Vitæ selectorum aliquot virorum qui doctrinâ, dignitate, aut pietate inclaruere

COMPENDIUM VITAE ERASMI ROTERODAMI. (Book Desiderius Erasmus)

NATUS Roterodami in Vigilia Simonis & Judae. Supputat an∣nos * 1.1 circiter 57. Mater dicta est Margareta, filia medici cujus∣dam Petri, Ea erat à Septimontio, vulgo Zevenberge, Fratres illius duos vidit. Dordraci pene nonagenarios. Pater dictus * 1.2 est Gerardus. Is clam habuit rem cum dicta Margareta, spe conjugii. Et sunt qui dicant intercessisse verba. Eam rem indigne tulerunt & parentes Gerardi & fratres. Pater erat Helias, mater Catarina: uterque pervenit * 1.3 ad extremam senectutem, Catarina pene ad nonagesimum quintum annum. Fratres erant decem, nulla soror; ex eodem patre & matre; omnes conju∣gati. Gerardus erat natu minimus, uno excepto. Visum est omnibus, ut ex tanto numero unus Deo consecraretur. Nosti affectus senum. Et fratres nolebant minui rem, sed esse apud quem ipsi convivarentur. Gerardus vi∣dens se modis omnibus excludi à matrimonio magno consensu omnium, fecit * 1.4 quod solent desperati, clam aufugit, & ex itinere misit parentibus & fratri∣bus Epistolam cum manumanum complexa; addito elogio, Valete, nunquam vos videbo. Interim relicta est sperata conjux gravida. Puer alitus est a∣pud aviam. Gerardus Romam se contulit. Illic scribendo, nam tum non∣dum erat ars Typographorum, rem affatim paravit. Erat autem manu felici∣ssima. Et vixit juveniliter. Mox applicuit animum ad honesta studia. Grae∣ce & Latine pulchre calluit. Quin & in Juris peritia non vulgariter profece∣rat. Nam Roma tunc doctis viris mire floruit. Audivit Guarinum. Om∣nes auctores sua manu descripserat. Parentes ubi resciscunt eum esse Romae, scripserunt illi, puellam, cujus matrimonium ambiret, esse vita defunctam. * 1.5 Id ille credens, prae moerore factus est presbyter, totumque animumque ad religionem applicuit. Reversus domum comperit fraudem. Nec illa tamen unquam post voluit nubere, nec ille unquam tetigit eam. Puerum autem cu∣ravit liberaliter educandum, & vix quatuor annos egressum misit in ludum lit∣terarium. Ac primis annis minimum proficiebat in litteris illis inamoenis quibus natus non erat: ubi nonum ageret annum, misit Daventriam: ma∣ter

sequuta est, custos & curatrix tenerae aetatis. Ea schola tunc adhuc erat * 1.6 barbara. Praelegebatur * pater meus: exigebantur tempora: praelegebatur Ebrardus & Joannes de Garlandia: nisi quod Alexander Hegius & Zinthius coeperant aliquid melioris litteraturae invehere. Tandem ex pueris collusori∣bus, qui grandiores natu audiebant Zinthium, primum cepit odorem melio∣ris doctrinae: post aliquoties audivit Hegium, sed non nisi diebus festis, qui∣bus legebat omnibus. Hic pervenit ad classem tertiam: tum pestis vehemen∣ter ibi saeviens sustulit matrem, relicto filio, jam annum decimum tertium a∣gente. Quum pestis indies magis ac magis incrudesceret, tota domo, in qua a∣gebat, desolata, reversus est in patriam. Gerardus, accepto tristi nuncio, coe∣pit aegrotare, ac paulo post mortuus est. Uterque decessit non multo supra annum quadragesimum. Tres tutores instituit, quos habebat fidissimos. Ho∣rum praecipuus erat Petrus Winckel, tum ludi litterarii Magister Gaudae. Legavit rem mediocrem; si tutores bona fide administrassent. Itaque able∣gatus est in Buscum ducis, quum jam satis maturus esset Academiae. Verum illi Academiam metuebant, quod statuerant puerum religioni alere. Illic vix∣it, hoc est perdidit, annos ferme tres in aedibus fratrum, ut vocant: in quibus tum docebat Romboldus. Quod genus hominum jam late se spargit per or∣bem, quum sit pernicies bonorum ingeniorum, & seminaria monachorum. Romboldus, qui mire adamabat ingenium pueri, coepit eum sollicitare, ut suo gregi accederet. Puer excusabat inscitiam aetatis. Hic exorta peste, quum diu laborasset febri quartana, reversus est ad tutores, jam stylo quoque satis * 1.7 prompto, ex aliquot auctoribus bonis parato. Unus tutor perierat peste: caeteri duo, re non admodum bene gesta, coeperunt agere de monasterio. A∣dolescens languens febri, quae supra annum illum tenuerat, non abhorrebat à * 1.8 pietate: caeterum à monasterio abhorrebat. Itaque sinunt diem ad cogitan∣dum. Interim Tutor subornat, qui pelliceant, qui minitentur, qui perpellant animum imbecillem. Atque interea repererat locum in monasterio canonico∣rum, qui vulgo vocantur Regulares, in Collegio, quod est juxta Delft dicto Sion: quae domus est principalis ejus Capituli. Ubi dies venisset respondendi, respondit prudenter adolescens: se nondum scire, neque quid esset mundus, neque quid esset monasterium, neque quid esset ipse: proinde videri consul∣tius, ut adhuc annos aliquot agat in scholis, donec sibi notior esset. Haec quum videret constanter dici ab adolescente, statim infremuit Petrus. Ergo, inquit, frustra laboravi, qui talem locum tibi magnis precibus pararim: tu es nebu∣lo: non habes spiritum bonum: abdico tutelam tuam. Vide, unde alaris. Adolescens respondit, se accipere abdicationem, & ea esse aetate, ut non opus sit tutoribus. Ubi vidit se minis nihil proficere, subornat fratrem, qui & ipse tu∣tor erat, negociatorem. Is blanditiis agit. Accedunt instigatores undique. Habebat sodalem, qui prodidit amicum; et urgebat febris: nec tamen arri∣debat monasterium, donec forte fortuna viseret monasterium ejusdem ordinis in Emaus sive Steyne, juxta Gaudam. Ibi reperit Cornelium, quem Daven∣triae habuerat sodalem in eodem cubiculo. Is nondum acceperat sacrum illum cultum: viderat Italiam, sed audierat parum doctus. Hic suum agens nego∣tium, caepit mira loquentia depingere vitae genus sanctissimum, copiam libro∣num, otium, tranquillitatem, sodalitatem angelicam. Quid non? Trahebat

affectus ille puerilis ad veterem sodalem. Alii alliciebant, alii propelleban••. * 1.9 Onerabat febris. Hunc locum delegit, altero fastidito; * 1.10 lactabar interim, do∣nec haberet sacram vestem. Interea, tametsi adolescens, sensit quam non esset illic vera pietas. Et tamen totum illum gregem excitavit ad studium. Paran∣tem abire ante professionem partim pudor humanus, partim minae, partim ne∣cessitas coërcuit. * 1.11 Tandem per occasionem innotuit Episcopo Cameracensi, Henrico à Bergis. Is sperabat Cardinalicium galerum; & habuisset, nisi de∣fuissent praesentes nummi. Ad hoc iter optabat hominem Latine doctum. Ita∣que per hunc evocatus est cum auctoritate Episcopi Trajectensis, quae sola sufficiebat. Et tamen ille adjunxit auctoritatem Prioris & generalis. Conces∣sit in familiam Episcopi, servato tamen habitu. Quum Episcopus esset desti∣tutus spe galeri, sentiretque illum in amore parum constantem erga omnes, egit, ut iret Lutetiam studii gratia. Promissum est stipendium annuum: ni∣hil missum est. Sic solent principes. Illic in Collegio montis acuti ex putri∣bus ovis & cubiculo infecto concepit morbum, hoc est, malam coporis, antea purissimi, affectionem. Itaque rediit ad Episcopum. Acceptus est honorifice. Recreatus est à morbo Bergis. Revisit Hollandiam hoc animo, ut maneret apud suos. Sed ipsis ultro hortantibus rediit Lutetiam. Ibi destitutus auxilio Maecenatis vixit verius, quam studuit: & ob pestilentiam ibi multis annis perpetuam, singulos annos redeundum erat in patriam. A studio Theologiae abhorrebat, quod sentiret animum non propensum, ut omnia illorum funda∣menta subverteret; deinde futurum, ut Haeretici nomen inureretur. Tan∣dem, ubi totum annum saeviret pestis, coactus est Lovanium commigrare: Ante inviserat Angliam in gratiam Montjoy tum discipuli, nunc Maecenatis; sed amici verius quam benigni. Id temporis omnium bonorum apud Ang∣los benevolentiam sibi conciliavit, ob id praesertim, quod spoliatus in littore Dovariensi, non solum non ultus sit injuriam; sed mox emisit libellum in lau∣dem regis, & totius Angliae. Tandem è Gallia magnis promissis revocatus est in Angliam, quo tempore nactus est amicitiam Archiepiscopi Cantuariensis. Ubi promissa non apparerent, petiit Italiam: cujus adeundae desiderio semper arserat. Egit paulo plus quam annum Bononiae, jam vergente aetate, hoc est ferme quadragenarius. Inde contulit se Venetias, & edidit Adagia: inde Pa∣tavium, ubi hibernavit: mox Romam, quo jam fama celebris ac plausibilis praecesserat. Raphaeli, Card. S. Georgii, praecipue charus fuit. Non defuis∣set * 1.12 ampla fortuna; nisi mortuo rege Henrico VII. & successore VIII. ami∣corum literis amplissima pollicentibus revocatus esset in Angliam. Illic decre∣verat reliquum aetatis peragere: verum ubi ne tum quidem praestarentur promissa, subduxit se in Brabantiam, invitatus in aulam Caroli * 1.13 nunc Caesaris, cui consiliarius factus est opera Joannis Silvagii Cancellarii magni. Caetera sunt tibi nota. Mutati cultus rationem reddidit in libello primo, quo respon∣dit Laicis sycophantiis: formam ipsi describetis. Valetudo semper fuit tene∣ra; unde crebro tentabatur febribus, praesertim in Quadragesima ob piscium esum, quorum solo odore solebat offendi. Ingenium erat simplex; adeo ab∣horrens à mendacio, ut puellus etiam odisset pueros mentientes, & senex ad illorum aspectum etiam corpore commoveretur. Linguae inter amicos liberi∣oris, nonnunquam plusquam sat esset: & saepe falsus non poterat tamen ami∣cis

diffidere. Putidulus erat, neque quidquam unquam scripsit, quod ipsi pla∣ceret: ac ne facie quidem propria delectabatur: vixque extortum est amico∣rum precibus, ut se pingi pateretur. Dignitatum ac divitiarum perpetuus con∣temptor fuit: neque quidquam habuit prius otio, ac libertate. Candidus ae∣stimator alienae doctrinae, & fautor ingeniorum unicus, si fortuna suppetisset. In provehendis bonis litteris nemo magis profecit, gravemque ob hanc rem invidiam sustinuit à barbaris & Monachis. Usque ad annum quinquagesimum nec impetiverat quenquam, nec impetitus est à quoquam stylo. Idque habe∣bat * 1.14 sibi propositum omnino stylum incruentum servare. A Fabro primum est impetitus: nam Dorpiana orsa suppressa sunt. In respondendo semper erat * 1.15 civilitate. Lutherana tragoedia oneraverat illum intolerabili invidia, discerp∣tus ab utraque parte, dum utrique studet consulere. Augebo catalogum ope∣rum meorum: ex hoc quoque multa colligentur. Scripsit ad me Gerardus Noviomagus quosdam meditari vitam Erasmi, partim carmine, partim oratio∣ne. Ipse cupiebat instrui secreto: sed non ausus sum mittere. Si contingat cum illo colloqui, poteris illi communicare. Nec tamen expedit aliquid ten∣tare de vita, nisi res ipsa urgeat. Sed his de rebus fortassis alias, aut e∣tiam coram.

Haec ubi scripsissem venit Berckman onustus mendaciis. Scio quam sit diffi∣cile, continere arcanum, tamen uni tibi credo omnia. Celebravi Viandulum nostrum: Livinus exhibebit libellum: hortare Ceratinum, ut, si quando re∣legat auctorem, annotet aliqua. Favendum est Frobenio: ego non possum illi semper adesse. Et ejus causa gravor magna invidia. Nosti, quam sint figu∣li. Rursum vale.

Notat inter alia, quam ob causam monasterio, cui se invitus satis manciparat, fuerit egressus, immo cujus auctoritate evocatus. Quum autem lapsu temporis eo no∣mine multorum calumniis vir pius objiceretur, & Servatius etiam, qui Patris dig∣nitate caenobio huic praeerat, literis eum revocaret, nervosam ad eum scripsit Epi∣stolam, qua se vitae monasticae calamitates ferre non posse testabatur; rationibus additis, quibus motus vestibus se exuerat Monasticis. Eam ab CLV. Petro Seriverio, Erasmi nostri studiosissimo, acceptam hoc loco apponere operae precium duxi, cum quod in Epistolarum volumine nusquam compareat, tum quod universe vita rationem, uti scribens ipse inibi loquitur, exponat.

Reverendo Patri Servatio ERASMUS, S. P. D.

HUMANISS. Pater. Literae tuae per plurimorum jactatae ma∣nus, tandem ad me quoque pervenerunt jam Angliam ingressum, quae mihi sanè voluptatem incredibilem attulerunt, quae veterem illum tuum in me animum adhuc spirant. Paucis autem respon∣deo, utpote ex itinere jam scribens, & ad ea potissimum quae tu scribis & ad rem maximè pertinent. Tam varia est hominum sententia, & suus cuique est avium cantus, ut omnibus satisfieri non possit. Ego certè hoc sum animo, ut quod sit factu optimum sequi velim, testis est mihi Deus, nam si quid olim ju∣veniliter sensi, id partim aetas, partim rerum correxit usus. Nunquam fuit consilium vel vitae genus, vel cultum mutare, non quod probarem, sed ne cui scandalo essem. Scis enim me ad id vitae genus tutorum pertinacia, & aliorum improbis hortatibus adactum magis quàm inductum. Tunc Cornelii Uverde∣ni convitiis, & pudore quodam fuisse retentum, quum intelligerem, mihi hoc vitae genus haud quaquam aptum esset. Nam non omnibus congruunt omnia. Jejuniorum impatiens semper fui, idque peculiari quadam corporis ratione. Semel excitatus à somno, nunquam potui redormiscere, nisi post horas ali∣quot: ad literas tantum rapiebatur animus, quarum isthic nullus usus, adeo ut non dubitem, quin si in liberum aliquod vitae genus incidissem, non solum inter foelices, verum etiam inter bonos potuissem numerari. Itaque cum intel∣ligerem me nequaquam esse idoneum isti generi vitae, & coactum non sponte suscepisse, tamen quia receptum est (publica nostri seculi opinione) piaculum esse, à semel suscepto vitae genere discedere, decreveram, & hanc infoelicitatis meae partem perpeti. Scis enim me multis in rebus infortunatum esse, at un∣um hoc caeteris omnibus gravius esse duxi, quòd in hujusmodi vitae genus de∣trusus essem, à quo tum animo tum corpore essem alienissimus: Animo, quod à ceremoniis abhorrerem, & libertatis amans essem: Corpore, quod etiamsi maximè placuisset vitae institutum, corporis natura non ferebat istiusmodi là∣bores. At objiciet mihi aliquis annum probationis (ut vocant) & aetatem ma∣turam.

Ridiculum, quasi quis postulet, ut puer anno decimo septimo, maxi∣mè in literis educatus, norit seipsum, quod magnum est, etiam in sene: an anno uno id discere potuerit, quod multi cani nondum intelligunt. Quanquam ipse nunquam probavi, & gustatum jam multò minus, sed iis quas dixi ratio∣nibus sum irretitus. Tametsi fateor eum qui verè sit bonus, in quovis vitae genere bene victurum. Nec disfiteor me ad magna vitia fuisse propensum, non tamen usqueadeo corrupta natura, quin si commodus accessisset gubernator, & vere Christianus, non Judaice superstitiosus, potueram ad bonam duci fru∣gem. Hoc igitur interim spectavi, in quo vitae genere minimè malus essem, atque id sanè me assecutum puto. Vixi interim inter sobrios, vixi in studiis literarum, quae me à multis vitiis avocaverunt. Licuit consuetudinem habere cum viris verè Christum sapientibus, quorum colloquiis factus sum melior. Nihil jam jacto de libris meis, quos fortassis vos contemnitis: at multi faten∣tur * 1.16 redditos eorum lectione non solum eruditiores, verum etiam meliores. Pecuniae studium nunquam me attigit. Famae gloria nec tantillum tangor. * 1.17 Voluptatibus, etsi quondam fui inquinatus, nunquam servivi. Crapulam, e∣brietatem semper horrui fugique. Quoties cogitabam de repetendo contu∣bernio vestro, succurrebat invidia multorum, contemptus omnium, colloquia quàm frigida, quam inepta, quam non sapientia Christum? convivia quàm ••aica, denique tota vitae ratio, cui, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Postremo succurrebat corporis imbecillitas, quae jam aetate & morbis, ac laboribus aucta est, quae facit, ut nec vobis satisfactu∣rus essem, & meipsum occiderem. Jam annis aliquot obnoxius sum calculo, gravi sanè morbo & capitali. Jam annis aliquot nihil bibo, nisi vinum, neque quodvis vinum, idque cogente morbo. Non fero quemvis cibum, nec coelum quidem quodlibet. Nam morbus hic facile recurrens, maximam postulat vitae moderationem: & novi coelum Hollandicum, novi victus vestri rationem, ut de moribus nihil dicam. Itaque si rediissem, nihil aliud fuissem assecutus, nisi quod vobis molestiam attulissem, mihi mortem. Sed tu fortassis bonam felici∣tatis partem existimas inter confratres emori. At fallit & imponit ista per∣suasio, * 1.18 non solum tibi, verum etiam propemodum universis. In loco, in cultu, in victu, in ceremoniolis quibusdam Christum & pietatem collocamus, Actum putamus de illo, qui vestem albam commutavit in nigram, aut qui cucullum pileo, qui locum subinde mutet. Ausim illud dicere 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 tametsi pio fortassis studio primum inductae sint. Deinde paulatim creverunt, & in sex millia sese discri∣minum sparserunt. Accessit summorum Pontificum autoritas nimium ad multa facilis & indulgens. Quid enim laxis istis religionibus, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. Jam ad laudatas si te conferas, imò laudatissimas, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, haud scio quam Christi reperias imaginem. Ex his sibi placent, ex his alios judicant & contemnunt. Quanto majus est è Christi sententia totum orbem Christianum unam domum & velut unum habere monasterium, omnes concanonicos & confratres putare, Baptismi sacramentum summam religio∣nem ducere, nec spectare ubi vivas, sed quàm bene vivas. Vis me sedem sta∣bilem * 1.19 figere, quod etiam ipsa suadet senectus. At laudatur Solonis, Pythago∣rae, Platonisque peregrinatio. Vagabantur & Apostoli, praecipue Paulus. D. Hieronymus etiam monachus, nunc Romae est, nunc in Syria, nunc in Aprica,

nunc alibi atque alibi. Et canus etiam sacras prosequitur literas. At non sum cum hoc conferendus, fateor, sed tamen nunquam mutavi locum, nisi vel peste cogente, vel studii causa, vel valetudinis, & ubicunque vix, (dicam enim de me fortassis arrogantius, sed tamen vere,) probatus sum à probatissimis, laudatus sum à laudatissimis. Nec ulla est regio, nec Hispania, nec Italia, nec Anglia, nec Scotia, quae me ad suum non invitet hospitium. Etsi non probor ab om∣nibus * 1.20 (quod nec studeo) certe primis placeo. Romae nullus erat Cardinalis, qui me non tanquam fratrem acciperet, quum ipse nihil tale ambirem: prae∣cipue vero Cardinalis Sancti Georgii, Cardinalis Bononiensis, Cardinalis Grymanus, Cardinalis Navetensis, & hic ipse qui nunc Pontifex Maximus est, ut ne dicam de Episcopis, Archidiaconis, & viris eruditis. Atque hic honos non tribuebatur opibus, quas etiam nunc non habeo, nec desidero, non ambi∣tioni à qua semper fui alienissimus, sed literis duntaxat, quas nostrates rident, Itali adorant. In Anglia nullus est episcopus, qui non gaudeat à me salutari, qui non cupiat me convivam, qui nolit domesticum. Rex ipse paulò ante pa∣tris obitum, cum essem in Italia, scripsit ad me suapte manu literas amantissi∣mas, nunc quoque saepe sic de me loquitur, ut nemo honorificentius, nemo a∣mantius, & quoties eum saluto, blandissime amplectitur, & oculis amantissimis obtuetur, ut intelligas eum non minus bene de me sentire, quam loqui. Re∣gina conata est me sibi praeceptorem assciscere. Nemo est qui nesciat quin si vel paucos menses velim in aula regis vivere, quantum libeat sacerdotiorum mihi accumulaturum, sed ego huic ocio meo, & studio, & laboribus omnia posthabeo. Cantuariensis Archiepiscopi totius Angliae primas, & regni hujus Cancellarius, vir doctus & probus, me sic amplectitur, ut si pater essem, aut frater, non posset amantius. Et ut intelligas hoc eum ex animo facere, dedit mihi sacerdotium 100. ferè nobilium, quod postea volente me in pensionem 100. coronatorum mutavit, ex mea resignatione, ad haec dedit dono supra 400. nobiles. His pauculis annis, idque nihil unquam petenti, dedit uno die nobiles. 150. Ab aliis Episcopis supra 100. nobiles accepi gratuita liberali∣tate oblatos. D. Montjoius hujus regni Baro, quondam meus discipulus dat annuè mihi pensionem C. Coronatorum. Rex & Episcopus Lincolniensis, qui nunc per regem omnia potest, magnifice multa promittit. Sunt hic duae uni∣versitates Oxonia & Cantebergia, quarum utraque ambit habere me: nam Cantebergiae menses complures docui Graecas & sacras literas, sed gratis, & ita facere semper decretum est. Sunt hic collegia, in quibus tantum est reli∣gionis, tanta vitae modestia, ut nullam religionem non sis contempturus, si vi∣deas. Est Londini D. Joannnes Coletus D. Pauli Decanus, vir qui summam doctrinam cum admirabili pietate copulavit, magnae apud omnes autoritatis. Is me sic amat, id quod sciunt omnes, ut cum nemine vivat libentius quam mecum: ut omittam alios innumeros, ne sim vobis molectus, & jactantia, & loquacitate. Jam ut de operibus dicam aliqua. Enchiridion opinor te legisse, * 1.21 quo non pauci fatentur se ad pietatis studium inflammatos, nihil mihi arrogo, sed gratulor Christo, si quid per me boni contingit illius dono. Adagiorum opus ab Aldo impressum an videris nescio: Est quidem prophanum, sed ad omnem doctrinam utilissimum, mihi certe inaestimabilibus constitit vigiliis. Edidi opus de rerum verborumque copia, quod inscripsi Coleto meo, opus

utilissimum concionaturis, at ista contemnunt ii, qui omnes bonas con∣temnunt literas. His duobus annis praeter alia multa castigavi Hiero∣nymi Epistolas, adulterina, & subdititia obelis jugulavi: obscura scholiis illustravi. Ex Graecorum & antiquorum codicum collatione ca∣stigavi novum totum Testamentum, & supra mille loca annotavi non sine fructu Theologorum. Commentarios in Epistolas Pauli coepi, quos absolvam, ubi haec edidero. Nam mihi decretum est, in sacris immori literis.

In hisce rebus colloco ocium & negocium meum. In iis magni viri dicunt me valere, quod alii non valent. In vestro vitae genere nihil valiturus sum: cum tam multis doctis & gravibus viris habui consuetudinem & hic, & in Italia, & in Gallia neminem adhuc reperi, qui mihi consuleret, ut ad vos me recipe∣rem, * 1.22 aut qui hoc judicaverit melius. Quin & ipse felicis memoriae D. Nico∣laus Uvercerus, qui te praecessit, semper mihi hoc solitus erat dissuadere, sua∣dens ut alicui Episcopo potius me adjungerem, addens se nosse & animum meum, & fraterculorum suorum mores: nam iis utebatur verbis lingua ver∣nacula. Et in hoc vitae genere in quo sum video quae fugiam, sed quid potius sequar, non video. Nunc restat, ut de ornatu quoque tibi satisfaciam. Sem∣per * 1.23 antehac usus sum cultu Canonicorum, & ab Episcopo Trajectino cum es∣sem Lovanii, impetravi ut sine scrupulo uterer scapulari lineo, pro veste linea integra, & capitio nigro, pro pallio nigro juxta morem Lutetiorum. Cum au∣tem adirem Italiam, videremque toto itinere Canonicos magna veste cum sca∣pulari, ne quid offenderem novitate cultus, veste nigra illic uti coepi cum sca∣pulari. Postea pestis orta est Bononiae, & illic qui curant peste laborantes, lin∣teum album ex humeris pendens ex more gestant, hi congressus hominum fu∣gitant. Itaque cum die quodam doctum amicum viserem, quidam nebulones eductis gladiis parabant me invadere, fecissent, ni matrona quaedam admonuis∣set Ecclesiasticum me esse. Altero item die cum Thesaurarii filios adirem, ut∣rinque cum fustibus in me concurrerunt, & pessimis clamoribus. Itaque à bo∣nis viris admonitus, occultavi scapulare, & impetravi veniam à Julio 2. ut or∣natu religionis uterer, aut non uterer, ut mihi visum esset, modo vestem ha∣berem sacerdotalem. Et si quid ante peccatum esset ea in re, literis id totum condonavit. In Italia ergo perseveravi veste sacerdotali, ne mutatio esset ali∣cui scandalo. Postquam autem in Angliam redii, decrevi meo solito uti orna∣tu, & domum accersito amico quodam primae laudis, & in vita, & in doctri∣na ostendi cultum, quo uti statuissem. Rogavi an in Anglia conveniret, pro∣bavit, atque ita in publicum prodii. Statim admonitus sum ab aliis amicis, eum cultum in Anglia ferri non posse, ut celarem, celavi: & quoniam non po∣test celari, quin aliquando deprehensus scandalum pariat, reposui scrinio, & veteri Pontificis autoritate sum usus usque adhuc. Excommunicant Pontifi∣ciae leges eum, qui religionis habitum abjecerit, quò liberius inter seculares versetur. Ego coactus deposui in Italia, ne occiderer quidem, deinde coactus deposui in Anglia, quia tolerari non poterat, cum ipso multò maluerim uti. At nunc denuo recipere plus gigneret scandali, quam mutatio ipsa gignebat. Habes universam vitae meae rationem, habes meum consilium. Cupio & hoc * 1.24 vitae genus mutare, si quod videro melius. Sed in Hollandia quid agam non

video. Scio non conventurum cum caelo, neque cum victu, omnium oculos in me excitabo. Redibo senex & canus, qui juvenis exivi. Redibo valetudina∣rius, exponar contemptui etiam infimorum, solitus & à maximis honorari. Studia mea compotationibus permutabo. Nam quòd polliceris officium t •…•… m in quaerenda sede, ubi cum maximo, ut scribis, vivam emolumento: quid sit, non possum cogitare, nisi forte collocabis me apud monachas aliquas, & servi∣am mulieribus qui Archiepiscopis, nec regibus servire volui. Emolumentum nihil moror, neque enim studeo ditescere, modo tantum sit fortunae, ut vale∣tudini, & ocio literarum suppetat, & vivam nulli gravis. Atque utinam li∣ceat hisce de rebus coram commentari. Nam literis nec satis commode nec tuto licet. Tuae enim quanquam per certissimos missae tunc sic aberrarant, ut nisi ipse casu in arcem hanc me contulissem, nunquam fuerim visurus, & acce∣pi jam à pluribus inspectas. Quare ne quid scripseris arcani, ni certò cognove∣ris ubi sim, & nuncium nactus sis fidelissimum. Peto nunc Germaniam, id est, Basilaeam, editurus lucubrationes meas. Hac hyeme fortassis futurus Romae. In reditu dabo operam, ut pariter colloquamur alicubi. Sed nunc aestas ferme praeteriit, & longum est iter. De morte Guilhelmi, Francisci, & Andreae, sciebam ex Rasbondo, & ejus uxore. Dominum Henricum resaluta diligen∣ter, reliquosque qui tecum vivunt omnes, in quos habeo eum animum quem debeo. Nam pristinas tragoedias imputo erratis, aut (si ita vis) meis fatis: Literas tuas. 3. à pascha die scriptas accepi Nonis lul. Rogo ut salutem meam tuis piis votis Christo commendare non negligas. Cui si certo scirem rectius fore consultum, si ad vestrum rediero contubernium, hac die ad iter accinge∣rer. Bene vale quondam sodalis suaviss. nunc pater observande. Ex arce Han∣niensi juxta Calecium, postridie Nonas Julias.

Comitetur & hoc loco superiores ob argumenti similitudinem Praefatio, ad IMP. CAES. CAROLUM QUINTUM P. F. AUGUSTUM, Vi∣ri Cl. Beati Rhenani; Operibus praepositae Desiderii Erasmi, quum quadriennio post ejus mortem in IX divisa, ex ipsius praescripto, Tomos Frobenii Typis ederen∣tur. Haec enim viri magni vita aliquanto fusius, & qualis etiam sub aetatem exitam ad obitum usque fuerit, suis coloribus fideliter delineatur.

INVICTISSIMO IMPERATORI CAESARI CAROLO Hujus nominis quinto, Pio, Felici, Augusto, &c. Beatus Rhenanus Selestatiensis. S. D.

QUantae semper laudi fuerit apud veteres, Invictissime CAROLE Auguste, cives habuisse viros insignes, ad posteros traditum in∣clytum illud septem Graeciae civitatum certamen satis indicat: quarum quaelibet, natum apud se praeclarissimum vatum Home∣rum contendit. Nec injuria. Quod enim majus ornamentum ulli vel urbi vel provinciae potest accidere, quàm si talem progenuerit, per quem apud omnem posteritatem, illustrem sit laudem consequuta? quae ex nulla re solidior obveniat atque ex literis, quibus ad aeternitatem ipsam nihil magis durat. Hinc igitur moti Smyrnaei, Rhodienses, Colophonii, Salaminii, Ien∣ses, Argivi, & Athenienses, certatim Homerum sibi vendicant, ut de Aegypti∣is * 1.25 nihil dicam, qui illum suae gentis videri volebant. Quòd si magni fecit Ho∣meri natales ingeniosa Graecia, ceu omnis doctrinae parentis & fontis perennis, cur tua Majestas non meritò gloriari queat, DES. ERASMUM illum ROTERODAMUM in tua ditione certò natum & educatum, cu∣jus * 1.26 industria velut postliminio revixere plenius literae, non tantum in istis proximis Germaniarum Galliarumque regionibus, in quibus mira bar∣baries antè regnabat, verum etiam in ipsa nobilissima terrarum Italia, quum instructius, tum felicius hujus ope florere coeperunt, ut si fortassis ambitio∣sum sit eum alterum parentem literarum vocare, tamen instaurator ac pri∣marius illustrator dici & possit & debeat. Quis enim à mille annis extitit, qui plura scripsit quum in sacris, tum prophanis, tanta humanioris literaturae pe∣ritia * 1.27 perpolitus? cujus libri in longinquas provincias frequentius exportati sint, & avidius lecti? denique quem omnium nationum eruditi magis colue∣rint observarintque? Nihil hic fingo, sed rem omnibus notam narro. Valebat namque stilo arguto, extemporali, amoeno, terso, feliciterque fluente, quem * 1.28 assidua juvenis adhuc exercitatione sibi paraverat: nec minus judicio valebat, quod habebat longè acerrimum. Hoc docti in eo praecipuè sunt admirati ve∣neratique.

Miraculo autem simile videatur, exactum adeo judicium seculo * 1.29 tam rudi. Felicitati rarae perspicacissimi ingenii ferendum acceptum magis quàm ullis praeceptoribus, si mutos illos magistros excipias. Natus enim est abavi tui Friderici III Aug. primis imperii annis ad * 1.30 quintum calend. No∣vembris, * 1.31 Roterodami in Hollandia tua inferioris Germaniae provincia, quam olim Batavi possederunt: nunc magis notam studiosis omnibus, ob unius indi∣genae ERASMI incunabula, quàm veterum incolarum memoria quamli∣bet bellico robore praestantium. Hoc alumno Roterodamum oppidum se semper jactabit, & doctis erit commendatum. Proximam sibi laudem ven∣dicat Daventria, quae puellum adhuc ex aede sacra Trajectensi cantorculum deductum, ubi praecentiunculas obire solitus phonascis etiam tenuissimae vocis * 1.32 gratia pro more templorum cathedralium inservierat, instituendum succepit. Praeerat illic ludo literario tum Alexander Hegius Vestphalus, homo bona∣rum literarum minimè expers, & Graecarum nonnihil peritus, Rudolpho Agri∣cola communicante, cujus amicitia familiariter utebatur nuper ex Italia re∣versi, ubi Guarinum Veronensem Ferrariae profitentem, & alios aliquot eru∣ditione * 1.33 celebres audiverat. Ingenium Erasmi mox eluxit, quum statim quae docebatur, perciperet, & fideliter retineret, aequales suos omnes superans. Erat tum inter eos, quos illic fratres vocant, non quidem monachos, sed con∣tubernii ratione & vestitus simplicioris & uniformis convenientia monachis similes, Ioannes Sintheimius vir probè literatus, ut illa ferebant tempora, te∣stantur * 1.34 id Commentarii Grammatici quos edidit, magnum ea tempestate no∣men in scholis Germaniarum consequutus. Is delectatus Erasmi profectu, nam coenobitae isti palliati quibusdam scholasticorum classibus praesunt & publicè docent, complexus aliquando puerum, Macte ingenio Erasme, inquit, tu ad summum eruditionis fastigium olim pervenies: simulque osculum dedit, & * 1.35 dimisit. Non fefellit hoc augurium, quod omnibus constat. Orbatus autem ut∣roque parente paulo post, ut tutor omne procurationis onus discuteret, ejus improbitate in coenobium Canonicorum, quos addita Latina interpretatione * 1.36 Regulares appellant, ex Daventriensi schola monachorum omne genus ferti∣lissimo seminario, detrusus est. In eo loco Gulielmum Hermannum Gou∣densem literis deditissimum juvenem aliquot annis studiorum sodalem habuit, cujus extat Odarum Sylva. Hoc socio adiutus & accensus nullum Latinorum autorum volumen non excussit. Diu noctuque erant in literis. Tempus quod aequales alii jocis, somno, comessationibus ignaviter absumebant, hi duo li∣bris evoluendis & exercendo stilo impendebant. Audita Erasmi fama Came∣racensis antistes Henricus ex Bergensium regulorum familia prognatus, ju∣venem jam sacris initiatum ad se vocat, adornans iter in Italiam Romamque petiturus. Videbat enim Erasmum valere literis, valere eloquentia, moribus ingenuis praeditum, Epistolis eleganter scriptis id docentibus: unde quum * 1.37 usui tum ornamento comitatui suo esse posset, si cum Pontifice Romano, si cum Cardinalibus agendum foret. Verùm quid intervenerit, quo minus ea profectio sit ab Episcopo suscepta, mihi non liquet. Certè Guilielmus ipse valde doluit ereptum sibi Erasmum: sic enim in Oda quadam canit.

At nunc sors nos divellit, tibi quod bene vertat, Sors peracerba mihi, Me sine solus abis, tu Rheni frïgora & Alpeis. Me sine solus abis. Italiam Italiam laetus penetrabis amoenam.

Et reliqua. Quanquam vero de Roma adeunda consilium mutavit Camera∣censis praesul, tamen Erasmum in aula sua retinuit ingenii suavitate & prae∣stantia ac candore juvenis delectatus. Hicque ille in multorum amicitiam sese insinuavit verè 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, in primis Antonii abbatis apud divum Bertinum, qui * 1.38 ex eadem Bergensium gente ducebat originem, & Jacobi Batti, qui senatus oppidi Bergensis fuit à secretis, ad quem tot ejus extant Epistolae, qui postea apud Annam Bersolam Adolphi principis Veriensis matrem diu vixit in sum∣mo honore. At Cameracensis felicissimum Erasmi alumni sui ingenium con∣templatus, haud gravatim eum sumptibus instruxit, ut Lutetiam proficiscere∣tur, & illic Theologiae, quam scholasticam vocant, daret operam. Ergo Sco∣tista * 1.39 factus est, in Collegio Montis agens: nam inter Theologos disputatores Joannes ille Dunsius Scotus, ab acumine ingenii maximè praedicatur. Quum∣que vitam collegiaticam duriorem experiretur, non invitus emigravit ad An∣glum * 1.40 quendam generosum, adulescentes duos generosos secum habentem. Montjoium alterum ex illis fuisse conjicio. Videbant enim Angli inter pro∣fessores bonarum literarum in tota Academia Parisiensi nullum existere, qui vel eruditius posset, vel fidelius docere consuesset. Nam Faustus Andrelinus, alioqui carminibus magna cura pangendis intentus, defunctiorè profitebatur, jocis quibusdam magis festivis quàm doctis plausum rudium auditorum cap∣tans. Gaguinus obeundis legationibus ad exteros principes occupatus erat, in istis studiis non ita prorsum absolutus: nec docebat publicè. Atque hinc coe∣pit Erasmus in Anglia innotescere. In quam insulam paulo post ipse concessit * 1.41 à discipulis illis suis domum regressis invitatus. Ubi quum aliquandiu mansi∣sset, in reditu apud Dovariense littus à telone fortunis propemodum omnibus exutus est, ac nondum nauem ingressus, naufragium fecit, quòd complusculos aureolos ultra praescriptum numerum & sine regio diplomate (nihil periculi, nisi in Britannica moneta à Montjoio, & Moro persuasus, imprudens legum Anglicarum) efferre tentasset. Quae injuria utcunque mussitanda fuit: nec enim erat ullum remedium obstante lege. Nec tamen hoc damnum vel alie∣navit animum Erasmi, vel deterruit, quo minus in Angliam saepius postea re∣dierit. Abundare tum coeperat ea provincia viris doctissimis, Gulielmo Gro∣cino, * 1.42 Thoma Linacro, Gulielmo Latimero, qui in Italia literis operam dede∣rant, utriusque linguae peritia celebres: item Joanne Coleto, Thoma Mo∣ro, Richardo Pacaeo, & Cutberto Tonstallo, à quibus omnibus certatim ama∣batur: ut de Episcopis nihil dicam, quorum ut quisque erat literarum callen∣tior, * 1.43 ita pluris Erasmum faciebat, & benignius tractabat. In Academia Can∣tabrigiensi docuit aliquandiu: idem & Lovanii fecit, quum apud Joannem Paludanum ejus Scholae Rhetorem diversaretur. Demum persuasus ab ami∣cis, quo tandem Italiam videret, cujus miro desiderio semper tenebatur (nec

immeritò, quando totus hic orbis ea regione nihil modis omnibus cultius ha∣bet) cum filiis Baptistae Boerii Genuensis, regii in Britannia medici, Joanne & Bernardo Bononiam profectus est: non ut paedagogus, nam morum curam exceperat, nec ut praeceptor, sed ut inspector futurus ac studiorum viam com∣monstraturus, teste Epistola ad Botzhemium, ubi inter professores Paulum Bombasium amicum habuit hominem, nivei pectoris, & eruditum, qui vicissim ingenio ac doctrina Erasmi mirificè delectatus est. Jam enim obierat Beroal∣dus * 1.44 professorum sui temporis Achilles, & Baptista Pius antiquitatem infelici∣ter aemulatus Oscos & Volscos somniabat. In itinere cum socio Anglo Tau∣rini in Alpibus Cotiis Theologiae doctor factus est. Itaque dignitatem & eru∣ditionem * 1.45 in Italiam importavit, quam caeteri inde reportare consueverunt. Dum Bononiae volumen Adagiorum pridem coeptum absolvit, nam breve & rude specimen operis futuri Lutetiae ante multos annos ediderat, cultum Ca∣nonicorum * 1.46 coenobiticum, quo hactenus usus fuerat, hujusmodi de causa muta∣re coactus est. Mos est ejus urbis haudquaquam reprehendendus, ut si suspi∣cio sit de quoquam infecto peste, Chirurgus ad hoc constitutus statim accer∣satur. Is ut commodius ab obviantibus & praetereuntibus devitari possit prop∣ter contagium exitiabile, solet albam mappulam ab altero humero transversim pendentem gestare, & virgam in manu. Forte fortuna die quodam nescio quid acturus Erasmus per plateam oppidi infrequentiorem solus incedebat in cultu suo canonicali quemadmodum consueverat. Ibi duo tresve juvenes imperiti obviam veniunt, & omophorio candido conspecto, pestis exploratorem illum rati, quum in via pergeret Erasmus nihil hujusmodi suspicans, correptis saxis vim minati sunt, & convitiis impetiverunt, intra verba tamen grassati. Cau∣sam indignationis demirans inquirit. Ajunt de aedibus prospicientes, qui rix∣antes audierant, scapularem illam vestem eos provocasse nodo substrictam ad latus, deceptos ob cultus similitudinem, qui putarint eum ab infecto aliquo redire, nec de via decedere velle. Proinde ne simile periculum deinceps in∣curreret Erasmus, ad Julium secundum Pontificem Max. misit supplicem li∣bellum, quo sibi religiosi cultus utendi aut non utendi gratiam faceret. Id promerentibus suis singularibus virtutibus haud gravatim concessum, modo veste sacerdotali uteretur: quod Leo decimus, dein accedentibus aliis etiam justis causis, non tam ad vitae institutum, quàm ad illustrandam Erasmi existi∣mationem pertinentibus, in plenissima (quod ajunt) forma corroboravit: omnibus & singulis specialiter & expresse derogans, quae (ut verbo dicam) quomodocunque obstarent: tenores obstantium quorumcunque pro sufficien∣ter expressis enumeratisque habens. Ecquis autem dubitat Pontifices Max. in hujusmodi humanis constitutionibus plurimum posse, quum Juris interpretes iisdem in ea, quae vel Juris Divini sunt, vel Gentium, interpretanda mode∣randaque non parum concedant: imò in omnibus, exceptis fidei articulis, li∣beram ex causa disponendi dispensandique, ut ipsorum verbo utar, potestatem esse tradant. Ad umbiculum perducto opere Proverbiorum, scripsit Aldo Manutio, an librum excudendum formis suscipere vellet: is respondit id se * 1.47 lubenter facturum. Venetias delatus quum in officinam venisset, diu coactus est exspectare donec ad colloquium admitteretur, cum quia Aldus recognos∣cendis Archetypis operarum laboribus formulas stanneas tumultariè concin∣nantium

occupatus erat, tum quia putabat eum esse ex vulgaribus salutatori∣bus unum, qui magis curiositatis studio, quàm auxilii vel consilii praeben∣di causa assiduè ventitando, homini aliis rebus intento nunquam non molesti erant. Ubi cognovit Erasmum esse, veniam precatus suavissimè eum complex∣us * 1.48 est, & in aedibus Andreae Asulani famigerati illius mancipis, soceri sui, se∣cum tenuit, ubi contubernalem habuit Hieronymum Aleandrum Mottensem eruditione trilingui nobilem, nunc Cardinalem, inter alios etiam amicitia Pauli, Canalis, Patritii, Ambrosii, Nolani medici praestantis, Baptistaeque Egnatii familiariter usus: nec adeo brevi tempore: nam & Euripidis Tragoe∣dias duas, Hecubam & Iphigeniam in Aulide recognitas hic denuo edidit, & Terentii Plautique Comoedias habita carminis ratione castigavit. Sub id tem∣pus Alexander, Jacobi Scotorum regis filius, Patavii literis operam dabat, * 1.49 Raphaelis Regii auditor, & jam Ecclesiae divi Andreae in Scotia archiepisco∣pus: is Erasmum sibi in Rhetoricis praeceptorem adsciscit, cum quo postea Senas commigravit. Boërios enim discipulos post unicum cohabitationis an∣num, dudum dimiserat, ob patris morositatem. Patavii doctissimorum viro∣rum Marci Musuri Cretensis, & Scipionis Cateromachi Pistoriensis usus est commercio, quorum humanitatem saepe me audiente depraedicare solet, ex∣pertus candorem non semel, dum in corruptis Graecorum autorum exempla∣ribus manu descriptis, quorum magnam partem Aldina bibliotheca suppedi∣tabat, videlicet Pausania, Eustathio, Lycophronis interprete, Euripidis, Pin∣dari, Sophoclis, Theocriti, similiumque commentariis, horum exquirit judi∣cium. Nihil erat tam reconditum, quod non aperiret, nec tam involutum quod non expediret Musurus vere Musarum custos & antistes. Omnia lege∣rat, excusserat omnia, Schemata loquutionum, fabulas, historias, ritus veteres * 1.50 ad unguem callebat. Hanc tam consummatam eruditionem etiam insignis pie∣tas commendabat, dum patrem Graeculum jam grandaevum amanter sedulo∣que fovet. Scipionem multiplicis doctrinae & ingenuitatis dotes exornabant. Uterque Romae periit, sed Musurus à Leone Pontifice Monovasiensem Ar∣chiepiscopen jam nactus, Dum agit Senis Erasmus in aedibus praesulis divi Andreae quem instituebat, cujus indolem saepe laudavit, & illum vera dixisse magis appareret, nisi cum patre rege latus ejus claudens in praelio, quo exer∣citus Henrici Britanniae regis, cujus soror huic conjunx erat, tum in Belgica agentis & Tornacum instigante Julio secundo Pontifice Max. obsidentis, cum Scotis irruentibus qui Galliarum partes sovebant, concurrit, clarissimus juve∣nis paulo post caesus esset: dum illic, inquam, in Etruria agit Erasmus, com∣meatum impetravit vicinam Romam invisendi. Ibi dici non potest quanto * 1.51 plausu quantoque gaudio literatorum hominum sit exceptus, non mediocrium tantum, sed & eorum qui Cardinalitia dignitate praefulgebant: in quibus praecipuus Joannes Medices, qui in Julii 11, demortui locum suffectus Leo∣nis decimi nomen obtinuit, & Dominicus Grimanus Venetus, atque Aegidius Viterbiensis trium linguarum peritissimus, tres quidem egregii Heroes foven∣dis studiis nati ac dediti, in quibus adeo non vulgariter excellebant. Vidit, ut audire memini, & Thomam illum Phaedram facundia extemporali incompa∣rabiliter eloquentem, qui Ludis & Comoediis recensendis priscam antiquita∣tem * 1.52 repraesentabat. Vidit & alios professores. Oblata est Poenitentiarii dig∣nitas,

si Romae manere vellet, via futura ad altiora conscendendi: nam emo∣lumentum * 1.53 non contemnendum inde esse poterat. Sed redeundum fuit ad Archiepiscopum, cum quo postea denuo Romam adiit, quam nobilissimus adolescens videre cupiebat, priusquàm in Scotiam suam rediret: nec Roma sola, quanquam dissimulato Archiepiscopi fastidio, ne cuiquam molestus es∣set: sed ulterior illa pars Italiae Cumas usque perlustrata, ac antrum Sibyllae subintratum, quod illic ab accolis etiamnum ostenditur. Post discessum Anti∣stitis Ecclesiae divi Andreae, veterum amicorum memoria, quos in Britannia reliquerat, in causa fuit Erasmo cur reditum in patriam & ipse maturandum duceret. Itaque per Alpes Rheticas Curiam primùm, deinde Constantiam ad lacum Brigantinum profectus, transito Lentiensium tractu qui sunt ad Martia∣nae * 1.54 sylvae initium, quod priscis Orcynium fuit, per Brisigavos Argentoratum venit, unde secundo Rheno in Hollandiam vectus est. Mox amicis suis An∣tuerpiae & Lovanii salutatis, Angliam adit. Tenebatur desiderio Joannis Coleti Theologi, qui Londini decanus erat apud divum Paulum, Grocini, Latimeri, Linacri, quorum ante meminimus, & praecipue Thomae Mori. Ve∣tus Maecenas erat Gulielmus Waramus Cantuariensis Archiepiscopus, totius Angliae primas, & ejus regni Cancellarius, hoc est, judex summus, qui omnes Episcopis ejus insulae sua liberalitate vicit. Hic & pecuniam dedit, & praeterea sacerdotium Ecclesiae Aldingtonensis in agro Cantuariensi: quod quum religione Erasmus obstringeretur quo minus statim acciperet, emolu∣mentis integris potius ad pastorem pertinentibus, qui praesens diu noctuque subjectam plebem institueret, id quod nullus inficiari potest, ad cunctabundum Cantuariensis, Quis, inquit, te aequius ex Ecclesiastico proventu vivat, qui scriptis tuis utilissimis ipsos Ecclesiarum praefectos presbyteros instruis, doces, adjuvas, unus omnes: nec illos tantum, sed & cunctas ubique terrarum Eccle∣sias, quibus illi singulis singuli duntaxat praesint & prosint. Sanè plus semel Erasmum dicere memini, Principum esse debere officium, ut propria liberali∣tate studiosos juvent: sed illos suis impensis parsuros ad sacerdotiorum colla∣tionem confugere, ad quae accipienda sectatores disciplinarum cogi, ut ocium literarium tueri queant. Caeterum ut Montjoium inscriptione Proverbiorum honestavit, & Johannem Coletum, novae scholae Londini institutorem, libris * 1.55 Copiae duplicis, verborum & rerum, ad quem ludens aliquando dixit, se pau∣perem plane factum emissa utraque copia; ita praestantissimum Maecenatem suum Gulielmum Waramum recognitione Hieronymianarum praecipue lucu∣brationum immortalitati consecrare statuit. Opus Adagiorum Aldum aemu∣latus flagitantibus studiosis Joannes Frobenius Typis suis non infeliciter ex∣cuderat: quae arridente editione, simul officinae diligentioris celebritate mo∣tus Erasmus, quum alterum Proverbiorum exemplar cum accessione pridem Badio promissum & destinatum, adjunctis aliquot Plutarchi libellis recenter versis Francisci Piremanni consilio Basileam aberrasse cognovisset, & illic om∣nes divi Hieronymi lucubrationes sub Frobenianis praelis esse, ipse quoque * 1.56 eodem se contulit, simulans iter ad Urbem voti solvendi gratia. Nec fuerat vanus rumor. Pridem enim Joannes Amerbachius absolutis Ambrosii Augu∣stinique libris totum se comparaverat ad castigationem voluminum Hierony∣mi, undique conquisitis vetustis exemplaribus, & doctis viris conductis, qui

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

〈1 page duplicate〉〈1 page duplicate〉

Graecas dictiones passim restituerent de quorum numero fuit Joannes Reuch∣linus Jureconsultus, qui è Lexicis vacuas lacunas replere conabatur, cui sue∣cessit felicior castigator Joannes Cono Norimbergensis instituti Dominicani, qui meliorem viam sequutus, è vestigiis antiquorum codicum ea, quae vel de∣erant, vel erant depravata, diligenter reponebat. Idque poterat homo pro∣pemodum Graece quam Latine doctior, versatus nimirum in optimis autori∣bus, aliquot annis excellentissimorum in Italia professorum Musuri & Scipio∣nis, quorum ante meminimus, atque Joannis Cretensis minime poenitendus auditor. Et jam defuncto patre, Bruno & Basilius filii una cum Joanne Frobe∣nio Hieronymi informationem aggressi erant, & in Prophetis aliquousque progressi. Erasmo novo hospiti statim in aedes Frobenianas recepto placuit editionis nitor, sed in primis incredibilis fratrum Amerbachiorum in casti∣gando sedulaque diligentia. Ipse ergo siquando consulebatur, ubi judicio o∣pus erat propter exemplarium variationem, nusquam deerat. Verum Episto∣larum volumina sibi peculiariter vendicabat, partim absolvendis scholiis, quae jam pridem coeperat, partim novis addendis & argumentis adscribendis occupatus. Hic labor non erat exiguus. Accessit longe Major. Desidera∣bant studiosi Galliarum & Germaniarum seorsim edi Novum testamentum Graece, quod cum Veteri Venetiis conjunxerant. In id olim scripserat Anno∣tationes, Laurentium Vallam imitatus. Eas quum reperisset inter schedas suas, tumultuarie recognovit, & auxit inter praelorum strepitus. Nec deerant qui ipsum Novum Testamentum elimandum putarent, vulgo Christianorum, ut videtur, scriptum vel potius versum. Et haec monentibus pro sua facilitate paruit. Hunc vero laborem Leoni X. Pont. Max. inscripsit, & quidem me∣rito, primarium nostrae religionis instrumentum summo ejusdem Praesidi. At Hieronymianorum operum recognitionem Cantuariensi Archiepiscopo Wa∣ramo consecravit, aeternum observantiae singularis monumentum. Rediit tum in inferiorem Germaniam propter negocia, ac non ita diu post ad nos rever∣sus, commodum illuc recurrerat, quum Majestas tua Romani Imperii fascibus, cujus nobis ab ipsis Gothis Theodorico illo Veronensi & caeteris antiquitas, apud Aquas-grani inauguraretur. Mox Coloniae Ubiorum adfuit sub con∣ventum Wormaciensem, in ordine eorum, qui tibi sunt à consiliis, spectabilis: nam in horum coetum jampridem à te prudentissime erat adscitus, adhuc vi∣vente Joanne Sylvagio, summique Cancellarii munus obeunte. Solutis comiti∣is * 1.57 Vangionum & urbe Tornacensi recepta, quum in Hispanias ex Brabantia Majestas tua esset regressa, Basileam repetiit Erasmus, iterum editurus Ada∣giorum Chiliadas & Paraphrases Paulinas atque Evangelicas absoluturus, quas dubium est, Majorene studiosorum applausu orbis exceperit, an Majori ala∣critate ipse scripserit. Hic sum, inquit, in meo campo. Et sic erat. Inspicie∣bat veteres maxime interpretes, ex nostris Ambrosium, Hieronymum, Augu∣stinum, Hilarium, ex Graecis Chrysostomum & hujus imitatorem Theophy∣lactum, * 1.58 ipse stilum accomodabat tantum. Ex his unam majestati tuae inscrip∣sit, nempe primam, quae est in Evangelium Matthaei, & postremam germano tuo Caesari Ferdinando: nam qui te juvenem summopere veneratus est tot regnorum heredem, qui minus suspiceret ad fastigium Romani Imperii con∣cordibus principum suffragiis evectum, aulae tuae dicatus honestissimoque of∣officio

obstrictus? Juveni adhuc Institutionem principis Christiani paravit, sanctis ceterum brevibus Aphorismis comprehensam, libellum ita me Deus a∣met, in quo velut in speculo destinatus summarum rerum administrationi, vel ipse functiones Christiano dignas addiscat, vel huic additus praeceptor intuea∣tur qualibus doctrinae elementis puerilis regum animus, dum etiamnum te∣ner est, imbui debeat. Siquidem hoc Erasmus semper studio habuit, nobi∣lissimam Austrianam familiam tot Caesarum parentem, cujus imperium vix Alpibus Juliis Rheticisque & Oceano Septentrionali terminatur, omni obse∣quiorum genere, quae literarum sectatori convenirent, colere. Docet hoc Pa∣negyricus * 1.59 patri tuo Philippo ex Hispaniis reduci exhibitus, & ab eodem per∣quam amanter susceptus: quod ille officium singulari munificentia censuit prosequendum, tanquam omnine quodam felici primus ostendens quantam o∣lim aestimationem essent habitura hujus viri scripta, ac tantum non exemplum statuens quod caeteri magnates aemularentur. Nec aliter accidit. Etenim si∣milem multorum Regum & Pontificum Max. benignitatem expertus est Eras∣mus, ut tuam in primis, Imperator Auguste, ut Ferdinandi nunc Caesaris ger∣mani * 1.60 tui, ut Henrici Britanniae regis ejus nominis octavi, à quo vivente etiam∣num parente Henrico Septimo literis ipsius manu scriptis salutatus est, ut Clementis VII. Pontificis Max. Nec alia mente Hadrianus Pontifex fuit, si facerdotium oblatum, vel munus honorarium Erasmus accipere voluisset. Quid porro Erasmo à Francisco Valesio Galliarum rege non exspectandum fuit, si animum spectemus, & quid in eum conferre voluerit? Unis certe lite∣ris, longe gratissimum ejus adventum fore, sua ipsius manu subscribere non est dedignatus. Paulum vero Pontificem Max. ejus nominis tertium, quam virtuti & eruditioni Erasmicae judicio & animo, tam etiam effectu ad quam∣libet opportunitatem favere fuisse paratum, inde apparet, quod praeterquam de Erasmo in collegium Cardinalium cooptando actum fuerat, ipse eidem prae∣posituram Daventriensem Trajectensis dioecesis, quae sexcentorum aureorum reditum tribuere dicitur, ultro obtulerit; obtulerit autem? imò contulerit, literas non solum Apostolicas super ea ne expeditionis taedio atque impensa beneficium comminueretur promittens, sed illustrissimam Hungariae reginam Mariam sororem tuam, Flandriae tuo assensu praesidentem, ut pro sua erga Romanam sedem filiali observantia, & regia in viros bene meritos benignitate, dictae praepositurae (ut appellant) possessionem vacuam ab intrusis pro Eras∣mo conservari curaret, literis bene amantibus interpellans: quas tamen Eras∣mus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉 quod sacerdotium recusare instituisset, penes se reservavit, satis viatici sibi paulo post morituro superesse dicens. Principum sane & Episco∣porum in Erasmum munificorum catalogum texere perlongum sit. Nec solum * 1.61 à Principibus honoratus est Erasmus, sed etiam à civitatibus Germaniae: si qua transiret, & Magistratus rescissent, vino donatus, qui honor Magnatibus & civitatum legatis more gentis impenditur. Id me praesente contigit Basileae, Constantiae ad lacum Brigantinum Bartholomaeo Plaurero Jureconsulto & consule ad convivium sua sponte venire dignato, Schefhusiae ab Abbate & Magistratu, Friburgi Brisigavorum, in Monte Brisiaco. Selestadii, Argento∣rati, & aliis item locis. Nam notum erat non paucis eum tuae Majestati esse à consiliis. Equidem ob excellentiam doctrinae, quam editis indies libris

testatiorem cunctis faciebat: dignus alioqui censebatur, quem omnes missis muneribus nihil tale ambientem certatim ornare, & quovis honoris genere re∣verenter cuperent afficere. Quòd si vulgò videmus eos nullis non militaris gloriae titulis insigniri, qui, si quando opus fuerit, & incidat necessitas, defen∣dere patriam vitae suae periculo sunt parati: quando justius honoratur, qui non breve aliquod tempus, sed omnem aetatem in literis pro publica utilitate ultro absumpsit exercens ingenium, genium suum defraudans. Potuisset esse magnus & indies fieri major apud tuam Majestatem. Annon ad summum au∣toritatis Ecclesiasticae fastigium praeceptor olim ille tuus Adrianus Trajecten∣sis evectus est? Potuisset in splendore vivere apud quosvis Reges, quis enim summorum principum eum non ambiit? potuisset in ocio, in voluptatibus * 1.62 versari: sed praetulit communem studiorum utilitatem universis honoribus & hujus vitae crassis delitiis. Verisimile est praeter alias causas felicem quoque succrescentium studiorum successum hominem haud parum inflammasse ad quidvis perferendum. In Germania Galliaque mirè frigebant literae: vix & unus & alter Latinè sciebat, Graecè nullus. Et ecce statim, ut editae sunt Adagiorum Chiliades, & libri de utraque copia, velut in nebulis coorto sole, emergere linguarum peritia coepit. Prodibant alii atque alii libelli ad hanc rem conducibiles. Theodori Grammaticae Institutiones Latine versae, multo∣rumque * 1.63 autorum in utraque lingua monumenta Graecè citra praeceptoris ope∣ram discere volentibus admodum accommoda. Nam hac ratione etiam Her∣molaus Barbarus immortale decus Venetiarum olim profecisse fertur privato studio collatis doctissimi Gazae versionibus. Jamque quasi signo dato, litera∣rum causam in his provinciis optimus quisque promovebat. Sed omnium maxi∣mum subsidium attulit Trilingue collegium illud in Academia Lovaniensi in∣stitutum suadente Erasmo. Magnas opes moriens reliquerat Ariensis praeposi∣tus Hieronymus Bu••••idius, Francisci Vesontini quondam Archiepiscopi in Hispania peregrè extincti frater, quas quum ille studiosorum usibus destinas∣set, Erasmus Testamentariis autor fuit, ut Athenaeum Lovanii constituerent, in quo stipendiis ordinatis tres linguae publice docerentur, è quo tanquam ex * 1.64 equo Trojano innumeri cognitione linguarum instructi prodiere hactenus, & saventibus superis deinceps sunt prodituri: quo universa ditio tua, Caesar in∣victissime, nihil habet praeclarius. Ea res Franciscum quoque Galliarum re∣gem movit, ut ad similis collegii Lutetiae Parisiorum institutionem animum adjiceret, Erasmum per literas evocando, cujus consilio omnia disponeren∣tur. Et jam regium diploma acceperat ad itineris securitatem, sed intervene∣re causae quae perfectionem impedirent. Instituti tamen & illic professores. * 1.65 Itaque in confesso est, literarum in his provinciis incrementa potissimum Eras∣mo deberi. Quem enim ille lapidem non movit (quod ajunt) ut studia proce∣derent? Quanto candore tradidit omnia, ab omnibus intelligi volens: quum multi res obscuras multo obscurius explicent. Editurus Proverbiorum opus à quibusdam doctis audire coactus est, Erasme tu evulgas mysteria nostra. Sed cupiebat is omnibus ea aperta esse, quo perfectam eruditionem consequeren∣tur. Hoc candore destituebatur ille, qui Venetiis olim Aldo Manutio com∣mentarios Graecos in Euripidem & Sophoclem edere paranti, dixit, Cave ca∣ve hoc facias, ne Barbari istis adiuti, domi maneant, & pauciores in Italiam

ventitent. Jam nihil tam humile fuit, quo tantus vir studiosorum gratia se non demitteret. Etiam ipsum Catonis carmen juxta titulum, emendare & inter∣pretari dignatus est, ut nec in magnis, nec in minutis ejus opera desideraretur. Adeo vix proferri queat, qui unus studiis communibus plus profuerit. Ha∣bet quidem Gallia Budaeum principem literarum, quem libenter opponat, * 1.66 qui quum abstrusissimum rei nummariae, quae apud veteres fuit, materiam pri∣mus doctissimè copiosissimeque explicuit, tum priscas loquendi formulas Jure∣consultorum elegantissime edisserit, maxima (quod negari non potest) nati∣onis suae gloria editis in Pandectas Annotationibus: denique Commentarios linguae Graecae conscripsit, quibus nihil utilius Graecitatis studioso continge∣re potest. Sed noster in Theologicis plus operae posuit. Quam studiorum partem paulo liberius tractavit, quod videret (ut ipsius utar verbis, ad amicum quendam scribentis) plus satis tribui Theologiae argutatrici, veterem prorsus * 1.67 aboleri: sicque Theologos argutiis Scoticis incumbere, ut non attingant fon∣tes divinae sapientiae. Ad haec disciplinam Ecclesiasticam longè prolapsam esse à synceritate Evangelica: populum Christianum multis modis gravatum esse: conscientias hominum variis tricis illaqueatas. Atque hanc ob rem alicubi quorundam arrogantiam, ambitionem, avaritiam, superstitionemque liberiori stilo subtaxat, nemini hic adulatus quamlibet potenti, quod tamen hodie ni∣mium multi faciunt. Nec alia res plus officit principibus maximè Ecclesiasti∣cis dum laudamus quod faciunt, non quid facere debeant commonstrantes. In hac ille parte nusquam cessat. Quanquam eum saepe dictitare memini dum viveret, si praescisset tale seculum exoriturum quale hoc nostrum est, se multa non fuisse scripturum, aut isto modo non scripturum. Sed Dei gratia, videmus istarum admonitionum aliquem fructum. Theologorum manus pro Halesio, pro Holcoto, Cyprianum, Augustinum, Ambrosium, & Hieronymum suis horis versant. Studium Theologicum diffusum Petrus Langobardus in methodum redigere conatus est, collectis Sententiarum libris: sic enim ap∣pellant. Sed in commentariis recentiorum modus desideratur. Similem rem apud Graecos tentavit Damascenus. Ex veteribus licet cognoscere nascentis Ecclesiae exordia simplicissima, quae paulatim ad hanc Majestatem increve∣runt. Absque quorum lectione citra judicium de rebus disseret, qui in neo∣tericis tantum versatus est, amussis juxta proverbium alba ad sacrorum expen∣sionem. Quare veterum cognitio scriptorum futuro Theologo perquam neces∣saria ad quam tantopere studiosos cohortatus est Erasmus, emendatis illorum lucubrationibus, & ad exemplaria vetusta collatis. Extant libri, nec est opus nominatim recensere. Addidit plerisque locis censuras, quas ceu singularem dotem ac evidens argumentum praesentissimi perspicacissimique ingenii magis admiror, quàm quidvis aliud. Nullum enim arbitror fuisse multis jam seculis, qui judicio plus valuerit, id quod consummatae eruditioni postremo omnium contingere solet. Quibusdam visus est non satis esse Ciceronianus, ad structu∣ram & verba Tullianae dictionis omnia severè exigentibus. Sed ipsum stilum apertum, extemporalem, purum, facilem, & argutum semper amavit, vocabu∣lis quibusdam uti coactus est Christianae religionis, materiae quam tractabat servientibus. Neque enim probabat eorum superstitionem, qui verius inanes modulos quosdam antiquitatis referunt, quàm sententias densas & praestantes.

Sanè fatemur seculum Ciceronis fuisse purissimum & imitatione dignum, ac proinde magnam felicitatem si quis sinceram illius temporis, quo lingua Lati∣na * 1.68 maximè floruit, phrasim assequatur. Et quibusdam rem bellè procedere cernimus, nec invidemus. At proferant nobis in medium tot tamque utilia scripta, tam sancta, tam cordata, quot ab Erasmo Christianus orbis accepit, & cum illis sentiemus, ac Ciceronianos etiam à pietate sanctimoniaque prae∣dicabimus. Horum librorum magnam partem Basileae in aedibus Frobenianis in monte divi Petri sitis, partem etiam Friburgi Brisigavorum elucubravit, ad * 1.69 hoc enim oppidum in ditione fratris tui regis Ferdinandi positum, monitu Bernardi à Gles Cardinalis Tridentini cum sarcinulis suis migrare coactus est, verentis ne quid illi accideret Basileae mutato sacrorum cultu, quae tamen res longè placidius transacta est, magistratuum prudentia, quàm multi divina∣bant, nemine ex universo numero sacerdotum per contumeliam attacto. Fri∣burgi primum in aedibus illis magnificis habitavit, quas Avus tuus divus Maxi∣milianus pro senectutis suae nido per Jacobum Villingerum suae Majestatis à Thesauris parari quondam sibi jusserat. Deinde propriam domum emit. At quum ab illustrissima sorore tua Maria Hungariae regina, quam tu ab obitu a∣mitae tuae Margaretae provinciis inferioris Germaniae gubernandis praefecisti, in Brabantiam revocaretur, & Ecclesiasten suum prius esset editurus, ut prae∣sens adesset dum excuditur in officina, ac operi colophonem (quod ajunt) ad∣deret: nam nescio quid ad calcem restabat attexendum, simul ut coeli mutati∣one reliquias morbi pertinaciores discuteret, vendita domo Basileam cum uni∣versa supellectile sua, quae libris maximam partem constabat, post septimum annum reversus est, ad Hieronymum Frobenium amicum veterem hospes gra∣tissimus divertens, hoc consilio, ut recuperata bona valetudine, & absolutis iis quae habebat in manibus, navigio per Rhenum, in inferiorem Germaniam descenderet. Interim articularis morbus, qui aliquandiu conquieverat, rur∣sus hominem corripit & miseris modis vexat, ut se loco movere nequiret, fru∣stra coelo mutato. Hic remittentibus cruciatibus ex bipede primùm quadru∣pes, deinde tripes factus est, scipionum auxilio se sustentans & sensim prore∣pens. Quumque schedas Epistolarum, quas annis superioribus à diversis ami∣cis acceperat, sigillatim evolveret, novae nescio cujus editionis gratia, ac plu∣rimae * 1.70 eorum qui à rebus humanis excesserant, in manus venirent, subinde ajebat: Et hic mortuus est: ac tandem, Nec ego diutius vivere cupio, si CHRISTO Domino placeat Sic languentem & viribus destitutum, dys∣enteria, malum exitiale, ferme mensem integrum vexavit, ac paulatim ex∣haustum in summa aequanimitate & tolerantia tandem extinxit, CHRISTI misericordiam extremis saepe repetitis vocibus implorantem. Qui CHRISTI * 1.71 doctrinam vivens tam syncere tractavit, mortuus indubiè mercedem ab illo summo Agonotheta amplam accepit. Testamentum Majestatis etiam tuae fre∣tus autoritate condiderat, quo pauperum inopiae relictis à morte facultatibus suis trifariam consultum voluit, invalidis senioque confectis, virginibus elo∣candis, quibus dos deesset mariti conciliatrix, & studiosis fovendis. Id Bonifa∣cius Amerbachius Juris professor, haeres nuncupatus, redemptis annuis stipen∣diis * 1.72 reditibusque bona fide cum sociis juxta testatoris mentem exequutus est, & quae fieri ille voluit cuncta ad amussim accuravit. Is ipse memoriam in aede

sacra Cathedrali Basiliensi patrono optimo in columnari structura, cui saxum tumulum operiens Termino sculpti insigne adjacet, affigendum locavit in marmore Rhetico. Statura novit Majestas tua fuisse eum, ut ipse de Moro * 1.73 quadam Epistola scribit, infra proceritatem, supra tamen prorsus notabilem humilitatem. Corpusculo satis compacto & eleganti, sed quod esset tenerri∣mae * 1.74 complexionis, & minimarum etiam rerum mutatione, puta vini, cibi, coe∣live facile offenderetur, in senio crebris quoque calculi doloribus obnoxium: ut de pituita dicam, alioqui perpetuo communique studiosorum omnium ma∣lo. Cute corporis & faciei candida, capillitio in juventa sufflavo, oculis cae∣siis, vultu festivo, voce exili, lingua pulchrè explicita, cultu honesto & gravi, qui Caesareum consiliarium, Theologum, & sacerdotem deceret. Fuit in re∣tinenda amicitia constantissimus, nullis unquam inscriptionibus quacunque de causa mutatis. Memoria felicissima: nam puer totum Terentium & Horati∣um * 1.75 memoriter complexus est. In egenos liberalis, quos, ut alibi, sic à sacro domum rediens per famulum nunquam non munerari solet: maxime vero in bonae spei & indolis adolescentes studiosos, si qui ad se viatico destituti ve∣nissent, largus, benignus, & munificus. In convictu comis & suavis citra omne supercilium: ubique certè 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, hoc est, amabilis: quod ille nomen à se dolebat non usurpatum, quum primum scribere coepisset, & editis libellis innotescere. Quis enim, inquit, quenquam mortalium Amorem audivit ap∣pellari, id quod Graecis significat 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉. De libris porrò suis, quos in om∣ni vita conscripsit in••meros, quâ sacros, quâ prophanos, conjunctim & univer∣sim * 1.76 edendis, vir modestissimus, nihil moriens statuit, opinatus futurum ut cul∣tioribus quotidie emergentibus ista sua scripta facile negligerentur. Caete∣rum quum Hieronymus Frobenius & Nicolaus Episcopius Typographi sensis∣sent ea à studiosis in eo ordine simul collecta desiderari, quem ipse quum vive∣ret ad Joannem Botzhemium & postremo ad Hectorem Boeotium suarum lu∣cubrationum catalogum recensens, indicavit, videlicet iis primum conjunctis, quae vel ad institutionem literarum vel ad pietatem pertinent, tum Morali∣bus, deinde Apologiis, & ultimo loco recognitis autoribus suas partes im∣plentibus, obsequendum studiosis rati, rem ausi sunt cum magnificam, tum omnium favore dignam, nulla nec sumptuum nec laborum magnitudine de∣territi, quicunque tandem sequeretur eventus, modo ut voluminum Erasmi Tomos conficerent, autoris Catalogum ad Hectorem Boeotium, tanquam re∣centiorem, potissimum sequuti: adjectis etiam ab Amerbachio, suo quibus∣que loco iis, quae postea idem ille Erasmus elucubravit: omisso tamen Deci∣mo Tomo, non nisi alios autores ab ipso recognitos complectente: in quibus seorsum successu temporum excudendis, etiam suam operam studiosis iidem chalcographi pollicentur, si modò aequum experti fuerint lectorem, Quae editio quum ob alia magni facienda est, tum ob hoc quòd tanti litera∣rum Antistitis existimatione consulit, ne quis aut animo nocendi, aut quaestus studio, gratiam videlicet Erasmici genii captans, deinceps aliquid illi tribuat quod ipse non scripsit: id quod vivente eo, factum scimus: aut tanquam su∣um non agnovit, aut etiam agnitum, minime editione dignum existimavit, Quare Clementissime CAESAR, veterum Imperatorem ac Regum exem∣plum imitatus, qui rem literariam & honestas disciplinas tueri magnificum

censebant, istum Erasmicorum librorum Thesaurum, quo nihil universa res literaria vel ornatius habet, vel utilius, vel pium magis, inter monumenta re∣centiorum, sartum tectum conservandum suscipe, hominis tot modis tui, sive patriam Hollandiam respicias, quaete Dominum agnoscit, sive Consiliarii dig∣nitatem, quam tibi fideliter obivit, sive probi pectoris devotionem, quo no∣bilissimae isti familiae Austriacae sive Burgundiacae semper deditus fuit. Verè enim regia res est tueri literas, quibus extinctis miserabili caligine cuncta * 1.77 confundentur, nec homines à brutis animalibus different. M. Virtruvium haud puduit de Architectura scribere ad Octavium Augustum, qui in ordine vestro Romanorum Imperatorum secundus fuit, Julii ut haeres, ita successor: Dictionarium suum Pollux Graecus autor Commodo Caesari dedicat. Oppia∣nus 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, Antonio L. Sept. Severi F. inscribit: non quod archi∣tectus esset Octavius, à quo struendarum aedium consilia peterentur: aut Commodus, Grammaticus: aut physiologus, Antoninus: sed ut liberalium artium patronos agere meminissent tanti Monarchae. Et disciplinis quidem illi delectabantur ut docti, & à teneris recte instituti, non favebant tantum. Quin florebat ipsum Romanum Imperium ab hominibus virtute & eruditione excultis per diversa officia administratum. Sume ergo tibi lucubrationes Erasmicas defendendas, verè 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉, partim quod in his quae∣dam tuae Majestati privatim dicata sunt, velut Institutio principis Christiani, & in Matthaei Evangelium Paraphrasis: partim quod ut tu summus es orbis Monarcha, sic etiam omnium commodis prospicere debes. Proderit autem orbi talem Thesaurum esse conservatum, nec sycophantis quibusdam & stu∣diorum osoribus vel hujus intercipiendi vel concerpendi fieri potestatem, non quod Erasmo magnopere timendum sit, quem amare extinctum incipiunt, qui vivum oderant: Pascitur enim, ut Ovidius ait, in vivis livor, post fata quies∣cit: sed ut malevolis omnis vel calumniandi vel sinistri conatus ansa penitus amputetur. Id fiet, si tuae Majestatis quasi Ajacis clypeum opponas, & reipsa * 1.78 ostendas, non solum imminutae Majestatis reos esse, qui in te principem Ro∣manum sed & qui in Consiliarios tuos conspirant: id quod Honorius & Ar∣cadius AA. censuerunt. Quis enim rabularum non obmutescet, si protegen∣tem CAROLUM viderit? Quis illorum aspectu tui territus non terga dabit? quem Aphri congredientem expaverunt, quum depulsum ditione sua Tunetensem regem ultramarina expeditione suscepta rem maximam atque * 1.79 difficillimam ausus, feliciter & celeriter restitueres. Qui Italiae pacem de∣disti, inque ea jam diu nobilissimam regionem conservas. Qui proximis diebus Gandavensem tumultum in gravem totius Flandriae perniciem erupturum, dicto citius compescuisti. Quem spes est Germaniae nostrae pristinam concor∣diam resarturum lite partium utrinque audita, ac per tuam prudentiam qua vales, autoritatemque aequaliter dirempta. Atque utinam immortalitate dig∣nus ERASMUS tantisper superfuisset, dum ista à te fortiter & praeclare gesta suavissimo stilo suo memoriae aeternae consecrasset. In nulla re ille, certò scio, libentius fuisset occupatus. Denique addam hoc unum, priusquàm finem faciam: Glorientur caeteri Imperatores, hujus vel illius quamlibet magnae, * 1.80 persaepe etiam atrocis rei casu suum principatum factum insignem, CAROLI CAESARIS tempora candidissimi scriptoris ERASMI Monumentis il∣illustrata

nunquam ignorabuntur, nam solet eruditissimi cujusque laus etiam in principem redundare, sub quo vixerit, ut non dicam in cujus clientela fuerit numeratus. Bene valeat Majestas tua, CAESAR Invictissime, & ERASMI sui lucubrationes sibi commendatas perpetuo tueatur. S••let∣stadii, calendis Juniis, Anno à CHRISTO nato M. D. XL.

Quum autem decens & accurata Scriptorum suorum partitio supra modum cordi fuerit Erasmo, Majoremque ejus rei curam post mortem haberi supremis verbis voluerit ab Amicis, quam, ut ipse loquitur paulo ante ad Conradum Goclenium scribens, Psalteriorum & Anniversariorum, quae defunctis superstitione quadam praestari consueverunt: non abs refore censui, si Epistolam Viri Magni ad Hecto∣rem Boeotium missam apposuero; qua ipse paucis ante obitum annis stupendum ab lucubrationibus suis instruit, & aeternitati consecrat Hortum; singulis in suos pul∣villos & areolas aptissime distributis. Ea sic habet.

DES. ERASMUS ROTERODAMUS ERUDITISIMO HECTORI BOEOTIO DEIDONANO S. D.

LITERAS tuas Boeoti ornatissime, datas Aberdonae septimo ca∣lendas Junias, anno salutis millesimo quingentesimo vigesimo octa∣vo, accepi Friburgi, quae civitas est Brisgoiae sub ditione regis Fer∣dinandi, non incelebrem habens Academiam: accepi autem cir∣citer idus Februarias, anno à natali CHRISTI millesimo quingentesimo trigesimo: ne forte mecum expostules, quod serius respondeam. Ea res fuit in causa, ut has literas tibi per Typographos excusas mittere maluerim, quàm per amanuensem descriptas. Sic enim arbitror celerius ad te perventu∣ras. Ergo ad tuas paucis accipe. Quam mihi tua consuetudo jucunda fuit HECTOR eruditissime, quum ante annos triginta duo Lutetiae in litera∣rum stadio pariter curreremus, licet te pro ingenii tui singulari felicitate multis passibus praecurrente: tam mihi gratum fuit eam voluptatem ex tanto intervallo mihi tuis literis refricari. Ad laudes autem quas tuus candor mihi tribuit affatim, plenaque (quod ajunt) manu, nihil aliud audies, quam te de

Erasmo non minus diserte quam amanter, non dicam menitri, quod à tuis mo∣ribus semper fuit alienissimum, sed multum à vero aberrare. Faveo tamen interim tuis de me praeconiis, vehementer optans ex meis lucubrationibus ali∣quid utilitatis, ad disciplinarum ac verae pietatis candidatos pervenire. Ea∣rum Catologum, uti petis, huic subtexam Epistolae. Nec mihi medio∣crem * 1.81 attulit voluptatem, quod intelligo Scotiae regnum ut aliis pluribus or∣namentis, ita liberalium artium studiis indies magis ac magis expoliri. Hoc nomine semper amavi Jacobum regem, quod ditionem suam non tam proferre studuerit quam exornare, inter felicissimos Monarchas numerandus, si prae claris virtutibus hominis fortuna respondisset. Nec dubito, quin filius illius ut in paternum regnum successit, ita paternis vestigiis ingrediatur. Quum Jacobi regis filium Alexandrum Archiepiscopum divi Andreae Senae insti∣tuerem, aderat illi frater vix decimum agens annum, incredibili puer indo∣le, ac jam tum nescio quid eximium de se pollicens. Aveo scire quid illi acciderit, utrum paterni fraternique fati comes fuerit, an adhuc supersit, * 1.82 Pro istius Academiae non ignobilis in me favore studioque gratiam habeo plu∣rimam, cujus commodis & ornamentis utinam mea opera possit aliquid acce∣dere. Certe, quod unum possum, precor ut Dominus per te tuique similes vi∣ros, eam omni genere disciplinarum, veraeque pietatis dotibus bene fortunet ac locupletet. Datum ex inclyta Academia Friburgensi, idibus Martiis.

INDEX OMNIUM LUCUBRATIONUM DES. ERASMI ROTER.

PRIMO TOMO HAEC HABENTUR,

• DE copia verborum ac re∣rum, libri duo.
• Theodori Gazae Gramma∣tices, libri duo.
• Syntaxis.
• Ex Luciano versa: Saturnalia.
  • Cronosolon.
  • Epistolae Saturnales.
  • De luctu.
  • Abdicatus.
  • Icaromenippus.
  • Toxaris.
  • Alexander, sive Pseudomantis.
  • Somnium.
  • Timon.
  • Tyrannicida.
• Erasmi declamatio Lucianicae respon∣dens.
  • De iis qui mercede conducti degunt.
  • Dialogi amatorii XVIII.
  • Hercules Gallicus.
  • Eunuchus.
  • De sacrificiis.
  • Lapithae, sive Convivium.
  • De astrologia.
• De ratione conscribendi Epistolas.
• De pueris statim ac liberaliter institu∣endis.
• De ratione studii.
• De laude medicinae.
• Libanii aliquot Declamationes versae.
• Similium liber unus.
• Colloquiorum liber.
• De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione.
• Ciseronianus, sive de optimo dicendi ge∣nere.
• De civilitate morum puerilium.
• Galeni exhortatio ad bonas artes, ver∣sa per Erasmum.
• Epitome in elegantias Laurentii Valla.
• Euripidis Hecuba & Iphigenia, Eras∣mo interprete.
• In Nucem Ovidii Commentarius.

SECUNDO TOMO.

• Adagiorum opus.

TERTIO TOMO.

• Epistolarum opus.

QUARTO TOMO.

• E Plutarcho versa.
• De discrimine Adulatoris & Amici.
• Quomodo utilitas capiatur ab inimicis.
• De tuenda bona valetudine.
• Principi maxime philosophandum.
• Animi an corporis graviores morbi.
• Num recte dictum sit, 〈 in non-Latin alphabet 〉〈 in non-Latin alphabet 〉.
• ...

• De cupiditate divitiarum.
• De cohibenda iracundia.
• De curiositate.
• De vitiosa verecundia.
• Apophthegmatum libri VIII.
• Moriae Encomium, hoc est, Stultitiae laus.
• Panegyricus ad Philippum Burgundio∣rum principem.
• Ad eundem carmen gratulatorium.
• Institutio principis Christiam.
• Isocrates de regno administrando.
• De morte declamatio.
• Declamatiuncula gratulatoria.
• Pacis querimonia.
• Lingua.
• Xenophontis tyrannus.
• De senectute carmen.

QUINTO TOMO.

• Enchiridion militis Christiani.
• Oratio de virtute amplectenda.
• Ratio verae Theologiae.
• Paraclesis.
• Modus confitendi.
• Enarratio Psalmi, Beatus vir.
• Enarratio Psalmi, Quare fremuerunt Gentes.
• Paraphrasis in Psaimum, Domine quid multiplicati.
• Concio in Psalmum, Quum invocarem.
• De puritate Ecclesiae Christi.
• Enarratio in Psalmum, Dominus re∣git me.
• De bello Turcis inferendo Consultatio.
• Enarratio in Psalmum, Benedicam do∣mino in omni tempore:
• Enarratio in Psalmum, Dixi custodiam vias meas.
• De amabili Ecclesiae concordia.
• Concio in Psalmum LXXXV.
• De misericordia Domini Concio.
• Virginis & martyris Comparatio.
• Concio de puero Jesi••.
• Epistola consolatoria ad virgines sacras.
• Coristiani matrimonii Institutio.
• Vidua Christiana.
• Ecclesiastes, siue de ratione concionandi;
• Modus orandi Deum.
• Symbolum, sive Catechismus.
• Precationes.
• Paean Virgini matri dicendus.
• Oratio ad Mariam in rebus adversis.
• De contemptu mundi.
• De taedio & pavore Christi disputatio.
• De praeparatione ad mortem.
• Ode de casa natalicia Jesu.
• Expostulatio Jesu cum homine pereunte.
• Hymni varii.
• Liturgia Virginis Lauretanae.
• Carmen votivum Genovefae.
• Commentarius in duos Hymnos Pruden∣tii, de natali & Epiphania pueri Jesu.
• Christiani hominis institutum, carmine.
• Epitaphia in Odiliam.

SEXTO TOMO.

• Novum Testamentum, cum Annotatio∣nibus.

SEPTIMO TOMO.

• ...
  Paraphrases,
  • In Matthaeum.
  • In Marcum.
  • In Lucam.
  • In Joannem.
  • In Acta.
• ...
  In Epistolas Pauli.
  • Ad Romanos.
  • Ad Corinthios I.
  • Ad Corinthios II.
  • Ad Galatas.
  • Ad Ephesios.
  • Ad Philippenses.
  • Ad Colossenses.
  • ...

• ...
  • Ad Thessalonicenses I.
  • Ad Thessalonicenses II.
  • Ad Timotheum I.
  • Ad Timotheum II.
  • Ad Philemonem.
  • In Epistolam Petri I.
  • In Epistolam Petri II.
  • In Epistolam Judae.
  • In Epistolam Jacobi.
  • In Epistolam Joannis I.
  • In Epistolam Joannis II.
  • In Epistolam Joannis III.
  • In Epistolam ad Hebraeos.

OCTAVO TOMO.

• ...
  Ex Chrysostomo versa.
  • Adversus Judaeos, Homiliae V.
  • De Lazaro & divite, Homiliae IIII.
  • De visione, Homiliae V.
  • De Phylogonio martyre, Homilia I.
  • De orando Deum, Libri II.
  • De David & Saule, Libri III.
  • Quum presbyter esset designatus, Ho∣milia I.
  • In Psalmum, Cantate domino.
  • Quum Sarioninus & Aurelianus acti essent in exilium, Hom. I.
  • De fide Annae, Homiliae II.
  • Commentariorum iu Acta Apostolorum, Homiliae IIII.
  • Commentariorum in secundam ad Co∣rinthios, Hom. VII.
  • In Epistolam ad Galatas.
  • In Epistolas ad Philippenses, Homiliae II.
• ...
  Ex Athanasio.
  • De sancto Spiritu, Epistolae II.
  • Contra Eusebium de Nicaena synodo, Epistolae II.
  • Apologetici duo adversus eos, qui calum∣niabantur, quòd in persequutione fu∣gisset.
  • De passione Domini, Homilia I.
  • De hoc quod scriptum est, Euntes in vi∣cum qui contra vos est.
  • De virginitate.
  • De peccato in Spiritum.
  • De Spiritu Sancto.
• ...
  Ex Origene.
  • De vita, phrasi, & operibus Origenis.
  • Fragmentum in Evangelium Matthaei
• ...
  Ex Basilio.
  • Principium Esaiae.
  • De Spiritu sancto, Liber.
  • De laudibus jejunii, Homiliae II.

NONO TOMO.

• Epistola Apologetica ad Dorpium.
• Ad Jacobum Fabrum Stapulensem.
• Ad Jacobum Latomum.
• Ad Atensem pro declamatione Matri∣monii.
• Apologia de In principio erat sermo.
• Apologiae tres ad Notationes Eduardi Lei.
• Ad Jacobum Lopim Stunicam.
• Adversus Sanctium Caranzam.
• De loco, Omnes quidem resurgemus.
• In Natalem Beddam.
• Adversus Petrum Sutorem Cartusia∣num.
• Appendix de scriptis Clitohuei.
• Declarationes adversus Theologos Pa∣risienses.
• Ad Phimostomum De divortio.
• Ad juvenem Gerontodidascalum.
• Ad Monachos quosdam Hispanos.
• Ad Album Pium Carporum principem,
• De usu carnium.
• De libero arbitrio Collatio.
• Hyperaspistae diatribes, Libri II.
• Purgatio adversus Epistolam Lutheri.
• Detectio praestigiarum libelli cujusdam.
• ...

• Adversus pseudoe vangelicos Epistola.
• Ad Eleutherium Epistola.
• Ad Grunnium.
• Ad fratres Germaniae Inferioris.
• Spongia adversus aspergines Hutteni.
• Pantalabus, sive adversus febricitan∣tem.
• Adversus mendacium & obtrectatio∣nem.
• Antibarbarorum liber.
• Ad quosdam gracculos Epistola.
• Responsio ad Petri Curtii defensio∣nem.
• De Termino, Epistola.

Catalogorum Operum Des. Erasmi Roterodami

FINIS.

EPITAPHIUM. DES. ERASMI ROTER. Basileae; Christo Servatori S.

DES. ERASMO ROTERODAMO, VIRO OMNIBUS MODIS MAXIMO, CUJUS INCOMPARIBILEM IN OMNI DIS∣CIPLINARUM GENERE ERUDITIONEM PARI CONJUNCTAM PRUDENTIA POSTERI ET ADMIRABUNTUR ET PREDICA∣BUNT. BONIFACIUS AMERBACHIUS, HIE. FROBENIUS, NIC. EPISCOPIUS, HAEREDES ET NUNCUPATI SUPREMAE SUAE VOLUNT ATIS VINDICES, PATRONO OPTIMO NON ME∣MORIAE, QUAM IMMORTALEM SIBI EDITIS LUCUBRATI∣ONIBUS COMPARAVIT, IIS TANTISPER DUM ORBIS TERRARUM STABIT SUPERFUTURO, AC ERU∣DITIS UBIQUE GENTIUM COLLOQU∣TURO, SED CORPORIS MOR∣TALIS QUO RECON∣DITUM SIT ERGO, HOC SAXUM POSUERE.

MORTUUS EST 4. IDUS JULII. JAM SEPTUAGENARIUS ANN. A CHRISTO NATO M. D. XXXVI.

Ia Saxo, quo Sepulchrum integitur est Termini Facies, basi quadrata, cum his verbis.

DES. ERASMUM ROTERODAMUM AMICI SUB HOC SAXO CONDEBANT. QUARTO IDUS JULIAS. 1629.

Notes

• * 1.1

  Ubi natur. Mater.
• * 1.2

  Avunculi. Pater.
• * 1.3

  Avus, & Avia. Patrus.
• * 1.4

  Pater Erasmi confert se in ex∣teras regiones.
• * 1.5

  Erasmus lite∣raliter educatus Mittitur qua∣driennis in lu∣dum litterari∣um, Novennis Daventriam.
• * 1.6

  Sic omnibus lit∣teris est in Au tographo: quid sit, nondum ca∣pio. An à Patre Erasmi quid Rudimentorum scriptum; quum is Graece Lati∣neque pulchre calluerit, Vir istoc aevo litteratissimus? Pestis ma∣trem Erasmi tollit. Pater Eras∣mi moritur. Tutores E∣rasmi. Erasmus ab∣legatur in Bus∣cum ducis.
• * 1.7

  Redit ad Tu∣tores.
• * 1.8

  Invitatus ad monachis∣••um.
• * 1.9

  Mancipat se Monasterio.
• * 1.10

  Sic habet Autographum: scribere voluit lactabatur.
• * 1.11

  Hic in mar∣gine adscriptum erat, professus est, eadem, ut videbatur, ma∣nu. Evocatusab Henrico Ber∣gensi Episcopo Cameracensi. Lutetiam prof••∣ciscitur, studio∣rum gratia. In morbum lapsus redit ad Episcopum. Hinc in Hol∣landiam. Mox Lute∣tiam. Abhorret a studio Theolo∣gico. Migrat Lo∣vanium, post peregrinatio∣nem Anglica∣nam. Ex Gallia revocatur in Angliam. Petit Ita∣liam.
• * 1.12

  Edit Veneti∣is Adagia. Adit Romanis. Revocatur in Angliam. Regressus in Brabantiam si•• consiliarius prin∣cipis.
• * 1.13

  Vixparet, an: nunc, an tunc scriptum. Valetudo. Erasmi•• Ingenium. Mores.
• * 1.14

  Primus Erasmi adversarius.
• * 1.15

  Sic in Auto∣grapho erat: voluit addere praeditus••; vel scribere civi∣lior.
• * 1.16

  Erasmi Scrip∣ta.
• * 1.17

  Qualem se habuerit Eras∣mus.
• * 1.18

  An beatum Monachis convivere & commori.
• * 1.19

  Erasmus pe∣regrinationum studiosior.
• * 1.20

  Amultis peti •…•… & a matus.
• * 1.21

  Erasmi Sc rip∣ta.
• * 1.22

  Abhorret ab vi∣ta Monastica.
• * 1.23

  Ornatus quo Erasmus in pub∣lico usus.
• * 1.24

  Erasmi genius •…•… or a patria
• * 1.25

  Certunten. variarum ur∣bium de Natali principis Vatis loco.
• * 1.26

  Erasmi ductu postliminio re∣diit suus Reip. li∣terariae decor.
• * 1.27

  Scriptorum Erasmi copia.
• * 1.28

  Stilus.
• * 1.29

  Ingenium.
• * 1.30

  Anno a Christo nato 1467. Ubi natus. Et prima litte∣raram jecerit fundamenta.
• * 1.31

  Quando natus.
• * 1.32

  Alexander Hegius Scholae Daventriensis moderator.
• * 1.33

  Erasmi docili∣tas.
• * 1.34

  Joannis Sin he∣mii Grammati∣ca.
• * 1.35

  Ejus de Eras∣mo vaticinium.
• * 1.36

  Erasmus Tuco∣ris improbitate in Monasteriun: detruditur. Gulielmua Goudanus Poë∣ta, Erasmo sidu•• studiorum So∣dalis. Erasmus evo∣catur ab Herti∣co Bergensi, Ca∣meracensium Antistite.
• * 1.37

  * Causam indi cat Erasmus in sua vita.
• * 1.38

  •…•… mi Erasmi Amici.
• * 1.39

  Erasmus Lute∣tiam proficisci∣tur.
• * 1.40

  Anglis innotes∣cit.
• * 1.41

  〈◊〉〈◊〉 Angliam de∣latus spoliatur.
• * 1.42

  Docti viri in Anglia.
• * 1.43

  Erasmus docet in Academia Cantabrigiensi. Item Lovanii: Confert se in Italiam;
• * 1.44

  Innotescit doctis.
• * 1.45

  Taurini sit Theologiae doctor.
• * 1.46

  Cultum Cano∣nicorum coeno∣biticum certam ob causam mu∣tat.
• * 1.47

  Venetias •…•…∣fectus opus e•••• Ad••gior••m.
• * 1.48

  Cum aliis.
• * 1.49

  Erasmi Disci∣puli. Amici.
• * 1.50

  M. Musuri 〈◊〉〈◊〉.
• * 1.51

  Romam invi∣sit Erasmus. In multorum venit amiciti∣am.
• * 1.52

  Invitatur ad poenitentiarii dignitatem.
• * 1.53

  In ulteriorem Italiam progre∣ditur.
• * 1.54

  Per Rhetiam & Germaniam re∣dit in patriam. Angliam adit.
• * 1.55

  Amicos ibi suorum Scripto∣rum honestat In∣scriptionibus.
• * 1.56

  Basileam pro∣fectus. Varia edit.
• * 1.57

  〈…〉〈…〉
• * 1.58

  Repetita Basi∣lea, iterum va∣riis edendis est ••ntentas.
• * 1.59

  〈◊〉〈◊〉 E rasmi in Do∣mum Austria∣cam.
• * 1.60

  Multorum in Erasmum benig∣nitas. Caroli Caesaris Ferdinandi Re∣gis Rom. Henri∣ci Angliae Re∣gis, Clementis & Hadriani Pontificum. Francisci Galliarum Regis. Pauli Pontifi∣cis. Mariae Unga∣riae Reginae.
• * 1.61

  Aliorum Principum & Episcoporum, Civitatum.
• * 1.62

  Potuisset magnus fieri Era••mus, si vo∣luisset.
• * 1.63

  Per Erasmum 〈◊〉〈◊〉 ••ixerunt littera.
• * 1.64

  Auctor fuit in∣stituendi Trilin∣guis collegii Lo∣vanii:
• * 1.65

  Vocatus in Gal∣liam ut praeesset in••tiuendo ibi∣dem simili colle∣gio, impeditur.
• * 1.66

  Gulielmi Bu∣dai laus.
• * 1.67

  Erasmus maxi∣mam operam impendit Theo∣logiae.
• * 1.68

  Erasmi stilus.
• * 1.69

  Quibus locis Erasmus maxi∣me sua scripta elucubravit.
• * 1.70

  Morbus Eras∣mi.
• * 1.71

  Mors,
• * 1.72

  Testamentum.
• * 1.73

  Epitaphium.
• * 1.74

  Qualis cor∣pore,
• * 1.75

  Animo.
• * 1.76

  Ejus Scripta.
• * 1.77

  Res regia, 〈◊〉〈◊〉 literas.
• * 1.78

  Defunctus a∣mari caeptus E∣rasmus, qui su∣perstes odio ab multis habeba∣tur.
• * 1.79

  Brevis victo∣riarum Caroli V enumeratio.
• * 1.80

  Eruditorum laudes in suos etiam Principes redundant.
• * 1.81

  Scotiae Regnum •…•… ris deditum.
• * 1.82

  Alexander 〈◊〉〈◊〉 Regis si∣•…•… Erasmi Discipulus.