The English works of Wyclif hitherto unprinted.Edited by F. D. Matthew.
Wycliffe, John, d. 1384., Matthew, Frederic David, 1838-1918.

[Appendix.]

[On the Wrongfulness of the Clergy holding Secular Office.]

Here-aftir it schal be schewid what peryl it is to prestis to be in seculer office, and to lordis to suffre hem þer-inne, or to excite hem þer-to.

sEynt Cypriane saiþ þat þorow þe councelle of bischopis þer*. [xxj q. iij cap. Ciprianus.] is made a statute, þat alle þat ben charchid wiþ presthode [page 47b] and ordeynyd in þe service of clerkis schulde not serue but to þe auter, and to mynystre sacramentis, and to take hede to prayers and orysons. Hit is for-soþe writen: "no man*. [2 Tim. ii. [4.]] berynge his knyȝthode to god entrike hym wiþ seculer nedis;" þe whiche oure bischopis and oure predecessouris biholdynge religiously & purveynge hoolsumly, dempten þat who so euer take mynystres of þe chirche fro spiritualle office to seculere, þat þer be noone offrynge done for hym, ne eny sacrifice halowyd for his sepulture. For þai disserven not to be Page  394 nempnyd byfore þe auter of god in þe prayer of prestis, þe whiche willen clepe away prestis & mynystres of þe chirche fro þe auter. Þis saiþ saynte Cipriane. Here men mow se how perylous it is to þe kynge & seculer lor [page 48] dis to wiþholde eny preste in seculer bissynes. Þis is preuyd þus, for euery seculere lorde by þe lawe of þe gospelle is goddis bayly. But*. [Luke xvi. [1.]] if eny bayly hiryd a werkeman wiþ his lordis goode and putt hym to his owne seruyce, he must nede be vntrue to his lorde. Riȝt so is euery seculere lorde to oure lorde ihesu criste, but if he amende hym, þat takiþ a preste and puttiþ hym in his seculer office; brekynge þe heest of his lorde god þat commaundiþ: "þu schalt couett noon oþer mannys seruande." And he wiþdrawiþ hym fro þe seruyce of god & fro þe kepynge of cristen mennys soulis, þe whiche he haþ take charge of, for whiche soulis oure lorde ihesu criste toke fleisch and blode, and suffred [page 48b] harde deþe, and schedde his owne hert blode. Þis perylous doynge of seculer lordis is boþe aȝens goddis lawe and mannys. It is aȝen goddis lawe; For as saynt poule saiþ: "No man þat is a parfyte knyȝte of god,*. [2 Tim. ii. [4.]] as euery prest schulde be bi his ordre, entirmete hym wiþ worldly nedis & bissynessis." And for þis ende, þat he may so plese þat lorde to whose service he haþ putt hym-silfe, and þat is god. For siche worldly bissynes in clerkis is aȝens her ordre, and þerfore þe apostles sayden, as it is wryten in þe deedis of þe apostles: "It is not euen vs to forsake þe*. [Acts vi. [2.]] worde of god and mynystir to bordis of pore folke." And if it was vnequite, as þe apostles sayden in her common decre, hem for to leue þe prechynge of goddis worde & ministre to þe [page 49] bordis of pore men; hou myche more vnequite and wronge to god & man is it, prestis to leve contemplacion, studie, preyere & prechinge of goddis worde, and mynistrynge to pore folke, for þe service of a seculere lorde. Hit is also*. [iii. decre in fine.] aȝens þe popis lawe; For he spekiþ to a bischop and biddiþ hym þat [he] warne openly prestis and clerkis þat þai be not occupied in seculer office, ne procuratouris of seculer lordis nedis & her goodis. And if prestis and clerkis ben so bolde Page  395 to occupie hem in siche bissynes, and if þai falle aftir bi losse of lordis goodis; þan saiþ þe lawe, it is not worþi þat þai be holpen and socoured of holy chirche, siþ þorou hem holy chirche is sclaundred. And saynte gregori wrote to þe defen|soure of rome in þis maner: "It is tolde to vs þat oure moost reue [page 49b] rent broþer basile þe bischop is occupied in seculer causis, and kepiþ vnprofetably moote hallis; whiche þinge makiþ hym foule and distryeþ þe reuerence of presthode. Þerfore a-noone as þu hast ressayvid þis maundement, co[m]pell hym wiþ scharp execucion to turne aȝen. So þat it be not lefulle to þe by noone excusacion to tarye it fyve days; lest if in eny maner þu suffir hym eny langer to tary þer-inne, þu to be coupable wiþ hym anentis vs." And so bischoppis & oþir prelatis ben holden to teche and enforme lordis to wiþdraw hem fro þis synne, and scharply to repreue prestis and curatis vndir hem þat þai ocupie no seculer office. Þis is prouyd þus. þe holy prophete Ezechiel saiþ: "If þe [page 50] wayte or þe wacche-man se ennemys cum, and if þe peple be not warnyd & kepe not hem sijlfe, but ennemys cummen & sle þe peple; þen saiþ god þat þe pepille is take in her wickidnes. And of þe waite þat schuld have blowe in his horne wille god axe acountis and reknynge of þe blode and of þe deþe of þe peple." But now to goostly vndirston[din]ge euery bischop schuld be a waite or a waccheman, to telle & to warne byfore to alle þe peple by his goode lyvynge and techynge þe perelle of synne. And þis is þe reson whi bischoppis and oþir prelatis & prestis schulde not be occupied wiþ worldly nedis and causis; For siche occupacions and chargis maken prestis slepynge & slumbrynge in synne. And þerfore it is grete perelle to lordis to make [page 50b] ouer hem goostly waytis and wacchemen, as bischoppis, persones and vikers, þat ben slepers & slombreris in lustis of þe fleysch, & blyndid wiþ poudir of couetise of worldly riches, and so occupied in worldly nedis þat þai neiþer kan ne may kepe hem sijlfe, ne noone oþer man. For of þis perelle & siche oþir a prelate þat haþ witt and kunnynge schuld scharply Page  396 repreue & warne alle maner men, to þe schedynge of his owne blode, as criste did; and if he leue & blame not, þen he assentiþ to her trespassis and synneþ deedly. For as saiþ þe prophete malachie: "prestis lippis kepyn kunynge, and þe *. [Malachi ii. [7.]] pepille schal axe þe lawe of god of his mouþe; for he is þe awngelle of god if he kepe welle þe ordre & þe degre of prest [page 51] hode." And þerfore it is not lefulle to eny man to drawe to seculere office þe messangeris of criste, þat haþ so vttirly forfendit hem boþe in worde and in dede seculere office in presthode.

If eny man stonde in doute of þis sentence before; here suen autoritees of holy scripture and holy doctouris in latyn aȝens þe seculer lordeschip of prestis.

cIvilis aut secularis possessio fuit interdicta sacerdotibus & leuitis, ut patet Numer. xviii. Dixit dominus ad Aaron: *. [[Num. xviii.20.]] In terra eorum nichil possidebitis, nec habebitis partem inter eos: Ego pars et hereditas tua in medio filiorum israell. ffilijs autem leui dedi omnes decimas israelis in possessionem, pro [page 51b] ministerio quo seruiunt mihi in tabernaculo federis. Sequitur: Solis filiis leui mihi in tabernaculo seruientibus, & portantibus peccata populi, legittimum sempiternum erit in generacionibus vestris. Nichil aliud possidebunt, deci|marum oblacione contenti, quas in usus eorum*. [earum MS.] et necessaria separaui. Item Deut. xviiio: Non habebunt sacerdotes et *. [[Deut. xviii. 1.]] leuite & omnes qui de eadem tribu sunt partem & hereditatem cum reliquo populo israel; quia sacrificia domini et oblaciones eius comedent, et nihil aliud accipient de possessione fratrum suorum. Deus enim ipse est hereditas eorum, sicut locutus est illis. Super quo glosa: Ministris altaris nec terrenis possessionibus adquirendis concessum est inhiare. vnde Matt. xo: Nolite possidere aurum, neque argentum, neque *. [[Matt. x. 9.]]Page  397 pecuniam &ca. et post pauca: dignus est operarius cibo suo. Et alibi, Qui altari deseruiunt cum altare [page 52] participant. Non*. [[1 Cor. ix. 13.]] enim opertum, quod qui semper altari debent seruire officio diuino, inhient terreno lucro, quibus dominus hereditas est. Quid ergo illi deesse potest qui omnia habentem habet. hec ibi. Item ezechiel xliiii: Non autem erit eis hereditas,*. [[Ezek. xliv. 28.]] ego hereditas eorum: et possessionem non dabitis eis in israel, ego enim possessio eorum. Victimam pro peccato et pro delicto ipsi comedent, et omne votum in israel ipsorum erit. Super quo Jeronimus, libro xiiio super ezechielem: Qui autem talis extiterit ut ministret in sanctuario, et ingrediatur atrium interius, et offerat deo sacrificium, ita ut verus sacerdos sit, ymmo imitator eius de quo scriptum est, tu es sacerdos in eternum secundum ordinem melchisedech; iste nullam habebit partem nisi deum, qui est hereditas eius, nec accipiet possessionem in israel, hoc est inter vulgus ignobile, sed sacerdotalem, ut dicat de eo dominus: ego sum possessio et hereditas eius; quem cum venerit loquatur ac dicat, [page 52b] tenebo illum nec dimittam illum; et psallet cum propheta, pars mea dominus. hec ille. Item, deuto xo: Non*. [Deut. [x. 9.]] habuit leui partem in possessionibus cum fratribus suis, quia ipse dominus possessio eius, sicut promisit ei. Item, Josue*. [Josh. [xiv. 4.]] xiiii: non acceperunt aliam in terra partem nisi urbes ad habitandum, et suburbana earum ad alenda iumenta et pecora. Item, eccl. xlvo: Nam sacrificia domini edent, que*. [Ecclus. [xlv. 26.]] dedit ipsi et semini eius. ceterum in terra gens*. [sic. MS. Vulgate, gentis.] non hereditabit, et pars non est illi in gente. ipse enim pars eius est et hereditas. Item, Mat. xxo: Scitis quia principes*. [Matt. [xx. 25.]] gencium dominantur eorum, et qui maiores sunt potestatem exercent in eos; non ita erit inter vos, sed quicumque voluerit inter vos maior esse, sit vester minister. Et quicumque voluerit inter vos primus esse, erit vester seruus. Sicut filius hominis non venit ministrari sed ministrare, et dare animam suam redempcionem pro multis. Idem patet Page  398 Mat xo et luce xxiio. Item prima petri quinto: [page 53] Pascite qui*. [[1 Pet. v. 2.]] in vobis est gregem domini, prouidentes non coacti sed spontanee secundum deum: neque turpis lucri gracia, sed voluntarie: neque dominantes in clero, sed forma facti gregis ex animo. Item ad Thim vio: Habentes autem alimenta et*. [[1 Tim. vi. 8.]] quibus tegamur, hijs contenti simus. Nam qui volunt diuites fieri incidunt in temptacionem et in laqueum diaboli. Item, luce xiv: Sic ergo omnis ex vobis qui non renunciat omnibus*. [Luke [xiv. 33.]] que possidet, non potest meus esse discipulus. Item, Bernardus libro ij ad Eugenium papam: Esto, ut alia*. [[Bernardus de Consideratione, lib. ii. cap. vi.]] quacumque racione hec tibi vendices; sed non apostolico iure. nec enim ille tibi dare potuit quod non habuit: quod autem habuit, hoc dedit, sollicitudinem super ecclesias, numquid dominacionem. Audi ipsum. Non dominantes in clero, sed forma facti gregis ex animo. Et ne dictum sola humilitate putes; nonne eciam veritate. Vox enim domini est in euangelio. luce xxijo: Reges gencium dominantur*. [Luke [xxii. 25.]] eorum; et infert, vos autem non sic. Planum est, apostolis interdicitur dominatus. Ergo tu et tibi usurpare audes aut dominans apostolatum, aut apostolicus*. [apostolatus MS.] dominatum. Plane ab alterutro prohiberis. Si utrumque simul habere velis, perdis utrumque. Alioquin non te exceptum putes de illo numero, de quibus sic conqueritur deus, Osee octavo: Ipsi*. [Hosea [viii. 4.]] regnauerunt sed non ex me. At si interdictum tenemus, audiamus edictum. luce xxii. Qui maior est vestrum, ait,*. [Luke [xxii. 26.]] fiat sicut iunior, et qui precessor est sicut qui ministrat. fforma apostolica hec est; Dominacio interdicitur, indicitur ministracio. hec ibi. Item, Origenes super gen. omelia xvio. Denique vis scire quid intersit inter sacerdotes domini et sacerdotes pharaonis. Pharao terras concedit sacerdotibus suis, dominus autem sacerdotibus suis partem non concedit in terra, sed dicit eis: Ego pars vestra. Obseruate ergo qui hec legitis, omnes domini sacerdotes, et videte que sit differencia sacerdotum, ne forte qui partem habent in terra, Page  399 et terrenis cultibus [page 54] ac studijs vacant, non tam domini quam pharaonis sacerdotes esse videantur. Ille enim est qui vult sacerdotes suos habere possessiones, et exercere agri non anime culturam, Ruri sed non legi operam dare. Christus autem, dominus noster, sacerdotibus suis quid precipit audiamus: Qui non, inquit, renunciauerit omnibus que possidet, non potest meus esse discipulus. Negat christus suum esse discipulum quem viderit aliquid possidentem, et eum qui non renunciat omnibus que possidet. Et quid agimus? qui hec aut ipsi legimus, aut populis exponimus, qui non solum non renunciamus hijs que possidemus, sed & adquirere volumus ea que nunquam habuimus antequam veniremus ad papatum.*. ['Christum' Origen.] &ca. per processum. Item, parysiensis libro de vicijs, titulo de auaricia mercenariorum: Sciebat dominus oculum ecclesie impediendum esse temporalibus istis ab officio suo; Modicum enim pulueris vel [page 54b] palee oculum omnino cessare facit ab officio suo. Immo voluit duces ecclesie pauperes esse, eo quod paupertas expedita est, sicut seneca dicit, et subdit: Si vis omnino vacare ut pauper sis, ora ut pauperi sis similis. Et si cetera membra corporis ad plura officia conueniant, ut lingua ad gustum et loquelam, et manus ad multa similiter, oculus tantum vnum habet, et contactum terre maxime timet. Sic oculus ecclesie con|templatiuus legi diuine debuit intendere, et a terrenis istis seperari. licet pes hominis a ceteris membris eius seperatus non sit, tamen habet seperatam artem que ei deseruit, & artifices qui ei totaliter circa calciamenta eius intenti sunt. Quanto magis debent esse aliqui qui totaliter spiritualibus sint intenti. Sed hodie magis occupata est ecclesia in temporalibus, quo ad magnam partem suam, quam fuerat sinagoga. vnde quum fuit datum a [page 55] constantino imperium occidentali ecclesie, facta est vox de celo, dicens: hodie infusum est venenum ecclesie dei. hec ille. Item Odo in sermone, Estote misericordes: Stercora putredinis sunt diuicie, Page  400 quibus volucres celi, i. demones, excecant oculos cupidorum. Et bene dicuntur diuicie stercora demonum, quum omnes diuicias reputant tanquam stercora, nec querunt nisi animam, vnde diues quum moritur quasi in tres porciones diuiditur; mundus rapit diuicias, vermes cadauer, et demones animam. Et quilibet contentus sua porcione alterius partem non desiderat; vnde versus:

Spiritus est sathane, caro vermis, mammona mundi; Vnica plus duplici pars sua cuique*. [cuilibet MS.] placet.

Item non tantum a demonibus sed a perfectis diuicie stercora reputantur; vnde apostolus: Omnia reputaui tamquam*. [[Phil. iii. 8.]] stercora ut christum lucrifacerem. Pro hijs stercoribus causidici clamant in foro; clerici quoque cantant in choro; medici cum egrotis vigilant [page 55b] in thalamo. Pro hijs stercoribus frequenter illicita committuntur in mundo. Sequitur: pocius cum thobia gaudeamus, qui, curata cecitate quam per stercora contraxerat, visum recuperauit. Sic cum diuicie auferuntur oculum iusticie recuperamus. Cum gladius furioso aufertur, sanitate restituta, gracias refert illi qui abstulit. Similiter si dolemus pro ablacione temporalium, quibus excecamur, quibus interficimur, furiosi sumus. Et reddita nobis dis|crecione, saltem in alia vita, illi qui nobis stercora ab oculis nostris extersit, illi qui gladium abstulit gracias referemus. Alibi appellantur venenum; vnde eodem die quo a constantino dotata est ecclesia, in aere audita est vox angelica, dicens; hodie infusum est venenum in ecclesia; maior quidem effecta est in dignitate, sed minor religione. Item Odo in sermone Ecce nos reliquimus omnia: Abel moritur i. cura pastoralis, luctus spiritualis interimitur, set [page 56] caym, i. possessio, conser|uatur; ymmo pastor animarum caym agricola efficitur. Non enim in ecclesia queritur si sciat bene docere, pro peccatis lugere, set si sit caym, i. agricola; si sciat terras bene colere. Nec mirum si multos interficit possessio, cum sit venenum; Page  401 vnde eodem die quo dotata est ecclesia a constantino audita est vox in aere: hodie infusum est venenum in ecclesia; maior quidem dignitate, set minor religione. Si queritur: vbi est ouis tibi commissa? respondet: Numquid custos fratris mei sum? quasi, Que cura est mihi de animabus, dummodo disponatur bene de temporalibus. Tales sicut caim sunt maledicti qui educunt ouem abel, et non reducunt, set seducunt. vnde Ezechiel: Pastores eorum seduxerunt eos. Item Gorham super illo Apoc. xiio: Misit serpens ex ore suo post mulierem aquam tanquam flumen, &c. Per aquam fluminis significatur [page 56b] abundancia temporalis, que fluit cotidie sicut aqua. vnde psalmista: diuicie si affluant, nolite cor apponere. hanc aquam habundantissime misit draco in ecclesiam dei, domino permittente, quum a constantino datum est imperium occidentali ecclesie; vnde tunc audita est vox angelorum*. [anglorum MS.] in aere dicencium: hodie infusum est venenum in ecclesia dei; sicut legitur in apocrifo Siluestri. Et quia iam appropinquat venenum hoc ad cor ecclesie, ita ut iam sit suffocacio proxima, clamat ipsa ecclesia cum psalmista: Saluum me fac, deus, quoniam intrauerunt aque usque ad animam meam. Et deus de sua bonitate nunc primo incipit audire ecclesiam suam, et misit adiutorem suum, scilicet terram, que absorbere vult totum flumen; vel principem terrenum, qui vult auferre ab ecclesia omnia temporalia sua, licet intencio non eadem sit cum domino, qui propter bonum ecclesie mittit illum ex misericordia. hec ille. Item Jeronymus in vitis patrum: Ecclesia ex quo creuit in possessionibus, decreuit in virtutibus. Item Jeronimus ad ne [page 57] pocianum ep. xxxiiii: Aut aurum repudiemus nos, sc. clerici, cum ceteris supersticionibus iudeorum, aut si aurum placeat, placeant et iudei, quos cum auro aut probare necesse est nobis aut dampnare. Item Jeronymus ad nepocianum: Clericus qui christi seruit ecclesie primo interpretetur vocab[u]lum suum, et nominis diffinicione prolata, nitatur esse quod dicitur. Si enim cleros grece latine Page  402 sors appellatur, propterea clerici dicuntur quia de sorte sunt domini, vel quia dominus ipse sors, i. pars, clericorum est. Et quia et ipse pars domini est, et dominum partem habet, talem se exhibere debet, ut ipse possideat dominum et possideatur a domino. Qui enim dominum possidet, et cum propheta dicit: pars mea dominus, nichil extra dominum possidere potest; nam si quippiam aliud habuerit preter dominum, pars eius non erit dominus. verbi gracia, si aurum, si argentum, si possessionem, si variam suppellectilem habuerit, cum istis partibus dominus pars eius fieri non dignatur. Et paulo post: habens victum et vestitum hijs contentus ero, [page 57b] et nudus nudam crucem sequar. Obsecro te itaque repetens, iterum iterumque monebo, ne officium clericatus genus antique milicie puteo, ne lucrum seculi in christi queras milicia, ne plus habeas quam quando clericus esse cepisti.

Here suen autorites in latyn of holy scripture and doctouris aȝens seculeris office of prestis.

pAulus apostolus dicit ij thi. ijo ad excludendum prelatos*. [[2 Tim. ii. 4.]] et sacerdotes ab omni seculari officio isto modo: Nemo militans deo implicat se negocijs secularibus, ut ei placeat cui se probauit. Iste autem textus breuis et compendiosus apostoli, ex fide quam importat, excluderet omnes sacerdotes et pure clericos ab omni officio seculari. Quum seculare officium est destructiuum cure pastoralis. Immo ex canone apostolorum dicitur: [page 58] Episcopus aut sacerdos aut diaconus nequaquam*. [lxxxviij. de capo. Eps.] seculares curas assumant. Sin autem assumpserint deiciantur; quia, ut dicit gregorius ibidem, Inutile et valde laboriosum est hominem litteratum raciocinacionum causas assumere, et in eis que non expedit se obligare. Item, ibidem dicit beatus ciprianus, capo neque: In dispensacione ecclesie hanc regulam obseruandam nouerit unusquisque, ut nulli quantumlibet exercitate persone duo simul officia committat. Immo nomine sacerdotis careat qui dei ministros a suis evocet officiis. Et idem Ciprianus dicit quod ministri ecclesie debent solum Page  403 altari et sacrificiis deseruire, et precibus, studijs et oracionibus vacare. Et si quis eos a spirituali officio ad seculare duxeret, non offeretur pro eo oblacio, nec sacrificium pro sepultura eius celebrabitur; non enim ante altare dei merentur nominari in sacerdotum prece qui sacerdotes et ministros ecclesie ab altari volunt avocare. Immo dicit beatus Augustinus: ffornicari hominibus nunquam licet, negociari autem [page 58b] aliquibus*. [lxxxviij. de co. ffornicari.] licet, aliis non licet. Antequam enim ecclesiasticus quis sit, licet ei negociari; facto ecclesiastico iam non licet. Item ibidem scribitur sic: Tuicionem testamentorum episcopus non suscipiat. episcopus nullam rei familiaris curam ad se reuocet, set leccioni et oracioni et verbo predicacionis tantummodo vacet. Item beatus petrus in epistola ad clementem dicit*. [xi. q. 1o. co.] Sicut enim impietatis est crimen tibi, o clemens, neglectis verbi dei studijs sollicitudines seculares suscipere, ita vnicuique laicorum peccatum est nisi inuicem sibi ecclesiam in hijs que ad communis vsum vite pertinent operam fideliter dederint. Ideo concludit lex canonica apostolorum statuta sunt que dicunt: Nemo militans deo implicat se &ca. Proinde aut*. [xi. q. iij. co. Credo.] clerici sint sine accionibus dominorum aut actores sine officio clericorum. Et uniuersi dixerunt; hec obseruemus. Item ibidem sic scribitur hij qui in ecclesia domini ad ordinem promouentur clericorum, in nullo [page 59] ab administracione diuina auocentur, nec molestiis et negociis secularibus alligentur ut ab altaribus & sacrificijs recedant; set die ac nocte celestibus rebus et spiritualibus seruiant Item beatus petrus in epistola ad clementem sic scribit: Te quidem oportet irreprehensibilem*. [xi. q. 1o. co Te quidem.] viuere, et summo studio niti ut omnes vite huius occupaciones abicias. Non fide-iussor existas nec aduocatus licium fias, ne in ulla occupacione prorsus inueniaris mundialis negocii occasione perplexus. Neque enim iudicem neque cognitorem secularium negociacionum te ordinare vult christus, ne pre|focatus presentibus hominum curis, non possis verbo dei vacare. Hec vero opera que minus tibi congruere diximus exhibeant sibi inuicem vacantes laici, et te nemo occupet ab hijs studijs per que salus datur hominibus &ca. Item Page  404 gregorius Romano defensori: perlatum est, inquit, ad nos*. [[Decreti pars la. Dist. lxxxviii. cap. 4.]] reuerendissimum fratrem nostrum, basilium episcopum, velut vnum de laicis in causis secularibus [page 59b] occupari, et pretorijs inutiliter obseruire; que res quidem et ipsum vilem reddit, et reuerentiam sacerdotalem adnichilat. statim ut experiencia tua hoc preceptum susceperit, ad reuertendum eum districta executione compellat, Quatenus te illic consistente quinque diebus sub qualibet excusatione immorari non liceat. Ne si quolibet modo eum ibidem amplius moram habere permiseris, cum ipso apud nos grauiter incipias esse culpabilis, &c.

Ista ad presens sufficiunt cum diligenti scripturarum excercitatione ad excitandum sacerdotes ne curis secularibus se subiciant; set oracioni, studio et predicacioni intendant, et sic, spiritualibus inimicis deuictis, soli deo placere studeant; ut cum ipso in celestibus regnare valeant; prestante domino nostro ihesu christo, qui cum patre et spiritu sancto vivit & regnat deus. Amen.