòd gratia secundum id quod est absolute, praecedit remissionem peccati, & iustificationem iniusti, non autem in quantum est gratia, sed sic subsequitur hanc & illam: Alij verò ponunt, quòd gratia [unspec D] in quantum est gratia, naturaliter haec praecedit. Prima autem istarum discordat parum vo∣caliter à principali opinione Pelagij recitata, realiter que concordat; quae ideò potest corrigi sicut illa, accipiendo gratiam & caeteros terminos requisitos cum reduplicatione ad mentem Scripturae Canonicae & Doctorum. Quae & posset alijs vijs quam plutibus ad veritatem redu∣ci: sed quia videtur nimium puerilis, non est ei viriliter resistendum; aetas enim prouectior, & intellectus maturior hanc fugabit. Habentes autem intellectum, & sensus magis digestos, ponentesque gratiam in quantum est gratia praecedere remissionem peccati, & iustificatio∣nem iniusti, dupliciter vatiantur: Aliqui namque dicunt gratiam praecedere iustificationem mediatè, alij verò immediatè. Primi quippe istorum affirmant, Deum primò naturaliter gra∣tis infundere gratiam peccatori, ipsum{que} peccatorem secundo ordine naturae elicere aliquem actum purgatiuum peccati, & sic per actum huiusmodi mediantem mereri, & consequi re∣missionem peccati: Et isti circa actum illum medium diuersimodè sentientes, in quinque se∣ctas [unspec E] diuiduntur vlterius speciales. Prima existimat, quòd ille actus medius purgatiuus sit cor∣dis contritio; Secunda, quòd sit oris confessio; Tertia, quòd sit absolutio; Quarta, quòd sit o∣peris satisfactio; Quinta, quòd sit poenitentia sacramentalis, qualis in Ecclesia celebratur in∣tegra & perfecta: non enim putant sufficere aliquam partem solam. Prima quidem istarū, quae videtur subtilior caeteris, opinatur Deū primo naturaliter dare gratis gratiā peccatori; ipsum{que} peccatorē secundo ordine naturae diligere gratis Deū; & tertio naturaliter poenitere, & per haec mereri remissionē peccati, offensae diuinae, poenae, aeternae, amicitiā diuinā, & vitā aeternam, sic{que} quarto ordine naturali percipere dimissionem peccati, quintò remissionem offensae diuinae, sextò relaxationem poenae aeternae, septimò reconciliationem amicitiamque diuinam, octauò vitam aeternam, licet haec omnia tempore, seu instanti temporis potiùs simul fiant. Hanc

autem opinionem videntur Doctores quamplurimi profiteri, quibus & consentire videtur [unspec A] Glossator decretorum super principium primae distinctionis de poenitentia, materiam istam tractans: Dicit enim quod gratia praecedit contritionem tanquam causa, & contritio remis∣sionem similiter sicut causa. Et infra, Nota, inquit, quod haec omnia simul sunt tempore, iustificatio, contritio, dilectio, remissio, sed quaedam tamen ex his naturaliter praecedunt, & priora sunt naturâ: Necesse enim habeo intelligere quòd priùs quis habeat gratiam quàm conteratur; praecedit ergo gratia, sequitur dilectio, quoniam qui gratiam habet, diligit, quam sequitur contritio; qui enim diligit conteritur; sequitur remissio; qui enim conteritur ei re∣mittitur. Autoritates autem plurimae, quas illa prima distinctio de poenitentia recitat Gra∣tianus, & Petrus 4. sentent. dist. 17. quarum & aliquae pro Pelagianis superiùs recitantur, videntur planè testari, peccata per solam contritionem dimitti. Quibus & ratio suffraga∣tur; ‖ 2.1235 Aliter enim videretur superfluum conteri de peccatis; cùm etiam poenitere sit libe∣rum homini, posset accepta gratia non poenitere, & ita esse iustificatus & iustus sine aliqua [unspec B] poenitentia post vel ante: Verùm istam opinionem videntur corripere rationes per viam me∣riti contra primam opinionem Pelagianorum praemissae. Hanc etiam corrigunt rationes per viam vitae & mortis, sanitatis & infirmitatis, bonitatis & malitiae arboris siue terrae, & aliae similes contra Pelagianos adductae. Dilectio namque & contritio, quibus peccator me∣retur remissionem peccati, sunt opera viua, sana, & bona; quare & ipse prius natura est viuus, sanus, & bonus, sicut superius plenius est deductum, sicut & euidenter te∣stantur Anselmus de Concordia 9. Augustinus 1. ‖ 2.1236 ad Simplicianum 24. sicut tangebatur superiùs, & trigesimum nonum plenius allegauit. Item sicut per vigesimum sextum huius patet, & per omnes Doctores concorditer, peccatum seu peccati malitia non est aliquid posi∣tiuum, sed tantummodo priuatiuum, & non contritionis nec alicuius actus omnino, quia tunc cessante actuali contritione, vel illo alio actu quocunque, statim rediret peccatum. Est igitur priuatio habitus alicuius, qui ei opponitur positiuè, & hoc immediatè in subiecto [unspec C] disposito, sicut lux & tenebrae: Iste autem habitus oppositus immediate peccato est gra∣tia, per gratiamuè suppletur, vel gratia necessario ipsum immediate restituit peccatori; a∣liter enim posset quis simul esse in gratia, & in peccato mortali, quod praeostensis repug∣nat. Gratia ergo intusa immediatè deletur peccatum, sicut per lucem tenebrae immediate tolluntur; vel statim gratia immediate restituit habitum oppositum immediate peccato, qui immediate per se tollit peccatum, sicque gratia, tantum illo habitu mediante tollit pecca∣tum, sicut Sol tenebras aëris, tantum suo radio mediante: Non ergo actu dilectionis aut contritionis causaliter & naturaliter mediante. Item gratia est prior naturaliter contritio∣ne, & contritio non est eius effectus necessarius, nec ipsam necessario inseparabiliter con∣sequens, quia tunc omnis recipiens & habens gratiam semper necessariò poeniteret, quod constat esse falsum de Sanctis Angelis, de hominibus ante lapsum, de paruulis baptizatis post lapsum, de sanctis adultis in vita habentibus gratiam Dei semper, non dolentibus ta∣men [unspec D] semper, & de Domino Iesu Christo. Potest ergo gratia peccatori infusa pro tunc esse sine actu contritionis in ipso, sicut & post, sicuti etiam alij habitus infusi, possibilesque infundi, puta intellectuales & morales sine actibus proprijs esse possunt, praesertim cum contritio sit actus spontaneus liberae voluntatis. Cum etiam gratia & contritio sint duo ef∣fectus Dei in corde contrito, & gratia prior naturâ, & contritio posterior, nec insepara∣biliter ipsam sequens; quod si ponatur in esse, cum secundum hypothesin peccatum non tollatur nisi per actum contritionis, erit peccator simul in gratia & in peccato mortali; vel si in hoc casu peccatum tollatur sine actu contritionis, hoc est per aliquem habitum, op∣positum immediatè peccato, qui est gratia, vel immediatè allatus per gratiam, sicut supe∣rius tangebatur; quare & prius similiter tollebatur: Habitus enim semel immediatè op∣positus per se & essentialiter alicui priuationi, semper opponitur ei similiter, sicut ex se∣cundo huius potest haberi. Si quis autem respondeat quod gratia non est habitus ille opposi∣tus [unspec E] immediatè peccato, nec illum immediatè restituit, sed aliquo medio mediante; illud aliud vel est habitus, vel actus; Non actus propter praemissa; & quia ista respo••sio defendit dicentem in casu praemisio, peccatum deleri sine contritione, & actu peccatoris prio∣ri; Nec rationabiliter dici potest, quod illud sit habitus; quis enim est ille? Ille etiam habitus vel necessario & inseparabiliter consequitur gratiam, vel contingenter & se∣parabiliter: Si contingenter & separabiliter possibile est quod gratia infusa sit sine illo; & quòd peccator sit simul in gratia, & in peccato mortali, sicut superius est argutum: Si necessario & inseparabiliter, eadem ratione ab initio fuisset dicendum habitum oppositum immediatè peccato, immediatè consequi gratiam: Per hoc enim in nullo minuitur sed auge∣tur

[unspec A] potiùs difficultas, sicut facile est videre. Item quaelibet forma, & quilibet habitus natu∣ralis, moralis, & intellectualis immediatè denominat suum formatum & habituatum, sicut immediatè opponitur priuationi huius formae, seu habitus, circa suum subiectum disposi∣tum, puta lux lucidum, iustitia iustum, sapientia sapientem, & ita de alijs vniuersis. Curigi∣tur gratia & charitas non immediatè denominat quenquam gratum, & charum, maximè cùm esse gratum & non esse gratum, seu esse non gratum, siue ingratum, sicut charum & acharum, circa subiectum dispositum, puta circa creaturam rationalem, sint immediate op∣posita priuatiuè? Cur etiam gratia, seu charitas quae est vita spiritualis, sanitas, & pulchritu∣do habentis non immediatè denominat ipsum viuum spiritualiter, sanum, & pulchrum, si∣cut vita, sanitas, & pulchritudo cuiuspiam naturalis denominat naturaliter ipsum talem? Cur etiam gratia non immediatè efficit & denominat magnos gratos, sicut facit paruulos [unspec B] baptizatos, sicut & primos homines, si fuerunt creati in gratia, vel ante peccatum, gratiam habuerunt, sicuti etiam Angelos, cùm secundum illud vulgatum Philosophi, Vnum in quantum vnum natum sit facere semper vnum. Item ad inductionem peccati mortalis sta∣tim immediatè consequitur expulsio gratiae; quare & eodem modo è contra simili ratione. Hanc etiam opinionem rectificant Autoritates praemissae, dicentes, Peccatorem iustificari per gratiam Dei gratis, non ex operibus, aut meritis praecedentibus peccatoris, quod & Au••o∣ritates & rationes quamplures contra opiniones Pelagianorum praemissae concorditer atte∣stantur: Haec eadem opinio propter multa alia eius dicta, posset & multipliciter aliter casti∣gari. Secunda dictarum sectarum tali innititur rationi: Si ante oris confessionem dimittan∣tur peccata, non est necessarium confiteri: Qua etenim ratione tenetur homo confiteri pec∣cata, quae non dubitat esse dimissa? Cur etiam non similiter teneretur baptizatus adultus no∣uiter confiteri peccata in baptismo dimissa, quod nullus dubitat esse falsum? Quare & Do∣minus praecipit, dictu prior iniquitates tuas,* 2.1237 vt iustificeris Esaiae 43. secundum Translatio∣nem [unspec C] Septuaginta, vt recitat ibi Glossa. Augustinus quoque super illud Psalmi 74ⁱ. Confi∣tebimur tibi Deus, confitebimur, & inuocabimus nomen tuum, Confitere, inquit, & inuo∣ca. Confitendo enim mundas teipsum, quo veniat inuocatus, Ante inuocationem praecedit confessio, confessio tua te mundat. Qui & super illud Psalmi 95. Confessio & pulchritudo in conspectu eius, Pulchritudinem, inquit, amas? Vis esse pulcher? confitere; non dixit pulchri∣tudo, & confessio, sed confessio & pulchritudo: Foedus eras? confitere vt sis pulcher: Pecca∣tor eras? confitere, vt sis iustus; confessio & pulchritudo in conspectu eius. Confiteantur e∣nim peccata sua, vomant mala quae auidè vorauerant, non redeant ad vomitum suum sicut ca∣nis immundus, & erit confessio & pulchritudo. Amamus pulchritudinem, priùs eligamus confessionem, vt sequatur pulchritudo. Istam quoque sententiam planè testatur expositio Augustini super illud Psalmi 103. Confessionem & decorem induisti * 2.1238;* 2.1239 & super illud Psal. 84. Iustitia ante eum ambulabit &c. superiùs recitata. Dicitque Ambrosius in libro de Paradiso, [unspec D] sicut allegatur de poenitent. dist. 1. Alij è contra, & 4. sent. Petri, dist. 17. Non potest quisquam iustificari à peccato nisi fuerit ante confessus: Qui & in sermone quadragesimae, sicut eisdem locis similiter allegatur; Confessio, inquit, animam à morte liberat, confessio aperit paradi∣sum, confessio spem salutis tribuit. Item August. de vera & falsa poenitentia 13. & allegatur locis praedictis, In hoc, inquit, quòd poenitens per se ipsum dicit Sacerdoti, & erubescentiam vincit timore offensi, fit venia criminis: Fit enim veniale per confessionem, quod criminale erat in operatione; vtroque etiam loco praedicto multae Autoritates similes recitantur. Ve∣rum correptio huius sectae ex correptione sectae prioris sequitur euidenter: Si namque cordis contritio procedens à gratia non praecedit deletionem peccati, multo magis nec oris confessio cùm haec sit posterior. Per eadem quoque per quae reducta fuerat prima secta potest & secun∣da reduci. Peccatum enim est priuatio quaedam tantum, & non confessionis nec alicuius actus, quia tunc cessante confessione, vel illo actu, redirer peccatum: Est igitur priuatio habitus ali∣cuius, [unspec E] qui vel est gratia, vel per gratiam restitutus, sicut superius est ostensum, & hoc ante confessionem nedum natura, sed tempore, quando gratia ingrato gratis infunditur, & conteri∣tur de peccatis, sicut & praehabita manifestant. Item si peccatum mortale non deleretur ante oris confessionem in peccatore recipiente gratuitam gratiam & contrito, volenteque confi∣teri, & Confessorem diligenter & diu quaerente, starent diu simul gratia & peccatum mor∣tale, quod erat superiùs reprobatum. Quis etiam Catholicus dubitat in peccatore ex gratia iam infusa debitè poenitente, & confiteri volente, ac confessionem diligenter quaerente, pec∣cata ante confessionem dimitti, ipsumque, si moriatur in via versus Sacerdotem, saluari; & si huic sic mortuo ante confessionem dimittantur peccata, cur non similiter si vixisset donec ad Sacerdotem venisset? cur non similiter alteri simili non morienti in via, sed vsque post con∣fessionem

viuenti? quae ratio diuersitatis? quae causa varietatis taeteris paribus circa istos? [unspec A] Hoc autem & illi decem viri leprosi, qui ad iussionem Dominicam dum irent quaerere Sacer∣dotes vt se eis ostenderent, sunt mundati, de quibus Luc. decimo septimo, lucidè manife∣stant. Quod etiam euidenter ostendit ille leprosus, quem Dominus primò, manu tetigit, & mundauit, & postea praecepit, vt ostenderet se Sacerdotibus, & offerret quod praecepit Mo∣ses in testimonium illis offerri, sicut Matth. 8. & Marc. 1. plenius recitatur. Ostenderet, in∣quam, se per Confessionem oris, & offerret quod praecepit Moses per satisfactionem operis, quod lex iubet. Quis etiam dubitat infidelem adultum ad praedicationem fidelis conuersum corde, & credentem in Christum, volentem baptizari, & quaerentem diligenter Baptistam; etiam ante baptismum aquae, baptismo flaminis à mortalibus omnibus baptizari, & si sic de∣cedat, saluari, sicut satis ostenditur quarto Sent. Petri distinct. 4. Et extra, de Baptismo & eius effectu: Debitum. Cur ergo non similiter in Baptismo poenitentiae salutaris? Hoc idem probatur multipliciter, De poenitent. distinct. 1. per leprosos praedictos, & Autoritares ac [unspec B] rationes quamplurimas efficaces: Verum est tamen quòd Gratianus arguit pro, & contra, & neutram partem affirmat, sed Lectoris iudicio derelinquit, sicut capitulo penultimo clarè patet. Autoritates verò & rationes pro sententia prima ibi adductae efficaciter illam probant; quae autem ad oppositum adducuntur, quaedam magis probant propositum si inspiciantur subtiliter, quaedam procedunt contra negligentes seu contemnentes oris Confessionem, & propositum confitendi, sicut totum patet ibi per Glossam, & per Petrum 4. Sentent. distinct. 17. vbi & sententiam istam probat & tenet. Tertia secta se fundat in clauium potestate. Non enim falso aut frustra Dominus dixit Petro,* 2.1240 Tibi dabo claues Regni Coelorum; Et quod∣cunque ligaueris super terram, erit ligatum & in Coelis; Et quodcunque solueris super ter∣ram, erit solutum & in Coelis, Matth. 16. Qui & generalius, Quorum, inquit discipulis con∣gregatis,* 2.1241 remiseritis peccata, remittuntur eis, & quorum retinueritis, retenta sunt, Iohan. 20. Quis etiam Christianus ignoret, vicarium Christi in terris, & alios inferiores praelatos & [unspec C] Sacerdotes minores virtute harum clauium à peccatis absoluere poenitentes? aliquos vin∣culo excommunicationis ligare, & aliquos soluere? Alias quoque vt arguit, superfluum esset absolui. Haec autem secta ad intellectum Sectatorum stare non potest: Si enim neque cordis contritio, neque oris confessio praecedit deletionem peccati, sicut supe∣rius est ostensum, multo magis nec absolutio Sacerdotis, cum haec, si fiat legitimè, sit post illas.* 2.1242 Potest quoque secta haec corrigi sicut proxima est correcta. Quare & Petrus 4. Sentent. Dist. 18. probat & tenet peccata esse deleta ante absolutionem à Sacerdote impen∣sam. Item si in absolutione Sacerdotis dimittantur peccata, vel Sacerdos per absolutionem suam ea dimittit, vel Deus ad absolutionem illius. Sacerdos autem non propriè delet pecca∣ta,* 2.1243 sed solus Deus sicut superiùs est ostensum: Vndè & Ambrosius, sicut ••llegatur, 4. Sen∣tent. Petri, Dist. 18. & de Poenitent. Dist. 1. Alij è contra. Verbum, inquit, Dei dimittit peccata, Sacerdos est Iudex, Sacerdos quidem officium suum exhibet, sed nullius potestatis [unspec D] iura exercet.* 2.1244 Dicit que Hieronymus sicut allegatur in Glossa, super illud Matth. 16. Quod∣cun{que} ligaueris, &c. & 4. Sent. Petri, dist. 18. Istum locum Episcopi & Presbyteri non intelli∣gentes, aliquid sibi de Pharisaeorum assumunt supercilio, vt vel damnent innocentes, vel soluere se noxios arbitrentur, cum apud Deum non sententia Sacerdotum, sed reorum vi∣ta quaeratur. Legimus in Leuitico de Ieprosis vbi iubentur ostendere se Sacerdotibus, & si Iepram habuerint, tunc à Sacerdote immundi fiant, non quod leprosos, Sacerdotes faci∣ant, & immundos; sed quod habeant notitiam leprosi & non leprosi, & possint discernere qui mundus, quiuè immundus sit. Quomodò igitur ibi leprosum Sacerdos immundum fa∣cit, sic & hic alligat vel soluit Episcopus vel Presbyter. Quis etiam vel leuiter aestimabit Sa∣cerdotem absoluendo exteriùs, creare interiùs gratiam in anima peccatoris purgatoriam pec∣catorum, sicut superius est ostensum? Quare & Dominus praecepit per Mosen, Aaron, & fi∣lijs eius, dicens; Sic benedicetis filijs Israel, & dicetis eis; Benedicat tibi Dominus, & cu∣stodiat [unspec E] te; ostendat Dominus faciem suam tibi, & misereatur tui: Conuertat Dominus vul∣tum suum ad te, & det tibi pacem; Inuocabunt nomen meum super filios Israel, & ego be∣nedicam eis,* 2.1245 Numer. 6. Ego, inquit, scilicet solus benedicam eis, id est, effectum benedicti∣onis, scilicet gratiam, augmentumue gratiae intrinsecus dabo eis. Nec Deus ad absolutio∣nem Sacerdotis, semper tribuit gratiam, vel dimittit peccata. Hujusmodi namque clauigeri harum coelestium clauium possunt aliquoties delirare, ligando scilicet putatiuè & eorum iu∣dicio aliquos, qui secundum veritatem & Dei iudicium, à peccaté vinculo sunt soluti, & sol∣••endo similiter aliquos,* 2.1246 qui veraciter sunt ligati. Quare & Origenes sicut recitat eum Petrus, 4. Sentent. Dist. 18. sic ait, Exiit quis à charitate, à fide, à veritate; per hoc exiit de castris Ec∣clesiae,

[unspec A] etiamsi Episcopi voce non abijciatur, sicut è contra: aliquis non recto iudicio foras mittitur, sed si non egit vt mereretur exire nihil laeditur. Interdum enim qui foras mitticur, intus est, & qui foras est intus videtur retineri, quod & planè testatur Ieronymus superius al∣legatus. Quare & Petrus 4. Sentent. distinct. 16. recitato dicto Ieronymi immediatè subiun∣git; Apertè hîc ostenditur, quòd non sequitur Deus Ecclesiae iudicium quae per surreptionem interdum, & ignorantiam quandoque iudicat; Deus autem iudicat semper secundum verita∣tem, & in remittendis, & in retinendis culpis. Cui & concorditer Innocentius tertius; Extra de sententia excommunicationis; A nobis saepe quaesitum. Iudicium, inquit, Dei veritati, quae non fallit, neque fallitur, semper innititur; iudicium autem Ecclesiae nonnunquam opinio∣nem sequitur, quam & fallere saepè contingit & falli: propter quod, contingit interdum, vt qui ligatus est apud Deum, apud Ecclesiam sit solutus, & qui liber est apud Deum, Ecclesia∣stica est sententia innodatus. Quod & potest elici infra, eodem, Inquisitioni tuae, & supra, de restitutione spoliatorum, Literas. Vbi traditur manifestè, quòd si alter coniugum post matri∣monium [unspec B] celebratum, deprehendat pro certo impedimentum legitimum, quod tamen pro∣bare non potest, ratione cuius non possunt sine peccato mortali carnaliter commisceri, quan∣tumcunque ad instantiam alterius coniugis per censuras Ecclesiasticas iudicialiter compella∣tur ad debitum carnale reddendum, nullo modo hoc debet, sed potius toto tempore vitae suae excommunicationis sententiam humiliter sustinere. Quarta secta videtur fundari in illo com∣muni superius allegato; Non dimittitur peccatum nisi restituatur ablatum, cui & multa simi∣lia ibi similiter posita suffragantur. Quare & Leo Papa,* 2.1247 sicut allegatur de poeniten. distinct. 1. & 4. Senten. Petri, dist. 17. Christus, inquit, hanc praepositis Ecclesiae tradidit potestatem, vt confitentibus poenitentiae satisfactionem darent, & eosdem salubri satisfactione purgatos ad communionem Sacramentorum per ianuam reconciliationis admitterent. Quapropter & Raphael Tobiae 12. Eleemosyna, inquit, à morte liberat, & ipsa est quae purgat peccata,* 2.1248 & facit inuenire vitam aeternam. Vnde & Parab. 15. Per misericordiam & fidem purgantur pec∣cata; [unspec C] & Saluator, Luc. 11. Date eleemosynam, & ecce omnia munda sunt vobis. Quibus & multa similia, de ieiunio, & oratione, & de huiusmodi occurrunt saepiùs in Scripturis. Haec etiam potest similiter corrigi, sicut & aliae sunt correctae. Ex praecedentibus quoque patet nullius eleemosynas seu opera quaelibet esse chara, grata, acceptaue Deo quamdiu ipse est in peccato mortali extra charitatem & gratiam, non charus, non gratus, nec acceptus ab eo. Vnde & Parab. 15. Victimae impiorum abominabiles Domino, vota iustorum placabilia.* 2.1249 Et Ecclesiast. 34. Dona iniquorum non probataltissimus, nec respicit in oblationibus iniquo∣rum, nec in multitudine sacrificiorum propitiabitur peccatis. Et Esaiae, 1. Ne offeratis, in∣quit Dominus, vltra sacrificium frustra; Incensum vestrum abominatio est mihi, neomeniam, & Sabbata, & Festiuitates alias non feram; Iniqui sunt coetus vestri; Kalendas vestras, & so∣lennitates vestras odiuit anima mea, facta sunt mihi molesta, laboraui sustinens; & cùm ex∣tenderitis [unspec D] manus vestras, auertam oculos meos à vobis, & cùm multiplicaueritis orationem, non exaudiam; Manus enim vestrae sanguine plenae sunt. Quare & Gen. 4. Respexit, inquit,* 2.1250 Dominus ad Abel, & ad munera eius; Ad Abel, inquit, scilicet ad offerentem seu dantem pri∣mò, & ad munera eius secundò, & propter dantem, ad munera, non è contra. Vnde & beatus Gregorius 22. Moral. 11. super illud Iob 31. Ostium meum viatori patuit; Ab omnipotente,* 2.1251 inquit, Deo munus ex manu non accipitur, quod corde obligato in malitia profertur. Munda∣ri etenim prius debet animus, qui eleemosynam praebet, quia omne quod datur Deo, ex dan∣tis mente pensatur. Cuncta itaque malitiae macula ab interiori nostro homine cogitationis im∣mutatione tergenda est, quia iram Iudicis placare nescit oblatio, nisi ex munditia placeat offe∣rentis. Vnde scriptum est; Respexit Deus ad Abel, & ad monera eius; ad Cain autem, & ad mu∣nera eius non respexit. Ne{que} etenim sacrum eloquium dicit; Respexit ad munera Abel & ad Cain munera non respexit, sed prius ait, quia respexit ad Abel, ac dein de subiunxit, & ad mu∣nera [unspec E] eius: & rursum dicit, quia Non respexit ad Cain, ac deinde subdit, nec ad munera eius: ex dantis quippe corde id quod datur, accipitur. Idcirco non Abel ex muneribus, sed ex Abel munera oblata placuerunt. Prius nam{que} ad eum legitur Dominus respexisse qui dabat, quam ad illa quae dabat. Qui & sicut recitat Gratianus, 14. quaest. 5. Scriptum: sic ait, Scriptum est, Vi∣ctimae impiorū abhominabiles sunt Deo, & vota iustorū placabilia. Ne{que} enim in Dei iudicio, quid, sed à quo ‖ 2.1252 detur, inspicitur. Hinc est enim quòd scriptum est; Respexit Deus ad Abel, & ad munera eius; ad Cain autem & ad munera eius non respexit. Dicturus quippe quòd Do∣minus respexit ad munera, praemisit sollicitè, quia respexit ad Abel; ex qua re patenter osten∣ditur, quia non offerens à muneribus, sed munera ab offerente placuerunt. Dona quippe ini∣quorū non probat Altissimus, nec respicit in oblationibus eorū, nec in multitudine sacrificiorū

propitiabitur peccatis eorum. Item Augustinus de vera & falsa poenitentia 14. Offerat, in∣quit,* 2.1253 [unspec A] poenitens Deo mentem, & cordis contritionem, deinde & quod potest de possessione, tunc quod offert, securus offerat. Respexit Dominus ad Abel & ad munera eius, sed prius dicit ad Abel, quàm ad munera: Sumens enim mentem, quam cognouit humilem & pu∣ram, remunerauit eius largitatis munera. Idem Enchirid. 59. Qui, inquit, vult dare ordi∣nate eleemosynam, à seipso debet incipere, & eam primitus sibi dare, & interiora mundare, sicut alibi legitur, Mundate quae intus sunt, & quae foras sunt, munda erunt. De hac elee∣mosyna admonens Dominus, Veruntamen, inquit, quod superest, date eleemosynam, & ec∣ce omnia munda sunt vobis. Quem & Petrus 4. sentent. dist. 15. sententialiter recitans, Hac, inquit, eleemosyna quam sibi debet homo primitus, mundantur interiora, ad quod hortans Christus ait, Mundate quae intus sunt; Immundis enim nihil est mundum, sed pol∣luta sunt eorum mens & conscientia. De ieiunio autem, oratione, & similibus simili ratione, similiter iudicandum. Quinta secta per hoc se munit, quod aliqua poenitentia est remissiua [unspec B] peccati, sicut in principio fuerat allegatum, & quae dignius quàm poenitentia illa grata quae procedit à gratia, exercetur in Ecclesia, & est saluberrimum sacramentum. Quare & Petrus 4. sent. dist. 1. definiens Sacramentum, Sacramentum, inquit, propriè dicitur, quod ita est signum gratiae Dei, & inuisibilis gratiae forma, vt ipsius imaginem gerat, & causa existat. Di∣citque Augustinus, sicut allegatur 4. sent. Petri, dist. decima septima & de Poenitentia, dist. 1. Agite poenitentiam qualis agitur in Ecclesia, Nemo dicat sibi, occultè ago, Apud Deum ago, Nouit Deus qui mihi ignoscit, quia in corde ago; ergo sine causa dictum est; Quae sol∣ueritis in terra, erunt soluta & in caelis; ergo sine causa claues Ecclesiae datae sunt; frustramus etiam verbum Christi. Quamobrem & Petrus 4. sent. dist. 14. dicit quod poenitentia exte∣rior est Sacramentum & causa salutis & iustificationis, sicut superius plenius allegatus. Si e∣tiam poenitentia sit sacramentum, est sacrae rei signum; sic enim sacramentum communiter definitur, & potest haberi ex Augustino 10. de Ciuit. Dei 11. & recitat Petrus 4. sent. dist. 1. [unspec C] Sed quid sanctiùs designaret, quàm sanctificationem peccatoris prophani & emendationem peccati? Aliter etiam videtur, quod tota poenitentia sacramentalis esset superflua, vel saltem aliqua pars illius. Huius etiam sectae viti possunt, per quae & alij, refraenari. Quis etiam du∣bitat poenitentem, ante poenitentiam totam peractam, à peccato quoad culpam, à macula scilicet peccati esse mundatum, licet non à reatu poenae solutum? Quid aliter fieret de debitè poenitente, confitente, poenitentiam admittente, & illam debitè inchoante atque continu∣ante, sed ante poenitentiam peractam plenariè decedente? Quis nesciat talem ad purgatorium ignem transite? si tamen cum peccato mortali decederet, descenderet ad infernum, vbi tan∣tum punitio non purgatio peccatorum. Quid etiam sentiendum de sero poenitentibus in mor∣tis articulo, in vltimo vitae anhelitu & hiatu, nec perficientibus poenitentiam debitam in prae∣senti? Decedunt tales cum peccatis suis mortalibus? Absit, Absit; peccat mortaliter qui hoc [unspec D] dicit, sicut nullus dubitat Christianus. Quis etiam nesciat Sacerdotem longam poenitenti∣am pro peccato mortali agentem, posse missam licitè celebrare ante poenitentiam consumma∣tam? & cui dubium, nullum in peccato mortali posse licitè celebrare? Propter haec ergo ta∣lia praelibata, videtur mihi opinio vltima esse vera, & gratiam praecedere iustificationem im∣mediatè, nullo scilicet actu iustificati temporaliter vel naturaliter mediante: Ipsam quoque iustificationem iniusti praecedere secundum naturam actus, & opera eius iusta; ipsam insuper iustificationem in quocunque adulto aliquos actus iustos, puta dilectionem & contritionem semper de facto naturaliter consequi, & inseparabiliter comitari. Porro iuxta praemissa 23. & 25^o. huius, credo, quod Deus intrinsecè, quantum scilicet ad actum seu affectum intrinse∣cum voluntatis, semper omnino aequaliter, aequè gratuito, aequè charè dilexit, diligit, & dili∣get iustificandum, seu iustificatum quemcunque, puta Paulum, ante conuersionem, in ipsa, & post ipsam. Credo etiam iuxta praemissa multis capitulis quod dilectio ista Dei aeterna, sit purè gratuita, quia nullis praeuenta meritis creaturae; Quare & consequenter, vt in nullo sim [unspec E] ingrat, gratissimae & latissimae gratiae liberalissimi ac magnificentissimi Domini Dei mei; sed vt ei pro omnibus quae tribuit mihi gratis, gratiam plenam retribuam, saltem beneficia eius in genere, generaliter agnoscendo iuxta prius ostensa, contra opiniones praemissas, Confiteor Deum meum, sicut aeternaliter gratuito me dilexit, & aeternaliter gratiam iustificatricem, tempore placito coram eo, mihi gratis conferre disposuit; sic tempore placito veniente, gra∣tis infundere gratiam iustificantem mihi iniusto, iustificare me gratis, lauare iniustitias meas gratis, suscitare & sanare me gratis, debitum poenae aeternae dimittere mihi gra∣tis, atque in poenam temporalem vertere ipsam gratis, facere me filium regni gratis, & hoc, ipsum, non me, per ipsum, & per gratiam suam, non per me, sed in me, & de me,

[unspec A] facere purè gratis. Vlteriùs autem iuxta Corollarium, 41. huius; Per ipsum, & per gratiam suam mihi gratis infusam, & per me simul ac in me, consequenter naturâ & inseparanter e∣ius gratuitis beneficijs memoratis gratis facere meipsum Deum gratis diligere, & de offensis omnibus poenitere: Eia ergò, Benedic anima mea Domino, & omnia quae intra me sunt, no∣mini sancto eius; Benedic anima mea Domino, & noli obliuisci omnes retributiones eius. Hoc etiam testificari videtur sancta Dei Ecclesia, ita canens: Esursum agnus mittitur laxare gratis debitum. Omnes pro indulgentia vocem demus cum lacrymis, laxare inquit gratis, non pro aliquo merito praecedenti debitum culpae mortalis, & poenae debitae aeternalis. Quare & benè subjungit; Omnes pro indulgentia, scilicet culpae & poenae praedicta, & naturaliter priùs facta vocem demus cum lacrymis, vocem scilicet interiorem dilectionis, cum lacrymis, id est, cum a∣maritudine contritionis, & actu poenitentiae subsequenter.* 2.1254 Quod & Dominus per Esaiam 45. praedicens; Ipse, inquit, de Cyro sub typo Christi, captiuitatē meam dimittit, non in pretio, nec [unspec B] in muneribus. Quare & Petrus 4. Sent. Dist. 18. Sicut, inquit,* 2.1255 potestatem baptismi retinuit sibi Deus, ita & poenitentiae, & ideò sicut interiùs animam gratia sua illuminat, ita & simul debi∣tum aeternae mortis relaxat: Ipse enim per seipsum poenitentium peccata tegit, & tunc tegit quandò ad poenam non reseruat. Tunc ergò tegit, quandò debitum poenae aeternae soluit. Quod autem ipse tegat, apertè dicit Augustinus, exponens illum locum Psalmi; Beati,* 2.1256 quo∣rum tecta sunt peccata, id est, cooperta, & oblita. Si enim ‖ 2.1257 texuit Deus peccata, noluit aduer∣tere, & si noluit aduertere, noluit animaduertere, id est, punire, sed ignoscere. Ita ergò dicit à Deo tecta, vt Deus non videat, id est, vt aeternaliter non puniat. Videre enim Deum peccata, est ad poenam imputare, auertere autem faciem à peccatis, hoc est, ea ad poenam non reserua∣re. Item Ieronymus; Quibus Deus dimittit peccata, tegit, ne in judicio reuelantur.* 2.1258 Item Cas∣siodorus; Qui grauia habent peccata, alijs Deus imputat, alijs per misericordiam non impu∣tat. Ex his apertè ostenditur, quod ipse Deus poenitentem soluit à debito poenae, & tunc sol∣uit, [unspec C] quandò intùs illuminat, inspirando cordis veram contritionem, scilicet habitualem, id est habitum charitatis seu gratiae effectiuum contritionis, & ipsam tunc simul tempore facientem: quarè & immediatè subjungit; Cuisententiae ratio suffragatur, & autoritates attestantur. Ne∣mo enim de peccato verè compungitur, habens cor contritum & humiliatum, nisi in charita∣te; qui autem habet charitatem, dignus est vita; Nemo autem simul dignus est vita & morte; non est ergò tunc ligatus debito aeternae mortis. Filius enim irae esse desinit, ex quo diligere & poenitere coepit, ex quo, inquam, diligere & poenitere coepit, scilicet habitualiter, id est, ex quo recepit charitatem quae est habitus dilectionis & poenitentiae effectiuus, & tunc simul effici∣ens hanc & illam; & innuit hic rationem contra opinionem proximam priùs factam: quarè & immediatè post addit; Ex tunc ergò solutus est ab ita, quae non manet super illum qui cre∣dit in Christum, sed super illum qui non credit. Hoc autem non potest intelligi, nisi de crede∣re habitualiter, scilicet de fidem habere sicut credunt paruuli baptizati, & adulti dormientes, [unspec D] & actum fidei non habentes; vbi & statim infert; Non ergò postmodum per Sacerdotem, cui confitetur, ab ira aeterna liberatur, à qua jam liberatus est per Dominum, ex quo dixit Confitebor, ex quo scilicet instanti temporis, proposuit confiteri, vel ex quo instanti naturae dixit habitualiter, Confitebor, id est, recepit charitatem, seu gratiam quae est habitus sic di∣cendi. Similiter quoque potest ostendi quod recepto habitu charitatis, non priùs naturaliter per actum poenitentiae liberetur ab ira, & à debito poenae aeternae, à qua priùs naturaliter fuit per illum habitum liberatus, sicut superiùs contra opinionem proximam pleniùs est dedu∣ctum. Quare & subdit finaliter concludendo; Solus ergò Deus hominem interiùs mundat à macula peccati, & à debito aeternae poenae soluit, qui per Prophetam ait; Ego solus deleo ini∣quitates & peccata populi. In iustificatione autem peccatoris adulti, quamuis justificetur per habitū charitatis sen gratiae antecedentē naturaliter actumdilectionis aut poenitentiae salutaris, actus tamen hujusmodi secundū legem statutā in justificato requiritur comitanter, velut quod∣dam [unspec E] gratuitum consequens ex antecedente tam grato, & veluti quidam fructus sanctus ex ar∣bore priùs mortua, sterili & maledicta, nunc autem viuificata, faecundata, & sanctificata, proce∣dens, veluti etiam conuersio quaedam spontaneè peccatoris ad Deum, qui peccando ab eo spō∣taneè se auertit, veluti insuper tristitia quaedam spontanea peccatoris in reconciliatione ejus ad Deum, quem priùs delectatione spontanca offendebat. Quare & Ier. 31. in persona peccato∣ris conuersi sic ait; Conuerte me & conuertar, quia tu es Dominus Deus meus:* 2.1259 Postquam e∣nim conuertisti me, egi poenitentiam. Qui & Thren, vlt. Conuerte, inquit, nos, Domine,* 2.1260 ad te & conuertemur, quod & Glossa superiùs allegata, lucidè attestatur. Quare & Aug. de verb. A∣post. serm. 15. Sine te, te fecit Deus; Non enim adhibuisti aliquem consensū vt te faceret Deus: quomodo cōsentiebas, qui non eras? qui ergò fecit te, sine te, non iustificat te sine te. Ergo fecit

nescientem, iustificat volentem, tamen ipse iustificat, ‖ 2.1261 ne sit iustitia tua. Cui & concordan∣ter [unspec A] Bernardus de gratia & libero arbitrio 24. Qui inquit, rectè sapiunt, triplicem confitentur operationem, non quidem liberi arbitrij, sed diuinae gratiae in ipso, siuè de ipso; prima, crea∣tio; secunda, reformatio; tertia, est consummatio. Cum ergo consumatio fieri habeat de no∣bis siuè etiam in nobis, non autem à nobis; creatio verò facta sit & sine nobis; sola reforma∣tio quae est nobiscum quodammodò propter voluntarium consensum nostrum, in meritum nobis reputabitur. Reformatio ipsa sunt ieiunia nostra, vigiliae, continentia, & opera mi∣sericordiae, caeteraque virtutum exercitia, per quae vtique confiat interiorem nostrum hominem renouari de die in diem, dum & intentio terrenis incuruata curis, de imis paulatim ad superna resurgat, & affectio circa carnis desideria languens sensim in amo∣rem spiritus conualescit, & memoria veterum hominum turpitudine sordens, nouis, bonis{que} actibus candidata in dies inclarescit. In his ergo tribus interior renouatio consistit, rectitudine scilicet intentionis, puritate affectionis, recordatione bonae operationis, per quā benè sibi con∣scia [unspec B] memoria enitescit. Verum haec, cum certum sit diuino in nobis ‖ 2.1262 actitari spiritu, Dei sunt munera; quia verò cum nostrae voluntatis assensu, nostra sunt merita: Non enim vos estis in∣quit qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis. Augustinus etiam de poeni∣tentia 2^o. Omnis, inquit, qui iam suae voluntatis arbiter constitutus est, cum accedit ad Sacra∣mentum fidelium, ‖ 2.1263 nisi eum poeniteat vitae veteris, nouam non potest inchoare ab hac poeni∣tentia cum baptizatur, soli paruuli immunes sunt? Nondum enim vti possunt libero arbitrio, quibus ad consecrationem remissionem{que} originalis peccati prodest eorum fides à quibus of∣feruntur, vt quascun{que} maculas delictorum per alios, ex quibus nati sunt, contraxeru nt alio∣rum etiam interrogatione ac tesponsione purgentur. Caeterorum hominum nullus transit ad Christum vt incipiat esse quod non erat, nisi eum poeniteat fuisse quod erat. Haec prima poeni∣tentia praecipitur Iudaeis dicente Petro Apostolo, Poenitentiam agite, & baptizetur vnusquis{que} vestrum, Qui & de vera & falsa poenitentia 10. Qui per se, inquit, peccauit, per dolorem pro∣prium, [unspec C] per fidem Ecclesiae indulgentiam acquisiuit, hoc per baptismum ita reddit hominem mundum & nouum, vt nihil remaneat, quod Deo displiceat; sine poenitentia nulli profuit baptismus qui peccauit spontaneus; & supra 2^o. Qui, inquit, conuertitur necessario dolet se ha∣bere quod gaudet perdere. Tenet quoque constanter fides Ecclesiae generalis, quòd peccata voluntariain adultis sine poenitentia nullatenus remittuntur; & non remittuntur per actum poe∣nitentiae causaliter & naturaliter praecedentem gratiam iustificantem, vel remissionem pecca∣torum mortalium quoad culpam, sicut superius est ostensum. Remittuntur ergo cum actu poenitentiae gratiā & remissionem huiusmodi consequente, sicut & praecedentia manifestant.

COROLLARIVM.

Corollarium, quòd illud est prius secundum naturam siue prius naturaliter alio, quod est [unspec D] Causa illius quod aliquid, à quo ad aliud tenet Consequentia subsistendi, & non è con∣tra, est prius illo secundum naturam. Quare & quod non omne d quo non conuerti∣tur consequentia subsistendi est prius secundum naturam, sed secundum superiorita∣tem seu vniuersalitatem secundum consequentiam, siue secundum quemlibet alium talem modum, quod non quicquid est prius alio secundum naturam potest esse sine illo; nec etiam quicquid potest esse sine alio, & non è contra, est prius isto secundum natu∣ram, sed secundum aliquem alium modum ita dictum; nisi fortassis prius secundum na∣turam dicatur aequiuocè tribus modis.

EX his autem quaedam veritatis scintillae, Logicis, Philosophis, Theologis, & omnibus a∣matoribus veritatis non modicum vtiles elucescunt, quòd videlicet, Illud est prius secun∣dum [unspec E] naturam, siuè prius naturaliter alio quod est causa illius, quod videtur debere intelligi de causa efficiente, materiali, atque formali, licet secundum modus speciales diuersos; De cau∣sa autem finali non tantum videtur, imò magis videtur oppositum, quod illa sit posterior na∣turaliter actione, seu re, cuius est causa finalis. Item quod aliquid à quo ad aliud tenet con∣seqentia subsistendi & non è contra, est prius illo secundum naturam; quarè & quòd non om∣ne, à quo non conuertitur consequentia subsistendi est prius secundum naturam, sed se∣cundum superioritatem, seu vniuerfalitatem, secundum non consequentiam, siue secundum quemlibet alium talem modum. Item quòd non quicquid est prius alio secundum naturam, potest esse sine illo, nec etiam quicquid potest esse sine alio & non è contra, est prius illo se∣cundum

[unspec A] naturam, sed secundum aliquem alium modum iam dictum, nisi fortassis prius se∣cundum naturam dicatur aequiuocè multis modis. Prima pars huius ex praemissis apparet, & quia est vtilis in doctrina, & vix ab aliquo dubitatur, ipsam commemorare oportuit potius quàm probare: Hanc enim concorditer attestantur Logica, naturalis scientia, & diuina, quam & Theologia ac Theologi contestantur, de quarum copia, testimonij gratia pauca sumam. Philosophus siquidem in Praedicamentis, positis quatuor modis Prioris, subiungit; Videtur autem, praeter eos qui dicti sunt, alter esse Prioris modus. Eorum enim quae conuertuntur se∣cundum existentiae consequentiam, quod alterius quomodolibet causa est, dignè prius natu∣ra illo dicitur; quia verò quaedam sunt huiusmodi, palam est. Esse namque hominem con∣uertitur secundum existentiae consequentiam ad veram de se orationem. Nam si est homo, vera est oratio, qua dicitur, quoniam homo est; & si vera est oratio qua dicitur, quia homo est, tunc consequitur hominem esse: est autem vera oratio quidem nequaquam causa quòd sit res, veruntamen videtur quodammodo res causa vt sit oratio vera. Dum enim res est, aut non [unspec B] est, aut vera oratio aut falsa dicatur necesse est; ideoque secundum quinque modos prius alte∣rum altero dicitur. Quis etiam in naturali scientia, aut in metaphysicali saptentia dubiter causas esse priores & superiores apud naturam causatis, puta simplex composito, generans generato, agens acto, & vniuersaliter mouens moto. Quomodo namque aliter demonstra∣rent Deum esse primum, & summum omnium secundum naturam? Quis etiam Theologus nesciat Deum verè & realiter praecessisse mundum & tempus, nec tamen temporaliter, aut se∣cundum aliquam durationem successiuam, & longam veram, & realem, sed tantùm secun∣dum causam & naturam, sicut ostendunt praemissa, 34. parte corollarij primi huius? Hoc idem testatur Boetius, quinto de Consolatione Philosophiae, prosa vltima. Augustinus 12. Confess. 28. sicut eadem pars allegat, & Anselmus de veritate, 12. sicut tricesimo nono pa∣tet. Quot etiam testimonia, tricesimo quinto, & citra copiosè praemissa ostendunt gratiam praecedere opera nostra bona, quod non temporaliter, sed causaliter atque naturaliter opor∣tet [unspec C] intelligi? Quare & Petrus, secundo Sententiarum, Distinct. 26. Bonam, inquit, volun∣tatem fides praeuenit, non tempore, sed causa & natura. Quis etiam negauerit Deum esse pri∣mam causarum, & ipsum prius causaliter, & ideo prius naturaliter agere in actione communi, sicut artificem instrumento, sicuti etiam ex proximo huius patet. Reliquae verò particulae hu∣ius primae partis per haec & huiusmodi faciliter apparebunt. Prima particula secundae partis euidenter consequitur ex hac prima. Sequitur enim, Deus suscitat istum spiritualiter vel cor∣poraliter, ergo iste viuit correspondenter, & non conuertitur; Iste viuit spiritualiter vel corpo∣raliter, ergo Deus suscitat istum sic vel sic. Cùm enim diu continuè vixerit, erit antecedens ve∣rum, & consequens falsum planè, quia Deus nequaquam continuè suscitat iam viuentem, sed in instanti vnico suscitauit. Aliqui quoque viuunt naturaliter, quos Deus non naturaliter suscitat, nec naturaliter suscitauit, sicut illi, qui nunquam erant naturaliter mortui: Aliqui [unspec D] etiam viuunt spiritualiter, quos Deus non sic suscitat, nec etiam suscitauit, sicut sancti Ange∣li, Christus, & forsitan Mater Christi. Deus etiam viuit, qui nun quam fuerat suscitatus; quare ad hoc viuere nullatenus sequitur, quòd Deus hoc suscitet, sed è contra. Ponatur ergo quòd Deus istum prius spiritualiter mortuum, nunc spiritualiter suscitet vitam gratiae inspi∣rando, tunc optimè sequitur, Deus hunc suscitat, ergo hic est viuus, & non conuertitur sicut superius est ostensum, & tamen Deum hunc suscitare est prius secundum naturam, quàm hunc esse viuum: Est enim causa illius; quia enim Deus hunc suscitat, ideo est viuus, & non è contra. Similiter, optimè sequitur, Deus vult suscitare nunc istum, ergo iste est viuus, per decimum huius, & non conuertitur, sicut praecedentia manifestant. Et tamen Deum velle suscitare nunc istum est prius naturâ, quàm istum esse viuum; est enim [cause] illius, causa ef∣ficiens. Similiter optime sequitur; Deus hoc creat, vel vult creare nunc hoc, ergo hoc est & non conuertitur; non enim creat creata continue, sed conseruat, & tamen hoc est prius illo natura, [unspec E] quia causa illius. Similiter optime sequitur; Iste homo habet gratiā, ergo est mundus à peccato mortali, & non conuertitur. Aliquis enim posset esse mundus à peccato mortali, & non ha∣bere gratiam, sicut forte secundum quosdam fuit de primis parentibus ante lapsum, pro ali∣qua morula, quod non habuerunt gratiam neque culpam, vel saltem potuit sic fuisse, & ta∣men habere gratiam est prius naturâ, quia causa illius: Gratia namque purgat peccata morta∣lia, sicut superius est ostensum. Secunda verò particula huius 2. clarissimè sequitur ex hac pri∣ma; quibus patentibus, tertia satis patet. Obijcitur forsitan, quòd Phil. in Praed. ponendo mo∣dos prioris, assignans secundum, dicit illud esse prius secundum naturā, à quo non conuertitur subsistendi consequentia. Non est ita: Dicit enim Philosophus quod illud est prius, quod non conuertitur secundum subsistendi consequentiam, & à quo non conuertitur in eo quod

est consequentia; non tamen dicit, quod illud est prius natura sed potiùs contra dicit. Dicit [unspec A] enim quod quinque sunt modi Prioris, sicut erat superiùs recitatum, scilicet secundum tem∣pus, non conuersionem consequentiae, ordinem, honorabilitatem, & secundum naturam; si tamen secundus esset idem cum quinto, essent quatuor modi tantum. Prima autem particu∣la tertiae partis corollarij praelibati sequitur euidenter ex prima particula secundae partis illius. Nam secundum illam aliquid est prius alio secundum naturam, à quo ad illud aliud tenet consequentia subsistendi; Non potest ergo subsistere sine illo; quod & potest aliter demon∣strari. Deum namque ‖ 2.1264 velle gratificare ingratum, iustificare iniustum, dare ei gratiam & iu∣stitiam facere eum gratum & iustum, est prius naturaliter quia causaliter, quàm ipsum esse gra∣tum & iustum, sicut praehabita docuerunt. Deum etiam velle gratiam creatam esse seu quam∣libet creaturam, & creare ipsam est prius naturâ quàm ipsam esse, quia causa illius, sicut no∣num huius ostendit, & tamen haec sine illis esse non possunt, sicut decimum huius probat, & mutua relatio manifestat. Prius quoque natura est dare quàm recipere, agere quàm pati, [unspec B] mouere quàm moueri, & tamen separari non possunt. Prius similiter naturaliter quia causali∣ter est istum recipere gratiam & habere quàm peccata deleri, sicut superius monstrabatur; si∣cut & prius naturaliter, quia causaliter est aërem recipere lucem & habere, quàm tenebras ef∣fugare, sicut & Solem esse, quàm lucere intra vel extra, supposita dispositione omnimoda requisita; quod & videtur vniuersaliter verum esse de omnibus, quae necessariò & inseparabi∣liter consequitur aliqua propria passio, seu aliquod proprium, aliqua actio, aliquisuè effectus. Si quis verò obijciat, quòd haec est vna communissima regula & maxima generalis, Quic∣quid est prius alio secundum naturam, potest existere sine illo; videtur mihi quod non; Nec occurrit mihi tatio, neque Autoritas, in qua possit securè fundari ita generaliter intellecta: Posset tamen verificari per aliquas exceptiones, sicut regulae Iuristarum, excipiendo scilicet casus praetactos, & alios sicut oportet. Secunda verò particula huius tertiae ex secunda par∣ticula partis secundae consequitur euidenter. Oppositum autem videntur sentire Plato, Ari∣stoteles, [unspec C] & Auerroes Philosophi nominati: Aristoteles namque 5. Metaph. 16. positis mul∣tis modis, quibus aliqua dicuntur priora & posteriora, subiungit; Alia verò secundum na∣turam & substantiam, quaecunque contingit esse sine alijs, & illa non sine illis, qua defini∣tione ••sus est Plato, quibus & concordat Auerroes in commento. Potest dici, quod illud est intelligendum secundum famositatem potiùs,quàm secundum veritatem, & secundum o∣pinionem Platonis; vel aliter quod potest intelligi sicut alia regula similis iam praemissa. Tertia autem particula huius tertiae partis, per tertiam particulam secundae faciliter ostende∣tur. Verùm & aliter dici potest quod multi aequiuocant in prioritate naturae; Aliqui nam∣que magis propriè & profundè loquentes vocant prius secundum naturam, secundum causa∣litatem, sicut prima particula primae partis corollarij praelibati; Alij autem famosè & consu∣etè magis quàm verè, secundum non conuersionem consequentiae, siue secundum conse∣quentiam; alij verò secundum possibilitatem essendi sine alio, non è contra, sicut ex praemis∣sis [unspec D] apparet. Alij adhuc vocant prius secundum naturam, quod prius intenditur à natura, & sic totum dicitur prius parte, & finis illo quod est ad finem: Vnde Philosophus 1. Polit. 1. di∣cit, quod Ciuitas est prior natura quàm domus & vnusquisque. Ampliùs autem & Prius se∣cundum naturam non improbabiliter dici potest perfectius secundum naturam: Haec autem à multis sophisiarum decipulis, à multis Pelagianorum muscipulis, à multis multorum ten∣diculis, in ista materia & alijs pluribus elaqueant, liberant, & praeseruant. Vt autem omnes sagittae pestiferae in Pelagianorum pharetra praeparatae faciliùs retundātur, vlterius aduerten∣dum, quod Poenitentia dupliciter sumitur, sicut etiam poenitere, sicut & credere, & multa si∣milia. Talia namque quandoque significant actionem, seu actum, quandoque verò habi∣tum seu aptitudinem ad agendum: Actionem verò seu actum significant propriè, & maximè vsitatè; transumptiuè autem secundum illam metaphoram, & speciem illam tropi, qua no∣men effectus ad suam causam quandoque transfertur, significant habitum productiuum hu∣iusmodi [unspec E] actionis, seu aptitudinem ad agendum, & est satis creber modus loquendi tam apud vulgares, quàm apud diuersarum scientiarum peritos. Dicimus enim communiter, dicunt{que} Autores similiter, Aquila videt acutè, equus currit velociter, homo ridet, canis latrat, & ita de alijs, quamuis omnino dormiant vel quiescant, non actum, sed habitum seu aptitudinem in∣tendentes, quod in libris de historia Animalium saepissimè reperitur. Quare & Philoso∣phus 2. Eth. 6. Virtutem definiens, & definitionem eius ostendens, Dicendum, inquit, quoniam omnis vittus, cuius vtique fuerit virtus, & id bene habens perficit, & opus eius bene reddit; puta oculi virtus & oculum studiosum facit, & opus eius: Oculi enim virtute bene videmus; similiter & equi virtus & equum studiosum facit, & bonum ad currendum, & feren∣dum

[unspec A] ascensorem, & expectandum bellatores. Si vtique hoc in omnibus ita habet, & hominis virtus erit vtique habitus, ex quo bonus homo fit, & à quo bene suum opus reddit. Cui & con∣cordanter Apostolus, Charitas, inquit, patiens est, benigna est,* 2.1265 omnia suffert &c. 1. ad Cor. 13. Quare & Augustinus de bono coniugij 37. & pòst, multis capitulis docet diffusè, quòd continentia, patientia, & huiusmodi quae propriè sonant in actum, quandoque & apud quos∣dam sunt in opere seu in vsu, quandoque verò & apud quosdam in habitu, non in actu. Sic e∣tiam loquitur veritas ipsa dicens, Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit, qui verò non crediderit, condemnabitur, Marc. 16. quod intelligendum videtur de habitualiter credere,* 2.1266 sci∣licet fidem, id est, habitum fidei habere propter paruulos baptizatos, qui non credunt actua∣liter, sed tantum habitualiter, id est, non habent actum fidei, sed tantummodo habitum, nec damnantur. Quare & Innocentius tertius scribens Arelatensi Episcopo, sicut recitatur Extra,* 2.1267 de baptismo & eius effectu, Maiores recitat, approbando quòd nonnulli concedunt, quòd par∣uuli [unspec B] credunt, non per vsum, sed per habitum fidei quem ‖ 2.1268 suscipimus in baptismo, sicut & alia multa verba secundum communem vsum loquendi, non ad actum, sed ad ‖ 2.1269 aptitudinem refe∣runtur. Cui & concorditer Augustinus, sicut allegatur de consecrat. distinct. 4. Quis autem: Quis, inquit, nescit, credere esse in infantibus ‖ 2.1270 baptizari? non credere autem non baptizari? qui & Epistola 14. ad Bonifacium quaerentem, cùm interrogatur de paruulo baptizato, An credat in Deum, & respondetur, quòd credit, nunquid hoc accipiendum sit pro tunc vel pro futuro, scilicet quòd credet in maiori aetate, respondendo, sic ait; Nil est aliud credere, quam fidem habere; ac per hoc, cùm respondetur paruulum credere, qui fidei nondum habet affectum, respondetur eum fidem habere propter fidei sacramentum, & conuertere se ad Deum prop∣ter conuersionis sacramentum: Qui & de alijs responsionibus pro paruulo redditis, de alijs eius operibus sentit idem: Nec mirum si nomen actus transferatur ad habitum, quia & quan∣doque similis translatio fit è contra, sicut ex 39^o patet. Patet ergo ex praemissis per locum à [unspec C] simili, quòd poenitere & poenitentia, conteri & contritio, & similia, quandoque significant actum seu vsum, quandoque verò significant habitum effectiuum talis actus seu vsus, & ipsum actualiter facientem, habitum scilicet charitatis & gratiae datum gratuito peccatori, vnde be∣nè, iustè, & meritoriè Deum gratuito diligit, & propter eum poenitet de peccatis. Quare & Petrus 4. sent. dist. 14. Imbutos, inquit, vitijs animos exuere, atque emendare virtutis est per∣fectae atque coelestis gratiae, & ideo sane ita potest definiri poenitentia, Poenitentia est virtus,* 2.1271 vel gratia, qua commissa mala, cum emendationis proposito, plangimus, & odimus, & plan∣genda vlterius committere nolumus. Autoritates ergo quamplurimae affirmantes poeniten∣tiam delere peccata, infirmitates sanare, mortuos suscitare, & similia, scuista per poeniten∣tiam fieri, possit iuxta praemissa conuenienter intelligi de poenitentia habituali praedicta, quae est causa poenitentiae actualis: Quare & Glossa super principium distinctionis de poenitentia, pro opinione contraria superiùs allegata, Remissio, inquit, peccatorum praecedit cordis con∣tritionem: [unspec D] Non enim potest quisquam verè conteri, nisi priùs habeat fidem per dilectionem operantem. Dicuntur ergo peccata dimitti per contritionem, hoc est per illud quod facit cor∣dis contritionem, id est, per charitatem. Poenitentia insuper actualis quaedam est formara, quaedam informis; quaedam meritoria, quaedam praeparatoria: De poenitentia autem informi dicitur Sapient. 5. Tunc dicent intra se poenitentiam agentes, &c. & Mat. 27.* 2.1272 Tunc Iudas poe∣nitentia ductus retulit 30. argenteos &c. quibus & occurrunt multa similia in Scriptura: Poe∣nitentia autem actualis formata & meritoria est, quae procedit ex charitate & gratia, ac for∣matur; Informis verò & praeparatoria est quaedam tristitia de peccato, timore poenae, timore incommodi, timore seruili, praecedens temporaliter gratiam, & praeparans peccatorem ad dimissionem peccati, ad operationem boni, & ad receptionem gratiae & poenitentiae saluta∣ris, sicut 37^o docebatur; talis autem poenitentia semper vel plurimum, sicut credo, praecedit gratiam, iustificationem, & veram poenitentiam in adultis: Eiusmodi etiam est omnis displi∣centia, [unspec E] horror, abominatio, detestatio, & improbatio peccatorum, gratiam iustificantem, & veram poenitentiam antecedens. Talis autem poenitentia communiter nascitur ex timore poenae inferni, ex timore incommodi, ex timore seruili: Quare & Dominus hunc timorem velut vtilem peccatoribus imprimit etiam ingeminando, sic dicens; Timete eum qui potest & corpus & animam perdere in gehennam, Matth. 10. & Luc. 12 Timete cum qui postquam occidit habet potestatem mittere in gehennam, ita dico vobis, hunc timete. Vnde & Parab. 15. Per timorem Domini declinat omnis à malo. Et supra 1. Timor Domini principiū sapientiae, quod Beda exponens, sicut allegat Petrus 3. sen. dist. 34. Duo, inquit sunt timores Domini, ser∣uilis qui principiū est sapientiae, & amicalis qui perfectionē sapientiae comitatur; seruilis prin∣cipiū sapientiae est, quia qui post errata sapere incipit, primò, timore corripitur diuino ne punia∣tur,

sed hunc perfecta charitas foras mittit; succedit huic timor Domini Sanctus permanens [unspec A] in saeculum saeculi. Beatus etiam Augustinus exponens illud Psal. 127. Beati omnes qui timent Dominum, loquens de isto duplici timore, quorum vnus est castus & permanet in saeculum saeculi, & alius excluditur charitate, sic ait, Aliqui propterea tantum timent, ne aliquid mali in terra patiantur, nè illis aegritudo ‖ 2.1273 accidat, nè damnum, nè orbitas, nè alicuius amissio chati, nè exilium, nè damnatio carceris, nè aliqua tribulatio, propterea timent & tremunt, adhuc iste timor non est castus; adhuc audi, Alius non in hac terra pati timet, sed geliennas timet; vndè terruit & Dominus, audistis cum Euangelium legeretur, vbi vermis eorum non moritur, & ig∣nis non extinguitur. Audiunt haec homines, & quia verè futura sunt impijs, timent & conti∣nent se à peccato, timent quidem, sed non amant iustitiam: cum autem per timorem se conti∣nent à peccato, fit consuetudo iustitiae, & incipit, quod durum erat, amari, & dulcescit Deus, & iam incipit homo propter ea iustè viuere, non quia timet poenas, sed quia amat aeternitatem. Exclusus est ergo timor a charitate, sed successit timor castus; quis enim timor castus? Secun∣dum [unspec B] quem debemus Fratres mei, intelligere quod dictum est, Beati omnes qui timent Domi∣num, qui ambulant in vijs eius. Qui & exponendo Epistolam primam Iohannis homilia 9^a. Incipiat, inquit, timor, quia initium sapientiae timor Domini: Timor quasi locum praeparat charitati. Cum autem caeperit charitas habitare, pellitur timor qui praeparauit locum; quia sicut vidimus per setam introduci lumen quandò aliquid luminatur; seta prius intrat, quae nisi prius exeat, non succedit lumen; sic primo timor occupat mentem, non ibi autem remanet timor, quae ideo intrauit vt introduceret charitatem. Autoritates ergo quae videntur asse∣rere poenitentiam praecedere & facere iustificationem, & purgationem peccatorum, possunt intelligi de poenitentia informi & praeparatoria, quòd haec facit, quia mouet & excitat, dispo∣nit & praeparat vt haec fiant. Omnia autem ista & istis similia, puta vndè principium mutati∣onis, Conciliator, Medicus, & vniuersaliter omne mutans ad tertiam speciem causae, quae communiter appellatur efficiens, reducuntur, sicut Philos. 2. Phys. 29. & 31. & 5. Metaphys. 2. [unspec C] manifestat. Talis autem videtur fuisse baptismus poenitentiae, quem Iohannes praedicauit in remissionem peccatorum, sicut Luc. 3. recitatur. Super quod verbum Chrysostomus sicut re∣citatur in Glossa, & partim per Pelagianos obijciebatur superius, ita dicit, Cum nondum ob∣lata esset hostia, nec descendisset Spiritus, qualiter erat fienda remissio? quid est ergo quod Lucas dicit, In remissionem peccatorum? Erant siquidem Iudaei ignari, nec culpas proprias perpendebant. Quoniam igitur haec erat causa malorum, vt peccata agnoscerent ad redemp∣torem quaerendum, venit Iohannes hortans illos poenitentiam agere; vt per poenitentiam ef∣fecti meliores atque contriti ad recipiendum veniam satagant. ‖ 2.1274 Aptè ergo cum dixisset, quod venit praedicans baptismum poenitentiae, adiecit In remissionem peccatorum, quasi diceret, Idcirco suadebat illis poenitere, vt subsequentem veniam facilius impetrarent credentes in Christum. Nam nisi poenitentia ducerentur, nequaquam exposcerent gratiam. Vndè bap∣tisma illud nullam aliam habuit causam, nisi quòd praeparatorium erat ad fidem Christi. Hoc [unspec D] idem tenet beatus Gregorius, & alij Catholici tractatores. Quare & Petrus 4. Sentent. dist. 2. sic ait, Baptismum Christi Iohannes suo baptismo praenuntiauit, qui primus baptizasse legi∣tur, sed in aqua, non in spiritu, sicut ipse ait, Ego baptizo vos in aqua in poenitentiam: Sola enim corpora abluebat, à peccatis verò non mundabat. Baptismus verò Iohannis fuit in poe∣nitentiam non in remissionem, baptismus Christi in remissionem; quia Iohannes baptizans homines ad poenitentiam vocabat, & quos baptizabat poenitere docebat, secundum illud; Veniebant ad Iohannem in Iordanem, confitentes peccata sua; sed in baptismo Iohannis non dabatur peccatorum remissio quae data est in Christi baptismo. Ad quid ergo, ex quo non conferebat gratiam, vtilis erat baptismus Iohannis? quia homines vsu baptizandi praepa∣rabat ad baptismum Christi. Quare & similiter Augustinus super illud Psal. 110. Confessio & magnificentia opus eius, tales Autoritates taliter intelligēdas ostendens, Quid inquit, mag∣nificentius quam iustificare impium? sed opus fortasse hominis praeuenit istā magnificentiam [unspec E] Dei, vt cum fuerit peccata confessus, iustificari mereatur. Descendit enim de templo iustifica∣tus publicanus magis quam ille Pharisaeus; quia neque oculos audebat ad coelum leuare, sed percutiebat pectus suum, dicens, Domine, propitius esto mihi peccatori. Haec est magni∣ficentia Domini, iustificatio peccatoris, quoniam qui se humiliat exaltabitur, & qui se exaltat humiliabitur: Haec est magnificentia Domini, quoniam cui plurimum dimittitur, plurimum diligit: Haec est magnificentia Domini, quoniam vbi abundauit peccatum, & superabundauit gratia, sed fortasse ex operibus; Non, inquit, ex operibus, nè fortè quis extollatur; Ipsius enim sumus figmentum creati in Christo, in operibus bonis. Iustitiam enim homo non ope∣ratur nisi iustificatus; Credens autē in eum qui iustificat impium, à fide incepit, vt bona opera

[unspec A] non praecedentia quod meruit, sed consequentia quod accepit, ostendant. Vnde ergo illa confessio? nondum quidem est opus iustitiae, sed delicti improbatio. Ecce ergo secundum Augustinum, quòd confessio peccati iustificationem peccatoris praecedens, non est opus iu∣stitiae, sed tantùm improbatio delicti, abominatio & detestatio peccatorum, quae sine displi∣centia, tristitia, & poenitentia simili nusquam fuit. Verùm ne quis Pelag••anorum hanc saltem confessionem praeparatoriam & informem sibi audeat vendicare, statim subiungit; Sed nec in ipsa de te, homo, glorieris, vt qui gloriatur, in Domino glorietur: Quid enim habes quod non accepisti? Non ergo sola magnificentia qua iustificatur impius, sed & confessio & mag∣nificentia opus eius. Quid ergo dicemus? qui çui vult, miseretur; & quem vult, obdurat: nun∣quid iniquitas apud Deum? absit. Poenitentiam quoque actualem formatam, & meritoriam iustificare iniustum, & delere peccata dupliciter potest intelligi, scilicet antecedenter natura∣liter, & concomitanter ac subsequenter secundum legem statutam. Antecedenter, ita quòd praecedat naturaliter iustificationem, & deletionem peccati, & falsum est, sicut superius est o∣stensum: [unspec B] concomitanter & subsequenter ita, quòd in omni iustificatione peccatoris adulti, & deletionem sui peccati secundum legem praesentem inseparanter concomitetur, & naturiliter subsequatur talis poenitentia actualis, verum est, sicut superius est ostensum. Hoc modo lo∣quitur beatus Iacobus Apostolus in Epistola sua, cap. 2^o. vbi eum Pelagiani superius allegâ∣runt, dicendo hominem iustificari non ex fide tantùm, sed ex operibus etiam extrinsecis, quae magis opera nuncupantut, quia non iustificatur sine illis, id est, non manet iustus * 2.1275 ex sola fi∣de sine operibus, cùm opportunitas, siue necessitas fuerit operandi, quia fides tunc sine ope∣ribus moritur per abscessum charitatis, quae est vita & forma fidei Christianae, quae & semper cùm opus fuerit, operatur, sicut vtrumque praecedentia manifestant. Quare & secundum eum fides per opera consummatur, & viuida conseruatur, & homo iustus seruatur. Intendit enim principaliter ibi refellere haeresim quorundam occasione forsitan illius verbi Dominici; Qui crediderit, & baptizatus fuerit, saluus erit, seu illius dicti Apostolici; Neminem scilicet iusti∣ficari [unspec C] ex operibus, superius allegati, dicentium omnem baptizatum, & credentem in Chri∣stum esse iustum & saluandum etiam sine bonis operibus quibuscunque. Vnde sic ait; Quid proderit, fratres mei, si fidem quis dicat se habere, opera autem non habeat? nunquid fides poterit saluare eum? Si autem frater aut soror nudi sint, & indigeant victu quotidiano, dicat autem aliquis de vobis illis; Ite in pace, calefaciamini & saturamini, non dederit aurem eis quae necessaria sunt corpori, quid proderit? Sic & fides, si non habeat opera, mortua est in se∣metipsa. Tu credis, quoniam vnus est Deus; bene facis; & Daemones credunt & contremis∣cunt. Vis autem scire, O homo inanis, quoniam fides sine operibus otiosa est, vel secundum aliam literam mortua est? Abraham pater noster, nonne ex operibus iustificatus est, offerens Isaac filium suum super altare? Vides quoniam fides cooperabatur operibus illius, & ex ope∣ribus fides consummata est; & impleta est Scriptura, dicens; Credidit Abraham Deo, & re∣putatum [unspec D] est illi ad iustitiam, & amicus Dei appellatus est. Videtis quoniam ex operibus homo iustificatur, & non ex fide tantùm: Sed quis legens historiam Genesis, nesciat Abraham fuisse iustum, & familiarem Dei amicum, priusquam obtulit filium suum, seu potius voluit obtulis∣se. Non fuit ergo ex isto opere iustificatus antecedenter, sed tantùm concomitanter & subse∣quenter, ex isto scilicet opere subsecuto fidem suam & iustitiam, quando necessitas hoc exigit, fidelis & iustus in sua fide & iustitia conseruatus, quam alias perdidisset,* 2.1276 praeceptum Domini contemnendo. Quare & Augustinus super Psal. 31. tractat. primo, volens concordare dictum Pauli ad Rom 4. Si Abraham ex operibus iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum; quid enim dicit Scriptura; Credidit Abraham Deo, & reputatum est illi ad iustiriam, & dictum Iacobi memoratum obijciendo & respondendo, sic ait; Vides, inquit haereticus, quia non ex operibus, sed ex fide iustificatus est Abraham. Faciam ergo quicquid volo, quia etsi bona ope∣ra non habuero, & tantùm credidero in Deum, deputatur mihi ad iustitiam. Respondeo ergo [unspec E] tanquam contra Apostolum, & dico de ipso Abrahā, quòd inuenimus etiam in Epist. alterius Apostoli, qui volebat corrigere homines, qui malè intellexerant istum Apost. Iacobus enim in Epist. sua contra eos, qui nolebant bene operari, de sola fide praesumentes ipsius Abrahae com∣mendauit opus, Paulus fidem. Non sunt sibi aduersi Apostoli; dicit autem opus omnibus no∣tum, Abraham filium suum immolandum Deo obtulit; magnum opus, sed ex fide: laudo su∣perae dificationem operis, sed video fidei fundamentum; laudo fructum boni operis, sed in fide agnosco radicem. Si autem hoc praeter fidem rectam faceret Abraham, nihil illi prodesset qualecunque illud opus esset. Rursum si sic teneret fidem Abraham; vt cùm ei Deus im∣peraret offerre sibi immolandum filium, diceret apud semetipsum; Non facio & tamen credo, quia me etiam contemnentem iussa sua liberat Deus, fides sine operibus mor∣tua

esset, & tanquam radix sine fructu sterilis atque arida remaneret. Quid ergo? nulla [unspec A] opera debemus praeponere fidei, id est, vt ante fidem quisque dicatur benè operari? Er∣go, Fratres, ex fide iustificatus est Abraham; sed si fidem opera non praecesserunt, tamen secuta sunt. Nunquid enim fides tua sterilis erit, si sterilis non es? sterilis non est ipsa, tene fidem operaturus; Dicit enim idem Apostolus fidem quae per dilectionem operatur. Idem de spiritu & litera 20. concordans illud dictum Apostoli per Pelagianos superius allegatum, Factores legis iustificabuntur, ad Rom. 2. cum alio eius dicto, Arbitramur iustificari homi∣nem per fidem absque operibus legis, ad Rom. 3. Neque, inquit, contra seipsum diceret quod ait, Factores legis iustificabuntur, tanquam per opera non per gratiam iustificentur, cùm dicat gratis iustificari hominem per fidem sine operibus legis, nihil aliud volens intelligi in eo quod dicit gratis, nisi quia iustificationem opera non praecedunt. Apertè quippe alibi ait, Si gratiâ, iam non ex operibus, alioquin gratia ••am non est gratia; sed sic intelligendum est, Factores legis iustificabuntur, vt sciamus eos aliter non esse factores legis, nisi iustificen∣tur, [unspec B] non vt iustificatio factoribus accedat, sed vt factores iustificatio praecedat. Quid enim est aliud iustificati quàm iusti facti, ab illo scilicet qui iustificat impium vt ex impio fiat iustus. Si enim ita loqueremur vt diceremus, Homines liberabuntur, hoc vtique intelligeretur eis, qui iam homines essent, accedere liberationem; si autem diceremus, Homines creabuntur, non vtique intelligeretur eos creari qui erant, sed ipsa creatione homines fieri; Ita si dictum esset, Factores legis honorabuntur, non rectè intelligeremus, nisi honorem illis, qui iam es∣sent factores, legis accedere; cùm verò dictum est, Factores legis iustificabuntur, quid aliud dictum est, quam iusti iustificabuntur? Factores enim legis vtique iusti sunt; ac per hoc tan∣tundem est ac si diccretur, Factores legis creabuntur, non qui iam erant, sed vt sint, vt sic intelligerent etiam Iudaei legis auditores, indigere se gratia iustificatoris, vt possent esse facto∣res. Simili quoque modo dicuntur peccata per oris confessionem dimitti, sicut secunda secta mediantium ostendebat, quod tamen non potest intelligi antecedenter tempore nec natura; [unspec C] ita videlicet quòd oris confessio antecedat tempore vel natura dimissionem peccatorum mortalium quoad culpam, sicut & contra eandem fuit ostensum, sed concomitanter & sub∣sequenter secundum legem statutam, quia videlicet ad iustificationem iniusti, & conserua∣tionem iustitiae, oportet secundum legem Ecclesiae, si facultas affuerit, quod oris confessio subsequatur; alioquin propter contemptum ••edeunt peccata priùs in contritione & proposi∣to confitendi deleta; redeunt, inquam, verè vel imputabiliter, seu aequè ponderanter secun∣dum reatum, vel etiam praeponderanter propter aggrauationem noui contemptus adiuncti. Hoc modo similiter dicuntur peccata in adultis per baptismum remitti: Quis enim catholi∣cus dubitat omnes peccatores magnos & paruos in remissionem peccatorum communiter baptizari, sicut baptisma in remissionem peccatorum est communiter institutum? Quis enim non profitetur Concilium Nicenum, quod pro tota Christi Ecclesia & singulis filijs eius di∣cit, Confiteor vnum baptisma in remissionem peccatorum? Multi tamen adulti ante bap∣tismum [unspec D] aquae seu fluminis, in baptismo flaminis credendo in Christum, & in baptismo poeni∣tentiae à peccatis omnibus sunt mundati, sicut superius contra secundam sectam mediantium monstrabatur: Isti ergo baptizantur in remissionem peccatorum, non antecedenter, sed subse∣quenter modis praedictis. Adhuc autem poenitentiam actualem iustificare iniustum, & de∣lere peccata potest habere duplicem intellectum, scilicet effectiuè vel ostensiuè, manifestati∣uè, seu etiam significatiuè. Actualis namque poenitentia, & maxime qualis in Ecclesia cele∣bratur, ostendit, manifestat, & est signum quod poenitens iustificatur, & quod eius peccata sunt deleta: Sic enim communiter & catholicè dicimus per oris confessionem, & potesta∣tem clauium, scilicet absolutionem sacerdotis peccata dimitti, sicut secunda secta, & tertia me∣diantium demonstrabant, quod tamen non potest intelligi proprie, effectiue, sicut contra eas∣dem superiùs est ostensum, sed manifestatiue & significatiue: Manifestant enim, & sunt sig∣na in foro Ecclesiae quod peccata sunt dimissa confessis & absolutis secundum leges Ecclesiae [unspec E] constitutas. Quare & de poenitentia dist. 1. postquam valide est probatum, peccata per gra∣tiam ante confessionem dimitti, subiungitur; fit itaque confessio ad ostensionem poeniten∣tiae, non ad impetrationem veniae; & sicut circumcisio data est Abrahae in signum iustitiae non in causam iustificationis, sic confessio offertur Sacerdoti in signum veniae acceptae, non in causam remissionis accipiendae. Quare & Glossa super principium illius primae distinctio∣nis, recitata opinione dicente, quod sola cordis contritio non delet peccata, vbi copia Sacer∣dotis habetur, subiungit; sed quicquid dicat, dic quod nec cordis contritione, nec oris confes∣sione peccata dimittuntur, sed tantum gratia Dei; sed ipsa cordis contritio signum est pecca∣ta esse dimissa, sicut exterior satisfactio est signum cordis contritionis. Cui & concorditer

[unspec A] Petrus 4. sent. dist. 17. Confessio, inquit, est testimonium conscientiae Deum timentis.* 2.1277 Huic & consonat illud superius allegatum, quod Christus praecepit leprosi mundato ostendere se Sacerdotibus, & offerre pro emundatione sua non impetranda sed habita, quod praecepit Moses in testimonium illis; non dixit in efficientiam, sed in testimonium, & signum mun∣ditiae consecutae. Quare & congruè Leuit. 14. vbi traditur ritus leprosi mundandi, praecipitur quòd leprosus mundandus adducatur ad Sacerdotem; qui cùm inuenerit lepram esse mun∣datam, praecipiet ei vt offerat haec & illa, vt sic qui mundus est, iure purgetur. Sed quomodo mundatur nouiter seu purgatur, cuius lepra iam priùs est mundata, & mundata inuenta, nisi quia mundatus, seu mundus purgatus, seu purus ostenditur iudicio Sacerdotis: Certum est enim Sacerdotes legales, leprosos nequaquam miraculosè & effectiuè mundasse, sed munda∣tos per priùs seu mundos tantummodo indicasse, quod & planè exprimunt verba legis, Cùm, [unspec B] inquit lex praetacta, Sacerdos inuenerit lepram esse mundatam, faciet haec & illa. Qui etiam modus loquendi supra ciusdem 13. expressius & saepius inuenitur, vbi traduntur leges de eo quod apparet, sed dubitatur esse leprosus, quòd debet adduci ad Sacerdotem, & secundum eius iudicium reputari mundus vel immundus: vbi & in casu quo iudicabitur esse mundus, quandoque dicit quòd mundabit eum Sacerdos, id est, mundum iudicabit; quandoque quòd talis mundabitur, id est, mundus iudicabitur, sicut planum est, & Glossa testatur. Quare & textus satis planè seipsum exponens in casu praedicto, quandoque dicit quòd considerabit eum Sacerdos, & mundum esse decernet, quandoque verò quòd pronunciet eum mundum. Vbi etiam in casu quo debet iudicari immundus, quando{que} dicit, quòd contaminabit eum Sa∣cerdos, id est, secundum Glossam, contaminatum iudicabit; & quandoque dicit expressiùs quòd talem teneri a lepra iudicabit; quandoque verò quòd Sacerdotis iudicio polluetur, & inter immundos reputabitur. Quod & planè testatur autoritas beati Hieronymi contra se∣ctam tertiam allegata. Quare & Petrus 4. sentent. distinct. 18. Aliter, inquit,* 2.1278 soluit Deus [unspec C] vel ligat, aliter Ecclesia. Ipse enim per se tantùm ita dimittit peccatum, quia & animam mundat ab omni interiore macula, & à debito aeternae mortis soluit; Non autem Sacerdoti∣bus hoc concessit, quibus tamen praebuit potestatem ligandi & soluendi, id est, ostendendi homines esse ligatos & solutos. Vnde & Dominus leprosum sanitati prius restituit per se, deinde ad Sacerdotes misit, quorum iudicio ostenderetur mundatus. Item & Lazarum iam viuificatum obtulit discipulis soluendum, quia etiamsi aliquis sit apud Deum solutus, non tamen in facie Ecclesiae solutus habetur, nisi per iudicium Sacerdotis. In soluendis igitur culpis vel retinendis ita operatur Sacerdos Euangelicus & iudicat, sicut olim legalis in illis qui contaminati erant lepra, quae peccatum figurat, idque iuris & officij habent Sacerdotes Euangelici, quod olim habebant legales sub lege in curandis leprosis. Hi ergo dimittunt peccata vel retinent, dum dimissa à Deo vel retenta iudicant vel ostendunt. Similiter etiam loquitur Augustinus de spiritu & litera 20. vbi posita vna expositione illius Apostolici dicti ad [unspec D] Romanos, Factores legis iustificabuntur, superiùs recitata, subiungens secundam, sic ait,* 2.1279 Aut certe ita dictum est, Iustificabuntur, ac si diceretur, Iusti habebuntur, iusti deputabuntur, sicut dictum est de quodam, Ille autem volens iustificare se, id est, vt iustus haberetur, & depu∣taretur. Vnde aliter dicimus, Deus sanctificat sanctos suos; aliter autem sanctificetur nomen tuum. Illud ideo quia ipse illos facit sanctos esse qui non erant sancti; Hoc autem ideo, vt quod semper apud se sanctum est, sanctum etiam ab hominibus habeatur, id est, sanctè timea∣tur. Ad similem ergo modum loquendi non incongruè potest dici, quòd conti itio seu poeni∣tentia actualis iustificat impium, & delet peccata, scilicet ostensiuè, manifestatiuè, seu etiam significatiuè, licet non propriè effectiuè. Ampliùs autem poenitentiam actualem delere pecca∣tum, potest intelligi quantum ad culpam, vel quantum ad poenam, seu satisfactionem debitam, seu statutam. Quis enim ignorat peccatorem debitè poenitentem, & autoritate clauium à pec∣cato solutum eadem autoritate ad poenam & satisfactionem ligari? Quanquam igitur peccator [unspec E] per infusionem gratiae statim immediatè iustificetur, & à peccato purgetur quantū ad culpam seu maculam, manet tamen obligatus ad poenam temporalem, & ad satisfactionem congruam faciendam. Contritio autem & poenitentia interior & exterior, puta, confessio, erubescentia, ieiunium, oratio, & eleemosyna est pars huius poenae & satisfactionis praedictae. Contritio ta∣men & poenitentia interior posset esse tanta, tam vehemens, tam intensa, quòd ipsa plenè suffi∣ceret sine alia poenitentia aut satisfactione extrinseca facienda. Rationabiliter ergo dici po∣test, contritionem & poenitentiam actualem iustificare iniustum & delere peccata, quan∣tum ad solutionem poenae & satisfactionis debitae pro peccato. Dicitur enim peccator iusti∣ficari, & purgari à peccato per satisfactionem & opera satisfactoria, puta per ieiunium, per orationes, per eleemosynas, & similia, sicut quarta secta mediantium recitat, cùm tamen

certum sit, peccatum quantum ad culpā & maculam prius esse dimissum, sicut contra eandem [unspec A] fuit ostensum, quod ideo debet intelligi modo dicto. Sic autem loquitur lex, imò Dominus in lege, Leuit. 4. & 5. frequenter dicendo, si quis peccauerit hoc modo vel illo, offerat hoc vel illud, togabitque pro eo Sacerdos, & dimittetur ei. Vbi & primo capitulo praecipitur, quòd anima quae peccauerit tali modo, agat poenitentiam de peccato, & offerat hoc vel illud rogabit{que} pro eo Sacerdos & pro peccato eius, & dimittetur ei; & infra magis expressè iube∣tur quòd anima inferens damnum in rebus sanctificatis Domino, in rebusuè proximi, resti∣tuat integrè cuncta ablata, & insuper quintam partem, ofieratque arietem immaculatum de gregibus Sacerdoti, iuxta mensuram & aestimationem peccati, qui orabit pro eo, & dimitte∣tur ei pro singulis quae faciendo peccauit. Huic & consonat, quòd contriti, confessi, & ab∣soluti, quare & perfectè mundati à culpis & maculis peccatorum, adhuc pro satisfactione à Sacerdotibus eis iniuncta, dicendo frequenter orationem dominicam, orant Patrem Coele∣stem, dicentes, Dimitte nobis debita nostra, vel sicut Luc. 11. recitat, dimitte nobis peccata [unspec B] nostra. Dimitte, inquimus, nobis debita nostra siuè peccata, quantum scilicet ad offensam tuam & iram, quantum ad punitionem & satisfactionem, quae prius dimisisti quantum ad ma∣culam siuè culpam. Quare & Anselmus 1. Cur Deus homo 20. dialogizando sic ait, Quid est quod dicimus Deo, dimitte nobis debita nostra, & omnis gens orat Deum, quem credit, vt dimittat sibi peccata: Si enim soluimus quod debemus, cur oramus vt dimittat? Nunquid Deus iniustus est, vt iterum exigat quod solutum est? Si autem non soluimus, cur frustra ora∣mus vt faciat, quod quia non conuenit facere non potest, aut qui non soluit frustra dicit dimit∣te;* 2.1280 qui autem soluit, supplicat, quoniam hoc ipsum pertinet ad solutionem vt supplicet. Huic quo{que} concordat quod refert beatus Gregorius super Euangelia homilia 34. de quodam no∣mine Victorino, qui erat opulentae substantiae & peccator, sed reatus sui consideratione com∣punctus, erexit se contra se, mundi huius omnia dereliquit, Monasterium petijt; in quo nimi∣rum Monasterio tantae humilitatis, tantae{que} sibi districtionis extitit, vt cuncti fratres, qui illic [unspec C] ad amorem diuinitatis exercuerant, suam cogerentur vitam despicere, dum illius poenitenti∣am viderent. Studuit nam{que} toto mentis annisu cruciare carnem, proprias voluntates frange∣re, furtiuas orationes quaerere, quotidianis se lacrymis lauare, despectum sui appetere, oblatam à fratibus venerationem timere. Hicita{que} nocturnas fratrum vigilias praeuenire consueuerat, & quia mons in quo Monasterium situm est ex vno latere in secretiori parte prominebat, illic consuetudinem fecerat ante vigilias egredi, vt se quotidiè in fletu poenitentiae quanto secretius tanto liberius mactaret: Contemplabatur nam{que} districtionem venturi iudicij sui, & iam ei∣dem iudici concordans puniebat in lacrymis facinoris sui reatus. Quadam autem nocte, ex∣plorante & vidente Abbate Victorino, in secreto montis latere diu in oratione prostrato, lux coelitus diffundebatur subito super eum, tanta{que} claritas ibi se sparsit, vt tota pars regionis illi∣us ex ipsa candesceret; Vox etiam pariter venit dicens, Dimissum est tibi peccatum tuum. Ad∣huc autem iuxta distinctionem praemissam potest elici alia consequenter. Poenitentiam siqui∣dem [unspec D] actualem iustificare iniustum, potest intelligi vel quantum ad deletionem maculae pec∣cati seu culpae, vel quantum ad plenam reconciliationem Deo offenso, & reformationem ple∣nariam status sui. Dimisso nam{que} peccato cu••piam quoad culpam, adhuc remanet Deus ei ira∣tus; vult enim adhuc ei punitionem seu poenam satisfactoriam pro peccato. Ira nam{que} Dei si∣cut dicebatur 25. primi, & turba Doctorum testatur, non est aliqua commotio, turbatiouè ip∣sius, sed tantum voluntas puniendi, & eius effectus, ipsa videlicet punitio siuè poena. Quod benè aduertens Propheta, & plangens, sic ait, Deus conuerte nos &c. Domine Deus virtutum quous{que} irasceris super orationes serui tui, scilicet iam cōuersi; Cibabis nos pane lacrymarum, & potum dabis nobis in lacrymis in mensura? Psal. 79. In mensura, scilicet poenae contra mē∣suram culpae, sicut Esaiae 27. dicitur, & praecedentia manifestant. Quare & August. exponens versum Psalmi, de ira Dei praemissum, sic ait, Irascebaris in orationem inimici tui, & adhuc iras∣ceris [unspec E] in orationem serui tui. Conuertisti nos, agnouimus, & adhuc irasceris in orationem serui tui. Ita planè irasceris vt Pater, corrigens; non vt iudex, damnans. Ne putes iam transisse iram Dei quia conuersus es; transijt à te ira Dei, sed nè damnet in aeternum; flagellat autem non parcit, quia flagellat omnem filium quem recipit, sed tamen quamdiu irasceris in ora∣tionem serui tui, non iam inimici tui? quamdiu sic cibabis nos, & caetera supradicta? Nec etiam peccator, peccato dimisso, statim habet reformationem plenariam status sui, sicut euidenter sequitur ex praedictis; adhuc etiam remanet debitor poenae, & satisfactionis debitae pro peccato. Habet quoque vt plurimum quandam infirmitatem ex peccato contra∣ctam, scilicet facilitatem ad malum & difficultatem ad bonum. Ad reformationem ergo ple∣nariam impetrandam, valet contritio & poenitentia interior, & exterior poenitenti, sicut se∣quitur

[unspec A] ex praemissis, sicuti etiam testatur Bernardus de gratia & libero arbitrio,* 2.1281 24. superius recitatus. Quare & Augustinus de vera & falsa poenitentia, 17. Studeat, inquit, quisque delicta corrigere, vt post mortem non oporteat poenam tolerate: Quaedam enim peccata sunt, quae sunt mortalia, & in poenitentia sunt venialia, sed non statim sanata; Saepè enim quidam aeger moreretur, si non medicaretur, nec statim sanatur; languet victutus, qui erat moriturus. Et supra 13. Peccatum fit veniale per confessionem quod erat criminale in operatione; & si non statim purgatur, fit tamen veniale quod commiserat mortale. Dicitque Anselmus, 1. Cur Deus homo, 25. Beatitudinem nulli dari debere, nisi illi cui penitùs dimissa sunt peccata, nec hanc dimissionem fieri nisi debito reddito quod debetur pro peccato secundum magnitudi∣nem peccati. Innuit ergo planè quòd peccatum dimittitur aliquatenus, sed non penitùs, par∣tialiter, non totaliter, diminutè, non plenè ante solutionem plenariam totius debiti pro pecca∣to. Per haec autem & huiusmodi diuina gratia inspirante, autoritates praemissae & aliae similes, [unspec B] quae videntur istam sententiam impugnare ad concordiam reducentur, omnes Pelagianorum argutiae dissoluentur, & omnes obiectiones aliae sopientur. Porrò licèt peccarum per infusio∣nem gratiae ante naturaliter contritionem, confessionem, absolutionem, & satisfactionem plenariam, quantum ad culpam & maculam deleatur, sicut superius est ostensum: remanet tamen peccator obligatus ad satisfactionem plenariam & debitam pro peccato, sicut supe∣rius est ostensum. Contritio autem, confessio, absolutio, seu absolutionis debita quaesitio, & receptio, & quaelibet operis satisfactio est satisfactoria quoquomodo, quia partialiter vel to∣taliter pro peccato, valetque ad meritum, ad humilitatem, ad cauendum peccatum, & ad car∣nem belligeram subiugandum. Nihil ergo horum est superfluum, inutile, otiosum, sicut superius est obiectum. Quare & Augustinus de vera & falsa poenitentia, 13. Erubescentia, in∣quit, ipsa partem habet remissionis. Ex misericordia enim hoc praecepit Dominus, vt nemo poeniteret in occulto. In hoc enim quòd per seipsum dicit sacerdoti, & erubescentiam vincit [unspec C] timore offensi, fit venia criminis. Fit enim veniale per confessionem quod erat criminale in operatione; & si non statim purgatur, fit tamen veniale quod commiserat mortale. Multum enim satisfactionis obtulit, qui erubescentiae dominans, nihil eorum quae commiserit, nuntio Dei denegauit. Et quoniam verecundia magna est poena, qui crubescit pro Christo, dignus fit misericordia. Vnde patet, quòd quanto pluribus confitebitur in spe veniae turpitudinem criminis, tanto faciliùs gratiam consequetur remissionis: Ipsi enim sacerdotes plus possunt proficere, plus confitentibus parcere, quibus crimen remittit Dominus. Quamobrem & Pe∣trus, 4. Sent. dist. 17. vlt. Si, inquit, quaeritur ad quid valet confessio, cùm in contritione iam deletum fit peccatum; dicimus quòd quaedam punitio est sicut satisfactio operis. Per confessi∣onem etiam intelligit sacerdos qualiter debeat iudicare de crimine, per eam quo{que} peccator fit humilior & cautior. Cui & concorditer Glossa super principium distinct. De poenit. quaerit ad quid poenitentia exterior, & confessio est necessaria, cùm peccatum sit prius dimissum per [unspec D] confessionem, siue per contritionem, & respondet; Hoc fit ad humilitatem & ad iustitiam ex∣ercendam, & vt satisfaciat Ecclesiae quam laesit, & vt ipse & alij reddantur cautiores. Et sub∣dit; Si autem subtiliter intueatur, gratiae Dei, non contritioni est attribuenda remissio peccato∣rum Vnde euidenter apparet, quòd Glossator non dicit illud quod erat allegatum superius, pro parte contraria, ex hac Glossa, secundum sententiam propriam & subtilem, & etiam quia tunc planè contradiceret sibi ipsi, sicut praecedentia manifestant, sed secundum opinionem ali∣orum communem, & inter omnes, communiteruè loquentes famosam. Nec quisquam, quae∣so, Theologus me causetur eo quòd glossulam istam non Theologicā ita tractem. Pelagiani namque obijciunt cam mihi, quod ergo malum ipsos gladio proprio referire? Graecis enim ac barbaris, sapientibus quoque & insipientibus debitor sum effectus, neque ignoro, quoniam quod stultum est Dei sapientius est hominibus, & quod infirmum est Dei fortius est homini∣bus aliquibus aliquando: qui verò aliter senserit, loquatur ipse sapientiam inter perfectos, [unspec E] det solidum cibum prouectis. Mecum agitur multum benè si Christi paruulis lac ministrem, si declaratio sermonum meorum illuminet, & det paruulis intellectum. Vtinam omnibus omnia ita fiam, vt omnes lucrifaciam veritati. Quod verò arguebatur superius, cùm poeni∣tere sit in hominis libera ‖ 2.1282 potestate, potest accepta gratia minimè poenitere, & ita esse iustifica∣tus & iustus sine quacun{que} poenitentia post vel ante. Fortè, bene concludit de potentia abso∣luta; posset enim fortassis Deus omnipotens ita iustificare adultum per habitum sine actu, si∣cut iustificat paruulos baptizatos & sanctificatos in ventre: secundum legē autem iam positam non concludit, cuius causam existimo, quia actus contritionis non fit à solo homine, nec an∣tecedenter ab homine cum Deo, sed à Deo antecedenter cum homine, sicut corollarium 41. docet. Deus enim in sanctitate magnificus, quandocun{que} inspirat peccatori adulto habitū cha∣ritatis

& gratiae, aspirat & actum, quem & per suam infrustrabilem voluntatem, sicut decim. [unspec A] huius docet, in homine & cum homine, sed prius naturaliter homine irresistibiliter, & inde∣fectibiliter operatur. Ista quoque sententia nequaquam euacuat clauium potestatem: Po∣testas namque & vsus earum ad multa & magna in foro priuato & publico se extendit, primo ad indicationem & notificationem verae absolutionis à peccato impensae à Deo, sicut superi∣us dicebatur, dum tamen fiat conformiter absolutioni diuinae, & iudicio Ecclesiae triumphan∣tis, concorditer quoque conditioni seu merito absoluti sicut praecedentia manifestant. Vn∣de & Augustinus de vera & falsa poenitentia 13. Dixit, inquit, Dominus, Quodcunque sol∣ueris super terram, soluetur in caelis, hoc est, ego Deus & omnes ordines caelestis curiae, & omnes sancti in gloria mea laudant nobiscum & confirmant quos ligatis & soluitis; Non dix∣it, quos putatis ligare & soluere, sed in quos exercetis opus iustitiae & misericordiae, alia ope∣ra vestra in peccatores non cognosco. Dicitque Gregorius homilia 26^a. super Euangelium, exponendo illud Ioannis praemissum, Quorum remiseritis peccata, &c. quod saepè agitur, vt [unspec B] ille qui iudicij locum tenet, vel damnet immeritos, vel alios ipse alligatus soluat, saepè in sol∣uendis ac ligandis subditis suae voluntatis motus, non autem causarum merita sequitur; vn∣de fit vt ipsa hac alligandi & soluendi potestate se priuer, qui hanc pro suis voluntatibus, & non pro subiectorum moribus exercet; saepè fit vt erga quemlibet proximum odio vel gra∣tia moueatur pastor: Iudicare autem dignè de subditis nequeunt, qui in subditorum causis sua vel odia, vel gratiam sequuntur. Vnde rectè per Prophetam dicitur, Mortificabant a∣nimas quae non moriuntur, & viuificabant animas quae non viuunt: Non morientem quippe mortificat qui iustum damnat, & non victurum viuificare nititur, qui reum à supplicio sol∣uere conatur: Causae ergo pensandae sunt, & tunc ligandi atque soluendi potestas exercen∣da: videndum quae culpa, aut quae sit poenitentia secuta post culpam, vt omnipotens Deus quos per compunctionis gratiam visitat, illos pastoris sententia absoluat. Tunc enim vera est absolutio praesidentis, cùm interim arbitrium sequitur Iudicis; quod bene quatriduani [unspec C] mortui resuscitatio illa significat, quae videlicet demonstrat, quia priùs Dominus mortuum vocauit, & viuificauit dicens; Lazare, veni foras, & postmodum is qui viuens egressus fue∣rat a discipulis est solutus, sicut scriptum est, Cumque egressus esset qui fuerat ligatus insti∣tis, tunc dixit discipulis, Soluite, & sinite abire: Ecce illum discipuli iam viuentem soluunt, quem magister iam resuscitauerat mortuum; Si enim discipuli Lazarum mortuum soluerent, faetorem magis ostenderent, quam virtutem. Ex qua consideratione intuendum est, quod il∣los nos debemus per pastoralem autoritatem soluere, quos Autorem nostrum cognoscimus per suscitantem gratiam viuificare; quae nimirum viuificatio ante operationem rectitudinis in ipsa iam cognoscitur confessione peccati. Quare & Petrus 4. sent. dist. 18. Quomodo, in∣quit, verum est, Quodcunque solueris super terram erit solutum & in caelis, & quodcunque ligaueris, &c. Aliquando enim ostendunt Sacerdotes solutos vel ligatos, qui non sunt tales [unspec D] apud Deum, & respondit; Sed intelligendum est hoc in illis quorum merita solui vel ligari postulant. Tunc enim sententia Sacerdotis, iudicio Dei, & totius caelestis curiae approbatur & confirmatur, cùm illa ex discretione procedit, vt reorum merita non contradicant. Quos∣cunque ergo soluunt vel ligant, adhibentes discretionis clauem, reorum meritis soluuntur vel ligantur in caelis, id est, apud Deum, quia in iudicio diuino sententia Sacerdotis sic pro∣gressa approbatur, & confirmatur. Secundò, Sacerdotes Ecclesiastici aliquos verè ligant, & soluunt, aliquos scilicet notoriè criminosos arcendo à communione Sacramentorum Eccle∣siae, & cosdem reconciliatos ad eadem admittendo: Licet enim talis gratia Dei praeuentus poeniteat, & verè absoluatur à peccatis omnibus coram Deo, non tamen recipietur ad Eccle∣siastica Sacramenta nisi emundatus & absolutus iudicio Sacerdotis. Hoc autem bene apparet de publicè peccantibus, & ideo publicè poenitentibus, in capite ieiunij de Ecclesia patenter eiectis, & peracta poenitentia in caena Domini reassumptis. Quod & bene figurabatur in La∣zaro notoriè mortuo & sepulto, quem Dominus per se primitus suscitauit, deinde praecepit [unspec E] discipulis, vt eum adhuc ligatum soluerent, sinerentque abire Ioan. 11 euidenter ostendens quod notoriè mortuus per peccatum, licet Christo vocante per gratiam reuiuiscat, debet ta∣men venire foras per oris ianuam, confitendo, & solui, id est, absolui à vinculo quo apud Ecclesiam tenebatur, & permitti libere abire, libertate Ecclesiae militantis. Vnde Augusti∣nus primae partis super Iohan. sermone 49. hunc locum exponens, quid, inquit, hoc signi∣ficat? ••ndocontemnis, mortuus iaces, sepultus iaces, quando confiteris, procedis quid est procedere, nisi ab occultis velut exeundo manifestati. Sed vt confitearis Deus facit, mag∣na voce clamando, id est magna gratia vocando; ideo cùm processit mortuus adhuc ligatus, confitens & adhuc reus, vt soluerentur peccata eius ministris, hoc dixit Dominus; Soluite

[unspec A] eum & sinite abire: Quid est, soluite, & sinite abire? quae soluerits in terra, soluta erunt in cae∣lo. Qui & de verbis Domini serm. 8. postquam per exemplum de Lazaro ostendit confitentē peccatum priùs esse suscitatum à Domino, sicut superiùs pleniùs recitatur, opponendo, & re∣spondendo subiungi; dicet ergo aliquis, Quid prodest Ecclesia, si iam confessor voce Domi∣nica resuscitatus prodit? Quid prodest Ecclesia confitenti, cui Dominus ait, Quae solueritis in terra, soluta erunt & in caelo? Ipsum Lazarum attende, Cum vinculis prodijt, iam viuebat confitendo, sed nondū liber ambulabat, vinculis irretitus. Quid ergo facit Ecclesia, cui dictum est, Quae solueritis soluta erunt, nisi quod at Dominus continuo ad discipulos, Soluite illum & sinite ‖ 2.1283 ire. Dicit{que} Alchinus sicut recitatur in Glossa super Iohan. 11. Christus ergo suscitat, quia interius per seipsum viuificat; soluunt discipuli, quia per ministerium Sacerdotum absol∣uuntur viuificati. Tertiò Ecclesiastici Sacerdotes possunt verè ligare vinculo excommunicati∣onis, & soluere in Ecclesia militante à communione Sacramentorum & fidelium separando [unspec B] & reconciliando, in tantum quòd licet constet Ecclesiae de aliquo excommunicato, quòd verè poenituit, & quod per eum non stetit, quò minus reconciliaretur Ecclesiasticae vnitati, & sic de∣cessit, quare & quòd sit absolutus veraciter coram Deo & in Ecclesia triumphante; non debet haberi pro filio Ecclesiae militantis, donec per eam fuerit absolutus, sicut & docet expressè In∣nocent. Papa, Extra, de sent. excomm. A nobis est saepè quaesitum. Vbi de tali excommunica∣to & mortuo ita scribit, Contingit interdum, vt qui ligatus est apud Deum, apud Ecclesiam sit solutus, & qui liber est apud Deum, Ecclesiastica est sententia innodatus. Vinculum ergo quo peccator ligatus est apud Deum, in culpae remissione dissoluitur. Illud autem quo liga∣tus est apud Ecclesiam, cùm sententia remittitur, relaxatur; quod in suscitatione Lazati ser∣mo Euangelicus manifestat, quem priùs Dominus suscitauit, & Apostolis praecepit postmo∣dum soluere suscitatum. Vnde quantumcunque se quis iuramento praestito, quòd Ecclesiae mandato pareret, humiliare curauerit, quantacunque poenitentiae signa praecesseriat, si ta∣men [unspec C] morte praeuentus, absolutionis non poterit beneficium obtinere, quamuis absolutus a∣pud Deum fuisse credatur, nondum tamen habendus est apud Ecclesiam absolutus: Potest tamen & debet ei Ecclesiae beneficio subuemri, si de ipsius viuentis poenitentia per euidentia signa constiterit, defuncto etiam absolutionis beneficium impendatur. Quartò Ecclesiastici Sacerdotes possunt verè ligare & soluere poenitentias varias grauiores veileuiores poeniten∣tibus iniungendo, iniunctas mitigando, mutando, & fortassis per Indulgentias de immenso thesauro Ecclesiae omnem exteriorem poenitentiam misericorditer relaxando, possuntque forsitan ex amplissima misericordia Domini absoluere poenitentes ab omni poenitentia, & poena extrinseca in praesenti, vel in futuro debita pro peccato. Quare & Augustinus de vera & falsa poenitentia 13. Ipsi, inquit, Sacerdotes possunt confitentibus ‖ 2.1284 parcere, quibus crimen remittit Dominus. Lazarum enim de monumento iam suscitauit, obtulit discipulis soluen∣dum, per hoc ostendens potestatem soluendi concessam Sacerdoti: Dixit enim, Quodcun∣que [unspec D] solueris super terram, soluetur in caelis; hoc est, Ego Deus, & omnes ordines caelestis cu∣riae, & omnes sancti in gloria mea laudant nobiscum, & confirmant quos ligatis & soluitis; non dixit, Quos putatis ligare & soluere, sed, in quos exercetis opus iustitiae & misericordiae, alia opera nostra in peccatores non cognosco. Quinto Ecclesiastici Sacerdotes vere absol∣uunt ab obligatione qua peccator, opportunitate concessa, tenetur secundum legem in Eccle∣sia positam confiteri Sacerdoti sua peccata, & absolui ab eo: Hoc enim semel facto, non tene∣tur vlteriùs sic facere de eisdem. Sextò Ecclesiastici Sacerdotes absoluunt veraciter & finaliter quodammodo à peccatis, quia iuxta praemissa, licet peccata per infusionem gratiae deleantur ante confessionem, & absolutionem obtentam, tamen nisi peccator, habita facultate, postca confiteatur & absoluatur, reuertuntur quodammodo & nouiter imputantur, imò & propter contemptum clauium aggrauantur. Septimò potestas clauium, absolutio Sacerdotis, & poe∣nitentiae Sacramentum valet ad augmentum gratiae consequendum, quod debet non medio∣criter [unspec E] quemlibet excitare ad saepissimè confitendum. Haec namque secundum Augustinum, vt recitat Petrus 4. sent. dist. 1. est distantia Sacramentorum veterum & nouorum, quòd illa tan∣tum promittebant, & significabant, haec autem dant salutem. Eodemque modo videtur esse de baptismo poenitentiae, sicut de baptismo aquae; sed baptismus aquae confert adulto priùs baptizato Spiritu Sancto, & accedenti in gratia, augmentum gratiae & virtutum dicente Hie∣ronymo sicut Petrus allegat 4. sentent. distinct. 4. Fides quae fideles facit in aquis baptismi datur, vel nutritur, quia non habenti ibi datur, & iam habenti vt plenius habeatur, quod & te∣net ibi Petrus expressè. Quare & octauo, valet ista potestas, ad diminutionem & repressio∣nem concupiscentiae, fomitisque peccati: Docente namque Augustino Enchirid. penult. & alibi multis locis, Charitate crescente minuitur cupiditas & decrescit. In baptizato quoque

primo baptismo flaminis, cùm postea recipit baptismum in aqua, debilitatur fomes peccati, [unspec A] sicut 4. sentent. Petri distinct. 4. docetur, cur ergo non similiter in baptismo poenitentiae sen∣tiendum? Iste quoque effectus deberet excitare non modicum ad creberrimè confitendum. Ad illud autem quod arguebatur superius, Si poenitentia est Sacramentum, est signum sactae rei ipsam sequentis: quidam respondent sicut recitat Petrus 4. Sent. dist. 23. hoc non esse ve∣rum de Sacramento poenitentiae, sicut nec semper in alijs Sacramentis, quae efficiunt quod fi∣gurant. Quibus & concorditer ipse Petrus super eodem dist. 4. quaerendo & respondendo, sic ait; Si quaeritur cuius rei baptismus ille sit Sacramentum, qui datur iam iusto, dicimus Sa∣cramentum esse & rei quae praecessit, id est, remissionis ante per fidem datae; nec miteris rem aliquandò praecedere Sacramentum, cum aliquandò etiam longè post sequatur, vt in illis qui ficte accedunt, quibus, cum post poenituerint, incipiet baptismus prodesse, in quibus fuit bap∣tismus Sacramentum huius sanctificationis quam poenitendo habent. Aliter autem, & forsi∣tan verius iuxta praecedentia dici potest, quòd Sacramentum poenitentiae est signum sacrae rei [unspec B] per ipsum semper collatae, augmenti scilicet gratiae praecedentis. Quasdam etiam Autoritates & rationes per Pelagianos obiectas exponunt, & soluunt 35. & 21. huius.

CAP. XLIIII. De Praedestinatione secundum quid nominis.

POST haec autem De praedestinatione aliqua breuia breuiter sunt di∣cenda,* 2.1285 de qua, quid nominis est sciendum. Nam secundum Philso∣phum 1. Elench. Qui nominum virtutis ignari sunt, paralogizantur & ipsi disputantes, & alios audientes; cui & concordans Apostolus 1. ad [unspec C] Cor. 14. ita dicit, Si nesciero virtutem vocis, ero ei, cui loquor barba∣barus,* 2.1286 & qui loquitur mihi barbarus. Dicitur ergo destinare secundum Grammaticos, mittere, deputare, signare, ascribere, ordinare, & istis vl∣timis modis loquitur sacra Scriptura. Vndè 2. ad Cor. 9. Vnusquisque prout destinauit in corde suo,* 2.1287 &c. Glossa, destinauit, id est, praeordinauit. Et Sap. 5. Tan∣quam sagitta emissa in locum destinatum, &c. Quare & Praedestinare, & Praedestinatio dicitur eisdem modis. Vndè beatus Augustinus simili via incedens de Praedestinatione contra Pela∣gianos secundo definit Praedestinationem hoc modo, Praedestinatio est praemittendo, & prae∣uidendo, vel praeordinando futurum aliquid.

CAP. XLV. [unspec D] Quòd Praedestinatio realiter sit ponenda quid sit, quot modis dica∣tur; quòd non sit propter opera, sed secundum Dei gratuitam voluntatem.

NVNC autem habito quid Praedestinatio nominaliter dicitur, restat inquirere nunquid ipsa realiter sit ponenda, & quòd sit ponenda reali∣ter 27. & sequentia satis probant; quam & testatur vtriusque series Testamenti.* 2.1288 Vndè Exod. 32. Aut dimitte eis hanc noxam, aut si non facis, dele me de libro tuo quem scripsisti. Iste autem liber scriptus à Deo quid aliud potest intelligi, quam eius Praedestinatio de futuris, si∣cut omnes expositores Catholici contestantur;* 2.1289 & Psal. 68. deleantur de [unspec E] libro viuentium; Et Psal. 138. In libro tuo omnes scribentur. Et Esa. 4. Sanctus vocabitur omnis qui scriptus est in vita, in Ierusalem; & Dan. 12. In tempore illo saluabitur populus meus, omnis qui inuentus fuerit scriptus in libro. In nouo similiter testa∣mento Apostolus Praedestinationem testatur, non suppresso nomine sed expresso, vbi agit de Filio Dei Praedestinato ad Rom. 1.* 2.1290 Et infra 8. de his quos Praedestinauit conformes fieri ima∣ginis filij sui; Et ad Ephes. 1. De his quos elegit ante mundi constitutionem, & Praedestina∣uit in adoptionem filiorum. Ipsa similiter veritas veraciter hoc docebat, Matth. 20. loquens de sessione ad dextram vel sinistram à Patre sessoribus praeparata. Et infra 25. de regno pa∣rato à mundi origine regnaturis. Pro qua & Act. 10. scribitur de testibus praeordinatis à Deo; Et infra 13. Crediderunt quotquot erant praeordinati ad vitam aeternam; quam & Au∣torirates

[unspec A] de electione diuina cum multis suis similibus in vtroque testamento insinuant eui∣denter. Hanc quoque omnes Doctores, imò & omnes docti pariter & indocti Catholici Catholicè confitentur. Nunc autem terminata quaestione De praedest. Si est; superest conse∣quenter inquirere quid est realiter pradestinatio iam inuenta, & sicut potest haberi ex 9. & 27. & sequentibus cum adiutorio 23. Ipsa est aeterna praeuolutio Dei, siue praeordinatio volunta∣tis diuinae circa futurum. Et haec dupliciter potest sumi, vno modo generaliter, scilicet pro praeordinatione diuina respectu cuiuscunque futuri, & sic est conuertibile cum prouidentia, si∣cut ex 27. & sequentibus apparebit; sicque loquitur Philosophus in Secretis Secret. partis 1. cap. 16. Deus, inquiens, cuncta sua sapientia aequali pondere, & certo numero & ordine desti∣nauit. Et infra eisdem lib. & parte 22. cap. dicit, quòd Destinator excelsus non ita praedestina∣uit futura, quòd in aliquo suae potentiae derogaret. Alio modo specialiter, scilicet pro praeor∣dinatione voluntatis diuinae circa creaturam rationalem, angelicam vel humanam; & iste est [unspec B] communis modus loquendi Scripturae Canonicae & Doctorum. Et adhuc sicut volutio Dei ac∣cipitur bino modo, simpliciter scilicet & secundum quid, bonorum videlicet & malorum, si∣cut 34. & praecedentia docuerunt: sic & ei duplex huiusmodi praedestinatio correspondet, simpliciter & secundum quid, bonorum at{que} malorum. Quòd autem praedestinatio sit bono∣rum, nullus Theologorum ignorat: sed quia ab aliquibus forsan dubitatur, An sit malorum similiter, hoc ostendam. Hoc enim, vt praetactum est, sequitur ex 34. cum praecedentibus, & 27. & sequentibus, & ex corollario 23. cap. & rationibus, & autoritatibus quas adducit, & ex illo 23. cum hoc vero notissimo cuilibet Christiano, quòd Deus vult & in finali indicio, & post volet multos Angelos malos & homines aeternis ignibus cruciari. Item dicit Aug. 21. de Ciu. Dei 25. quòd aliqui in hac vita praedestinati sunt in aeternum ignem ire cum Diabolo, sicut 23 plenius allegauit. Idem super Iohan. parte 2. hom. 53. siue 107. totius, exponens illud Iohan. 17. Nemo ex his perijt, nisi filius perditionis, vt Scriptura impleretur, sic ait, Filius perditio∣nis [unspec C] dictus est traditor Christi, perditioni praedestinatus secundum Scripturam, quae de illo in Psalmo 108. maximè prophetat. Idem{que} Enchir. 80. dicit; Quòd Deus aliquos iustè praedesti∣nauit ad poenam, & aliquos benignè ad gratiam. Hoc idem potest haberi de bono perseueran∣tiae 45. & 49. & alibi multis locis. Sed aliqui istam sententiam non tenentes praedestinationem in talibus per simplicem praescientiam semper exponunt: quae expositio si sit conueniens, vi∣detur posse conuenire toti sacrae Scripturae, Doctoribus nostris, & Sanctis, vbicunque de prae∣destinatione etiam bonorum faciunt mentionem, quod satis constat esse contrarium Catho∣licae veritati. Item si Deus habet praescientiam talium, ergo & volutionem, sicut 18. cap. osten∣debat; quare & praedestinationem aliquam voluntatis. Item contrarium istius potius inueni∣tur, scilicet pro praedestinatione praescientiae nomen poni. Vnde Apost. ad Rom. 11. Non re∣pulit Deus plebem suam quam praesciuit, & loquitur ibi de reliquijs Iudaeorum praedestinatis ad regnum, quae gratia saluae fiunt. Pro quo dicit Aug. de bono perseu. 54. Aliquando prae∣destinatio [unspec D] significatur etiā nomine praescientiae, sicut ait Apost. Non repulit Deus plebem su∣am quam praesciuit, quod non rectè intelligitur nisi praedestinauit, quod circumstantia ipsius lectionis ostendit, quod & sicut breuiter tetigi, diffusius manifestat. Item istam geminam prae∣destinationem ponit Isidorus manifestè 2. De summo bono 6. sub his verbis;* 2.1291 Gemina est prae∣destinatio, siue electorum ad requiem, siue reproborum ad mortem. Mira dispositio est super∣nae distributionis per quam hic iustus amplius iustificatur, & impius amplius sordidatur, ma∣lus ad bonum aliquando conuertitur, bonus ad malum aliquando reflectitur. Cui concordat Anselmus de Concordia 7. ita dicens; Non solùm praedestinatio bonorum,* 2.1292 sed & malorum potest dici. Non est ergo inconueniens, si hoc modo dicimus praedestinare Deum malos, & eo∣rum mala opera, quando eos & eorum opera mala non corrigit; sed bona specialiùs praescire & praedestinare dicitur, quoniam in illis facit quòd sunt, & quòd bona sunt, at in malis non nisi quod sunt essentialiter, non quod mala sunt. Saepissimè tamen dicunt Sancti, quòd praedesti∣natio [unspec E] est tantum bonorum, quod ideo est, quia praedestinatio malorum, non est praedestinatio simpliciter & per se, sed tantùm per accidens, & ens per accidens propinquum est non enti, si∣cut de volutione cap. 33. erat dictum: praedestinatio verò malorum, reprobatio communiter nuncupatur. Et quia secundum Aug. 4. super Gen. ad literam 6. dum res conceditur non est de vocabulis laborandum, & secundum Phil. 2. Topic. Nominationibus quod ‖ 2.1293 quid res nun∣cupandum vt pluries, quae autem rerum sint, huius vel non huius, non attendendum pluribus. Vocetur praedestinatio bonorum, praedestinatio absolutè; praedestinatio verò malorum re∣probatio nominetur. Potest autem praedestinatio sic describi; Praedestinatio est aeterna prae∣paratio à voluntate diuina gratiae finalis in via, & beatitudinis sempiternae in patria, creaturae rationali. Quam Augustinus De praedestinatione Sanctorum 12. breuius sic definit; quod

Est gratiae praeparatio; sed oportet quòd intelligat modo dicto. Multis enim praeparatur [unspec A] gratia vel donatur qui cadunt ab ea, finaliterque damnantur; sed de praedestinatis nullus vnquam perijt aut peribit. Huius autem praedestinationis effectus sunt collatio gratiae in praesenti, iustificatio à peccato, bona merita, finalis perseuerantia, & beatitudo perpe∣tua in futuro. Sciendum quoque quod haec praedestinatio in bono est duplex, scilicet gra∣tiae & meritorum in praesenti, & gloriae & praemiorum in futuro, vt potest elici ex eius descrip∣tione praemissa, & ex 31. cap. & habetur expressè ex sent. Apostoli ad Eph. 1. & 2. cum glossa 31^o. cap. allegatis. Reprobatio verò & eius effectus us per horum opposita cognoscuntur. Quia verò sancti & Doctores dicunt frequenter quod Deus praedestinauit & praeparauit reprobis ig∣nem & poenam, sed non peccata, nec eos ad peccandum; posset quis arguere contra istud per cap. proximum 23^o. cap. adiuuante, vel per istud dictum Sanctorum posset arguere contra cap. 34. eodem 23^o. succurrente. Et potest hic de praedestinatione similiter responderi, sicut de volutione 34^o. cap. est responsum, & in principio huius cap. tangebatur. Nunc autem re∣stat [unspec B] inquirere, Vtrum ex parte praedestinati sit aliqua causa praedestinationis diuinae, & quod non, cap. 20^um. manifestat. Item si aliqua esset causa, illa maximè videretur bona opera prae∣destinati; sed illa antequam sint nihil causant; Nullus ergo est praedestinatus antequam ope∣retur; praedestinatio ergo Dei est temporalis & noua contra cap. proximum, & 23^um. & con∣tra scripturam canonicam cap. proximo allegatam, & contra omnes Doctores catholicos ma∣teriam hanc tractantes. Nec potest dici quod praescientia operum praedestinati est causa prae∣destinationis diuinae, quia illa sunt priùs naturaliter praedestinata à Deo ipsi pradestinato, quàm praescita à Deo: Nam Deus prius naturaliter vult ipsum habere talia merita, & per illa regnum caelorum quàm hoc sciat; & per hoc quod sic vult, scit sic esse vel fore, sicut cap. 18^um. ostendebat. Scientia igitur vel praescientia meritorū non causat praedestinationem in Deo. Ad∣huc autem Deus praedestinauit Petro, primò regnum, & merita finaliter propter regnum, non è contra, sicut apparet ex 35^o. huius. Item propter quamcunque causam Deus praeparauit ae∣ternaliter [unspec C] gratiam alicui cōferendam, propter eandem causam confert temporaliter eam sibi, per cap. 23^um. & quia aliter voluntas Dei frustraretur, contra cap. 10^um. Nam ab aeterno vo∣luit conferre nunc gratiam propter opera, & non facit, sed, secundum hypothesin, propter o∣pera praedestinati Deus preparauit aeternaliter sibi gratiam conferendam. Igitur propter o∣pera confert temporaliter eam sibi, contra 35^um. cap. & alia quae sequuntur. Vel aliter osten∣siuè propter quodcunque Deus non confert temporaliter gratiam,non praeparauit aeternali∣ter gratiam conferendam; Omne opus est illud propter quod Deus non confert temporaliter gratiam. Item quam gratis Deus confert temporaliter gratiam cuicunque, tam gratis prae∣parauit aeternaliter sibi gratiam conferendam: sed Deus gratissimè confert temporaliter gra∣tiam non propter praecedentia merita secundum quod 35^um. cap. & sequentia docuerunt. Item praedestinatio est gratia Dei gratificans praedestinatos ad vitam secundū distinctionem gratiae 35^o. & 42^o. praemissam: Quare non est ex operibus aut meritis quibuscun{que} secundum quod [unspec D] 35^um. cap. & sequentia demonstrabant. Quod autem praedestinatio sit gratia Dei patet, quia omnis volutio Dei respectu boni extrinseci alicui conferendi, gratis emanat non ex aliqua causa inferiori eam à priori causante, sicut per 20^um. huius patet. Pro quo & dicit Apostolus ad Eph. 1. Praedestinauit nos in adoptionem filiorum secundum propositum voluntatis suae. in laudem gloriae gratiae suae, quod cap. 25^um. pleniùs pertractauit. Praeterea omnes penè rationes probantes gratiam gratis dari, probabunt similiter quod praedestinatio gratis fiat. Ampliùs autem, hoc est planè contra Apostolum ad Rom. 9. dicentem de Iacob & Esau, Cùm nondum nati fuissent, aut aliquid egissent boni aut mali, vt secundum electionem pro∣positum Dei maneret, non ex operibus sed ex vocante dictum est, quia maior seruiet minori, sicut scriptum est, Iacob dilexi, Esau autem odio habui. In quibus, sub nomine filiorum promissionis filios praedestinationis ostendit, vt patet ibi ex serie lectionis, & per expositio∣nem omnium catholicorum Doctorum exponentium illum locum. Et infra, ostendit Apo∣stolus [unspec E] per sacram Scripturam, quod praedestinatio est ex misericordia voluntatis diuinae, non exoperibus, ita dicens, Mosi dicit Dominus, Miserebor cui misereor, & misericordiam prae∣stabo cui miserebor, & concludit; Ergo non volentis neque currentis, id est, non quidlibet operantis sed miserentis est Dei; & allegato alio loco scripturae de Pharaone iterum sic con∣cludit; ergo cuius vult miseretur, & quem vult indurat. Si tamen illa volutio causaretur ab o••ribus talium & sequeretur ea, non congruè diceret sed magis deberet dicere isto modo; Quibene•• ••tur vel operabitur, huius vult misereri; & qui male, hunc vult indurare; & hoc ••riginaliter & principaliter volentis & currentis, non miserentis Dei: ideoque supra dixit 〈…〉〈…〉, Non ex operibus sed ex vocante, vt secundum electionem propositum Dei ma∣neret,

[unspec A] non secundum aliqua merita quouismodo. Nec credo aliquem tam hebetem, tam ef∣frontem, tam inuerecundè & friuolè cauillantem, qui dicat Apostolum non intellexisse de operibus tunc futuris, sed tantum praesentibus quae nulla tunc fuerunt. Nam quomodo tan∣tus doctor vas electionis primitias spiritus habens, qui non ab homine didicit aut accepit, sed per reuelationem Domini Iesu Christi, qui & sapientiam loquebatur inter perfectos, tam perfectos & doctos vt Romanos tam indoctè docuisset, vt cùm Iacob & Esau nondum nati fuissent, aut aliquid egissent boni aut mali, non ex operibus tunc praesentibus dictum esse Ma∣ior seruiet minori, & Iacob dilexi &c. Quis enim indoctissimus ignoraret, quòd cùm nondum nati fuissent, aut aliquid egissent boni aut mali, nihil deberi eis propter opera tunc praesentia dici posse? aut cui non videretur ridiculum si dixisset, Praedestinauit illos priusquam essent, & ante mundi constitutionem propter opera, quae tunc praesentialiter habuerunt, cùm hoc nus∣quam dubitauerit vel etiam idiota? omnis autem doctrina Christiana debet esse alicuius vti∣lis [unspec B] & ignoti, hoc autem non est vtile alicui Christiano, nec potest ab aliquo ignorari: Et quo∣modo tam studiosè, si infructuosè; adduxisset testimonia & exempla veteris Testamenti cum disputatione tam vigili ad illam conclusionem probandam, quae nunquam potuit esse dubia aut ignota? Quomodo etiam ex ista conclusione taliter intellecta, scilicet de operibus talium qui non praesentialiter operantur, nec vnquam fuerant operati vlteriùs procedendo conclu∣deret conclusiones ‖ 2.1294 alias quae sequuntur; quarum prima est, Igitur non volentis neque curren∣tis, sed miserentis est Dei: secunda, ergo, Cui vult miseretur, & quem vult induret. Nisi enim intelligeret dictum suum communiter de operibus praeteritis, praesentibus aut futuris, nulla es∣set connexio rationis, nec dixisset vt secundum electionem propositum Dei maneret. Nam si propositum Dei sequatur opera futura, non est secundum electionem suam, sed secundum e∣lectionem meritoriam futuram illorum qui merebuntur. Nec debuit dixisse, non ex operibus, sed ex vocante, imò magis è contra, non ex vocante, sed ex operibus illorum futuris, per quae [unspec C] primò & originaliter Deus excitatur quodammodo & vocatur ad praedestinandum, sic{que} Deus potius diceretur vocatus, & ipsi vocantes, nec debuit conclusisse; ergo neque volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, imò potiùs non miserentis est Dei, sed cursuri & voluturi: Hic est enim principium & cur origo cur Deus miseretur, non in Deo. Nec iterum debuit con∣clusisse, ergo cuius vult miseretur, & quem vult indurat; sed sic, ergo cuiuscun{que} bene volu∣turi Deus miseretur, & quemcunque malè voluturum indurat. Item si Apostolus ibi negaret praedestinationem & vocationem Dei esse ex operibus praeteritis, vel praesentibus tantum non futuris, sed permitteret eam esse ex futuris, sicut tunc aliqui Iudaeorum conuersorum Romae morantium voluerunt asserere, scilicet illi qui dixerunt propter merita sua & patentum suo∣rum in obseruantia legis Mosaicae se gratiam Christi, & fidem Euangelij accepisse vt patot per processum Epistolae ad Romanos, & Lumbardus in prologo glossae super illam Epistolam, hoc recitat ab Haymone & Augustino, & sicut Pelagiani nunc asserunt, scilicet electos praedesti∣nari [unspec D] propter merita sua futura, quomodo eos refelleret, & gratiam commendaret, quod tamen principaliter voluit, sicut per epistolam totam patet, & per Lumbardum in prologo vbi prius, & per multas Autoritates Haymonis, & Augustini illuc per eum adductas. Et quod hoc speci∣aliter intendebat per illum processum, ex 9^o cap. allegatum, patet per August. Enchirid. 78. dicentem, Apostolus gratiam commendabat, ad cuius commendationem de illis in Rebeccae vtero geminis, fuerat iam loquutus, Quibus nondum natis, nec aliquid agentibus boni seu mali, vt secundum electionem propositum Dei permaneret, non ex operibus sed ex vocante dictum est, quoniam maior seruiet minori. Item secundum eundem Apostolum, Deus non confert gratiam praesentialiter propter opera, sicut capitulum 35. & sequentia pleniùs allega∣runt, ergo nec eam propter futura opera praeparauit: Ipse enim habet immobilitatem consi∣lij teste adhuc eodem Apostolo cap. 6. ad Hebraeos; imò sicut vocat existentes ad gratiam non propter opera sua praesentia, sic nec futuros praedestinat propter futura, sed hos & illos simili∣ter [unspec E] purè gratis. Vnde ad Rom. 4. vocat ea quae non sunt, tanquam ea quae sunt; & quomodo vocat ea, idem vocatus Apostolus de scipso testatur; Vocauit, inquit, me per gratiam suam ad Gal. 1. & 2. ad Tim. 1. vocauit nos vocatione sua sancta, non secundum opera nostra, sed se∣cundum propositum suum & gratiam, quae data est in nobis in Christo Iesu ante tempora sae∣cularia, manifestata autem nunc per illuminationem Saluatoris nostri Iesu Christi. Haec est ergo sententia Apostoli in verbis suis ad Romanos superius pertractatis, quòd Deus vocat & praedestinat purè gratis, non ex operibus praeteritis, praesentibus, aut futuris. Et hoc testatur Augustinus expressè sermone suo de praedestinatione & gratia Dei, vbi tractat praedictam Autoritatem Apostoli sub his verbis: Si secundum futuros eorum mores dicitur diuinum decreuisse iudicium, profectò illud euacuabitur quod praemisit Apostolus dicens, Non ex ope∣ribus,

sed ex vocante dictū est, quia Maior seruiet minori: Non enim ait ex praeteritis operibus, [unspec A] sed cùm generaliter dixit non ex operibus, ibi & praeterita intelligi voluit & futura; praeterita, scilicet, quae nulla erant, & futura quae nondum erant; Praedestinatus est Iacob vas in hono∣rem, sed non ex operibus, quia non ex operibus, sed ex vocante dictū est, Maior seruiet minori: Et nè fortè vasa in honorem Praedestinata suis aliquid viribus tribuendo, negarent glo∣riam Creatori, alio cos loco Apostolus vasa misericordiae nominauit, vt totum, quicquid essent, secundum misericordiam se esse cognoscerent: Sic enim & alibi idem dicit Apostolus, Et hoc non ex vobis, sed Dei donum est. Hoc idem patet per Glossam Lumbardi super lite∣ram allegatam: Ibi namque secundum expositionem illius, ostendit Apostolus Iacob non fu∣isse Praedestinatum & Esau reprobatum, neque propter merita praecedentia, neque propter futura; vndè sic dicit, Maior, id est, Esau seruiet minori, id est, Iacob. Et ne quis putet hoc fieri ex praecedenti merito illorum, quia hoc dictum est ei, id est, matri, cum nondum nati fuistent, & quia possent in vtero & luctando aliquid meruisse verè videri, subdit, Aut cum [unspec B] nondum egissent aliquid boni vel mali, Ideo autem dictum est, vt propositum Dei maneret, id est impleretur, secundum electionem, id est, secundum gratiam qua elegit, non secundum debitum meritorum, qua eligendos ipse facit non inuenit, non ex operibus; sicut ostendit non pro meritis praecedentibus illud fuisse dictum, ita pro futuris meritis amborum dictum fuisse hoc ostendit. Quare dico, Non pro praecedentibus eorum meritis hoc dictum est. Iterum dico, quòd non ex operibus bonis vel malis futuris, quae bona vel mala non erant futura, nisi apposita gratia vel subtracta, sed ex vocante vel vocatione id est ex gratia Dei. Idem 1. Sen∣tent. dist. 41. dicit, Elegit Iacob, & Esau reprobauit, quod non fuit pro meritis eorum quae tunc haberent, quia nulla habebant, quoniam nec ipsi existebant; nec propter futura merita, quae praeuidebat, vel illum elegit, vel illum reprobauit? Opinati sunt tamen quidam Deum ideò elegisse Iacob, quia talem futurum praesciuit, qui in cum crederet, & ei seruiret, quod Augu∣stinus aliquando se sensisse dicit in libro Retractationum, vbi apertè ostendit, quòd si propter [unspec C] futura merita clectus fuisset, iam non ex gratia esset electio. Non ergo ideò electus est à Deo, quia talis futurus erat, sed ex electione talis factus est. Hanc candem sententiam docet idem Apostolus ad Ephes. 1. dicens, Elegit nos ante mundi constitutionem vt essemus sancti & im∣maculati: Non dicit quia fuimus, aut futuri fuimus sancti & immaculati, sed vt essemus sancti & immaculati; & sequitur qui Praedestinauit nos in adoptionem filiorum secundum proposi∣tum voluntatis suae, non secundum merita voluntatis nostrae; & sequitur, Nos forte vocati su∣mus, praedestinati secundum propositum eius qui omnia operatur secundum consilium vo∣luntatis suae, non nostrae, nec secundum opera nostra futura. In hoc autem quòd dicit, Nos forte vocati sumus, videtur imitatus esse Psalmistam Psal. 23. Domino sic dicentem, In ma∣nibus tuis sortes meae; Super quod Aug. tract. 3. ita dicit, Quare sortes? sors enim non aliquid mali est, sed res in dubitatione humana diuinam indicans voluntatem. Sortē igitur dixit quan∣tum existimo gratiam qua salui facti sumus; quare sortes appellant gratiam Dei, quia in sorte [unspec D] non est electio, scilicet meritorum, sed voluntas Dei. Nam vbi dicitur, iste facit, iste non facit, merita considerantur, & si merita considerantur electio est non sors. Quandò autem Deus nulla merita nostra inuenit, sorte voluntatis suae saluos nos facit quia voluit, non quia digni fuimus, haec sors merito est tunica Domini desuper contexta, quae significat Charitatis aeternitatem, cum diuidi non posset, sors super eam missa est; Ad quos verò peruenit, eos significat, qui videntur ad sortem peruenire Sanctorum; haec sors est occulta Dei vo∣luntas. Idem sexto contra Iulianum vicessimo primo dicit, Damnabiles illo creante nas∣cuntur qui Creator est omnium, & per mediatorem à damnatione liberantur debita, sed gratuita miseratione non debita, quos elegit ante mundi constitutionem per electionem gratiae, non ex operibus vel praeteritis, vel praesentibus, vel futuris, alio quin gratia iam non est gratia, quod maximè apparet in paruulis, quorum nec praeterita dic: possunt o∣pera [unspec E] quia non fuerunt, nec praesentia quia nihil operantur, nec futura quoniam in illa aetate moriuntur. Idemque supra eiusdem libro quinto, capitulo sexto dicit, Ipsi sunt e∣lecti, & hoc ante mundi constitutionem, qui vocat ea quae non sunt tanquam sint, sed Electi per electionem gratiae. Vndè & dicit idem Doctor de Israel, Reliquiae per electi∣onem gratiae saluae factae sunt. Et nè fortè ante mundi constitutionem ex operibus prae∣cognitis putarentur Electi, secutus adiunxit, Si autem gratia, iam non ex operibus, alio∣quin gratia iam non est gratia. Item iste fuit vnus de erroribus Pelagij haeretici, dicere scili∣cet Deum Praedestinare propter merita futura praescita, sicut tangit Augustinus de Praedesti∣natione sanctorū multis locis? Vndè cap. 24. tractans dictum Apostoliad Eph. 1. superius al∣legatū, sic dicit, Praesciebat vt ait Pelagius qui essent futuri sancti & immaculati per liberae vo∣luntatis

[unspec A] arbitriū, & ideò eos ante mundi constitutionē in ipsa sua praescientia qua tales futuros esse praesciuit, elegit. Eligit ergo inquit, antequam essent, praedestinans filios suos quos futuros sanctos, immaculatosque praesciuit, quem sic reprobat Augustinus. Intueamur verba Aposto∣li, atque videamus, vtrum propterea nos elegerit ante mundi constitutionem, quia sancti & immaculati futuri eramus, aut vt essemus. Benedictus, inquit, Deus qui benedixit nos omni benedictione spirituali in coelestibus, sicut eligit nos ante mundi constitutionem, vt essemus sancti & immaculati. Non ergo quia futuri eramus, sed vt essemus; certum nempe & mani∣festum est: Ideo quippe tales futuri eramus, quia elegit ipse praedestinans, vt tales per gratiam eius essemus. Hoc etiam errore aliquando fallebatur Augustinus, sicut ipse met testatur supra, eiusdem 4. quem suum errorem nonnulla eius opuscula satis indicant, sicut dicit; quorum v∣num fuit expositorium quarundam propositionum ex Epist. ad Rom. quod in libro Retracta∣tionum suarum retractasse se recitat in haec verba disputans; Quid elegerit Deus in nondum [unspec B] nato, cui dixit seruiturum esse maiorem, & quid in eodem maiore similiter nondum nato re∣probauit? de quibus propter hoc commemoratur, quamuis longè postea prolatum sit prophe∣ticum testimonium; Iacob dilexi, Esau autem odio habui, ad hoc perduxi ratiocinationem vt dicerem; Non ergo elegit Deus opera cuiusquam in praescientia quae ipse daturus est, sed fi∣dem elegit in praescientia, vt quem sibi crediturum esse praesciuit, ipsum eligeret. Nondum diligentius quaesieram nec inueneram, qualis sit electio gratiae, de qua dicit Apostolus; Reli∣quiae per electionem gratiae saluae factae sunt, quae vtique non est gratia, si eam vlla merita prae∣cedant, & est ista retractatio 1. Retractat. 23. Fuit igitur prima sententia Augustini, quòd De∣us non praedestinauit propter opera futura distincta contra fidem, & hanc non retractat sed approbat, sed propter fidem futuram, scilicet propter actum fidei, seu propter ipsum credere, sicut verba ipsius ostendunt. Dicit enim; Fidem elegit in praescientia, vt quem sibi creditu∣rum esse praesciuit, ipsum eligeret; Et infra proinde quod continuò dixi, dicit enim idem A∣post. [unspec C] Idē Deus qui operaturomnia in omnibus, nusquā dictū est, Deus qui credit omnia in om∣nibus, ac deinde subiunxi; Quòd enim credimus, nostrū est, quòd autē bonum operamur, illius est, qui credentibus dat Spir. S. profectò non dicerem, si iam scirem etiā ipsam fidem inter Dei munera reperiri: & istam sententiā velut insensatā reprobat & retractat. Haec est ergo vltima sententia Aug. quòd Deus nullū praedestinat propter actū credendi futurum, scilicet quia cre∣det in eum, nec propter aliqua opera sua futura. Similem quo{que} errorem priori de praedestina∣tionis materia posuit Aug. 83. qu. 68. quem 1. Retract 26. partim retractat expresse, partim in suo simili. Ex quo enim vnam sententiam retractat tanquam erroneam, certum est ipsum velle quamlibet aliam similem haberi pro retractata, quoniam de similibus est similiter iudi∣candum. Etiam hoc tenet Lumb 1. Sen. dist. 41. & potest dici, quòd hunc errorem retracta∣uit expressius, post quam librum Retract. perfecit, scilicet de praedestinatione Santorum, 4. vbi dicit, sicut erat superius recitatum, quod nonnulla opuscula ‖ 2.1295 eius satis indicant hunc er∣rorem. [unspec D] Ibi ergo hunc suum errorem reprobat, & retractar, vbicunque occurrerit in suis opus∣culis vniuersis. Idem quoque infra, eodem 11. & 12. facit similem retractationem similis sen∣tentiae de opusculo suo contra Porphyrium, de tempore Christianae religionis. Item Aug. de correptione & gratia, 56. tractans de promissione seminis Abrahae multiplicandi, facta sibi per Deum, Gen. 15. ita dicit; Neque enim eos scilicet praedestinatos propterea promisit Abrahae, quia praesciuit à scipsis bonos futuros, nam si illud vtique est, non suum sed eorum est quod promisit. Item si Deus praedestinat quempiam propter opera sua futura, quare praedestinat opera illa sibi, sicut 31. cap. demonstrauit, non propter alia opera priora & illa propter alia, nè fortè hoc procederet sine fine. Restat ergo vt tam merita quàm praemia praedestinet purè gra∣tis. Item prius quodammodo praedestinat Deus alicui praemium quàm meritum. Praedestinat enim praemium tanquam finem, & meritum velut medium ad hunc finem, sicut 35. cap. ar∣guebat, praedestinat ergo meritum futurum propter praemium futurum & non è contra. Item [unspec E] reprobatio, de qua magis videtur, non est propter opera futura, ergo nec praedestinatio. Apo∣stolus enim ad Ro. 9. ponit eas à pari. Cum enim inquit, nondum nati fuissent, aut egissent a∣liquid boni vel mali, vt secundum electionem, propositum Dei maneret, non ex operibus, sed ex vocante dictum est ei, quia maior seruiet minori, sicut scriptum est; Iacob dilexi, Esau autem odio habui. Super quod dicit Aug. Enchi. 70. Sentiens Apostolus quemadmodum posset hoc quod dictum est; Iacob dilexi, Esau autem odio habui, permouere eos, qui penetrare intelli∣gendo non possunt hanc altitudinē gratiae, ait; Nunquid iniquitas est apud Deum? Absit, ini∣quū enim videtur, vt sine vllis bonorū, malorūuè operū meritis vnū Deus diligat, oderit alte∣rum. Idem patet per eundē Apost. infra, eodem, dicentē; Cuius vult miseretur, & quem vult obdurat: & iterum; An non habet potestaté figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem

vas in honorem, aliud verò in contumeliā? Hic tamen sciendum secundū Lum. 1. Sen. dist. 41. [unspec A] quod tam praedestinatio quàm reprobatio potest dupliciter accipi. Praedestinatio enim ac∣cipitur pro aeterna Dei praeparatione gratiae alicui conferendae & pro eius temporali effectu, scilicet ipsius gratiae collatione; Reprobatio verò accipitur pro aeterna Dei nolutione gratiae alicui, * 2.1296 & pro eius temporali effectu, scilicet gratiae priuatione seu desertione, & haec voca∣tur obduratio; vbi & dicit Lumbardus, quod ipsius Dei aeternae reprobationis nullum est me∣ritum. Et infra, eadem distinctione, Reprobauit Deus quos voluit, non propter merita fu∣tura quae praeuideret, veritate tamen rectissima, & à nostris sensibus remota. Si quis autem Deo odibilis voluerit sophisticè cauillare dicendo, quod opera futura non sunt causa principa∣lis praedestinationis, & sic omnia praemissa debere intelligi, sed quod sunt causa sine qua non, cùm Deus similiter conferat gratiam temporaliter, sicut praedestinauit eam aeternaliter, sicut superius est argutum, sequitur Deum conferre gratiam temporaliter propter merita operum, tanquam propter causam sine qua non, licet non sicut propter causam penitus principalem, [unspec B] quod 36^um. capitulum reprobauit. Potestque ista proteruia similiter confutari, sicut capitu∣lum decimum sextum similem confutauit. Item quis tantum desipiat quod dicat beatum Augustinum, quando exposuit quasdam propositiones epistolae ad Romanos, & scripsit li∣brum 83. quaestionum, seu 68^am. quaestionem illarum, & dixit, quod merita futura fuerunt causa praedestinationis diuinae, sicut erat superius recitatum, tanquam insipienter & insipidè sapuisse, vt crederet merita futura fuisse causam principalem praedestinationis diuinae, ita quod Deus non esset principalior causa illius; imò nulli sane sapienti dubium, quin Augusti∣nus tunc intellexit, sicut tale dictum communiter solet intelligi, & sicut apud communes ho∣mines talia verba sonant, quia secundum cundem Augustinum de doctrina Christiana, sic debet quilibet Doctor loqui: & secundum Philosophum 2. Topic. Nominationibus quid res nuncupandum vt pluries: Nam ea quae sunt in voce debent notificare animae passiones, vt docet idem Philosophus 1. peri hermenias, & Augustinus 15. de Trinit. 10. quod & diffusè [unspec C] docet Apostolus 1. ad Corinth. 14. Dicit enim; Fratres si venero ad vos linguis loquens, quid vobis prodero, nisi loquar vobis aut in reuelatione, aut in scientia, aut in prophetia, aut in doctrina. Tamen quae sine anima sunt, vocem dantia siue tibia, siue cithara, nisi distin∣ctionem sonituum dederint, quomodo scietur quod canitur, aut quod citharizatur? Etenim si incertam vocem det tuba, quis parabit se ad bellum? Ita & vos, per linguam, nisi mani∣festum sermonem dederiris, quomodo scietur id quod dicitur? Eritis enim in aëra loquen∣tes: Tam multa vt puta genera linguarum sunt in hoc mundo: Si ergo nesciero virtutem vocis, ero ci, cui loquor, barbarus, & qui loquitur, mihi barbarus: Sed in Ecclesia volo ma∣gis quinque verba sensu meo loqui, vt alios instruam, quàm decem millia verborum, lingua. Vnde & Nehemiae 8. Legit in libro legis Dei distinctè, & apertè ad intelligendum. Et quod dictum est de loquela, idem intelligendum est de Scriptura, quoniam secundum Philosophum 1. peri harmenias & Augustinum 15. de Trinit. 10. Ea quae scribuntur sunt notae eorum quae [unspec D] sunt in voce, secundum Apostolum ad Rom. 15. quaecunque scripta sunt, ad nostram do∣ctrinam scripta sunt. Augustinus ergo quando primò docebat praedestinationem fieri prop∣ter merita futura praescita à Deo, intellexit sicut communiter apud omnes talia verba praeten∣dunt, & quando hoc recitauit similiter. Secundum ergo posteriorem sententiam Augustini, non est verum ad communem hominum intellectum quenquam praedestinari propter opera sua futura, & communis hominum intellectus de tali propositione, Iacob praedestinatur prop∣ter opera sua futura, est iste, quod opera Iacob futura praefcita à Deo fuerunt aliqua causa saltem partialis mouens Deum ad ipsum praedestinandum ad regnum, non quod fuerunt causa totalis & principalis, ita quod Deus non ageret ibi quicquam, vel non principaliùs a∣geret Deus praedestinationem, quàm illa. Ex his quoque apparet, quod omnes Doctores catholici, & concilia, imò & Ecclesia tota Dei condemnantes haereticos errores Pelagij, po∣nentes gratiam secundum merita nostra dari, & praedestinari quoscunque propter merita sua [unspec E] futura, intelligunt modo dicto: Quare constat illam assertionem esse haereticam, quae asserit merita causam sine qua non, causam scilicet partialem mouentem, seu excitantem Deum ad praedestinandum quemcunque, vel ad gratiam alicui conferendum. Et si iste non sit intelle∣ctus communis Ecclesiae, & Ecclesiasticorum Doctorum de causatione meritorum respectu gratiae, & praedestinationis, assignet falsigraphus iste sine intellectu, si possit, alium intelle∣ctum communem competentiorem, aut etiam competentem, saltem secundum fictionem capitis sui phantastici, & ille suus intellectus, & error suus secundum illum intellectum per praehabita, & meliùs fortè per alia, quae me latent, tanquam non intellectus, nee intelligibilis catholicè, ab intelligentibus catholicè, sicut spero, satis intelligibiliter conuincetur. Sed con∣siderent

[unspec A] quaeso tales, & timeant, quoniam Spiritus Sanctus disciplinae effugiet fictum, & aufe∣ret se à cogitationibus, quae sunt sine intellectu, ac ideò in conspectu Domini deprecentur hu∣militer, vt det eis iuxta suum eloquium, intellectum, & nequaquam iuxta suum intellectum, eloquium Domini detur ei, & iste est intellectus bonus omnibus facientibus cum semper.

COROLLARIVM.

Corollarium, quòd nullus praedestinatur aut reprobatur propter opera quae faceret si vlte∣rius vineret, nec vllus saluatur propter opera, vel damnatur.

EX his autem colligitur hoc porisma, Nullus praedestinatur aut reprobatur propter opera quae faceret, si vlterius viueret, nec vllus saluatur propter opera vel damnatur: Nam se∣cundum praehabita, nullus praedestinatur, aut reprobatur propter opera sua verè futura, & [unspec B] minùs videtur, quòd quisquam propter opera, quae faceret si vlteriùs viueret, praedestinetur, aut etiam reprobetur: Et si nullus praedestinetur aut reprobetur propter huiusmodi opera, ergo nec saluatur, vel damnatur * 2.1297, quoniam propter nihil aliud saluatur quispiam vel dam∣natur, quàm propter illud, propter quod fuit praedestinatus saluari, vel reprobatus damnari, quoniam saluatio & damnatio cuiuscunque procedit à voluntate diuina, quae ‖ 2.1298 inuariabilis est omninò, sicut capitulum 23^um demonstrauit. Potest tamen ex causis aliquibus hic valere, di∣stinctio illa de, propter 39^o huius praemissa. Et ne ego infimus in tam sublimi materia solus vi∣dear aliquid definire, ecce ad hoc fidem Catholicam manifestam quae in Symbolo Athanasij fideliter profitetur, Ad cuius aduentum, omnes homines resurgere habent cum corporibus suis, & reddituri sunt de factis proprijs rationem, (De factis, inquit, non de faciendis, si vix∣issent vlteriùs) & qui bona egerunt, ibunt in vitam aeternam, qui verò mala in ignem aeter∣num, scilicet iuxta bona vel mala quae egerunt; non quae egissent, si vixissent diutiùs. Ecce [unspec C] ad hoc idem Doctorem praecipuum, sanctum Paulum 2. ad Corinth. 5. dicentem, Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Christi, vt referat vnusquisque propria corporis prout gessit, siue bonum, siue malum: Prout gessit, inquit, non prout gessisset, si vixisset vlteriùs. Cui sententiae satis concordabit forma futuri iudicij, Matth. 25. scripta: In finali namque iudicio recitabuntur bona vel mala, quae fecerint iudicandi, & pro illis adiudicabuntur glo∣riae siue poenae; De bonis verò vel malis quae fecissent, si vixissent diutiùs, mentio nulla fiet. Hanc eandem conclusionem probat Augustinus diffuse de praedestinatione Sanctorum 14. & per magnum processum sequentem, & de bono perseuerantiae 21. & multis capitulis conse∣quenter, & infra eiusdem 34^o & 35^o planè.

CAP. XLVI. [unspec D] Contra quosdam concedentes praedestinationem & reprobatio∣nem ad gloriam & ad poenam, sed negantes has esse ad aliquos certos gradus.

EST adhuc circa praedestinationis & reprobationis materiam quaedam tam stulta loquacitas, vt forsitan stultius videatur sibi contradicere stu∣diosè, quàm ipsam dicere fabulosè. Dicit enim Philosophus 3. Me∣taph. 15. de fabulosè sophisticantibus, Non est dignum cum studio intendere: veruntamen quia sapiens praecipit stulto respondere, ne sibi sapiens videatur, respondebo sibi non studiosè sed perfunctoriè obuiando. Quidam igitur videntes praedestinationem & reprobatio∣nem, [unspec E] tam firmè fundatas, quòd non possint eas omnino perimere, sal∣tem moliuntur ipsas in aliquo mutilare: Concedunt enim quosdam esse praedestinatos ad gloriam, & quosdam reprobatos ad poenam; dicunt tamen nullum esse praedestinatum vel reprobatum ad aliquem certum gradum gloriae siue poenae. Haec autem positio nullam ratio∣nem vel Autoritatem ad suam intentionem probandam citat nec ministrat, sed velut in histo∣ricis tantum simpliciter asserit ita esse; quare & eadem facilitate contemnitur, qua probatur. Tamen ex abundanti adducam rationes aliques contra ipsam: Completo finali iudicio, Deus ‖ 2.1299 volet & parabit cuilibet gradum suum gloriae siue poenae; quare & per 23^um priùs sic para∣uit & voluit ab aeterno: quapropter & per capitula proxima praedestinauit sic fieri ab aeter∣no. Item hoc aeternaliter praesciebat, ergo per 18^um capitulum hoc aeternaliter praeuolebat.

Hoc idem probant 22. & 27 & alia quae sequuntur, imò & omnia, quae probant Praedestinati∣onem [unspec A] in genere, probabunt eam similiter in specie, & in gradu; & omnia quae hanc vltimam reprobate deberent, & illam primam similiter reprobabunt. Item Deus praedestinauit cuili∣bet gradum meriti, ergo & ‖ 2.1300 praemij; quod autem assumsi, per capitulum 31. patet, & potest adhuc patere vlterius, quia nulla ‖ 2.1301 creatura sine Deo faciente, mouente, & conseruante, potest aliquid facere, aut mouere, imò nec actionem aut motum actualiter existentem vlterius con∣seruare, sicut capitulum tertium quarrum, & ‖ 2.1302 decimum quartum ostendunt; Nulla ergo ‖ 2.1303 cre∣atura potest per se intendere motum suum aut meritum sine Deo; hoc enim est maius. Si ergo Deus intendat temporaliter meritum alicuius, hoc non est purè naturaliter, nec per solam cognitionem, sed per eius volutionem, sicut octauum & nonum demonstrant & per 23. haec volutio none est noua, sed aeterna; per capitula ergò proxima Praedestinauit sic forè. Item gratia agit omnem gradum meriti, & non nisi acta & mota per Deum, sicut capitulum 40. ostendebat, &c. sicut proximo est argutum. Item meteri multum & intensè est melius quam [unspec B] mereti simpliciter & remisse; per praemissa ergo 38. huius illud est à Deo. Vndè ad Phil. 1. Q•• caepit in nobis opus bonum perficiet; vbi Glossa, & est Augustini, Cooperando in nobis Deus perficit, quod operando incipit, quia ipse vt velimus, operatur incipiens, qui volenti∣bus cooperatur perficiens. Et sexto contra Iulianum 18. Ignorantia, & concupiscentia re∣mittuntur in renascentibus, minuuntur in proficientibus; Ignorantia minuitur veritate magis magisque lucente, concupiscentia minuitur charitate magis magisque feruente; Nihil boni horum duorum est à nobis: Non enim spiritum huius mundi accepimus, sed spiritum qui ex Deo est,* 2.1304 vt sciamus quae à Deo donata sunt nobis. Item venerabilis Beda super Cantic. tra∣ctans illud Cantici septimi, Ascendam in palmam, & apprehendam fructus eius, sic dicit; Descendit Dominus in hortum suum, cum coelestia dona fidelibus largitur, ascendit in pal∣mam, cum augmenta virtutum proficientibus electis donet, eos ad profectum prouehat, dig∣nanter impendit; Et infra, eodem, super illud, Quae est ista quae ascendit innixa super dilectum [unspec C] meum? meritò super illum innixa, sine cuius adiutorio non solum ad summam ascendere, sed nec resurgere quidem valebat: Nam & virtutum profectus, & ipsa fidei initia, non nisi Domi∣no largiente habere poterimus. Item si Deus Praedestinaret, & prouideret suis meritum abso∣lutè, & non aliquem certum gradum, quantum ad gradum Deus detelinqueret meritum im∣prouisum, & committeret illud casui, seu fortunae, nec regeretur prouidentia aliqua, ne{que} cura, quod capitulum 27. cum sequentibus non permittit; cui & Sapiens similiter contradicit, Sa∣pient. 11. dicens Deo,* 2.1305 Omnia in mensura, & numero, & pondere disposuisti. Philosophus quoque in secreto secretorum part. 1. cap. 16. concorditer ei dicit, Deus cuncta sua sapientia aequali pondere, & certo numero, & ordine destinauit, & statuit seruis suis ea, vt seruiant ei; & decimo tertio Metaphys. capitulo secundo, sic dicit, Boni autem maximè species & ordo, commensuratio & determinatum. Vndè ergo haec bona nisi à primo in genere bo∣norum,* 2.1306 quod influit caeteris omne bonum? Vndè & Hermes de Mundo & coelo 1. illic, in∣quit [unspec D] textus operis fatalis series saeculorum dispositio, temporalium omnium meta summi di∣gito dispositoris exarata, sicut secundo huius fuerat plenius recitatum. Quare & Boetius 4. De consolatione Philosophiae, prosa sexta introducit Philosophiam dicentem, Omnis gene∣ratio rerum, cunctusque mutabilium naturarum progressus, & quicquid aliud aliquo moue∣tur modo, causas, ordinem, formas ex diuinae mentis stabilitate sortitur. Haec in suae simpli∣plicita is arte composita multiplicem rebus gerendis modum statuit, qui modus cum in ipsa diuinae intelligentiae puritate conspicitur, prouidentia nominatur; cum verò ad ea quae mouet at{que} disponit refertur, fatum à veteribus appellatum est, quae diuersa esse facilè liquebit. Nam prouidentia est ipsa diuina ratio quae cuncta disponit; Fatum verò inhaerens rebus mobilibus dispositio, per quam prouidentia suis quaeque nectit ordinibus, quod & singula dirigit in motu locis,* 2.1307 formis ac temporibus distributa, sicut 28. plenius allegauit. Vndè Augustinus 2. de lib. arbitrio 28. Quantacun{que} bona quamuis minima, quamuis magna, nisi ex Deo esse non pos∣sunt, [unspec E] quae quantumlibet deficiant, & in id tendant vt non sint, tamen aliquid formae illis rema∣net, vt quoquomodo sint; quicquid autem cuipiam rei deficienti remanet, ex illa forma est quae nescit deficere, motus{que} ipsos rerum deficientiū vel proficientium excedere numerorum suo∣rum leges non sinit.* 2.1308 Hanc autem propositionē beatus Pros. hinc excerpsit, & cap. 380. senten∣tijs suis ••nseruit, cui & talis titulus est praescriptus, Nihil in creaturis quibuslibet creator inordi∣natum relinquit. Idem{que} August. 4. super Gen. ad lit. 5. tractans autoritarem sapientis praedi∣ctam & ostendens quomodò ista tria sunt [Deus] & quomodò non, sic dicit: Secundum id quod nouimus, mensuram in eis quae metimur, & numerum in eis quae numeramus, & pondus in eis quae appendimus, non est Deus ista, secundum id verò quod mensura omni rei modum

[unspec A] praefigit, & numerus omni rei speciem praebet, & pondus omnem rem ad quietem ac stabili∣tatem trahit, ille primitus, & veraciter, & singulariter ista est, qui terminat omnia, & format omnia, & ordinat omnia, nihilque aliud dictum intelligitur. Quomodo per ‖ 2.1309 co••, & linguam humanam dici potuit; Omnia in mensura, & numero, & pondere disposuisti, nisi omnia in te disposuisti? Neque enim mensura, & numerus, & pondus in lapidibus tantummodò & lig∣nis, & huiusmodi mobilibus, & quantumcunque corporalibus vel terrestribus, vel coelestibus anim aduerti & cogitari potest. Est etiam mensura aliquid agendi ne sit irreuocabilis, & immo∣derata progressio, & est numerus affectionum animi & virtutum, quo ab stultitiae deformita∣te ad sapientiae formam decusque colligitur, & est pondus voluntatis & amoris, vt apparent quanti quid que in appetendo, fugiendo, praeponendo, post ponendoque pendatur. Sed haec animorum atque mentium mensura alia mensura cohibetur, & numerus alio numero forma∣tur, & pondus alio pondere rapitur. Mensura autem sine mensura est. cui aequatur quod de illa est, nec aliunde ipsa est; Numerus sine numero est, quo formantur omnia, nec formatur [unspec B] ipse; pondus sine pondere, quo referuntur omnia vt quiescant. Et infra, eodem 7. Sciamus ergo ita dictum esse omnia in mensura, numero, & pondere disposita, tanquam dictum esset; Illa disposita vt haberent proprias mensuras suas, & proprios numeros, & proprium pondus, quae in eis pro sui cu usque generis mutabilitate mutarentur, augmentis & diminitionibus, multitudine & paucitate, leuitate & grauitate secundum dispositionem Dei. Et de Praedesti∣natione contra Pelagianos 4 Quis hanc mensuram, hunc numerum, hoc pondus Dei sufficit comprehendere, vt constitutiones eius vniuersas in his tribus definitionibus valeat enartare? In mensura puto quòd conster qualitas, in numero quantitas in pondere ratio aequata.* 2.1310 Vnde & Num. 22. Si dederit mihi Balaak plenam domum suam auri & argenti, non potero immu∣tare verbum Domini Dei mei, vt plus vel minus loquar. Huic etiam sententiae vltimae planè concordat Greg. 27. Moral. 22. super illud Iob 37. Nubes spargunt lumen suum, quae lustrant cuncta per circuitum: quocu que eas, voluntas gubernantis duxerit ad omne, quod praece∣pit••llis. [unspec C] Item quis Christianus tam indeuotus & aridus, qui nunquam oret Deum, vt cogita∣tiones suas purificet, deuotionem augmentet, & dilectionem inflammet, ac bonis operibus faciat ab ••ndare, cùm tota Ecclesia humiliter deprecetur; Omnipotens sempiterne Deus, diti∣ge actus nostros in beneplacito tuo, vt in nomine dilecti Filij tui mereamur bonis operibus a∣bundare. Et Apostolus hoc orat proximo, quis ergo hoc non orabit pro seipso? hoc, inquit Apost. Oro, vt charitas vestra magis ac magis abundet ad Philip. 1. & 1. ad Thes. 3. Vos, in∣quit, Deus multiplicet, & abundare faciat in charitate, seu charitatem in inuicem & in omnes, & quem ad hoc orauit nisi Deum? Et cur Deum ad hoc ‖ 2.1311 roganius, nisi ipse faciat quod roga∣mus? alias enim ipsum rogare, vanum & derisorium videretur. Quare B. Aug. De bono per∣seu 2. probans perseuerantiam non esse à nobis, sed à Deo arguit isto modo; Cur perseue∣rantia poscitur à Deo si non donatur a Deo? an & ista irrisoria petitio est, cùm id ab eo peti∣tur, [unspec D] quod scitur non ipsum dare, sed ipsum esse in hominis potestare? Sed nolite errare, inquit Apost. Deus non irridetur; si aliquid a tanto diuite veraciter & fideliter poscis, ab illo, à quo poscis te accipere crede quod poscis; noli eum labijs honorare, & super eum corde extollere, credens à teipso tibi esse, quod ab illo te fingis orare Et idem habetur infra, eiusdem 36. & 12. vbi semper vult Aug. quòd nihil est petendum à Deo, nisi quod creditur faciendum ab eo; & De gratia & lib. arbit. 29. Dicimus; Ne nos inferas in temptationem, vt peccata caueantur, quod a Patre, qui in coelis est, nulla ratione peteremus, si virtute voluntatis humanae hoc pos∣semus efficere. Et infra, eodem, dicit B. Cyprianum in libro suo De Oratione Domin. osten∣dere ea quae implenda iubentur in Lege, & in oratione esse poscenda quod vti{que} vt dicit Au∣gustinus; Vanissimè fieret, si ad illa agenda, sine diuino adiutorio, voluntas humana sufficeret. Et De sancta virginitate 17. Testes sunt voces piarum deprecationum, ipsa quae praecipiuntur à Deo non fieri, nisi dante atque adiuuante qui praecipit: Mendaciter enim petuntur, si ea non [unspec E] adiuuante eius gratia facere possemus. Beatus quoque Cyprianus, homil. 5. quae intitulatur De Dominica Oratione, exponens illum versiculum, Et ne patiaris nos induci in temptatio∣nem, sic ait; Quando rogamus, ne in temptationem veniamus, admonemur imbecillitatis & infirmitatis nostrae, ne quis se insolenter extollat cùm Dominus Iesus humilitatem docens, dixerit; Vigilate & orate ne intretis in temptationem; spiritus quidem promptus est, ca∣ro autem infirma; vt dum praecedit humilis & submissa confessio, & datur totum Deo, quic∣quid suppliciter cum timore Dei petitur, ipsius pierate praestetur. Hanc etiam autoritatem adducit Augustinus ad eandem conclusionem de bono perseuerantiae, 9. & hoc idem innuit Dominus euidenter, Matth. septimo, cùm sic dicit; Petite & dabitur vobis, seu & accipietis, quaerite & inuenietis, pulsate & aperietur vobis. Ab illo scilicet à quo petitis, quaeritis,

& quem pulsatis. Et Apostolus ad Rom. 10. Idem Dominus omnium, diues in omnes [unspec A] qui inuocant illum, scilicet diuitias, vt Dominus, large distribuens omnibus qui intus fideliter vocant illum. Vnde Psalmista, Delectare in Domino, & dabit tibi petitiones cordis tui Psal∣mo 36^o. & Iac. 1. Si quis vestrum indiget sapientia postulet à Deo, qui dat omnibus affluen∣ter, & non improperat, & dabitur ei; Postulet autem in fide, nihil haesitans; qui enim hae∣sitat, similis est fluctui maris, qui à vento mouetur, & circumfertur. Non ergo existimet ho∣mo ille, quod accipiat aliquid à Domino: Postulans igitur fideliter nullatenus haesitando, debet sperate, quod accipiat à Domino postulata; quod & testatur creberrimè vtriusque se∣ries testamenti: Cùm ergo fideliter postulemus à Domino bonorum operum incrementa, nulli Catholico haesitandum quin haec nobis Dominus tribuat affluenter. Vnde Apostolus 2. ad Cor. 9. Potens est Dominus omnem gratiam abundare facere in vobis, vt in omnibus semper omnem sufficientiam habentes, abundetis in omne opus bonum; Qui autem admi∣nistrat semen seminanti, & panem ad manducandum praestabit, & multiplicabit semen ve∣strum, [unspec B] & augebit incrementa frugum iustitiae vestrae. Vnde sanctus Prosper in libro suo, pro praedicatoribus gratiae Dei 2^o. cap. recitat vnam definitionem Cassiani catholicissimam sicut dicit: Ex quibus, inquit, manifestè colligitur, non solum actuum, verum etiam cogitatio∣num bonarum ex Deo esse principium, qui nobis & initia sanctae voluntatis inspirat, & virtu∣tem atque opportunitatem eorum, quae recte cupimus, tribuit peragendi: Omne enim da∣tum bonum, & omne donum perfectum desursum est descendens a Patre luminum, qui & incipit quae bona sunt, & exequitur, & consummat in nobis, dicente Apostolo, Qui dat se∣men seminanti, & panem ad manducandum praestabit, & crescere faciet fructus iustitiae ve∣strae. Ampliùs autem quis tam fatuus adulator qui ageret gratias Deo pro aliquo, quod non crederet se recepisse ab eo, sicut 31^um. cap. arguebat? & quis tam ingratus, vt nunquam refe∣rat gratias Deo, pro bonorum actuum & operum incremento? Quippe cùm dicat Aposto∣lus 2. ad Thessal. 1. Gratias agere debemus Deo semper pro vobis, Fratres, ita vt dignum [unspec C] est, quoniam crescit fides vestra, & abundat charitas vniuscuiusque vestrum inuicem. Super quod Augustinus de gratia & libero arbitrio 40. sic ait, Haec dixit Apostolus, ne forte de tan∣to bono, quod ex Deo habebant, tanquam ex seipsis id habentes, extollerentur. Quod ergo super-crescit fides vestra, inquit, & abundat charitas vniuscuiusque vestrum inuicem, gra∣tias agere debemus Deo de vobis. Item Deus praedestinauit Samsoni tantum meritum, vt multipliciter abstineret, essetque Nazaraeus Domini, & populum Israel de manu Philisti∣norum inciperet liberate, Iudicum 7. Item praedestinauit similiter tantum meritum Salomo∣ni, vt aedificaret sibi templum 2ⁱ. Regum 7^o. Et Esaiae tantum vt poneret os eius quasi gla∣dium acutum, vt esset salus Domini vsque ad extremum terrae, cum multis alijs eminentijs meritorum Esaiae 49. Et Ieremiae tantum, vt esset Propheta in gentibus, vt ad omnia ad quae mitteret eum iret, vt vniuersa, quae mandaret sibi, loqueretur, & vt constitueretur super [unspec D] gentes & regna, vt euelleret, & destrueret, & disperderet, & dissiparet, & aedificaret simi∣liter, & plantaret, Ierem, 1. & Ioanni Baptistae tantum, vt coram Domino magnus esset, vinum & ficeram non biberet, & multos filiorum Israel conuerteret ad Dominum Deum suum, praecederetque ante Dominum in spiritu, & virtute Eliae, Luc. 1. Imò & vt Ange∣lus diceretur, qui & praepararet viam ante faciem Iesu Christi, sicut Malach. 3. & Matth 11. satis patet; Et Paulo tantum, vt de ipso praediceret Dominus Iesus Christus, Vas electionis mihi est iste, vt portet nomen meum coram Gentibus, & Regibus, & filijs Israel: Ego enim ostendam illi, quanta oporteat eum pro nomine meo pati, sicut Actorum 9^o. patet: Multa quoque similia occurrunt saepissimè in Scriptura. Et quis tandem audeat dicere nullum cer∣tum gradum meriti fuisse praedestinatum Domino Iesu Christo, sed hoc per incuriam fuisse neglectum, dimissumque casui & fortunae, cum omnes paenè Prophetae de eius maximis me∣ritis in spiritu Domini studiosissimè prophetarunt, ac ipsemet Christus dixerit Patri suo, Do∣mine probastime, & cognouisti me, tu cognouisti sessionem meam, & resurrectionem meam, [unspec E] intellexisti cogitationes meas de longe: semitam meam, & funiculum meum inuestigasti, & omnes vias meas praeuidisti,* 2.1312 Psal. 138. Nec potest quis fingere, quod aliquibus praedestinat certum gradum meriti, & aliquibus non; vel alicui aliquem gradum meriti futuri, & alicui non, propter cap. 27. & alia quae sequuntur, & quia non subtrahet personam cuiusquam Domi∣nus, qui est dominator omnium, nec verebitur magnitudinem cuiusquam, quoniam pusil∣lum & magnum ipse fecit,* 2.1313 & aequaliter cura est illi de omnibus Sap. 6. Ad haec autem pro∣teruus forsitan respondebit, quod Deus non praedestinauit ista magna merita memorata, sed tantum praedixit. Sed istud stare non potest, quia si Deus ista verè praedixit, ista praesciuit, qua∣re & ista praeuoluit aeternaliter, atque praedestinauit, sicut 18^um. 23^um. & capitula proxima

[unspec A] clarè monstrant. Potest quoque haberi ex 31^o huius, quòd Deus praedestinauit merita cuncta cunctis, quare & merita ista istis: Patet insuper ex serie Scripturae superiùs allegatae, quòd De∣us nedum praedixit, verùm & promisit merita illa magna: Quare & ipsemet fuit illa facturus, & hoc per voluntatem suam, non nouam, sed aeternam, &c. sicut supra.* 2.1314 Iosue siquidem 23. scribitur, Sicut ergo Deus impleuit opere quod promisit, & prosperè cuncta venerunt; sic ad∣ducet super vos quicquid malorum comminatus est, eò quòd praeterieritis pactum Domini Dei vestri. Et Apostolus ad Rom. 4. loquens de promissione quam fecit Dommus Abrahae, Gen. 15. Quòd semen eius esser futurum, sicut stellae coeli, sic dicit, In repromissione Dei non haesitauit diffidentia, sed confortatus est fide, dans gloriam Deo, plenissimè sciens quòd quae∣cunque promisit Deus, potens est & facere.* 2.1315 Quam autoritatem tractans August. de correp. & gratia 56. dicit; Ipse ergo illos bonos facit, vt bona faciant: Neque enim eos propterea pro∣misit Abrahae, quia praesciuit à seipsis bonos futuros; Nam si illud vtique est non suum sed eo∣rum [unspec B] est quod promisit. Non autem sic credidit Abraham, sed quia quae promisit, potens est & facere, non ait, quae praesciuit potens est promittere, aut quae praedixit potens est ostendere, aut quae promisit potens est praescire; sed, quae promisit, potens est & facere: Ipse igitur eos facit perseuerare in bono, qui bonos facit. Idem de praedestinatione Sanctorum 3. Cauendum est, fratres dilecti à Deo, ne homo se extollat aduersus Deum, cùm se dicit facere quod promisit Deus. Nonne fides promissa est Abrahae? Ille dans gloriam Deo plenissimè credidit, quoniam quae promisit Deus potens est & facere. Ipse igitur fidem gentium facit, qui potens est facere quod promisit. Et infra eiusdem 12. Promisit Deus quod ipse facturus fuerat, non quod homi∣nes, quia etsi faciant homines bona quae pertinent ad colendum Deum, ipse facit vt illi faciant quae praecepit, non illi faciunt vt ipse faciat quod promisit: alioquin vt Dei promissa comple∣antur, non in Dei, sed in hominum est potestate, & quod à Domino promissum est, ab ipsi∣redditur Abrahae. Idem{que} de spiritu & litera 18. Hoc Deus promittit quod ipse facit: non e∣nim [unspec C] ille promittit & alius facit, quod iam non est promittere, sed praedicere: Vnde & 45. pro∣positio sententiarum Prosperi est excerpta. Et siquis adhuc non erubescat vlteriùs canillare, dicendo, In autoritatibus Scripturae praemissis, de meritis non esse promissionem sed praedicti∣onem, audiat Apostolum ad Rom. 9. dicentem, Non omnes qui ex Israel sunt, hi sunt Israeli∣tae, neque qui semen sunt Abrahae, omnes filij sunt Abrahae, sed in Isaac vocabitur tibi semen, Gen. 21. id est, Non qui filij carnis, hi filij Dei, sed qui filij sunt promissionis, aestimantur in semine. Promissionis enim verbum hoc est, Secundum hoc tempus veniam, & erit Sarae filius, Gen. 18. Dicit{que} August. de spir. & lit. 18. Ipsa est promissio Abrahae qua ei dictum est, In Isaac vocabitur tibi semen: Si ergo haec verba. In Isaac vocabitur tibi semen, & erit Sarae filius, sunt verba promissoria; cur non alia similia similiter{que} prolata? Ampliùs autem malorum operum vt tribulationum & persecutionum est certus terminus praestitutus, quare & bonorum: non e∣nim est minor cura Deo de bonis operibus quàm de malis. Vnde Psalmo 79. Cibabis nos pa∣ne [unspec D] lachrymarum, & potum dabis nobis in lachrymis in mensura; & Psalmo 103. Ascendunt montes & descendunt campi in locum quem fundasti eis, terminum posuisti quem non trans∣gredientur, neque conuertentur operire terram. Vbi August. tract. 2. per montes & campos nequaquam diuersos intelligit sed eosdem, scilicet potestates saeculares diuersimodè se haben∣tes. Vnde sic dicit, Quamdiu ascendunt montes & descendunt campi, saeuierunt & placati sunt; cùm saeuierunt, montes erant, cùm placati sunt campi facti sunt: fundauit enim eis lo∣cum: quare non saeniunt modò? quare non insaniunt? quare non dant operam si non possunt subuertere terram nostram, certè contegere? quare non? Audi; Terminum posuisti quem non transgredientur, neque reuertentur tegere terram; terminum acceperunt debitum, quia transgredi non possunt impositum finem. Item Psalmo 94. In manu eius sunt omnes fines terrae, & altitudines montium ipsius sunt: Super quod dicit Augustinus, Terrenae potesta∣tes aduersatae sunt Ecclesiae; Leges contra Ecclesiam promulgarunt, nomen Christianum de∣lere [unspec E] de terra conati sunt. Tu fortè de tot tentatio nibus propter scandala mundi turbaris, sed nec ipsa scandala tibi aliquid faciunt, quoniam mensuram à Domino acceperunt, quo∣niam ipsius est mare: Est enim mare mundus iste, nec saeuire fluctus possunt, nisi vsque ad littus vbi ipse terminum posuit. Nulla ergo tentatio nisi acceperit mensuram à Domi∣no, aliquid tibi tollit, aliquid corrigit, aliquid complanat, aliquid mundat. Et quinto de Ci∣uitate Dei 22. Haec, scilicet regna terrena Deus vnus & verus regit & gubernat vt placet, sic etiam tempora ipsa bellorum, sicut in eius arbitrio est iustoque iudicio & misericordia, vel atterere vel consolari genus hominum, vt alia citiùs alia tardius finiantur. Hoc idem beatus Iob dilucidè manifestat: Vnde 28. sic ait; Ipse, scilicet Deus, fines mundi intue∣tur, & omnia quae sub coelo sunt, respicit, qui fecit ventis pondus, & aquas appendit in

mensura, quandò ponebat pluuijs legem, & viam procellis sonantibus. Et infra 38. Circum∣dedi [unspec A] illud, scilicet mare, terminis meis, & posui vectem, & ostia, & dixi, vsque hunc venies, & non procedes amplius. Item quilibet Praedestinatus habebit gradum praemij, secundum gra∣dum virtutum suarum, & maximè charitatis seu gratiae, quia quanto quis fuerit melior, tanto melius sibi erit; Et secundum Philosophum 2. Ethic. 6. Omnis virtus cuius fuerit virtus & id benè habens perficit. Et secundum Angustinum Enchirid. 95. Charitas quanto in quo∣cun{que} maior est, tanto melior est in quo est; sed omne augmentum verae virtutis, charitatis seu gratiae est à Deo agente illud & volente, & hoc non volutione noua sed antiqua. Praedesti∣nauit ergo Deus cuilibet certum gradum harum virtutum in via, & praemiorum in patria. Quòd autem Deus faciat augmentum virtutum in via, ex hoc probatur, quòd Deus facit augmenta bonorum operum sicut superius est probatum, ex quibus habitus semper augen∣tur; vt patet per Philosophum 2. Ethic. 2. vel si qui sint habitus qui non augentur ex operi∣bus, illi à solo Deo augentur. Item per secundum capitulum nulla ‖ 2.1316 creatura sola potest ser∣uare [unspec B] aliquam virtutem in esse, quare nec in aliquo certo gradu, quia hoc est idem vel ma∣ius. Item omnes pene rationes & autoritates probantes augmenta operum esse à Deo, pro∣babunt similiter augmenta virtutum esse ab eo, & specialiter argumenta de petitione & gra∣tiarum actione? Fideles enim petunt à Deo fideliter augmentum virtutum, quare & Eccle∣sia tota sic orat, Da nobis quaesumus Domine, fidei, spei, & charitatis augmentum. Vndè & Apostoli iam fideles dixerunt, Domine adauge nobis fidem. Luc. decimo septimo, & Pater pueri infirmati, Credo Domine, adiuua incredulitatem meam. Marc. 9. Apostolus quoque 1. ad Thessal. 3. Vos, inquit, multiplicet Dominus, & abundare faciat charitate etiam inui∣cem & in omnes, & multa similia occurrunt saepius in Scripture. Item quis tam acharis & in∣gratus, vt pro augmento charitatis & gratiae Deo non referrat gratiam, cum pro augmento bonorum temporalium, hoc faceret prompto corde? Porrò & Apostolus 2. ad Thessal. 1. sic dicit, Gratias agere debemus Deo semper pro vobis, sicut dignum est, quoniam supercres∣cit [unspec C] fides vestra, & abundat charitas vniuscuiusque vestrum in alterum. Cum ergo augmen∣tum virtutis petatur à Deo, & pro ipso accepto agantur gratiae dignae Deo, certum est illud dari ab eo, sicut superius est argutum. Hunc quoque gradualem profectum virtutum & meri∣torum, certosque terminos prosperitatum & aduersitatum, ipsiusque vitae humanae diuini∣tus constitutos, ostendit beatus Iob dicens, Constituisti terminos eius qui praeteriri non po∣terunt, Iob 14. Et infra 31. Per singulos gradus meos pronuntiabo illum. Super quorum primum beatus Gregorius 12. Moral. 1. Nulla, inquit, quae in hoc mundo hommibus fiunt absque omnipotentis Dei occulto consilio veniunt: Nam cuncta Deus secutura praesciens ante saecula decernit, qualiter per saecula disponantur. Statutum quippè iam homini est, vel quantum hunc mundi prosperitas sequatur, vel quantum aduersitas feriat, nè electos eius aut immoderata prosperitas eleuet, aut nimia aduersitas grauet. Statutum quoque est, quantum in ipsa vita mortali temporaliter viuat. Benè ergo dicitur, Constituisti terminos eius qui prae∣teriri [unspec D] non poterunt; quod tamen intelligi etiam iuxta spiritum valet, quia nonnunquam in virtutibus proficere conamur, & quaedam dona praecipimus, à quibusdam verò repulsi, in imis iacemus: Nemo enim est qui tantum virtutis apprehendit quantum desiderat, quia om∣nipotens Deus interiora discernens, ipsis spiritualibus prouectibus modum ponit, vt ex hoc bono quod apprehendere conatur, & non valet, in illis se non eleuet, quae valet. Super secun∣dum verò 22. Mor. 18. & 19. pulchrè docet eandem sententiā, sicut 41. huius plenius recitatur. Qui & infra 20. ostendit hoc idē per illud Mar 9. Credo Domine, adiuua incredulitatē meam; Et perillud Lu. 17. Auge nobis fidem; Et per authoritatē Eze. 47. quā moraliter exponendo sic ait; Ipsa quoque sapientia quae esse bonorum operum solet magistra, anhelanti menti per incrementa tribuitur, vt ad eam proculdubio magni moderaminis gradibus ascendatur, quod benè Ezec. Propheta figurata narratione denunciat, qui de eo viro quē in excelso monte vide∣rat, narrat, dicens, Mensus est cubitos mille, & transduxit me per aquā vs{que} ad talos, rursum{que} [unspec E] mensus est mille, & transduxit me per aquam vs{que} ad genua, & mensus est mille, & transduxit me per aquā vs{que} ad renes, & mensus est mille, & transduxit me ad torrentem quem non potui pertransire, quoniam intumuerunt aquae profundae torrentis, qui non potest transuadari: Quid namque millenario numero niū collati muneris plenitudo significatur? Hic autem processus Gregorij recitatur in Canone De poenitent. distinct. 2. Haec quae de charitate. Amplius au∣tem charitas seu gratia est habitus, non naturaliter acquisitus, nec naturaliter acquiribilis ab aliqua ‖ 2.1317 creatura, sed supernaturaliter gratis infusus à Deo, sicut 35. capitulum & sequentia docuerunt; Quare nec potest naturaliter ‖ 2.1318 augmentari: Est enim eiusdem naturae sub quolibet eius gradu. Sicut ergo à solo Domino creatur, sic & ab ipso solummodò augmentatur. Vndè

[unspec A] Psalmista, Psalm. 137. Deo dicit; Multiplicabis in anima mea virtutem: dicitque Apostolus, 2. ad Cor. 3. Transformamur de claritate ad claritatem à Domini Spiritu; & ad Rom. 12. V. nicui que sicut diuisit Deus mensuram fidei. Super quod dicit Glossa quae ascribitur Augusti∣no, quam scilicet fidem, Deus mensuratê diuisit. Nam & fidem mensuratè partitur vnicuique. Qui & super illud Psalmi 118. Legem pone mihi, Domine, &c. Sermone 11. Cur, inquir, iste adhuc poscit sibi legem poni, quae vtique si non ei posita fuisset, non viam mandatorum Dei in cordis latitudine, id est, charitate, legis plenitudine cucurrisset? Sed quia proficiens lo∣qu••tur, & Dei donum nouit esse quod proficit, quid aliud petit, cùm sibi legem poni petit, nisi vt in ea magis magisque proficiat? Denique addidit; Et exquiram eam semper: Quid e∣nim exquirit quod habet, nisi quia & habet agendo, & exquirit proficiendo? Sed quid est semper? An semper dictum est quamdiu hic viuitur, quia tamdiu proficitur? Et infra, eo∣dem, super illud eiusdem Psalmi; Da mihi intellectum, vt discam mandata tua, Sermone de∣cimo octauo, sic dicit; Proficit noster intellectus ad intelligenda quae credat, & fides profi∣cit [unspec B] ad credenda quae intelligat, & eadem ipsa vt magis magisque intelligantur in ipso intelle∣ctu proficit mens: sed hoc non fit proprijs tanquam naturalibus viribus, sed Deo adiuuante atque donante, sicut medicina fit, non natura vt vitiatus oculus vim cernendi recipiat. Qui ergo dicit Deo, Da mihi intellectum vt discam mandata tua, non omni modo expers eius est velut pecus, nec ita quamuis homo vt in eorum numero deputandus sit, qui ambulant in vanitate mentis suae obscurati intelligentia, alienati à vita Dei: Nam si talis esset, nec hoc diceret. Non autem parui intellectus est nosse à quo poscendus est intellectus, & cogitan∣dum est, quanto sint altius intelligenda diuina mandata, quando ad ea discenda sibi adhuc dari intellectum petit, qui iam sic intelligit, & qui eloquia Dei se custodisse ante iam dixit. Item primo ad Corinthios, duodecimo; Diuisiones gratiarum sunt, idem autem spiritus, & diuisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus, & diuisiones operationum sunt, idem verò Deus qui operator omnia in omnibus; vnicuique aurem datur manifestatio spiritus ad [unspec C] vtilitatem; alij quidem per spiritum datur sermo sapientiae, alij autem sermo scientiae, alteri fides, alij gratia sanitatum, alij operatio virtutum, alij prophetia, alij discretio spirituum, alij genera linguarum, alij interpretatio sermonum: haec autem omnia operatur vnus at∣que idem spiritus diuidens singulis prout vult. Hic autem ostendit Apostolus manifestè tam habitus virtutum, quàm actus diuidi singulis secundum Sancti Spiritus voluntatem, & ab v∣no Deo, qui omnia in omnibus operatur. Vnde constat tam eorum initia, quàm augmenta esse similiter distributa. Hoc planè testatur August. De praedest. Sanct. 13. ita dicens; Cùm di∣citur, inquiunt, scilicet Pelagiani; Si credideris saluus eris, vnum horum exigitur, alterum of∣fertur; quod exigitur in hominum, quod offertur in Dei est potestate. Cur non vtrumque in Dei, & quod iubet, & quod offertur? Rogatur enim vt det quod iubet; Rogant credentes vt sibi fides augeatur, rogant pro non credentibus, vt eis donetur fides; & in suis ergo incrementis, & [unspec D] in suis initijs Dei donum est fides. Sic autem dicitur; si credideris saluus eris quēadmodum di∣citur, Si Spiritu facta carnis mortificaueritis, viuetis: nam & hic ex duobus vnum exigi∣tur, alterum offertur; Si Spiritu, inquit, facta carnis mortificaueritis, viuetis. Vt ergo spiritu facta carnis mortificemus exigitur, vt autem viuamus offertur. Vnde igitur placet, vt facta carnis mortificare non donum Dei esse dicamus, neque id donum Dei esse fateamur, quo∣niam exigi audimus à nobis, praemio vitae si hoc fecerimus, oblato? Absit vt hoc placeat par∣ticipibus, defensoribus gratiae; Pelagianorum est iste error damnabilis, quorum mox Apo∣stolus ora obstruxit, adiungens; Quotquot enim Spiritu Dei aguntur hi filij sunt Dei, ne fa∣cta mortificare nos carnis, non per Dei, sed per nostrum spiritum crederemus: de quo Dei Spiritu & ibi loquebatur, vbi ait; Omnia autem haec operatur vnus atque idem spiritus diui∣dens propria vnicui{que} pro vt vult, inter quae nominauit & fidem. Est ergo error Pelagianorum damnabilis participare fidem aut gratiam, scilicet eius initium & augmentum, vnum scilicet [unspec E] dando Deo, alterum verò nobis, totum enim est totaliter dandum Deo, sicut patet per cun∣dem, supra, eiusdem tertio sic dicentem; Si fidem nostram operatur Deus miro modo agens in cordibus nostris, vt credamus, nunquid metuendum est ne totum facere non possit, & ideo sibi homo primas eius vendicat partes, vt nouissimas ab illo accipere mereatur? Videte si aliud agitur isto modo, nisi vt gratia Dei secundum merita nostra detur quo∣libet modo, ac sic gratia iam non sit gratia. Redditur namque hoc pacto debita non donatur gratis: Debetur enim credenti vt à Domino fides eius augeatur, & sit merces fidei captae fides aucta. Et infra eodem; Componit homo cum Deo, vt partē fidei sibi vendicet, at{que} illi partem relinquat, & quod est elatius, primam tollit ipse, sequentem dat illi, & in eo quod dicit esse amborum, priorem se facit, posteriorem Deum; ex quo patet quod fides augetur à Deo, &

quod elationis est, quod homo partem fidei sibi tribuat, partem Deo. Totum igitur bonum [unspec A] nostrum totaliter demus Deo, dicente Augustino de bono perseuerantiae 9. Tutiores viui∣mus si totum Deo damus, non autem nos illi ex parte, & nobis ex parte committimus. Item iste fuit error Cassiani Pelagiani. Ipse enim vt recitat sanctus Prosper in libro pro praedica∣toribus gratiae Dei contra Cassianum 25. in secunda sua definitione sic dixit; Adest, igitur inseparabiliter nobis diuina protectio, tantaque est erga creaturam suam pietas creatoris, vt non solum comitetur eam, sed etiam praecedat iugiter prouidentia, quam expertus Propheta, confitetur dicens; Deus meus, Misericordia eius me praeueniet; qui tamen in nobis ortum quendam bonae voluntatis inspexerit, illuminat eam atque confortat, & incitat ad salutem, incrementa tribuens ei quam ipse plantauit, vel nostro conatu viderit emersisse, contra quem Prosper immediatè subiungit; Iam in hoc à praemissa definitione disceditur, & quod totum gratiae datum fuerat, ex parte nunc in libero arbitrio deputatur. Item error Pelagianus de∣dit nobis fidei nostrae principium, & Deo totum augmentum, vt patet de praedestinatione [unspec B] Sanctorum 2. & 3. Iste error dat Deo principium & nobis totum augmentum; Tantum ergo distat hic ab alio, quantum conuertens à conuersa; Imò iste videtur deterior quàm sit ille. Ille namque tribuit homini partem fidei priorem sed peiorem, scilicet minus bonam, posteriorem autem sed meliorem dat Deo; iste verò è contra partem meliorem tribuit homi∣ni, & peiorem dat Deo. Item si augmentum gratiae esset homini tribuendum, hoc esset prop∣ter meritum hominis, quia scilicet meritum voluntatis humanae praecederet, augmētum gratiae sequeretur, quod est contra Augustinū scribentem ad Bonifacium Papam, contra Pelagianos, vt recitat Lumbardus 2. sent. dist. 26. in haec verba; Ipsa gratia meretur augeri, vt aucta me∣reatur & perfici, voluntate comitante non ducente, pedissequa non praeuia; cui & concor∣dat capitulum quadragesimum primum probans gratiam in agendo praecedere voluntatem humanam. Capitulum quoque trigesimum nonum probat nullum mereri augmentum gratiae de condigno, imò quod ipsum augmentum gratiae gratis datur, quare & gratis praedestinaba∣tur [unspec C] ab eo, sicut saepius est argutum. Hoc insuper testatur Apost. ad Col. 2. sic dicens, Nemo vos seducat,‖ 2.1319 volens in humilitate & religione Angelorum quae non vidit, ambulans frustra infla∣tus sensu carnis suae, & non tenens caput ex quo totum corpus per nexus & coniūctiones sub∣ministratum & constructum crescit in augmentū Dei. Super quod Glossa, Caput, id est, Chri∣stum, ex quo, id est de cuius plenitudine, accipiendo, totū corpus, id est Ecclesia per nexus cha∣ritatis & coniunctiones fidei & spei & operum, in quibus fideles coniuncti sunt & similes, sub∣ministratum & constructum crescit in augmentum Dei, id est, quantum Deus prouidit: Aug∣mentum ergo virtutum & operum est prouisum & praedestinatum à Deo sub quolibet eius gradu, quare & praedestinato cuilibet praedestinatus est beatitudinis certus gradus. Haec enim sibi inuicem mutuò correspondent, quòd & penè per omnia potest ostendi per quae de gradu operum & virtutum superiùs est ostensum. Ampliùs autem specialiter ad hoc idem, diuersitas mansionum in domo Patris coelestis, non minùs est ad perfectionem & ornatum ciuitatis [unspec D] Dei gloriosae, quàm numerus ciuium; sed hic est praedestinatus à Deo, ergo & illa. Hunc autem numerum non solum asserit, sed & probat venerabilis Anselmus 1. Cur Deus ho∣mo 16. In hunc modum; Rationalem naturam quae Dei contemplatione beata vel est, vel futura est in quodam rationabili & perfecto numero praescitam esse à Deo, ita vt nec ma∣iorem nec minorem illum esse deceat; non est dubitandum. Aut enim nescit Deus in quo numero melius deceat eam constitui, quod falsum est, aut si scit in eo illam constituet, & haec eadem ratio procedit similiter de gradibus praemiorum. Dicitque Augustinus 3. de libeto arbitrio 18. Si omnes peccassent Angeli nullam inopiam facerent ad regendum imperium suum creatori Angelorum: Non enim vel bonitas eius quasi aliquo taedio, vel omnipotentia difficultate deficeret ad creandos alios quos in eis sedibus collocaret, quas peccando alij deseruissent, aut creatura spiritalis quantilibet numeri pro suis meritis dam∣naretur, angustare posset ordinem, qui conuenienter & decenter excipit quoscunque damna∣tos. [unspec E] Si ergo in sedibus peccantium sint alij collocandi, certus videtur numerus praetaxatus, & si sit certus ordo qui conuenienter & decenter excipiat quoscun{que} damnatos, multo magis vi∣detur esse similiter de saluatis. Idem Ench. 21. Superna Ierusalem mater nostra ciuitas Dei nulla ciuium suorum numerositate fraudabitur, aut etiam vberiori copia fortasse regnabit. Neque enim numerum aut sanctorum hominum, aut immundorum daemonum nouimus in quorum locum succedentes filij sanctae matris Ecclesiae, quae sterilis apparebat in terris, in ea pace, de qua illi ceciderant, sine vllo temporis termino permanebunt: Sed illorum ciuium numerus, siue qui est, siue qui futurus est, in contemplatione est eius artificis qui vocat ea quae non sunt tanquam ea quae sunt, ac in mensura, & numero, & pondere cuncta disponit. Idem∣que

[unspec A] de correptione & gratia 61. Praedestinatorum ita certus est numerus, vt non addatur eis quisqum nec minuatur ab eis, quod probat per duas autoritates Scripturae: Prima est Mat. 3. Facite, inquit Iohannes Baptista, fructum dignum poenitentiae, & nolite dicere apud vosmet∣ipsos, Patrem habemus Abraham; potens est edim Deus de lapidibus istis suscipere filios A∣brahae, vt ostendat sic esse istos amputandos, si non fecerint fructum, vt non desit numerus qui promissus est Abrahae: Tamen apertius in Apocalypsi dicitur, Tene quod habes ne alius accipiat coronam tuam: & est Apoc. 3. Si enim alius non est accepturus nisi iste perdiderit, certus est numerus electorum, id est, non potest augeri vel minui, sicut exponit Lumbardus 1. sentent. distin. 40. sicut & videtur rationabilis intellectus. Cui satis consonat illud Iob 34. Conteret multos & innumerabiles, & stare faciet alios pro eis. Super quod Gregorius 25. moral. 9. dicit, Notandum, quia dum alijs cadentibus, ad standum alij solidari perhibentur, electorum numerus certus ac definitus ostenditur. Vnde etiam Philadelphiae Ecclesiae per [unspec B] Angelum dicitur, Tene quod habes, ne alius accipiat coronam tuam. Adhuc autem iuxta praemissa diuersitas graduum mansionum in coelo, non minùs ad diuinam prouidentiam & praedestinationem pertinere dignoscitur, quàm nomina ciuium coelestium futurorum: sed nomina propria omnium electorum sub diuina prouidentia & praedestinatione certissimè con∣tinentur. Dicit enim Propheta de Deo, qui numerat multitudinem stellarum, & omnibus eis nomina vocat Psalmo 146. Per stellas autem Augustinus & omnes Doctores electos & prae∣destinatos intelligunt. Nonne & istud congruè figuratur in illo praecepto Dominico, Tollite summam vniuersae congregationis filiorum Israel, per congregationes & domos suas, & no∣mina singulorum? Numer. 1. Nonne & veritas ipsa dicit, Gaudete quia nomina vestra scripta sunt in coelis, Luc. 10. & Iohan. 10. proprias oues vocat nominatim? Super quod Augusti∣nus sermone 45. Habet enim nomina eorum scripta in libro vitae. Hinc dicit Apostolus, No∣uit Dominus qui sunt eius. Amplius autem diuersitas graduum coelestium mansionum coele∣stis [unspec C] Ecclesiae pulchritudinem conficit & ornatum, sicut sonorum diuersitas melodiam perficit dulciorem, & colorum varietas picturam efficit pulchriorem, sicut nullus ignorat: Vnde sicuti & testantur Philosophica & Theologica de contrarijs & diuersis praemissa 34. primi. Quare & Alacen. 2. perspectiuae suae, capitulo de pulchritudine, Diuersitas, inquit, facit pul∣chritudinem, quoniam figurae membrorum animalis sunt diuersarum partium, & non sunt pulchrae nisi propter diuersitatem partium; quoniam si nasus totus esset aequalis grossitudi∣nis, esset in fine turpitudinis; & pulchritudo eius non est propter diuersitatem duorum extre∣morum eius, & eius pyramidalitatem, & similiter pulchritudo superciliorum non est nisi quando extrema eorum fuerint subtiliora residuis anterioribus, & similiter omnia membra animalis quando intuentur, inuenitur quòd pulchritudo eorum non nisi ex diuersitate figura∣rum partium eorum, & similiter Scripturae, quoniam si partes omnes Scripturae essent aequa∣lis grossitudinis, non apparerent pulchrae, quoniam extrema literarum non apparent pulchra, [unspec D] nisi quando fuerint subtiliora residuo, quoniam etsi extrema literarum, & media earum, & continuatio earum essent vniusmodi spissitudinis, esset Scriptura in fine turpitudinis: diuersi∣tas ergo facit pulchritudinem. Cur etiam aliter praeciperet Deus cortinas tabernaculi fieri va∣riatas, & velum pulchra varietate contextum? cur aliter ex varietate vestitus laudaret Pro∣pheta reginam coelestem, triumphantem Ecclesiam, sponsam Christi, non habentem macu∣lam, neque rugam, dicendo, Astitit Regina à dextris tuis in vestitu deaurato, circumamicta varietate? & quis pulchritudinis huius autor, nisi totius pulchritudinis pulcherrimus autor Deus, & non voluntate mutabili & nouella, sed immutabili & aeterna, sicut praehabita per∣spicuè docuerunt?

COROLLARIVM.

Corollarium, quòd omnes gradus gratiarum, meritorum, prosperitatum, aduersitatum, [unspec E] gloriae siue paenae, in praesenti & in futuro similiter sunt praedestinati à Deo aeterna∣liter & distinctè.

EX his autem perspicitur euidenter, quòd omnes gradus & singuli gratiarum, meritorum, prosperitatum, aduersitatum, gloriae, siue poenae, in praesenti & in futuro similiter sunt praedestinati à Deo aeternaliter & distinctè. Istud totum Corollarium tam patenter consequi∣tur ex praemissis, quòd probationis auxilio nusquam eget.

[unspec A]

CAP. XLVII. Obijcit, & respondet.

OBijciunt autem Pelagiani contra praemissa de Praedestinatione & Re∣probatione, conantes ipsas vel omnino destruere, vel saltem ostendere ipsas esse secundum merita personarum. Deus, inquiunt, irrationabili∣ter nihil agit; & non est aliqua ratio quare Praedestinet aut reprobet po∣tius vnum quam alium. Praedestinat ergo vel reprobat omnem vel nul∣lum; Et non omnem, sicut omnes dicunt concorditer, ergo nullum. Vel si sit aliqua ratio quare Praedestinat vel reprobat hunc non illum, [unspec B] illa non potest fundari nisi in meritis, & differentia meritorum. Quare & Ioachim Abbas de Flore, de praescientia Dei & Praedestinatione electorum, dialogizando inter Benedictum quaerentem & ipsum respondentem, assignat duplicem rationem & causam Electionis, Praedestinationis, & miserecordiae Dei, quarum prima est aptitudo ad misericor∣diam, salutem, & bonum; secunda, actio ipsa bona; contrariorum verò contrarias causas po∣nit & contrarias rationes. Item dedit eis potestatem filios Dei fieri Iohan. 1. quòd ergo homi∣nes secundum Praedestinationem & gratiam filij Dei fiant est in eorum libera potestate, & non nisi per merita Deo grata. Huic & concordat Propheta Psal. 68. vbi recitatis peccatis quo∣rundam subiungit; Deleantut de libro viuentium, & cum iustis non scribantur. Et illud Apo∣calyps. 3. Tene quod habes, ne alius accipiat coronam tuam, quam scilicet Deus suis electo∣ribus repromisit. Item si Adam non peccasset, nullus fuisset reprobatus, sed quilibet praede∣stinatus; vtrum que ergo istorum est propter meritum correspondens. Item iniquum & cru∣dele [unspec C] esset, hominem vel Angelum nocere alteri sine culpa aliqua praecedente, nec hoc posset facere sine culpa; quanto magis ergò Deum iustissimum & pijssimum hoc non decet? quare nec decet quod aliquem reprobet, & ad id ignem aeternum praedestinet, nisi propter culpam aliquam praecedentem. Verum prima istorum irrationabilis ratio, per praemissa, 21^o. & 35^o. & capitulis sequentibus lucidè potest solui. Quod autem ad confirmationem adducitur de Ioachim, licet fuerit magnus Doctor, autoritatem magnam non habet; sicut in materia de trinitate fuit Arrianus, vt patet in libello quem edidit contra Petrum Lumbardum De Trini∣tate, seu de essentia Trinitatis, & per Innocentium tertium, & Concilium generale, sicut reci∣tatur, Extra de summa Trin. & fid. Catholica, Damnamus: sic in ista materia fuit Pelagianus, ponendo causam originalem Praedestinationis & Reprobationis, non ex parte Dei Praedesti∣nantis & Reprobantis, sed ex parte Praedestinatorum & Reprobatorum, aptitudinem scili∣cet atque actum, sicut superius recitatur. Laborat tamen vt periculosum pelagus Pelagiano∣rum [unspec D] declinet, dicendo, causam Electionis & Reprobationis diuinae esse aptitudinem ad mise∣ric•• ••am, vel ad iram, non autem ad opera neque actus. Et Benedicto quaerenti, quaenam sit illa aptitudo ad bonum vel ad malum, si non sit opera bona vel mala, vt dicit Apostolus de Iacob, & Esau, respondet, quòd non est opus, sed receptaculum gratiae vel irae, ex quarum prima, bona; ex secunda, mala opera oriuntur. Et infra, dum hos vel illos Deus eligeret, non quaesiuit in eis iustitiam, quam ipse erat daturus, sed solam materiam humilitatis, & miserabi∣litatis, id est, vt essent apti ad misericordiam. Verum quia nimis propè ripam pelagi Pelagi∣ani accessit, praecipitium passus, ipsius voragine est absorptus, vt etiam diceret causam Praede∣stinationis & Reprobationis esse merita personarum. Et vt diffusum eius processum succinctè recolligam, vult quòd causa Praedestinationis sit humilitas, Reprobationis, superbia. Dicit e∣nim, Abiectio & miseria est propriè causa diuinae electionis. Vndè Apostolus, Videte, Fratres, vocationem vestram, quia non multi sapientes secundum carnem, sed quae stulta sunt mundi [unspec E] elegit Deus. Et infra liquet luce clarius, quòd non pro iustitia assumatur aliquis à Deo, sed pro miseria, non pro operibus, sed pro exilitate, non pro fortitudine sed pro infirmitate, non pro sapientia, sed pro stultitia, non pro nobilitate, sed pro ignobilitate; sicut Pharisaeus ille repul∣sus est pro iustitia sua, publicanus verò assumptus pro suis peccatis, non quia iniustitiam ama•• Deus, & odit innocentiae puritatem, sed quia repellit superbientem de iustitia, parcit autem humilibus poenitentibus de peccatis. Et infra, Electionis causa est abiectio & afflictio, non quia ista simpliciter placent Deo, sed quia pariunt humilitatem quam solam requirit Deus vir∣rutem in Angelis & in hominibus. Et infra, Quia praesciuit Dominus populum Iudaicum fu∣turum superbum, odiuit & repulit eum. Ex quibus & euidenter apparet quòd sit contrarius

[unspec A] sibi ipsi. Quomodo etiam stare potest quòd aptitudo, praedestinationis vel reprobationis sit causa, cùm aequè aptorum vnus aliquoties assumatur, & alius relinquatur, imo & aliquando assumitur minus aptus, & relinquitur magis aptus? Quomodo etiam est abiecto & miseria causa praedestinationis diuinae, cùm multi, vt timeo, hic abiecti, miseri, & mendici finaliter reprobentur, multi etiam hic semper nobiles, foelices, & diuites praedestinentur ad vitam? In sanctis etiam Angelis praedestinatis, & finaliter confirmatis nunquam fuit abiectio, neque mi∣seria qualiscunque, quia nec culpae, nec poenae, quae insuper abiectio vel miseria fuit causa, qua∣re Christus praedestinatus est Dei Filius in virtute, ad Rom. 1. quod & posset multis rationi∣bus alijs reprobari. Sed quia non multi adhaerent, sufficiant ista pauca. Cum autem allegant Iohannem dicentem; Dedit eis potestatem filios Dei fieri, videtur eos velle astruere aliquos fieri seu posse fieri nouiter filios Dei secundum praedestinationem, vt scilicet de non praedesti∣natis, quare & de reprobatis fiant nouiter & temporaliter praedestinati, & desinant similiter esse reprobati, contra prius ostensa 23. & 45. huius, quod & contradictionem euidenter in∣cludit, [unspec B] sicut ex eisdem locis potest perspicuè demonstrari. Dictum quoque Iohannis magis vi∣detur probare contrarium: Non enim dicit; Dedit eis potestatem filios Dei se facere, sed filios Dei fieri. Sed à quo? nunquid ex seipsis, nunquid ex propria voluntate? quis vnquam se gig∣nit? quis vnquam nascitur ex seipso? quis filius Diaboli potest se gignere, & parere filium Dei? Audi quod sequitur; Neque, inquit, ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt. Non ergo ipsi se ipsos, sed Deus filios Dei facit. Quare & Philosophus 5. Metaph. 17. & 9. Metaph. 2. ostendit, quòd duplex est potestas, & potentia, actiua scilicet & passiua: Tale est ergo quod hic dicitur; Dedit eis potestatem filios Dei fieri, quale est illud quod dici∣tur ad Rom. 8. quicunque Spiritu Dei aguntur, hi filij Dei sunt: Dedit ergo Deus hominibus potestatem filios Dei fieri, scilicet animam rationalem & liberum arbitrium liberè & volunta∣riè receptiuum gratiae in praesenti, & gloriae in futuro, vt sic tam hic quàm ibi filij Dei fiant, vt tamen in praesenti cùm facti sint filij Dei per fidem & gratiam praeuiam in filios Dei adoptan∣tem, [unspec C] liberè faciant grata opera filiorum, vt sic grati filij liberè perseuerent, in tantum quòd ni∣hil potest istam filiationem eis eripere nisi velint. Quare & dicit ibi Chrysostomus, sicut alle∣gatur in Glossa, dixit; Dedit eis potestatem filios Dei fieri, ostendens quòd multo opus studio, vt eam, quae in baptismo adoptionis formata est, imaginem incontaminatam semper custo∣diamus, simul autem & ostendens quoniam potestatem hanc nullus nobis vel auferre poterit, nisi nos ipsi auferamus; simul etiam ostendere vult, quoniam haec gratia aduenit volentibus & studentibus. Etenim in potestate est liberi arbitrij, & gratiae, operatione filios Dei fieri. Et Augustinus homil. 3. super Iohannem; Quare, inquit, nascuntur omnes in peccato? quia ne∣mo natus est praeter Adam; vt autem nascerentur ex Adam, necessitatis fuit ex damnatione, nasci per Christum voluntatis est & gratiae; non coguntur homines nasci per Christum; non quia voluerunt, nati sunt ex Adam, omnes tamen qui ex Adam, cum peccato peccatores; om∣nes, [unspec D] qui per Christum iustificati & lusti, non in se, sed in illo. Nec etiam dicendo; Dedit eis potestatem filios Dei fieri, ab illa factione Deum excludit, & hominem solum includit; ne{que} si factio illa sit amborum communis, hominem ibi praeponit, & Deum postponit ordine na∣turali. Quare & dicit; Dedit eis potestatem filios Dei fieri, non se facere: Et iterum; Neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt, qui huius diuinae generati∣onis principium est & autor. Quare & Beda, sicut allegatur in Glossa; Carnalis, inquit,* 2.1320 singu∣lorum generatio à complexu coniugij duxit originem, at verò spiritualis Spiritus Sancti gra∣tia ministratur. Et Chrysostomus; Haec autem narrat Euangelista, vt vilitatem & humilita∣tem prioris partus, qui est per sanguinem & voluntatem carnis addiscentes,* 2.1321 & altitudinem se∣cundi, qui per gratiam & nobilitatem est, cognoscentes, magnam quandam hic suscipiamus intelligentiam, & dignam dono ipsius qui genuit, & multum post haec, studium demonstre∣mus. Dicitque Augustinus homilia tertia super Iohannem; Quotquot receperunt eum, dedit [unspec E] eis potestatem filios Dei fieri, si filij fiunt, nascuntur, si nascuntur, quomodo nascuntur,* 2.1322 non ex carne, non ex sanguinibus, non ex voluntate carnis, non ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt. Gaudeant ergo quòd ex Deo nati sint, praesumant se pertinere ad Deum, accipiant do∣cumentum quia ex Deo nati sunt; Et Verbum caro factum est, & habitauit in nobis. Si Ver∣bum non erubuit nasci de homine, homines erubescent nasci de Deo? Neque dicendo; De∣dit eis potestatē filios Dei fieri, dicit, quòd dedit eis potestatē filios Dei fieri per praecedentia o∣pera meritorū, sicut Pelag. somniat. Absit quòd Euangelista suo Domino contradicat, quia ipsomet recitante infra 6. sic ait; Nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit il∣lū: &, Nemo potest venire ad me, nisi fuerit ei datū à Patre meo. Absit etiā quod sibi ipsi in tam breui serie contradicat: cito nam{que} post haec verba eius superiùs recitata, dicit quòd verbū fuit

plenum gratiae & veritatis, & addit, Et de plenitudine eius nos omnes accepimus, & gra∣tiam [unspec A] pro gratia. Accepimus, inquam, primò gratiam * 2.1323 gratis datam & veritatem, quia gratiam ante promissam, & sic gratiam pro gratia, gratiam scilicet gratis datam pro grata promissione gratuitae gratiae propheticè priùs facta, vel accepimus in spe certa secundò gra∣tiam beatitudinis in futuro, pro gratia in re, & gratis operibus in praesenti. Quare & Augu∣stinus homilia 3^a. super Ioannem, sic scribit, non ait, Et de plenitudine eius nos omnes ac∣cepimus, gratiam pro gratia; sed sic ait; Et de plenitudine eius nos omnes accepimus, & gra∣tiam pro gratia, vbi nescio quid nos voluerit intelligere de plenitudine eius accepisse, & in∣super gratiam pro gratia: Accepimus enim de plenitudine eius primò gratiam, & rursum ac∣cepimus gratiam pro gratia; quam gratiam primò accepimus? Fidem; In fide ambulan∣tes in gratia ambulamus. Vnde enim meruimus hoc? quibus nostris praecedentibus meritis? gratia tibi data est, non merces reddita. Vnde vocatur gratia quia gratis datur: Non enim praecedentibus meritis emisti quod accepisti. Hanc ergo accepit gratiam primam peccator, [unspec B] vt eius peccata dimitterentur; quid meruit, interroget iustitiam, inueniet poenam; interroget misericordiam, inueniet gratiam. Sed hoc & promiserat Deus per Prophetas: Itaque cùm venit date quod promiserat, non solum gratiam dedit, sed & veritatem. Quomodo ex∣hibita est veritas? quia factum est quod promissum est: quid est ergo gratiam pro gratia? Fide promeremur Deum, accipis praemium immortalitatem & vitam aeternam, & illa gra∣tia est, Nam pro quo merito accipis vitam aeternam? pro gratia. Dona sua coronat Deus, non merita tua. Potest quoque multum congruè intelligi & exponi ad literam, de his qui fa∣cti sunt actualiter filij Dei per fidem & gratiam in praesenti, quod dedit eis potestatem, scili∣cet gratiam liberum arbitrium adiuuantem, filios Dei fieri in futuro, in regno coelorum. Quare & praemittit, Quotquot autem receperunt eum, scilicet per fidem formatam, in eum credendo,* 2.1324 dedit eis, &c. Quare & Theophilus, sicut allegatur in glossa, Quia, inquit, in resur∣rectione filiationem perfectissimam consequemur, secundum quod Apostolus dicit, adoptio∣nem [unspec C] filiorum Dei expectantes, redemptionem corporis nostri, dedit potestatem filios Dei fie∣ri, id est, hanc gratiam in futura gratia consequendi. Cùm verò obijciant illud Psal. Delean∣tur de libro viuentium, si intelligant secundum superficiem literalem, hunc concedere, quod praedestinatio & reprobatio est temporalis; ita scilicet quod aliquis priùs fuit praedestinatus, & non reprobatus, & nunc non est praedestinatus sed reprobatus; Si enim quis temporaliter de∣leatur de libro viuentium, tunc est ita contra prius ostensa. Quare oportet quòd habeat ali∣um intellectum. Potest ergo intelligi de deletione secundum praesentem iustitiam, secundū distinctionem 25^o, praemissam; vel deleantur, id est deleti, hoc est non scripti habeantur, seu o∣stendantur, secundum quod subditur, Et cum iustis non scribantur. Vel etiam deleantur secun∣dum propriam spem illorum, sicut & Deus dicitur poenitere, sicut septimum recitauit. Quare & August. super illum Psal. tractatu 2^o. Fratres, inquit, non sic accipere debemus, quoniam quenquam Deus scribit in libro vitae & delet eum. Si homo dixit, quod scripsi, scripsi, de titulo [unspec D] vbi scriptum erat Rex Iudaeorum, Deus quenquam scribit & delet? Praescius est, praedesti∣nauit omnes, ante constitutionem mundi, regnaturos cum filio suo in vitam aeternam, hos conscripsit, ipsos continet liber vitae: Quomodo ergo inde delentur, vbi nunquam scripti sunt? hoc dictum est secundum spem ipsorum, quia ipsi se scriptos putabant. Quid est deleantur de libro vitae? & ipsis constet non [illos] ibi esse. Sic ergo illi qui se sperabant tanquam merito iu∣stitiae suae in libro Dei scriptos cùm perducta fuerit eorum damnatio, etiam ad ‖ 2.1325 cognitionem eorum, delebuntur de libro viuentium, id est non ibi se esse cognoscent. Nam versus qui se∣quitur, exponit quod dictum est, Et cum iustis non scribantur: Dixi ergo, deleantur secun∣dum spem ipsorum, secundum autem aequitatem tuam quid dico? non scribantur. Intelli∣gentes illud Apocalypsis ad literam,‖ 2.1326 Tene quod habes, ne alius, vel vt nemo accipiat coro∣nam tuam, habent similiter dicere, aliquem posse temporaliter & nouiter coronam praedesti∣nationis amittere, & alium admittere, & ita consequenter hunc desinere temporaliter & no∣uiter [unspec E] esse praedestinatum, & incipere esse reprobatum, & illum è contra; quod praeceden∣tia non permittunt. Nec Ioannes, imò nec spiritus in Ioanne dicit aut innuit quenquam per se & proprijs viribus, sine Dei auxilio tenere aut posse tenere suam coronam, in bona scilicet vi∣ta & bonis operibus perseuerare vsque in finem; aut quenquam posse per se & viribus suis tantum sine Deo specialiter operante, accipere coronam praedestinationis aut gratiae in praesen∣ti vel gloriae in futuro, sicut 2^um. 9^um. & 35^um. & sequentia cum 45^o. probant. Hoc idem & verba fidelissima eiusdem loci fidelissimè contestantur. Haec dicit sanctus & verus qui ha∣bet clauem Dauidis, qui aperit & nemo claudit, qui claudit & nemo aperit: Ecce dedi coram

[unspec A] te ostium apertum, quod nemo potest claudere, quia modicam habes virtutem, & seruasti verbum meum, & ego seruabo te ab hora tentationis. Ecce venio citò; Tene quod habes &c. vbi patenter docetur, quòd perseuerantia in bono est primò ex conseruatione diuina, se∣cundò ex cooperatione humana; quanto magis inchoatio & adeptio bonae vitae non est ho∣mini à se solo. Cùm ergo dicitur, Tene quod habes, &c. praeuenitur & excitatur bonus, vt in bono finaliter perseueret: Sic enim fortassis erat praedestinatus, vt per talem exhortationem Dei vel hominis perseueraret finaliter & coronam acquireret & teneret iuxta praemissa 23^o huius. Vnde & Augustinus de bono perseuer. 64. Qui nondum sunt vocati,* 2.1327 pro eis vt vocen∣tur, oremus; fortassis enim sic praedestinati sunt vt nostris orationibus concedantur, & acci∣piant gratiam, qua velint & efficiantur electi; Deus enim qui omnia praedestinauit, implebit. Potest quoque istud Apocalypsis exponi, sicut & illud Psalmi praemissum, Potest enim quis [unspec B] amitttere, vel accipere coronam vitae secundum praesentem iustitiam, vel secundum manife∣stationem, vel secundum spem firmam. Quare & Augustinus de bono perseuerant. 7. pro∣bans perseuerantiam finalem non posse amitti, & innuens distinctionem de amitti, sic ait, Per∣seuerantiam vsque in finem, quoniam non habet nisi qui perseuerauerit vsque in finem, multi eam possunt habere, nullus amittere. Sed ne forte dicatur perseuerantiam vsque in fi∣nem non amitti quidem cùm data fuerit, id est, cùm perseueratum fuerit vsque in finem, sed tunc amitti quodammodo quando agit homo per contumaciam, vt ad eam peruenire non possit, sicut dicimus hominem qui non perseuerauerit vsque in finem, amisisse vitam aeter∣nam vel regnum Dei, non quod iam accepert & habebat, sed quod acciperet si perseuerasset; verborum controuersias auferamus, & nonnulla etiam quae non habentur, sed habenda spe∣rantur, posse dicamus amitti. Quod verò arguitur, Si Adam non peccasset, nullus fuisset re∣probatus, sed quilibet praedestinatus, non probat ista ex meritis dependere. Quantum enim ad formam illationis stat oppositum manifestè. Si namque, sicut ex 45^o videtur, Deus non [unspec C] praedestinat homini certum finem, vel hominem ad certum finem, puta vitam propter opera sua futura, sed è contra, nullo modo concludit, quia si homo aliter fecisset, Deus aliter prae∣destinasset, à posteriori ad prius: Hominem enim aliter fecisse, non fuisset causa, nec prius causaliter aut naturaliter, quare Deus praedestinasset aliter, sed è contra. Cuius exemplum est. Si Christus non fecisset opera bona, non fuisset praedestinatus filius Dei, ergo propter opera sua bona praedestinatus est filius Dei; Fallit; Si Paulus non praedicasset, non fuisset prae∣destinatus, seu electus vt praedicaret; ergo quia praedicauit, praedestinatus fuerat praedicator? Non, sed è contra: Si Sol nunquam luceret, nec ignis calefaceret, non fuisset praedestinatus, vt sic faceret; ergo quia sic facit, praedestinatus est sic facere? Non; sed quia praedestinatus, seu praeordinatus est ita facere, ita facit. Nec est omniquaque clarissimum, quòd si Adam non peccasset, nullus fuisset reprobatus. Videtur enim nonnullis non fuisse necessarium, li∣cet Adam stetisset, quòd tota sua posteritas fuisset statim effecta impeccabilis, & finaliter [unspec D] confirmata; sed fuisse possibile posteros suos habuisse libertatem contradictionis ad bo∣num & malum. Tenendo tamen cum Anselmo 1. Cur Deus homo 19. quòd si Adam ste∣tisset finaliter, tota sua posteritas fuisset impeccabilis confirmata, tunc secundum sententiam Gregorij 4. Moral. 39^o huius praemissam, nullus reprobatorum generatus fuisset, sed soli illi qui nunc sunt praedestinati ad vitam; nec ideò peccatum Adae est prima causa reprobatio∣nis, sed si ipse non peccasset, Deus aliter ordinasset, sicut superiùs dicebatur. Et si obijcias contra istud, quòd aliquis praedestinatus generatur quandoque ab aliquo reprobato, sicut Christianus à non Christiano, & bonus Christianus à malo, nec fuisset ab aliquo genitus, si Adam non peccasset, non ergo soli nunc praedestinati fuissent tunc nati; non mihi, sed beato Gregorio potiùs contradicis. Veruntamen pro defensione beati Gregorij, potest multipli∣citer responderi; vno modo, quòd si Adam non peccasset, soli illi fuissent tunc nati, qui sunt nunc electi; hoc est, solummodo tot fuissent tunc nati, quot sunt nunc electi; vel aliter, soli [unspec E] illi &c. verum est secundum animas. Tunc enim Deus creasset animas illas tantum, quae nunc sunt animae electorum, licet quasdam fortassis corporibus alijs copulasset: vel adhuc forsi∣tan aliter potest dici, quòd soli illi secundum animas, & secundum corpora fuissent tunc nati, qui sunt nunc electi; sed aliquis electus nunc genitus ab vno patre puta à reprobo, fuisset tunc genitus ab alio, videlicet ab electo. Sed obijcis mihi fortè, Si enim sic esset, Isaac potuit ge∣nuisse Abraham patrem suum, quod videtur absurdum: aequali etiam ratione, imò maiori potuit genuisse quemlibet alium hominem, & homines infinitos, contra praemissa in ostensi∣one 40. partis Corollarij, primi, huius. Si insuper ita fuit, cur potius genuit Iacob, quam quemlibet alium hominem, cum ipse fuit indifferens, & mater simili ratione? Adhuc autem si

sit ita, ponantur duo homines aequè potentes ad generandum Iohannē futurum, apponant{que} [unspec A] operam requisitam, & vterque generabit eundem Iohannem in diuersis locis. Cur enim potius hic quam ille? & si hic vel ille solus egisset, Iohannem proculdubio genuisset; quare & nunc cum simili modo agat. Posset quoque secundum istam sententiam homo iuuenis suum auum senem nouiter generare, & reddere eum puerum iuuenem vnius diei; simulque decrepitum & infantem, cum alijs absurditatibus multis valdè, imò & posset mortuum suscitare. Posset e∣nim aliquem generare, qui olim fuit mortuus & sepultus. Dicunt quoque Philosophi, quod si agens est idem & passum idem, actum erit idem; quare & à contrario, Si agens aut passum sit diuersum, puta pater vel mater, actum diuersabitur, puta proles. Pro solutione istorum, dicendum quod duplex est sententia circa identitatem hominis numeralem; vna, quòd ad identitatem hominis numeralem, nequaquam requiritur identitas numeralis corporis hominis, neque secundum totum, neque secundum aliquam sui partem, sed sola identitas animae numeralis; ita quòd si anima Petri poneretur in copore Pauli, vel [unspec B] alterius cuiuscunque, esset nihilominus idem Petrus; Altera, quòd ad identitatem hominis numeralem, requiritur identitas animae numeralis, & etiam corporis vel secundum totum vel secundum partem aliquam principalem, partesuè aliquas principales. Secundum primam au∣tem sententiam, omnia obiecta faciliter possunt solui, dicendo quòd non est in potestate ho∣minis generantis, generare A vel B istum, vel illum, sed in potestate Dei, animam quam voluerit infundentis. Supponendo quoque secundam sententiam, non improbabiliter re∣spondendum, quòd idem filius potest ex diuersis patribus generari, non tamen ex diuersis se∣minibus, quae tribuunt filio materiam corporis principalem. Quòd autem idem semen, quod ab vno deciditur, ab alio posset decidi, apparet, quia illud semen est superfluum alimenti, ex tertia digestione relictum, & si alius penitus similis idem alimentum assumeret, caeteris pari∣bus eandem partem ipsius digerendo conuerteret in substantiam suam, quam alius, & eandem superfluitatem, relinqueret; sicut vnus ignis combustibili certo applicitus generat vnum ig∣nem; [unspec C] & si alius penitus similis similiter fuisset applicitus, & non primus, eundem ignem nu∣mero generasset, quem primus; eo quòd quodlibet combustibile seu eius materia, est in po∣tentia propinqua, seu proxima ad vnum ignem tantummodo, seu vnicam formam ignis, alio∣quin esset in potentia proxima ad infinitos seu infinitas simpliciter. Ex his potest faciliter elici responsio ad obiecta. Illud autem Philosophicum, Si agens est idem & passum idem, actum e∣rit idem; non videtur statim simpliciter concedendum: Idem namque pater & mater diuersis temporibus generant proles diuersas; Et idem Sol in eodem aere seu vitro, & in eadem Luna, diuersis temporibus generat lumen diuersum. Quapropter & Auerroes super 12. Metaphys. Aristotelis 11. scribit ita, Si materia fuerit vna, & generans vnum, & potentia vna, tunc illud quod fit erit vnum: Subiectum enim cum fuerit vnum, & potentia existens in eo fuerit vna, & agens vnum, tunc nulla erit causa multitudinis. Pro argumento de iniquitate, & crudelitate sciendum quòd non omnis poena rationabiliter illata homini ab homine, propter culpam su∣am [unspec D] praecedentem infertur, sed aliquotie sad cautelam, multiplicique de causa, sicut multis lo∣cis apparet in Scripturis diuinis pariter & humanis. Quare & quaedam regula Iuris dicit, Sine culpa, nisi subsit causa, non est aliquis puniendus, Extra de Regulis Iuris in sexto cui & multa iura ciuilia,* 2.1328 canonicaque concordant. Ostendit quoque Petrus 4. Sentent. distinct. 15. quòd quinque de causis flagella contingunt hominibus in praesenti; quandoque ad correctionem peccati, quandoque ad inchoationem poenae peccati, quandoque ad augmentum meriti, sicut de Iob, & Tobia, quandoque ad vitationem peccati, vt patet de Paulo 2. ad Cor. 12. de Ange∣lo Satanae, quando{que} verò ad gloriam Dei, vt patet de caeco nato, Iohan. 9. Quando{que} etiam punitur quis publica poenitentia siuè poena, vt alij timeant, & ita deterreantur à malo, & con∣firmentur in bono, sicuti lex diuina, canonica, & ciuilis concorditer attestantur. Si quis etiam temporaliter puniatur, pro temporali commodo aliorum, cur non temporaliter & aeterna∣liter pro temporali & aeterno commodo electorum, vt in praesenti magis fugiant malum, & [unspec E] eligant bonum, & in futuro magis laetentur, arctius diligant, & amplius laudent Deum: Mul∣tiplex enim vtilitas tam in praesenti quàm in futuro, ex reprobis, fit electis; imo & ipsi reprobi propter electos specialiter sunt creati, sicut ex 39. patet. Quae ergo iniquitas, aut crudelitas apud Deum, si praedestinet, & faciat vnam creaturam suam ad seruitium alterius creaturae, & vtramque ad suum seruitium, laudem, gloriam, & honorem? praesertim cum nullam aeterna∣liter pun••at nisi dignam aeterna poena scilicet suo peccato hoc dignè & iustè aeternaliter exi∣gente, quod & miserecordissimè & pijssimè semper punit, quia multum valdè, & infinitè quo∣dammoò citra condignum, sicut potest haberi ex 39. huius. Si etiam, vt videtur secundum sententiam Augustini 3. de libero arbitrio 11. & 11. de Ciuitate Dei 27. miserum esse sit eli∣gibilius

[unspec A] quàm non esse, quae iniquitas aut crudelitas apud Deum, si dat alicui creaturae multa bona, & magna, licèt puniat eam cum alia eius creatura bona, puta cum poena sensus, dum tamen totus eius status sit magis eligibilis quàm fugibilis, imo & pro illo, tanquam pro bene∣ficio tenetur reddere grates Deo. Cur ergo non arguunt isti, Deum eo quòd punit bestias in∣nocentes, & paruulos baptizatos non minima poena sensus; qui etiam tradidit innocentissi∣mum Filium suum, & Dominum nostrum Christum poenis acerrimis, crudelissimisque tor∣mentis? Si etiam Deus omnipotens liberrimus Dominus totius subditae creaturae, cuius mera voluntas est lex iustissima totius subditiae creaturae, sicut ex ‖ 2.1329 12. patet, puniret aeternaliter in∣nocentem, praesertim si ad perfectionem vniuersi, vtilitatem aliorum, & honorem suipsius, quis praesumeret litigare cum eo, redarguere eum, & dicere, Cur sic facis? Nullus, credo, si∣cutex ‖ 2.1330 12. & 39. claret. An non habet potestatem figulus luti, ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud verò in contumeliam? ad Rom. 9. Verum est tamen quòd [unspec B] Deus aeternaliter nullum puniuit sine culpa sua temporaliter praecedente, & aeternaliter per∣manente, non tamen propter culpam tanquam propter causam antecedenter mouentem vo∣luntatem diuinam, Deus quenquam aeternaliter reprobauit, sed propter quasdam causas fi∣nales, sicut 20. & 39. plenius est ostensum. Non sic autem sed aliter longè de homine respe∣ctu hominis sentiendum: Homo enim non habet merum imperium super proximum, nec e∣ius voluntas est lex summa, sed subditur legi superiori diuinae, qua tenetur diligere proximum sicut seipsum. Quidam tamen, vt Scotus super 1. Sentent. dist. 41. volentes vitare reproba∣tionem esse causaliter ex operibus reprobati, & etiam crudelitatem in Deo, dicunt quòd Luci∣fer siue Iudas primò offertur voluntati diuinae in suis puris naturalibus sine culpa, & sic non vult eum damnare; secundò Deus vult, & ex hoc scit se cooperaturum cum eo, ad substanti∣am actus mali, & sic ipsum peccaturum mortaliter committendo, vel non cooperaturum cum eo ad substantiam actus boni, & sic ipsum peccaturum mortaliter omittendo, & quatenus [unspec C] praeuidet eum talem, vult ei damnationem & poenam. Ratio tamen Scoti nequaquam eui∣denter hoc probat, sicut praecedentia manifestant: Est enim similis argumento de iniquitate & crudelitate praemisso. Veruntamen si ista positio stet cum praemissis hîc & 45. hu∣ius, & Deum ab omni iniquitate & crudelitate planè excuset, & pla∣cet Satrapis, placet mihi. Spiritus veritatis nos do∣ceat veritatem. AMEN.

Explicit Liber primus.

[unspec D] [unspec E]

Notes

• ‖ 1.1

  acciderit
• ‖ 1.2

  oppositè
• ‖ 1.3

  huius. modi
• * 1.4

  & cuiusli. bet bonita∣tis.
• ‖ 1.5

  tempora∣les
• ‖ 1.6

  omina.
• ‖ 1.7

  habuerit,
• ‖ 1.8

  sicut
• ‖ 1.9

  consulo
• ‖ 1.10

  Deus.
• ‖ 1.11

  93.
• ‖ 1.12

  imposs.
• ‖ 1.13

  Zima
• ‖ 1.14

  53.
• * 1.15

  necesse esse
• ‖ 1.16

  agatorum
• ‖ 1.17

  39.
• * 1.18

  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 &c p. 338. f
• ‖ 1.19

  teste
• ‖ 1.20

  penitus.
• ‖ 1.21

  naturaliū
• ‖ 1.22

  insitae.
• ‖ 1.23

  similiter.
• ‖ 1.24

  quo.
• * 1.25

  propter
• * 1.26

  quaedam
• ‖ 1.27

  diuinatio∣num.
• ‖ 1.28

  vera.
• ‖ 1.29

  Philoso∣phiae.
• ‖ 1.30

  pristino∣rum.
• ‖ 1.31

  al. Viroū.
• ‖ 1.32

  Ferdinan∣di.
• ‖ 1.33

  subarrauit
• ‖ 1.34

  apparauit
• ‖ 1.35

  praedictis
• ‖ 1.36

  signi, & insigni.
• ‖ 1.37

  id
• ‖ 1.38

  Chaldaea profecti.
• ‖ 1.39

  puerili
• ‖ 1.40

  multa.
• ‖ 1.41

  Amphio∣nius
• ‖ 1.42

  Cratonem
• ‖ 1.43

  mirabilia
• ‖ 2.1

  antiquis∣simos
• ‖ 2.2

  cuiuscun∣que.
• ‖ 2.3

  Principis.
• * 2.4

  honeste
• ‖ 2.5

  excellen∣tissimum.
• * 2.6

  aliud
• * 2.7

  Es. 53.
• ‖ 2.8

  al. peribit.
• ‖ 2.9

  malorum.
• ‖ 2.10

  conueni∣entius.
• ‖ 2.11

  al. plura.
• ‖ 2.12

  Rabba.
• ‖ 2.13

  mille du∣centis.
• * 2.14

  Deut. 4.
• * 2.15

  Psal. 58.
• ‖ 2.16

  Ouid. de Fastis.
• ‖ 2.17

  Magistrū
• ‖ 2.18

  Magistrū
• ‖ 2.19

  Magistrū
• ‖ 2.20

  praemissa
• ‖ 2.21

  ergo
• ‖ 2.22

  beatus.
• ‖ 2.23

  amatori∣bus.
• ‖ 2.24

  elegistis.
• ‖ 2.25

  etsi.
• * 2.26

  Plato.
• ‖ 2.27

  futurum.
• * 2.28

  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉
• * 2.29

  4. sentent. dist. 30.
• ‖ 2.30

  vestri.
• ‖ 2.31

  aliqua.
• ‖ 2.32

  tempo∣ralis.
• ‖ 2.33

  anseretur.
• ‖ 2.34

  vtrisque
• ‖ 2.35

  animali∣bus.
• ‖ 2.36

  Erich.
• ‖ 2.37

  Lecateus.
• ‖ 2.38

  forte le∣gendum Lecateus.
• ‖ 2.39

  similiter addiderunt.
• ‖ 2.40

  tibi
• * 2.41

  beatissi∣mos
• ‖ 2.42

  sit
• ‖ 2.43

  eo
• ‖ 2.44

  Idem.
• ‖ 2.45

  vero.
• ‖ 2.46

  nunc.
• ‖ 2.47

  autem
• * 2.48

  homo
• ‖ 2.49

  bonum.
• * 2.50

  scilicet.
• ‖ 2.51

  aliqua.
• ‖ 2.52

  alia.
• ‖ 2.53

  omnibus
• ‖ 2.54

  actuali
• * 2.55

  essentialē
• * 2.56

  de anima∣libus.
• ‖ 2.57

  sententiā
• ‖ 2.58

  nodicam
• ‖ 2.59

  abnegan∣tes
• * 2.60

  omnibus.
• ‖ 2.61

  interuallis
• ‖ 2.62

  posset perpetuo viuete
• * 2.63

  non
• ‖ 2.64

  pictati.
• * 2.65

  quasi ocu∣li
• ‖ 2.66

  fortunis
• ‖ 2.67

  ita
• ‖ 2.68

  omnem paenam
• ‖ 2.69

  legis
• ‖ 2.70

  terrae
• ‖ 2.71

  crumpat
• ‖ 2.72

  meritum
• * 2.73

  de seipsis.
• ‖ 2.74

  tēporales
• ‖ 2.75

  ducentis
• ‖ 2.76

  corrupti∣bile.
• ‖ 2.77

  siquidem
• * 2.78

  & d••side∣ratu••
• ‖ 2.79

  c••i••
• ‖ 2.80

  aeterna
• ‖ 2.81

  36
• ‖ 2.82

  videntur esse haec
• ‖ 2.83

  scriptura
• ‖ 2.84

  insuper.
• ‖ 2.85

  superfluos
• ‖ 2.86

  vt
• * 2.87

  eius
• ‖ 2.88

  simplici∣ter.
• ‖ 2.89

  omnino.
• ‖ 2.90

  duabus.
• † 2.91

  Ad hoc
• ‖ 2.92

  intensiua,
• ‖ 2.93

  alias
• ‖ 2.94

  Iudaeorum
• ‖ 2.95

  operatio∣nes
• ‖ 2.96

  annucrant
• * 2.97

  1^a. Ratio principalis.
• ‖ 2.98

  eo
• ‖ 2.99

  possibile
• * 2.100

  Boetius.
• * 2.101

  Aristoteles.
• * 2.102

  Augustinus.
• * 2.103

  Philosophus.
• * 2.104

  Augustinus.
• ‖ 2.105

  Armenus.
• * 2.106

  Ammonius.
• * 2.107

  Abraham.
• * 2.108

  Iosephus. Apostolus.
• * 2.109

  Chrysosto∣mus.
• * 2.110

  Augustinus.
• ‖ 2.111

  sustenta∣tur.
• * 2.112

  Gregorius.
• * 2.113

  Anselmus.
• * 2.114

  Philosophus.
• * 2.115

  Sapiens.
• * 2.116

  2^a Ratio principalis.
• * 2.117

  Augustinus.
• ‖ 2.118

  imitetur
• ‖ 2.119

  in
• ‖ 2.120

  magis dig.
• * 2.121

  Philosophus. Auerroes.
• * 2.122

  Philosoph••.
• ‖ 2.123

  vicissim
• * 2.124

  Esaias. Iob. Gregorius.
• ‖ 2.125

  laboribus, aliàs arboribus.
• * 2.126

  Hermes.
• * 2.127

  Apostolus. 24. Philoso∣phi.
• * 2.128

  Augustinus
• * 2.129

  Dionysius.
• ‖ 2.130

  esse
• ‖ 2.131

  essentia
• * 2.132

  Anselmus.
• * 2.133

  3. Ratio principalis.
• ‖ 2.134

  non.
• * 2.135

  Algazel.
• * 2.136

  tunc.
• * 2.137

  Iohannes.
• * 2.138

  Augustinus.
• ‖ 2.139

  dici
• ‖ 2.140

  idem
• * 2.141

  Prosper. Augustinus.
• * 2.142

  Anselmus.
• * 2.143

  Lumbardus.
• * 2.144

  4. Ratio principalis.
• * 2.145

  Auerroes.
• * 2.146

  Sapient. 7. Plotinus.
• * 2.147

  Augustinus.
• * 2.148

  Chrysosto∣mus. Dionysius. Ierotenus.
• ‖ 2.149

  perfecto
• * 2.150

  Augustinus
• * 2.151

  Augustinus.
• ‖ 2.152

  ••unt
• ‖ 2.153

  anima
• ‖ 2.154

  sua simi∣litudine ali∣quanta.
• ‖ 2.155

  impressa Aristoteles.
• * 2.156

  Ʋirgilius. Ieremias. Philosophus.
• * 2.157

  Hermes.
• ‖ 2.158

  omni Philosophus
• * 2.159

  L••anus.
• * 2.160

  Exodus.
• * 2.161

  1.
• * 2.162

  Glossa. Dionysiu••.
• * 2.163

  Glossa.
• * 2.164

  Hermes. Papias.
• * 2.165

  Aristoteles.
• * 2.166

  Themistius. Auerroes.
• ‖ 2.167

  deiurant.
• ‖ 2.168

  fit. Auerroes.
• * 2.169

  Auicenna.
• * 2.170

  Aristoteles.
• ‖ 2.171

  finitum
• * 2.172

  Pap••
• * 2.173

  Augustinus.
• * 2.174

  Augustinus. Hermes.
• * 2.175

  Plat••.
• * 2.176

  Sapiens. Hermes.
• * 2.177

  Porphyrius. Augustinus.
• * 2.178

  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉
• * 2.179

  Hermes.
• ‖ 2.180

  omni.
• * 2.181

  Philosophus.
• * 2.182

  Albricius.
• * 2.183

  Seruius. Lucanus.
• * 2.184

  Ouidius.
• * 2.185

  Apostolus.
• * 2.186

  Arator.
• * 2.187

  Augustinus. Dionysius.
• * 2.188

  6^•. Ratio principalis.
• ‖ 2.189

  aliud
• * 2.190

  Auicenna. Algazel. Augustinus
• * 2.191

  bonum. Augustinus.
• * 2.192

  Aristoteles.
• * 2.193

  Dionysius. Boetius.
• * 2.194

  6. Ratio principalis.
• * 2.195

  Psalmus. Aristoteles.
• * 2.196

  Auicebrol.
• * 2.197

  Proclus
• * 2.198

  Dionysius.
• * 2.199

  Dionysius.
• * 2.200

  Boetius.
• * 2.201

  Timaeus Pla∣tonis. Chalcidius. Eustratius.
• * 2.202

  Sapiens.
• * 2.203

  Augustinus.
• * 2.204

  Eustrathius.
• * 2.205

  7^a. Ratio principalis.
• * 2.206

  Auerroes.
• ‖ 2.207

  reuocatio.
• * 2.208

  Philosophus.
• * 2.209

  theorica
• * 2.210

  Philosophus:
• * 2.211

  Auerroes.
• ‖ 2.212

  aut
• * 2.213

  Philosophus. Apostolus. Glossa.
• ‖ 2.214

  confor∣mare.
• * 2.215

  Baruc.
• ‖ 2.216

  nisi vt ea quae sunt facta vige∣ant per ali∣ud, et id &c.
• * 2.217

  Augustinus.
• * 2.218

  Philosophus.
• ‖ 2.219

  Ermenus
• * 2.220

  Auicebrol.
• * 2.221

  Sapientiae.
• * 2.222

  Ecclesiasti∣cus. Esaias. Ieremias. Psalmus.
• * 2.223

  Iob.
• * 2.224

  Gregorius.
• * 2.225

  Thomas.
• * 2.226

  Thomaes.
• * 2.227

  Augustinus. Sapientiae liber.
• * 2.228

  Philosophus.
• * 2.229

  Auerroes.
• * 2.230

  Auicenna. Plato.
• * 2.231

  Augustinus.
• * 2.232

  Philosophies. Dionysius.
• * 2.233

  Aristoteles.
• * 2.234

  Philosophus.
• * 2.235

  Esaias.
• ‖ 2.236

  36. Danielis. 3.
• * 2.237

  Augustinus.
• * 2.238

  Augustinus
• * 2.239

  Apostolus.
• * 2.240

  in Auerroes. Iob.
• * 2.241

  Propheta. Ieremias.
• * 2.242

  Apostolus. Augustinus.
• ‖ 2.243

  appetitio∣nes.
• * 2.244

  Philosophus.
• ‖ 2.245

  ista Auicenna. Auerroes.
• ‖ 2.246

  alia
• * 2.247

  Boetius.
• ‖ 2.248

  cunctis{que}
• * 2.249

  Auerroes.
• * 2.250

  Hermes. Augustinus.
• * 2.251

  Esaias. Apostolus. Esaias.
• * 2.252

  Augustinus
• * 2.253

  Dionysius.
• * 2.254

  Ierotheus.
• * 2.255

  quandam
• ‖ 2.256

  repellebat
• * 2.257

  Philosophus.
• * 2.258

  Auerroes.
• * 2.259

  Philosophus.
• ‖ 2.260

  simplici∣ter.
• * 2.261

  Hermes. Sixtus Py∣thagoricus. Propheta. Apostolus.
• * 2.262

  Algazel.
• * 2.263

  Aristoteles.
• * 2.264

  Hermes.
• * 2.265

  Aristoteles.
• ‖ 2.266

  quidem
• * 2.267

  Boetius.
• * 2.268

  Gregorius.
• * 2.269

  Petrus Lumbardus.
• * 2.270

  Stephanus.
• * 2.271

  Stephanus.
• * 2.272

  Augustinus
• * 2.273

  Sixtus Py∣thagoricus.
• ‖ 2.274

  mensura∣tur. Salomon. Paralipom.
• * 2.275

  Hieronymus
• * 2.276

  Baruc.
• * 2.277

  Propheta. Iob. Gregorius.
• * 2.278

  Augustinus.
• * 2.279

  Propheta.
• * 2.280

  Esaias. Gregorius.
• * 2.281

  Augustinus.
• * 2.282

  Philosophus.
• * 2.283

  Auerroes.
• * 2.284

  Aristoteles.
• * 2.285

  Boetius.
• * 2.286

  Seneca,
• ‖ 2.287

  ipse
• * 2.288

  Hermes.
• * 2.289

  Sixtus Py∣thagoricus.
• * 2.290

  A••istoteles.
• * 2.291

  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Auicenna.
• * 2.292

  Sixtus.
• * 2.293

  Ptolomaeus.
• ‖ 2.294

  medicabi∣••a
• * 2.295

  Augustinus.
• * 2.296

  Plato.
• * 2.297

  Hermes.
• * 2.298

  Ammonius.
• * 2.299

  Auicennae. Hermes.
• * 2.300

  Philosophus. Auerroes.
• * 2.301

  Mat. 25. Gen. 22.
• * 2.302

  Exod. 16. Deut. 13. Ier. 11.
• * 2.303

  Tobi. 12. Hieronymus.
• * 2.304

  Responsio.
• ‖ 2.305

  Deo.
• * 2.306

  Gregorious.
• * 2.307

  Lumbardus.
• * 2.308

  Augustinus.
• * 2.309

  Glossa.
• * 2.310

  Augustinus.
• * 2.311

  Glossa.
• ‖ 2.312

  praesentia.
• * 2.313

  Glossa.
• * 2.314

  Anselmus.
• * 2.315

  Apostolus.
• * 2.316

  Sap. 6. & 12
• * 2.317

  Aristoteles.
• * 2.318

  Auerro••. Philosophus
• * 2.319

  Algazel.
• * 2.320

  Empedocles.
• * 2.321

  Aristoteles.
• * 2.322

  Sapiens.
• * 2.323

  propter haec
• * 2.324

  Plato.
• * 2.325

  Aristoteles.
• * 2.326

  Philosophus.
• * 2.327

  Auerroes.
• * 2.328

  Philosophus.
• * 2.329

  Auerroes.
• ‖ 2.330

  miserata Hermes. Sixtus Py∣thagoricus.
• * 2.331

  Empedocles.
• * 2.332

  Auicebrol.
• * 2.333

  Auicenna.
• * 2.334

  Algazel.
• ‖ 2.335

  sum.
• * 2.336

  Apoca••p••.
• * 2.337

  Psal. 148.
• * 2.338

  Gen. 1. Rabbi Mose
• * 2.339

  Augustinus.
• * 2.340

  Psalmus. ••h.
• * 2.341

  Augustinus.
• ‖ 2.342

  quibus••ā
• * 2.343

  Hugo
• * 2.344

  Sapient. 11. Augustinus.
• * 2.345

  summo
• ‖ 2.346

  intimum.
• * 2.347

  ••ermes.
• * 2.348

  Philosophus.
• * 2.349

  Augustinus.
• * 2.350

  Augustinus.
• * 2.351

  Esaias.
• * 2.352

  Apostolus. Hest. 13.
• * 2.353

  Psal. 113.
• * 2.354

  Hermes.
• * 2.355

  Aristoteles.
• * 2.356

  Auicenna.
• * 2.357

  Augustinus.
• * 2.358

  Anselmus. Augustinus.
• * 2.359

  ••prianus.
• * 2.360

  ••a.
• * 2.361

  Dei
• * 2.362

  Thomas. Chr••s••∣mus. Am••.
• * 2.363

  E••clesi••s.
• * 2.364

  D••na••ce••
• * 2.365

  Hu•• Lumbardus.
• * 2.366

  Augustinus.
• ‖ 2.367

  idem
• * 2.368

  Auerroes.
• * 2.369

  Anselmus:
• * 2.370

  Augustinus
• * 2.371

  Auicenna.
• * 2.372

  Augustinus.
• * 2.373

  Aristoteles. Plato. Auicenna. Algazel. Auicebrol. Apostolus.
• * 2.374

  Rabbi Mose
• ‖ 2.375

  ab omni
• ‖ 2.376

  ipsum
• ‖ 2.377

  veritas
• ‖ 2.378

  illis
• * 2.379

  Auerroes.
• * 2.380

  Henricus de Gandauo.
• * 2.381

  Ioannes Sco∣tus.
• * 2.382

  Henricus de Gandauo.
• * 2.383

  Auicenna. Iohannes Scotus.
• * 2.384

  Augustinus.
• * 2.385

  Anselmus. Augustinus.
• * 2.386

  ex se
• * 2.387

  Anselmus.
• * 2.388

  Apocalyps.
• ‖ 2.389

  autem
• ‖ 2.390

  quodlibet.
• ‖ 2.391

  actualiter.
• ‖ 2.392

  aliquid.
• * 2.393

  Esaias.
• * 2.394

  Rabbi Mose
• ‖ 2.395

  quispi••m
• * 2.396

  Aristoteles.
• ‖ 2.397

  futuri communis.
• * 2.398

  Augustinus.
• * 2.399

  vel reduci∣tur ad Deū, vel—
• ‖ 2.400

  minime
• ‖ 2.401

  quorum∣libet
• * 2.402

  Auerroes.
• * 2.403

  Auerroes.
• * 2.404

  Aristoteles.
• * 2.405

  Auerroes.
• ‖ 2.406

  ideo. Auerroes.
• * 2.407

  Auerroes.
• * 2.408

  Themistius. Ammonius.
• * 2.409

  Dionysius.
• * 2.410

  Ecclesiasici. 23.
• * 2.411

  alia trans∣latio, Non igitur pro∣priam ha∣bet, &c. Algazel.
• * 2.412

  Auicenna. Iohannes. Sco••s.
• * 2.413

  Philosophus.
• * 2.414

  Auerroes.
• * 2.415

  Philosophus.
• * 2.416

  Sapient. 11. Esai. 40.
• * 2.417

  Boetius.
• * 2.418

  Apostolus.
• * 2.419

  Lumbardus.
• * 2.420

  Esaias.
• * 2.421

  Apostolus.
• * 2.422

  Augustinus
• * 2.423

  Philosophus.
• * 2.424

  Lum••.
• ‖ 2.425

  scientia.
• ‖ 2.426

  ex
• * 2.427

  Augustinus.
• * 2.428

  Anselmus.
• ‖ 2.429

  existentia
• ‖ 2.430

  sines
• ‖ 2.431

  quodam∣modo
• ‖ 2.432

  omnia
• ‖ 2.433

  suam
• * 2.434

  5. Opinio
• * 2.435

  6. Opinio.
• * 2.436

  7. Opinio.
• * 2.437

  8^a. opinio.
• * 2.438

  9^a. opinio.
• ‖ 2.439

  seu
• * 2.440

  10^a. opinio. 11^a. opinio. 12^a. opinio.
• * 2.441

  Philosophus
• * 2.442

  forte leg. artificis
• ‖ 2.443

  aliquam A••us.
• * 2.444

  Auerroes.
• * 2.445

  Iohannes Scotus.
• * 2.446

  Scotus.
• * 2.447

  S. Thomas.
• * 2.448

  Auerroes. Anselmus.
• * 2.449

  Boetius.
• * 2.450

  Ecclesiastes. Esaias.
• * 2.451

  Origines.
• ‖ 2.452

  5.3.
• * 2.453

  Psal. 72.
• * 2.454

  Responsio.
• * 2.455

  Hermes.
• * 2.456

  Ecclesiast. ••.
• * 2.457

  Augustinus.
• * 2.458

  Hugo.
• ‖ 2.459

  ••lunta∣te••
• * 2.460

  Parabol.
• * 2.461

  Dauid. Ieremias.
• * 2.462

  Daniel. Esa. 43.48. Ezechiel.
• * 2.463

  Machabaeo∣rum lib. Marcus. Iohannes.
• * 2.464

  Quaestio bona de ra∣tione.
• ‖ 2.465

  arguunt, Augustinus. Apostolus.
• * 2.466

  cum
• * 2.467

  Apostolus. Parab. cap. 4 Ecclesiasti∣cus.
• * 2.468

  Philosophus.
• * 2.469

  Iob.
• * 2.470

  A••s.
• * 2.471

  A••lmu••.
• * 2.472

  ••mbardus.
• * 2.473

  L••. 4.
• * 2.474

  ••o. Matth.
• * 2.475

  Iob.
• ‖ 2.476

  E••le••. Sole.
• * 2.477

  Anselmus.
• * 2.478

  Daniel. 4. Iob.
• * 2.479

  Auerroes.
• * 2.480

  Apostolus.
• ‖ 2.481

  rationalis.
• ‖ 2.482

  rationale.
• * 2.483

  〈1 paragraph〉〈1 paragraph〉
• * 2.484

  A••
• * 2.485

  H•• vel•• Apostolus.
• * 2.486

  Pa••. 11.
• * 2.487

  Gen. 18.
• * 2.488

  P•• ••p••.
• * 2.489

  A••.
• * 2.490

  Anselmus. Augustinus.
• * 2.491

  Dauid.
• * 2.492

  Anselmus.
• * 2.493

  Augustinus.
• * 2.494

  Hugo.
• * 2.495

  Sapient. 12. Esaias.
• * 2.496

  Philosophus.
• * 2.497

  Auerroes.
• * 2.498

  operantis.
• * 2.499

  Philosophus
• * 2.500

  Auerroes.
• * 2.501

  Philosophus.
• * 2.502

  Auerroes.
• * 2.503

  A••azel. D••sius. Propheta.
• * 2.504

  Iohannes Scotus.
• * 2.505

  Auice•• Alg••
• * 2.506

  A••
• * 2.507

  Butius.
• ‖ 2.508

  ••en∣••
• * 2.509

  E••l••s•• 2•• Augustinus.
• * 2.510

  Dionysus. Augustinus
• * 2.511

  ••ustinus.
• ‖ 2.512

  motiue
• ‖ 2.513

  motiuè
• * 2.514

  Psalmus. Glossa.
• ‖ 2.515

  prima.
• * 2.516

  Augustinus.
• * 2.517

  Apostolus.
• * 2.518

  Esaias. Ieremias. Augustinus.
• * 2.519

  mutabi∣lium.
• * 2.520

  Augustinus.
• * 2.521

  ••ne
• * 2.522

  Gregorius.
• * 2.523

  〈…〉〈…〉 A••gust••.
• * 2.524

  Apostolus.
• * 2.525

  Lumbardus.
• * 2.526

  Mat. 20.
• * 2.527

  meo
• * 2.528

  1. Reg. 15.
• * 2.529

  Ierem. 7.
• * 2.530

  Ezech. 14.
• * 2.531

  Gregorius.
• * 2.532

  Augustinus.
• * 2.533

  Apostolus.
• * 2.534

  Gen. 27. Num. 23.
• * 2.535

  A••ostolus. Glossa.
• * 2.536

  Augustinus.
• * 2.537

  Gregorius.
• * 2.538

  Augustinus.
• * 2.539

  Lumbardus.
• * 2.540

  Augustinus
• * 2.541

  Psal. 103. Ecclesiast. 39.
• * 2.542

  Apostulos.
• * 2.543

  Augustinus.
• ‖ 2.544

  repraesen∣tant.
• * 2.545

  Augustinus.
• * 2.546

  tempore
• * 2.547

  Ierem. 18.
• * 2.548

  Ezech. 33.
• * 2.549

  Ionae 3.
• * 2.550

  Zachar. Hieronymus.
• * 2.551

  Ierem. 18.
• ‖ 2.552

  in mente
• ‖ 2.553

  in mente Philosophus. Auerroes
• * 2.554

  Augustinus.
• * 2.555

  Apostolus. Apostolus.
• * 2.556

  2. Mac. 14. Philosophus.
• * 2.557

  Augustinus.
• * 2.558

  Lumbardus.
• * 2.559

  Apostolus.
• * 2.560

  Augustinus.
• * 2.561

  Ambrosius.
• * 2.562

  Lumbardus. Augustinus.
• * 2.563

  Gratianus.
• * 2.564

  Augustinus.
• * 2.565

  Hieronymus.
• * 2.566

  Augustinus.
• * 2.567

  Gregorius.
• * 2.568

  Glossa. Esaias.
• * 2.569

  Lumbardus.
• ‖ 2.570

  Dei
• ‖ 2.571

  certa
• „ 2.572

  Supple [That voluntas tua] & ••oc in modo quo sequitur [Sic eni•• fiet, &c.]
• * 2.573

  Augustinus.
• * 2.574

  3. Reg. 8.
• * 2.575

  Augustinus. Anselmus.
• * 2.576

  Apostolus. 2. Machab. 12.
• * 2.577

  Ioan. 17. Augustinus.
• * 2.578

  Aristoteles.
• * 2.579

  Auicenna.
• * 2.580

  Anselmus.
• * 2.581

  Augustinus.
• * 2.582

  Aristoteles.
• * 2.583

  Augustinus.
• * 2.584

  Aristoteles. Auerroes.
• * 2.585

  Aristoteles. Augustinus.
• * 2.586

  Philosophus.
• * 2.587

  Apocalipsis.
• ‖ 2.588

  perfectio
• * 2.589

  Aristoteles.
• * 2.590

  Augustinus.
• * 2.591

  Aristoteles.
• * 2.592

  Philosophus.
• * 2.593

  Philosophus.
• ‖ 2.594

  multipli∣cantur.
• * 2.595

  Boetius.
• ‖ 2.596

  confer∣uans
• * 2.597

  Augustinus.
• * 2.598

  Philosophus.
• * 2.599

  Philosophus.
• * 2.600

  Philosophus.
• * 2.601

  Hester 13. Augustinus.
• * 2.602

  Augustinus.
• ‖ 2.603

  immobi∣libus
• * 2.604

  Apostolus.
• * 2.605

  Aristoteles.
• * 2.606

  Boetius.
• * 2.607

  Aristoteles.
• * 2.608

  Sapient. 11.
• * 2.609

  Augustinus.
• * 2.610

  Philosophus
• * 2.611

  Auerroes.
• * 2.612

  Auerroes.
• ‖ 2.613

  ratione. Augustinus.
• * 2.614

  Auicenna.
• * 2.615

  Philosophus.
• * 2.616

  Auerroes.
• * 2.617

  Aristoteles. Auerroes.
• * 2.618

  Anselmus.
• ‖ 2.619

  mala.
• * 2.620

  Gen. 29. Lumbardus.
• * 2.621

  Gregorius.
• ‖ 2.622

  post.
• * 2.623

  nempè Gregorius.
• * 2.624

  Isidorus.
• ‖ 2.625

  intellectus
• * 2.626

  Gregorius. Augustinus.
• ‖ 2.627

  affirmati∣onem & negatíonē
• * 2.628

  Beda.
• * 2.629

  Philosophus
• * 2.630

  Anselmus.
• * 2.631

  Augustinus.
• * 2.632

  Esaias.
• * 2.633

  Micheas.
• * 2.634

  Psalm. 50.
• * 2.635

  Marc. 9.
• * 2.636

  Apostolus.
• * 2.637

  Aristoteles.
• * 2.638

  Auerroes.
• * 2.639

  Algazel. Boetius.
• * 2.640

  Anselmus.
• * 2.641

  Augustinus.
• * 2.642

  Augustinus.
• ‖ 2.643

  species.
• ‖ 2.644

  impotens esset.
• * 2.645

  Hieronymus.
• * 2.646

  Hieronymus.
• * 2.647

  Isidorus.
• * 2.648

  Anselmus.
• * 2.649

  Augustinus.
• * 2.650

  Philosophus.
• ‖ 2.651

  rismos
• * 2.652

  Iosephus.
• * 2.653

  Aristoteles.
• * 2.654

  Matth 20. Chrysostom,
• * 2.655

  Boetius.
• * 2.656

  Augustinus.
• ‖ 2.657

  vnitas Algazel.
• ‖ 2.658

  eiusdem Aristoteles.
• * 2.659

  Philosophus.
• * 2.660

  Daemacenus Lumbardus.
• * 2.661

  Auicenna.
• * 2.662

  Aristoteles.
• * 2.663

  Aristoteles.
• * 2.664

  Auicenna. Algazel. Auerroes.
• * 2.665

  Sapient. 1. Ecclesiastici, 39. Calcidius.
• * 2.666

  Augustinus.
• * 2.667

  Lactantius.
• * 2.668

  Hieronimus. Augustinus. Isidorus.
• * 2.669

  Iosephus.
• * 2.670

  Psal. 118.
• * 2.671

  Augustinus
• * 2.672

  Boetius.
• * 2.673

  Augustinus.
• * 2.674

  Gregorius.
• * 2.675

  Ambrosius. Gregorius. Nicenus.
• * 2.676

  Chrysosto∣mus.
• * 2.677

  Augustinus.
• * 2.678

  Augustinus.
• * 2.679

  ••rus.
• * 2.680

  ••••••stoteles.
• * 2.681

  ••mista. ••ophus.
• * 2.682

  ••ius.
• * 2.683

  2. Reg. 1. 3. Reg. vlt. Eceles. 9.
• * 2.684

  Esaia 65.
• * 2.685

  Albumazar
• * 2.686

  〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 Damasce∣nus. Aristoteles.
• * 2.687

  Boetius.
• * 2.688

  diuinorsi
• * 2.689

  Augustinus
• * 2.690

  Apostolus.
• * 2.691

  Act. 1.
• * 2.692

  Matth. 6.
• ‖ 2.693

  vobis
• * 2.694

  Chrysosto∣mus.
• * 2.695

  Hieronymus.
• * 2.696

  Hillarius. Chrysosto∣mus. Apostolus.
• ‖ 2.697

  intelle∣ctum.
• * 2.698

  Abacuc
• * 2.699

  Augustinus.
• * 2.700

  Apostolus.
• * 2.701

  Glossa. Hieronymus.
• * 2.702

  Augustinus.
• * 2.703

  Augustinus.
• * 2.704

  Aristoteles.
• * 2.705

  Auerroes.
• * 2.706

  Aistoteles.
• * 2.707

  Ecclesiast. 26. Augustinus.
• * 2.708

  Augustinus
• * 2.709

  Malmesbu∣riensis.
• * 2.710

  1. Reg. 9. 1. Reg. 15.
• * 2.711

  3. Reg. 11.12.
• * 2.712

  2 Paral. 11. Parabol. 28. Eccles. 10.
• * 2.713

  Apostolus.
• * 2.714

  Amos.
• * 2.715

  Apostolus.
• * 2.716

  Augustinus.
• * 2.717

  Hieronymus
• * 2.718

  Dan. 2.
• * 2.719

  Ierem. 27.
• * 2.720

  Esaias.
• * 2.721

  Iob. 34. Gregorius.
• * 2.722

  Augustinus.
• * 2.723

  Sapient. 6.
• * 2.724

  Iob. 34
• * 2.725

  Parabol. 29. Iob. 34 Gregorius.
• * 2.726

  Exod. 17. Iosue 7.
• * 2.727

  2. Paralip. 25. 1. Reg. 14.
• * 2.728

  1. Machab. 3.
• * 2.729

  2. Machab. 10. 4. Reg. 19. Psalm. 43.
• * 2.730

  Deut. 8. & 32. Ierem. 46.
• * 2.731

  Iustiniaenus.
• * 2.732

  Augustinus.
• * 2.733

  Daniel.
• * 2.734

  3. Reg. 3.
• * 2.735

  Eccles. 1.
• * 2.736

  1. Paral. vlt.
• * 2.737

  Augustinus.
• * 2.738

  Ieremias.
• * 2.739

  Iob.
• * 2.740

  Augustinus.
• * 2.741

  Augustinus.
• ‖ 2.742

  volunta∣tem.
• ‖ 2.743

  prouoca∣tus.
• * 2.744

  Iudic. 3. Iacobus.
• * 2.745

  Acti 5.
• * 2.746

  Augustinus.
• * 2.747

  Tobias. Augustinus. Prosper.
• * 2.748

  qui
• * 2.749

  Augustinus.
• * 2.750

  Hieronimus.
• * 2.751

  Boetius.
• * 2.752

  autem
• * 2.753

  Iacobus de Vitriaco.
• * 2.754

  Sapient. 4.
• * 2.755

  Tobi. 2.
• * 2.756

  Psal. 77.
• * 2.757

  2. ad Cor. 12 Num. 12. Iohan. 9. Deut. 32. Ierem. 17. Act. 2. Augustinus.
• * 2.758

  Augustinus.
• * 2.759

  bonorum
• * 2.760

  Anselmus.
• * 2.761

  Esaias.
• * 2.762

  Esaias 10.
• * 2.763

  Hieronymus.
• * 2.764

  Esaias.
• * 2.765

  Hieronymus.
• * 2.766

  Ieremias.
• * 2.767

  Dauid.
• * 2.768

  suo
• * 2.769

  Esaias.
• * 2.770

  praedesti∣natione
• * 2.771

  Augustinus
• * 2.772

  Esaias.
• * 2.773

  Augustinus.
• * 2.774

  Apostolus.
• * 2.775

  Apostolus. Iob.
• * 2.776

  Gregorius.
• * 2.777

  Anselmus.
• ‖ 2.778

  disputati∣onem.
• * 2.779

  Titus.
• * 2.780

  Chrysosto∣mus.
• * 2.781

  Apostolus.
• * 2.782

  Glossa.
• * 2.783

  Esaiae 45.
• * 2.784

  Psal. 65.
• * 2.785

  Augustinus.
• * 2.786

  Psal. 77.
• * 2.787

  Iob.
• * 2.788

  Psal. 72.
• * 2.789

  Eccles. 9.
• * 2.790

  Augustinus.
• ‖ 2.791

  siuit
• ‖ 2.792

  reluctat
• * 2.793

  Psalmista.
• * 2.794

  Salomon.
• * 2.795

  Hosae. 8.
• * 2.796

  Ierem. 14.
• * 2.797

  id est,
• * 2.798

  Eccles. 10.
• * 2.799

  2. Paral. 11.
• * 2.800

  Apostolus.
• * 2.801

  Parab. Augustinus.
• ‖ 2.802

  alio
• ‖ 2.803

  sanitatis;
• ‖ 2.804

  autem
• * 2.805

  Philosophus.
• ‖ 2.806

  ratione
• * 2.807

  dicit
• * 2.808

  hoc idem patet ex multis a∣lijs &c.
• * 2.809

  Iob. 34. Gregorius.
• * 2.810

  Dan. 10.
• * 2.811

  Gregorius. Glossa. Augustinus.
• * 2.812

  Gen. 22.
• ‖ 2.813

  ipse velit peccatum.
• ‖ 2.814

  Deus,
• * 2.815

  eius;
• ‖ 2.816

  aliasque
• * 2.817

  Hugo.
• ‖ 2.818

  redeunt Psalmus. Augustinus.
• * 2.819

  Philosophus
• ‖ 2.820

  similia. Sed & vi∣deturars
• * 2.821

  Alacen.
• * 2.822

  Ecclesiastici. 33.
• * 2.823

  Augustinus.
• * 2.824

  in
• ‖ 2.825

  conside∣rantium
• * 2.826

  Psalmus 35. Parabol. 22. Rom. 1. Augustinus.
• * 2.827

  peccatoris
• * 2.828

  Gregorius.
• * 2.829

  Moses. Dauid. Hosea. Paulus. Iohannes.
• * 2.830

  Apostolus.
• * 2.831

  Lumbardus.
• * 2.832

  Augustinus.
• * 2.833

  Isidorus.
• * 2.834

  Apostolus.
• * 2.835

  desideria?
• * 2.836

  Apostolus.
• * 2.837

  Augustinus
• * 2.838

  Philosophus.
• * 2.839

  Philosophus
• * 2.840

  Thomas.
• * 2.841

  Philosophus.
• * 2.842

  Augustinus.
• ‖ 2.843

  suasum est
• * 2.844

  Augustinus.
• * 2.845

  Anselmus.
• * 2.846

  Augustinus.
• * 2.847

  Anselmus.
• * 2.848

  Psalm. 5. & 44. Parabol. 6. Abacus. Iohan. 1. Augustinus.
• * 2.849

  Hugo.
• ‖ 2.850

  refugit
• * 2.851

  vult
• * 2.852

  Ammonius.
• * 2.853

  Algazel.
• * 2.854

  Ezechiel. 18 Sapient. 1.
• * 2.855

  Ecclesiasti∣ci 39. Deut. 28.
• * 2.856

  Parabol. 1. Psal. 103. Augustinus.
• * 2.857

  Anselmus.
• * 2.858

  Augustinus.
• * 2.859

  Apostolus.
• * 2.860

  Glossa.
• * 2.861

  Ambrosius.
• * 2.862

  Augustinus.
• ‖ 2.863

  lucide
• ‖ 2.864

  ira
• ‖ 2.865

  quod,
• ‖ 2.866

  quem
• * 2.867

  Gregorius.
• * 2.868

  Lumbardus. Augustinus.
• * 2.869

  Iacobus.
• * 2.870

  Prouerb. Ecclesia∣sticus.
• * 2.871

  Esai. 26.
• ‖ 2.872

  ••ausa••s A••os. Apostolus.
• * 2.873

  Iohan. 7.
• * 2.874

  à Deo
• * 2.875

  Augustinus.
• ‖ 2.876

  Domino
• * 2.877

  Gregorius.
• * 2.878

  Philosophus.
• ‖ 2.879

  gratia
• * 2.880

  scienter
• ‖ 2.881

  compro∣bantur. Apostolus
• * 2.882

  Philosophus.
• * 2.883

  A••stol••.
• * 2.884

  Augustinus.
• ‖ 2.885

  conclusi∣ones
• * 2.886

  Apostolus.
• * 2.887

  Augustinus.
• * 2.888

  Apostolus.
• * 2.889

  Augustinus
• * 2.890

  D••ut. 9. 〈◊〉〈◊〉 13.
• * 2.891

  〈1 paragraph〉〈1 paragraph〉
• * 2.892

  〈1 paragraph〉〈1 paragraph〉
• * 2.893

  E••. 52. H••lt
• * 2.894

  Ioan 6.
• * 2.895

  Marc. 3. Iacob. 1.
• * 2.896

  ••apparuit
• * 2.897

  Act. 9.
• * 2.898

  Ephes. 2.
• * 2.899

  Tit. 3. Rom. 9.
• * 2.900

  Rom. 11.
• * 2.901

  Lumbardus
• ‖ 2.902

  cùm
• ‖ 2.903

  praecepit
• * 2.904

  Iohn 15. 2. Cor. 15. Augustinus
• * 2.905

  Ezechiel.
• * 2.906

  Apocalipsis. ••elmus.
• * 2.907

  Augustinus
• * 2.908

  〈1 paragraph〉〈1 paragraph〉
• * 2.909

  〈1 paragraph〉〈1 paragraph〉
• * 2.910

  Parabol. 4 Augustinus. Lumbardus.
• * 2.911

  Prosper.
• * 2.912

  Ioan. 6. Io••. 15. Apostolus.
• * 2.913

  Lumbardus.
• ‖ 2.914

  volens,
• ‖ 2.915

  nolens;
• * 2.916

  Lumbardus
• * 2.917

  Augustinus.
• * 2.918

  Propheta. Apostolus. Augustinus.
• ‖ 2.919

  proposuit
• * 2.920

  Augustinus.
• * 2.921

  Ioh. 15.2. Cor. 3.
• * 2.922

  1. Cor. 4. Rom. 11. Augustinus.
• ‖ 2.923

  testimoni∣orum elo∣quijs.
• * 2.924

  Ambrosius.
• * 2.925

  Augustinus.
• * 2.926

  Psal. 9. Parab. 16. 1. Reg. 2.
• * 2.927

  Apostolus.
• * 2.928

  Augustinus.
• ‖ 2.929

  illo
• ‖ 2.930

  esse praepara∣re
• ‖ 2.931

  guberna∣re,
• ‖ 2.932

  laborant
• ‖ 2.933

  cognitio∣ne
• * 2.934

  Augustinus.
• * 2.935

  Augustinus.
• ‖ 2.936

  aliquod
• * 2.937

  Cyprianus.
• * 2.938

  Augustinus.
• * 2.939

  Apostolus.
• * 2.940

  Apostolus. Rom. 8.
• * 2.941

  1. Cor. 3.
• * 2.942

  Augustinus.
• * 2.943

  Augustinus.
• * 2.944

  Gregorius.
• * 2.945

  Propheta. Salomon.
• * 2.946

  Gregorius.
• * 2.947

  Clossa in Ie∣rem. 36.
• * 2.948

  Augustinus.
• * 2.949

  cor
• * 2.950

  Marc. 3.
• ‖ 2.951

  23^um.
• * 2.952

  Beda. Augustinus.
• * 2.953

  Augustinus.
• * 2.954

  Augustinus.
• * 2.955

  quisquis
• ‖ 2.956

  cognos∣cerent.
• * 2.957

  Apoc. 3.
• * 2.958

  Marc. 7.
• * 2.959

  Act. 14.
• ‖ 2.960

  Lidda Act. 16. Coloss. 4.
• * 2.961

  Augustinus.
• * 2.962

  August••.
• * 2.963

  Matth. 6.
• * 2.964

  Chrysosto∣mus.
• * 2.965

  Augustinus.
• * 2.966

  Philosophus
• * 2.967

  S••pien.
• * 2.968

  Ioan. 14 Gregorius.
• * 2.969

  Apostolus
• * 2.970

  Anselmus. Apostolus. Rom. 3. Tit. 3. Rom. 5. & 10. Augustinus.
• * 2.971

  Apostolus.
• * 2.972

  Plato.
• * 2.973

  Aristoteles.
• * 2.974

  Augustinus.
• ‖ 2.975

  duxisti
• * 2.976

  Ezechiel.
• * 2.977

  Daniel.
• * 2.978

  Augustinus.
• * 2.979

  Lumbardus.
• * 2.980

  Philosophus.
• * 2.981

  Apostolus. 1. Cor. 3.
• * 2.982

  Anselmus.
• * 2.983

  Ierem. 1.
• * 2.984

  Psal. 36.
• * 2.985

  Augustinus.
• ‖ 2.986

  probat.
• * 2.987

  ••s. 2.
• * 2.988

  Luc. 17. Psal. 15. & 6••
• ‖ 2.989

  adhuc
• * 2.990

  Philosophus.
• * 2.991

  Auerroes.
• * 2.992

  Augustinus.
• * 2.993

  Prosper.
• ‖ 2.994

  Ad haec.
• ‖ 2.995

  gratis.
• * 2.996

  Philosophus
• ‖ 2.997

  delectati∣onibus.
• * 2.998

  Propheta. Apostolus.
• ‖ 2.999

  〈◊〉〈◊〉 viperae
• ‖ 2.1000

  theriaca
• * 2.1001

  suis
• ‖ 2.1002

  cognitio∣nis
• ‖ 2.1003

  calce,
• ‖ 2.1004

  realiter
• * 2.1005

  Apostolus. Rom. 8. Glossa.
• ‖ 2.1006

  suscipere
• ‖ 2.1007

  possunt
• * 2.1008

  facta
• ‖ 2.1009

  gratia
• ‖ 2.1010

  vniuoca
• ‖ 2.1011

  efficaciter
• ‖ 2.1012

  perpetuā,
• ‖ 2.1013

  principalis Apostolus. Rom. 11.
• * 2.1014

  Augustinus.
• * 2.1015

  Anselmus.
• * 2.1016

  Cyprianus. Glossa.
• ‖ 2.1017

  confidas
• * 2.1018

  Iob. 22.
• * 2.1019

  Augustinus
• * 2.1020

  Anselmus.
• * 2.1021

  Gregorius.
• * 2.1022

  Philosop••.
• ‖ 2.1023

  ••err••en∣dum
• * 2.1024

  Anselmus.
• ‖ 2.1025

  Chris••
• * 2.1026

  Philosophus.
• * 2.1027

  Augustinus.
• ‖ 2.1028

  illam,
• * 2.1029

  Hest. 6.
• ‖ 2.1030

  condigno
• * 2.1031

  Iohan. 3,
• * 2.1032

  Augustinus.
• * 2.1033

  Sapient. 3.
• * 2.1034

  Eccles. 26. Luc. 10.
• ‖ 2.1035

  veritati••
• * 2.1036

  Philosophus.
• * 2.1037

  Anselmus.
• * 2.1038

  Philosophus.
• * 2.1039

  Iob. 7.
• * 2.1040

  Hermes.
• * 2.1041

  Aristoteles.
• * 2.1042

  Gen. 4. Augustinus.
• * 2.1043

  Aristoteles.
• * 2.1044

  Auerroes.
• * 2.1045

  Boetius.
• * 2.1046

  Auerroes. Augustinus.
• ‖ 2.1047

  asseret,
• * 2.1048

  Anselmus.
• * 2.1049

  Apocal. 5.
• * 2.1050

  Iob 11.
• * 2.1051

  Gregorius. Iob. 33. P••al. 84. A••c••c. 3.
• * 2.1052

  Rom. 6.
• * 2.1053

  Rom. 9.
• ‖ 2.1054

  significat
• * 2.1055

  hominem,
• * 2.1056

  Iohan. 13.
• * 2.1057

  Anselmus.
• ‖ 2.1058

  illius dicti Euangeli••
• ‖ 2.1059

  absque.
• * 2.1060

  Augustinus. Anselmus.
• ‖ 2.1061

  praedesti∣natum. Auicenna.
• * 2.1062

  Augustinus.
• * 2.1063

  Sapient. 15.
• * 2.1064

  Rom. 9.
• * 2.1065

  Rom. 11.
• * 2.1066

  2. Cor. 4.
• * 2.1067

  Exod. 10.
• * 2.1068

  Augustinus.
• ‖ 2.1069

  gloriosis∣simus Psal. 57. Esaia vlt.
• * 2.1070

  Glossa.
• * 2.1071

  Gregorius.
• * 2.1072

  Augustinus.
• * 2.1073

  Lumbardus.
• * 2.1074

  Augustinus.
• ‖ 2.1075

  illorum operatio
• * 2.1076

  Augustinus
• ‖ 2.1077

  vt.
• ‖ 2.1078

  istud.
• * 2.1079

  Ecclesiast. 8.
• * 2.1080

  Ecclesiast. 7.
• * 2.1081

  1. Tim. 2. Ezech. 18. Act. 10. Gregorius.
• * 2.1082

  Augustinus.
• * 2.1083

  Mat. 15. Mat. 10.
• * 2.1084

  Esaiae 55.
• * 2.1085

  Matth. 13.
• * 2.1086

  Iohan. 9.
• * 2.1087

  Esaiae 6. Marc. 4.
• * 2.1088

  2. Cor. 2.
• * 2.1089

  Augustinus
• * 2.1090

  Philosophus.
• * 2.1091

  Philosophus.
• ‖ 2.1092

  ipse
• * 2.1093

  Apostolus. Rom. 1.
• * 2.1094

  Rom. 4.
• * 2.1095

  Luc. 6. Luc. 17.
• * 2.1096

  Anselmus.
• * 2.1097

  Iohan. 12.
• * 2.1098

  Iohan. 5.
• * 2.1099

  Augustinus.
• ‖ 2.1100

  obstinati
• * 2.1101

  Philosophus.
• * 2.1102

  Apostolus.
• * 2.1103

  Rom. 7.
• * 2.1104

  Augustinus.
• * 2.1105

  1. Cor. 13.
• * 2.1106

  Augustinus.
• ‖ 2.1107

  patrare
• * 2.1108

  Gregorius.
• * 2.1109

  Lumbardus.
• * 2.1110

  Gal. 5. 1. Cor. 15.
• * 2.1111

  Augustinus.
• ‖ 2.1112

  ostendit
• ‖ 2.1113

  esse
• ‖ 2.1114

  alio
• ‖ 2.1115

  acciden∣talis
• * 2.1116

  Augustinus.
• * 2.1117

  & delecta∣bilius
• ‖ 2.1118

  irationa∣bile,
• * 2.1119

  Esaias.
• * 2.1120

  Sapiens.
• * 2.1121

  Philosophus.
• * 2.1122

  Anselmus.
• ‖ 2.1123

  per
• ‖ 2.1124

  valeret
• * 2.1125

  Daniel.
• * 2.1126

  Dan. 10. Gregorius.
• * 2.1127

  etiam Ezech. 1.
• * 2.1128

  1. Cor. 15.
• * 2.1129

  Gregorius.
• ‖ 2.1130

  penitus
• ‖ 2.1131

  allegatum Lumbardus. Augustinus.
• * 2.1132

  Fulgentius.
• ‖ 2.1133

  simpliciter
• * 2.1134

  Rom. 5.
• * 2.1135

  2. Thess. 3.
• * 2.1136

  1. Cor. 12.
• ‖ 2.1137

  timorem
• * 2.1138

  Augustinus.
• ‖ 2.1139

  gratia
• ‖ 2.1140

  affectio
• * 2.1141

  Lumbardus.
• ‖ 2.1142

  quodam∣modo
• * 2.1143

  Augustinus.
• * 2.1144

  Glossa. Augustinus.
• * 2.1145

  Ambrosius.
• * 2.1146

  Chrysostom••
• * 2.1147

  Psal. 31.
• * 2.1148

  Augustinus
• ‖ 2.1149

  ibidem
• ‖ 2.1150

  totam
• * 2.1151

  cius
• * 2.1152

  Matth. 9. Marc. 10. Luc. 6.
• * 2.1153

  Sapient. 3.
• * 2.1154

  hoc
• * 2.1155

  Matth. 5.
• * 2.1156

  Augustinus
• * 2.1157

  Gregorius.
• ‖ 2.1158

  restituat
• * 2.1159

  Exod. 22.
• * 2.1160

  Leuit. 5.
• * 2.1161

  Anselmus.
• * 2.1162

  Anselmus.
• ‖ 2.1163

  enim
• ‖ 2.1164

  plenè
• ‖ 2.1165

  sicque dis∣ponendo
• * 2.1166

  Philosophus.
• * 2.1167

  Psal. 54.
• * 2.1168

  Augustinus.
• * 2.1169

  Gregorius.
• ‖ 2.1170

  melior{que}
• * 2.1171

  Philosophus. Boetius.
• * 2.1172

  Psal. 15. Psal. 16.
• ‖ 2.1173

  Sanabor, Apoc. 7. 1. Cor. 2.
• * 2.1174

  Iohan. 15.
• * 2.1175

  Augustinus.
• ‖ 2.1176

  signa re∣probationis vestrae.
• * 2.1177

  Alquinus.
• * 2.1178

  Matth. 7.
• * 2.1179

  Augustinus.
• * 2.1180

  Luk. 12.
• * 2.1181

  Act. 2. Gregorius.
• * 2.1182

  Iohan. 4.
• * 2.1183

  Chrysosto∣mus.
• * 2.1184

  Psal. 67. Augustinus.
• * 2.1185

  Esaiae 55.
• * 2.1186

  Lincolnien∣sis.
• * 2.1187

  Lumbardus.
• * 2.1188

  Esa. 45.
• * 2.1189

  Matth. 13.
• * 2.1190

  Luc. 8. Matth. 12.
• * 2.1191

  Anselmus.
• ‖ 2.1192

  Effeta, Marc. 7. Matt. 13. Ioan. 8. Luc. 8.
• * 2.1193

  Chrysostom.
• * 2.1194

  Augustinus.
• * 2.1195

  Luc. 10.
• * 2.1196

  Augustinus.
• ‖ 2.1197

  agnosci∣tur,
• * 2.1198

  Augustinus.
• ‖ 2.1199

  Dum
• * 2.1200

  Mat. 12.
• * 2.1201

  Luc. 11. Beda.
• * 2.1202

  Luc. 5.
• * 2.1203

  Esai. 43.
• * 2.1204

  Rom. 3. Glossa.
• * 2.1205

  Augustinus.
• * 2.1206

  Tit. 3.
• * 2.1207

  Rom. 3.
• * 2.1208

  1. Cor. 12.
• * 2.1209

  Rom. 4.
• * 2.1210

  Augustinus.
• * 2.1211

  Luc. 22.
• * 2.1212

  Beda.
• * 2.1213

  Augustinus
• * 2.1214

  Isidorus.
• * 2.1215

  Ier. 31. Glossa.
• * 2.1216

  Exod. 33.
• * 2.1217

  Hos. vlt.
• * 2.1218

  Ioh. 6.
• * 2.1219

  Rom. 2.
• * 2.1220

  2. Tim. 2.
• * 2.1221

  Augustinus.
• ‖ 2.1222

  Iucem,
• * 2.1223

  Ezech. 36.
• * 2.1224

  Glossa.
• * 2.1225

  Esaia 6. Glossa.
• ‖ 2.1226

  emundat
• * 2.1227

  Theophilus.
• * 2.1228

  Luc. 19.
• * 2.1229

  Matth. 1.
• * 2.1230

  Act. 4. Psal. 43. Psal. 26. Psal. 40. Psal. 102. Ierem. 17.
• ‖ 2.1231

  instaurauit
• * 2.1232

  Psal. 87.
• * 2.1233

  Bernardus.
• * 2.1234

  Augustinus.
• ‖ 2.1235

  alias
• ‖ 2.1236

  contra
• * 2.1237

  Esai. 43. Glossa. Augustinus.
• * 2.1238

  amictus lumine si∣cut vesti∣mento. Ambrosius. Augustinus.
• * 2.1239

  Augustinus.
• * 2.1240

  Mat. 16.
• * 2.1241

  Iohan. 20.
• * 2.1242

  Lambardus.
• * 2.1243

  Ambrosius.
• * 2.1244

  Hieronimus.
• * 2.1245

  Num. 6.
• * 2.1246

  Origines.
• * 2.1247

  Leo.
• * 2.1248

  Tobiae 12. Parab. 15. Luc. 11.
• * 2.1249

  Parabol. 15. Ecclesias. 34 Esai. 1.
• * 2.1250

  Gen. 4.
• * 2.1251

  Gregorius.
• ‖ 2.1252

  datur,
• * 2.1253

  Augustinus.
• * 2.1254

  Esaeiae 45.
• * 2.1255

  Lumbardus.
• * 2.1256

  Augustinus.
• ‖ 2.1257

  texit.
• * 2.1258

  Hieronymus. Cassiodorus.
• * 2.1259

  Ierem. 31.
• * 2.1260

  Thren. vlt. Glossa. Augustinus.
• ‖ 2.1261

  te sine iustitia tua. Bernardus.
• ‖ 2.1262

  incitari
• ‖ 2.1263

  quod
• ‖ 2.1264

  posse
• * 2.1265

  Apostolus. 1. Cor. 13. Augustinus.
• * 2.1266

  Marc. 16.
• * 2.1267

  Innocentius.
• ‖ 2.1268

  suscipiunt
• ‖ 2.1269

  solennita∣tem Augustinus.
• ‖ 2.1270

  baptizatis
• * 2.1271

  Lumbardus
• * 2.1272

  Sapient. 5.
• ‖ 2.1273

  accedat
• ‖ 2.1274

  Apertè
• * 2.1275

  scilicet
• * 2.1276

  Augustinus.
• * 2.1277

  Lumbardus.
• * 2.1278

  Lumbardus.
• * 2.1279

  Augustinus.
• * 2.1280

  Gregorius.
• * 2.1281

  Bernardus.
• ‖ 2.1282

  voluntate
• ‖ 2.1283

  abire. Alcuinus.
• ‖ 2.1284

  proficere
• * 2.1285

  Philosophus.
• * 2.1286

  1. Cor. 14.
• * 2.1287

  Sap. 5.
• * 2.1288

  Exod. 32.
• * 2.1289

  Psal. 68. Psal. 138. Esai. 4. Dan. 12.
• * 2.1290

  Rom. 1. Ephes••. 1. Matth. 20.
• * 2.1291

  Isidorus.
• * 2.1292

  Anselmus.
• ‖ 2.1293

  quidem
• ‖ 2.1294

  illas
• ‖ 2.1295

  sua
• * 2.1296

  non con∣ferendae
• * 2.1297

  propter huiusmodi opera,
• ‖ 2.1298

  innatrabi∣lis
• ‖ 2.1299

  statuet
• ‖ 2.1300

  praemium
• ‖ 2.1301

  causa
• ‖ 2.1302

  secundum
• ‖ 2.1303

  causa
• * 2.1304

  Beda.
• * 2.1305

  Sapient. 11. Philosophus.
• * 2.1306

  Hermes.
• * 2.1307

  Augustinus.
• * 2.1308

  Prosper.
• ‖ 2.1309

  corpus
• * 2.1310

  Num. 22.
• ‖ 2.1311

  oramus Augustinus.
• * 2.1312

  Psalm. 138.
• * 2.1313

  Sap. 6.
• * 2.1314

  Iosuae 23.
• * 2.1315

  Augustinus.
• ‖ 2.1316

  causa
• ‖ 2.1317

  causa
• ‖ 2.1318

  augeri
• ‖ 2.1319

  velut
• * 2.1320

  Beda.
• * 2.1321

  Chrysosto∣mus.
• * 2.1322

  Augustinus.
• * 2.1323

  scilicet
• * 2.1324

  Theophilus.
• ‖ 2.1325

  agnitionē
• ‖ 2.1326

  Allegātes
• * 2.1327

  Augustinus.
• * 2.1328

  Lumbardus.
• ‖ 2.1329

  21.
• ‖ 2.1330

  21.