P. Rami Dialecticae libri duo, scholiis G. Tempelli Cantabrigiensis illustrati. Quibus accessit, eodem authore, de Porphyrianis prædicabilibus disputatio. Item: epistolæ de P. Rami Dialectica contra Iohannis Piscatoris responsionem defensio, in capita viginti novem redacta

P. RAMI DIALECTI∣CAE LIBER SECVNDVS DE IUDICIO, G. TEMPELLI SCHO∣liis illustratus. (Book 2)

CAP. I. Quid judicium.

IUDICIUM est secunda pars Logicae de disponendis argumentis ad bene ju∣dicandum. Vt inventio tradit de in∣veniendis argumentis praecepta, sic judicium praecepta complecti∣tur de illis argumentis inter se conjungendis & disponendis quae inventa sunt. Inventio invenit causas, effecta, subje∣cta, Adjuncta, dissentanea, comparata, distributio∣nem, genus, speciem, definitionem &c. Iudicium di∣sponit & conjungit causam cum effecto, subjectum cum adjuncto, dissentaneum cum dissentaneo, com∣paratum cum comparato, integrum cum membris, genus cum specie, definitionem cum definito: &c. Atque haec omnia argumenta inter se disponun∣tur praeceptis vel enuntiati, vel syllogismi, vel me∣thodi: & ad hunc finem conjunguntur, ut bene ju∣dicetur.

Eprae∣ceptis Enuntiati. Syllogismi. Methodi.

existit ju∣dicium Veritatis & fal∣sitatis. Consequētiae & incōsequētiae. Ordinis & con∣fusionis.

Iudicium & Dispositio habent eandem vim & signifi∣cationem. Nam utraque vox sumitur pro arte & prae∣ceptis judicandi. Aliquando judicium significat fi∣nem illum quem assequimur per praecepta & artem judicandi.

CAP. II. De axiomatis affirmatione ac negatione.

IVdicium est axiomaticum vel Dianoeticum. Vniversa judicii ratio comprehenditur praeceptis vel axio∣matis vel dianoiae. Multa praecepta traduntur de axiomate: quae singula ideo descripta sunt, ut rerum veritas judicetur & falsitas. Atque hinc est quod ea pars judicii, quae complectitur praecepta de axio∣mate ad judicandam veritatem, dicatur judicium ax∣iomaticum. Dianoiae natura syllogysmo & Methodo tota vertitur. Ac proinde pars illa judicii, quae prae∣cepta tradit vel syllogismi ad judicium consequen∣tiae, vel Methodi ad judicium ordinis, dicitur judici∣um Dianoeticum.

Iudiciū axiomaticū & dianoeticū ut praeceptis, sic subjectis rebus differūt. Res ipsae aliae sunt manifestae per se & illustres, adeo ut earum claritas & notitia non sit aliunde deducenda: aliae incertae, obscurae, & confusae, adeo ut sint per aliud quiddam illustrandae, & clariores reddendae. Praecepta axiomatis exercē∣tur in rebus illis judicandis, quae sunt ita illustres

per se & perspicuae, ut illustratione per aliud facta minimé indigeant. Sic illud axioma, Homo est ani∣mal rationale, ita est clarum per se & manifestum ut necesse non habeamus illius veritatem per aliud quippiam illustrare. Homo est arbor: istud enuntia∣tum est ita manifestae falsitatis, ut opus non sit illam per res alias reddere clariorem. At Dianoiae praecep∣ta exercentur illis in rebus judicandis, quae sunt du∣biae, quae obscuriores & confusae. Caesar erat miseri∣cors: istud axioma est dubiae veritatis: incertum e∣nim & obscurum est fuerit Caesar misericors nec∣ne. Ac proinde illustratio hujus axiomatis est aliis é rebus deducenda. Potest argumentum sumi ex effe∣ctis Caesaris, ad illustrandum hujus axiomatis na∣turam. Caesar tuebatur salutem Marcelli, Ligarij, multorumque civium: ac proinde Caesar fuit mise∣ricors. Videmus axioma istud, quod antea dubium extitit & obscurum, factum esse clarum satis & illu∣stre.

Quocirca propter disparem in rebus naturae rati∣onem, in aliis clarā adeo & illustrem, in aliis obscu∣ram & confusā, facultas animae ratiocinātis duplici munere in judicando fungitur. Nam vel rem illico intelligit, cognoscit, eidem assentitur, quia per se manifesta est & perspicua: vel eandem discursu ra∣tionis versat & disceptat, cognitionem & illustrati∣onem illius ab aliis deducendo. ut luna per natu∣ram obscura & tenebricosa est, nec videretur, nisi esset solis lumine illustrata, Sic herclé res complu∣rimae intelligentiam nostram laterent, nisi lumen aliquod ab aliis acciperent, quo possint illustrari. In syllogismo dubia & obscura quaestio per tertii argu∣menti lumen illustris efficitur. In methodo varia

axiomata in unum confusa, á dispositione rerum pro illa naturae in singulis claritate lucem elegantissimi ordinis accipiunt.

Axioma est dispositio argumenti cum argumento, qua esse aliquid aut non esse judicatur. Axiomatica dipositio est omnium dispositionum prima. Non potest ali∣quid syllogismo vel methodo disponi, nisi priús in axiomate fuerit dispositum. Quod attinet ad vocem hanc (Axioma) notat illa quidē hujusmodi disposi∣tionem quae animo & mente interiús efficitur. Pos∣sumus sine dubio ut argumenta invenire ac cogitare tametsi ea nunquam sermone & lingua interprete∣mur, sic etiam argumentum cum argumento dispo∣nere cogitatione & mente, tametsi nunquam orati∣onis & linguae beneficio ad istam dispositionem ver∣bis exprimendam utamur. Sic sola mente licet syl∣logismum texere, & methodo disponere. Nam dia∣lectica est ars rationis & intelligentiae non linguae & externi sermonis: adeo ut qui solus secum com∣mentatur & nunquam eloquitur, is possit ratione uti & artem dialecticam exercere. Ac proinde cum illa vox (Axioma) dispositionem argumenti cum argu∣mento ab animo interiús factam designet: caeterae autem voces (nempe enuntiatum, pronuntiatio, ef∣fatum) potiús exteriorem illam dispositionem, quae lingua & caeteris in ore instrumentis efficitur, signi∣ficatione attingant: vocabulum Axiomatis est cae∣teris praeferēdū. Nam de nomine Propositionis quid dicam? Prima pars plenae comparationis appellatur propositio: prima pars syllogismi nominatur propo∣sitio: quod si etiam dispositio illa, qua unum argumē∣tum enuntiatur de altero, diceretur propositio, quā∣ta esset hujus vocis ambiguitas & confusio? Reti∣neatur

ergo nomen Axiomatis.

Axioma est dispositio. Dispositio alia est simplex, cū partes axiomatis verbi vinculo continentur: alia composita cúm axiomatis partes coujunctionis vin∣culo connectuntur. Quaelibet dispositio in hac axio∣matis definitione generatim comprehēditur. Axio∣ma, cujus tandem rei dispositio est? profectó axioma argumentum cum argumento disponit: causam cum effecto, subjectum cū adjuncto, comparatū cum cō∣parato &c. Axioma igitur semper constat ex argu∣mentis inter se dispositis: quorū alterū antecedit, al∣terum consequitur. unde existit axiomatum partitio in antecedentē partē, & consequentē. ut, Cicero est prudens: Cicero est pars antecedens, prudens pars consequens. Alii appellant, subjectum & praedicatū. Subjectum, est nomen unius in inventione argumēti: & inepté trahitur ad designandā antecedentē axio∣matis partem. Praedicatum caeteris dialecticis signi∣ficat notatque unum aliquod é quinque Praedicabi∣libus: praeterea quandam prae se fert vocis inelegan∣tiam & pené barbariem, cúm á germana significati∣one ad hunc usum detorquetur. Quare cúm ejusmo∣di vocem requiramus, quae & minus barbara sit, & vi sua latiús pateat quám ferunt Praedicabilia: vo∣cem praedicati non admittimus.

Cúm unumquodque axioma é dipositis inter se argumentis confletur: intelligendum est argumen∣tum interdum unica duntaxat voce exprimi, saepe veró plurimarū vocum ambitu comprehendi. Homo est animal: vides utrun{que} argumētū una solúm voce expressū: Plato est singulari quadā virtute praeditus: Antecedēs argumentū hujus enuntiati (nēpe Plato) per unicā vocē, effertur. At consequens argumētum

é quatuor constat vocibus, nimirum singulari, qua∣dam, virtute, praeditus. Et tamen hae quatuor vo∣ces ad notandam unius simplicis argumenti vim ad∣hibentur. Forma murorum Gallicorum á Caesare descripta multis ac variis vocabulis exprimitur.

Propositio & redditio plenae comparationis, etsi & haec & illa vim unici tantūmodo obtineat argumēti, tamen utraque est separatim integrum axioma. Ac proinde unius argumenti intelligentia saepe uno vocabulo, interdum multarum vocum comprehensi∣one, aliquando etiam integro axiomate exprimitur.

Finis ille, ad quem axiomatica dispositio refertur, est judicium veritatis & falsitatis.

Axioma est affirmatum vel negatum. Affirmatio oritur é comparatione partium in axiomate. Cúm enim consequens cum antecedente quasi amicé compo∣nitur, tum existit affirmatio: ut Homo est animal. Consequens (animal) quasi componitur cum ante∣cedente. Negatio oritur é divisione partium in axio∣mate. Nam cúm ab antecedente consequens dividi∣tur per negandi particulam ac divellitur, fit nega∣tio: ut Homo non est arbor: hîc consequens pars (nempe arbor) sejungitur ac separatur ab antecedē∣te per vocem illam Nō. Ergo é compositione & divi∣sione partium in axiomate oriuntur affirmatio & negatio.

Affirmatum axioma est, quando vinculum affirmatur. Quodlibet axioma (ut dixi) é dispositis constat ar∣gumentis: haec argumenta inter se per aliquod vin∣culum connectuntur: adeo ut vinculū sit id, per quod argumentum consequens cum antecedente conjū∣gitur. ut Socrates est doctus: in hoc axiomate verbū (est) vinculū illud existit per quod adjūctū cōjūgitur

cum subjecto. Cúm veró sint duo genera axioma∣tum, duo etiam erunt genera vinculorum. Vinculum quo argumenta simplicis enuntiati continentur, semper est verbum: & verbum vel inter duo argu∣menta interjicitur, vel locum obtinet ac vim argu∣menti alterius. Cicero est eloquens: híc vinculum verbi est inter duo argumenta interjectum. Vlysses pugnat: hîc vox illa Pugnat locum obtinet & vincu∣li, & consequentis argumenti, vinculum veró quo argumenta compositi axiomatis in unum alligan∣tur, est aliqua conjunctio, vel copulativa, vel con∣nexiva, vel discretiva, vel disjunctiva.

Affirmatio axiomatis dependet ex affirmatione vinculi. Nam cúm vinculum affirmatur, axioma dicitur affirmatum. Catilina est improbus: Ther∣sites est pulcher vel deformis. In priore axiomate verbū (est) affirmatur: in posteriore conjunctio (vel.)

Negatum, quando vinculum negatur. Vt Catilina non est improbus: Thersites nō est pulcher vel deformis, & verbū & conjunctio negatur per illam particulam, Non, utrique praepositam.

Ex affirmatione & negatione oritur cōtradictio axioma∣tum. Contradictio est, quando idem axiomá affirmatur & negatur. Vt, Caesar est clemens, Caesar non est cle∣mens. Vides hîc unum & idem axioma cúm affirma∣ri tum negari. Nam idem consequens, nempe cle∣mens, & affirmatur & negatur de codem Caesare. Differunt inter se contradictio inventionis, & con∣tradictio axiomatis. Contradictio inventionis, ca∣dit in nuda & separata argumenta, tradit{que} praecep∣tum inveniendi. Contradictio Axiomatis cadit so∣lummodó in integra axiomata, & adhibetur ad ju∣dicandam veritatem & falsitatem.

CAP. III. De Vero & Falso.

AXioma est verum aut falsum. Affectio veritatis & falsitatis est propria axiomatis. Nam utraque o∣ritur ex certa quadam argumenti cum argumento dispositione. ut in simplici axiomate si consentane∣um cum consentaneo disponatur affirmaté, & dis∣sentaneum cum dissentaneo negaté, ex ista inquam, argumentorū dispositione existit veritas. ut in istis exemplis: Homo constat ex terra. Homo habet ani∣mam rationalem. Homo est risibilis. Ignis non est a∣qua. Arbor non est lapis. Visus non est caecitas. Con∣trá si consentanea negando, dissentanea affirmando conjungantur, é dispositione tali oritur falsitas. ut haec sunt fa••sa axiomata, Homo non habet animam rationalem. Homo non est risibilis. Arbor est lapis. Bellum est pax. Albedo est nigredo. Itaque é certa quadam argumentorum dispositione noscitur affe∣ctio veritatis & falsitatis. Quod si id ita sit, argumen∣ta profectó nuda ac separata, & in axiomate mini∣mé adhuc disposita, non possunt appellari vera aut falsa. Nam veritas & falsitas (ut diximus) duntaxat in axioma cadunt, nulli{que} praetereá rei conveniunt: quia dispositio illa argumenti cum argumento, ex qua oriuntur, est prorsus axiomatica.

Vt veritaris & falsitatis affectio est propria axio∣matis, sic est omnium axiomatum communis: adeó ut quodlibet axioma sive simplex sive compositum, sit verum vel falsum.

Verum axioma est, quando pronuntiat utî res est. Cúm argumentū de argumento ita enuntiatur quemad∣modū utrius{que} natura fert, efficitur verum axioma: ut, Ignis est calidus: Terra non est aqua. In hoc u∣troque

axiomate talis est argumentorum dispositio, qualem corum natura requirit.

Falsum axioma est, quando non pronuntiat utî res est. Cúm ea sit dispositio argumenti cum argumento, quam ferre nequit argumentorum natura, falsum illicó existit axioma. ut, aurum est argentum. Homo est bellua. dispositio in utroque axiomate est repug∣nans argumentorum naturae: unde sit ut neutrum axioma ita pronuntiet quemadmodum res illa exi∣stit quae in axiomate disponitur.

Verum axioma est contingens vel necessarium. Quód si argumenta illa, quae separata alia ab aliis sunt, nec adhuc ullam dispositionem subierunt, dici non pos∣sunt vera aut falsa: profectó nulla argumenta, quae nudé & separatim abs{que} dispositione considerantur, dici poterunt probabilia vel necessaria. Istud itaque teneatur, nihil appellari posse contingens sive pro∣babile praeter axioma: & solum axioma esse neces∣sarium: quia solum axioma est verum vel falsum. At omnis veritas est contingens vel necessaria: & om∣nis falsitas est similiter probabilis aut necessaria.

Ista axiomatis distributio é varia unius argumen∣ti ad alterum affectione oritur. Nam argumentorū alia ita sunt inter se affecta, ut fortuitó inter se co∣haereant & conjungantur: é quorum dispositione o∣ritur axioma cōtingens & probabile. Alia veró eam inter se affectionem naturae habent, ut vel necessa∣ria & perpetua consensione inter se copulentur, é quorum conjunctione veritas necessaria enascitur: vel acri & perpetua naturae dissensione separentur, é quibus certo quodam modo dispositis necessaria falsitas oritur.

Contingens verum axioma est, quando sic verum est ut

aliquando possit esse falsum. ut Cicero est Consul: etsi istud axioma sit jam verum, potest tamen aliquando falsum esse.

Contingens falsum axioma est, quando sic falsum est, ut possit aliquando verum esse. Catilina est bonus: falsum axioma est, sed tamen ita falsum, ut deinceps verum existat. Videtis ergo cōtingentē & veritatem & falsi∣tatem é dspositione eorū argumentorum oriri quae sunt inter se fortuita & in utranque partem affecta.

Cum veritatem aut falsitatem contingentis enuntiati ju∣dicamus, judicium nostrum appellatur opinio •• quae de rebus praeteritis & praesentibus potest esse certa, & explorata. Vt, Cicero oravit causam Milonis: est axioma contin∣gens de re praeterita: & illius judicium est nobis cer∣tum, & comperta veritas, non ignota. Sic & axioma de praesentire habere potest certum judicium, id est, veritatem aut falsitatem omnino exploratam & mi∣nimé fluctuantem.

At opinio quae habetur de rebus futuris admodum incer∣est & vacillans. Nam etsi axioma rem futuram com∣plectens sit reipsa & sua natura verum aut falsum: tamen illius veritas sicut & falsitas, est hominibus prorsus ignota: ut, Turcarū regio igne conflagrabit. Istud axioma est reipsa verū vel falsū. Sed quia est de re futura, ideo utram in partem cadet hominibus ig∣notum est. Deus, cui omnia tempora praesentia sunt, vtrum illud axioma sit verum an falsum, intelligit.

Necessarium axioma est, quod semper verum est, nee potest esse falsum. Vt, Socrates est homo: semper verum est Socratem esse hominem, nec potest fieri ut sit falsum. Homo non est lapis: semper verum est. Quā∣do itaque ea argumenta conjunguntur, quae habent vel petpetuam & necessariam naturae cōsensionem,

vel perpetuam & acrem naturae oppositionem: effi∣citur axioma necessariae veritatis.

Axioma necessariae falsitatis est, quod semper falsum est, nec potest esse verum: ut, Homo est lapis: impossibile est ut istud axioma aliquando verum existat: unde axioma necessariae falsitatis appellatur axioma im∣possibile.

Axioma necessariae veritatis est ...Affirmatum. ...Negatum.	ut homo est ani∣mal.
ut homo non est lapis.

Illud axioma necessariae veritatis quod affirmatur, dici∣tur axioma 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive de omni.

Axioma De omni, duo in se complectitur.

• 1. Necessariam veritatem, non autem contingen∣tem.
• 2. Affirmationem, non ne∣gationem.

Ac proinde cúm natura axiomatis De omni, illis duobus vertatur, hujusmodi erit illius definitio.

Axioma De omni, est axioma necessariae veritatis & affirmatum. Nihil interest utrum simplex fuerit an compositum, generale an speciale, dummodo sit veritatis necessariae & affirmatae.

Accidit axiomati De omni, ut interdum sit sim∣plex, saepe veró compositum: frequenter gene∣rale, aliquando etiam speciale. Nam integra axio∣matis, De omni, natura comprehenditur affirmatio∣ne necessariae veritatis.

Axioma igi∣tur necessa∣riae veritatis habet tres si∣bi adjunctas affectiones & circūstan∣tias, quibus distinguitur.

• 1. Prima, est partium in axiomate ne∣cessarió dispositarum affirmatio, ex qua oritur axioma 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive de omni.
• 2. Secunda, est partium in axiomate necessarió devinctarum essentialis consensio, vnde nascitur axioma 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, sive Homogeneum.
• 3. Tertium, est partium in axiomate necessarió conjunctarum reciproca∣tio, ex qua existit axioma 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 sive Catholicum.

Quid sit axioma De omni, exposuimus: sequuntur axiomata Homogenea & Catholica.

Axioma Homogeneum est, quando partes sunt inter se es∣sentiales. Argumenta sunt inter se essentialia, vel ab∣soluté, vel quodam modo. Absoluté essentialia sunt Causa & effectum, & illa quae de causis & effectis o∣riūtur; ut integrum & membra, genus & species, de∣finitio & definitū, &c. Quodā modo essentiala sunt subjectū, & propriū adjunctum, non commune: quia propriū adjunctū quodā modo ad essentiam subjecti attinet. Illud igitur axioma, quod ex argumentis ab∣soluté, aut quodā modo inter se essentialibus cōstat, erit axioma homogeneū. ut homo est praeditus ani∣ma rationali: homo constat é corporea essentia. Ho∣mo est animal: homo est risibilis. Hic disponitur for∣ma cum formato, ut in primo exemplo: materia cū materiato, ut in secundo: genus cum specie, ut in terrio: subjectū ••um proprio adjuncto, ut in quarto. Huic axiomati opponitur illud axioma quod cōstat ex argumentis heterogeneis, discrepantibus, diversi

generis: ut si ita dicam: Dialectica est ars bené me∣tiendi. Ista argumenta non sunt inter se essentialia & homogenea, sed heterogenea & diversi generis. Homo non est bellua: Axioma hoc constat ex argu∣mentis dissentaneis, non essentialibus.

Axioma Catholicum est, quando consequens semper verum est de antecedēte, non solúm omni & per se, sed etiam reciprocé. Istud axioma complectitur in se illa duo su∣periora, sed ita ut argumenta in axiomate Catholico disposita existāt reciproca. Reciprocatio axiomatis oritur é conjunctione argumētorum inter se aequa∣liū. Argumenta sunt inter se aequalia, si sint vel aequé inter se generalia, vel aequé specialia, adeo ut alterū, altero non pateat latiús, alterum altero ne{que} supe∣rius sit neque inferius. Atque haec est significatio il∣larum vocum Catholicum sive universaliter primum: id est, cū de toto antecedente consequens primó re∣ciproce{que} enuntiatur. Homo est risibilis: consequens hujus axiomatis nō anté de re ulla dicitur, quám de homine: enuntiatur ita{que} primó de homine: deinde veró de Socrate & Platone. quod autem de toto an∣tecedente primó enuntiatur, id semper cum antece∣dente reciprocum est.

At{que} hae tres illae leg••s sunt, ad quas praecepta cujuslibet artis conformanda sunt. Adeo ut si quid in arte tradatur ab harum legum mente aversum & alienū, id vel ac∣curaté corrigendum sit, vel rejiciendum omnino & dissipandū. Videamus si placet quid eorum unaquae∣que imperet, & in arte exornandum, & ab eadem amandandum.

Lex De omni.

Lex De omni imperat ut omne artis praeceptum sit neces∣sariae veritatis. Nam si documentum aliquod sit con∣tingentis

& fortuitae veritatis, potest esse hodie ve∣rum, cras falsum: & sic falsitas in artem admittetur. At quid tandem arti cum falsis & commētitiis theo∣rematis? Quid fabro proderit hujusmodi praeceptū, cujus ductu in fabricando vehementer aberrabit? Quomodo grammaticus ex iis regulis rationem re∣cté loquendi cōsequetur, quibus ratio perperam lo∣quendi comprehenditur? Quód si per falsa & com∣mentitia praecepta id duntaxat efficitur, quod ab omni arte dissidet valdeque abhorret, si per ea nun∣quam ad finem artis pervenitur: profectó quodlibet artis praecéptum esto necessariae veritatis & perpe∣tuae: omnia contingentia & probabilia, omnia scho∣lastici ingenii commenta ab arte repellantur.

Quinetiam jubet illa prima lex De omni, ut omnia artium documenta sint affirmata, non autem nega∣ta. Nam affirmatione explicatur quid res sit: nega∣tione docetur quid res non sit. ut si ita dicam, Ho∣mo non est lapis, Homo non est arbor, Homo nō est bellua: doceo ex ista negatione quid homo non sit: quid autem homo sit, & quae illius natura haudqua∣quam demonstro. At artium praecepta naturam vel interpretari debent, & rectam expeditamque viam ostendere rerum agendarum. Praeterea affirmatio est & prior negatione, & brevior. Quare quodlibet artis theorema affirmatum esto.

Sed praecipitne lex De omni, ut omnia artis prae∣cepta sint generalia? Minimé hercle. Nihil enim in∣terest dummodo affirmatae & necessariae veritatis existant. Hîc mihi fortasse quispiam crimen inten∣det inductae falsitatis, quód putem aliqua posse in artibus explicari praecepta, quae non sunt genera∣lia: á quo libenter quaesierim, sintne ulla artium prae∣cepta

compositis axiomatis comprehensa. Si neget, proponam illi ob oculos & multas definitiones & di∣stributiones ubique omnes vinculo compositi enun∣tiati colligatas: immo ad Mathematicos dimittam, quorum plaeraque decreta composito axiomate dis∣ponuntur. Sin affirmet varia artium instituta axio∣matis compositis contineri, iterum quaero, utrum a∣xioma compositum dici debeat generale. Quód si in axioma compositum cadat, ut veré possit dici gene∣rale & speciale, Ramus in crimen violatae legis Ca∣tholici incurrit, qui docuerit illam generalis & spe∣cialis affectionem axiomati duntaxat simplici con∣venire. Distribuitur enim ab illo Axioma simplex in generale & speciale. Sed non est hercle á legis men∣te aberratum, non legis imminuta majestas. Nam in composito axiomate nulla ratio habetur senten∣tiae generaliter vel specialiter conceptae, sed con∣junctio duntaxat respicitur. In composito, inquam, non quaeritur quám laté pateat, unine an pluribus conveniat, sed illud attenditur, quomodo conjun∣ctio argumēta inter se copulet, quomodo consequē∣tem partem ex conditione antecedentis connectat, quomodo res alias ab aliis secernat, quomodo eas∣dem disjungat. Nam pro varia coniunctionis vi & facultatein componendisargumentis varia ratio ju∣dicii oritur. Quód si compositum axioma habeat si∣bi adjunctam aliquando sententiam generalem aut specialem, id hercle ex eo fit, quia in omni compo∣sito simplicia axiomata semper comprehenduntur. At simplex axioma sive separatim & per se conside∣retur, sive in composito vi conjunctionis disponatur, generalem aut specialem sententiam complectitur: non ideo tamen compositum dicetur generale aut

speciale: non magis profectó, quám domus illa dici∣tur acidi saporis, cujus pars aliqua acido sapore im∣buta est: immo compositum axioma non magis dice∣tur generale, quám dicetur aut integra oratio esse pluralis numeri, cujus pars aliqua numerū pluralem adsignificat: aut syllogismo veritas & falsitas conve∣nire, quia axiomata, ex quibus cōficitur syllogismus, sunt vera aut falsa. Ac proinde utrum sentētia gene∣raliter an specialiter cōcipiatur, id minimé in axio∣mate composito spectatur. Si hoc modo enuntietur, Homo est rationalis, quia simplex axioma est, illico cōsideratur, sitne hujus enūtiati sentētia generatim de omni, an speciatim de parte intelligenda. At si ita argumētorū dispositio informetur, Omnis homo est rationalis aut irrationalis, non attenditur utrū affe∣ctiones istae omni homini sint attribuēdae generatim, sed quasi cōcessum sit & positū, earū unā in omnē ho∣minē cadere, in hoc disjūcto axiomate dūtaxat con∣sideratur utra illarū homini cōveniat. Sic in cōnexo isto, Si omnis arbor est leo, omnis arbor est quadru∣pes, id solūmodo cogitatur, utrū consequēs necessa∣rió, an contingēter ex antecedentis conditione de∣pēdet, utrū nempesi conditio ista admittatur, arborē esse leonē, ideo sequatur arborē esse quadrupedem: non autē an omni arbori conveniat esse leonem aut quadrupedem. Aliquis homo est doctus & bonus. In copulato hoc, tāquam in confesso sit doctrinā & bo∣nitatē quibusdā tantumodo hominibus competere, judicatur utrū doctrina & bonitas in aliquos possint conjunctim cadere. Quanquam formosus est tamen improbus est: hîc consideratio adhibetur, non quot homines formosi sint & tamen improbi, unusne an plures, an omnes, sed utrū sit legitima partiū in dis∣creto

compositarū distinctio. Quocirca etsi affectio illa sententiae generaliter & specialiter animo con∣ceptae quodammodo adjuncta axiomati composito videatur, quia vinculo conjunctionis simplicia axio∣mata in composito devinciuntur, tamen illius consi∣deratio est propria simplici enuntiato & germana, nec fieri potest ad compositum ut aliquando trans∣fundatur. Agé igitur, ut instituta nobis quaestio dis∣ceptetur, si composito axiomati haudquaquam con∣venire possit, ut generale vel speciale dicatur, & ta∣men plurima in artibus praecepta sint ad composi∣tam dispositionem conjunctionis vinculo revocata: profectó artium documenta, quae minimé genera∣lia sint, esse plurima consequetur. Sed ecce non mo∣dó composita argumentorum dispositio generalem praeceptorum vim videtur impedisse, sed rerum qua∣rundam in arte descriptarum ratio eandem omni∣no peremisse. Quid in Astronomiae descriptione res illae singulares & species equidem specialissi∣mae? Saturnus, Jupiter, Mars, Sol, &c. utrum si ho∣rum syderum natura axiomate simplici comprehen∣datur, existet axioma generale? Opinor refragabe∣re. Nam antecedentem generalis enuntiati partem oportet esse ad res multas communiter attinen∣tem. At si earum stellarum ulla definiatur, fieri non potest quin tale axioma efficiatur cujus pars ante∣cedens sit quiddam singulare & proprium. Itaque pro rerum earum ratione, quae sunt artium praecep∣tis devinciendae, theoremata generalem senten∣tiam vel uni propriam ferre possunt. Praeterea, ut concedatur praecepta axiomate proprio compre∣hensa esse é finibus artium repellenda, tamen ar∣tium documenta esse idcirco generali enuntiato

disponenda, minime é Rami disciplina sequeretur. Quis enim non videt naturam axiomatis De omni anté explicari generatim; quám illa simplicis & cō∣positi axiomatis tractatio sit specialiter instituta. In quo legem Catholici turpiter violasset, si omnia De omni axiomata generalem simplicis enuntiati sen∣tentiam pronuntiarent. Verumenimvero non modó in simplicia, sed etiam in composita axiomata cadit, ut De omni sint & appellentur. Nam si Ramo credi∣mus, De omni est axioma veritatis necessariae & af∣firmatae. At multa composita affirmationem neces∣sariae veritatis complectuntur. Multa igitur compo∣sita axiomata erunt De omni. Atque hinc est quod tres illae leges De omni, De Homogeneis, De Catholicis sint ante simplicis & compositi axiomatis tractatio∣nem generaliter explicatae: quia nempe ut doctrina axiomatis necessarii, sic hercle adjunctae necessarii enuntiati circumstantiae ad simplicia & composita sunt diffusae communiter. Quamobrem ut proposi∣ta controversia terminetur, hisce adductus rationi∣bus illud lege De omni neutiquam praecipi conten∣do, ut omnia artium praecepta generali axiomate comprehendantur.

De lege Homogenii.

Lex Homogenii est lex justitiae, & imperat ut quod∣libet praeceptum sit quasi essentiale membrum il∣lius artis, in qua traditur. Erit veró germanum ar∣tis membrum, si vim & naturam materiae in arte comprehensae interpretetur. ut materia artis Geo∣metricae est magnitudo: materia Arithmeticae, nu∣merus: materia Dialecticae ratio naturalis. Quae ita∣que praecepta naturam magnitudinis accuraté cō∣plectuntur,

ea erunt homogenea artis Geometricae membra: quae numeri affectiones exponūt enuclea∣té, ea sunt membra corporis Arithmetici: quae ratio∣nis vim & multiplicem facultatem vel definitione comprehēdunt vel partitione distinguunt, ea erunt propria membra artis Dialecticae. Contrá veró, quae praecepta ita informata sunt, ut materiam arti subje∣ctam minimé interpretentur, & explicent, ea sunt heterogenea & aliena membra. Ita{que} categoria sub∣stantiae, categoria quantitatis & qualitatis non sunt germana artis Logicae membra, quia nullam vim, nullam partem humanae rationis aliquo praecepto complectuntur. Videtis ut ista lex unicuique arti id solummodo tribuat quod suum est. Res grammati∣cas dimittit ad grammaticam, Logicas ad Logicam, Arithmeticas ad Arithmeticam, Geometricas ad Geometriam, Physicas ad Physiologiam, Ethicas ad Ethicam disciplinam: ut nempe unumquod{que} in sua & propria arte explicetur & describatur. Perinde fa∣cit lex Homogenii, ac prudens pictor. ut enim hic in conformandis picturis unicuique eam formam & membra attribuit, quae in exemplari deprehendun∣tur, nimirum homini humanam formam & membra, belluae belluinā effigiem & partes, arbori arboream speciem & distinctam ramis: sic illa lex artem ab ar∣te distinguit, unicuique arti suam quandam & pro∣priam effigiem, sua & germana membra tribuendo. Sed enim permisce, fi placet, Geometrica praecepta Arithmeticis; Geometricis Physica & Ethica, & haec omnia conjunctim in Logicis explicentur: vide quanta sit futura cónfusio artis & perturbatio: in∣tuere ortam é confusione ista obscuritatem: ecce magnitudinem artis plus aequo excedentem: at re∣mittatur

suam ad artem unaquaeque res, Geometri∣ca ad Geometriam, Physica ad Physicam, Ethica ad Ethicam, & Logica ad Logicam: profectò sub∣lata ista praeceptorum confusione, artem duplici utilitate ornabis; una perspicuitatis, altera brevita∣tis. Perspicuitas & facilis rerum in arte comprehen∣sarum intelligentia efflorescit, cúm perturbata re∣rum discrepantium coacervatio tollitur. Brevitas e∣tiam in artem inducetur, si id solummodo in arte describatur quod arti cognatum est & essentiale.

De lege Catholici.

Lex Catholici est lex sapientiae, & praecipit ut quod∣libet artis documentum sit reciprocum. Quod her∣cle fiet, si ea argumenta conjunguntur, quae sunt in∣ter se aequalia & paria: jubet itaque ut generalia cum generalibus, specialia cum specialibus conjun∣gantur. Quód si generalia cum specialibus conjun∣cta aliquando fuerint, & sic res inaequalitate qua∣dam dispares copulentur, duo gravia sophismata ad∣mittentur; unum, inanissimae tautologiae: alterum, egregiae falsitatis. Sophistica tautologia admittitur, cúm generalia á generalibus sejuncta detruduntur ad specialia, & cum iis simul explicantur identidem repetita. Falsitas autem contrahitur, cúm specia∣lia á specialibus abrepta transmittuntur ad gene∣ralia & cum illis conjuncta describuntur. Esse si∣mul natura convenit specialiter relatis: ac proin∣de si ita enuntiem, omnia dissentanea sunt simul natura, efficitur falsum praeceptum.

CAP. IIII. De Axiomate simplici.

AXioma est simplex vel compositum. Quaelibet dispo∣sitio argumenti cum argumēto vel verbi vincu∣lo perficitur, & dicitur simplex: vel conjunctionis vinculo efficitur, & est composita dispositio.

Simplex axioma est, quod verbi vinculo continetur. In quocun{que} axiomate argumenta vinculo verbi con∣nectuntur illud appellatur simplex axioma. Hinc ex affirmatione verbi, affirmatur simplex: negato verbo, nega∣tur simplex.

Dictum est axioma esse dispositionem argumenti cum argumento. Explicandum itaque jam est, quae tandē argumēta in axiomate simplici disponantur.

In axiomate simplici dis∣poni possunt

• Causa cum effecto.
• Subjectum cum Adjuncto.
• Dissentaneum cum Dissentaneo.
• Contracta comparatio.
• Conjugatum cum Conjugato.
• Notatio cum nomine.
• Membrum cum Integro.
• Genus cum Specie.
• Definitio cum Definito.
• Testimonium.

Omnia ita{que} argumenta conjungi possunt & dis∣poni in axiomate simplici,

Exceptis Plenis cōpara∣tionibus. Distributioni∣bus.

Nam plenae cōpara∣tiones, & distribu∣tiones non possunt disponi absque vin∣culo conjunctionis.

Consentanea disponi debent affirmaté, diffentanea nega∣té in simplici axiomate.

Simplex axioma est generale aut speciale. Sententia argumentorum in simplici axiomate dispositorum vel generatim de omnibus concipitur, vel speciatim de uno aut pluribus uno intelligitur. Infinita & vaga intelligentia nulla est.

Generale axioma est quando commune consequens gene∣raliter attribuitur communi antecedenti.

Vt simplex axioma efficiatur generale, tria requiruntur.

• 1. Vt antecedens sit quiddam commune rebus pluribus.
• 2. Vt consequens sit commune rebus pluribus.
• 3. Vt consequens generaliter antecedenti attribuatur, id est, toti antecedenti & om∣nibus sub antecedēte com∣prehensis.

Homo est animal: est axioma generale. Nam an∣tecedēs (nempe homo) communiter attinet ad So∣cratem, Platonem & singulos praeterea homines. Consequēs etiam (nempe animal) est quiddam plu∣ribus commune: postremó consequens (animal) ge∣neraliter omni homini attribuitur, non autem intel∣ligitur de hoc homine aut illo, aut de aliquibus so∣lummodo.

Homo est doctus. Antecedens est commune mul∣tis: & cōsequens est multis commune: attamen non est axioma generale: quia consequens (Doctus) ge∣neraliter omni homini non attribuitur, sed de qui∣busdam duntaxat intelligitur.

Dictū est de contradictione: esse videlicet contra∣dictionē quādo idem axioma affirmatur & negatur. Hîc exponendum est quam vim cōtradictio habeat in axiomatis generalibus: deinde quae sit illius vis

in specialibus declarandum est.

Quam vim habet contradictio in generalibus.

Generalia axiomata sunt vel

• Veritatis necessariae.
• Veritatis fortuitae & contingentis.

Contradictio hanc habet vim in generalibus ne∣cessariis, ut dividat verum á falso, id est, ut unam par∣tem efficiat veram, alteram semper falsam, ut:

• Omnis homo est animal.
• Nullus homo est animal.
  • Prior pars contradi∣ctionis verissima est: Altera falsissima.

At in generalibus cōtingentibus contradictionis pars utraque potest esse falsa; adeo ut in his contra∣dictio non dividat verum á falso, sed utran{que} partem efficiat falsam.

• Omnis homo est doctus.
• Nullus homo est doctus.
  • utraque pars contradi∣ctionis est falsissima.

Similiter contradictionis partes ambae possunt esse falsae in iis axiomatis, in quibus cōsequens spe∣ciale absurdissimé enuntiatur de generali. ut:

• Omne animal est rationale.
• Nullum animal est rationale.
  • utra{que} pars falsa est.

Speciale axioma est, quando consequens non omni ante∣cedenti attribuitur. Consequens dicitur attribui non omni & toti antecedenti, quando vel uni duntaxat parti antecedentis attribuitur vel, pluribus uno, non tamen omnibus sub antecedente cōprehensis. Nam si consequens attribuatur omnibus partibus sub an∣tecedente comprehensis, efficitur generale axioma non speciale.

Contradictio in axiomatis specialibus, Id est, particu∣laribus & propriis, hanc habet vim: ut, Semper divi∣dat verum á falso, id est, unam partem semper veram efficiat, alteram semper falsam.

Speciale axioma est particulare vel proprium. Senten∣tia animo nostro concepta specialiter, vel intelli∣gitur de multis, aut uno particulariter absque desig∣natione certae speciei: vel de uno aut pluribus singu∣laribus, qui tanquam digito designantur & notātur.

Particulare axioma est, quando consequens commune attribuitur antecedenti particulariter.

Vt axioma efficiatur particu∣lare oportet ut consequens,

• 1. Commune sit multis.
• 2. Particulariter attribuatur an∣tecedenti.

Consequens particulariter antecedenti attribui∣tur, quando non omnibus sed aliquibus solummodo antecedentis partibus sic attribuitur, ut earum nul∣lam designet nominatim & definiat; immo conse∣quens etiam illud particulariter dicetur attribui, quando vel uni antecedentis parti sic attribuitur, ut eam non singillatim notet & demonstret, sed quasi incertam relinquat: ut,

• Aliquis homo est doctus.
• Aliquae voluptates sunt bonae.
  • Hîc hominem esse doctum affirmo, sed quis sit non definio. Item aliquas volup∣tates esse bonasdo∣ceo, sed quaenā sint bonae nominatim non designo.

Particulari axiomati generaliter contradicitur. Si par∣ticulare

axioma affirmetur, ejus contradictio erit axioma generaliter negatum: ut,

Aliquis homo est doctus. Nullus homo est doctus.

Si particulare axioma negetur, ejus contradictio erit axioma generaliter affirmatum: ut

Aliquis dolor non est fugiendus. Omnis dolor est fugiendus.

Particulari axiomati per alterum particulare non contradicitur: ut,

Alquis homo est Geometra. Aliquis homo non est Geometra.

Hîc nulla est contradictio: Nam contradictio est, quando idem consequens affirmatur & negatur de eodem antecedente. At in horum axiomatum con∣tradictione, Geometra affirmatur de uno homine, putá Euclide: & negatur de altero homine, putá Thersite. Vnde fit ut utraque contradictionis pars sit vera: verum enim est aliquem hominem esse Geometram, ut Euclidem: & aliquem non esse Geo∣metram, ut Thersitem. At in Logicis portentum est, ut utraque conradictionis pars sit vera. Quare hujusmodi contradictionis species, repellatur om∣nino & dissipetur. Immo partitio est, non contradi∣ctio; ut si quis hominem partiri velit, poterit hujus∣modi partitionem informare.

Hominum

• Aliqui sunt Geometrae.
• Aliqui non sunt Geometrae.

Proprium axioma est, quando consequens antecedenti proprio attribuitur: Id est quando consequens attri∣buitur illi antecedenti, quod singularem rem sive speciem specialissimam nominatim designat. ut,

Socrates est doctus. Sol est planeta lucidissimus.

Hîc non solum hominem esse doctum affirmo, sed quis homo sit doctus ostendo, nempe Socrates: Item quis planeta sit lucidissimus nominatim in hoc axio∣mate definio & judico.

In antecedente itaque axiomatis proprii est desig∣natio certae rei, & notatio speciei specialissimae. Ni∣hil interest utrum consequens pluribus, an uni hîc attribuatur, dummodo res illae plures nominatim definiantur & sint species specialissimae.

CAP. V. De Axiomate copulato.

COmpositum axioma est, quod vinculo conjunctionis continetur. Duo sunt vincula, quibus argumenta in axiomate connectuntur, verbum & conjunctio. ut illa axiomata dicuntur simplicia, quorum argu∣menta vinculo verbi continentur: sic illa dicentur composita, quorum argumenta conjunctionis vin∣culo colligantur.

Affirmata conjunctione affirmatur compositum ut, Si do∣ctus est, studuit.

Negata conjunctione negatur compositum. ut, Non si doctus est, studuit.

Contradictio in omnibus compositis hanc habet vim, ut pars altera contradictionis sit semper vera, altera semper fal∣sa: ut,

• Plato est doctus aut indoctus.
• Non Plato est doctus aut indoctus.
  • Haec vera.
  • Haec falsa.

Compositum est congregativum aut segregativum. Ista partitio facta est pro natura conjunctionis. Nam

conjunctio vel res inter se congregat, vel argumen∣ta ab argumentis segregat.

Congregativum axioma est aut. ...Copulatum. ...Connexum.

Cōgregativa cō∣junctio vel argu∣mentum cum ar∣gumēto absoluté & abs{que} ulla con∣ditione copulat: vel consequens argumētum cum antecedēte con∣nectit ex condi∣tione.

Consentanea argumenta enunciantur in congregativo affirmaté: dissentanea vero negaté.

Copulatum axioma est, cujus conjunctio est copulativa. Conjunctiones copulativae sunt, & qué, ac, atque, itemque. Quando argumenta inter se copulantur, aliqua harum conjunctionum, erit axioma copula∣tum.

Caesar est fortis & eloquens, cujus negatio & con∣tradictio est hujusmodi; Caesar non fortis est & elo∣quens.

Veritas copulati axiomatis pendet ex omnium partium veritate. Nam si pars una copulati fuerit falsa, integrum copulatum erit falsum. ut,

Catilina est doctus, fortis, & Atheniensis. Verum est, Catilinam esse & doctum & fortem: sed falsum est, esse eum Atheniensem. Itaque totum copulatum est falsum, quia una pars existit falsa.

Socrates est doctus, justus, prudens, & liberalis. Copulatum istud est verum, quia omnes hae partes sunt verae de Socrate.

Adaxioma copulatum pertinent varia axiomata, quo∣rum argumenta vel qualitatis vel quantitatis relatione co∣pulantur. Nam relatio obtinet vim conjunctionis co∣pulativae.

• Qualis, talis.
• Quantus, tantus.
• Tot, quot.
• Idem, quod.
• Vt, sic.
  • Quale sopor fessis in grami∣ne, tale tuum carmen est.
  • Quanta est magnitudo Ro∣mae, tanta est magnitudo Athenarum.
  • Quot homines, tot sunt sen∣tentiae.
  • Quae Pompeii mens est, ea∣dem est Ciceronis.
  • Vt aurum in igne, sic amici∣tia in adversis probatur.

Affirmata relatione affirmantur hujusmodi axio∣mata: negata negantur: quia relatio vim conjuncti∣onis copulativae habet.

Quot homines, tot sententiae, cujus negatio & contradictio est hujusmodi;

Non quot homines tot sententiae sunt.

In copulata itaque plenae comparationes parium & similium: quin & illae distributiones quae conjun∣ctionem copulativam habent, disponuntur.

CAP. VI. De axiomate connexo.

COnnexum axioma est, cujus conjunctio est con∣nexiva.

Conjunctio connexi∣va dicitur, quae con∣ditionem notat, ut,

• Si.
• Sin.
• Nisi.

Si Cicero sit eloquens, eloquenter causam dicit: cujus negatio & contradictio haec est:

Non si Cicero sit eloquens, eloquenter causam dicit.

Affirmata contradictionis pars significat, si antecedens sit, ideo & consequentem partem esse. Nam consequens cum antecedente connectitur ex quadam conditione.

Negata contradictionis pars docet, etsi sit antecedens, non ideo tamen esse consequens, ut, etsi Cicero sit eloquens, non tamen sequitur, causam ab eo eloquenter dici.

Videtis in connexo axiomate consequētem sem∣per ex antecedentis conditione dependere. Ac pro∣inde pro ratione & vi connexionis ipsum connexum erit necessariae aut fortuitae veritatis.

Si connexio argumentorum sit necessaria, connexum erit necessariae veritatis. ut, si Plato sit canis, Plato latrare potest. Hic consequens necessarió connectitur cum antecedente. Potest (ut videtis) esse necessaria co∣rum argumentorum connexio, quae per se & extra connexionem considerata, sunt falsissima & valde repugnantia. ut Plato sit latrans, fieri non potest: attamen si Plato sit canis, sequetur ex ista conditio∣ne Platonem posse latrare: quia connexio latratus cum cane est necessaria.

Quare necessitas connexi non est aestimanda é necessitate ipsarum rerum, sed ex necessaria rerum aliarum cum aliis connexione.

Si connexio rerum in axiomate connexo fuerit contin∣gens, connexum erit contingentis veritatis. ut, Si Cicero fuerit in Graecia, locutus est Graecé. Esse in Graecia, & Graecé loqui, non habent necessariam, sed fortui∣tam connexionem. Potest enim fieri ut quis in Grae∣cia versetur, non tamen loquatur Graecé.

Ad axioma connexum pertinent illa axiomata, in quibus est relatio aut

• Temporis,
• Consequentiae.

Cúm prudens ad remp. accedit, tum herclé erit respub. praeclaré gubernata. Ista temporis relatio inter cū & tum, obtinet vim conjunctionis cōnexivae.

Quia Brutus interemit Caesarem, ideo-Brutus est laudandus. Consequentiae relatio inter quia & ideo, est instar connexivae conjunctionis.

CAP. VII. De Axiomate discreto.

Axioma segre∣gativum est ...Discretum. ...Disjunctum.

Nam conjunctio segre∣gativa argumenta ab argumentis vel levi∣ter secernit, vel ve∣hementer disjun∣git.

Discretum est, cujus conjunctio est Discretiva.

Discretivae conjunctiones sunt hae.

• Quanquam.
• Tamen.
• Non.
• Sed.
• Tam.
• Quám.

Quanquam est bonus, tamen est indoctus: cujus negatio & contradictio est haec; Non quanquam est bonus, tamen est indoctus.

Discretum judicatur esse verum & legitimum, si partes in discreto dispositae & verae fuerint, & sua natura discre∣tae. Nam secernere res illas quae sunt natura conjun∣ctae, ridiculum est. ut:

Quanquam Socrates est homo, tamē est animal.

Homo & Animal sunt res naturâ conjunctae: ita∣que

ex illis discretis ineptum & ridiculum discre∣tum efficitur.

In Discreto axiomate Diversa praecipué dispo∣nuntur.

CAP. VIII. De Axiomate disjuncto.

DIsjunctum axioma est, cujus conjunctio est Disjun∣ctiva.

Conjunctiones disjunctivae sunt

• Aut.
• Vel.
• An.

Brutus est sanus aut aeger: cujus negatio & con∣tradictio est,

Non Brutus sanus est aut aeger.

Affirmata contradictionis pars significat unicum solum∣modó é disjunctis esse verum, Non autem utrunque: sed utrum é disjunctis verum fuerit, id non indicatur. ut sine dubio homo aut sanus jam est, aut aeger.

Negata contradictionis pars significat, é disjunctis neu∣trum esse necessarió verum. ut, tanquam fieri posset ut homo neque sanus esset, neque aeger.

Disjunctum axi∣oma quando{que} est

• Necessariae veritatis.
• Fortuitae veritatis.

Disjunctum est necessariae veritatis si disjunctio partium in axiomate dispositarum fuerit necessaria. Partium disjun∣ctiotum est necessaria, cúm partes disjuncti axiomatis sint talia opposita, quae nullum medium habent. Disjunctio parti∣um esse potest necessaria, tametsi partes ipsae separatim posi∣tae existant contingentes: ut:

Plato est doctus, aut non doctus. Istud axioma est necessariae veritatis, quia est disjunctio illarum re∣rum, quae sine medio inter se opponuntur. Verunta∣men

Plato est doctus, Plato est indoctus, sunt con∣tingentia axiomata.

Disjunctum est fortuitae veritatis, si partium disjunctio fuerit probabilis duntaxat & contingens. ut:

Aut studet, aut dormit.

Distinctio harum partium est contingens. fierie∣nim potest, ut quis nec studeat, nec dormiat, sed quippiam aliud agat.

In disjuncto axiomate illa argumenta, quae appel∣lantur opposita, disponuntur: opposita medio caren∣tia, efficiunt necessarium disjunctum: opposita veró medium habentia disjunctum efficiunt contingen∣tis veritatis.

Hactenus de axiomate expositum est: cujus prae∣cepta ad eas res judicandas sunt informata, quae sua natura perspicuae existunt & illustres. Immó omnes illae quaestiones, quibus responderi nequit ita vel non, judicio axiomatico explicantur & cognoscuntur, ut, Quot partes sunt? Quid est? Quamobrem est? Quando venit? Qualis est? Quorsum efficitur? & caeterae quaesti∣ones propemodū infinitae judicio enuntiati judican∣tur. Nam quamprimúm respondetur id quod quaeri∣tur, animus interrogantis acquieseit, nec quicquam vlteriús quaerit. At veró quaestiones illae, quibusrespō∣deri potest ita aut non, ad syllogismi tribunal trans∣mittuntur, ut ex legibus syllogismi judicentur. Ve∣rumenim veró judicium enuntiati est non solúm re∣liquo omni judicio prius, sed etiam reliqui judicii fundamentū. Prius esse ex eo colligitur, quód nihil syllogismo aut methodo disponi possit, nisi praecesse∣rit dispositio argumenti cum argumento in axioma∣te.judicium axiomaticum esse fundamentum reli∣qui judicii in syllogismo inde potest intelligi: quód

nempe Quaestio Syllogistica nunquam satis judica∣ta & illustrata videatur, nisi propositio & assumptio, in quibus tota vis & causa continetur illustrandae quaestionis, eam in se lucem & naturae claritatem obtineant, ut ipsa clariore explicatione haudqua∣quam indigeant. Nam si vel utraque, vel earum alte∣ra dubia fuerit & obscura, statim & judicandae & cō∣firmandae opera datur, nec ullus erit texendi Syllo∣gismi finis, priusquám utraque pars antecedentis sit per se & suo lumine clara satis & illustris.

Videtis jam quae judicio axiomatico judicentur. Res omnes manifestae veritatis aut falsitatis, omnia artium praecepta quae absque Syllogismo explican∣tur & tractantur, subeunt enunciati judicium. Ac proinde dicere nullum esse axiomaticum judici∣um perinde est, ac si quis dicat, magnam esse in re∣bus omnibus obscuritatem, nihil veró per se sua∣que natura clarum esse & illustre: adeó ut propter incertam dubiamque naturam quaelibet res sit Syl∣logistico judicio convincenda: quod herclé á veri∣tate est alienissimum.

CAP. IX. De Syllogismo & ejus partibus.

DIanoia est, cúm aliud axioma ex alio deducitur, In Axiomate dispositio argumēti cum argumento sic informatur, ut aliud ex alio neutiquam deduca∣tur. At veró Dianoia certam dispositionem institu∣it, sed profectó talem, ut illius dispositionis vi axio∣ma ex axiomate deducat. Intuere in Syllogismo dispositionem quaestionis cum argumento tertio: intelliges statim aliud axioma deduci ex alio. As∣sumptio

semper é propositione vel deducitur inte∣gra, ut in omni Syllogismo composito apparet: vel principē sui partem é propositione assumit, nempe argumentū tertium, quod in simplici syllogismo ad antecedentem quaestionis partem accommodatur. Consequens pa••s syllogismi sive Conclusio, semper é propositione & assumptione colligitur ac deduci∣tur. Nam dispositio quaestionis cum argumento ter∣tio instructa legitimé, facit ut necessitate quadam conclusio ex antecedente syllogismi deducatur & procreetur. At{que} ob hanc praecipué causam Syllogis∣mus appellatur Dianoia. Sic etiam in Methodo est deductio axiomatis ex axiomate. Nam methodus é generalissimis deducit subalterna: é subalternis spe∣cialissima: ex universis rité dispositis accuratissimi ordinis elegantiam. Deductionem istam axiomatis ex axiomate obscurior & incertior rerum natura, & primó peperit, & deinceps aluit. Nam si res universae illam in se claritatem naturae complecterentur, qua per se & abs{que} alio illustres manifestae{que} esse potuis∣sent: nunquam deductione axiomatis ex axiomate ad illustrandam earum naturam opus esset. Iam ve∣ró cúm res plurimae enuntiatis comprehensae dubi∣am, & incertam & confusam obtineant naturam: idcirco deductio axiomatis ex axiomate adhibetur, ut illarum illustratio inde deducatur.

Dianoia est syllogismus vel methodus. Cúm mens ad∣hibito rationis discursu axioma ex axiomate dedu∣cit, deducit herclé vel consequentiam & conclusio∣nem é syllogismi antecedente, vel rerum variarum ordinem é dispositione Methodica.

Syllogismus est Dianoia, qua quaestio cum argumento ita disponitur, ut posito antecedente necessarió conclu∣datur.

Syllogismus idcirco dicitur esse Dianoia quia alterum axioma ex altero deducit, nempe é propo∣sitione assumptionem, ex illa utraque legitimé dis∣posita conclusionem. Sed syllogismi Dianoia ejus∣modi est, quae dispositionem dubiae quaestionis cum tertio aliquo argumento ad hunc finem instituit, ut antecedente parte syllogismi posita conclusio ex necessitate consequatur.

In Syllogismi definitio∣ne duo consideran da sunt.

• 1. Dispositio quaestionis cū argumento tertio.
• 2. Necessitas conclusionis sive consequentiae orta ex illa dispositione.

1. Dispositio quaestionis cum argumento tertio est quasi fabrica aliqua, in qua conformanda versatur Syllogismus. Nam ut axioma disponit argumentum cum argumento, & methodus varias res pro clarita∣te naturae suae digerit: sic hercle tota Syllogismi ra∣tio in eo posita est, ut quaestionem cum tertio argu∣mento disponat. Hinc est quod singulae de Syllogis∣mo regulae quandam rationem quaestionis cum ar∣gumento disponendae complectantur. Si quaeritur ergo quaenam res Syllogismo disponantur, respon∣dendum est quaestionem cum argumento duntaxat in Syllogismo disponi. Sic in syllogismo simplici pars una quaestionis disponitur in propositione cum ar∣gumento, pars altera in assumptione cum argumen∣to conjungitur. Sic in composito Syllogismo integra quaestio cum argumento disponitur in propositione. Quare in omnibus Syllogismis quaestio disponitur cum argumento. Hîc quid quaestio sit, & quid argu∣mentum tertium, explicandum est.

Quaestio nihil aliud est quám axioma dubium. Ax∣ioma

aliud est manifestae veritatis aut manifestae falsitatis: aliud ita dubium & obscurum, ut utrum existat verum an falsum ignoremus. Illud quod est per se & sua natura manifestum praeceptis axioma∣ticis judicatur. Hoc veró, cujus nec veritas patet, nec falsitas elucet, est syllogismi legibus disceptandum. Nam cúm minimé compertum habemus sitne axi∣oma illud, quod proponitur, verum an falsum, statim quaestio efficitur, quae syllogismo est dijudicanda. Hîc illud notandum est, quod supra admonui, non omnem quaestionem syllogismo concludi, sed eam duntaxat, quae dubia est, & cui responderi potest Ita vel Non. Quaestio, quia est axioma, constat é du∣obus argumentis, antecedente & consequente: quorum utrunque disponendum est cum tertio ar∣gumenio.

Tertium argumentum est, quod cum partibus quaestionis disponitur ad eam concludendam & illustrandam. Dicitur veró Tertium respectu duorum argumentorum ex quibus constat quaestio. Nam cúm duo in quaestione sint argumenta, antecedens & consequens, illud quod ad quaestionem probandam adhibetur erit numero tertium. Quare cúm nihil ullo in Syllogis∣mo aliud sit praeter quaestionem & argumentum ter∣tium: profectó quilibet Syllogismus é tribus solum∣modo argumentis constabit, quorum duo quaestio∣nis sunt, & tertium, quo concluditur & illustratur quaestio. Vnde fit esse eum fallacem & sophisticum Syllogismum, in quem argumenta tribus plura ir∣repserint. Tertium istud argumentum per inven∣tionis praecepta excogitatur. Cúm itaque incide∣rit quaestio per Syllogismum concludenda, argu∣mentum autem ad concludendam quaestionem ig∣noretur:

utraque pars quaestionis expendenda est, & inquirendum illico quae sit hujus vel illius partis causa, quod effectum, subjectum, adjunctum, dissen∣taneum, &c. ut in hac quaestione: Rullus est popula∣ris: si argumentum tertium ad illam explicandam & illustrandam desideras, primam quaestionis par∣tem attende, & perquire quae sit Rulli causa, quod effectum Rulli, quod subjectum, quae adjuncta, &c. Deinde secundam quaestionis partem assume, & per∣vestiga quae sit causa popularitatis, quae effecta, quae subjecta & adjuncta, quae dissentanea & comparata, &c. Ex hujusmodi indagatione sine dubio argumen∣tum aliquod occurret, cujus vi quaestio confirmetur.

Tertium argumentum est quasi honorarius quidam arbiter ad judicandum quemadmodum partes quae∣stionis inter se consentiant vel dissentiant. Nam plané dubium est utrúm consequens quaestionis cō∣sentiat cum antecedente, an ab eodem dissentiat. Argumentum tertium cum utraque quaestionis par∣te dispositum velut honorarius (ut dixi) arbiter i∣stam ambiguitatem disceptat & tollit. Nam si ipsum argumentum tertium ita sit ad partes quaestionis affectum, ut cum utraque quaestionis parte consen∣tiat, tum ipsae partes quaestionis inter se conveni∣unt, & consequens de antecedente affirmando e∣nuntiatur. At veró si argumētum tertium cum quae∣stionis parte altera consentiat, ab altera veró dis∣sentiat: tum inter illas positae quaestionis partes ex∣istit dissensio, & consequens de antecedente ne∣gando enunciatur. Praetereá argumentum terti∣um est quasi lumen quoddam ad illustrandam quae∣stionem. Nam cúm quaestio sit dubia & obscura in sese, annon necesse est, si illius sententiam asse∣qui

volumus, ut cognitionem illius & intelligentiam ex alio deducamus? At lumine argumenti tertii, ca∣ligo illa & obscuritas propositae quaestionis sic dis∣pellitur & profligatur, ut non jam dubia & obscura quaestio, sed perspicua admodum & illustris senten∣tia appareat.

De necessitate Syllogisticae consequentiae.

Syllogismus dispositionem quaestionis cum argu∣mento instituit. Illa vis est hujus dispositionis, ut si legitimé instructa fuerit, necessitatem pariat conse∣quentiae sive conclusionis. Conclusio itaque ex ne∣cessitate quadam infertur: sed ista conclusionis ne∣cessitas non dependet ex necessitate rerum syllogis∣mo dispositarum, sed oritur ex necessaria dispositio∣ne quaestionis cum argumento tertio in propositio∣ne & assumptione. Dispositio quaestionis cum argu∣mento dicitur legitima & necessaria, si ad descriptas syllogismi regulas sit accommodaté instituta. Nam praecepta syllogismi non tradunt lubricam & incon∣stantem dispositionem, sed perpetuó certam & nun∣quam fallentem. Illa dispositio fallax est & incon∣stans, quando utraque pars antecedentis vera est; & tamen conclusio falsa: vt,

Omnis equus est animal. Omnis homo est animal. Omnis igitur homo est equus.

Videtis in illo Syllogismo veram esse & proposi∣tionem & assumptionem. Nam verum est omnem e∣quum esse animal, & omnem hominem esse animal similiter verum est. Attamen falsissimum est omnem hominem esse equum, id quod in conclusione poni∣tur. Quare dispositio illa, ex qua conclusio haec de∣ducta

est, lubrica existit & captiosa. Nam si dispositio sit constans ac legitima, fieri nequit ut conclusio fal∣sitatē complectatur quādiu utra{que} pars anteceden∣tis vera extiterit. At fieri potest ut cōclusio sit veris∣sima etsi utraque antecedentis pars sit falsissima: ut,

• Omnis lapis est animal.
• Omnis homo est lapis.
• Omnis igitur homo est animal.
  • Vtra{que} pars ante∣cedētis est insignē cōplexa falsitatē: & tamē conclusio est verissima. Hoc hercle fit propter singularē legitimae dispositionis vim.

• Omnis aqua est arbor.
• Socrates est aqua.
• Socrates ita{que} est arbor.
  • Conclusio istius syllogis∣mi etsi sit falsissima si rē ipsam spectemus, tamen ex illa dispositione con∣sequitur necessarió, nec potest negari: quia dis∣positio quaestionis cum argumento est legitima & constantissima.

• Homo est animal.
• Socrates est animal.
• Socrates igitur est homo.
  • Hujus syllogismi cōple∣xio etsi veram sentēti∣am complectitur, tamē negari potest, quia dis∣positio quaestionis cum argumento est incon∣stans. Nam ex tali dis∣positione potest res fal∣sa concludi, etsi utra{que} pars antecedentis sit vera: ut,

• Bellua est animal.
• Plato est animal.
• Ergo Plato est bellua.
  • Vera existit utraque pars Antecedentis: falsa ta∣men est conclusio. Ergo I∣sta dispositio est fallax.

Hinc colligimus, si conclusio falsam sententiam complectatur cúm utra{que} pars antecedētis sit vera, id esse certissimum judicium inconstātis & captiosae dispositionis, qualem Syllogismus repudiat omnino & rejicit. At legitima dispositio ad syllogismi regulas conformata eam vim habet ut ex antecedente vero semper rem veram concludat, saepe etiam ex utra{que} antecedentis parte falsa veram conclusionis senten∣tiam efficiat:immo eam vim habet quae te fateri co∣get Socratem esse arborem, si utranque anteceden∣tis partem concesseris.

Oritur (ut videtis) conclusionis necessitas é ne∣cessaria quaestionis cum argumento dispositione. Dispositio existit necessaria & legitima, si sit ad re∣gulas Syllogismi conformata.

Dispositio quaestionis ad hunc finem cum argu∣mento instituitur, ut Consequentia sive Conclusio judicetur.

Consequentia tum judicata dicitur & illustrata, cum é necessaria quaestionis cum argumento dispo∣sitione deducitur ac colligitur. Quód si dispositio ex∣titerit lubrica & fallax, tum Consequentia est per∣peram judicata & explicata non modó perobscuré, sed etiam sophisticé.

Syllogismus constat é duabus par∣tibus quarum altera appellatur.

• Antecedens.
• Consequens.

Istae partes é definitione Syllogismi possunt intel∣ligi, quia dicitur posito Antecedente necessarió cō∣cludi. Partes Axiomatis & partes Syllogismi propter

vocabulorū inopiam, eisdem nominibus appellātur. Res tamen eisdem nominibus comprehensae aliae ab aliis vi & sensu longissimé differunt. Nam aliam rem Antecedēs Axiomatis, aliam Antecedens Syllogis∣mi significat. Sic de voce Consequenti sentiendum.

Antecedens Syllogismi est quae dispositionē quae∣stionis cum argumento continet ad arguendam & illustrandam quaestionem.

Duae sunt partes Antecedentis

• ...Propositio.
• ...Assumptio.

Propositio est prima pars Antecedentis, qua quaestionis saltem consequens disponitur cum argumento. Ista definitio cuilibet Propositioni sive simplicis Syllogismi sive compositi convenit. Nam quaelibet Propositio con∣stat ex consequente parte quaestionis disposita cum argumēto. Illa particula (Saltem) id circo adhibita est quia nonnunquā integra quaestio disponitur in Pro∣positione cum argumento tertio, id quod fit in Syl∣logismo composito.

Assumptio est secunda pars Antecedentis quae assumitur è Propositione. Assumptionis tota pene vis in hoc sita est, ut argumentum tertium é Propositione assumat. Istud ab omni Assumptione perpetuó fit. Sed enim Assumptio interdum integra, & omnibus partibus perfecta, é Propositione assumitur: quod in Syllo∣gismo composito semper fit. Nonnūquam veró prin∣cipem sui partem, id est, argumētum tertium é Pro∣positione duntaxat assumit, reliquam partem é quae∣stione petit: ut in simplici Syllogismo in quo argu∣mentum tertium é Propositione assumptum semper in Assumptione cum Antecedente quaestionis con∣jungitur. Ac proinde malé definiretur Assumptio á dispositione tertii argumenti cum Antecedente

quaestionis: hoc enim etsi perpetuó evenit in Syllo∣gismo simplici: tamen secus aliquando accidit in composito: in cujus Assumptione non semper argu∣mentum cum Antecedente quaestionis disponitur, sed frequenter existit solitarium.

Consequens Syllogismus pars est, quae complectitur partes quaestionis ••amque concludit. Partes quaestionis cum ar∣gumēto in Antecedente Syllogismi dispositae, & ibi∣dem certa lege quasi dispersae, tandē vi legitimae dis∣positionis in unū colliguntur. Quae autē Syllogismi pars eas in unū deductas & ex Antecedēte collectas complectitur, ea dicitur Cōsequens:propterea quód ex recta quaestionis cū argumento dispositione ne∣cessarió consequatur & colligatur. Dicitur etiam Com∣plexio. Quia partes quaestionis ex Antecedente de∣ductas complectitur. Dicitur & conclusio, Quia posito certa quadam lege Antecedente Syllogismi, quae∣stionem ex necessitate concludit.

Occultatio Syllogismi fit tribus modis

• Ellipsi.
• Redūdātia.
• Inversione.

Ellipsis sit, Si qua pars Syllogismi defuerit, & tū Syllogis∣mus parte aliqua carens dicitur Enthymema. Enthymema itaque nihil est aliud quám mutilus & imperfectus Syllogismus.

Redundātia est, Si quid praeter illas tres partes syllogismi accesserit. Nam Syllogismi partes aliquando confir∣mantur & exornantur. Ista sive confirmatio sive ex∣ornatio Dicitur Prosyllogismus.

Inversio sit, Quando partium ordo confunditur: ut cúm Assumptio Propositioni, aut utrique complexio prae∣ponitur. Quod si propter istam occultationem vis Syllogi∣sticae consequentiae minus eluceat, explenda sunt quae desunt,

amputanda quae supersunt, & pars quaelibet in suū locum est redigenda.

CAP. X. De Syllogismo simplici contracto.

SYllogismus est simplex aut Compositus. Partitio Syllo∣gismi in species sumpta est ex varia dispositione. Nam quaestio vel simpliciter vel Cōposité disponitur cū argumēto. Simplex dispositio quae sit é definitio∣ne simplicis Syllogismi colligitur. Sic é definitione Syllogismi Compositi intelligitur quae sit Composita dispositio.

Simplex Syllogismus est, ubi pars consequens quaestionis cōsequitur in propositione, pars Antecedens in Assumptione. Perperam definiunt Simplicem Syllogismum ex eo quod simplicibus enūtiatis constat. Nam in simplici syllogismo aliquando composita Axiomata dispo∣nuntur.

Simplicis Syllogismi

• Propositio ex consequente parte quaestionis & argu∣mento tertio solūmodo constat.
• Assumptio ex Anteceden∣te parte quaestionis & ar∣gumēto tertio duntaxat efficitur.

Simplex est ...Affirmatus ...Negatus

Hic etiam & deinceps vo∣cabulorum apparet in∣opia quia eisdem no∣minibus Affirmatus syl∣logismus & affirmatum Axioma appellantur: sed res longé diversae sunt.

Affirmatus Syllogismus est, quādo omnes Syllogismi par∣tes sunt affirmatae.

Negatus est quando altera Antecedentis pars negetur, cum complexione. Itaque si omnes Syllogismi partes sunt negatae erit Syllogismus sophisticus & fallax.

Simplex Syllogismus est

• Generalis.
• Specialis.
• Proprius.

Generalis é Propositione & Assumptione generalibus. Omnes Syllogismi partes sunt aliquando genera∣les: veruntamen & generalis ille etiam erit, qui ex Propositione & Assumptione generalibus solummo∣do constat.

Specialis est ex altera tantúm generali. Ad constituen∣dum ergo Syllogismum specialem oportet semper unam Antecedentis partem esse generalem, alte∣ram aut particularem aut propriam: quód si utra{que} Antecedentis pars particularis extiterit, captiosus crit Syllogismus.

Proprius est ex utraque Antecedentis parte propria. Quando itaque utra{que} Antecedentis pars est Axio∣ma proprium, Syllogismus dicitur Proprius.

Simplex Syllogis∣mus est vel ...Contractus. ...Explicatus.

Partitio simplicis Syllogismi ita in arte instituitur, ut in cōmuni differē∣di usu deprehen∣ditur. Nā usus unā Syllogismi speciē semper contraxit: alias veró suis om∣nibus partibus ab∣solvit & distinxit.

Contractus est quando argumentum pro exemplo ita sub∣jicitur particulari quaestioni, ut tamen utranque partem quaestionis antecedere intelligatur & assumptione affir∣matur.

Consideranda sunt in ista de∣finitione

• 1. Quód quaestio sit particularis non generalis aut propria.
• 2. Quód argumentū sit species vel subalterna vel specialissima.
• 3. Quód argumētum sua natura an∣tecedat utran{que} quaestionis par∣tem, etsi in usu disserendi postpo∣nitur quaestioni particulari.
• 4. Quód argumentum in assumpti∣one semper sit affirmatum.

Quidam homo est doctus, ut Socrates. Hîc syllo∣gismus est contractus; caret enim parte & propositi∣onis & assumptionis. Quaestio (ut vides) est enuncia∣tum particulare: argumētum tertium huic quaestio∣ni postponitur. Atque hujusmodi certé illustratio & explicatio particularis quaestionis per exemplum speciale quaestioni postpositum, est cúm simplicissi∣ma, tum claritate judicii maximé illustris. Nā quám primum quaestio sic per exemplum speciale declara∣tur & explicatur, mens nostra intelligendo rem to∣tam illico assequitur, & tali judicio ita contenta est, ut illustriorem rei explicationem non desideret. Vn∣de fit, ut etiamsi possit Syllogismum hunc tribus par∣tibus integrum explere & distinguere, tamen prop∣ter claritatem judicii, quae in ista particularis quaestionis tam succincta explicatione inest, syllo∣gismo sic partibus contracto contentus sit. Verun∣tamen si quis velit ex contracto syllogismo inte∣grum partibus & absolutum efficere, is sané ductu

praecepti, quod contracti definitione comprehen∣ditur, idipsum efficere potest facillimé. Nam si argu∣mentum tertium praeponatur utri{que} parti quaestio∣nis particularis & assumptione affirmetur, efficitur integer syllogismus.

Quidam homo est doctus, ut Socrates. Socrates est doctus, Socrates est homo, Quidam igitur homo est doctus.

Syllogismus iste appellatur contractus, etsi inte∣ger sit & nulla pars desit, ob eam causam, quód in communi disserendi usu semper deprehendatur par∣tibus quibusdam contractus. Quare non ideo dicitur contractus, quia nunquam partibus suis possit com∣pleri; potest enim ad integrum (ut videmus) syllogis∣mus revocari, si argumentum utrique quaestionis parti praeponatur, & assumptione affirmetur. Sed ra∣tio disserendi (ut dixi) quae hanc syllogismi speciem semper contraxit, ei nomen contracti imposuit, a∣deo ut etsi per artem omnibus membris absolutus & explicatus reddatur, tamen idem nomen retineat.

Possunt syllogismi contracti esse vel

• Generaliter affirmati,
• Specialiter affirmati,
• Proprié affirmati.

Possunt syllogismi contracti esse vel

• Negati generales,
• Negati speciales,
• Negati proprii.

AFF. GENE.

Omnis homo est rationalis, Omnis homo est animal, Aliquod igitur animal est rationale.

AFF. SPE.

Aliqua bellua est fugienda,

Omnis bellua est animal, Aliquod igitur animal est fugiendum.

AFF. PRO.

Plato est bonus, Plato est Atheniensis, Quidam igitur Atheniensis est bonus.

NEG. GENE.

Nulla audacia est laudanda, Omnis audacia est vitium, Ergo aliquod vitium non est laudandum

NEG. SPE.

Nulla arbor est extirpanda, Aliqua arbor producit cerasos, Ergo Aliquid producens cerasos non est extir∣pandum.

NEG. PRO.

Plato non est bonus, Plato est Atheniensis, Quidam ergo Atheniensis non est bonus.

CAP. XI. De prima specie syllogismi simplicis explicati.

Syllogismus dicitur explicatus, non quód nunquā quibusdam partibus in excellentium & pruden∣tium hominum oratione contrahatur: hoc enim fal∣sum est: sed quód ille prior, de quo egimus, semper in prudentissimorum authorum scriptis contrahitur: hic vero aliquando contrahatur, aliquando autem integris partibus absolvatur & explicetur. Ita{que} quia in differendi usu suis partibus saepissime explicatur, & etiam respectu illius qui semper contrahitur, ap∣pellatur explicatus syllogismus.

Duae affectiones sunt, quae omni explicato syllogismo cōmunes existunt.

• 1. Propositio syllogismi ex∣plicati semper erit genera∣lis aut propria. Proposi∣tio contracti syllogismi non semper est gene∣ralis aut propria, sed est aliquando particu∣laris.
• 2. Complexio erit similis an∣tecedenti aut parti debili∣ori. Speciale est debili∣us generali: negatum affirmato. Ergo, Si ali∣qua pars antecedentis sit specialis aut nega∣ta, complexio erit spe∣cialis & negata.

Species syllogismi explicati duae sunt

• ...Prima.
• ...Secunda.

Prima species syllogismi explicati est, ubi argumentum semper utranque quaestionis partem sequitur negatum in altera parte.

Hie duo atten∣denda sunt.

• 1. Argumentum sequi debet utran∣que partem quaestionis.
• 2. Argumentū sēper negari oportet in altera antecedentis parte, id est, in propositione vel assump∣tione. unde fit ut conclusio sem∣per sit negata, quia est similis parti debiliori. Ergo Omnes syl∣logismi, qui in hac specie con∣cluduntur, sunt negati.

Oportet argumentum tertium in hac syllogismi specie semper negari, aut in propositione aut in as∣sumptione. Nam si utraque antecedentis pars fuerit affirmata dispositio, erit incōstans & lubrica, quia ex tali dispositione conclusio falsam sententiam com∣plectens potest deduci, tametsi & propositio vera existat, & assumptio etiam vera, ut:

• Omnis homo est animal
• Omnis equus est animal
• Omnis ita{que} equus est homo.
  • utra{que} antecedentis pars est vera: cōclu∣sio tamen est falsissi∣ma. Alterā ergo an∣tecedētis partē sem∣per esse oportet ne∣gatam.

In hac specie fiunt syllogismi generaliter negati, specialiter negati, & proprié negati.

CAP. XII. De secunda specie syllogismi simplicis explicati.

SEcunda Species explicati Syllogismi est, quando argu∣mentum antecedit in propositione, sequitur affirmatum in assumptione.

In hac specie argu∣mentum tertium

• Antecedit consequentem in propositione.
• Sequitur antecedentem in as∣sumptione.

Argumentum tertium in assumptione semper e∣rit affirmatum. Nam si aliquando negetur, conclu∣sio falsam sententiam complectens ex antecedente de ducetur, tametsi utraque antecedentis pars vera sit. ut:

Omnis homo est animal Nulla bellua est homo ergo. Nulla bellua est animal.

Hîc & propositio & assumptio verā sen∣tentiam complecti∣tur: & tamen con∣clusio falsa est: ideo∣que ista dispositio so∣phistica est.

Haec eadem ratio facit ut assumptio contracti syl∣logismi sit semper affirmata. Si enim aliquando ne∣gata extiterit, hujusmodi dispositio parit conclusio∣nis falsitatem, etsi antecedens syllogismi pars vera fuerit: ut,

Brutus est homo. Brutus non est Cicero. Itaque Cicero non est homo.

Quinetiam oportet propositionem cujuslibet ex∣plicati syllogismi esse generalem aut propriam. Par∣ticularis propositio semper lubricam dispositionem & fallacem efficit.

CAP. XIII. De Syllogismo connexo primo.

SYllogismus compositus, est ubi tota quaestio est pars al∣tera propositionis affirmatae & compositae, argumentum pars reliqua.

Propositio compositi syllogismi semper erit

• Affirmata, non negata.
• Compositum axioma, non simplex.

In propositione compositi syllogismi utraque pars quaestionis semper cum argumento tertio dispo∣nitur.

Tollere in composito syllogismo significat specialem con∣tradictionem ponere. Quoties itaque vox ista Tollere in

aliqua definitione adhibetur, intelligendum est, specialem, id est particularem aut propriam contra∣dictionem esse instituendam, nunquam veró con∣tradictionem duorum generalium.

Compositus syllogismus est

• ...Connexus.
• vel
• ...Disjunctus.
  • Ex copulato aut discreto a∣xiomate cōpo¦siti syllogismi propositio nū∣quā efficitur.

Connexus syllogismus est syllogismus compositus proposi∣tionis connexae. Si quando igitur compositi syllogismi propositio extiterit axioma connexum, tum syllogis∣mus dicetur connexus.

Connexi duo sunt modi

• ...Primus.
• ...Secundus.

Primus modus connexi est qui assumit antecedens, & concludit consequens. Assumere hîc significat non affir∣mare, sed repetere & retinere, quale propositum e∣rat in antecedente propositionis. Si argumentum affirmaté positum est, affirmaté sumendum & in as∣sumptione sic retinendum: si negatum erat, negaté.

Quod si pars antecedens propositionis aliquando tollatur, ex vero antecedente efficietur falsa com∣plexio: ut,

• Si Plato sit bellua, Plato vivit.
• At Plato non est bellua.
• Ideoque Plato non vivit.
  • Dispositio fallax est quia antecedēs pro positionis tollitur in Assumptione.

CAP. XIIII. De syllog. con. 2.

SEcundus modus connexi tollit consequens, ut tollatur antecedens. Hîc semper erit enuntiati particu∣laris

aut proprij contradictio: secus conclusio inep∣ta fuerit, quia potest esse falsa, tametsi veritatem e∣nunciet utraque antecedentis pars: ut,

• Si omne animal ridet, omnis bellua ridet.
• At Nulla bellua ridet.
• Ergo Nullum animal ridet.
  • Hic quia con∣tradictio gene∣ralis est non spe∣cialis, ideo in∣constans existit dispositio.

Quod si consequens aliquando assumatur non autem tollatur, esse potest falsitas in conclusione, etsi veritas fuerit in antecedente: quod hercle sig∣num est sophisticae dispositionis.

CAP. XV. De syllogismo disjuncto primo.

DIsjunctus syllogismus est, cujus propositio est axioma disjunctum. Habet duos modos.

Primus modus disjuncti tollit unam antecedentis par∣tem, & concludit reliquam.

CAP. XVI. De syllogismo disjuncto secundo.

SEcundus modus Disjuncti propositione partibus omnibus affirmata assumit unam, & tollit reliquam. Quód si a∣liqua propositionis pars negata extiterit, sophisticé concludetur.

Potest hîc syllogismus effici ex propositione copulata nega∣ta: sed illa copulata negata vim obtinet disjūcti affirmati.

Non sunt plures syllogismi species. Enthymema est imperfectus syllogismus. Inductio est nomen argumenti. Exemplum est argumentum specici.

Dilemma est argumentum á contrariis. Sorites est progressio enthyme matica.

CAP. XVII. De methodo secundum Aristotelem unica.

MEthodus est dianoia variorum axiomatū homogeneorī, pro naturae suae claritate praepositorū, vnde omniū inter se convenientia judicatur, memoria{que} comprehēditur. Viden quā ista elegāter methodi vim cōplectatur definitio?

Tribus illa quidē per∣accuraté comprehen∣ditur: Methodi

• Genere.
• Forma, quae est subjectis & subjectorum adjūctis il∣lustrata:
• Fine.

Methodi genus Dianoia est. Nam quae in Dianoia communis essentia est ad plures species aequaliter diffusa, illius pars una methodus est. Essentiam in Dianoia communem appello, illam axiomatum ex axiomatis deductionem mentis discursu informatā. ut rem velut á capite arcessamus ac paulo altius re∣petamus: mentis humanae in rebus disponendis ju∣dicandis{que} actiones pro rerum natura ac conditione distinctae sunt. Res universae, quae aciem judicii sub∣eunt, aut perspicuae natura illustresque sunt, aut du∣biae & confusae. Quae per se clarae sunt & quandam na∣tivam perspicuitatem complectuntur, illae accersito aliunde lumine, quo illustrentur, opus non habent. Talibus rebus in unam sententiam comprehensis, propterea quód ipsarum ex sese oriatur notitia, non autē ab aliis antecedentibus derivetur, simplici qua∣dam aestimatione contēti statim assentimur, nihil de earum veritate aut falsitate dubitātes. At vero qua∣rum rerū natura obscurior paulo est magis{que} inversa, hae quam in se non habent, ab aliis lucem accipiunt,

cujus vi ipsarum obscuritas evanescat & cōfusio dis∣sipetur. Hiis igitur ut quandam perspicuitatem cla∣ritatem{que} é rerum aliarum splendore deductā quasi imprimamus, non ad eas simplicem animi aestimati∣onem afferimus, sed easdem mentis quodā discursu cōponendo & cōparando alias ex aliis disceptamus. Quapropter mens pro dispari rerum natura in qui∣busdā clara per se & illustri, in nonnullis dubia & in∣certa, duplici munere in judicando fungitur. Nam aut eas simplici aestimatione abs{que} maiore rationis agitatione expēdit iis{que} continuo assentitur, aut eas adhibito in aliis cum aliis prudenter componendis discursu (hunc enim simplici rerum aestimationi op∣ponimus) tādem dijudicat. Illa mentis actio noetica appellatur, & judicio veritatis falsitatis{que} deservit: haec autem dianoetica. Sed actio dianoetica non est uniusmodi. Nam illo rationis discursu, quo alia cum aliis ad aliquid inde deducendum componuntur, vel quaestionem cum argumento disponimus ad colligē∣dam consequentiam, vel axiomata varia pro naturae claritate inter se annectimus ad ipsorum ordinem deducendum & explicandum. In priore actione sub∣tilitatem syllogismi, in posteriore methodi dignita∣tem meditamur. Vides iam cur Petro Ramo me∣thodus appelletur Dianoia, quia nempe compara∣tione claritatis & notitiae adhibita enuntiata ex enuntiatis deducit & disceptat. Vt enim in syllogis∣mo ex antecedente in propositione & aslumptione conclusio colligitur ac judicatur: sic in methodo cū generalissimis subalterna, cum subalternis specialis∣sima componēdo ordinem universorum deducimus & constituimus. Dianoia igitur methodi genus esto.

Forma methodicae definitionis quaenam est? for∣ma

sita est in ratione quadam praeponendi axioma∣ta pro naturae in singulis claritate. Hic duo occurrūt. Quorum utrun{que} velim á te diligentius animadver∣ti. Continent enim methodi principem partem & singularem á caeteris omnibus differētiam. Alterum est, ut axiomata methodo disponenda sint nota & illustria: alterum veró ut eorum collocatio ex illa notitia & claritate dirigatur. Cum igitur de rebus ad legem methodi digerendis illud dicatur, oportere eas esse notas, id est enūtiati vel syllogismi praecepto judicatas (hiis enim velut instrumentis rei natura illustratur, ex qua illustratione oritur scientia) quid aliud dicitur, quám illud, methodum non esse argu∣menti aut artis inveniendae viam, non esse enuntiati constituendi rationem, non quaestionis concluden∣dae & demonstrandae legem, non (inquam) ullius rei praeceptionem esse aut definiendae, aut in membra dividendae, aut resolvendae in media, aut retexendae in terminos: sed esse regulam ordine quodam res u∣niversas disponendi, quae per alia praecepta excogi∣tatae jam inventaeque sunt, per alia praecepta definitae ac distributae, quae non modo enuntiati, sed etiam si ita necesse sit syllogismi luce demōstratae cognitae{que} sunt. Illud ergo teneatur rem ante inveniendam esse & axiomatico aut syllogistico judicio cognoscendā atque explorandam, quam methodici theorematis ductu ordine collocandam. Neque hoc est quoddam inane postulatum nulla ratione nixum, sed necessi∣tatis cujusdam & naturae lex. Quomodo enim ulla potest institui dispositio, nisi praecessit rerum dispo∣nendarum inventio? rerum inventarum primam collocationem necesse est axiomate perfici & con∣tineri. Nam quod simplicissimum est, id prius eo &

antiquius esse dicimus, quod é simplicissimis com∣positum est. At dispositio unius argumenti cum uno, unde enuntiatum constat, est omnium dispositionū simplicissima: caeterae veró dispositiones mixtae & compositae. sic in syllogismo texendo duplicis dispo∣sitionis usus cernitur. Nam ut argumenti cum argu∣mento nuda & simplex collocatio efficiatur, id totū enuntiati est: ut veró hoc illove modo antecedat ar∣gumentum aut sequatur, id syllogismo debetur. De quaestione syllogismo concludendo si quis perconte∣tur, sitne syllogismo prior, opinor confitebitur: prae∣sertim cum re incerta & dubia illustratio rei dubiae posterior sit. At quaestio ex ambiguitate & obscuri∣tate enuntiati nascitur: unde fit ut axioma syllogis∣mum antecedat. Quin & in methodo multiplicis collocationis artificium usu quodam exprimitur. u∣trum porro dicemus materia materiae artificiosam formationem priorem esse? Si quis dixerit, dicat e∣tiam bona cum venia fabricam Aristotelici Lycaei ante consummatam perfectam{que} fuisse, quám archi∣tectus lapides, coementum, ligna conquisisset, & ad dolandum comparasset. Quid aliud est methodus quám materiae enuntiato aut syllogismo aestimatae ad elegantiā ordinis statuendam per artificiosa quae∣dam formatio? Et quae ratio est cur rerū ignotarum ordo quaereretur? immó si res non explicatae adhuc sed tibi prorsus incognitae aguntur, quo tandem ve∣lut perpendiculo, perpetuae collocationis ratio diri∣getur? sublata rerū disponendarum luce & notitia, nulla quasi Cynosura est, qua multiplicis dispositio∣nis cursus ille sapienter gubernetur. Qui veró ante∣cedentibus judiciis in enuntiato & syllogismo prae∣teritis ad hoc postremum methodicae constructionis

decurrit, idem mihi meditari videtur quod ille, qui per nulla intermedia spatia á calce ad carceres in curriculo conficiendo pervenire vult. Est haec omni∣um, qui magnum á literis nomen unquam accepe∣runt, rata & constituta hypothesis, ut primó res co∣gitetur, deinde certa dispositionis forma judicetur, sed é partibus judicii, cum tripartitum sit, prima est argumenti cum argumento ad enuntiatum forman∣dum dispositio: secunda est tertii argumenti ad stru∣endum syllogismum collocatio: tertia est materiae ex antecedentibus Logici artificii partibus repetitae & in unum comportatae methodica exaedificatio: a∣deó ut qui non á primis per intermedia ad extremū contendat, is stultitiae á summis philosophis condē∣netur. ubi jam est qui neget materiam methodo propositam ante notam esse debere & intelligenter explicatam, quám ordine aliquo devinciatur? Vides ex hac insuper disputatione, in quarum rerum col∣locatione versetur methodus. Equidem enuntiata duntaxat sunt, in quibus ad certum ordinem com∣pellendis methodus lucem ostendit suam. Enuntia∣ta (inquam) aut solitaria & libera á syllogismo, aut in syllogismum illigata.

Sed nota ista & clara enuntiata, quae methodicae dispositionis subjecta sunt, duobus á Ramo adjun∣ctis exornantur.

Nam esse debent

• ...Varia
• &
• ...Homogenea.

Priore adjuncto non tam discrepantiam in axio∣matis, quae nullo modo abesse potest, quám numeri rationem attingit. ut enim nulla ordinis structura in illis est, quae unam eandemque sententiam

complectuntur: sic de unius aut paucissimorum or∣dine neutiquam laboratur.

Posteriore adjuncto axiomatum disponendorum cognatio comprehenditur. Atque haec in artium praeceptis velut imperatoria lege 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 requiri∣tur. Quae enim in scientiarum disciplinis traduntur, ea esse debent, non ut in cōsitionibus fieri interdum ••olet, diversarum arborum sarmenta, sed quasi ex ea∣dem stirpe efflorescētes surculi. Heterogenea in pictu∣rae lineamentis damnata est: potestne igitur in ele∣gantissimae artis descriptione probari? Nulla vn∣quam á Lycurgo sancita lex est, á qua lex Homogenei potuit exercendae justitiae religione & dignitate su∣perari. Illa rerum undiquaque corrogandarum & in∣ferciendarum licentiam coercet: illa praestituendis & regendis artium finibus praesidet: illa rerum alie∣narum sublata confusione perspicuitatis & brevita∣tis magistra est. Ac proinde non injuria artificiosae doctrinae theoremata, quae methodo collocanda sunt, arcta quadam cognatione oportet contineri: quomodo enim alioqui in generalissimis, subalter∣nis, specialissimis locorum gradus eleganter & apté distinguerentur? Cúm in ipso methodicae dispositi∣onis negotio propriis aliena interponis & admisces, si é germanis membris unum Heterogeneo recté praeponatur, alterum certé perinscité consequitur. Si hoc suo loco & justo ordine consequatur, illud perperam & nullo judicio antecedit. Quod enim é diverso corpore accersitum aliquo uno é duobus membris arctissimae cognationis vinculo colligatis prius posteriusve est, fieri non potest quin idem pri∣us altero aut posterius sit. In artium igitur documē∣tis ad methodi normam gradatim distinguendis lex

Homogenei dominetur. Quin & in caeteris commen∣tationibus omnia ad homogeniam quandam revo∣centur, ne accumulandis & implicandis heteroge∣neis, lumen elaborati ordinis obscuretur. Quanquā hîc non nimis severa methodus est: non illius ab∣solutae cognationis rationem efflagitat: sed rebus utcunque homogeneis contenta est. Quae igitur e∣jusdem quaestionis explicationem continent & ad eundem finem referuntur, ea quodammodo homo∣genea judicantur. Sic quae in Miloniana Cicero per∣oravit, cúm ejusdem rei tractatione & fine conveni∣ant, in homogeneis censentur. Sed ex iis quae in me∣thodicae definitionis forma occurrebant, prius illud satis jam explicatum est, oportere scilicet enuntia∣ta, quae methodo componuntur, nota esse & illustria.

Sequitur jam posterius, in quo ratio quaedam me∣thodicae collocationis dirigendae spectatur. Metho∣dus axiomata nota & manifesta disponit. Sed quo tandem modo & ordine? quis locus uniuscujusque? cujus rei ductu graduum distinctio constituetur? Hîc excita intelligentiam tuam, & quid dicatur diligen∣ter attende. Perspicies methodico artifici non ma∣gis praecepti lucem deesse ad enuntiata quaelibet ordine excellenti disponenda, quám prudenti con∣viviorum moderatori ad convivas variae conditio∣nis & dissimilis fortunae pro cujusque dignitate col∣locandos. Finge enim senatores, equites, plebeios uná confluxisse. Moderator iste quid aget? Senatores ad primas sedes deducet, quia sunt dignitate prin∣cipes: equites transmittet ad intermedias, quia sunt senatoribus dignitate proximi: plebeios ad postre∣mas relegabit, quia genere conditionis postremi sunt. Quod veró huic moderatori in collocandis cō∣vivis

notata discrepantia conditionis & dignitatis est: idem erit methodicae collocationis magistro ad res omnes suis sedibus aptissimé digerendas obser∣vata in singulis notitiae & claritatis differentia. E va∣riis igitur iisque notis enuntiatis, quod clarissimum notissimumque est, id primo loco disponatur: quod lumine noticiae proximum est, id secundo colloce∣tur: quod notionis claritate tertium est, id tertio statuatur: sic é reliquis deinceps consequentibus notiora semper minus notis praeponantur: & quod obscurissimum est ad extremum locum detrudatur. Quare animadversa in enuntiatis notitiae & clarita∣tis differentia est quasi ordinis constituendi magi∣stra, quae unicuique enuntiato suam & propriam se∣dem designet atque attribuat. Si á methodicae disci∣plinae magistro percontere, cur in descriptione grā∣maticae literam syllabae, syllabam voci, vocem orati∣oni praeposuerit: respondebit á litera syllabam, á syllaba vocem, á voce orationem splendore notitiae superari. Verumenimveró cúm claritatis & notitiae differentia nobis velut facem aliquam praeferat ad sedem cujuslibet enuntiati explorandam & distin∣guendam: quomodo tandem differētiam istam de∣prehendemus & assequemur? quomodo é duabus enuntiationibus utra sit notior, aut é pluribus quae notissima sit intelligemus? Hujus rei disceptatio & é Logicae inventionis argumentis repetenda est & eisdem dirimenda. Argumenta artificialia sunt, aut inartificialia. De luce artificialium, si quis eandem cum tenuissimo inartificialiū lumine comparatam negaret excellentem esse, pluribus disserendum pu∣tarem. Sed cúm neminem feré lateat, quae vis insit in argumentis inartificialibus rei explicandae atque

illustrandae, eandem ab artificialibus totam deriva∣ri: illud tanquam probatum & concessum sumo, ar∣tificialia inartificialibus esse praeponenda. Artificia∣lia sunt prima, vel orta de primis. Quae oriuntur de primis, ea naturam corum argumentorum, quorum vi procreantur & constant, omnino referunt ac imi∣tantur: adeo ut si de primorum dispositione trans∣acta res sit, nulla esse possit in ortorum collocatione difficultas. Prima ita{que} argumenta attendamus: ea vero sunt, Causa, effecta, subjectum, adjūctum, dissentanea, comparata. Causa effecto notior est & illustrior: nec mirum, cum fons sit cognitionis & scientiae. Quin & subjectum quodammodo notius est adjūcto. Dislen∣tanea veró aequalem notitiae lucem, & comparata vi comparationis similem naturae claritatem com∣plectuntur. Ac proinde si de rebus ad methodicê collocandum propositis quaeratur, utra notior sit, quo argumenti genere comprehendatur statim in∣tuere. Si rei explicatae & tractatae causa sit aut sub∣jectum, notitiae differentiam affecutus es. Nam cau∣sa effecto absoluté clarior est: subjectum etiam ad∣juncto illiustrius. Sin vero dissentaneum aut com∣paratum fuerit: de collocatione minimé laborabis. Non enim magni interest, cum in utroque aequalis ratio notitiae appareat, hoc an illud diversum, hoc an illud disparatum praeponatur, & in comparatis parum refert hoc an illud antecedat: ut é duobus similibus, hoc an illud priore loco disponatur. De ortis diximus, in iis nempe primorum naturam comprehendi & referri. Quae ita{que} de causis oriun∣tur, notiora sunt illis, quorum origo ab effectis de∣ducitur. Ex quo fit ut conjugata causa conjugatum effectum, notatio ex causis, notationem ex effectis,

distributio é causis distributionem ex effectis noti∣tiae claritate vincat. Sic reliquorum ortorum notitia debet ex illorum, quorum naturam ratione originis repraesentant, claritate aestimari. Vides quid velim. Notitiae differentiam ex argumentorum affectione repeto & discepto. Enuntiata artificialibus aut in∣artificialibus argumentis constant, explicantur, ju∣dicantur. Explicationem artificialibus comprehen∣sam qualibet inartificiali notiorē esse dicimus. Sed illa ex artificialibus instituta tractatio pro artificia∣lium natura & conditione distinguitur: adeo ut quae enuntiata causas vel subjecta sequentium comple∣ctuntur, ea caeteris illustriora habeantur. Sed visne adhuc ut disertius explicem, quomodo illa in singu∣lis notitiae differentia dijudicanda sit? Dicam cer∣té ut potero: si minus assequor quod volo, sit tamen in re positum atque natura. Id itaque Notius appel∣lo, quod explicari intelligique possit, tametsi illud, quocum splēdore notitiae comparatur, minimé ex∣plicetur, & intelligatur. sic é duabus Logicae parti∣bus si quaeras utra sit notior, inventionem nomina∣bo: quid ita? quia inventionis explicatio institui & intelligentia comprehendi potest, etiam si nulla ju∣dicii tractatio & cognitio praecesserit. At tradere doctrinam judicii & cognoscere non potes, nisi anté inventio tractatur & cognoscatur. Sic enuntiatum syllogismo, syllogismus methodo clarior est. Cur tan∣dem? quia syllogismi natura sic est comparata, ut propter quaedam ab enuntiato assumpta, demōstrari & á quoquam percipi non queat, nisi enūtiatum de∣monstretur anté & percipiatur. At veró enuntiati demonstratio perfici scirique potest, praecepto syl∣logismi methodique nondum tradito & intellecto.

Si omissa enuntiati & syllogismi disciplina, ad me∣thodi vim enodandam animo{que} consequendam ac∣cesseris, inanē certe operam posueris. Nam methodi definitio ex nonnullis cōstat, quorum explicatio est enuntiati aut syllogismi propria. Itaque ad metho∣dum praecepto exprimendam & mente complecten∣dam enuntiati syllogismique intelligentiam afferre debemus. Sic in physiologia elementum notius est quam meteoron; metallum, planta: quia elemen∣tum sine hiis declaratur & intelligitur: horum ve∣ró declaratio & cognitio ex elementorum doctrina repetitur. Sic animal homine, homo Socrate notior existit. Non enim quid sit Socrates anté constabit, quám hominis naturam compertam habueris. Nec quid sit homo prius elucescet, quám de natura ani∣malis constiterit. At veró de animali, quid sit, id co∣gnitum nobis & exploratum esse potest, tametsi quae natura hominis Socratisque existat ignoremus. sic arbor platano, color albedine, sapor dulcedine ab∣soluta notiore prior est. Nam explicatio cognitio∣que & arboris ad platanum cognoscendam, & colo∣ris ad albedinem intelligendam, & saporis ad natu∣ram dulcedinis comprehendendam sic est necessa∣ria, ut haec sine illis haudquaquam illustrari & defi∣niri, illa sine hiis tractari cognoscique possint. De∣nique quicquid causam aliorum subjectumve conti∣net, illius natura enucleari subtiliter, & sub intelli∣gentiam cadere potest, tametsi ea, quorum causa aut subjectum est, nondum enodentur & illustren∣tur. Quapropter id caeteris notitiae claritate semper antecellit, sine quo explicari caetera intelligi{que} non possunt, ipsum veró sine caeteris commodé potest. Hanc in exploranda notitiae differentia praeceptio∣nem

si quis sibi ob oculos proponat ac velut ducem sequatur, non facile aliquando labetur. Cum igitur res methodo disponendae occurrunt, ille ad hanc regulam tanquam ad perpendiculum separatim ex∣igendae & accuratissimé expendendae sunt: atque illius ductu methodicae collocationis universa ra∣tio dirigenda & gradibus distinguenda: sic quod ab∣soluta notione primum est primo loco, quod lumi∣ne notitiae proximum est secundo, quod claritate naturae tertium est, tertio disponetur: atque idem in caeteris disponendis modus observandus est. Ecquid ista intelligis? Attende quid ex hac tam concinnae dispositionis forma, quae á notioribus ad ignotiora progreditur, P. Ramus concludat.

Disponetur ex Homogeneis axiomatis primo loco absolu∣ta notione primum, secundo secundum, tertio tertium, & ita deinceps: itaque methodus ab uniuersalibus ad singu∣laria perpetuó progreditur. Istud consectarium diligen∣ter excute, & in Ramei judicii dianoiā inquire. Res Enthymemate conclusa est: assumptionem, quae o∣missa est, ad syllogismum explendum, & vim judicii illustrandam addamus,

Ab absoluté notioribus ad ignotiora methodus semper progreditur.

Vniversalia sunt absoluté notiora: specialia ignotiora.

Ab universalibus itaque methodus semper ad specialia progreditur.

Annon ista prudenter á P. Ramo accuratéque concluduntur? Syllogismi propositio illustrem & minimé dubiam sententiam complectitur: atta∣men tibi fortasse, qui in dialogo methodum ali∣quam á tenebris ad lucem progredientem fingis, falsa videbitur & admodum captiosa. Oppones

haud dubie illam Notioris partitionem, id est, ju∣gulatam iam saepe & confossam theoriam, immo ab ipso Aristotele 6. Top. cap. 3. refutatam. Fortasse vero (inquit Aristoteles) absoluté notum est, non quod omnibus totum existit, sed quod nobis ani∣mo bene constitutis & affectis notum est: quem∣admodum id absoluté salubre est, quod homini∣bus corpore bene habentibus salubre est. Hic A∣ristoteles Aristoteleae partitionis membra non sa∣tis consideraté alibi disjuncta, sapienter veréque confundit. Quod itaque nobis mente bene com∣positis, id Aristoteli natura absoluteque notius est, & contra. Neque vero si origo notitiae ex obser∣vatione rerum singularum sensu preceptarum ex∣istat, idcirco res singulares sunt nobis notiores. Vides é minutissimis seminibus originem magni∣tudinis suae truncum accepisse, semen tamen trun∣co majus non est. Vides ingenti aliquando flam∣mae é scintilla principium lucis accessisse: scintilla tamen á flamma luminis splendore superatur. sic e∣tiamsi notitiae in generalibus origo ex observatio∣ne singularum defluxit: generalia tamen singulari∣bus luce claritatis praestant. Illud itaque teneatur, methodum non ab ignotioribus ad notiora, aut á tenebris ad lucem progredi, sed á rebus absolu∣té clarioribus ad obscuriora semper procedere. Assumptionem veró videamus: universalia sunt ab∣soluté notiora specialibus. Mitto authoritatem Aristo∣telis: ratione pugno. Quae intelligi explicarique possunt absque specialium intelligentia, quae com∣munes specialium causas complectuntur, ideo∣que ad eorum illustrationem explicationemque adhibentur: specialibus sunt absoluté notiora.

At universalia explicari intelligique possunt absque specialium intelligentia: at universalia communes specialium causas complectuntur, ideoque ad expli∣cationem specialium illustrationemque adhiben∣tur. Hinc universalium Aristotelica eulogia. Vniver∣salia sunt Aitiotera, Archoeidestera, Epistemonicotera. Quid ergo? ecquis iam est ex omni theoricorum grege, qui specialia generalibus dicere audeat no∣tiora? Sed ut prioris syllogismi assumptio plenius intelligatur, definiendum universale & exponēdum est. Vniversale est, quod inest in pluribus, & á quo nulla est ad speciale reciprocatio consequentiae: ut unum inest in pluribus quā duo; & si unum sit, sequi∣tur esse duo. Aristotelica sané & illustris definitio: in qua viderur mihi p••ilosophus quasi signum aliquod sustulisse ad dirigendam methodicae dispositionis rationem: immo tanquam digito demonstrasse quid in methodo primum esse velit, quid secundum, quid tertium. Quaere á grammatico cur primo loco ety∣mologiam, secundo syntaxin exposuerit, responde∣bit nomen, verbum, adverbium, conjunctionem, quae sunt etymologiae, inesse in oratione quae est syn∣taxeos: non autem orationem in nomine aut in ver∣bo. Contendetque si sit etymologia, non ideo sequi syntaxin esse: at si aliqua orationis structura sit, ety∣mologiam esse necesse est. Si Rhetori objicias ordi∣nis inversionem, quód elocutionem pronuntiationi, tropum figurae praeposuerit, statim de ordinis con∣cinnitate perorabit: dicetque si pronuntiatio sit, e∣locutionem praecessisse: quia pronuntiatio est apta elocutionis enuntiatio: non autem si elocutio sit, pronuntiationem esse. Sic tropus inesse potest in fi∣gura, non autem figura in tropo. Nam tropus est

vocum figura conjunctarum. Qui istam universalis definitionem perspectam habet & cognitam, annon Dialectico judicium inventioni praeponenti succen∣sebit? Annon evincet argumētum inesse in pluribus, quám enuntiatum aut syllogismum aut methodum? Methodus non inest in syllogismo: syllogismus non inest in enuntiato: enuntiatum non inest in argu∣mento, at argumentum inest in hisce omnibus. Et ab argumento ad enuntiatum & syllogismum nulla est reciprocatio consequentiae. Nam si enuntiatum sit aut syllogismus, sequitur esse argumentum: at si argumentum fuerit, non ideo sequitur enuntiatum aut syllogismum esse. Sic si methodus sit, enuntia∣ta sunt, eaque suo aut syllogismi judicio nota: at si e∣nuntiatum aut syllogismus extiterit, non ideo me∣thodus est. Si ab Arithmetico sciscitere, cur ante simplicem Arithmeticam praecepta comprehende∣rit, quám de comparata disseruerit: cur notationi numerationem, numerationi primae in additione & subductione conjunctam, in multiplicatione & divi∣sione postposuerit ac subjecerit: equidem Arithme∣ticam simplicem comparata, notationem numera∣tione, numerationem primam conjuncta generalio∣rem esse respondebit. Nam si haec fuerint, illa esse necesse est: non autem si illa extiterint, haec etiam idcirco extitisse sequitur. Quid geometra? Annon eandem de geometriae dispositione rationem inter∣rogatus reddet? Affirmabit punctum pluribus inesse quám lineam, lineam pluribus inesse quám superfi∣ciem, superficiē quám corpus: & á puncto ad lineam, á linea ad superficiem, á superficie ad corpus, nul∣lam esse reciprocae consequentiae vim: ideoque se in constituenda geometriae methodo pūcto lineam,

lineae superficiem, superficieri tractationem corporis subjecisse. Intelligis opinor jam tandem quid Ra∣mus universale appellet: Non loquitur de logici ge∣neris simplici illo quidem & unius tantúm vocis ca∣tegoremate: sed eo genere aliquid generalius sub nomine universalis cōprehēdit. Omni generi id tri∣butū est ut universale sit: at omne universale, quo∣modo jam universale interpretamur, non est genus. Linea superficie generalior est ad propositae defini∣tionis rationem: linea tamen superficiei genus nul∣lo modo dici potest. Intelligis porro quám illa vera sit assumptio. universalia sunt absoluté notiora speciali∣bus: & nisi malis texendae methodi rationem á re∣bus absoluté ignotioribus progredi, nisi plus tene∣bris quám luci, & confusioni quám ordini tribuas, de propositionis etiam veritate confitebere. Facilé profecto adducor ut putem velle te P. Ramo de propositione & assumptione non illibenter assen∣tiri, nisi complexio tantopere displiceret. Vides e∣nim concessa syllogismi antecedente parte, dupli∣cis methodi labefactari vanitatem.

Nam si methodus ab universalibus ad specialia perpe∣tuó progrediatur, unicam esse necesse est. Verumenimve∣ro ut unitas methodi invisa tibi atque odiosa est: sic Ramea de unitate methodi instituta demonstratio inconstantiae cujusdam elencho ridicula: ideoque eam in responsionis tuae principio vehementer ex∣agitas. Hujus theoriae analysin breviter subducen∣dam esse censeo, non tam ad demonstrationem uni∣cae methodi ab inconstantiae crimine vindicandam, quám ad falsitatem frivolae disceptatiunculae illu∣strandam. Primúm id Ramo placere doces, ut me∣thodus sit unica.

Si Ramus (inquis) duplicem methodum intellexisset, u∣nam inveniendi alteram docendi, hanc divisionem in capite de methodo expressisset.

At hanc divisionem in capite de methodo non exprimit.

Ramus ita{que} duplicē methodū non intelligit, sed unicam.

Methodi vocabulo P. Ramus, dum in refutatione multiplicis methodi pro more Aristotelicorum in∣terpretum loqui vult, modó argumenti inveniendi praeceptum, modó enuntiati & syllogismi doctrinam comprehendit: cúm tamen unicam duntaxat rei in∣ventae jam ac judicatae ad ordinem redigendae me∣thodum esse statuat. Quoties igitur methodum in∣ventionis aut enuntiati aut syllogismi nominat, to∣ties non methodicam rerum ordine disponendarum praeceptionem significat, quae P. Ramo proprié me∣thodus est, & Logici judicii pars ultima, sed metho∣di voce ad notanda inventionis, enuntiati, syllogis∣mi praecepta abutitur. Id cúm tu minimé animad∣verteres, ad Ramum levitatis condemnandum ina∣ni altercatione delapsus es. Hujus prioris syllogis∣mi etsi conclusa thesis verissima sit, consequentia tamen lubrica est, ab illo, quem attigi, erroris fonte nata. Nam utraque via & illa scilicet argumenti in∣veniendi & haec argumenti jam inventi ac judicati ordine digerendi á P. Ramo celebratur: nec tamen ex eo consequitur utranque viam in capite de me∣thodo explicari debuisse. Id enim esset non metho∣dum partiri, sed membra heterogenea, caput nem∣pe cum pede confundere & permiscere. At veró si inveniendi methodo rationem quandam rei priús inventae & aestimatae ad ordinem reducendae com∣prehenderet: equidem tibi de propositionis conse∣quentia assentirer, diceremque si methodum rei or∣dine

collocandae duplicem esse putavisset, unam in∣veniendi, alteram docendi, dicerem (inquam) istius partitionis elegantiam in capite de methodo ex∣primere Ramum voluisse: immo debuisse. Ve∣rúm perge: docuisti id Ramo propositum esse, ut methodi unitatem probet & exornet. Iam disseris fieri non posse ut methodus docendi secundum Ra∣mum sit unica. Huc Rami effecta & Talaei testimo∣nium producis. Illa tali judicio concluduntur.

Qui in methodo explicanda ab inferiori ad superius sive á specie ad genus procedit, & docet insuper methodum ab universalibus ad particularia semper progredi, secundúm cum duplex est methodus docendi scientias.

At Ramus in methodo explicanda ab inferiori ad supe∣rius sive á specie ad genus procedit, & docet insuper metho∣dum ab universalibus ad particularia semper progredi.

Ergo secundúm Ramum duplex est methodus docendi scientias.

Conclusionem istam disjunctione nescio qua mi∣rifica illustras.

Ergo aut duplex est methodus docendi scientias secun∣cundúm Ramum, aut unica tantúm methodus tam inveniē∣di quám judicandi.

Propositio inerti sophismate sophistica est. Non enim methodi per definitionem explicatio metho∣dus est, admonitionem quandam complectens, quid primo loco, quid secundo, quid tertio disponendum sit. Definitio (inquam) argumentum est, non autem argumentorum dispositio: materies est methodi praecepto formanda & figuranda, non est ipsa me∣thodus. Ac proinde si quis in methodo definienda & explicand•• ab inferiori (ut loqueris) ad superius procedat, & doceat praeterea methodum ab univer∣salibus

perpetuó progredi, non ideo tamen sequitur ut methodus ex illius opinione duplex sit. Sed facis in assumptione injuriam P. Ramo. Non enim in na∣tura methodi explicanda ab inferiori ad superius, aut á specie ad genus procedit: sed definitio metho∣di est é prioribus & superioribus constituta. Constat enim ex genere, forma, & fine. Quid? illustratio con∣clusionis é disjunctione quám arguta est? P. Rami Dialectica tibi illius disjunctionis ineptias notare potuisset. Quae est enim disjuncti necessitas, cúm propter interjectum medium nulla sit partium ne∣cessaria oppositio? Ista duo in eundem eleganter conveniunt, ut & methodi unitatem approbet, & tamen viam inveniendi argumenti á ratione ejus∣dem judicandi discrepantem faciat. At testimo∣nio fortasse Talaei demonstratio unicae methodi convincitur levitatis. Methodus (inquit Talaeus) hic nulla agitur inventionis, neque methodus e∣nuntiati, aut syllologismi: Quid ex ista oratione colligis?

Iam (inquis) tertiam methodum lucrati sumus, unam in∣veniendi, alteram enuntiati vel syllogismi, tertiam Rami ab universalibus.

Immo veró non rationem tripartite methodi, sed opinionem tripartitae stultitiae lucratus es. Nam in∣veniendi methodus non est Talaeo rerum disponen∣darum forma aliqua, sed excogitandi argumenti praeceptio: atque haec est sapientiae tuae pars prima. Deinde methodus enūtiati & syllogismi nihil aliud eidem est, quám regula argumenti cum argumento conjungendi ad judicium veritatis, & quaestionis cum tertio argumento disponendae ad judicium cō∣sequentiae: non est ordinis constituendi magistra:

atque haec est sapientiae tuae secunda pars. Postre∣mó quód é Talaei testimonio quintuplicem metho∣dum non concluseris, unam inventionis, alteram enuntiati, tertiam syllogismi, quartam ab univer∣salibus, quintam definitionis ab inferiore ad supe∣rius, sive á specie ad genus procedentis, id sapientiae tuae tertia pars esto. Quapropter in Ramea unicae methodi demonstratione nulla levitatis offensio est: immo eam vim habet ut duplicem methodum con∣vellat, & unicam ab universalibus perpetuó pro∣gredientem concludat. Nam si verum fuerit, eam non ab ignotioribus absoluté, sed á simpliciter no∣tioribus informandam esse: verum similiter est esse duntaxat unicam eamque ab universalibus semper procedentem: quoniam universalia absolutae noti∣tiae splendore specialibus antecellunt. De commo∣dis, quae illam á generalibus dispositionem conse∣quuntur, & de incommodis, quae é methodo á spe∣cialibus progrediente redundant, in Admonitione disserui. Atque hactenus de forma methodi: cui addita est é subjectis, in quibus disponendis ver∣satur, & subjectorum duobus adjunctis illustra∣tio.

Restat methodi finis. Ille veró quis est? Certé Ordo é variorum & homogeneorum axiomatum pro claritate notitiae instituta collocatione dedu∣ctus. Huc pertinet Ramea é similibus exornatio.

Vt spectatur (inquit) in axiomate veritas & falsitas, in syllogismo consequentia & inconsequentia: sic in methodo consideratur, ut per se clarius procedat, obscurius sequatur, omninoque ordo & confusio judicatur. Si roges igitur quem ad finem disponatur, ex homogeneis axioma∣tis primo loco absoluta notione primum, secundo

secundum, tertio tertium, & ita deinceps: responde∣bo ut sublata confusione splendor elegantissimi or∣dinis eluceat: Quid? Ordo iste quam secum utili∣tatem assert? Sané permagnam. Nam quód res ar∣tibus comprehensae aut quacun{que} commentatione explicatae facilé intelligantur, quód etiam memoriae commendentur ac conserventur, id quantumcun{que} est, certé eximium quiddam & singulare est, totum ordini debemus.

Sed definitio methodi, quae hisce tribus perficitur Genere, nempe Dianoia; forma, quae sita est in axio∣matum dispositione pro naturae claritate; fine, quem ordinem esse diximus, satis opinor explicata est. Iam si aliquid de usu adjunxerimus, nihil erit quod diside∣retur amplius. Age igitur usum methodi si placet il∣lustremus. Sed in illustratione ista tanto erimus breviores, quanto in methodicae definitionis expli∣catione fuimus longiores.

Vsus methodi cernitur in commētationum ordi∣ne vel texendo vel retexendo. Ille usus methodi ge∣nesis, hic analysis dicitur. Commentation um gene∣ra varia sunt: quorum nonnulla ejusmodi existunt: ut artis conformatio: tractatio ethicae aut theolo∣gicae quaestionis: tum ex hiis interdum omnibus constituta forensis oratio vel poema, epistola, communes loci. Habemus á Petro Ramo in quin∣que liberalium artium conformatione nobilissimum constitutae methodi exemplum: sed harum arti∣um institutam á generalibus dispositionē anté ex∣posuimus. Quid cúm ethicae quaestionis tractatio ordine quodam digerenda sit, quid (inquam) fa∣ciendum est? certé idem quod methodi definitione praecipitur: quod Petrus Ramus in illarum artium

exaedificatione jam praestitit: id est omnia explicatae quaestionis axiomata sunt pro notitiae in singulis claritate sive pro ratione (ut ita dicam) generalita∣tis disponenda. Notitiae enim & generalitatis (lice∣at quaeso ista jam voce uti) animadversa in singulis enuntiatis differentia admonebit quid primo loco disponendum sit, quid secundo digerendum, quid tertio collocandum, quid quarto quintoque reser∣vandum, quid transmittendum ad extremum. Hu∣jus differentiae dijudicandae ac cognoscendae ratio∣nem suprá notavimus. Eam hîc subjicere ex ante∣cedentibus repetitam non alienum fore judico. At∣que ut res tota disertissimé explicetur & evolvatur, illius differentiae dijudicandae rationem, quae unica fere est, tamen minutatim discerpemus: ut si diffe∣rentiae intelligendae ratio hisce verbis comprehen∣sa minus dilucida videatur, statim an alio modo ex∣pressa satisfaciat, attendamus. Age itaque: Quod causas aut subjecta aliorum continet: quod explicari in∣telligique aliis nondum intellectis & explicatis potest: quod inest in pluribus: á quo non conv••rtitur consequentia: id absoluté notius est, id generalius. Non me fugit, quod hîc quadrupliciter expressum est, id in unam ean∣demque rem cadere posse & comprehendi. Sed vo∣lui hujus differentiae deprehendēdae modū ista varie∣tate illustrare. Proponatur jam ad methodicé dis∣ponendum ethicae alicujus quaestionis confecta ex∣plicatio. Illam si placet vulgarem, quód Virtus ex∣petenda sit, assumamus. Fingamus quaestionis argu∣menta jam inventa esse, & enuntiati aut syllogismi judicio aestimata: ea{que} in locum unum confusa: hoc nempe modo. Virtus animum praeclaré comfor∣mat & excolit, cur non igitur eandem studiosé per∣sequeremur?

Sed cúm virtus pro duplici facultate mentis bipartita existat, alia nempe intelligentiae, alia voluntatis, docebo utranque in rebus expe∣tendis numerandam esse. Si quid verae gloriae, si quid sanae & ingenuae voluptatis usquam est, id certé in virtute potest deprehendi. At veró res verissimae gloriae ornamento commendata, & honestam vo∣luptatem complexa nunquam fugienda est. Nam Virtus est illa quidem divinitus delibata: adeo ut sceleris cujusdam sit in illius studium non incumbe∣re. Quid virtus voluntatis, annon etiam ejusmodi est quae nostros animos ad se rapere debeat? Certé. Nā ductu quodam prudentiae in regendis affectibus ver∣satur, quo quid optabilius esse potest? Fortitudo ex magnitudine excelsi animi ad juris constituti de∣fensionem propendet. Iustitia ex syncerae volunta∣tis aequitate ad jus exercendum affecta est. Virtus voluntatis vel tota continetur interna actione ad voluntatem conformandam, vel conformata jam voluntate sese ad aliorum usum externis actionibus diffundit. Prior illa vel temperantia est, quae in cor∣poreis voluptatibus coercendis sita est; vel Praotes quae in ira comprimenda versatur. Posterior quae se∣se ad aliorum usum externis actionibus diffundit, aut usum possessionum, aut rationem juris intue∣tur.

Intuenti mihi in virtutis naturam praeclaré sen∣tire videntur illi, qui virtutem in rerum expeten∣darum numero ponendam esse censent. De virtute intelligentiae ut loquar, Prudentiam si quis neget expeti oportere, is lumen animi, quo consilia & su∣scipiuntur & diriguntur, tollendum esse fateatur ne∣cesse est. Haec rempub. pace florentem ab hostili

impetu tuetur. Haec legibus latis civitatem constitu∣it: haec homines á fera agrestique vita ad humani∣tatem & societatem colendam traduxit. Quae usum possessionum intuetur liberalitas est, virtus illa qui∣dem ad subsidium alienae necessitatis optanda & co∣lenda.

Vides hîc varia axiomata eaque homogenea con∣fundi uná & commisceri. Quaero á te quae tandem dialecticae pars adhibenda sit, ad istam confusionem tollendam & unumquodque axioma ordine & suo loco digerendum. Nunquid ratio inveniendi argu∣menti ad exprimendam ordinis elegantiam con∣fert? certé inventionis praecepto non est opus. Nam omnia illa, quibus istam de virtute quaestionem ex∣plicatam vides, jam inventa sunt. Inventa subjecta & adjuncta: repertae definitiones & partitiones. Quid ergo? cúm ad ordinem conformandum nul∣lus usus logicae inventionis sit, an axiomatis judicio opus est ad singula suis sedibus apté distinguenda? Atqui veró quae argumenta inventio ad arguendam quaestionem suppeditavit, ea in axiomate disposita jam sunt ac judicata. Est (inquam) definitio cum re definita, partitio cum re partita in enuntiato con∣juncta & aestimata: eodemque modo caetera argu∣menta. Num igitur syllogismi praeceptis utemur? At veró quicquid in hiis rebus dubium erat & con∣troversum, id syllogismi legibus disceptatum jam est & conclusum. Quid nunc restat? Sola (ut vides) su∣perest methodus. Lumine igitur artificiose metho∣di adhibito, generalissima primis locis, subalterna mediis, specialissima postremis disponemus. Quid ergo ex illis omnibus est generalissimum? certé illa sententia: Intuenti mihi in virtutis naturam,

praeclaré sentire videntur illi, qui virtutem in rerum expetendarum numero ponendam esse censent. Haec est summa totius rei comprehensio & quasi de∣finitio: ac profectó axioma é tot axiomatis genera∣lissimum. Nam est subjectum ad cujus explicatio∣nem illa enuntiata comparata sunt. Quód si quaesti∣onis per enuntiata explicatio fuerit, quaestionem praecessisse necesse est. At si quaestio extiterit, non tamen sequitur explicationem quaestionis existere. Quare propositio summam rei propositae comple∣ctens, primo loco statuetur. Agedum, quaenam e∣nuntiata huic generalissimae definitioni proximum gradum obtinere debent? ecquid virtutis partitio in virtutem intelligentiae & voluntatis? certé defi∣nitioni partitio semper est adjungenda, nisi aliquid fuerit quod ad singula partitionis membra genera∣tim attineat. Estne igitur aliquid rei distributae partibus generalius? est profectó: idque hisce tri∣bus sententiis comprehensum. Nam virtus est illa quidem diviuitus delibata, adeó ut sceleris cujus∣dam sit in illius studium non incumbere. Ac cúm animum praeclaré cnnformet & excolat, cur non e∣andem studiosé persequeremur? Si quid porró ve∣rae gloriae, si quid sanae & ingenuae voluptatis us∣quam est, id certé in virtute potest deprehendi. At veró res ornamento verissimae gloriae commendata & honestam voluptatem complexa nunquam fugi∣enda est. Haec caeteris consequentibus generalio∣ra sunt cúm in singulis intelligentiae & voluntatis virtutibus insint communiter. Quid quód illa tria argumenta syllogismis conclusa, sint etiam singu∣lis suis locis collocata? Nam primó enthymema quaestionem virtutis efficiente concludens, de∣inde

eandem ab effecto disceptans, tum vi adjuncto∣rum judicans disponitur. Sed expositis iis, quae rei partitae membris communia sunt, quid jam ex illa confusione ad collocandum separabimus? equidem virtutis distributionem. quid ita? quia explicari in∣telligique potest absque sequentibus: quia in pluri∣bus inest quám ulla rerum consequentium. sed cúm virtus pro duplici facultate mentis bipartita existat, alia nempé intelligentiae, alia voluntatis, docebo u∣tranque in rebus expetendis numerandam esse. Hîc methodi lex jubet ut partes eodem ordine tracten∣tur, quo distributae fuerint: & transitionum vinculis si longior inter eas intersit explicatio colligentur. Primúm itaque de virtute intelligentiae, id est, de prudentia dicendum est. Nam lumine prudentiae cae∣terae virtutes communiter diriguntur, ita ut explica∣ri prudentia sine illis, illae ignorata prudentiae natu∣ra intelligi non possint. de virtute intelligentiae ut loquar, Prudentiam si quis neget expeti oportere, is lumen animi quo consilia & deliberationes suscipi∣ūtur ac diriguntur, tollendum esse fateatur necesse est. Haec homines á fera agrestique vita ad humani∣tatem & societatem colendam traduxit: Haec legi∣bus latis civitatem constituit. Haec civitatem pace florentem ab hostili impetu tuetur. Sic enim tria ista prudentiae effecta digerenda sunt. Nam si civitatis conservatio extiterit, sequitur esse civitatem jam constitutam: sequitur etiam quosdam ad colendam societatem traductos esse. at consequentia haec re∣ciproca non est: ideoque colendae societatis insti∣tuta ratio prior conservatione civitatis est. Primo distributionis membro exposito, secundum debet succedere. Quid? virtus voluntatis non etiam ejus∣modi

est, quae ad se nostros animos rapere debeat? Nemo refragatur. Nam ductu prudentiae in regen∣dis affectibus versatur: quo quid optabilius esse po∣test? Virtus autem voluntatis vel tota continetur interna actione ad voluntatem conformandam, vel conformata jam voluntate sese ad aliorum usum ex∣ternis actionibus diffundit. Prior illa vel temperan∣tia est, sita nimirum in corporeis voluptatibus coer∣cendis, vel Praotes quae in ira comprimenda versa∣tur: utraque certé propter istam tam excellentem facultatem ab omnibus expetenda. Posterior quae sese ad aliorum usum externis actionibus diffundit, usum possessionum aut rationem juris intuetur. Quae usum possessionum intuetur liberalitas est, virtus illa quidem ad subsidium alienae necessitatis optanda inprimis & colenda. Quae rationem juris spectat, ea aut ex sincerae voluntatis aequitate ad jus exercen∣dum affecta est, ut justitia: aut ex invictae voluntatis magnitudine ad juris constituti defensionem pro∣pendet, ut fortitudo. Vides horum axiomatum ordi∣nem. Primó explicatum est illud, quod cuilibet in voluntate virtuti commune est. Deinde partitio ea∣rum virtutum, quae voluntatis sunt, subsequitur. Tum partitionis membra tractantur, & ex methodi lege suis locis collocantur. Nam ut voluntas interna a∣ctione solummodo conformetur, id conformatae vo∣luntatis externis actionibus prius est & generalius. Sic juris constituendi ratio juris constituti defensi∣onem antecedit. Atque haec est quaestionis proposi∣tae methodica genesis: quam ideó per partes singilla∣tim disceptavimus, ut facilius methodi dianoia u∣susque elucesceret. Eandem collocationis formam Theologi in Theologicis commentationibus medi∣tantur:

quam ego in hominū doctissimorum excel∣lentissimis concionibus cum summa voluptate per∣saepe animadverti. Primúm enim de quo dicturi sunt solent proponere, & velut illustri quadā definitione summatim cōprehendere. Deinde nisi rei distributae mēbris commune aliquid occurrat, statim thematis propositi membra distinguunt. Tū factae distributio∣nis primam partem definiunt consimiliter, &, si mul∣tiplex fuerit, partiuntur: immó omnibus argumento∣rū generibus, omnibus judicii modis illustrant ac persequuntur. Id cúm fecerint, adhibita transitione ad partē distributionis secundam digrediuntur, ean∣dem{que} eodē modo, quo primam tractant eleganter & expediunt. Sunt igitur Theologi, qui suas nobis vi∣gilias cōmunicant, in exploranda notitiae & genera∣litatis differentia ad ordinē deducendum valdé di∣ligentes & accurati. Quae pars explicari intelligi{que} abs{que} alterius explicatione non potest, eam non an∣té tractant, quám alteram exposuerint. Quid de o∣ratoribus loquar? Equidem eundem in orationibus texendis ordinē studiosé consectantur. Studium eo∣rum in hoc genere declarant illa de ordinis confor∣matione rhetorum praecepta. Volunt enim exordiū primó constitui: tum narrationem subsequi: deinde confirmationem adjungi: postremó epilogū attexi. Hîc ego eorum diligentiam magis amplector, quám judiciū probo. Si Aristotelē de prima & vltima parte rogent putetne scilicet utranque necessariam esse, minimé ille quidem de necessitate assentietur. Ne{que} herclé injuria. cui enim rei partes illae deserviunt? quid spectant? in altera attentio & benevolentia quaeruntur, in altera misericordia cōmovetur. Atqui veró diserti hominis de instituta controversia dispu∣tatio

attentionem & benevolentiam conciliat: im∣mó etiam si res erudité tractetur, ad misericordiam concitandam valet. Sed demus utrius{que} partis usum esse: in quo ego certé non repugno: at illa tamen praeceptio 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 nō est: praesertim cúm mul∣tae orationes exordiis talibus at{que} epilogis praeter∣missis & jam habitae sint & deinceps haberi possint. Illud veró quod de narrationis & cōfirmationis or∣dine praecipiūt, non satis cōstanter praecipere viden∣tur. Quid? an narratio attexenda statim exordio est? si de rei summa definitione & cōprehensione loquū∣tur plané assētior. Exponendū enim est quid sit illud quod in controversiā venit. Sin veró aliud quiddam intelligūt (quod certé faciunt ii, qui alia parte, quā propositionem appellant, statū positae cōtroversie & summam totius causae cōprehendunt) non video cur exordiū narratio statim in omni oratione subsequa∣tur. Stultum enim esset quod in media aut alia ora∣tionis parte narrari cōmodissimé potest & debet, id exordio festinanter subjicere & alieno loco inculca∣re. Quinetiam fit saepe ut narratio argumentorum momentis disceptanda sit ac confirmanda. utrū igi∣tur legitimae praeceptionis vim habet, si quis á narra∣tione confirmationē loco & ordine semper distingu∣endam esse dicat? Quid dicam abs{que} tali narratione qualem rhetores plerun{que} intelligūt, complures o∣rationes á disertissimis hominib{us} habitas esse? Scho∣lae profectó nostrae, cúm res longa oratione eloquen∣tissimé gravissimé{que} explicatur, non semper istius narrationis elegantiam requirunt. Sin veró ea opus fuerit, eo loco adhibetur, quē causae natura cōcedit. Quapropter nulla hîc á Rhetoribus cōstans, & cer∣ta lex de methodo orationis proponitur, sed lubrica

& incerta praeceptio. Ego veró non aliam orationis ordine disponendae viam oratori praescripserim quā Theologo. una ab universalibus ad particularia ea∣demque methodus perpetuó adhibenda est, sive é suggesto concionere, sive in curia aut foro perora∣veris, sive in schola quocunque modo declamaveris, sive ad expoliendum poema, sive ad texendam epi∣stolam incubueris, sive ad communes locos digeren∣dos animum retuleris. Generalissima primis sedibus constituenda: subalterna transferenda ad medias: specialissima ad infimas deturbanda. Haec enim via est intelligentiae & memoriae: haec accuratissimi cō∣pendii magistra. Veruntamen cúm delectare, move∣re, fallere auditorem denique volumus, Crupsis me∣thodi adhiberi potest, sed ita, ut ordo, nonnihil in∣terruptus, non plané sublatus videatur.

Metho∣di ob∣scura∣tio fit

• Occultatione ho∣mogeneorum, ut cúm lumina
  • definitionū, remo∣ventur.
  • partitionū, remo∣ventur.
  • transitionū, remo∣ventur.
• Assūptione hetero∣geneorū, ut cúm vel
  • Digressio á re fit
  • cōmoratio in re fit
• Inversione ordinis, cúm specialia genera∣libus praeponuntur.

Atque haec de methodi genesi. Sequitur methodi analysis, qua tum utimur, cúm contextae disputatio∣nis ordinē reteximus, & singulorū dispositionem ad methodicae collocationis legem expēdimus: ut cō∣stare possit, sintne primis locis generalissima, subal∣terna intermediis, specialissima postremis colloca∣ta. Sed cúm methodicae analyseos exēpla varia ea∣{que} longé illustrissima á Ramo, Freigio, Makilmanaeo proposita sint, nulla á me in hoc tempore proferen∣tur. Methodi igitur controversia sic disputata sit.