Here begynneth the famous cronycle of the warre, which the romayns had agaynst Iugurth vsurper of the kyngdome of Numidy: whiche cronycle is compyled in latyn by the renowmed romayn Salust. And translated into englysshe by syr Alexander Barclay preest, at co[m]maundement of the right hye and mighty prince: Thomas duke of Northfolke

HVius hystori•••• narrationem ne inanit no∣ua querā aut superbe inuēta cōtem nā sic ex Ioanne Chri∣sostomo soldo habeto. Exordio premislorem ipsā aggredit. Numi∣da est pars Anricae in qua regnauit Massi∣••••••a rex, soci{us}, et ami cus / popul•• romani. Hic Massimi••a tres ha buit filios Micipsa••, Manastabalē, et Ga••u•• sā. Sed mortuo Mana∣stabale et Galu••a: Mi∣cipsa solus regnū obti nuit / qui Adherbalem / et Hiempsa••ē filios ex se genuit. Iugurtham autem filium fratris Manastaba••••s educa∣uit vt filiū quem Mas∣sims••a auus priuatum reliquerat: quia ex cō∣cubina natus erat. Sed Iugurtha et cor∣poris virib{us} ac virtu∣te animi plurimum va¦lebat, īgenio maxime excellens, ma••er natu Adherbale et Hiēp••ale Micipsa ••g••t timēs ne post mortem suam Iu∣gurtha paru••s liberis Adherbale et Hiēpsa∣le exist••tibus regnum sibi vsurpar••t •• mu••tum eo negocio 〈◊〉〈◊〉

〈…〉〈…〉 modis 〈…〉〈…〉 tollere possit 〈◊〉〈◊〉. Tandem haec in 〈…〉〈…〉 sententia•• 〈◊〉〈◊〉 Iu••gu••thā bel•• 〈◊〉〈◊〉 periculis obiectare 〈…〉〈…〉 modo fortunam 〈…〉〈…〉 quo modo 〈◊〉〈◊〉 posset. Quum igit populus Romanus Nu¦m••ciam Hispanie 〈…〉〈…〉 Scipione 〈◊〉〈◊〉 Micipsa 〈…〉〈…〉 et equitum 〈◊〉〈◊〉 bello populo Ro∣mano 〈◊〉〈◊〉 quibus Iu∣gurthā ••fecit sperans 〈◊〉〈◊〉 bello posse 〈◊〉〈◊〉. Sed ea 〈◊〉〈◊〉 lōge 〈…〉〈…〉 erat 〈◊〉〈◊〉. Nā virtus 〈…〉〈…〉 bello plurimū 〈◊〉〈◊〉 ac multa 〈…〉〈…〉 gessit: 〈◊〉〈◊〉 Scipio Iugur∣thā 〈◊〉〈◊〉 conci••e 〈◊〉〈◊〉 donis 〈◊〉〈◊〉 magnifice donatū: 〈◊〉〈◊〉 bello, ac cap••a et de••e••a numane••a: ad 〈◊〉〈◊〉 re••••sit cum 〈…〉〈…〉 quibus 〈◊〉〈◊〉 Iugurthae mitis 〈…〉〈…〉 extoll••l 〈…〉〈…〉 est vt M••cip∣•••• ••utato cōc••••o at{que} 〈…〉〈…〉 vellet. 〈…〉〈…〉 Iugurthā 〈…〉〈…〉 adoptauit: et paulo post mortens fortunas suas o••s: ac 〈◊〉〈◊〉 ipsū: cum liberis 〈…〉〈…〉 reliquit. Mor∣tuo 〈…〉〈…〉

Iugurtha regnū inter se diuidere cōstitu••••iēt loco et tempore ad id faciēdum cōstituto Iu∣gurtha Hiēpsalem na∣tu minorem {per} insidias interfecit. Quo extin∣cto quū ad occupādum vniuersū regnū ••ecisset animū cōtra Adherba∣lem exercitū parat: et prelio facto illū victum fūdit fugat{que} Adherbal victus ac regno spolia∣tus Romā venit: expo∣sita{que} nephanda crude∣litate Iugurthae in se / fratrē{que} suū Hiēpsalē extinctū a senatu petit auxilium cōtra illum. Senatus decreto fit vt mittantur decem lega¦ti qui regnū inter Ad∣herbalem et Iugurthā diuiderēt. Diuiso ita{que} regno cum legati Ro∣mani ex Affrica dices∣siliēt rursus Iugurtha animū intēdit ad occu pādum imperiū Adher¦balis. Igit exercitu cō∣parato regnū eius in∣uadit. Adherbal necessi¦tate coactus: et ipse co∣pias parat: et Iugur∣thae obu••ā proficiscit. Mox pr••••••o cōmisso Iu¦gurta Adherbalis exer¦citū fundit: at{que} ipsum Adherbalē cum paucis e{qui}tib{us} in Cirtha oppi∣du fugere cōpellit. Iu∣gurtha oppidum obsi∣det. Interea Adherbal per lr̄as senatū monet quo ī statu fortuna su•• sint positae: regno se spo¦liatū a Iugurtha 〈◊〉〈◊〉 fame ac ferro ad extre∣••••••

〈…〉〈…〉

Romā redijt Aulo ••r••∣tre suo pro ••tore reli∣cto q̲ exercitu•• et pro∣ninciae praeesset. Hic s••u belli cōsiciēd•• cupidus: seu vt a rege pecuniam acciperet: mē se Ianua∣rio aspera hyeme exer¦citū ex tabernaculis in expeditionē vocat. Iu∣gurtha cognita imperi tia eius velut pauidus ad eum supplices lega∣tos mittit. Ipse exerci∣tū per loca saltuosa ve¦luti sugiens ducit. Au∣lus hoc magis nisequi∣tur. Vbi Iugurtha vi∣det se trax••••e Roma∣nos in locū s••bi cōmo∣dū ad pugnādū pre••ū cōmittit: •• quo Roma∣nos sūdit ac ••ugat. Po∣stera die quū Aulus et Iugurtha in coloquiū veni••••ēt ••edus it•••• eos factū est ita vt oes Ro∣mani icolumes sub iu∣gū mitterentur: et post vt d••cem diebus extra Numidiam disced••r••••. Quae quū Romae nunci∣ata e••ent dolor ac ti∣mor oēs inua••it. Post Auli ••edus et romam exercit{us} ••ugā Metello consuli prouincia Nu∣midia per sortē euenit. Hic optimi īperatoris artib{us} vsus cū exerci∣tū vicio su{per}iorū ducū licētia solutū accipis∣set: ad normā veter{is} di∣sciplinae reduxit. At{que} ita Iugurthā aggre•••••• aliquot grauibus prae∣lijs opes eius attriuit. Post remo Ca••jus Ma∣rius post Metellū cō••u••

〈…〉〈…〉 Numidia prouincia decreta esset Iugurthā bello perse∣qu••s tandē illū ad ex∣c••••ma cōpulit et p••pro¦dition•• sibi traditū in ••••••ūphū duxit. Hoc est totius huius operis a•• numentum.

Praefatio hu••us operis 〈…〉〈…〉 Crispū Sa∣••••••tium h••storiogra∣p••••m clarissimum.

FAlso querit de na∣tura sua genus hu∣manum q••ae••as im∣becilla at{que} a••u•• breuis ••orte poc••us {quam} virtute rega••. Nam cōtra repu¦tādo ne{que} maius aliud n••{que} prostabilius inue∣nies▪ magis{que} naturae in dust••••am hoīm, q̄ vim aut ••empus dees••e.

Sed dux at{que} īperator vitae mortaliū animus est qui vbi ad gloriam v••rtuti via grassat abū 〈…〉〈…〉 potēs{que} et 〈◊〉〈◊〉 est: ne{que} fortuna 〈◊〉〈◊〉. Quippe quae pro∣bitatem ••ndustriam •• a∣lius•• bonas artes ne{que} dare •• ne{que} eripere cui quam potest. Sin capt{us} prauis cupidinibus ad ••••err••am •• voluptates corporis possūdatus est 〈◊〉〈◊〉 libidine pau∣lis••er vsus: vbi p••secor∣diā vires / aetas ••geniū / 〈◊〉〈◊〉: naturae infir∣mitas accusat suā qui∣que culpa authores ad negotia trans••erūt. {QUOD} si hominib{us} bonarū re∣rum tanta cura esset: quāt•• studio aliena ni∣hil

profitura: multū{que} etiā periculosa perunt: ne{que} magis regerent ea sibus {quam} regerēt casus et eo magnitudinis pro∣cederent: vbi pro mor∣talibus glia eterni fie∣rēt. Nam vti genus hu¦manū compositum ex corpore et aīa est: ita res cūctae: studia{que} oīa: alia corporis, alia ani∣mi naturā sequuntur. Igit p̄clara facies / ma∣gne diuitiae / ad hoc vis corporis et alia huius∣modi oīa breui dilabū¦tur. At ingenij egregia facinora: sicuti aīa im∣mortalia sunt. Postre∣mo corporis et fortunae bonorum vt initium sic finis est.

Omnia{que} orta occidūt et aucta senescunt.

Animus incorruptus / eternus / rector huma∣ni generis: agit at{que} ha¦bet omnia / ne{que} ip••e ha¦betur. Quo magis pra∣uitas corū est admiran¦da: qui corporis dedit•• gaudijs {per}luxū et igna uiam aetatē agūt Caete¦rum ingeniū (quo ne{que} melius ne{que} amplius est ī natura mortaliū) in∣cultu at{que} secordia tor pescere sinunt ••sertim cū tā multe varie{que} ar••tes animi sīt q̲bus sū∣ma claritudo paratur. Verū ex his magistra∣tus / et īperia postremo oīs cura rerū publica∣rū minime mihi hac tē¦pestate cup••ēda vidēt •• qm̄ ne{que} virtuti hono∣••atur▪

〈…〉〈…〉 ill•• quibus 〈…〉〈…〉 ruti aut 〈…〉〈…〉. Nam 〈◊〉〈◊〉 qui∣••••m ••••gere patriā aut 〈◊〉〈◊〉 quam{quam} et 〈…〉〈…〉 del••cta corrigas▪ 〈◊〉〈◊〉 importunum est: quum presert••m oēs re rum mutatiōes: cedem, fugam, alia{que} hostilia po••tendant.

Frustr•• autē niti•• ne{que} aliud / se fatigādo / ni∣si ••di•• querere: extre∣mae denient••ae est. Nisi forte q••ē ••nhonesta et pinciosa l••••••do tenet: d••cus at{que} libertatem gratificati suā. Caeterū ••x alijs negocijs quae inge••••o exercētur: in∣primis magno vsu•• est memoria rerū gestarū: cuius de virtute / quia ••ulti dix••re / puto pre tere••dū: 〈◊〉〈◊〉 ne per inso 〈◊〉〈◊〉 ••qbar;s ex••stimet me studiū meū lauda••do ex••••••iere. At cōtra cre 〈…〉〈…〉 quia decreui proc••l••a rep. aetatē ege re tanto tam▪ vtili••la ••ori meo: nomen iner∣tiae•• ••••••porāt. Certe qui bus maxima industria videtur saluta••e p••ebē: et 〈◊〉〈◊〉 gratiā que∣••ere.

Qui si reputauerint et in q••••bus ego tempori¦bus magistratus ade∣ptus ••um: et quales viri a 〈◊〉〈◊〉 nequiuerint: et 〈◊〉〈◊〉 g••nera hominum postea insenatum {per}ue∣nerint: profecto existi∣mabunt me magis me∣rito

{quam} ignauia iudiciū animi mei mutauisse: magis{que} commodum ex ocio meo {quam} ex alio{rum} ne gocijs reipublice ven∣turum.

Nam saepe audiu•• Quī tum Maximū / Pub••••ū Scipionē: praeterea ci∣uitatis nostrae praecla∣ros viros solitos ita di¦cere / quum imagines maioru tuerētur vehe∣menti••••••me sibi animū ad virtutem accendi. Scilicet non cerā illā ne{que} figurā tātam vim in sese habere sed me∣moria rerū gastarū eā flāmam egregijs viris ī pectore crescere: ne{que} prius sedari: {quam} virtus eorū famam at{que} glori∣am adequauerit.

At qui cōtra quis oim est his moribus qui nō de diuicijs / et sūptib{us} / non probitate / ne{que} in∣dustria: cum maioribus suis contendat.

Etiam homines noui q̲ per virtutē soliti erāt nobilitatem anteue••i∣re: furtim: et per latro∣cinia potius quam ex bonis artibus ad impe¦ria et honores nitunt▪

Pe••inde quasi pretura et cōsulatus at{que} oīa a∣lia huiusmodi: {per} se ip∣sa clara et magnifica sint: ac non {per}inde habe¦antur: vt eo{rum}: qui ea su¦stinent virtus est.

Verum ego liberius al∣••ius{que} processi dū me ci¦uitatis piget, tedet{que}. Nunc ad inceptum o∣pus redeo.

BEllum scripturus sum: quod popu∣lus Romanus cū Iugurtha rege Numi∣da••um gessit.

Primum quod magnū et a••rox varia{que} victo∣••••a 〈◊〉〈◊〉.

Deinde: quia superbiae nobilitatis tum primū obu••atum est.

Q••••ia contentio diuina

cuncta et humana per∣miscuit, eo{que} vecordiae processit, vt studijs ci∣uilibus, bellum, atque vastitas Italiae, finem faceret.

Sed prius{quam} huiuscemo di initium expediam, pauca supra repetam, quo ad cognoscendum oīa illustria magis ma∣gis{que} in aperto sint.

Bello punico Secūdo, quo dux Carthaginēsi∣um Hānibal post mag∣nitudinē nominis Ro∣mani Italiae opes ma∣xime attriuerat.

Massinissa rex Numi∣darū in amicitiam re∣ceptus a Publio Scipi∣one (cui postea Affrica∣no cognomē ex virtu∣te fuit) multa, et pre••la ra rei militaris facino ra fecerat: ob quae vi∣ctis Carthaginensibus et capto Sciphace (cu∣ius ī Affrica magnū at∣{que} latum imperiū valu∣it) populus Romanus quascun{que} vrbes et a∣gros man•• ceperat re∣gi dono dedit. Igitur amicitia Massinissae bo¦na at{que} honesta nobis {per}māsit. Sed imperij vi∣tae{que} eius finis idē fu••t.

Deinde Micipsa filius regnum solus obtinu∣it Manastabale et Ga∣lussa fratribus morbo absumptis. Is Adher∣balem et Hiempsalem ex se genuit: Iugurthā{que} filiū Manastabalis quē Massinissa ({quod} or∣tus ex cōcubina erat) priuatū reliquerat: eo dem cultu quo liberos suos domi habuit. Qui vbi primū adole∣uit pollēs viribus, de∣cora facie, sed multo maximo ingenio vali∣dus: non se luxui, ne{que} inertiae corrūpendum dedit, sed vti mos illi∣us est gētis: equitare, iaculari, cursu cum ae∣qualib{us} certare, et cū gloria ante om̄es iret: oībus tamē charus es∣se: ad hoc plera{que} tem∣pora in venādo agere. Leonem at{que} alias fe∣ras primus, aut in pri∣mis fe••••re, plurimū fa¦cere: et minimum de se ipse loqui. Quibus re∣bus Micipsa tametsi ī initio laetus fuerat ex••¦stimans virtutem Iu∣gurthae regno suo glo∣riae a f••ore: tamen post{quam} hominē adolescentem exacta aetate sua, et {per}∣uis liberis, magis, ma¦gis •• crescere intelli∣git vehemēter eo nego¦cio {per}motus in animo multa voluebat.

Terreba•• eum natura

mortaliū auida imperij▪ et preceps ad explendam animi cupidinem.

Praeterea oportunitas su¦e liberorum{que} aetatis: quae etiā mediocres viros spe¦prede transuersos agit. Adhoc studia Numidarū in Iugurtham accensa. Ex quibus si talē virū do lis īterfecisset / nequa se∣ditio / aut bellū oriretur / anxius erat. His difficul tatibus circumuentus: vbi videt / ne{que} per vim / ne{que} per insidias / opprimi posse hominem tam acce¦ptū popularibus: {quod} erat Iugurtha manu prompt{us} et appetens gloriae mili∣taris: statuit eum obiecta re periculis, et eo modo fortunam tentare.

Igitur bello Numantino Micipsa quum populo ro¦mano equitū / at{que} peditū auxilia mitteret: sperans vel ostēdendo virtutē: vel host••ū seuitia: ••acile eum occasurū: prefecit Numi¦di••, quos in Hispaniam mittebat.

Sed ea res lōge aliter, ac ratus erat, euenit. Nam Iugurtha (vt erat ip••gio at{que} acri ingenio) Vbi na¦turam Publij Scipionis, qui tū Roman{us} im{per}ator erat: et mores hostiū co∣gnoui, multo labore, mul¦ta{que} cura, praete••ea mode sti••••ime pa••ēdo: saepe obui¦am ••ūdo periculis: in tan¦tā claritudinē breui {per}ue∣nerat, vt nostris vehemē∣ter charus, Numantinis maxime terrori esset. At san•• •• quod difficillimū 〈◊〉〈◊〉. in primis et p̄lio str••nu•• erar: et bon{us} cōsili••: quo∣rum alterum ex prouidē∣tia

timorē: alterū ex au∣datia temeritatem ple∣rum{que} afferre solet.

Igitur imperator omnes fere res asperas per Iu∣gurtham agere: in amicis habere: magis magis{que} eū indies amplecti.

Quippe cuius consilium: ne{que} inceptum ullum fru∣stra erat. Huc accedebat munificentia animi et in∣genij solertia▪ quibus re∣bus Iugurtha multos ex Romanis sibi familiari amicitia cōiunxerat. Ea tēpestate in exercitu no∣stro fuere {quam} plures no••i / at{que} nobiles / quibus diui∣tiae bono / at{que} honesto / po¦ciores erant: factiosi do∣mi: potentes apud socio••: ciari magis quā honesti: qui Iugurthae nō medio∣crem animū pollicitādo accendebant Si Micipsa rex occidisset: fore vt so∣lus imperio Numidiae po¦tiretur. In ipso maximā virtutem. Romae omnia ven alia esse.

SEd postquam Numā∣tia deleta▪ Publi{us} Sci¦p••odimittere auxilia et ipse reuerti domum de¦creuit: donatū / at{que} lau∣datū magnifice pro cōci∣one Iugurthā ī pretoriū adduxit: ibi{que} secreto mo nu••r: vt potius publice / {quam} priuatim amicitiā popu∣li Romani coleret. Neu aliquibus largiri insue∣sceret. Periculose a pau∣cis emi: quod multorum esset.

Si permanere vellet ī su¦is artib{us}: vltro et illi glo¦riam / et regnū venturū: Sin properantius perge∣ret suam pecuniam et ip∣sum precipitem casurū. Sic locutus: cum literis eum (quas Micipsae redde¦ret) dimisit.

Earum sententia haec erat.

IVgurthae tui in bello Numantino longe ma¦xima virtus fuit.

Quam rem tibi certe gau¦dio esse scio. Nobis ob merita sua charus est: vt idem senatui et populo Romano sit: summa ope nitemur.

Tibi quidem pro nr̄a ami¦citia gratulor. En habes virum dignū te at{que} auo suo Massinissa.

IGitur rex vbi ea quae fama ••cceperat: ex lit∣teris imperatoris esse ita cognouit: tum virtu∣te, tum gratia viri permo¦tus flexit animum suum.

••t Iugurtham beneficijs vincere aggressus est.

Statim{que} eum adoptauit: et testamento pariter cū filijs haeredem instituit.

Sed ipse paucos post an∣nos morbo / at{que} aetate cō∣fectus: cum sibi finem vi∣te adesse intelligeret: co∣ram amicis / et cognatis: item{que} Adherbale et Hi∣em••sale filijs, dicitur hu∣iuscemodi verba cum Iu∣gurtha habuisse.

PAruū ego Iugurtha te amisso patre: sine spe: sine opibus: in meum regnū suscepi: ex∣istimans non minus me tibi: {quam} liberis (si genu∣issem) ob beneficia cha∣rum fore.

Ne{que} ea res falsum me ha¦buit. Nam vt alia magna et egregia facta omittā)

nouissime tu rediens Nu mancia me{que}, regnum{que} meum gloria decorasti: tua{que} virtute Romanos ex amicis amicissimos fe cisti.

In Hispania nomē fami∣liae nostre renouatum est: postremo (quod difficili∣mum inter mortales est) gloria inuidiam vicisti.

Nunc (quoniam mihi na∣tura finem vitae facit) per hanc dexteram: per regni fidem moneo: obtestor{que} te: vti hos qui genere tibi propinqui beneficio meo fratres sunt: charos ha∣beas.

Neu malis alienos adiū∣gere: q̄ sanguine coniun∣ctos retinere.

Non exercitus / ne{que} the∣sauri presidia regni sūt. Verum amici, quos ne{que} armis cogere, ne{que} auro parare queas: officio et fi de pariuntur.

Quis autem amicitior {quam} frater fratri? Aut quem alienum fid••m inuenies: si tuis hostis fueris▪

Equidē ego vobis regnū trado firmum / si boni eri∣tis: sin mali imbecillum.

Nam cōcordia paruae res crescunt, discordia maxi¦me dilabuntur.

Caeterum Iugurtha ante hos te (quia aetate et sapi entia priores) ne aliter quid eueniat prouidere decet.

Nam in omni certamine qui opulentior est: etiam si accipit iniuriam tamē (quia plus potest) facere videtur.

Vos autem Adherbal et Hiempsal colite et obser¦uate hunc talem virum: imitamini virtutem: et enit••mini: ne ego melio∣res liberos sumpsisse vi∣dear: {quam} genuisse.

Ad ea Iugurtha tametsi regem ficta locutum intel¦ligebat: et ipse longe ali∣ter in animo agitabat, ta¦men pro tempore beni∣gne respondit.

Micipsa paucis post die∣bus moritur.

Post{quam} illi regio more iu∣sta magnifice fecerāt: re∣guli in vnum conueniūt: vt inter se de cūctis nego tijs disceptarent.

Sed Hiempsal, qui mini∣mus ex illis erat: natura ferox: etiam antea igno∣bilitatem Iugurthae: quia materno genere impar erat: despiciens: dextera Adherbalē assedit, ne me∣di•• ex tribus (quod apud Numidas honori ducit) Iugurtha foret▪

Deinde tamen vt aetati cōcederet / fatigatus a fra¦tre: vix in partem alterā traductus est.

Ibi cum multa de admi∣nistrando imperio dissere rēt: Iugurtha inter alias res ait: oportere quīquen nij cōsulta et decreta oīa rescindi.

Nam per ea tempora cō∣fectum annis Micipsam parum animo valuisse.

Tum Hiāpsal placere si∣bi respondit: nam ipsum illum his tribus proxi∣mis annis adoptione in regnum peruenisse.

Quod verbum in pectus Iugurthae altius {quam} quis{quam} ratus erat descendit.

Ita{que} ex eo tempore ira / et metu anxius: moliri / parare / at{que} ea modo ī a∣nimo habere: quibus Hi∣empsal per dolum capere¦tur. Que vbi tardi{us} proce¦dūt: ne{que} lenitur animus ferox: statuit quouis mo∣do inceptum perficere.

Primo cōuentu: quem ab

regulis factum supra me∣moraui / propter dissensio¦nem placuit diuidi the∣sauros. fines{que} imperij sin¦gulis cōstitui. Ita{que} tem∣pus ad vtrā{que} ••em discer∣nitur / sed maturius ad pe¦cuniam distribuendam.

REguli interea in lo¦ca propinqua the∣sauris / ali{us} alio / cō∣cessere. Sed Hiempsal in oppido Thirmida forte eius domo vtebatur / qui proxim{us} lictor Iugurthae: charus / acceptus{que} ei sem per fuerat. Quem ille ca∣su ministrum oblatū pro∣missis onerat / impellit{que}: vti tan{quam} suam visens do∣mum eat▪ portarū claues adulterinas paret.

Nam vere claues ad Hi∣empsalem referebantur. Caeterum (vbi res postula ret) seipsum cum magna manu venturum.

Numida mandata breui confecit.

At{que} (vti doctus erat) no∣ctu Iugurthae milites in∣troducit. Qui post{quam} in aedes irrupere: diuersi re∣gem querebant: dormiē∣tes alios: alios occursā∣tes interfecere.

Scrutari loca abdita: clausa affrīgere: strepitu et tumultu oīa miscere.

Quum interī Hiempsal reperitur / occultans se in tugurio mulieris ancille: quo in initio pauidus: et loci ignarus {per}fugerat. Numide caput eius (vti nissi erant) referunt. Cae∣terū fama tanti facino∣ris per omnem Aphricā breui deuulgatur. Adher balē omnes{que} qui sub im∣perio Micipsae fuerāt / me¦tus inuadit. In duas par∣tes Numide discedunt. Plures Adherbalem se∣quuntur Sed illum alte∣rum bello meliores.

Igitur Iugurtha / quā ma¦ximas potest copias pa∣rat: vrbes partim vi: ali∣as voluntate: im{per}io suo adiungere: Omni Numi∣diae imperare.

Adherbal (tametsi lega∣tos Romam miserat: qui senatum docerent de ce∣de fratris: et fortunis su∣is) tamen fretus multitu¦dine militum parat ar∣mis contendere.

SEd vbi res ad certa∣men venit: victus ex prelio profugit ī pro∣uinciam.

Ac dehinc Romam con∣tendit.

Tum Iugurtha peractis consilijs / post{quam} omni Nu∣midia pociebatur: ī ocio facinus suum ī animo re∣putās: timere populū ro∣manū: ne{que} aduersus irā eius vs{quam}▪ nisi in auaricia nobilitatis: et pecunia sua spem habere.

Ita{que} paucis diebus post / cū auro et argēto multo Romam legatos mittit: quibus precepit primum vti veteres amicos mune¦ribus repleant: deinde no¦uos exquirant. Postremo quaecun{que} possint largien¦do ne cunctentur.

Sed vbi legati Romam venere: et ex praecepto re¦gis hospitib{us} alijsq▪ quo rū ea tempestate in sena∣tu authoritas pollebat: magna munera misere:

Tanta commutatio in∣cessit: vt ex maxima inui¦dia et maliuolētia in gra¦tiam et fauorem nobili∣tatis Iugurtha veniret. Quorū pars spe / alij pre∣mio inducti: singlos ex se∣natu ambiendo niteban∣tur: ne grauis in cum con¦suleretur. Igitur vbi le∣gati satis confidunt: die cōstituto▪ senatus vtris{que} datur.

Tum Adherbalem hoc modo locutum accepi∣mus.

PAtres conscripti Mi∣cipsa pa••er meus mo¦riens p••acep••••••yt re∣gni Numid••ae tantūmo∣do procurationem existi∣marem meam▪ Caeterum ius et imperium eius pe∣nes vos esse populum{que} romanum▪ simul enitere•• vobis domi militiae{que} {quam} maximo vsui esse: vos mi∣hi cognatorū et affinium loco ducerē. Si ea fecissē: in vestra amicitia exerci∣tum / diuitias / munimen¦ta regni me habiturum.

Quae praecepta patris cū agita••em: Iugurtha (ho∣mo oīum: quos terra su∣stinet: sceleratissimus) cō∣tempto vestro imperio / Massinissae me nepotem / a stirpe socium at{que} amicū populi romani: regno / for runis{que} omnibus expulit. At{que} ego patres cōscripti (quoniam eo miseriarum vēturus eram) vellem po tius ob mea {quam} ob maiorū beneficia meorum▪ posse me auxilium a vobis pe∣tere: ac maxim•• deber•• mihi beneficia a populo romano quibus vtinam non egerem.

Sed si ea desiderāda erāt vti debitis vterer.

Sed quoniam parū tuta {per} seip••ā probitas est: ne{que} mihi in manu fuit: qualis foret Iugurtha: ad vos cō¦fugi patres cōscripti: qui bus (quod mihi miserri∣mum est) cogor prius one ri {quam} vsui esse.

Caeteri reges aut bello vi¦cti in amicitiam recepti sunt: aut in suis du bijs re¦bus societatem vestram appetiuerunt.

Familia nostra cū populo romano bello Carthagi∣nēsi amicitiam instituit. Quo tempore: magis fi∣des eius {quam} fortuna peten¦da erat.

Quorum progeniem vos patres conscripti nolite pati me nepotem Massi∣nissae frustra auxilium pe¦t••re. Sed si ad impetran∣dum nihil causae haberem

praeter miserandam fortu¦nam abquod; paulo āte ego rex genere, fama, at{que} copijs potens: nunc deformatus erumnis: inops alienas o∣pes expecto. Tamen erat magestatis populi roma∣ni prohibere iniuriā ne{que} pati cuius{quam} regnum par scelus crescere.

Verū ego his finibus eie∣ctus sum: quos maiorib{us} meis populus roman{us} de dit: vnde pater et auus meus vna vobiscum ex∣pulere Siphacem et Car∣thaginenses▪ vestra bene∣ficia mihi erepta sūt▪ pa∣tres conscripti in mea in∣iuria despecti estis. Heu me miserū. Huccine Mi∣cipsa pater beneficiatua euasere▪ Vt quem tu pa∣rem cum liberis ••uis, re∣gni{que} participem fecisti: is potissimum stirpis tue extinctor sit. Nun{quam} ne er∣go familia nostra quieta erit? Semper ne ī sangui∣ne, ferro, fuga versabi∣mur? Dum Carthaginen∣ses incolumes fuere iure omnia seua patiebamur: hostes a latere. Vos ami∣ci procul. Sed omnis in armis. Post{quam} illa pestis ex Aphrica eiecta est: leti pa¦cem agitabamus: quippe quibus nullus hostis erat nisi illi forte quem vos iussissetis. Ecce autem ex improuiso: Iugurtha in∣tollerāda audacia, scele∣re, at{que} superbia sese effe¦rens: ••ratre meo at{que} eo∣dem propinquo suo inter¦fecto primum regnū eius sceleris sui predam fecit.

Post vbi in eisdem dolis me nequiuerit capere: ni∣hil minus {quam} vim aut bel∣lum expectātem in impe∣rio vestro (sicut videtis) extorrem patria, domo ī∣opem et coopartū mise∣rijs effecit: vt vbiuis tu∣ti{us} {quam} in meo regno essem. Ego sic existimabam pa∣tres conscripti vti predi¦cantem audiuerā patrem meū qui diligenter cole∣rent amicitiam vestram: eos multū laborem susci∣pere, caeterū ex omnibus maxime tutos esse.

Quod in familia nr̄a fuit praestitit, vti in omnibus bellis adesset vobis. Nos vti per ocium tuti simus in manu vestra est.

Patres conscripti pater nos duos fratres reliquit ••ertium Iugurthā bene∣ficijs suis ratus est con∣iunctum nobis fore.

Alter eorum necatus est, alter ei{us} ipse ego manus impias vix effugi.

Quid agam? aut quo po∣rissimū infelix accedam? Generis oīa presidia ex∣tincta sunt. Pater vti ne∣cesse erat naturae cōcessit.

Fratri quem minime de∣cuit propinquus per sce∣lus vitam eripuit affines, amicos caeteros{que} meos propinquos aliū alia cla¦de oppressit.

Pars cap••ti a Iugurtha, pars in crucem acti, et pars bestijs obiecti sunt.

Pauci (quibus relicta est anima) clausi in tenebris: cum merore et luctu mor¦te grauiorem vitam exi∣gunt. Sed si oīa mihi quae aut amisi, aut quae ex ne∣cessarijs aduersa facta sūt incolumia manerent: ta∣men si quid ex improuiso mali accidisset vos implo rarem patres conscripti quibus pro magnitudine īperij ius et iniurias oēs cure esse decet. Nunc ve∣ro exul patria, domo, so∣lus at{que} oīm honestarum rerū egens quo accedam aut quos appellem? Na∣ciones ne an reges? qui oēs familiae nostre ob ve∣stram amicitiam infecti sunt. An quo{quam} mihi adire licet vbi non meorū ma∣iorum monumento hosti∣lia plurima sint.

An quis{que} nostri misereri potest qui aliquando no∣bis hostis fuit?

Postremo Micipsa ita nos instituit patres cōscripti ne quem coleremus nisi populum romanū: ne so∣cietatem, ne{que} federa no∣ua acciperemus: abunde magna presidia nobis in vestra amicitia fore. Sed si huic imperio fortuna mutaretur: vna occiden∣dum nobis fore.

Virtute ac dijs volētibus magni et opulenti estis. Oīa secūda et obedientia sūt: quo facili{us} sociorum iniurias curare licet.

Tantum illud vereor ne quos priuata amicitia Iu¦gurthae parum cognita trāsuersos agat: quos ego audio sūma ope niti / am∣bire fatigare vos singu∣los: ne quid de absēte (in∣cognita causa) statuatis.

Finge••e me verba: et fu∣gam simulare: cui licuerit in regno manere.

{QUOD} vtinam illum (cuius impio facinore in has mi¦serias proiectus sum) ea∣dem haec similantē vide ā: et aliquādo aut apud vos aut deos immortales: re∣rum humanarū cura oria tur: vt ille qui nunc scele∣ribus suis ferox at{que} pre∣clarus est omnibus malis ipse excruciatus impieta¦tis in parentem nostrum: fratr{is} mei necis: mearū{que} miseriarum graues pe∣nas reddat.

Iamiam frater a••o meo charissime {quam}{quam} tibi imma∣turo: et vnde minime de∣cuit: vita erepta est tamē letandum magis {quam} dolen dum casum tuum puto.

Non enim tātum regnū: sed fugam / exiliū / egesta∣tem / et has oēs erumnas (quae me premūt) cum ani¦ma simul amisisti. At ego infelix in tāta mala pre∣cipitat{us} ex patrio regno rerum humanatū specta∣culum prebeo.

Incertus sum quid agam: tuas ne iniurias {per}sequar / ipse auxilij egens: an re∣gno consulam: cuius vitae necis{que} potestas ex opib{us} alienis pendet. Vtinam emori fortunis meis ho∣nestus exitus esset: ne vi∣uere contentus videre•• / si defessus malis iniuriae concessissem.

Nūc ne{que} viuere libet mi¦hi ne{que} mori licet sine de∣decore.

Patres conscripti obte∣stor vos {per} liberos at{que} pa∣rentes vestros: {per} magesta∣tem populi romani: sub∣uenite mihi misero.

Ite obuiam iniuriae: noli∣te pati regnum Numidiae (quod vestrū est) per sce∣lus et sanguinem familiae nostre tabescere.

POst{quam} rex loquendi fi∣nem fecit: legati Iu∣gurthae largitione fre¦ti magis {quam} causa paucis respondent, Hiempsalem ob seuitiam suam a Nu∣midis interfectum.

Adherbalem vltro bellū inferentem (post{quam} supe∣ratus sit) queri, {quod} iniuriā facere nequiuisset.

Iugurtham ab senatu pe∣tere ne se alium putarent ac Numanciae cognitus esset: neu verba inimici ante facta sua ponerent.

Deinde vt••i{que} a curia di∣grediuntur. Senatus statim consulitur: fauto∣••es legatorū: preterea se∣nat{us} mag••a pars gr̄a de∣prauata Ad••erbalis di∣cta cort••tere: Iugurthae virtu•• extollere ••audi∣••us•• gia, voce▪ Deni{que} oī∣b{us} modis pro ali••••o scele¦re et flagitio: sua quasi pro g••ia nitebātur. Ac cō¦tra: pauci quibus bonū et a quū diuitijs car••{us} erat / subu••m••rdū Adherbal••, et Hiempsalis mortē se∣uere vindic••dā censebāt. Sed ex oibus maxīe Ae∣milius Scaurus homo no¦bilis, impiger, factiosus, auidus potētiae, honoris, diuitiarum. Caeterum vi∣tia call: de sua occultās. Is post{quam} videt regis largi tionem ••amosam impudē tem{que} •• veritus (quod in ta¦li re fieri solet) ne pollu∣ta licentia inuidiam ac∣cenderet aīm a consueta libidine continuit: vicit tamen in senatu pa••s il∣la que vero precium aut gratiam antefer••bat.

Decretum sit vti decē le∣gati regnum quod Mici∣psa obtinuerat inter Iu∣gurtham et Adherbalem diuiderent: cu••us legatio¦nis princeps ••uit Lucius Opimius: homo clarus: et tum in senatu potens: qui cōsulibus Caio Graccho et Ma••co Fulu••o flacco

interfectis / acerrime no∣bilitatis victoriam in ple¦bem exercuerat.

Eum Iugurtha tametsi Romae in inimicis habue¦rat: tamen accuratissime accepit. Dando et polli∣cendo multa / perfecit▪ vti fame, fidei, postremo om¦nibus suis rebus commo∣dum regis anteferret.

Reliquos legatos eadem via aggressus est: pleros{que} capit. paucis charior fi∣des {quam} pecunia erat.

In diuisione regni que {per}s Numidie Mauritaniam attingit agris viris{que} opu¦lētior▪ Iugurthae tradit. Illam alterā specie poci∣orem {quam} vsu: quae portuo∣sior / et edificijs magis ex∣ornata erat: Adherbal possedit.

Res postulare videtur / si∣tum Aphrice paucis ex∣ponere: et eas gētes qui∣bus cum nobis beslū aut amicitia fuit / attingere.

Sed que loca et nationes ob calorem et aspiritatē inter solitudines minus frequentata sunt: de hijs haud facile compertum / narrauero. Caetera {quam} pau¦cissimis absoluam.

IN diuisione orbis ter∣rae / pleri{que} in parte ter∣tia Aphricam posuere: pauci tantūmodo Asiam et Europā esse: sed Aphri¦cam in Europa.

Ea fines habet ab occidē¦te fretum nostri maris et oc••ani.

Abortu sodis decliuem la¦titudinem: quem locū Ca¦tabathmon incole appel¦lāt. Marc seuū importuo∣sū: ager frugū fertilis / bo∣nus pecori: arbo••i infecū¦dus: caeli terrae{que} penuria aquarum.

Genus hominum salubri corpore, velox, patiēs la¦borum: pleros{que} senectus disioluit: nisi qui ferro aut bestijs interiere. Nā haud morb{us} saepe quem{quam} superat. Adhec malefici generis plurima aīalia. Sed qui mortales in ini∣tio Aphricā habuere: qui{que} postea accesserint: aut quomodo inter se {per}mixti sint quam{quam} ab ea fama quae pleros{que} obtinet di∣uersū est tamen vti ex li∣bris punicis qui reg Hi∣emp••alis dicebant: inter∣pretatum nobis est: vti{que} r••m sese habere cultores ei{us} terre putāt: {quam} pa••cis••i mus dicam. Caterū f••des ei{us} penes authores erit. ¶Aphricam habuere in initio Getuli et L••bes, asperi, inculti{que} quibus cib{us} erat caro ferina: at{que} humi pabulum vti peco∣tibus. Hi ne{que} moribus, ne{que} lege, aut imperio cu∣ius{quam} regebantur: vagi, palantes, quo nox coe∣gerat sedes habebant. Sed postquam in Hispa∣nia Hercules (sicuti Aphri

putāt) interijt: exercitus eius cōpositus ex varijs gentibus amisso duce: ac passim mult{is} sibi im{per}ium petētibus breui dilabit. Ex eo numero Medi, Per se, et Armeni nauibus in Aphricā trāsuecti / proxi∣mos nr̄o mari locos occu∣pauere. Sed Perse intra magis occeanū. Hi{que} al∣ueos nauiū inuersos pro tugurijs habuere. Quia ne{que} materia ī agris, ne{que} ab Hispanis emendi: aut mutuādi copia erat: mare magnū et ignara lingua cōmercia prohibebant. Hi paulatim per cōnubia Getulos secum miscuere. Et quia saepe tentantes agros: alia, deinde alia loca petiuerāt: semetipsi Numidas appellauere. Caeterum adhuc edificia Numidarum{quam} agrestim•• mappalia illi vocant / ob∣longa▪ curuis lateribus tecta, quasi nauium cari∣nae sim. Medi autē et Ar∣meni accessere Lybes. Nam hi mare propius Aphricū agitabant. Ge∣tuli sub sole magis / haud procul ab ardoribus: hi{que} mature oppida habuere: nam freto diuisi ab Hispa¦nia / mutare res inter se constituerant. Nomen eorum paulatim Lybes corrupere: barbara lin∣gua Mautos pro Medis appellantes.

Sed res Persarum breui adoleuit: ac postea nomi∣ne Numide propter mul∣titudinem domi minuen∣dam / a parētibus digress•• possidere ea loca / quae pro¦xime Carthaginem Nu∣midia appellatur.

Deinde vtri{que} alteris fre∣ti / finitimos armis, aut metu / sub imperium suū coegere: nomen, gloriā{que} sibi addidere: mag{is} hi▪ qui ad nostrum mare processe rant: quia Lybes {quam} Getu∣li minus erant bellicosi. Deinde Aphricae pars in∣ferior plera{que} a Numidis possessa est / victi omnes in gentem nomen{que} impe∣rantium concessere.

Postea Phenices alij mul¦titudinis domi minuen∣de gratia: pars cupidine imperij, solicitata plebe, et alij nouarum re{rum} aui∣di: Hiponem, Adrumen∣tum, Leptim, alia••{que} vr∣bes in ora maritima con∣didere.

Haeque breui multum au¦cte: pars originibus suis presidio, alie decori fue∣re. Nam de Carthagine silere melius puto, {quam} pa••ū dicere: quoniam alio pro∣perare tempus admonet.

¶Haec tum ex Marone, tum ex Seruio, reliquis{que} probis auctoribus sunt excerpta.

Igitur ad Catabathmon (qui locus Egyptum ab Affrica diuidit secūdum mare) prima habitatio Cirene ē, Tolonia, Ther con, ac deinde due sunt Syrtes, inter quas Lept{is}, Deinde Philenorum are, quem locū Egyptum ver sus / finem imperij habue∣re Carthaginenses.

Post alie Punice vrbes▪ caetera loca vs{que} ad Mau∣ritaniam Numidae tenēt. proxime Hispaniā Mau∣ri sunt.

Supra Numidiam Getu∣los accepimus, partim in tugurijs, alios incultius Vagos agitare. Post eos Ethiopes esse.

Igitur bello Iugurthino plera{que} ex Punicis oppi∣da: et fines Carthaginen∣sium: quos nouissime ha∣buerant: populus Roma∣nus per magistratus ad∣ministrabat. Getulorum magna pars et Numdiae vs{que} ad flumen Muluchā sub Iugurtha erāt. Mau∣ris oībus im{per}itabat rex Bocch{us} praeter nomē per caetera ignar{us} populo ro∣mano. item{que}, ne{que} pace, ne{que} bello ante cognitus erat. De Aphrica et de e∣iusdem incolis ad necessi tudinē rei satis dictū est.

POst{quam} autem diuiso re¦gno legati ab Aphri∣ca discessere: et Iugur¦tha cōtra animi timorem premia sceleris adeptum sese videt: certum esse ra∣tus quod ex amicis apud Numantiam acceperat, oīa Romae venalia esse: si∣mul et illorum pollicita∣tionibus accensus: quos paulo ante munerib{us} ex∣pleuerat: in regnum Ad∣herbalis animū intēdit.

Ipse acer•• bellicosus. At is quem petebat: quietus imbellis, placido īgenio, oportunus iniurie, me∣tuēs magis {quam} metuēdus.

Igitur Iugurtha ex im∣prouiso eius fines cū ma∣gna manu inuadit: mul∣tos mortales cum pecore at{que} alia preda capit: edi∣ficia incendit: plera{que} lo∣ca hostiliter cum equita∣tu petit.

Deinde cū omnium mul∣titudine in regnū suum cōuertit: existimans Ad∣herbalem dolore {per}motū iniurias suas vindicatu∣rum eam{que} rem belli cau∣sam fore. At ille: {quod} ne{que} se parem armis existima∣bat: et amicitia populi ro mani magis {quam} Numidis fretus erat: legatos ad Iu¦gurtham de iniurijs que∣stum misi: qui tametsi cō∣tumeliosa dicta retulerūt prius tamen omnia pati decreuit {quam} bellum sume∣re quia tentatum ante se∣cus cesser••t.

Ne{que} eo magis cupido Iu¦gurthae minuebatur.

Quippe qui totū regnum ei{us} animo iam inuaserat▪ Ita{que} non vti ante cū pre datoria manu: sed magno exercitu comparato bel∣lum gerere cepit: et toti{us} imparium Numidiae pe∣tere: caeterum qua perge∣bat: vrbes, agros vastare: predas agere: suis animū: hostibus terrorem auge∣re. Adherbal vbi intelle∣xit eo processum: vti re∣gnum aut reliquendum esset: aut armis retinen∣dum

necessario copias pa¦rat et Iugurthae obuius procedit. Interim haud longe amari prope Cir∣tham oppidum vtrius{que} exercitus cōsedit et quia diei extremum erat: pre∣lium non est inceptū: sed vbi plurimum noctis pro∣cessit: obscuro etiam tunc lumine: milites Iugurthi ni signo dato castra hosti∣um inuadunt: semisōnos partim alios sumētes ar∣ma sugāt sundunt{que}. Ad∣herbal cum paucis equiti¦bus Cirtham profugit: et ni multitudo togatorum fuisset: quae Numidas in∣sequentes menibus pro∣hibebat: vno die inter du¦os regos ceptum at{que} pa∣tratum bellum forer. Iugurtha oppidum circū sedit: vineas, turribus{que} et machinis omnium ge∣nerum expugnare aggre∣ditur: maxime festinans tempus legatorum ante capere quos ante preliū factum ab Adherbale ro∣mam missos audiuerat.

SEd post {quam} senatus de bello eorum accepit: tres adolescentes in Aphricā legātur: qui am∣bos reges adeant senatus populi{que} romani vrb{is} nū∣ciēt censere et velle: eos

armis discedere, ita se{que}, illis{que} dignum esse. Lega ti in Aphricam maturan∣tes veniunt, eo magis / {quod} Romae, quum proficisci parant, de prelio facto et oppugnatione Cirthae au¦diebatur.

Sed rumor clemens erat. Quorum Iugurtha acce∣pta oratione respondit, sibi ne{que} mai•• quic{quam}, ne{que} charius authoritate se∣natus esse: ab adolescen∣tia ita se enixum: vt ab optimo quo{que} probar••t.

Virtute, non malitia Pu∣blio Scipioni summo vi∣ro placuis••e, ob easdem artes a Micipsa non penu¦ria liberorum in ••egnum adoptatum esse.

Caeterum {quod} plera{que} bene at{que} strennue fecisset, eo aīm suū iniuriam minus tollerare. Adherbalem do lis vitae suae insidiatū esse: quod vbi comperisset: sce¦leri obuiam isse.

Populum romanum ne{que} recte, ne{que} pro bono fact••∣rum: si a iure gētium sese prohibuerit.

Postremo de omnibus re∣bus legatos Romam bre∣ui mis••urum Ita vtri{que} d•• grediuntur.

Adherbali modo fuit ap∣pellandi copia.

〈4 pages missing〉〈4 pages missing〉

Iugurtha vbi eos Aphri∣ca discessisse rat{us} est ne{que} propter loci naturam ar∣mis expugnare Cirtham potest: vallo at{que} fossa me∣nia circundat, turres ex∣truit, eas{que} presidijs fir∣mat.

Praeterea dies noctesque aut per vim, aut dolis tē∣tare: defēsoribus moeniū praemia modo: modo for∣midinem ostentare suos hortādo ad virtutem eri∣gere / prorsus intētus cun∣cta parare.

At vbi Adherbal intelli∣git omnes fortunas suas in extremo sitas: hostem infestū: auxilij spem nul∣lam penu••ia necessaria{rum} rerum bellum trahi non posse: ex his, qui vna Cir∣tham profugerant, duos

maxime impigros dele∣git: eos multa pollicendo ac miserando casum suū cōfirmat: vti per hostium munitiōes noctu ad pro∣ximum mare, deinde Ro¦mam pergerent.

Numidae paucis diebus iussa efficiunt.

Litterae Adherbalis in se∣natu recitate sunt, qua∣rum sentētia haec erat.

NOn mea culpa saepe ad vos oratum mit∣to patres cōscripti, sed vis Iugurthae subegit: quem tanta libido extin∣guendi me inuasit: vt ne{que} vos, ne{que} deos immorta∣les in aio habeat. Sangui¦nem meum {quam} oīa malit. Ita{que} iam quintū mēsem socius, et amicus populi romani armis obses••us te¦neor, ne{que} Micipsa patris mei beneficia, ne{que} vestra decreta auxiliantur.

Ferro an fame acrius vr∣gear incertus sum.

Plura de Iugurtha scribe¦re dehortatur me fortu∣na mea: etiam ante exper¦tus sum parum fidei mise¦ris esse, tamen intelligo

illum supra {quam} ego sum pe¦tere. Ne{que} simul amiciciā vestram et regnum meum sperare utrū grauius exi¦stimet nemini occultū est.

Nam ī initio occidit Hi∣empsalem fratrem meū. Deinde patrio regno me expulit. Que sane fuerit nr̄e iniurie: nihil ad vos. Verum nunc regnum ar∣mis tenet. Me quem vos im{per}atorem numidis po∣suistis clausum obsidet: legatorum verba quanti fecerit: pericula mea de∣clarant.

Quid reliquum nisi vis vestra qua moueri possit Nam ego quidem vellem hec que scribo et illa quae antea in senatu questus sum vana forent: potius {quam} miseria mea fidem vo∣bis faceret: sed quoniam in eo natus sū: vt Iugur∣thae scelerum ostentui es∣sem. Non iam mortē nec erumnas tantūmodo im∣{per}ium inimici et cruciat{us} corporis dep̄cor. Regno Numidiae patres conscri∣pti quod vestrum est: vti libet consulite me mani∣bus ab impijs eripite per magestatem imperij: per amicitiae fidē: si vlla apud vos memoria manet aui mei Massinissae.

HIs literis recitatis fuere qui exercitū ī Aphricam mitten∣dum decernerent: {quam} pri∣mum Adherbali subueni endum. interim de Iugur¦tha consuleretur quoniā legatis non paruisset. sed ab ijsdem regis fautori∣bus summa ope enixum est ne tale decretum fie∣ret: ita bonum publicum (vt pleris{que} negotijs so∣let) priuata gratia deui∣ctum. Legantur tamen in Aphricā maiores natu / nobiles amplis honori∣bus vsi: in quis fuit Mar∣cus Emilius Scaurus de quo supra memorauim{us}: homo cōsularis: & tum in senatu potens princeps.

Hi {quod} Iugurthae res in in∣uidia erat: simulet a Nu∣midis obsecrati: triduo ī nauem ascendere. Dein∣de breui Vticam appulsi literas ad Iugurthā mit∣tunt {quam} ocissime ad prouī∣ciam accedat: se{que} ad eum ab senatu missos.

assumitur Scaurus: qui ta metsi a principio pleris{que} aex factione ei{us} corruptis acerrime regē impugna∣bat: ••n̄ magnitudine pecu¦niae a bono honesto{que} in prau••m abstractus est.

Sed Iugurtha primū bel∣li tantūmodo moram re∣dime bat: existimans sese aliquid interim Romae preci•• o aut gratia effe∣cturum. Poste••a vero {quam} participem negocij Scau¦rum accepit: ī maximam spem adductus recuperan de pacis: statuit cū eis de omnibus pactionibus pre¦sens agere.

Caeterū interea fidei cau∣sa mittitur a cōsule Sex∣tius questor in oppidum Iugurthae Vaccam: cuius rei species erat acceptio srumenti: quod Calphur∣nius palam legatis impe∣rauerat: quoniā deditio∣nis mora inducie agita∣bantur.

Igitur rex (vti constitue∣rat) in castra perueuit ac pauca presenti cōsil••o lo∣cutus de inuidia facti sui at{que} vti ī deditionem ac∣ciperetur:

reliqua cū Bestia et Scau¦••o secreto transegit.

Deinde postero die quasi per satyram legem sentē tijs exquisitis in deditio∣nem accipitur:

Sed vti pro consilio im{per} atum erat: eliphante / tri∣ginta pecus / atque equi multi non cum paruo ar∣genta pondere questori traduntur.

Calphurnius romam ad magistratus rogādos pro¦ficiscitur.

In Numidia et in exerci tu nostro pax agitabat.

POst{quam} autem r••s in A∣phrica gestas et quo∣modo acte forent fa∣ma diuulgauit. Rome {per} omnis locos et conuent{us} de facto consulis agitari: apud plebem grauis inui¦dia orta est. Patres solici ti erant an probarent tā∣tum flagitium an decre∣tum

cōsulis subuerterēt: parum constabat. At ma∣xime eos potentia Scau∣ri {quod} is auctor et socius Bestie ferebat a vero bo∣no{que} impediebat.

At Caius Mēmius: de cu∣ius libertate ingenij / et odio potētie nobilitatis supra diximus inter du∣bitationem: et moras se natus in concionibus po∣pulum ad vendicandum hortari: monere populū romanum ne libertatem suam desererent: crude∣lia et superba multa faci∣nora nobilitatis ostende∣re: prorsus intentus om∣nino plebis animum ac∣cendebat.

Sed quoniam ea tēpesta∣te Rome Memmij facun∣dia clara / pollens que fu∣it decere existimaui vnā (ex tā multis) orationem eius perscribere: ac potis∣simum eam dicam quā in cōcione post reditum be∣stie huiuscemodi verbis disseruit.

MVlta me dehortant a vobis quirites: ni si studium rei publi¦cae omnia superet: opes fa¦ctionis: vestra patientia: ius nullum: ac maxime {quod} innocentie plus periculi {quam} honoris est.

Nam illā quidem piget dicere: his annis quinde∣cim {quam} ludibrio fueritis su perbie paucorum {quam} fed•••• {quam}que multi perierunt ve¦stri defēsores vt nobis a∣nimus ab ignauia atque seco••dia corruptus sit: qui ne nūc quidē obnoxij inimicis exurgitis.

Atque etiam nunc time∣tis eos: quibus terrori de¦cet esse. Sed {quam}{quam} haec falia sunt: tamen obu••am ire potentie factionis anim{us} subegit.

Certe ego libertatē que mihi aparēte meo tradi∣ta est experiar. Verum ••d frustra / an ob rem faciā / in vestra manu situm est. Neque vos hortor quod saepe vestri maiores fece∣re uti contra iniurias ar∣mati eatis: nihil vi nec secessione opus est: neces∣se est suomet ipsi more p̄∣cepites eant.

Occiso Tiberio Graccho (quem regnū parare ho∣mines a••ebant) in plebē romanam graues habite sūt quaestiones. Post Caij Gracch•• et Marci Fuluij cedem: item vestri ordi∣nis multi mortales ī car∣cere necati sunt. Vtrius∣que cladis non lex verū

libido eorum finem fecit. Sed sane suerit regni re paratio plebi sua ••ura re stituere quicquid sine sā∣guine c••uium vlcisci ne∣quit in••e ••actum sit▪

Superioribus annis taci ti indignabamini erariū expilari: reges et popu∣los liberos paucis nobili bus ve••••igal pendere pe∣nes eosdem et sūmam glï am et maximas diuitias esse t•• talia facinora im∣pune suscepisse parum ha buere.

Ita{que} postremo leges / ma∣gestas yr̄a diuina et hu∣mana oia hostibus tradi∣ta sunt.

Neque qui ea fecere pu∣••e•• aut paenitet: sed ince∣dunt perora vestra ma∣gnifice: sacerdotia et cō∣sulatus: pa••s triumphos su••s ostentantes perinde quasi ea honori non pre∣de habeant.

Setu••aere comparati / in∣iusta imperia dn̄orum nō {per}ferunt. Vos quirites in imperio rati / equo ani∣mo s••ruitutem toleratis. At qui sunt hi / qui rēpu∣blicam occupaucre? ho∣mines sceleratissimi / cru∣••ntis manibus / imma∣•••• auatitia / nocentissimi / ••••dem{que} superbissimi / qui∣bus decus / fid••s / pietas / postremo honesta at{que} in honesta oia questui sunt.

Pars occidisse tribunos plebis: alij questiones in∣iustas plerique fedem in vos fecisse / pro munimen∣to habent.

Itaque {quam}tum quis{que} pes∣sime fecit / tā maxime tu tus est: metū a scelere suo ad ignauiam vestram trā stulere: quos omnis eadē cupere: eadem odisse: ea∣dem metuere in vnum co egit. Sed haec inter bonos amicitia: inter malos fa∣ctio est.

{QUOD} si tantam vos curam libertatis haberetis: {quam} il∣li ad dominationē accen si sunt: profecto: ne{que} res publica (sicuti nunc) va∣staretur: et beneficia ve∣stra penes optimos nō au dacissimos forent.

Maiores ••estri parandi iuris et magestatis cōsti∣tuende gratia▪ per seces∣sionem armati: bis Auen∣tinū montem occupaue∣re: vos pro libertate quā ab illis accepist{is}: nōne sū ma ope nitemini: at{que} eo vehētentius / {quod} maius de∣decus est parta amittere {quam} omnino nō parauisse?

Dice•• aliquis: quid igit

••enses? vindicandum in eos qui hosti prodidere rempu: non manu neque ••i: quod magis vobis ••e∣cisse: {quam} illis accidisse in∣dignum est▪

Verum questionib{us} et in∣dicio ipsius iugurthae: qui si deditus est: profecto ius¦sis vestris obediens erit.

Sin ea cōtemnit: scilicet existimabitis qualis illa pax aut deditio sit: ex qua ad Iugurtham scele∣rum impunitas: ad pau∣cos potentes maxime di∣uitie: ad rempu. damna atque dedecora peruene rint. Nisi fore non dū eti am vos dn̄ationis eorum satietas tenet: et illa {quam} haec tempora magis pla∣cent: cum regna / prouin∣cie / leges / ••ura / iudicia / bella / atque paces: postre mo diuina & humana om¦nia penes paucos erant. Vos autem inuicti ab ho∣stibus imperatores omni¦um gentium satis habe∣batis animam retinere.

Nam seruitutem quidem quis vestrum recusare au¦debat?.

At ego tametsi virum fla∣gitiosum existimo īpune iniuriā accepisse: tn̄ vos hoībus sceleratissimis i∣gnoscere: qm̄ c••ues sunt aequo aīo paterer ni mīa ī perniciem casura esset. Nam et illis quantū im∣portunitatis habent pa∣rum est impune male fe∣c••sse: nisi faciundi licen∣tia deinde eriptatur.

Et vobis eterna folicitu∣do remanebit: quum in∣telligitis aut serutendū esse aut per manus liber∣tatem retinendam.

Nam fidei quid•• aut con cordie quae spes est?

Dn̄ari ••i••i volunt: vos li∣beri esse: facere illi iniu∣riam vos prohibere: po∣stremo socijs nostris velu ti hostibus: hostibus pro socijs vtuntur: potest ne in tam diuersis mentibus pax aut amicitia esse? Quare moneo horror{que} vos •• ne tantum scelus im∣punitum omittatis. Non peculatus erarij factus est neque per vim socijs erepte pecume que▪ {quam} {quam} grauia sunt, tamen ex co suetudine iam pro ni••i∣lo habentur.

Hosti acerrimo prodita senatus authoritas: pro∣ditum imperium vestium est: domi militieque ref∣publica venalis suit que nisi quesita erunt: et ni∣si vindicatum in noxios quid erit reliquū / nisi vt illis obedientes viuamus qui ea ••ecerunt? Nā im∣pune quodlibet agere: id est regem esse.

Neque vos quirites hor∣tor / vt malitis ciues ve∣stros {per}pe••ā {quam} recte fec••••••e sed ne ignoscendo malis bonos p••••ditum eatis.

Ad-hoc in republica mul∣to prestat benefici•• {quam} ma∣leficij immemorem esse: bonus fit tantūmodo f••∣gn••o•• / vbi negligas: at

malus improbior: ad hoc si iniurie non sint: haud saepe auxilij egeas.

HEc atque alia huius cemodi saepe dicen∣do Memmius popu¦lo {per}suadet vt Lucius Cas¦sius qui tum pretor erat ad Iugurtham mitteret: eum{que} interposita fide pu¦blica Romā duceret: quo facili{us} idicio regis Scau∣••i et reliquorum quos pe¦cunie capte arcessebāt de¦licta pat••fierent.

DVm haec Rome gerū¦tur: qui in Numidia relicti a Bestia exer¦citui pre erant: sequuti morem imperatoris sui plurima & flagitiosissima f••cere facinora. fuere qui auro corrupti elephan∣tos Iugurthae traderent. Alij perfugas venderent: pars expacatis predas a∣gebant. Tanta vis auari∣cie animos eorum veluti ••abes inuaserat.

AT Cassius / perlata rogatione a Caro Memmio / ac percul sa omni nobilitate / ad Iu¦gurtham proficiscitur: ei que timido et ex consci∣entia diffidenti rebus su∣is persuadet (quoniam se populo romano dedisset) ne vim {quam} misericordiam experir•• mallet.

Priuatim praeterea fidem suam interponit / quā ••ō minoris {quam} publicam du∣cebat.

Talis ca tēpestate fama de ••assio erat.

Iugurtha cōtra decus re¦gium / cultu {quam} maxime mi¦serabili / cum Canto Ro∣mam venit. Ac tametsi in ipso magra vis animi e∣rat confirmato ab omni∣bus / quorum potentia aut scelere cūcta ea gesserat: quae supra d••ximus Ca••ū tamen Bebium tribunum plebis / magna mercede parat cuius impudentia contra ius et iniurias om¦nes munitus foret.

A•• Caius Memmius ad∣uocata concione ({quam}{quam} re∣gi infesta plebs erat: et pars in vincula duci iu∣beret: pars vero nisocios sceleris aperiret: more maiorum de hoste suppli∣cium sumi dignitati ma∣gis {quam} ire consulens: seda∣re motus et animos eorū mollire / postremo confir∣mare fidem publicam per sese inuiolatam fore.

Post vbi silentium cepit / producto Iugurtha / ver∣ba facit. Rome Numidiae{que} facinora eius memorat scelera in patrē fratres∣que ostēdit: et quibus iu∣uantibus quibusque mi∣nistris ea egerit: {quam} {quam} intel¦ligit populus Romanus tamen se velle manifeste magis ex illo habere: si verum aperiat: in fide et clemētia populi romani magnam spem illi sitam.

Sin reticeat: non saluti ••ocijs fore: sese et suas o∣pes corrupturum. Deinde vbi Mēmi{us} dicē∣di finem fecit / et Iugur∣tha ••ussus est respondere Caius Bebius (quē pecu∣nia corruptum supra di∣ximus) regem tacere iu∣bet: ac tametsi multitu∣do quae in cōcione aderat vehementer accensa ter∣rebat eū clamore vultu∣que: sepe impetu: at{que} a∣lijs omnibus quae ira fieri ama••: Vicit tn̄ Bebij im∣pudentia.

Ita{que} populus ludibrio habitus ex con∣tione discessit.

Iugurthae / Bestie{que} et cae∣teris quos illa questio ex agitabat aī augescunt.

ERat ea tēpestate Ro∣mae Numida quidam nomine Massiua fili{us} Galussae: nepos Massinis∣sae: qui (quia in dissensione regum Iugurthae aduer∣sus fuerat) dedita Cirtha et Adherbale interfecto profugus ex Aphrica ab∣ierat. Huic Spurius Albinus qui proximo an∣no post bestiā cum quinto Minutio Ruffo cōsulatū gerebat: {per}suadet: quoni∣am e stirpe Massinissae sit Iugurtham ob scelera in uidia cū metu vrgeat: re∣gnum Numidiae a senatu petat. auidus consul bel∣li gerundi moueri {quam} sene scere omnia malebat.

Ipsi prouincia Numidia Minutio Macedonia ob∣uenit. Que post{quam} Massi∣ua agitare cepit: ne{que} Iu∣gurthae in amicis satis p̄∣sidij est (quia corum aliū conscientia: alium mala fama et timor impedie∣bat)

Bomilchari proxīo ac maxime fido sibi impe¦rat vt precio (sicuti mul∣ta confecerat) ••i sidiato∣res Massiue paret: ac ma∣xime occulte: sinid parū procedat: quouis modo Numidam interficiat. Bomilchar mature regis mandata exequitur {per} ho¦mines talis negocij arti∣fices: itinera / egre••••us{que} / eius / postremo loca / at{que} tempora explorat. Dein∣de vbi res postulabat: in∣sidias tetendit. Igit vnus ex eo numero qui ad ce∣dem parati erant: paulo incō ultius Massiuā ag∣greditur: illūque obtrun¦cat. Sed ipse ••eprehēsus multis hortāribus, et in primis Albino consule in dicium profitetur. Fit re¦us magis ex aequo et bo∣no {quam} ex iure gentium Bo∣milchar comes eius qui Romā fide pu. venerat.

At Iugurtha manifestus tanti sceleris non prius omisit contra verum ni∣ti / {quam} anima duertit supra gratiam ac pecuniam su∣am inuidiam sact••esse.

Igitur {quam}{quam} in priori actio ne ex amicis quinquagin ta vades dederat: regno magis {quam} vadibus consu∣lens: c••am in Numidiam dimittit Bomilchar ēve∣ritus ne reliquos popula¦res metus inuaderet pa∣rendi sibi: si de illo sup∣plicium sumptum foret.

Et ipse paucis diebus eo profectus est: iusius a se∣natu Italia discedere.

Sed post{quam} Roma egressus

est / fertur saepe tacitus re∣spiciens / postremo dixisse / vrbem venalem / et matu∣re perituram: si emptorē inuenerit.

INterim Albinus reno¦uato bello / cōmeatum / stipendiū / aliaque / quae militibus vsui forent: ma¦turat in Aphricā portare ac statim ipse profectus est / vti ante comitia (qd tempus haud longe abe∣rat) armis aut deditionē aut quouis modo bellum conficeret.

At contra Iugurtha tra∣here omnia: et alias / dein¦de alias causas more fa∣cere: polliceri deditionē ac deinde metum simula¦re: cedere instanti: et pau¦lo post (ne sui diffiderēt) instare: ita belli modo: modo pacis mo••a / consu∣lem ludificare.

At fuere / qui tum Albinū haud ignarum cōsilij re∣gis existimarent.

Neque ex tanta properā¦tia: tam facile tractū bel∣lum secordia magis {quam} do¦lo crederent. Sed post{quam} dilapso tempore / comiti∣orum dies aduen••abat▪

Albin{us}▪ Aulo fratre in ca∣stris pro p̄tore relicto / Ro¦mā distescit.

EA tempestate Romae seditionibus tribuni∣tijs atrociter respu. a¦gitabatur. Publius Lu∣cullus: Lucius Annius tri¦buni plebis resistentibus collegis cōtinuare magi∣stratum nitebantur.

Quae dissensio totius an∣ni cōmitia impediebat.

Ea mora in spem addu∣ctus Aulus (quem pro pre∣tore in castris relictū su∣pra diximus) aut confici∣endi belli gratia: aut ter∣rore exercit{us} ab rege pe∣cunie capiunde / milites mense Ianuario ex taber naculis in expeditionem euocat: magnis{que} itineri¦bus hyeme aspera perue∣nit ad oppidū Suthul •• vbi regis thesauri erant.

Quod {quam}{quam} et seuitia tem∣poris et oportunitate lo∣ci neque capi neque obsi¦deri poterat (nam circa murum situm in prerupti montis extremo planici∣es limosa hyemalibus a∣quis paludem fecerat) tn̄ aut similandi gratia quo

regi formidinē adderet: aut cupidine cecus opidi potiundi: vineas agere: aggerem ••acere: aliaque quae incepto vsui forent preparare.

At Iugurtha cognita va∣nitate atque im{per}itia le∣gati / subdole eius augere amētiā / missitare suppli∣cantes legatos: Ipse qua∣si vitabundus {per} saltuosa loca et trami••es exercitū ductare.

Denique Aulum spe pa∣ctiōis pepulit: vti / Suthu∣le relicto / in abditas regi¦ones sese veluti redētem insequeretur.

Ita delicta occultiora fu∣ere.

Interea Iugurtha per ho¦mines callidos die noctu que exercitum tentabat: centuriones / duces{que} tur∣marum partim vti trans∣fugerēt corrumpere▪ alij signo dato vti locum de∣sererent.

Quae post{quam} ex sentētia in¦struxit / intempesta nocte cum multitudine Numi∣darum Auli castra circū∣uenit.

Milites Romani percul∣s••••nsolito

metu arma ca∣pe•• alij sese abdere: pars territos confirmare: tre∣pidare omnibus locis vis magna hostium:

••alum nocte atque nubi∣bus obscutatum: pericu∣lum anceps.

Postremo ••ugere an ma∣nere tuti{us} foret •• in incer∣to erat.

Sed ex eo numero quos paulo ante corruptos di∣ximus / cohors vna ligu∣rum cum duabus turmis Tracum et paucis grega∣rijs militibus transiere ad regem: et Cēturio pri mipili tertie legionis {per}∣munitionē / quam vti de∣fenderet acceperat) locū hostibus intro ••undi de∣dit. Ea parte Numide cunct••••rrupere. Ex no∣st••is feda fuga: plerique abiectis armis proximū collem occupauere. nox atque preda castrorū ho∣stes quominus victoria vterentur remorata sūt. Deide postero die Iugur∣tha cū Aulo in colloquio verba facit: tametsi ipsū cum exercitu fame / ferro∣que clausum tenet: tamē dicit se memorem huma∣narum rerum si secum fe∣dus faceret: incolumes omnes sub ••ugum missu∣••um: preterea vti decem diebus Numidia decede∣rent.

Quae {quam} {quam} grauia et flagi∣tij plena erant: tamē que a mortis metu nutabant sicuti regi libuerat pa•• conuenit.

SEd vbi ea Romae com¦perta sunt: metus at{que} meror ciuitatem in∣uasere. Par•• do••ere pro gloria imperi: pars insoli ti bellicarum rerum time re libertati.

Aulo omnes ī festi: ac ma∣xime qui bello ••elari se∣pe fuerant{que} armatus de decore potius{que} manu sa∣lutem quesiuerat.

Obea consul Albinus ex delicto fratris inuidiam ac deinde periculum ti∣mens senatum de foedere consulebat: tamen exer∣citur interim supplemen¦tum scribere.

A sceli•• et nomine lati∣no auxilia accersere: de∣nique omnibus modis se¦stinare.

Senatus (vti par fuerat) d••cernit suo atque popu∣li imussu nullum potuis∣se fedus fieri.

Consul impeditus a tri∣buno plebis ne quas pa∣rauerat copias secū por∣taret: paucis diebus in A∣phricam proficiscitur.

Nā omnis exercitus •• vti cōuene••at / Numida de∣ductua in prouincia hye∣mabat.

Post{quam} eo ventum est ({quam} {quam} persequi Iugurtham: et moderi fraterne inuidie animus ardebat) cogni∣tis militib{us} quos preter sugam soluto imperio li∣cētia atque lasciuia cor∣ruperat ex copia rerū sta ••uir sibi nihil agendum.

Interī Romae Caius Mā∣lius limitanus tribunu∣••pl. rogationem ad popu∣lum promulgat vti que∣reretur in eos quorū cō∣silio Iugu••tha senat{us} de∣creta neglexisse: et qui tradid••ssent elephantos e•• {per}fugas: quique ob eo aut in legationibus aut imperijs pecunias acce∣pi••ent.

Item qui de pace / aut bello cum hostibus pacti∣ones fecissent.

Huic rogationi partim conscij sibi: alij ex parti∣um inuidia pericula me∣tuentes: quoniam apar∣te resistere non poteran•• quī illa et alia ralia pla∣cere sibi faterentur occul¦te {per} amicos ac maxime {per} homines nominis latin•• et socios Italicos īpedi∣menta parabant.

Sed plebs (īcredibile me∣moratu est) {quam}tum intenta fuerit {quam}taque vi rogatio nem iuss••rit: magis odio nobilitatis (cui illa mala parabantur) {quam} cura re••∣publice.

Tāta libido in partibus erat. Igitur caeteris {per}cul¦sis metu Marcus Scaur∣quem legatum Bestie su∣pra memorauimus inter leticiam plebis et suorū fugā trepida etiam tunc ciuitate quum ex Māli•• rogatiōe tres quesitores rogarētur: effecerat vti ipse in eo munero crea∣retur.

Sed questione exercita∣ta aspere violēterque ex rumore et libidine ple∣bis: vt saepe nobilitatem: sic ea tempestate plebem ex secundis rebus insolē∣tia ceperat.

CEterum mos partiū popularium: et se••a tus factionum: ac de inde omnium malarum artium paucis ante an∣nis Romae ortus est otio atque habundantia earū rerumque prima morta∣••••s ducunt.

Nam ante Carthaginem deletam populus et sena¦tus roman{us} placide mo∣desteque inter se rempu∣blicam tractabant. Ne{que} glorie certamen ne{que} do∣minationis inter ciues e∣rat. Metus hostilis in bo∣nis artibus ciuitatem re∣tinebat.

Sed vbi illa formido a mentibus discessit: scili∣cet

ea que res secunde a∣mant: lasciuia / atque su∣{per}bia incessere. Ita (quod in aduersis rebus optaue¦rant) ocium post{quam} adep∣ti sunt acerbius / asperi∣us que tulere.

Nam cepere nobilitas di¦gnitatē in dn̄ationē: po∣pulus libertatē in libidi∣nem vertere: sibi quis{que} ducere / trahere / r••pere.

Ita omīa in duas partes abstracta sunt. respubli∣ca / quae media fuerat di∣lacerata est.

Caeterū nobilitas factio∣ne mag{is} pollebat plebis.

Vis soluta ac dispersa in multitudine minus pote∣rat.

Paucorum arbitrio belli domique respublica agi∣tabatur: penes eosdē ae∣rarium / prouincie / magi¦stratus / glorie / triumphi que erant.

Populus militia atque ī∣opia vrgebatur.

Predas bellicas im{per}ato∣res cū paucis diripiebāt.

Interea parētes aut par∣ui liberi militū (vti quis que potentiori confinis erat) sedibus pellebātur. Ita cum potentia auari∣tia sine modo modestra{que} inuadere / polluere / et va∣stare omnia: nihil pēsi ne que sancti habere quo ad semetipsā precipitauit.

Nā post{quam} Tiberius et Ca∣••us Gracchus (quorū ma∣tores in punico bello at{que} alijs multum respubl••cae addiderāt) vendicare ple¦bem in libertatē: et pau∣corum scelera pateface∣re cepere nobilitas noxi a atque eo {per}culsa modo {per} socios ac nomē latinū / interdum per equites ro∣manos (quos spes socie∣tatis a plebe dimouerat) Gracchorum actionibus obuiā erat: et primo Ti∣beriū▪ deinde paucos post annos ingredientem ea∣dem Ca••um tribunum al terum triumu••rū in edu∣cendis colonijs cū Mar∣cho Fuluto Flacco ferro necauerat. Et sane Grac∣chis cupidine victorie nō satis moderatus fuit.

Sed bono vinci facius est {quam} malo more iniuriā vin∣cere.

Igiturea victoria nobili∣tas ex libidine sua vsa multos mortalis ferro aut fuga extinxit: plus{que} in reliquum sibi timoris {quam} potentie addidit.

Quae res plerumque ma∣gnas ciuitates pessunde∣dit dū alteri alteros vin∣cere quouis modo / et vi∣ctos acerbius vlcisci vo∣lunt. Sed de studijs par∣tium oībus que ciuitatis morib{us} si singulatim aut pro magnitudine parem disserere: tp̄s {quam} res matu∣rius me desereret. Quam obrem ad inceptum re∣deo.

POst Auli fedus / exer∣citus que nostri fugā fedam / Quintus Me∣tellus et Marcus Silla∣nus consules designati / prouintias inter se parti uerant.

Metello{que} Numidia ob∣uenerat / acri viro: et {quam}{quam} aduerso populi partibus / fama tamen aequabili et inuiolata.

Is vbi primum magistra∣tū ingressus est: alia om∣nia sibi cum collega coīa ratus / ad bellum (quod ge∣sturus erat) aīm intēdit.

Igitur diffidēs veteri ex ercitui: milites eligere / scribere / presidia vndi{que} accersere / a••ma / tela / e∣quos / et caetera instrumē∣ta militie parare: ad hoc cōmeatum affatim: deni∣que omnia quae in bello vario et multarum rerū egenti / vsui esse solent.

Caeterum ad ea patran∣da senatus authoritate / socij / nomēque latinū / et reges. Postremo oīs ciui∣tas summo studio adnite∣bantur.

Itaque ex sententia om∣••••••••s rebus paratis com∣positisque in Numidiam proficiscitur magna spe¦ciuiū: tum propter artis b••nas: tū maxime {quod} ad∣uersum diuitias inuictū animum gerebat: et aua∣ritia magistratuum ante id tēpus in Numidia no∣stre opes contuse: hostiū∣que aucte erant. Sed vbi in Aphricam venit exer∣citus ei traditur a Spu∣rio Albino procōsule in∣ers imbecillis ne{que} peri∣culi neque laboris pati∣ens: lingua {quam} manu prom¦ptior: predator ex socijs et ipse preda hostium si∣ne imperio & modestia ha¦bitus. Ita imperatori no∣uo plus e malis maiori∣bus solicitudinis {quam} ex co¦pia militū auxilij aut bo¦nae spei accedebat. Statu¦it tamen Metellus ({quam}{quam} et estiuorum tp̄s comitiorū mora imminuerat: et ex∣pectatione euentus ciui∣um aīos intentos puta∣bati non prius bellum at∣tingere: {quam} maiorū disci∣plina•• milites laborare coegisset. Nam Albinus Auli fratris exercitus{que} clade perculsus, post{quam} de∣creuerat non egredi pro∣uintia, {quam}tum tēporis aesti¦uorū in imperio fuit: ple∣rumque milites in statu∣tis castris habebat: nisi cum odor•• aut pabuli e∣ges••••s locum mutare sub egerat. Sed neque more mil••tari vigilie duceban¦tur: vti cui{que} libebat, ab signis aberat. Lixae {per}mix¦ti cum equitibus die no∣ctuque vagabantur: & pa∣lantes ••gros vastare: vil∣las expugnare: pecoris et

mancipiorum predas / cer¦tantes agere: eaque mu∣tare cū marcatorib{us} / pro¦vino aduecticio / et alijs talibus.

Praeterea frumentum pu¦blice datum vendere: pa∣nem indies mercari. Po∣stremo quaecun{que} dici aut fingi queunt ignauie lu∣xurie{que} probra in illo ex∣ercitu cuncta fuere: et a∣lia amplius. Sed in ea difficultate Metellū non minus {quam} in rebus hostili∣bus magnum et sapientē virum fuisse cōperio: tan¦ta temperātia inter am∣bitionem seuitiam{que} mo∣deratū. Nā{que} edicto pri∣mo adiumenta ignauiae dicit sustulisse ne quis{quam} ī castris panem / aut quem▪ aliumcibum coctum ven∣deret: ne lixe sequerētur exercitum: ne miles gre∣garius in castris•• neue in agmine seruū aut iumen tum haberet.

Caeteris arte modum sta∣tuisse. Praeterea transuer¦sis itinerib{us} / quotidie ca∣stra mouere: vallo ac fos∣sa munire: vigilias cre∣bras ponere: et eas ipse cum legatis circūire.

Item ī agmine inprimis modo: modo ī postremis: saepe in medio adesse: ne quispiam ordine ••grede∣retur: vt cum signis fre∣quētes incederent: miles cibum et arma portaret.

Ita prohibēdo a delictis magis {quam} vindicando exer¦citum breui cōfirmauit.

INterea Iugurtha vbi ea quae Metellus age∣bat ex nūcijs accepit si mulde innocētia ei{us} cer∣tior Rome fact{us} diffidere suis rebus: ac tum deinum veram deditionem face∣rere conatus est.

Igitur legatos ad consu∣lem cum supplicijs mit∣tit. Qui tantūmodo ipsi liberis que vitā peterēt: alia omnia dederent po∣pulo Romano. Sed Me∣tello tā antea experimē∣tis cognitum erat genus numidarum infidum in∣g••nio mobili: nouaru re∣rum auidum esse. Itaque legatos alium ab alio di∣uersos aggreditur: ac pau satim tentando post{quam} o∣portunos sibi cognouit: multa pollicendo persua det vt Iugurtham maxīe viuum: sin id parum pro∣cedat: necatum sibi trade¦••ent.

Caetera palam •• quae ex vo¦luntate forent nunciari regi iubet.

Deinde paucis diebus / in tento atque infesto exer∣citu / in Numidiam proce¦dit. Vbi contra belli faci∣em tuguria plena homi∣num: pecora / cultores{que} in agris erant: ex oppidis et mapalibus profecti re∣gis obuiam procedebant: parati frumentum dare: cōmeatum portare.

Postremo omnia quae im∣perarentur facere.

Neque Metellus idcirco¦min{us} sed pariter ac si ho∣stes adessent: munito ag∣mine īcedere: late explo∣rare: oīa illa deditionis si¦g••a ostētui esse credere: & insidijs locum tentare.

Ita{que} cū expeditis cohor¦tibus: Item funditorū et sagittariorū delecta ma∣nu apud primos erat. Postremo Caius Marius legatus cum equitib{us} cu∣rabat. In vtrum que lat{us} auxiliarios equites tribu¦nis legionū / et prefectis cohortum dispertiuerat: vt cū his velites {per}mixti quocūque accederent: e∣quitat{us} hostiū {pro}pulsarēt. Nam in Iugurtha tātus dolus / tantaque peritia locorum et militie erat: vt absens•• an presens pa∣cem an bellum gerens {per}∣nitrosior esset: in incerto haberetur. Erat haud lō∣ge ab eo itinere / quo Me∣tellus {per}gebat / opidū Nu∣midarum

noīe Vacca fo∣rum rerum venaliū toti{us} regnitet maxime celebra¦tū: vbi et incolere: et mer¦cari res consueuerāt Ita∣lici generis multi morta∣les. Huic consul simul tē¦tandi gra et capiundi (si paterent oportunitates loci) presidium imposuit. Praeterea im{per}auit frumē tū et alia quae bello vsui forent / cōportare: ratus (id quod res monebat) fre¦quētiam negociatorū et cōmeatū etiā paratis re∣bus munimento fore. In∣ter haec negotia Iugurtha impensius modo legatos supplices mittere: pacem rogare: preter suam libe∣rorumque vitam Metel∣lo omnia dedere.

Quos itē (vt priores) cō∣sul illectos dimittebat ad proditionem: regi pa∣cem (quam postulabat) ne∣que abnuere: neque polli¦cer••: et inter eas moras promissa legatorū ex pe∣ctare.

Iugurtha vbi Metelli di∣cta cum factis composu∣it: ac se suis artibus ten∣tari aīaduertit (Quippe cui pa•• verbis nunciaba¦tur: caeterum rebellum a spertimū erat: Vrbs ma∣xima alienata:

Ager hostibus cognitus animi popularium tenta¦ti) coactus rerum necessi∣tudine statuit armis cae••∣••are.

IGitur explorato itine∣re hostrum / in spem vi∣ctoriae adductus ex op∣portunitate loci: {quam} maxi∣mas copias potest oim ge¦nerū parat: ac per trami∣tes occultos exercitum Metelli anteuenit.

Erat in ea Numidie par∣te: quā Adherbal in diui∣sione possederat: flumen oriens a meridie / nomine Muthul / a quo mons ab∣erat ferme milia pa••••uū viginti tractu par••: vastus a natura / et humano cul∣tu alienat{us}: sed ex eo me∣dio quasi collis oriebat / in immensum pertingen•• / vestitus oleastro / ac myr∣thetis / alijs{que} arborū ge∣neribus / que humo arida at{que} a••enosa gignuntur. Media autem planicies deserta erat penuria a∣que / p̄ter flumini propin∣qua loca: ea consita arbu∣stis / pecore atque cultori∣bus frequentabantur. Igitur in eo colle (q••em transuerso itinere porte∣ctum docuim{us}:) Iugurtha extenuata acie suorū cō∣sedit: elephantis et par∣ti copiarū pedestriū Bo∣milcharem prefecit: eum edocet / quae ageret: ipse propior montem cum om¦ni equitatu atque pediti¦bus delectis suos collo∣cat.

Deinde singulas turmas et manipulos circū••en•••• monet atque obtestatur•• vti memores pristine vir¦tu••is

e•• victorie: sese / re∣•••• umque ab Romano rū ••••a••icia defendant. Cum ••us certamen fore quos antea victos sub ••ugum miserint. Ducē illis non animum mutatum. Quae ab im{per}atore decue¦rint omnia▪ suis proui∣sa locum superiorem: vti prudētes cum imperitis / nec pauciores cum pluri∣bus / aut rudes cum bello melioribus / manum con∣sererent: proinde parti intenti{que} essent •• siguo da∣to Romanos inuadere. Illumd••ē / aut omnis la∣bores et victorias confir¦maturū: aut maximarum erumnarum initiū fore. Adhoc viritim: vti quē{que} ob militare facinus pe∣cunia: aut honore extu∣lerat cōmone facere be∣neficij: et eum ipsum ali∣js ostentare.

Postremo pro cuiusque ī genio pollicendo: mini∣tando: ostentando: alium alio modo excitare.

Cum interim Metellus i∣gnarus hostium / monte degrediens cum exercitu conspicitur: primo dubi∣us / quidnam insolita fa∣cies ostenderet (Nam in∣ter virgulta equi Numi∣deque confederant / ne{que} plane occultati humili∣tate arborum: et tamen incertum / quidnam esset / tum natura loci: tum do∣lo: ipsi atque militaria signa obscurati) Deinde b••••ui cognitis insidijs paulisper agmē cōstituit Ibi cōmutatis ordinibus ī dextro latere quod pro ••••••mum hostib{us} erat: tri∣plicibus

subsidijs aci••m instruxit: inter manipu∣los funditores et sagitta rios dispertit.

equitatū omnem in cor∣nibus locat:

ac pauca pro tēpore mi∣lites hortatus: aciem si∣cuti instruxerat: trāsuer¦sis principijs in planum 〈◊〉〈◊〉.

Sed vbi Numidas quic∣tos / neque digressos col∣le animaduertit: ex anni tēpore veritus / et inopia aquae / ne siti conficeretur exercitus: Rutiliū lega∣tum cū expeditis cohor∣tibus / et parte equitū pre misit ad flumen: vti locū castris ante caperet: exi∣stimans crebro hostes im∣petu / et transuersis preli∣js iterū / remoraturos: et (quoniam armis diffide∣rēt) lassitudinem et sitim militum tētaturos. Deinde ipse pro re atque loco / sicuti monte descen∣derat / 〈◊〉〈◊〉 paulatim proce¦dere / Marium post princi∣pia habere: ipse cum equi tibijs sinistrae alae esse / qui in agmine princeps facti erant.

AT Iugurtha vbi ex tremū agmen Me∣telli primos suos praetergressum videt: prae sidio quasi duū miliū pe∣ditum montem occupat: quo Metellus descende∣rat: ne forte cedentibus aduersarijs receptui: ac post munimento foret. Deinde repente / signo da¦to hostes inuadit. Numi∣dae alij postremos caede∣re pars a sinistra ac dex∣tra tentare: infēsi adesse: instare atque omnibus locis romanorum ordi∣nes conturbare. Quo∣rum etiam qui firmiori∣bus animis obuij hostib{us} fuerant▪ ludificati incer∣to praelio: ipsi modo emi∣nus sauciabātur: ne{que} con¦tra feriendi aut con••eren¦di manum copia erat.

Ante iam docti ab Iugur¦tha equites: vbi romano rū turmae insequi coepe∣rant / non confertim ne{que} in vnum se recipiebant: sed alius alio {quam} maxime diuersi. Ita numero pri∣ores si a persequendo ho∣stes deterrere nequiue∣rāt: disiectos a tergo aut a lateribus circunuenie∣bant. Sin oportunior fu∣gae collis / quam cāpi fue∣rat: Ea vero loca consue∣ti numidarum equi faci∣le īter virguita euadere: Nostros asperitas et in∣solentia loci retinebat.

Caeterum facies toti{us} ne∣goci•• varia: incerta: fe∣da atque miserabilis:

diuersi a suis pars rede-

re: alij insequi: ne{que} signa ne{que} ordines obseruare:

Vbi quem{que} periculū ce∣perat: ibi resistere ac pro∣pulsare.

Arma / tela / equi / viri / ho∣stes / atque ciues {per}mixti: nihil cōsilio aut imperio ag••: sors omnia regere·

Itaque multum diei pro∣cesserat: cū etiam tū euen tus in incerto erat.

Denique omnib{us} labore et estu languidis / Metel∣lus vbi videt Numidas minus instare: paulatim milites in vnum cōducit: ordines restituit: et co∣hortes legionarias qua∣tuor aduersus pedites ho¦stium collocat.

Eorum magna pars locis superioribus sessa conse∣derat simul orare: horta¦ri milites ne deficerent▪

Neu paterētur hoste•• fu∣gientes vincere:

neque illis castra esse: ne que munimentum vllum / quo cedentes tenderent: in armis omnia sita.

Sed nec Iugurtha quidē interea quietus erat: cir¦cūire / hortari / renouare / prelium: et ipse cum de∣lectis oīa subuenire suis: hostibus instare dubijs: quos firmos cognouerat: eminus pugnando reti∣nere.

Eo modo inter se duo im¦peratores sūmi viri cer∣tabant: ipsi pares: caete∣rum opibus disparibus.

Nam Metello virtus mi∣litū erat et locus aduer∣sus. Iugurthae alia oīa p̄∣ter milites opportuna. Deinde romani vbi intel¦ligunt neque sibi profu∣gium esse: neque ab hoste copiam pugnandi fieri: etiam diei vesper erat: aduerso colle (sicuti prae∣ceptum fuerat) euadunt.

Amisso loco / Numidae fu∣si fugatique pauci inte∣riere. Plerosque veloci∣tas / et regio hostibus ig∣nara tutata sunt.

INterea bomilchar / quē eliphantis et parti co∣p••arū pedestrium prefe∣ctum a Iugurtha / supra di¦ximus: vbi eum Rutilius pretergressus est: paula∣tim suos in equum locum deducit: ac dum legatus ad flumen / quo premissus erat / festinās pergit qui∣e••t{us} (vti res postu••abat) a∣ciem instruxit: neque re∣mittit explorare quid v∣bique hostis ageret.

Postquam Rutilium con∣sedisie ••am et aīo vacuū esse accepit: simulque Iu∣gurthae ex prelio clamo∣rem augeri: veritus ne le∣gatus cognita re laborā¦tibus suis auxilio foret: aciem, quam diffidens vir¦tuti militum arcte statu∣erat, quo hostium itineri officeret, latius porrigit.

Eoque modo ad Rutilij castra procedit. Romani ex īprouiso pulueris vim magnam aīaduertunt. Nam prospectū ager ar∣bustis cōsit{us} prohibebat.

Et primo humū rati sunt aridam vento agitari. Post vbi aequabilem ma∣nere: s••cuti acies moueba¦tur: magis magis que ap∣propinquare videbant co¦gnita re / properantes ar∣ma capiūt: ac pro castris (sicuti imperatur) consi∣stunt.

Deinde vbi propius ven∣tum est / vtrimque magno clamore concurritur.

Numidae tantūmodo sūt remorati / dū in eliphan∣tis auxilium putāt: post∣{quam} eos impeditos ramis arborum atque ita dis••e∣ctos circūueniri vident: fugam faciunt: ac pleri∣que abiectis armis collis aut noctis (quae iam ade∣rat) auxilio ītegri abeunt. elephanti quatuor capti: reliqui oēs numero qua∣draginta interfecti sunt.

At romani {quam} {quam} itinere at¦que opere castrorū et prae∣lio fe••si lassique erant: tn̄{que} Metellus amplius opi∣nione morabatur instru∣cti / intentique obuiam procedunt.

Nam dolus Numidarum nihil languidi neque re∣missi patiebatur.

Ac primo obscura nocte / post{quam} haud procul inter se erant strepitu velut ho¦stes aduentare: alteri a∣pud alteros formidinem ••imul et tumulum face∣re: et pene imprudentia admissum facinus mise∣rabile foret: ni vtrimque proemissi equites rem ex∣plorauissent.

Igitur pro metu repente gaudium exhortum est.

Milites alius alium laeti appeliant: acta edocent: atque audiunt: sua quis∣que fortia facta ad celum ef••ert.

Quippe humane res ita se habent: in victoria eti∣am ignauis gloriari li∣cet: aduerse res etiam de∣tractant bonos.

Metellus inijsdē castris quatriduo moratus: sau∣cios cum cura reficit: me ritos in prelijs more mi∣litiae donat: vniuersos in contione laudat: atque a¦git gratias:

hortatur / ad caetera quae leuia sunt / parem animū gerant:

Pro victoria satis iā pu∣gnatum: reliquos labo∣res praedae fore.

Tum interim trāsfugant et alios oportunos vbi Iugurtha gentium: aut quid ageret: cum pauci•• ne esser: an exercitum ha¦beret: vt sese victus gere∣ret: exploratum misit.

At ille sese in loca saltu∣osa et munita natura re∣ceperat: ibique cogebat exercitum numero homi¦num ampliorem: sed he∣be••em īfirmumque: agri ac pecoris magis {quam} belli cultorem.

Id ea gratia eueniebat: {quod} praeter regios equites n••mo omniū Numidarū ex fuga regem sequebat. Quo cu••us{que} animus fert eo descedunt: neque id fla••••tium militiae ducit: ita se mores habent.

IGitur Metellus vbi vi¦det regis etiā tum ani∣mum ferocem esse bel∣lum renouari: quod nisi ex illius libidine ge••i nō posset:

Praeterea iniquum certa men sibi cū hostibus: mi∣nore detrimento illos vī¦ci {quam} vincere: statuit non praelijs neque in ac••e / sed alio modo bel••um esse ge∣rendum.

Itaque in loca Numidiae opulentissima pergit: a∣gros vastat: castella mul∣ta et oppida temere mu∣nita aut sine presidio ca∣pit: incenditque.

Puberes interficit: iube•• oīa alia 〈…〉〈…〉 esse.

Ea formidine multi mor∣tales romanis dediti: ob∣sides / frumētū / et alia que vsu•• rorēt: affatim prebi∣ta sunt: vbicū{que} res postu∣labat / presidiū impositū. Que negotia multo ma∣gis {quam} praeliū male pugna∣tum ab suis / regem ••erre∣bant.

Quippe cui spes oīs ī fu∣ga sita erat: sequ•• coge∣batur: et qui sua loca de∣fendere nequiuerat: in a lienis ••ellum gerere: ta∣men ex inop••a / quod opti¦mum videbatur consiliū / capit:

exercitum plerumque in ijsdem locis o{per}iri iubet.

Ipse cum delectis equiti∣bus Metellum sequitur noc••u••nis auijsque iti∣neribus ignoratus roma nos palantes repente ag∣greditur. Plerique iner∣mes cadunt: multi capiū¦tur. Nemo omniū i••ta¦ctus profugit. Numidae prius{quam} subueniretur (si∣cuti i••••••i erant) in proxi∣mos colles discedunt.

INterim Rome gaudiū ingen•• ortum est cogni¦tis Metelli rebus vt se / exercitumque more ma∣iorum gereret.

{quam} {quam} inaduerso loco tn̄ vi∣ctor fuisse virtute hostiū agro potiretur.

Iugurtham magnificum ex Auli secordia {quod} spem salutis insolitudine aut fuga coegessit habere.

Itaque senatus ob ea fe∣liciter acta / dijs immorta libus supplicia decerne∣re. Ciuitas ārea trepida et solicita de belli euen∣tu laeta agere.

Fama de Metello precla∣ra esse. Igitur eo intenti∣or Metellus ad victoriam niti omnibus modis: fe∣stinare: cauere: tn̄ necubi hosti oportunus fieret.

Meminisse post gloriam inuidiam sequi: ita quo clarior eo magis anxius erat: neque post insidias Iugurthae effuso exerci∣tu praedari.

Sed vbi frumento aut pa¦bulo opus erat: cohortes cum omni equitatu prae∣sidium agebant.

Exercitus partē ipse: re∣liquos Marius ducebat: sed igne magis {quam} praeda a¦ger vastabatur.

Duobus locis haud lon∣ge iter se castra faciebāt. Vbi vi opus erat: cuncti aderant: caeterū quo ••u∣ga atque formido latius cre••••eret: diuisi agebant.

Eo tēpore Iugurtha per colles sequi: tp̄s aut lo∣cum pugnae quaerere: qua venturum hostem audie∣rat / pabulum aut aquarū fontes (quorum penuria erat) corrumpere.

modo se Metello: īterdū Mario ostendere: postre∣mo in agmine tētare: a•• statim in colles regredi.

Rursus alijs post alijs mi¦nitari: neque prelium fa∣cere: neque ocium pati••tantummodo hostem ab incepto retinere.

ROmanus sperator / vbi se dolis fatiga∣ri vide••: neque ab hoste copiam pug••andi fieri: vrbem magnam et ī ea parte qua sita erat •• ar∣tem

regni nomine Zamā statuit oppugnare: ratus (id quod negotium postu labat) Iugurtham labo∣rantib{us} suis auxilio ven∣rurū: ibi que preliū fore. At ille / que parabantur ••doctus a perfugis mag∣nis itineribus Metellum ••nteuenit:

oppidanos hortatus / moe nia defendāt: add••••is au¦xilio perfugis / quod ge∣nus ex copijs regis (quia fallere nequibat) fortis∣simum erat.

Praeterea pollicetur in tē¦pore semet cum exercitu affore.

Ita cōpositis rebus / in lo∣ca {quam} maxime occulta de∣scendit: ac post paulo co∣gnoscit ex itinere Mari∣um frumē••atum cū pau∣cis cohortibus Siccā mis¦sū / quod oppidum primū omnium post malam pu∣gnam ab rege defecerat. ••o cum delectis ••quitib{us} pergit noctu: et egredien tibus Romanis / in porta pugnam facit. Simul ma∣gna voce Siccenses hor∣tatur vti cohortes a ter∣go circumueniant: fortu∣nam illis praeclari faci∣noris casū dare: si id fece∣rint: postea sese in regno: illos in libertate sine me∣tu aetatē acturos.

At ni Marius signa infer∣re ••atque euadere oppido propetauisset: profecto cuncti (aut magna pars) Siccensium fidem muta∣nissent. Tanta mobilita te sese Numidae ge••unt.

Sed milites Iugurthini / paulisper a rege sustenta¦ti / post{quam} maiore vi hostes vrgēt / paucis amissis / pro¦fugi discedunt.

Marius ad Zammam {per}∣uenit.

Id oppidum in campo si∣tum / magis opere {quam} natu¦ra munitum erat▪ nullius rei idoneae egens: armis viris que opulentum.

Igitur Metellus / pro tem¦pore atque loco paratis rebus •• cuncta menia exer∣citu circūuenit. Legatis imperat vbi quisque cu∣raret.

Denique signo dato / vn∣di{que} simul clamor ingens oritur: neque ea res Nu∣midas terret: infensi / in∣tenti{que} sine tumultu ma∣nent: praelium incipitur.

Romani pro īgenio quis que: pars eminus glande aut lapidibus pugnare: alij inuadere: ac muruni suffodere modo scalis ag¦gredi: cupere praeliū ma∣nibus facere.

Cōtra ea oppidani in pro ximos saxa voluere: su∣des / pila / praeterea pice et sulphure tedam mixtam ardenti mittere.

Sed nec illos qui procul manserant timor animi satis munierat. Nā ple∣rosque iacula tormentis aut manibus emissa vul∣nerabant. Parique peri∣culo: sed ••ama impari: bo∣ni atque ignaui erant.

DVm apud zammam sic certatur: Iugur∣tha ex inprouiso ca¦stra hostium cum magna manu inuadit (remissis qui in praesidio erant) et (omnia magis{quam} prelium expectantibus) portam it rumpit.

At nostri repentino mo∣tu perculsi: sibi quisque pro moribus consulunt: a••ij fugere: alij arma ca∣p••re: magna pars vulne∣rati aut occisi sunt.

Caeterum ex omni multi¦tudine non amplius qua draginta memores nomi¦nis romani: grege facto locum coepere paulo {quam} a∣lij editiorem ne que inde

maxima vi depelli quine runt:

Sed tela eminus missa re¦mittere: pauci in plurib{us} frustrari.

Sin Numidae propius ac¦cessissent: ibi vero virtu∣tem ostendere: et eos ma∣xima vicedere: fundere∣atque fugare.

Interim Metellus cum a¦ce••rime rem gereret cla∣morem a tergo ••••ecepit. Deinde conuerso equo / a¦nimaduertit fugam ad se¦versum fieri: quae res in∣dicabat populares esse. Igitur equitatum omnē ad castra propere misit▪ ac statim Caium Marium cum cohortibus sociorū eumque lachrimans per amicitiā▪ perque rem pu∣blicam obsecrat: ne quam contumeliā remanete in exercitu victore: neue ho¦stes inultos abire sinat.

Ille breui mādata efficit. At Iugurtha munimen∣to castrorum impeditus cum alij super vallū prae∣cipitarentur: alij in an∣gustijs ipsi sibi properan∣tes officerent: multis a∣missis in loca munita se∣se recipit.

Metellus / infecto nego∣cio / post{quam} nox aderat / ī ca∣stra cum exercitu reuer∣titur. Igitur postero die prius{quam} ad oppugnandum egrederetur: equitatum omnē in ea parte / qua re∣gis

aduētus erat: pro ca∣s••••••s agitare ••ubet: por∣tas et proxima loca tri∣bunis dispertit: deinde ip¦se pergit ad oppidum at∣que vti superiore die mu¦rū aggreditur. Interim Iugurtha ex occulto re∣pente nostros inuadit: et qui in proximo locati e∣rant paulis{per} territi / {per}tur bantur / tamen reliqui ci∣to subueniunt. Neque diutius Numidae resiste∣re quiuissent: ni pedites cum equitibus permixti magnam cladem in con∣gressu facerent: quib{us} il∣li ••reti / non (vti ineque∣stri fieri praelio solet) se∣qui: deinde vero cedere: sed aduersis equis cōcur∣rere: implicare: ac {per}tur∣bare aciem.

Ita cum expeditis pedi∣tibus suis hostes pene vi∣ctos dare.

••Odem tempore apud 〈◊〉〈◊〉 Zammam magna 〈◊〉〈◊〉 cer••abatur. Vbi quis 〈◊〉〈◊〉 legat{us} aut tribunus 〈◊〉〈◊〉: ibi acer••ime 〈◊〉〈◊〉 alius spē in alio 〈◊〉〈◊〉 {quam} in se habere.

Pariter oppid ani agere oppugnare: aut parate omnibus locis: auidius al¦teri alteros sauciare / quā semet tegere.

Clamor {per}mixtus horta∣tione: leticia gemitu: itē strepitus armorū ad cae∣lum ferri: tela vtrinque volare.

Sed illi, qui menia defen∣sabāt: vbi hostes paulu∣lum modo pugnam remi∣serant: inten••i praelium equestre prospectabant. Eos (vt quae{que} res lugur∣thae erant) letos modo: pauidos modo aiaduer∣teres: ac sicuti audiri a suis aut cerni possent: ad∣monere alij: hortari alij aut manu significare: aut niti corporib{us}: et huc et illuc quasi vitabundi: aut iaciētes tela agitare.

Quod vbi Mario cogni∣tum erat (nā is in ea par∣te curabat) cōsulto leui∣us agere: ac diffidentiam rei simulare: pati numi∣das sine tumultu prae••••ū regis visere.

Ita illis studio suorū a∣strictis repente magna vi¦murum aggreditur: et iā scalis aggre•••••• milites /

peope summa ceperant: cum oppidani cōcurrūt: lapides / ignem / alia prae∣terea tela ingerunt. Nostri primo resistere de inde vbi vne ac altere sea¦lae īminutae sunt: qui su{per}∣stiterant •• afflicti sunt. Caeteri quoquo modo po∣tuere: pauci integri: ma∣gna pars confecti vulne∣ribus abeūt Deīde vtrin∣que ••lium nox diremit.

MEtellus vbi videt frustra inceptū: ne∣que oppidum capi: neque Iugurtham niti¦nisi ex insidijs / aut suo lo∣co pugnam facere: etiam estatem exa••tam esse ab Zamma discessit: et in hijs vrb••bus quae ad se de iccerant: satis{que} munite l••co aut menibus erant: praesidia imponit.

Ceterum exercitum in {pro}∣uintia / quae proxima est Numidae hyemandi gra∣tia collocat.

Neque id tempus ex ali∣orum more quieti au•• lu∣xurie concedit.

Sed quoniam armis bel∣lum parum procedebat: insidias regi per amicos tēdere: et ••orum persidia pro armis vti parat.

Igitur Bomilcharem qu•• Romae cum Iugurtha fu∣erat et inde vadibus da∣tis clam Massi••ae n••cis iu¦diciū fugerat: {quod} ei {per} ma∣ximā amicitiā proxīa co¦pia fallendi erat: multis policitatiōibus aggredit ac primo efficit vti ad se coloquēdi gratia occul∣te veniat: deinde fide da∣ta si Iugurtham vi••ū aut necatum sibi tradidisse••: fore vt illi senatus impu∣nitatem et sua oīa cōce∣deret: facile Numidae {per}∣suadet: tū ingenio rufido tū metuenti ne si pax cū romanis fieret: ipse {per} cō¦ditiones ad supplicium traderetur

Is vbi primum opportu∣num fuit Iugurtham an¦xium ac miserantem for¦tunas suas accedit.

Monet at{que} lachrimans obtestatur vti aliquando sibi / liberis{que} et gēti Nu∣mida••um optime merite prouideat: oībus praelijs sese victos: agrū vastatū multos mortalis captos aut accisos: regni ope•• cōminutas esse: satis se∣pe iā virtutem militū et fortunam tentatam: ca∣ueat ne illo cunctāte Nu¦midae sibi consulant.

His at{que} alijs talibus ad

deditionem regis animū impellit: mittuntur ad ī∣peratorem legati: qui Iu¦gurtham imperata factu¦rum dicerent: ac sine vl∣la pactione sese / regnum∣que suum in illius fidem tradere.

Metellus cunctos sena∣torij ordinis exhibernis propere accersi ••ubet: eo¦rum atque aliorum quos idoneos ducebat: consili∣um habet.

Ita more maiorum cōsi∣lij decreto {per} legatos Iu∣gurthae imperat argenti pondo ducentamilia / ele¦phantos omnes / equorū et armorum aliquātulū.

Quae post{quam} sine mora fa∣cta sūt: iubet omnes per∣fuga•• vinctos adduci. Eorū magna pars vti ius¦sum erat adducti.

Pauci quum primū dedi∣tio cepit: ad regem Boc∣chum ī mauritaniā abie∣rant. Igitur Iugurtha vbi armis / virisque et pe∣cunia spoliatus est: cum ipse ad imperandum Tisi diū vocaretur rursus ce∣pit flectere aīm: et ex ma∣la conscientia digna ti∣mere.

Denique multis diebus {per} dubitationem consump∣tis: quum modo taedio re∣rum aduersarum oīa bel∣lo potiora duceret: inter¦dum secū ipse reputaret {quam} grauis casus inseruiti∣um ex regno foret mul∣tis magnisque praesidijs ne quic{quam} perditis de inte¦gro bellum sumit.

Et Romae senat{us} de pro∣uincijs cōsultus: Numi∣diā Metello decreuerat.

PEr idem tempus Vti¦ce sorte Caro Ma∣rio per hostias dija supplicanti magna atque mirabilia portēdi harus∣pex dixerat.

Proinde quae animo agi∣tabat fret{us} dijs ageret.

{quam} sepissime fortunam ex {per}iretur: et omnia prospe∣re euentura.

At illum iam antea con∣sulatus ingēs cupido ex∣agitabat: ad quem capiē dum preter vetustarē fa∣milie oīa abunde erant:

industria / probitas / mili∣tie magna scientia / ani∣mus belli ingens / domi modicus: libidinis: et di∣uitiatum victor: tantum modo glorie auidus.

Sed is natu et per omnē pueritiam Arpin•• alitu•• vbi p••imum etas militie patiens fuit stipēdijs fa∣ciundis: non greca facun∣dia: ne{que} vrbanis munditi ••s sese exercuit: ita inter artis bonas integrum in genium breui adoleuit.

Ergo vbi primum tribu∣natum militarē a popu∣lo petit plerisque faciem eius ignorantibus facile notus per omni•• tribus declaratur.

Deinde ab eo magistratu alium post alium sibi pe∣p••tit: sem{per}que in potesta¦tibus eo modo agitabat: vt ampliore honore {quam} ge¦••ebat dignus haberetur.

Tamen is ad id locorum talis vi•• consulatum pe∣••ere non aude bar.

Nam postea ambitiōe p̄∣ceps datus est.

Et iam tum alios magi∣stratus plebs: consulatū nobilitas {per} manus inter se tradebat▪ Nouus ne∣mo tam praeclarus: ne{que} tam egregijs factis erat: quin is indignus illo ho∣nore haberetur.

Igitur vbi Marius har••▪

spicis dicta eodē quo cu∣pido animi hortabat in∣tendere videt ab Metel∣lo consulatum petendi gratia missionem rogat. Cui {quam} {quam} virtus / gloria at∣que alia optanda boni•• su{per}abant: tamen inerat cōtem••tor animus et su∣{per}bia c••e nobilitatis ma∣lum.

Itaque primum cōmotu•• insolita re / mirari eius consilium: et quasi pera micitiam mouere: ne tam praua inci{per}et: neu supra

fortunam aīm gereret. non ominia omnibus cu∣piēda esse: debere ille res suas satis placere.

Postrēo caueret id pete∣re a po. romāo quod illi iure negaretur.

Post{quam} haec at{que} alia talia dixit: neque animus Ma¦rij flectitur: respōdit vbi primum potuis••e•• {per} ne∣gotia publica facturum sese quae peteret.

Ac postea sepe eadem po∣stulanti fertur dixisse: ne festinaret abire: satis ma¦ture illum cum filio con∣sulatum petiturum.

Is eodem tempore in cō∣tubernio patris ibidem militabat ānos nat{us} cir∣citer viginti.

Quae res Marium tū pro honore quem affectabat:

••um pro licentia redeun∣di quem ab eo impetrare nequibat: contra Metel∣lum vehementer accēde∣rat. Ita cupidine at{que} ita pessimis consultoribus gra ••ari: neque facto vl∣lo neque dicto abstinere: quod modo ambiciosum foret.

Milites quibus in hiber∣nis praecrat laxiore impe¦rio {quam} ante habere.

apud negociatores quo{rum} magna multitudo Vticae erat: criminose et simul magnifice de bello loqui d••m dia pars exercitus si sibi {per}mitteretur: paucis diebus Iugurtham in ca∣thenis habiturum: ab im¦peratore cōsulto bellum trahi: {quod} homo inanis et regie su{per}bie imperio ni∣mis gauderet:

Quae omnia illis eo fir∣miora videbantur: quia diuturnitate belli res fa∣miliares corruperat: et animo cup••enti nihil sa∣tis festinatur.

Erat preterea in exerci∣tu nostro numida quidam nomine Gauda Manasta balis fili{us}: Massinisse ne∣pos: quem Micipsa testa∣mento secundum heredē scripserat: morbis conse∣ctus et ob eā causam mē∣te paululū imminuta. Cui Metellus petēti mo∣re

regum vt sellam iuxta ponere: item postea cu∣stodie causa turmā equi∣tum romanorum: vtrum que negauerat: honorem {quod} eorū modo foret quos populus romanus reges appellauisset: presidium {quod} cōtumeliosū foret: si e∣quites romani satelliti numidae traderentur.

Hunc Marius anxiū ag∣greditur: atque hortatur vt contumeliarum im{per}∣atoris cū suo auxilio pe∣nas petat: hominem ob morbos animo parū va∣lido secunda oratione ex tollit: illum regem ingen¦tem virum Massinissae ne potem esse: si Iugurtha captus aut occisus foret imperium Numidiae sine mora habiturum.

id adeo mature posse eue¦nire: si ipse consul ad id bellum missus foret.

Itaque et illum / et equi∣tes romanos: milites et negotiatores alios ipse▪ pleros{que} pacis spe impel∣lit vti romam ad suos ne∣cessarios aspere ī Metel∣lum de bello scribant▪

Marium imperatorē po∣scāt sic illi a multis mor∣talibus honestissima suf∣fragatione consulat{us} pe∣tebatur. Simul ea tempe¦state plebs nobilitate su∣sa per legē manliam no∣••os extollebat.

Ira Mario cuncta proce∣dere.

INterim Iugurtha post q̄ omissa deditione bel¦lum incipit: cū magna cura parate omnia festi∣nare: exercitum cogere: c••uitates quae a se def••ce¦r••t formidīe: aut ostētan¦do praemia affectare: cō∣munire suos locos: arma

••••la: aliaque quae spe pa∣c••••••m serat reficere aut cōm••••cari: seruitia rōa∣rorum allicere: et eosi∣psos qui ī praesidijs erāt p••c••nia tentare: prorsus i••tactum nihil ne{que} quie∣tum pati: cuncta agitare.

Igitur Vaccēses (quo Me¦t••llus in initio Iugurtha pacificante presidium ī∣posuerat)

fatigati regis supplicijs: ne{que} antea sua voluntate alienati prin∣cipes ciuitatis īter se cō∣iurant.

Nam vulgus vti plerū{que} solet et maxime Numi∣darum ingenio mobili se¦ditiosum atque discordi¦osum erat cupidū noua∣rum rerum quieti et otio aduersum. Deinde cōpo∣sitis inter se rebus in diē tercium constituunt {quod} is festus celebratus que per omnem Aphricam: ludū et lasciuiam magis {quam} for∣midinem ostēdebat. Sed vbi tempus fuit centuri ones tribunos{que} milita∣res et ipsum praefectū op∣pidi. Titum Turpilium Sillanum alius alium in domos suas inuitant:

eos oīs praeter Turpiliū inter epulas obtrūcant.

Postea milites palantes: inermes quippe ī tali die ac sine imperio aggredi∣untur.

Idē plebs facit pars edo∣cti a nobilitate: alij studi¦o talium rerum incitati.

Quis act•• consilium{que} i∣gnoratibus tumultus ip∣se et res nouae ••atis p••ace

〈◊〉〈◊〉 Romani milites ī∣proui••o metu incerti ig∣••••ati{que} quid potissimū fa∣cerent trepidare. Ad arcem oppidi vbi signa et scuta erant praesidium hostium: portae ante clau∣sae ••ugam prohibebāt ad hoc mulieres pueri{que} pro¦tectis aedificiorum saxa et alia quae locus praebe∣bat certatī anceps malū ne{que} a sortissimis ī firmis∣simo generi resisti posse: iuxta boni mali{que} strenui et ībecilles multi obtrū∣cati sunt. In ea tanta asperitate saeuissimis nu∣midis et oppido vndique clauso. Turpilius praefe∣ctus vnus ex oībus Itali cis profugit intactus. Id misericordia ne hospitis an pactiōe an casu ita e∣uenerit parum cōperim{us} nisi quia quod illi in tan∣to malo turpis vita inte∣gra fama po••ior fuit im∣probus instabili••que vi∣detur.

MEtellus post{quam} de re¦bus Vaccae actis cō∣perit paulis{per} moe∣stuse conspectu abijt.

Deinde vbi ira et aegritu do permista sunt cum ma¦xima cura vltū ire iniu∣rias festinat.

Legionem cum qua hye∣mabat et {quam} plurimos pōt numidas equites pariter cum occasu solis expedi∣tos educit.

Et postera die circiter ho¦ram tertiam peruenit in quādam planiciem locis paulo superioribus cir∣cūuentam. Ibi milites fessos itineris magnitu∣dine etiam abnuētes oīa docet: oppidum Vaccam non amplius mille passu∣um abesse decere reliquū laborem aequo aīo pati: dum pro ciuibus fuis vi∣ris fortissimis at{que} miser¦rimis poenas caperent: praeterea praedā benigne ostētat sic animis eorum arrectis equites ī primo latere: pedites {quam} arctissi∣me ire et signa occultare iubet.

Vaccenses vbi aīaduerte¦re ad se versum exercitū {per}gere: prīo (vti res erat) Metellum esse rati: por∣tas clausere. Deinde vbi ne{que} agros vastari: et eos qui primi aderāt Numi∣das equites vident: rur∣sum Iugurthā arbitrati cum magno gaudio: ob∣uij procedunt.

Equites et pedites repē∣te signo dato alij vulgū effusum oppido caedere a¦lij ad portas festinare: pars turres capere.

Ira atque praede spes am∣plius {quam} laditudo posse.

Ita Vaccenses biduū mo∣do ex perfidia laetati.

Ciuitas magna et opulē∣ta cuncta poene at{que} prae∣dae fuit.

Turpilius quem prefectū oppidi vnū ex oībus pro∣fugisse supra ostendimus iussus a Metello causam d••cere: post{quam} se parum ex∣purgat: condēnatus ver∣beratus{que} poenas capite soluit.

Nam is ciuis ex la∣tio erat.

PEr idem tēpus Bomil¦char: cuius ipulsu Iu¦gurtha deditionem quam metu deseruit ince¦perat: suspectus regi et ipse eum suspicans: no∣••as res cupere ad {per}niciē eius dolum quaerere: diu noctu{que} fatigare aīm: de∣ni{que} oīa tentanto socium sibi adiungit Nabdalsā

hominem nobilem ma∣gnis opibus clarum ac∣ceptū{que} popularib{us} suis.

Is plerūque seorsum ab rege exercitum ductare: et oēs res exequi solitus erat: quae Iugurthae fesso aut maiorib{us} astricto su∣perant: ex quo illi gloria opesque inuente.

Igitur vtrius{que} consili•• dies insidijs statuitur.

Caetera vti res posceret pro tempore parari pla∣cuit. Nabdalsa ad exer∣citum pro••ectus est quem inter hiberna romanorū iussus haberet ne ager in vltis hostibus vastaret.

Is post{quam} magnitudine fa∣cinoris perculsus ad tps non venit metus{que} res im¦pediebat. Bom••••char si∣mul cupidus incoepta pa∣trandi: et timore socij an¦xius: ne omisso vetere cō¦silio nouum quaereret li∣teras ad eum {per} homines fideles mittit ī quis mol¦liciē secordiam{que} viri ac∣cusare: e•• testari deos per quos iurasset monere ne praemia Metelli in pestō conuerteret: Iugurthae ex¦itum adesse: caeterum sua ne an Metel••i virtute pe∣riret: id modo agitari.

Proinde reputaret ani∣mo suo praemia an cruci∣atum mallet:

sed cum literae allatae fu∣ere: sorte Nabdalsa ex∣ercitato corpore fessus in lecto quiescebat. Vbi co∣gnitis Bomilcharis ver∣bis prīo cura: deinde vti aegrum animum solet: sō∣nus coepit.

Erat ei numida quidam negotiorū curator fidus acceptus{que} et oīm consi∣liorū nisi nouissimi parti¦ceps. Qui post{quam} allatas literas audiuit et ex con∣suetudine ratus o{per}a aut ingenio suo opus esse: ta¦bernaculū introiuit. Dor¦miente illo eplam super caput in puluino temere positam sumit ac {per}legit Deinde propere cognitis insidijs ad regem pergit Nabdalsa post paulo ex∣prectus vbi neque eplam repperit et rem oēm vti a¦cta erat ex {per}sugis cogno∣uit: primo indicem perse∣qui conatus est post {quam} id frustra suit: Iugurtham placandi gratia accedit: dicit quae ipse facere pa∣rauisset {per}fidia cliētis sui praeuenta: lacrimans ob∣testatur {per} amicitiā per{que} sua ante fideliter acta ne super tali scelere suspe∣ctum se haberet.

Adea rex aliter {quam} animo gerebat placide respōdit

Bomilchare interfecto / a∣lijsque multis / quos soci∣os insidiarum cognouit / iram oppresserat: ne qua seditio aut bellum ex eo negotio oriretur.

Neque post id / Iugurthae dies aut nox vlla quieta fuit: ne{que} loco / neque mor¦tali cui{quam} / aut tempori sa∣tis credere. Ciues hostes que iuxta metuere circū∣spectare oīa / et omnistre∣pitu pauescere: a••o at{que} alio loco saepe cōtra dec{us} reg••ū noctu requiescere:

interdum somno exitus arreptis armis / tumultū facere: ita formidīe qua si vecordia agitare.

IGitur Metellus vbi de casu Bomilcharis / et in¦ditio patefacto ex per∣fugis cognouit rurfus tā∣{quam}ad integrū bellum cun∣cta parat festinat{que} Mari∣um fatigantem de profe∣ctione simul et inuisum et offensum sibi parū ido neū rat{us}: domū dimitti••▪

Haec Romae plebs / literis quae de Metello et Mario missae erant / cognitis / vo∣lenti animo de ambobus acceperat▪ imperatori no¦bilitas, quae antea dècori fuit inuidie esse. At illi alteri gen̄is hūilitas fa∣uorem addiderat.

Caeterum in vtro{que} ma∣gis studia partium {quam} mala aut bona sua moderata sunt.

Praeterea seditio si magi∣stratus vulgum exagita∣te. Metellū omnibus con¦cionib{us} capti•• atcessere. Ma••ij virtutem in ma•••• celeb••a••e.

Denique plebs s••e est ac∣censa vti opifices▪ aggre∣stesque omnes: quorum res fidesque in manibus site erant rel••ctis operis frequentarent Mariū: et vt sua necessaria post il∣lius honorem ducerent.

Ita perculsa nobilitate post multas tempestates nouo homini consulatus mandaret.

Et postea populus a Tri∣buno plebis Lucio Man∣lio mancino rogatus / quē

vellet cum Iugurtha bel¦lum gerere: frequēs Ma∣••••um ••ussit. Sed senatus paulo ante Metello Nu∣midiam prouinciam de∣creuerat ea res frustra e∣rat.

EOdem tēpore Iugur∣tha amissis amic{is} (quo¦rum pleros{que} ipse ne∣cauerat: caeteri ••ormidie: pars ad romanos: alij ad regem Bocchum profuge¦rant) quum neque bellum geri sine ministris pos∣set: et nouorum fidem in tanta perfidia veterum experiri periculosum du∣ceret: varius incertus{que} agitabatur: ne{que} illi res: neque consilium / aut quis quā hominum satis pla∣cebat: itinera / profectus que indies mutare: mo∣do aduersus hostes: inter∣dum solitudines perge∣re: sepe in fuga / ac paulo post in armis spem habe∣re: dubitare / virtuti an fi∣dei popularin̄ minus cre∣deret. Ita quocun{que} intē∣derat res aduerse erant.

Sed inter eas moras re∣pente sese Metellus cum exercitu ostendit. Numi∣dae ab Iugurtha pro tem∣pore parati / instructique sunt. Deinde praelium in∣cipitur: qua in parte reae

pugnae affuit: ibi aliquan 〈◊〉〈◊〉 certatum est. Caeteri eius oēs milites prīo con¦gressu pulsi fuga••i{que} sunt. Romam signo•••• / et ••••mo∣rū / et aliquanto numero hostium paucorū potiti ••unt. Nam forme numi∣das in oibus praelijs ma∣gis pedes / {quam} arma tu••ati sunt. ••a fuga Iugurtha impēsius modo rebus su∣is d••ffidēs / cū perfugis et parte equitat{us} in solitu∣dines: deinde Thalam p∣uenit: id oppidū magnū at{que} opulentum: ibi pleri¦{que} thesauri filiorum{que} ei{us} multus pueritiae cultus erat. Quae post{quam} Metel∣lo▪ comperta sunt / {quam} {quam} in∣ter Thalam flumen{que} pro¦ximū in spatio miliū qui quaginta loca arida at{que} vast•• esse cognouerat: tn̄ spe patrandi belli / si eius oppidi potitus foret: oīs asperitates superuadere / ac naturam etiam vince ••e aggreditur. Igitur oīa iumenta sarcinis leuari iubet: nisi frumento die∣rum decē. Caeterum vtres modo et alia vasa aquae idon••a portari. Praeterea cōquirit ex agris {quam} pluri∣mum potest domiti peco∣ris: eo{que} imponit vasa cu∣ius{que} modi: sed pleraque lignea collecta ex tugu∣rijs numidarum. Ad hoc finitimis imperat: qui se post regis fugam Metel∣lo dediderāt: {quam} plurimū vt quis{que} aquae portaret. Diem locum{que} vb•• praesto fuerīt praedicit. Ipse flu∣mine: quam proximā op∣pido aquam esse supra di∣ximus: iumenta onerat. Eo mō instructus ad Tha¦lam proficicitur. Dein∣de vbi ad id loci ventum

est / quo numidas praecepe¦rat et castra posita / muni∣ta{que} ••unt: tāta repente ce¦lo missa vis aquae dicitur vt ea modo exercitui: sa∣tis super{que} foret.

Praeterea cōmeatus spe amplior: quia numidae (si∣cuti pleri{que} faciunt) ī no¦ua deditione officia intē∣derant:

Caeterum milites pro re∣ligione pluuia magis vsi. Ea{que} res multum animis eorum addidit.

Nam rati sunt sese dijs immortalibus curae esse.

Deinde postero die cōtra opinionem Iugurthae / ad Thalam pue••unt. Oppi∣dani / qui se locorn̄ asperi¦tate munitos crediderāt / magna at{que} insolita re {per}∣culsi: nihilo segnius bel∣lum parare: idem nr̄i fa∣cere.

Sed rex nihil iam infectū Metello credens / quippe qui omnia tela: et arma: locos: tempora: denique naturam ipsā / caeteris im∣peritantē industria vice∣raticum liberis et magna parte pecuniae ex oppido noctu profugit. Ne{que} po∣stea vllo in loco amplius vna die aut vna nocte mo¦ratus simulabat se nego∣tij gratia properare. Cae∣terum proditionem time¦bat / quam vitare posse ce∣leritate putabat. Nam talia consilia solent per otium ex opportunitat•• capi.

At Metellus vbi oppida∣rios

prael••o intētos / simul oppidum et operibus et loco munitum videt: val∣lo folla{que} moenia circum∣uenit.

Deinde ••ubet duobus lo∣cis ex copia maxime ido nei•• vineas agere super∣•• eas aggerem ••acere: et su{per} aggerē impositis tur∣rib•• opus et administros ••utari.

Contra haec oppidani fe∣stinare: parare: prorsus ab vtris{que} nihil reliquum fieri: deni{que} romani mul∣to ante la••ore praelijs{que} fatigat•• post dies quadra ginta q̄ eo ventū erat: op¦pido modo potiti. Praeda omnis a perfugis corrupta est.

Hi post{quam} murū arietibus f••riri: res{que} suas afflictas vident: aurum a••{que} argen¦tu•• et alia quae prima di∣cuntur domū regiam cō∣portāt: ibi{que} vino et epu∣lis grauati / illa{que} et do∣mum: et semet igni corrū punt:

Et quas victi ab hostibus poenas metuerant eas ip∣••i volentes pendere.

SEd pariter cum capta Thala / legati ex oppi¦do Lepti ad Metellū venerāt: orātes / vti praesi∣dium praefectum{que} eo mit teret:

Amilcharem quēdam ho¦minem nobilem / factiosū nouis reb{us} studere aduer¦sum quem ne{que} imperia magistratū / ne{que} leges va¦lerent: ni id festinare in summo periculo suam sa∣lutē et illo{rum} socios fore:

Nā leptitani iam inde a pricipio belli lugurthi∣ni ad Bestiam consulem: et postea romam milerāt amicitiā societatē{que} ro∣gatū. Deīde vbi ea impe∣trata fuere sem{per} boni fi∣deles{que} man••ere: er cūcta a Bestia Albino Metello{que} im{per}ata / gnauiter fece∣rāt. Ita{que} ab im{per}atore fa∣cile quae petebant adepti sunt. Emissae sunt eo co∣hortes. Ligurum .iiij. et Caius Annius praefectus.

Id oppidū a sydonijs cō∣ditum est / quos accepim{us} pro fugos ••b discordias ciuiles nauibus in eos lo¦cos venisse. Caeterum si∣tū inter duas Syrtes qui¦bus nomen ex re inditū.

Nam duo sunt sinus pro∣p•• in extrema Aphrica i∣p••res magnitudine: pa∣r••s natura: quorum loca proxima terre {per}alta sunt. Caetera vti sors tulit al∣ta alia in tempestate va∣dosa. Nam vbi mare ma∣gnum esse saeuire ventis coepit: limum arenā{que} et saxa ingentia fluctus tra¦hunt ita facies locorum cum ventis simul mutat.

Igitur eius ciuitatis lin∣gua modo conuersa con∣nubio numidarum. leges cultus{que} plera{que} Sydoni∣ca: quae eo facilius reti∣nebant: {quod} procul ab im{per}∣io regis aetatem agebant. Inter illos et frequētem numidiam multi vasti{que} loci sunt.

SEd quoniā in has re∣giones {per} Leptitano∣••um negotia venim{us}: non indignum videtur / egregiū at{que} mirab••le sa∣cinus duorū Carthaginē siū memorare. Eam rem dicere locus admonuit.

Qua tēpestate carthagi∣nēses plere{que} Aphrice im¦{per}itabant Cirenenses quo{que} magni atque opulenti fu••te. Ager in medio are n••sus vna specie ne{que} flu∣men ne{que} mon•• erat qui

fines eorum discerneret. Quae res eos i magno di∣uturno{que} bello inter se ha¦buit. Post {quam} vtrim{que} legio¦nes / Item classes saepe fu∣sae fugatae{que} et alteri alte∣ros ali{quam}tulū attriuerant▪ veriti / ne mox victos vi∣ctores{que} defessos ali{us} ag∣gred••retur {per} insidias / spō sionem faciunt / vti certo die legati domo profici∣scerentur: et quo in loco inter se obuij fuissent: is communis vtrius{que} popu∣li finis haberetur.

Igitur Carthaginae duo fratres missi▪ quibus no∣men Philenis erat: matu rauere iter pergere.

Cirenēses tardius ire: id secordia ne / an casu acci∣derit / parum cognoui. Caeterum solet in his lo∣cis tēpus haud secus at{que} in mari retinere hoies. Nam••bi per loca aequalia et nuda g••gnentiū vent{us} coortu•• arenam humo excitat: ea magna vi agi∣tata / ora oculos{que} imple∣re solet. Ita īpedito pro∣spectu / morari iter. Post{quam} cirenenses aliquanto po∣steriores se esse vident / et ob rem corruptam domi poenas metuunt crimina∣ri Carthaginenses ante tēpus digressos. cōturba∣re rēpub. Deni{que} oīa mal∣le {quam} victi abire. Sed cum poeni aliā cōditionē tan∣tūmodo aequā peterent: Cirenenses optionē Car∣thaginensibus faciunt vt

vel illi quos fines popu∣lo suo quaeterent ibi viui obruerentur: Veleadē cō¦ditione sese / quē in locum vellēt processuros dimit∣terēt. Phileni cōditione probata se{que} vitā{que} suam reipu. cōdonauere: ita vi∣ui obruti sunt. Carthagi∣nenses in eo loco Phile∣nis fratribus aras consec∣rauere: alij{que} illis hono∣res domi instituti.

Nunc ad rem redeo.

IVgurtha post{quam} amis∣sa Thala / nihil satis fir¦mum cōtra Metellū pu¦tat▪ per magnas solitudi∣nes cum paucis profectus peruenit ad getulos: ge∣nus hoīm ferum incultū∣{que} et eo tēpore ignarū no¦minis romani. eorū mul∣titudinem in vnum coe∣git ac paulatim cōsuefa∣cit ordines habere: signa sequi: imperiū obseruare. Itē alia militaria facere.

Praeterea regis Bocchi∣proximus magnis mune∣ribus et maioribus pro∣missis ad studium sui pel∣licit: quis adiutorib{us} re∣gem aggressus impellit vti aduers{us} romanos bel∣lum incipíat. Id ea gra∣tia facilius pronius{que} fu∣it {quod} Boccus in initio hu∣iusce belli legatos romā miserat: foedus et amici∣tiam petitum. Quam rem opportunissima incepto bello pauci īpediuerant. caeci auaritia quis oīa ho¦nesta at{que} inhonesta ven∣dere mos erat.

Etiam antea Iugurthae fi¦lia Boccho nupserat. Ve∣rum ea necessitudo apud numidas mauros{que} leuis docitur: {quod} singuli pro o∣pibus quis{que} {quam} plurimas vxores: alij denas alij plures habeāt. Sed reges eo amplius ita aīm{us} mul¦titudine distrahitur: nul∣lam pro socia obtinet: pa¦riter oēs viles sunt.

Igitur in locum ambobus placitum exercitus cōue¦niunt ibi fide data & ac∣cepta Iugurtha Bocchi a¦nimum oratione accen∣dit: romanos īiustos pro∣fūda auaritia: cōmunes oīm hostes esse eandē cau¦sam illos belli habere cū Boccho quā secum et cū alijs gētibus: libidinem imperandi.

Quis oīa regna aduersa sunt tum sese: ante pau∣lo carthaginēses. Item re¦gē Persen. post vti quis{que} opulētissimus videatur: ita romanis hostē fore.

〈◊〉〈◊〉 at{que} alijs talibus ad Cirtham oppidum cōsti∣tuunt {quod} ibi Quintus Me¦tellus praedā captiuos{que} & impedimenta locauerat.

Ita Iugurtha ratus aut capta vebe operae preriū sore aut si romanus dux auxilio sui venisset prae∣lio sese certaturos.

Nā callidus id modo fe∣stinabat Bocchi pacem ī minuere ne moras agitā do aliud {quam} bellā mallet.

IMperator post{quam} de re∣gum societate cogno∣uit non temere▪ ne{que} vti saepeiā victo Iugurtha cō¦sueuerat: oībus locis pu∣gnandi copiam facit. Caeterum haud procul a Cirtha castris munitis re¦ges

operitur: melius esse ratus cognitis Mauris (quomā is nouus host is accesserat •• ex commodo pugnam facere.

Interim Roma per litte∣ras certior fuit Mario {pro}∣uinciam numidiam datā. Nam consulem factumiā antea acce{per}at quibus re∣bus supra ac honestū per∣cullus: ne{que} lacrimas te∣nere neque moderari lin guam vt egregius in ali∣js artib{us} nimis molliter aegritudinem pati.

Quam rem alij in super∣biam vertebant: alij bo∣num ingenium contume∣lia accensum esse.

Multi {quod} iā parta victori∣a ex manibus eriperetur. Nobis satis cognitum est illum magis honore Ma∣rij {quam} iniuria sua excruci∣atum: ne{que} tam anxie la∣turum fuisse si adempta prouincia alij {quam} Mario traderetur. Igitur eo do∣lore īpeditus et quia stul∣ticiae videbatur alienam rem suo periculo curare: legatos ad Bocchum mi∣sit postulatū: ne sine cau∣sa hostis populi romani fieret: habere tū magnam copiam societatis amici∣tiae{que} coniungendae: que potior bello esset: {quam} {quam} opi∣bus suis confideret tamē non debere certa pro īcer tis mutate. Omne Bellum sumi facile: caeterū aeger∣rime desinere: non in eius

dem potestate initium e∣ius ac finem esse. incipe∣re: cuiuis etiam ignauo licere deponi autem cum victores velint.

Proinde sibi{que} regno con∣suleret: neu florentes res suas cum Iugurthae per∣ditis misceret.

Ad ea rex satis placide verba facit: sese pacē cu∣pere. Sed Iugurthae for∣tunarum misereri. Si eadem illi copia fieret omnia conuentura.

Rursus imperator cōtra postulata Bocchi nunti∣os mittit: ille probare {per}∣tim alia abnuere.

Eo modo saepe ab vtre{que} missis remissis{que} nuntiis tempus procedere: et ex Metelli voluntate bellū intactum trahi.

AT Marius (vt supra diximus) cupientis¦sima plebe consul factus / post{quam} ei prouinciā Numidiā populus iussit: antea iā infestus nobilita¦ti: tū vero multus & ferox instare. modo singulos: modo vniuersos ledere. Dictitare sese consulatū ex victis quasi illis spoli a coepisse. alia p̄terea ma¦gnifica pro se / et illis do∣lentia. Interim que bello opus erant / prima habe∣re: postulare legionibus supplementum: auxilia a populis et regibus soci∣is{que} accersere.

Praeterea ex latio fortis∣simū quem{que} / pleros{que} mi∣litia / paucos fama / cogni∣tos accire: et ambiendo cogere hoies emeritis sti¦pendijs proficisci: neque illi senatus / {quam}{quam} aduersus erat: de vllo negotio ab∣nuere audebat.

Caeterum supplementum etiam laetus decreuerat: quia / ne{que} plebe militiam volente / putabatur Ma∣rius: aut belli vsum / aut studia vulgi amissurus.

Sed ea res frustra spera∣ta▪ tanta libido cum Ma¦rio eundi pleros{que} inua∣serat:

sese quis{que} praeda locupletem ••ore: victorē domum rediturum: alia huiuscemodi ais attra∣hebant: et eos non paulu∣lum oratione sua Mari∣us arrexerat. Nam post{quam} oībus decretis / quae postu lauerat: milites scribere vult hortandi causa / si∣mul: et nobilitatem (vti consueuerat) exagitandi concionem populi aduo∣cauit. Deinde hoc modo disseruit.

SCio ego Quirites ple∣ros{que} non ijsdem arti¦bus imperiū a vobis petere: et post{quam} adepti sūt gerere. Primo industrios / supplices / modicos esse: dehirc per ignauiam et supbiam etatem agere.

Sed mihi contra videtur. Nam quo pluris vniuer∣sa respu. est {quam} consulatus aut praetura: maiore cu∣ra illam administrari {quam} haec peti debere.

Neq: me fallit / {quam}tum cum maximo vestro beneficio negotij sustineam. Bellū parare•• simul et aerario {per}∣cere: cogere ad militiam eos quos nolis offendere:

domi foris{que} omnia cura¦re et ea agere inter inui∣dos / occursātes / factiosos: opinione quirites aspe∣rius est.

Ad hoc alij si deliquere: vetus nobilitas: maiorū fortia facta: cognatorum et affinium opes: multae clientelae: omnia praesidio adsunt.

Mihi spes omnes in me∣met sitae: quas necesse est et virtute et innocentia tutari: nam alia infirma sunt. Et illud intelligo Quirites omniū ora ī me conuersa esse: aequos bo∣nos{que} fauere: quippe mea benefacta reipu. proce∣dunt: nobilitatem inua∣dendi me quaerere locum. Quo mihi acri{us} adniten∣dū est: vti ne{que} vos capia∣mini: et illi frustrari sit.

Ita ad hoc aetatis a pue∣ritia fui: vt omnes labo∣res et pericula consueta habeam: quae ante vestra beneficia gratuito facie∣bam ea•• vti / accepta mer∣cede / deseram / non est con¦silium / Quirites.

Illis difficile est in pote∣statibus tem{per}are: qui per ambitionem ••ese probos

simulauēre. mihi qui om∣nem aetatē in optimis ar∣tibus aegi: benefacere iā ex consuetudine in natu∣ram conuertitur.

Bel ••um gerere me cū Iu∣gurtha ••ussistis / quā rem nobilitas aegertime tulit. queso reputate cum ani∣mis vestris num id muta∣ri melius sit: si quem ex illo globo nobilitatis ad hoc negotium: aut ad a∣liud tale mittatis homi∣nem veteris prosapiae: ac multarum imaginum et nullius stipendij: scilicet vt in tāta re ignarus om∣niū trepidet: festinet: su∣ma•• aliquē ex pplo mo∣nitorē sui officij: ita ple¦rūque euenit vt quē vos im{per}are iussistis: is sibi im¦peratorē alium quaerat.

At{que} ego scio quirites / q̲ post{quam} cōsules facti sunt: acta maiorum / et graeco{rum} militaria praecepta lege¦re coeperunt / hoēs praepo∣steri: nam gerere {quam} fieri tempore posterius re •• at∣que vsu prius est.

Comparate nunc Quiri∣•••••• cum illorum superbi∣••••••e hominem nouum.

Quae illi audire et lege∣re solent eorum partem vidi: alia agomet gessi: q̄ illi litteris / ego ea militā¦do didici: nunc vos existi¦mate facta an dicta plu∣ris sint. Contemnunt no∣uitatem meam ego illo{rum} ignauiam: mihi fortuna illis probra obiectantur: {quam}{quam} ego naturam vnam et cōmunem oīm existimo•• sed fortissimum quem{que} generosissimum esse.

At si iam ex patribus Al∣bini•• aut Bestiae / queti pos∣set me ne / an illos ex se gi¦gni maluerint: quid re∣sponsuros creditis? nis•• sese liberos {quam} optimos voluisse?

{QUOD} si iure despiciunt me faciant idem maioribus fuis quibus vti mihi / ex virtute nobilitas coepit.

Inuident honori meo: er∣go inuideant labori / & in nocentiae•• periculis etiā meis•• quoniam {per} haec illū honorem coepi.

Verū corrupti hoīes su{per}∣bia / ita aetatem agūt qua si vestros honores contem¦nant: ita hos petunt / qua∣si honeste vixerint.

Nae illi fals•• sunt / qui di∣uersissimas res pariter expectant: ignauiae volu∣ptatem / et praemia virtu∣tis. Atque etiam cum a∣pud vos aut i senatu ver∣ba faciunt plerà{que} orati∣one

maioros suos extol∣lunt eorum fortia facta memorando / clariores es∣se putant: quod contra est Nam quanto vi••a eorum praeclarior: tanto horum secordia flagi ciosior. Et prof••cto ita se res habet· Maiorū gloria quasi po∣steris lumen est: ne{que} bo∣na neque mala eorum in occulto patitur.

Huiusce rei ego īopiam patior quirites. Verū id quod multo preclari{us} est meamet facta mihi dice∣re l••cet. Nūc videte / {quam} in ••qui sunt: quod ex aliena virtute sibi arrogant id mihi ex mea non conce∣dūt: scilice•• / {quod} imagines non habeo: et quia mihi noua nobilitas est: quam certe peperisse melius est {quam} acceptam corrupisse.

Equidem non ignoro: si iam respondere velint / a¦bunde illis facundam et compositam orationem fore. Sed in maximo ve∣stro beneficio cum oībus locis me vos{que} maledict{is} lacerent non placuit re∣ticere: ne quis modestiā in conscientiam duceret.

Nam me equidem ex ani¦mi sententia nulla orati∣o laedere pōt: quippe ve∣ra

necesse est praedicent▪ falsa vita mores{que} meisu perant.. Sed quoniam ve¦stra consilia accusantur qui mihi sūmum honorē et maximum negotiū im∣posuistis: etiam at{que} etiā animis reputate num eo¦rum poenitēdum sit. Nō possum fidei causa ima∣gines: neque triumphos aut consulatus maiorum meorum ostendere. At si res postulet hastas / vexil∣lum: phaleras: al••a mi∣litaria dona praeterea ci∣catrices in aduerso cor∣pore.

Hae sunt meae imagines: haec nobilitas non here∣ditate relicta vt illa illi•• sed quae meis laboribus et periculis quaesiui. Nō sunt composita mea ver∣ba: parum id facio: ipsa se virtus satis ostendit.

Illis artificio opus est vt turpia facta oratione te¦gant. Ne{que} graecas litte∣ras didici: parum place∣bat eas discere: q̲ppe quae ad virtutem doctoribus nihil profuerant.

At illa multo optima rei¦pu. doctus sum: hostes fe∣rire: praesidia agitare: ni∣hil metuere / nisi turpem famam: hyemē et aestatem iuxta pati: humi requies∣cere eodem tēpore inopi am et laborem tolerare. Ergo his ego praeceptis milites hortabor: neque arcte colā illos vt me o∣pulentēt ne{que} gloriā meā laborem illorum faciam.

Hoc est vtile hoc ciuile ī∣perium. Nam cum tute per molliciem agas: sup∣plicio cogere: id est dn̄m non imperatorem esse.

Haec at{que} alia talia no∣stri maiores faciendo se∣que rem{que} pu. celebraue∣re: quis nobilitas freta ipsa dissimilis moribus: nos illorum aemulos con∣tēnit et oīs honores non ex merito▪ sed quasi debi∣tos a vobis repetit. Caete ruin hoīes su{per}bissimi: pro¦cul errant. Maiores eorū oīaquae licebat / illis reli∣quere: diuicias imagines: memoriam sui praeclaram virtutem non reliquere ne{que} poterant: ea sola ne{que} datur dono / ne{que} accipit̄.

Sordidum me et incultis moribus aiunt {quod} parum scite conuiuium exorno: neque histrionem vllum ne{que} pluris coquum {quam} vil¦licū habeo: quae mihi nō libet confiteri quirites: nam ex parente meo et a lijs sanctis viris ita acce¦pi: mūdicias mulicribus viris laborem conuenire omnibus bonis oportere plus gloriae {quam} diuitiarū: arma non supellectilem decori esse.

Quin ergo quod iuuat: quod{que} c••arum aestimant id sem{per} faciant ••amēt: po¦tent vbi adulescētiam ha¦buere: ibi senectutē agant in conu••u••js: dediti vētri et turpissimae parti corpo¦ris:

sudorem: puluerē: e•• alia talia nobis relīquāt quibus illa epulis iucun∣diora sunt.

Verum non ita est. Nam vbi se flagitijs dedecora uere turpissimi viri bo∣norum praemia ereptum ••unt: ita iniustissime lu∣xuria et ignauia / pessime artes / illis qui coluere e∣as / nihil officiunt reip. in noxiae cladi sunt. Nunc quoniā illis / quantū mei mores / non quantū illo{rum} flagicia poscebāt respon¦di: pauca de rep. loquar.

Primum oīm de Numidi a bonum animum habe∣tote Quirites. Nam quae vs{que} hoc tempus lu∣gurthā tutata sunt: oīa remouistis / auaritiam / im¦peritiam / at{que} su{per}biam. Deinde exercitus ibi est loco{rum} sciens: sed me her∣••le magis strēnuus / {quam} fe∣lix. Nā magna pars eius auaritia aut temeritate ducum attrita est. Quā∣obrē vos / quibus in est mi¦litaris aetas: adnitimini mecū: et capessite rēpu. Ne{que} quem{quam} ex calamita te aliorum aut imperato rum su{per}bia metus coe{per}it Egomet ī agmine at{que} in praelio consultor idem et socius {per}iculi vobiscū ad ero: me vos{que} omnibus in rebus iuxta gerā. Et pro∣fecto dijs iuuātibus: om∣nia matura sunt / victoria praeda / laus. Quaesi dubia: aut procul essent: tamen omnes bonos reip. subue∣nire deceret.

Etenim ignauia nemo ī∣mortalis

factus est ne{que} 〈◊〉〈◊〉 {quam} pa••ens ••iberis / vti a ••erni forēt optauit / ma∣gis {quam} vti b••n / honestique vitam exigerent.

Plura dicerem Quirites si timidis virtutem ver∣ba adderēt. Nam strenu∣is abunde dictum puto.

HViu s••emodi orati∣one habita / Marius post{quam} plebis aīos e∣rectos videt propere com m••atu / stipendio / armis / at{que} alijs vtilibus naues onera••.

Cum his Auium Manliū legatum proficisci iubet. ipse interea milites scri∣bere non more maiorum ne{que} ex cla••••ibus: sed vti cu••usque libido erat: ca∣pite censos plerosque.

Id factum alij inopia bo∣norum: a••j per ambitio∣nem cōsulis memorabāt {quod} ab eo genere celebra∣tus ad••utus que erat: et homini potētiam que∣renti egentissimus quis∣que oportunissimus: ••ui ne{que} sua chara (quippe q̄ nulla sunt) et oīa cū pre∣cio honesta videntur.

Igitur marius cum ali∣quanto maiore numero {quam} decretū erat / in Aphri∣cam profectus: paucis di∣ebus Vticam aduehit̄. Exercitus ei traditur a Publio Rutilio legato: nam Metellus prospectū Marij fugerat: ne vide∣ret ea / quae audita anim{us} tolerate nequiuerat. Sed consul / expletis legi∣onibus cohortibus que auxiliarijs / in agrū fer∣tilem et praeda onustum proficiscitur: oīa ibi ca∣pta militibus donat. Deinde castella et oppi∣da parū munita natura et viris aggreditur: prae∣lia multa caeterum alia l••uia locis facere. Inte∣rim noui milites sine me∣tu pugne adesse: videre fugientes capi aut o••ci∣di: fortis••imū quem{que} tu∣tissimū: armis / libertatem patriam / parētes{que} / et a∣lia oīa tegi: gloriam at{que} diuitias queri. Sic breui spacio / nou•• / veteresque coaluere: et virt••s oīm aequalis facta. At reges

vbi de aduentu Marij co∣gnouere: diuersi in locos difficiles abeunt.

Ita Iugurthae placuerat speranti▪ mox esfusos ho∣stis inuadi posse romanos sicuti pleros{que} remoto me¦tu laxius licentiusque ••i••••uros.

MEtellus intetea Ro¦mā profectus: con∣tra spem suam laetis¦simis ais excipitur plebi pr̄ibus{que} post{quam} inu••dia de∣cesserat: iuxta charus.

Sed Marius impigre pru¦denter que suorum et ho∣stium res patiter attēde∣re: cognoscere / quid vtri∣que boni▪ aut cōtra esset. explorare itinera regum / consilia et insidias ante veni••e. Nihil apud se¦r••mi••sum / neque apud il∣los tutum pati.

Itaque et getulos et Iu∣gurthā praedas agētes ex socijs ••r̄is / saepe aggre••••{us} itinere suderat: ipsum{que} regē haud procul ab op∣pido Cirtha arm••s ex••e∣rat. Quae post{quam} gloriosa modo facta su••t: ne{que} bel∣li copiam patrādi cogno∣uit: statuit vrbes / quae vi∣ris aut loco pro hostibus / et aduersum se oportu∣nissime erāt singulas cir∣cumuenire:

ita ratus / aut Iugurtham praesidijs nu¦datum / si ea pateret / aut praelio certaturum.

Nam Bocchus nuncios ad eum saepe miserat / vel∣le populi••••ro. amicitiam. ne quid a se hostile time∣ret.

Id simulauerit ne / quo in∣prouisus grauior accede∣ret: an mobilitate inge∣nij / pacem atque bellum mutare solitus / parū ex∣ploratum est. Sed consul / vt cōstituerat▪ oppida ca∣stella{que} munita adire par¦tim vi: alia metu aut pre∣mia ostentando auertere abhostibus.

A•• primo mediocria ge∣rebat: existimans Iugur∣tham ob suos tutādes in manus venturum / sed vbi illum procul abesse / et a∣lijs negotijs intētum ac∣cepit: maior•• et magis a∣spera aggredi tempus vi∣sum est.

Erat inter ingētes so∣litudines oppidū ma¦gnū at{que} valens / noīe Capsa / cuius cōditor Her¦cules libys memorabat. Eius ciues apud Iugur∣tham immunes leni īpe∣rio: et ob ea fidelissimi

habebantur: muniti ad∣uersum hostes non moeni bus modo et armis at{que} viris: verum etiam multo magis aspitate loco••.

Nam proeter oppido loca propiqua: alia omnia va∣sta: inculta: egentia aquae: infesta a serpētibus: quo∣rum vis (sicuti omnium ferarum) inopia cibi acri∣or. Ad hoc natura serpē∣tium {per}niciosa: siti magis {quam} alia re accenditur.

Eius potiundi Marium maxima cupido inuase∣rat: tum propter usum bel¦li: tum quia res aspera vi debatur. et Metellus op∣pidum Thalam magna gloria coeperat: haud dis∣similiter situm munitum∣que: nisi {quod} apud Thalam non longe a moenibus a∣liquot sontes erant. Ca∣psences vna modo atque ea intra oppidum rugi a∣qua: caeteri pluuia vtebā¦tur. Id ibi{que} et in Aphri∣ca quae procul a mari in∣cultius agebat) eo sacili¦us tolerabatur: quia nu∣midae plerūque lacte et fe¦rina carne vescebant: et ne{que} salem ne{que} alia irri∣tamēta gule quaerebant: cibus potus{que} illis aduer∣sus famē at{que} sitim nō li∣bidini ne{que} luxurie erat.

Igitur cōsul omnibus ex¦ploratis credo dijs fret{us}.

Nam contra tantas dif∣ficultates consilio satis prouidere non poterat (quippe etiam frumenti inopia tētabatur / {quod} Nu∣midae pabulo pecoris / ma¦gis {quam} aruo student.

Et quodcū{que} semē natum fuerat / iussu regis in loca munita contulerant. Ager autē aridus / et fru∣gum vacuus / ea tēpestate: nam aestatis extremum e∣rat). Tamē pro rei copia satis prouidenter exor∣nat. Pecus omne / quod superioribus praedae fue∣rat: equitibus auxiliari∣is agendum distribuit.

Aulum Manlium legatū cum cohortibus expedi∣tis ad oppidum Larim (vbi stipendium et cōme∣atum locauerat) ire iu∣bet: dicit{que} se praedabun∣dum▪ post paucos dies eo∣dem vēturum. Sic incoe∣pto suo occultato / pergit ad flumen Tanam.

Caeterū in itinere quoti∣die quadraginta duū pe∣cus exercitui per centu∣rias / item {per} turmas aequa¦liter distribuerat:

et ex corijs vtres vti fie∣rent / curabat: simul et in∣opiam frumēti lenire: et ignaris omnibus parare / quae mox vsui forent.

Deni{que} sexto die cum ad∣flumen ventum est maxi∣ma vis vtrium effecta ō▪

Ibi castris leui munimē∣to positis milites cibum capere at{que} vti simul cum occasu solis egrederētur paratos esse iubet: omni¦b{us} abiectis sarcinis aqua modo se{que} et iumēta one∣rare.

Deinde post{quam} visū est tem¦pus castris egreditur: no∣ctem{que} totam itinere fa∣cto consedit. Idem proxi∣ma facit. Deinde tertia multo ante lucis aduen∣tum peruenit in locū tu∣mulosum / longe a Capsa non amplius duum mili∣um interuallo: ibique {quam} occultissime potest / cum omnibus copijs diem op∣peritur. Sed vbi dies coe∣pit / et Numidae nihil ho∣stile metuentes / multi op¦pido egressi: repente om∣nem equitatum: et cū his velocissimos pedites cur∣su tendere ad Capsam: et portas obsidere iubet. Deinde ipse inten••t{us} pro¦pere sequi / ne{que} milites p̄∣dari sinere. Quae post{quam} oppidani cognouere: res trepidae metus ingēs: ma¦lum improuisum.

Ad hoc pars ciuiū extra moenia in hostium pote∣state deprehensa / cogere vti deditionem facerent. Caeterum oppidum incē sum. Numide puberes in terfecti: alij omnes venū dati praeda militibus di∣uisa. Id facinus contra ius belli▪ nō auaritia▪ ne∣{que} scelere consulis / est ad∣missū: sed quia locus Iu∣gurthae opportunus: no∣bis aditu difficilis: gen{us} hominum mobile / infidū ante: ne{que} beneficio▪ ne{que} metu coercitum.

POst {quam} tantam rem pe•• egit Marius / sine vllo suorum incommodo: magnus et clarus antea / maior clarior{que} haberi e•• pit. Oia non bene consul∣ta modo / verumetiam ca∣su data / in virtutem tra∣hebantur.

Milites modesto imperio habiti: simul et locuple∣tes ad coelū ferre Mariū.

Numidae magis {quam} vllum mortalem timere postre∣mo omnes socij: ar{que} ho∣stes credere / illi aut men tem diuinam esse / aut de∣o{rum} nutu cuncta portēdi.

Sed consul: vbi ea res be∣ne euenit: ad alia oppida pergit: pauca / repugnāti∣bus Numidis / capit:

plura propter capsensiū miseras igni corrumpit.

luctu atque caede omnia complentur.

Denique multis locis po¦titus ac p••eris{que} exercitu incruento: aliam rem ag∣greditur / non eadem as{per}∣itare qua capsens•••• / cae∣terum haud secus diffici∣lem. Nan{que} haud longe a flumīe Mulucha (quod Iugurthae Bocchique re∣gnum disiungebat) erat inter ceteram planiciem mōs sax••us▪ mediocri ca∣stello: satis patens in im∣mensum editus: vno per angusto aditu relicto. Nam per omnia natura•• velut opere atque con∣sulto / praeceps erat quem locum Marius / {quod} ibi re∣gis thesauri erant sum∣ma vi capere intēdit: sed ea res forte {quam} cōs••••o me∣lius gesta erat.

Nam in castello virorum atque armorū satis ma∣gna vis▪ et frumenti••: et fons aque: aggeribus / turribus{que} et alijs machi nationibus locus impor∣tunus.

Iter castellanorum angu¦stum admod••m. vtrinque precise vinca cū ingenti {per}iculo frustra agebātur.

Nam cum hae paululum pr••ces••erant / igni aut la∣pidibus cor••umpebātur.

Milites ne{que} pro o{per}e con∣sistere propter iniquita∣tem loci: ne{que} inter vine∣a•• sine periculo admini∣strare: optimus qui••{que} ca∣dere aut sa••ciari: caete∣ris metus augeri.

At Marius / multis diebus & laboribus consumti•• anxius trahere cum ani∣mo suo omitteret ne īcoe∣ptum: qm̄ frustra erat: an fortunam ex{per}iretur qua saepe prospera vsus fue∣rat.

Quae quum multos dies noctes{que} aestuās agitaret: ••o••te quidam ligu•• ex co horribus auxiliarijs / mi∣les gregarius aliquantu∣lū egre••sus castris / haud procul a latere castelli quod aduersum praelian∣tib{us} erat: aīaduertit in∣ter saxa repētes cocleas quarum cū vnam atque alterā: deinde plures pe∣teret studio legerdi pau∣latim prope ad sūmū mō tis egrellus est.

Vbi post{quam} solitudinē in∣tellexit more ingenij hu¦mani cupido difficilia fa¦ciundi animum vertit.

Et forte in ••o loco gran∣dis ••lex coaluerat / inter saxa / paululū modo pro∣na: d••inde flexa at{que} au∣cta in altitudinē▪ quo cū∣cta gignētū natura fert.

Cuius ramis modo: mo∣do eminentibus saxis ni∣xus Ligur / castelli plani∣c••em perscrips••t {quod} cuncti Numidae i••tenti praelian∣tibus aderant.

Expioratis omnib{us} quae mox vsui fore ducebat: eodem regreditur non te¦mere / vti ascenderat: sed tentans omnia et circum¦spiciens.

Ita{que} propere adit Mari∣um: acta edocet: hortatur ab ea parte / qua ipe descē¦derat / castellū tētet: pol∣licetur se ducem itineris: periculique nihil esse. Marius cum ligure pro∣missa eius cognitū ex pre¦sentibus misit: quorū / vti cuius{que} ingenium erat: i∣tarem difficilem aut fa∣cilem nunciare.

Consulis tamen animus paululum arrectus est. Ita{que} ex copia tubicinum et cornicinum quin{que} nu∣mero {quam} velocissimos de∣legit: et cum his / praesidio qui forent quatnor cen∣turiones: omnes{que} liguri parere iubet: et ei nego∣tio proximum diem con∣stituit.

Sed vbi ex praecepto du∣cis tempus visum est pa∣ratis compositis{que} oibus ad locum pergit. Caeterū illi qui centurijs praeerāt edocti a duce / arma orna∣tum{que} mutauerunt / capi∣te at{que} pedibus nudis / vti prospectus nixusque per saxa facilius ••oret.

Su{per} terga gladij & scuta: verū ea numidica excori∣js pōderis gratia: simul•• et offēsa quo leurus s••••e∣perēt. Igitur praegrediēs ligur / saxa / et si {quam} vetusta te radices eminebāt / laq̄∣is vīciebat: quib{us} alleua∣ti milites facilius ascen∣derent: interdū timidos insolentia itineris leua∣re manu. vbi paulo aspe∣rior ascensus erat / singu∣los prae se inermes mitte re Deinde ipse cū illorū armis sequi. q̄ dubia ni∣xu videbātur / potissimum tentare / ac saepius eadem ascendens et descēdens: deinde statim di grediēs caeteris audaciā addere.

Igitur diu multum{que} fa∣tigati / tandem in castellū perueniunt desertum ab ea parte / {quod} sicut alijs die bus / omnes aduersum ho∣stes aderant.

Marius vbi ex nuneijs ea quae ligur agerat / cogno∣uit {quam} {quam} tota die intentos praelio suos habuerat: tū vero cohortatus est mili∣tes: etipse extra vineas egress{us} testudine acta suc cedere: et simul hostem tormentis / sagittarijs{que}: et sunditoribus eminus terrere.

At Numidae / saepe antea vineis Romanorum sub¦uersis / item incensis / non

castelli moenibus sese tu∣tabantur: sed pro muro dies nocles{que} agitare: ac Romanis m••ledicere: Mario vecordiam obie∣ctare: militibus nr̄is ser∣uitium Iugurthae minari secundis rebus feroces esse. Interim oibus rema¦nis hostibus{que} praelio in∣tētis: vi vtrin{que}: pro glo∣ria pro imperio his: illis pro salute rertantibus: repente a tergo signa ca∣nere:

ac primo mulieres et pu∣eri qui visum processerāt fugere Deinde vti quis∣{que} muro proximus erat: post remo cūcti armati in ermes{que}: quod vbi acce∣dit: eo acrius instare ro∣mani: fundere ac pleros que tantummodo saucia¦re. Deinde super occiso∣rū vadere corpora: auidi gloriae: certantes murum ascendere: neque quem{quam} omnium praeda morari. Sic forte correpta Ma∣rij temeritas gloriam ex culpa inuenit.

CAeterū dum ea res agitur: Lucius Silla questor cum magno equitatu in castra venit qui / vti ex lation et socijs exercitū cogeret / Romae relictus erat.

Sed quoniam nos tanti viri res admonuit idone¦um visum est de natura cultuque eius paucis di∣cere. Ne{que} enim alio lo∣co de Syllae rebus dictu∣ri sumus. Et Lucius Si∣senna optime et diligen∣tissime omnium / qui eas res dixere {per}secutus: pa∣rū mihi libero ore locu∣tus videtur.

Igitur Sylla gētis patri∣ciae nobilis fuit: familia prope iam extincta maio¦rum ignauia.

Literis graecis at{que} latiis iuxta atque doctissime e∣ruditus animo ingēti cu∣pidus voluptatū: sed glo¦riae cupidior: ocio luxu∣rios{us} esse tamen ab nego¦tijs nū{quam} voluptas remo∣rata ē nisi {quod} de vxore po¦tuit honestius consuli. Eacundus callidus: et a∣micicia facilis: ad simu∣landa negocia altitudo ingenij incredibilis mul¦tarum rerum / ac maxime pecuniae largitor at{que} il∣li foelecissimo omniū an∣te ciuilem victoriam nū∣{quam} super industriam fortu¦na fuit: multi{que} dubita∣uere / fortior an foelicior esset.

Nam postea quae fecerat incertum habeo: pudeat mag••an pigeat disserere.

Igit Sylla (vt supra di∣ctum est) post{quam} in Affricā at{que} in castra Marij cum equitatu venit rudis an∣te et ignarus belli: soler∣tissimus omnium in pau∣cis tempestatibus factus est. Ad hoc milites beni∣gne appellare: multis ro∣gantibus▪ alijs ip̄e per se••dare beneficia: inuitus ac∣ci pere: sed ea properanti us {quam} aes mutuum reddere: ipse a nullo repetere:

magis laborate id / vt illi {quam} plutimi deberent: ••oca atque seria cum humilli∣mis agere.

In operib{us}: in acie atque ad vigilias mult{us} adesse ne{que} iterim (quod praua ambitio solet) consulis aut cuius{quam} boni famā lae∣dere:

tāt ••imod o cōsilio ne∣{que} manu priorem aliū pa∣ti: pleros{que} anteuenire. Quibus rebus et artibus breui Mario et militibus c••arissimus factus est.

AT Iugurtha post{quam} oppidum Cap••am aliosque munitos et sibi vtiles / simul et pe∣cuniam magnā amiserat ad Bocchū nūcios mittit {quam} primū in numidiam co¦pias adduceret. Praelij fa¦ciendi tēpus adesse. Quē vbi cūctari accepit: et du∣biū belli at{que} pacis ratio∣nes trahere: rur sus / vti an tea proximos eius donis corrumpit.

Ipsi{que} Boccho pollicetur numidae tertiam partem si aut romani aphrica ex¦pulsi / aut integris suis fi∣nibus bellum composi∣tum foret. Eo praemio il∣lectus Bocchus / cum ma∣gna multitudine Iugur∣tam accedit. Ita ambo∣rum exercitu coniuncto Marium iam in hiberna proficiscentem / vix deci∣ma parte diei relicta / in∣uadunt: rati noctem quae iam aderat / et victis sibi munimento fore: et si vi∣cissent: nullo impedimen¦to: {quod} loco{rum} sciētes erant.

Contra romanis vtrum{que}

casum in tenebris diffici∣lem ••ore. Igitur simul cō∣sul ex multis de hostium aduentu cognouit / et ipsi hostes aderant et prius{quam} exercitus aut instrui aut sarcinas colligere: deni∣que ante {quam} signum aut imperium vilum accipe∣re quiuit: Equites mauri at{que} getuli: non acie ne{que} vllo more praelij: sed ca∣teruatim▪ vti quos{que} sors cōglobauerat: in nostros concurrunt. Qui omnes trepidi improuiso metu: attamen virtutis memo∣res: aut arma capiebant: aut capiētes illos ab ho∣stibus defensabant.

Pars equos ascēdere: ob∣uiam ire hostibus: pugna latrocinio magis {quam} prae∣lio similis fieri: sine si∣gnis: sine ordinibus equi¦••es pedites{que} permisti cae∣dere alios:

alios obtrūcare: multos contra aduersos acerrīe pugnantes ab tergo cir∣cūuenire: ne{que} virtus: ne∣que arma satis tegere: {quod} hostes numero plures / et vndi{que} circum fusi erant. Deni{que} romani veteres: noui{que} et ob ea scientes beli•• / si quos locus aut ca∣sus coniunxerat: orbes fa¦cere.

Atque ita ab oibus parti¦bus simul et tecti et istru∣cti hostiū vim sustētabāt.

Ne{que} ī eo tā aspero nego∣tio Marius territus: aut magis {quam} antea dimisso a∣nimo fuit: sed cum turma sua (quam ex sortissimis:

magis {quam} ex familiarissi∣mis {per}auerat)

vagari passim: ac modo suis laborātibus succur∣rere: modo hostes / vbi cō∣fertissimi obstiterant / in∣uadere:

manu cōsulere militibus quoniā imperare cōtur∣batis oībus non poterat.

Iam{que} die•• consumptus erat cum tamen barbari nihil remittere: at{que} vti reges praeceperant: noctē pro se rati acrius instare.

Tum Marus ex copia re∣rum consilia trahit: at{que} vti suis rec••ptui locus es¦set: colles duos propin∣quos inter se occupat. Quorū in vno castris pa¦rū amplo foris aquae ma∣gnus erat: alter vsui o∣portunior: quia magna parte editus et praecepa pauca munimenta gere∣bat.

Caeterum apud aquā Syl∣lam cū equitibus noctem agitare iubet. Ipse dis{per}∣sos milites paulatim / non minus hostibus cōturba∣tis / in vnum contrahit.

Deinde cūctos plen•• gra¦du in collem subducit. Ita reges loci difficulta∣te coacti / praelio deterrē∣tur: ne{que} tamen suos lon∣gius abire sinunt. Sed vtro{que} colle multitudine circundato / effusi conse∣dere.

Deinde crebris ignibus factis plerū{que} noctis bar∣bari more suo laetari: ex∣ultare: strepere pedibus: vocibus: et ipsi reges fe∣roces / {quod} non fugerāt pro victoribus agere.

Sed ea cūcta romanis ex tenebris editioribus lo∣cis facilia visu magno{que} hortamento erant.

Plurimum vero Marius imperitia hostium cōfir∣matus / {quam} maximum scilē∣tium haberi iubet: ne si∣gn•••• quidem / vti per vigi∣lias solebant / canere. Deinde vbi lux aduenta∣bat: defessis iam hostibus ac paulo ante somno ca∣ptis: de improuiso victi∣gales: item cohortū tur∣marum: legionum tubici∣nes simul omnes tuba ca¦nere et milites clamorē tollere aut portis erum∣pere.

Mauri atque getuli igno¦to at{que} horribili sonitu repente exciti / neque fu∣gere / ne{que} arma capere ne¦{que} omnino facere / aut pro¦uidere quic{quam} poterāt: ita cunctos strepitu / clamore nullo subueniēte▪ nr̄is in∣stantibus tumultu: terro∣re: formidine••: quasi ve∣cordia acceperat.

Deni{que} omnes fusi fuga∣ti{que} arma et signa milita¦ria plera{que} capta: plures{que} in eo praelio {quam} omnibus superioribus interempti sunt. Nam sōno et metu insolito impedita fuga.

DEinde Marius / vti ceperat / inhiberna it propter commea¦tum. in oppidis mari ti∣mis agere decreuit: ne∣que tamē victoria seco•••• aut insolens factus: sed pariter ac si in conspectu hostium quadrato agmi∣ne incedere.

Sylla cū equitatu apud dextimos: in sinistra par∣te Aulus Manlius cū fun¦ditoribus et sagittarijs: praeterea cohortes ligu∣rum curabat. Primos et extremos cum expeditis manipulis tribunos loca¦uerat. Perfugae regio∣num

scientissimi hostium iter explorabant. Simul consul / quasi nullo impo∣sito / omnia prouidere: a∣pud omnes ad esse: lauda∣re fortis: et īcrepare moe∣rentis. Ipse armatus in∣tētus{que}. Item milites co∣gebat / ne{que} secus at{que} iter faceret castra munire: ex¦cubitum in porta cohor∣tes ex legionibus: pro ca¦stris equites auxiliarios mittere praeterea alios ī munimentis su{per} vallum locare vigilias ipse circū ire: non tā difridentia fu∣••urum / quae imperauisset {quam} vti militibus exaequa∣tus cum imperatore la∣bor volentibus esset.

Et sane Mari{us} illo alijs∣{que} t{per}ibus iugurthini bel∣li mag{is} pudore {quam} malo ex¦ercitum cocice••at: quod multi {per} ābitionē a••ebant alij •• {quod} a pueritia cōsuetā duritiā / & ali•• / que caeteri miserias vocāt: volupta¦ti habuisset: nisi tn̄ reip. pariter ac saeuissimo im{per} ••o bene at{que} decore oīa ge¦stá sunt.

Igitur quarto deni{que} die haud lōge ab oppido Cir¦tha vndi{que} simul specula tores citi sese ostendunt.

Quare hostis adesse ītel∣legitur. Sed quia diuersi redeuntes / alius ab alia parte / atque omnes idem significabant: consul in∣certus / quonāmodo acrē instrueret: nullo ordine cōmutato: aduersum oīa paratus ibidem opperit.

Ita Iugurthae spes fru∣strata / qui copias in qua∣tuor partes distribuerat ratus ex oībus aeque ali∣os ab tergo hostibus ven∣turos.

Interim Sylla quem pri∣mum hostes attigerāt / co∣hortatus suos turmatim {quam} maxie consertis equis ipse alij{que} mauros inua∣dunt:

Caeteri in vno loco manē¦tes ab iaculis eminus e∣missis corpora tegere: et si qui in manus venerant obtruncare.

Dū eo modo equites prae¦liantur Bocchus cum pe∣ditibus / quos Volux fili∣us eius adduxerat / neque in priore pugna in itine∣re morati affuerant: po∣stremam aciem romano{rum} inuadit:

Tū Marius apud primos agebat: {quod} ibi Iugurtha cum plurimis erat.

Deinde numida / cognito Bocchi aduentu / clam cū paucis ad pedites cōuer∣tit: ibi latine (nam apud numātiam loqui didice∣rat) exclamat nr̄os fru∣stra pugnare: ante paulo Marium sua manu inter

fectū: simul gladium san∣guine oblitum ostendere quem inpugna satis im∣pigre / occiso pedite nr̄o cruentauerat. Quod vbi milites accepere / mag{is} a∣trocitate rei {quam} fide nun∣tij terrētur: simul{que} bar∣bari animos extollere et in perculsos acrius inten¦dere.

Iam{que} paululū a fuga ab erant cum Sylla (profli∣gatis his quos aduersum ierat rediens mauris ab latere incurrit.

Bocchus stati auertitur. At Iugurtha dum susten∣tare suos: et prope iā ad∣eptam victoriam retine∣re cupit circumuētus ab equitibus dextra sinistra que omnibus occisis: so∣lus interteia hostium vi∣tabundus erupit.

At{que} interim Marius / fu∣gatis equitibus / occurrit auxilio suis / quos pelli iam acceperat.

Deni{que} hostes iam vndi{que} fusi sunt: tum spectacu∣lum horribile in campis patentibus:

Sequi / fugere / occidi / ca∣pi / equi atque viri affli∣cti: ac multi vulneribus

acceptis▪ ne{que} sugere pos∣se: ne{que} quietem pati:

niti modo ac statim con∣cidere:

Postremo omnia / qua vi∣sus erat / constrata telis▪ armis / cadaueribus / & in¦terea humus infecta san∣guine.

POstea loci cōsul haud dubie iā victor perue¦nit in oppidū Cyrthā quo in initio profectus ī∣tēderat: eo post quintū di¦em quā iterū barbari ma¦le pugnauerant / legati a Boccho veniunt qui reg{is} verbis ab Mario petiere: duos {quam} fidissimos ad eum mittere: velle de suo et de populi romani cōmo∣do cum his disserere. Il∣le statim Lucium Syllā / & Aulum Manliū ire iu∣bet. Qui {quam}{quam} acciti ibant tamen placuit verba a∣pud regem facere: quo in∣genium aut aduersum fle¦cterent: aut cupidum pa∣cis vehemētius accende¦rent.

Ita{que} Sylla cuius facun∣diae non etati a Manlio concessum est: verba pau∣ca huiuscemodi locutus est.

REx Bocche magna nobis laeticia est: cū te talē virū dij mo∣nuere: vt aliquādo pacē {quam} bellū malles neu te opti∣mū cum pessimo oīm Iu∣gurtham miscendo cōma culares. Simul nobis de∣meres acerbam necessitu dinem: pariter et te errā¦tem / et illum sceleratissi∣mum {per}sequi. Ad hoc po∣pulo romano iam a prin∣cipio inopi: melius visū amicos {quam} seruos quaerere tutius{que} rati volentibus {quam} coactis imperitare.

Tibi vero nulla opportu∣nior amicitia nostra: pri∣mum {quod} procul absumus in quo offensae minimum est: et gratia par / ac si pro∣pe adessemus. deīde {quod} pa∣rētes abunde habemus.

Amicorum ne{que} nobis ne¦que cui{quam} hoim satis fuit Atque hoc vtinam tibi a principio placuisset: pro∣fecto ex populo romano ad hoc tēpus multo plu∣ra bona accepisses: {quam} ma∣la perpessus esses.

Sed quoniam humanarū rerum fortuna pieraque regit: cui scilicet placuit vim et gratiam nostram te experiri nunc quoniā per illam licet / festina at∣{que} vti coepisti / perge.

Multa opportuna habes quo facilius errata offi∣cijs superes.

postrēo haec in pectus tu∣um demitte nun{quam} popu∣lum romanum beneficijs victum esse. Nam bello {quam} valeat tute scis.

ADea Bocchus pla∣cide et benigne / si∣mul pauca pro de∣licto suo verba facit: se nō hostili aīo / sed ad regnū tutandum arma cepisse. Nam Numidiae partem vnde Iugurtham expule∣rit / iure belli suam factam eam vastari a Mario pati nequiuisse.

Praeterea missis antea ro¦mam legatis / repulsū ab amicitia. Caeterum vete¦ra omittere: actun•• si per Marium liceret / legatos ad senatum missurum.

Deinde copia facta mit∣tendi / animus barbari ab amicis flexus / quos Iu∣gurtha cognita legatio∣ne Syllae et Manlij metu∣ens id / quod parabat / do∣nis corruperat.

MArius interea exe••¦citu in hibernis cō∣posito / cū expeditis cohortib{us} et {per}••e equita∣rus {pro}ficiscitur in loca so∣la / obse••iū turrim regiam quo Iugurtha perfugas oēs praesidium imposue∣rat. Tum rursus Bocchus scilicet erga romāos seu reputando / quae sibi duo∣bus praelijs euenerāt seu monitus ab alijs amicis quos Iugurtha incorru∣ptos reliquerat / ex omni copia necessariorum / qui∣{que} delegit: quorum et ••i∣des cognita / et igenia va∣lidissima erat. Eos ad Marium: ac deinde si pla∣ceat / Romam legatos ire iubet: agendarum rerum et quocun{que} modo belli componendi licēciam {per}∣mittit. illi mature ad hy∣berna tomanorum profi∣ciscuntur. Deinde in iti∣nere a Getulis latronib{us} circumuenti / spoliatique pauidi sine decore ad syl∣lam profugiūt: quem cō∣sul inexpeditionem pro∣ficiscens pro praetore re∣liquerat. Eos ille nō pro vanis hostibus vti meri∣ti erāt / sed liberaliter ha∣buit.

Quare barbari et famam romanorū auaritiae fal∣sam et Syllam ob munifi centiam in sese amicum esse rati suut. Nā etiam tū largitio multis igno∣ra erat. munificus etiam nemo putabatur / nisi pa∣riter volens dona omnia ī benignitate habebant̄.

Igitur quaestori manda∣ta Bocchi patefaciunt: si∣mul ab eo petūt: vti fau∣tor

consultor{que} sibi adsit. copias / fidem / magnitudi∣nem regis sui: et alia / quae aut vtilia: aut beneuolen¦tiae esse credebant: orati∣one extollunt.

Deinde Sylla omnia pol∣licito: docti{que} quomodo apud Marium item apud senatum verba facerent circiter dies ibidem .xl. opperiuntur.

MArius post{quam} / infecto negotio / quo intēde¦rat / redit Cyrthā: & de aduētu legatorū certi¦or fact{us} est ilios{que} & Syllā ab Vtica venire iubet itē{que} Luciū Bellienum prae∣torē praeterea omnes vn∣dique senatorij ordinis: quibuscum mādata Boc∣chi cognoscit: in quis le∣gatis potestas eundi Ro∣mam fit: et ab consule in¦terea induciae postulātur

Ea Syllae et pleris{que} pla∣cuere. pauci ferocius de∣cernunt / ignari rerum hu¦manarum: quae fluxae et mobiles semper in aduer¦sa mutantur.

Caeterum mauri / impetra¦tis omni•• rebus / tres Ro∣mam profecti / cum Cneo Octauio Rufo: qui quae∣stor stipendium in Aphri¦cam portauerat. Duo ad regē redeunt. Ex his Boc¦chus cum caetera: tū ma∣xime benignitatē: et stu∣dium Syllae libens acce∣pit. Romae{que} legatis eius post{quam} errasse regem et Iu¦gurthae scelere lapsū dep̄

••ati sunt: amiciam et foe∣dus perentibus hoc mo∣do respondetur.

Senatus et populus ro∣manus beneficij et iniu∣riae memor esse solet. Caeterum Boccho / quoni∣am poenitet delicti / grati¦am facit. foedus et amici∣tia dabūtur / cū meruerit.

QVis rebus cogni∣tis / Bocchus {per} lit¦teras a Mario pe¦tiuit / vti Sillam ad se mit∣teret. Cuius arbitratu de negotijs cōmunibus cōsu¦leret. Is miss{us} cū p̄sidio e∣quitū at{que} peditū: itē fun∣dito{rum} et ba••listario{rum}. Pre¦terea iere sagittarij: & co¦hors peligna cū velitari∣bus armis itineris prope¦rādi causa ne{que} sec{us} his / at¦{que} alijs armis aduersū te∣la hostiū{quod} ea leuia sūt mu¦niti erant. Sed in itinere / quinto denique die / Volux filius Bocchi repente in campis paten∣tibus cum mille non am∣plius equitibus sese ostē∣dit: qui temere et effuse euntes / Syllae alijs{que} om∣nibus et numerum ampli∣orem: et hostilem metum efficiebant. Igit se quis∣que expedite: arma at{que} tela tentare: intendere: timor aliquātus / sed spes amplior: quippe victori∣bus et aduersū eos / quos saepe vicerant. Interim equites exploratum pre∣missi / rem / vti erat / quiet ā

nuntiant. Volux adueni¦ens / quaestorem appellat: dicit{que} se a patre Boccho obuiam illi / simul et prae∣sidio missum. Deinde per illū et proximū diē sine metu comuncti eunt. Post vbi castra locata: et diei vesper erat repēte Mau∣rus incerto vultu pauēs ad Syllam accurrit dicit∣{que} sibi a speculatorib{us} co∣gnitū haud procul Iugur tham abesse. Simul vti noctu clam secum profu∣geret / rogat at{que} hortat. Ille animo feroci negat se toties susum numidam pertimes••ere: virtuti suo¦rum satis credere: etiam si certa pestis adesset mā∣surum potius {quam} pro ditis his / quos ducebat turpi fuga / incertae / ac forsitan post paulo īteriturae mor∣bo / vitae parceret. Caete{rum} ab eodē monitus / vti no∣ctu prosicisceretur: consi∣lium approbat: ac statim milites coenatus esse ī ca¦stris••: ignes{que} {quam} creberri mos fieri: deinde prīa vi∣gilia silētio egredi iubet.

Iam{que} nocturno itinere fes••is omnibus / Sylla pa∣riter cum ortu solis ca∣stra metabatur: cū equi∣tes mauri nunciant / Iu∣gurtham circiter duum milium interuallo ante eos consedisse. Quod post{quam} auditum est: tū ve∣ro ingens metus nostros inuadit: credere se prodi¦tos a Voluce / et insidijs circumuentos. Ac fuere qui dicerēt manu vindi∣candum ne{que} apud illum

tantum scelus inultū re∣linquendum. At Sylla {quam} {quam} eadem existimabat / tn̄ ab ī••uria maurum prohibet suos hortatur / vti fortem animum gererent. Saepe antea paucis strēnuis ad¦uersus multitudinem be∣ne pugnatum▪ quanto si∣bi in praelio minus peper cissent: tāto tutiores fo∣re. ne{que} quēquam decere qui manus armauerit / ab inermibus pedibus auxi∣lium p••tere. in maximo metu nudum et cecū cor∣pus ad hostē vertere. De∣inde Volucem (qm̄ hosti∣lia faceret) louem maxi∣mū obtestatus: vt sceleris at{que} praefidiae Bocchi te∣stis adesset: castris abire iubet. Ille lacrimās ora∣re / ne ea crederet: nihil dolo factū: ac magis cal∣liditate Iugurthae / cui vi¦delicet speculāti iter su∣um cognitum esset.

Caeterū quoniam ne{que} in∣gentem multitudinē ha∣beret & spes opes{que} ex pa¦tre suo penderent crede∣ret illum nihil palam au∣surum: cum ipse filius te∣stis adesset. Quare opti∣mum factu videri per me¦dia ei{us} castra palam trā∣sire sese / v•• praemissis vel ibidē relictis mauris / so∣lum cum Sylla iturum. Ea res / vti ī tali negocio solet / probata est: ac statī profecti: quia de impro∣uiso acciderat / dubio at∣que hesitante Iugurtha / incolumes transeunt.

Deīde paucis diebus quo ire intenderant / peruen∣tum est.

IBi cum Boccho quidā numida / Asper nomine multum et familiari∣ter agebat: praemissus a Iugurtha / post{quam} Syllā ac∣citum audierat / oratū / et subdole speculatum Boc∣chi consilia ierat. Praete∣rea Dabar / Massagradae filius / ex gente Massinis∣sae / caeterum materno ge∣nere impar (Nam mater eius ex eoncubina orta erat) Mauro ob ingentia facta charus acceptus{que} quem Bocchus fidū mul∣tis antea tempestatibus expertus illico ad Syl∣lam nunciatū mit tit pa∣ratū sese facere / quae po∣pulus romanus vellet col¦loquio: diem: locum: tem∣pus: ipse deligere•• consul to sese omnia cum illo in¦tegra habere neu Iugur∣thae legatum pertimesce∣ret: {quod} eo aduocatus esset quo res comunis licenti¦us gereretur: nam ab in∣sidijs eius aliter sibi ca∣uere nequiuisse.

Sed ego cōperio Bocchū magis punica fide: {quam} ob ea quae praedicabat / simul romanos et numidam sp•• pacis detinuisse multum∣{que} cum suo animo volue∣re solitū Iugurtham ro∣manis / an illi Syllam tra¦deret: libidinem aduersū nos: metū pro nobis sua∣sisse.

Igitur Sylla respōdit / s•• pauca coram aspare lo∣cuturum caetera occulte aut nullo praesente / aut {quam} paucissimis: simul edo∣cet: q̄ sibi responderent.

Post{quam} sicuti voluerat cō∣gre••••i: dicit se missū a cō∣sule / venisse quae situm ab eo / pacem an bellum agi∣taturus foret. Tum rex (vti praeceprum fuerat) post diem decimum redi∣re iubet. At nihil etiam d••creu isse: sed illo die re¦sponsurum.

Deinde ambo ad castra sua degressi.

SEd vbi plerum{que} no∣ctis processit Sylla a Boccho occulte accer¦sit ab vtro{que} tantūmodo fidi interp̄tes adhibent. Praeterea Dabar internū¦cius / sanctus vi•• / iurat ex sentētia ambobus: acsta∣tim sic rex incipit.

Nun{quam} ego ratus sum ••o∣re / vti rex maximus ī hac terra / et omniū, quos no∣ui, opulentissimus priua¦to homini gratiam debe∣rē: et me he••cle Sylla / an∣te te cognitum / multis o∣rātibus / alijs vltro / ego∣met opem tuli: nullius ī∣digui.

Id esse imminutum / quod caeteri dolere solent / ego letor: fuerit mihi eguisse aliquando praecium tuae amicitiae: qua apud ani∣mum

meum nihil chari{us} habeo: id adeo experir•• li¦cet arma: viros: pecuniā postremo quicquid aīo li¦bet sume: vtere: et quo ad viues nun{quam} tibi reddi tam gratiam putaueris: sed semper apud me inte∣gra erit. Deni{que} nihil me sciente frustra voles. Nam vt ego existimo re∣gem armis {quam} munificen∣tia vinci minus flagitio∣sum.

Caeterū de republica ve∣stra cui{us} curator huc mis¦sus es paucis accipe. Bel∣lum ego populo romano ne{que} feci•• ne{que} factum vn∣{quam} volui fines meos ad∣uersum armatos tutatus sum. Id omitto quoniam ita vobis placet. Gerite vti vultis cum Iugurtha bellum. ego flumen Mu∣lucham quod inter me et Micipsam suit non egre∣diar. Deni{que} id Iugurthā intrare sinam. Praeterea si quid me vobis{que} dignū pe••iueris haud repuisus abibis.

Ad ea Sylla pro se breui∣ter et modice: de pace de q: cōmunibus rebus mul∣tis disseruit.

Denique regi patefecit: quod polliceatur senatū et pplm romanum: quo∣niam armis amplius va∣luissent non in gratiam habiturum: ••aciendum a∣liquid quod illorum ma∣gis {quam} sua retulisse videre tur: id adeo in prompt•• esse quoniam Iugurth•• copiam haberet: quem si

romanis tradidisset fore vt illi plurimum de beret amicitiam: sedus: Numi∣diae partem quam nunc peteret: tunc vltro aduen¦turam.

Rex primo negare agita¦re cognitionem affinita¦tem praeterea foedus īter¦uenisse. Ad hoc metuere ne fluxa fide vsus popu∣lariū animos auerteret. quis et Iugurtha charus et romani inuisi erant. Deni{que} saepius fatigatus leuit••r et ex voluntate Syliae omnia se fact urum promittit.

Caeterum ad simulandum pacem cuius numida de∣fessus bello auidissimus erat: quae vtilia visa sunt constituunt. Ita compo∣sito dolo degrediuntur.

AT rex postero die Asperē Iugurthae ••egatū appellat di¦cit{que} sibi {per} Dabarē ex Syl¦la cognitū posse cōditio∣nibus bellū sui sententiā exquireret. Ille laet{us} in ca¦stra Iugurthae {pro}ficiscit. Deinde cūcta ab illo edo∣ctus properato itinere post diem octauum redit ad Bocchum et ei nunci∣at Iugurthā cupere om∣nia quae imperarētur fa∣cere sed Mario parū con∣fidere. Saepe antea cū im∣peratoribus romanis pa∣cem cōuentam frustra fu¦isse. Caete{rum} Bocchus si am¦bobus consultā et ••atam pacem vellet: daret ope∣rā vt vna quasi de pace in

colloquium conneniret ibi{que} Syllā sibi traderet▪ cum talem virum in pote¦state habuisset tum fore vti iussu senatus ac po∣puli romani foed{us} fieret: ne{que} hominē nobilem nō sua ignauia captum: sed ob remp. in hostium pote¦state relictum ir••.

Haec Maurus secum ipse diu voluens tandem pro∣misit. Caeterum dolo an in re cunctatus parū cō∣perimus sed plerum{que} re∣giae voluntates vt vehe∣mentes sic mobiles: saepe ipi••e sibi aduersae.

Postea tēpore et loco con¦stituo in colloquium vti de pace cōueniretnt Boc¦chus Syllam modo: mo∣do Iugurthae legatum ap¦pellare: benigne habere: idem ambobus polliceri: illi leti pariter ac spei bo¦nae esse pleni: sed nocte ea quae proxia ••uit ante di∣em colloquio decretum maurus adhibit{is} amicis ac statim immutata volū¦tate remotis a se caeteris dicitur secum multa agi∣tauisset: vultu / colore / ac motu cor{per}is pariter at{que} animo varius quae scili∣cet ipso tacente occulta pectoris oris immutatio¦ne patefecit.

Tamen postremo Syllam accersiri iubet: et ex eiu•• sentencia numidae insidi as tendit.

Deinde vbi dies aduenit et ei nunciatum Iugur∣tham haud longe esse cū paucis amicis et quaesto∣••e

nostro quasi obui{us} ho∣noris causa procedit ī tu¦mu••um facillimum v••su insidiantibus eodem nu∣mida cum pleris{que} neces∣sarijs suis inermia vti dictum erat accedit: ac statim signo dato vndi{que} simul ex ī sidijs inuadit.

Caeteri obtrūcati Iugur∣tha vinctus Syllae tradi∣tu••: et ab eo ad Marium deductus est.

¶Per idem tēpus aduer∣sum Gallos ab ducibu•• nostris Quīto Scipione / et Caio Manlio male pu¦gnatum est.

Quo metu Italia omnis contremuerat.

Illi{que} et denique omnes romani vs{que} ad nostram memoriam sic habuere: alia omnia virtuti sua•• prona esse: cū Galli•• pro salute non pro gloria cer¦tare.

Sed postq̄ bellum in Nu∣midia cōfectum et Iugur¦tham Romam vinctū ad duci nuntiatum est. Ma∣rius consul absens factus est et ei decreta prouīcia gallia.

Is{que} kalēdis Ianuarij ma¦gna gloria consul trium∣phauit.

Ex ea tempestate spes at que opes ciuitatis in il∣lo sitae. Telos.